Upload
doannhan
View
214
Download
2
Embed Size (px)
Citation preview
22 Nghien CUU Ton giao. Sd 10-2009
TON GIAO VA DAN TOC 0 MOT VAI SUY NGHI VE
PHAT GIAO THANG LONG THdl LY
I. Trieu Ly keo dai tif nam 1010 den nam 1225, tdn tai 215 nam, la trieu dai tdn tai lau va dai nhat treng lich sif phdng kien Viet Xam; trieu dai dau tien va duy nhat trong lich sii khi quan xam lifdc Phiidng Bic rue rich xam lifdc nifdc ta, da bi Ly Thiidng Kiet chii dgng dem quan danh up tdi bdi tren chinh manh dat ciia ke dinh xam liidc; trieu dai lay qud'c hieu niidc ta la Dai Viet; trieu dai ra ddi ban tuyen ngdn dgc lap dau tien ciia niidc ta, bai Nam qudc sOn hd; trieu dai van hgc, nghe thuat phat trien riic rd; trieu dai Phat giae phat trien den dinh cao vdi nhieu tdng phai va nhieu thien sii uyen tham ldi lac; la mgt trong nhiing trieu dial huy hoang chdi lgi nhat trong lich sii nild'c nha.
Difdi trieu Ly cd tdn tai ba thien phai:
thien phai Ty Ni Da Liiu Chi (Vinitaruci)
xuat hien tif nam 580, tdn tai trai dai
sudt trieu Ly; thien phai Ve Ngdn Thdng
xuat hien nam 820 tdn tai trai dai sud't
trieu Ly eho den trieu Trin; thien phai
Thao Difdng do nha Ly iPrp nen vao naiu
1069. Xhif vay, xet ve mat teng phai Phat
giiid thi khdng cc trieu dai nao phong
phii. da diing nhii tneu Ly. CJua dd ciing
phan anh khdng khi tii do h'-r thuat, tii
do tif tifdng cua t r i eu Ly. Xgay viec
NGUYEN HUNG HAU'*'
khdng chi de cao Phat giao ma cdn de cao
ca Nhd va Dao, khdng chi tiep thu tinh hoa
van hda An Do, Trung Hoa ma ca van hoa
Chiem Thanh ciing ndi len dieu dd.
Qua nghien ciiu phan tfch, chung ta tha'y r i n g thien phai Ty Ni Da Lifu Chi la sii ket hdp giiia Thien vdi Mat tren cd sd ndng co't la Thien. Yeu td Mat giao thay bang bac d nhieu nha sii. Dieu nay ed the chiing minh qua bai ke thi tich cua su: Tri Biit (1049-1117) (the he thif 12) co cau mat chii "Um ! Suru Suru Sre" (lim to rd, um td rd tat rf). Va cfing nhd yeu to Mat giao nay nd lam cho Phat giao, cu the la thien phai Ti Ni Da Lifu Chi gin vdi tin ngifdng phdng thuy, sam kf, ciu did, dieu phuc ta ma, bdc thudc chiia benh rat thinh hanh d Viet Nam liic bay gid. Dinh Khdng da doan trrfdc dddc Ly Cdng Uan ngiidi hiidng Cd Phap len ngoi vao nam ke (Ki Dau). Nhiing ldi noi cua La Quf An ph in nhieu deu h(3p vdi sam ngii. Triidc khi mat dng cdn pha het nhiing chd yem long mach cua Cao Bien, trdng cay gao de tran chd dat ciit long mach khien xuat hien de viidng ddi sau, va khuyen de tif dimg phap thuat yem tang, khdng de che ngifdi ngoai biet. Ong
*. GS.TS., Hoc vien Chinh tri-Hanh chi'nh Quo'c gia Ho Chi Minh.
Nguyen Hiing Hau. M()t vdi suy nghi ve Plicit gido. 23
cdn doan difdc ngay tho (mao), t hang
chugt (tf). nam ga (dau), hg Ly (cau tao
tif ba chii: thap , bat, tii) se len ngdi. Van
Htinh chuyen tu tap Dha ran i Samadhi ,
ndi ra nhi ing ldi sam ngii, khuyen vua
tan cdng quan Td'ng (980) se ta t thang,
biet trifdc sii ta t yeu nha Ly se thay nha
Le t reng vdng ba t h a n g niia. Thee t ruyen
thuyet, sii cen lam biia phep, biia chii, va
cen thac sinh lam vua Ly Than Teng sau
nay. Van H a n h cdn doan trifdc difpc sii
tha t bai cua quan Td'ng nam 980. Ong la
ngqdi gdp phan quan trgng difa Ly Cdng
Uan len ngdi vua, sang lap ra tr ieu Ly.
Khi mat vua Ly N h a n Teng cen cc bai
t ruy tan.
"Van Hanh thdng ba cei
Ldi sif nghiem sam thi
Tif lang que Cd Phap
Cheng gay t r an k inh ki"
(Viin Hiinh dung tam te
Chan phd cc sam thi
Hifdng quan danh cc phap
Tru tich t r an k inh ki)
Qua day ta thay Viin H a n h cdn la tru
cot ciia qud'c gia xa tac. Nhif vay, cac
thien sif phiii Ti Ni Da Lifu chi deu la
nhiing dai t r i thiic cii phach, thong hieu
Tam giiio. Hg cd cdng phd vua giiip nifdc
difdi nhieu h inh thifc khac nhau nhii trd
giiip t n e u dinh, giiip dan chdng ban,
chiia benh, bai trif cac hii tiic lac hau
n h i m gdp p h i n p h a t trie'n van hoa, tuyen
t ruyen dieu thien, giao due dao diic lanh
manh .
Diiy la ddng thien chiia diing trong
minh mot so' yeu to' ciia ma t giao, nhu'ng
ddi sd'ng tu b a n h lai mang dam mau sac
An Do. Nhif vay, ngay tif nhiing the ki
d i u tien khi P ha t giae du nhap cho den
the ki IX (trifdc khi thien phai Vo Ngdn
Thdng xuat hien) P ha t giao Viet Xam
mang nang mau sac An Do. Giai ddan
nay lai hau nhif t rung vdi thdi ki Bac
Thudc. Dieu do p h i n nao li gi l i r ang
chinh P ha t giac nay cung vdi tfn ngifdng
van hda ban dia da giiip cho nhan diin
Viet Xam t r a n h diidc sii ddng hoa ve van
hoa tif phfa Bac.
Neu thien phiii Ti Xi Da Lifu Chi van
cdn mang mau sac cua Pha t giao An Do
thi thien phai Vd Ngon Thong mang sac
thai cua P ha t giao Trung Quoc kha ro
net. Sii xuat hien cua thien phiii Vo Ngon
Thdng la do nhu cau phiii t n e n van hoii
ciia xa hgi nudc ta khi dd doi hdi cd sii da
dang hdn, phdng phu hdn. Bdi vay, ben
canh mgt tong phai thien mang dam mau
sac An Do, da xuat hien mgt phai thien
mang mau sac Trung Hoa. Sii xuat hien
thien phai Vd Ngdn Thdng ben canh
thien phai Ti Ni Da Liiu Chi phai chang
noi nen rang d Viet Nam the ki IX da
dien ra mgt cugc t r anh gianh anh hiidng
giiia van hda An Dg va van hoii Trung
Hoa ma dai dien la Pha t giao An Do va
Pha t giao Trung Hda? Sii bien mat cua
phiii Ti Ni Da Lifu Cbi thdi T r i n , phai
chang ndi len khuynh hiidng Trung Hoa
thdi ki nay da thiing the va de phai chang
la bifdc qua dg de van boa Trung Hoa ma
dai dien la Nho giao chiem the thifdng
phdng d thdi Le?
Ben canh hai thien phai t ren ta cdn
thay xuat hien thien phai Than Difdng.
T h l d Difdng la ten mgt vi thien sif thudc
phai Van Mon, met t rdng nam phiii thien
Nam Trung Qudc dd Van Yen thien sif d
mii Van Mdn sang lap. Sau Hue Nang,
24 Nghien cuu Ton giao. So 10 - Z0U9
thien Xam Phu'dng chia lam hai nhiinh
ldn: Thanh Xguyen (mat nam 740) va
Xam Xhiic (677 - 744)
Thee "Dgi Viet sd ki'. nam Ki Dau 1069. mua xuan thang hai vua Ly Thanh Tdng than chmh di danh Chiem Thanh bit dUdc vua nifdc ay la Che Cu va dan chung 5 van ngifdi. Mua ha thiing 6 dem quan ve. Mua thu thang 7 vua tii Chiem Thanh ve den ndi. diing tu d Thai Mieu. ddi nien hieu lii Thiin Vu nam thif nhat. ('he Cu xm diing ba chau Dia Li (nay thudc Binh Tri Thien). Ma Linh (nay thuoc huyen Ben Hai). Bd Chinh (nay Lhugc huyen Quing Trach. Bd Trach. Tuyen Hda) de chugc tgi. Vua bang long, tha cho Che Cu ve nudc. Trong dam tu binh cd mgt vi thien sii Trung Qudc ten la Thao Dudng. Thld Difdng theo thay sang Chiem Thanh hoang diidng Phat Phap. khong may gap chien tranh va bi bat lam lu binh. Sau khi ve kinh thanh Thang Long (thang 7/1069). vua chia tu binh him liip dich cho ciic quan cbdc. Lrong dd CO mgt vi Tang luc. Mgt hdm khi vi Tang luc nay di viing, Thio Difdng trdng liic liim phan sir' quel dgn, thay tren ban ehu cd cudn Xgfi luc chep tay, Thld Diidng ben lay xem. Thiiy treng sach cd nhieu cho ghi chep sai. khdng chiu du'dc Thao Dudng da d m but sifa chiia. Khi ve, l in dd sach Xgii luc thay cd nhieu chd sifa chiia, that ngiie nhien, vi Tang nay dem sii viec tau len vua, De hieu ro nggn ngudn, vua cho ggi ngifdi tu dd vao de hdi. Qua sii trinh bay cua ngu'di tu, vua biet ong la thien sif Thao Diidng, Tii viec h giai kmh siich tifdng tan. chinh xac va trudc tiii tri. phdng do cua thien sif. vua dii mdi thien su' den tru tri d chua Khai Qudc va jihdng chieu Qudc su, ve sau. phiii thien mang ten Thao Difdng dugc lii j) I'ii.
X'bu'ng neu nhin qua sii trinh bay tren
thi thien phai Thao Diidng xuat hien d
Viet X am mang tinh ngau nhien. Sii thiic
nhu ta da phan tich d tren, sii xua't hien
cua thien phai Thao Difdng cd ngudn gd'c
sau xa d nhiing dieu kien chfnh tri xa hgi
liic bay gid. Trifdc khi thien phiii Thao
Diidng xuat hien thi d Viet Nam da cd hai
thien phai: Ti Ni Da Liiu Chi va Vd Xgdn
Thdng. Thien phai Ti Xh Da Lifu Chi
mang sac thai cua Phat Giao An Do chi it
la den mia dau the ki XI. Thien phai Vo
Xgdn Thdng la ddng ihien tif Trung Hoa
sang. Triidc trieu Ly. cac trieu dai, chang
ban nhii nhu Xgd (939 - 965), Dinh (966 -
980), Tien Le (980 - 1009), tdn tai khdng
lau. Xha Ly (1010 - 1225) cai quan dat
nifdc tu'dng ddi lau dai vdi sii thdng nhat
dgc lap ve lanh thd. kinh te, chinh tri,
van boa. Dieu dd ddi hdi can cd mgt be tu
tudng dgc lap chd nha niidc Dai Viet liic
bay gid. Hai thien phai tren deu kheng
thdi man nhu eau nay bdi le mgt cai thi
nghieng ve An Do. mgt eai thi nga ve
Trung Hoa. Triidc tinh hinh dd Ly Thanh
Teng (1054 - 1068) da lap nen met thien
phai mdi - Thien phai Than Diidng.
Cd ldi cho nhiing li dc dd la sii ra ddi
ban tuyen ngdn dgc lap dau tien ciia niidc
ta; niim 1054, dat qud'c hieu nildc ta la
Dai Viet; nam 1040, vua khdng diing gam
vdc cua nha Tdng niia; nam 1075 nha
Tdng chuan bi diing binh danh nifdc ta;
biet tin dd Nhan Tdng da sai Ly Thifdng
Kiet, Tdng Dan dem hdn 10 van quan
sang dat Td'ng, danh up quan Tdng, giet
hdn 10 van, biit sd'ng quan d ba chau
Kham. Liem. Ung dem ve.
Xam 1077 dem diii bmh sang danh hai
chau Kham va Liem nudc Td'ng, ndi lay
tieng r ing nha Td'ng thi hanh phej) thanh
Nguyen Hiing Hau. M()t vdi suy nghi ve Phdt gido. 25
mieu (bien phap kinh te de Viidng An
Thiich de xcfdng) t an hai dan Trung Qudc,
nen dem quan sang hdi tgi de cifu giiip
nhau. Day la sti kien cd mgt khong hai
t rong lich sti Viet Nam, No chifng to nha
Ly h u n g cif mgt phiidng ngang ngiia,
tham chf nha Td'ng cdn ne sd. Nha sif hgc
Hoiing Xuan Han cho r i n g Ly Thiinh
Tong la vua d i u t ien cua niidc ta co dc lap
mgt de qud'c cd d a n h ngang vdi mgt nifdc
thien tii. Vua dat qud'c hicu Dai Viet
(1054), tdn cac vua triidc dd la Thai Td,
Thai Tong, coi cac nifdc nhd la chif h i u ,
mud'n ngan cam Chiem T h a n h thau phuc
nha Td'ng. Nha Ly cdn muo'n khoi phuc
nhiing phong tiac tap quan cua dan Viet
tii thdi cac vua Himg. Dieu dc the hien d
nhiing ngay s m h n h a t vua, ngiidi ta lay
tre ket thiinh mgt nggn niii ggi la Van
Thg Nam Sdn d ngdai ciia Quang Phiic.
tren nui liim nhieu hinh chim bay, mucng
chiiy, mucn ve la ki. Lai sai ngifdi biit
chifdc t ieng cua cam thii lam vui de ban
chd be toi. Ngay lifng chiing nui co rdng
Lhiin cuo'n quanh , ciim xen ciic Lhif cd,
Lreo lan vang nggc, sai con ha t thoi ken
siio trong hang nui , dang ca t au miia liim
VUI, cho Ciic quan an yen.
Chi qua mgt vai chi tiet dd cong vdi
nhiing t r an danh tan quan Td'ng da noi
len t inh t h i n dgc lap tii chu ciia thdi nay
cao chifa t i ing thay. Trong t inh hinh tii
tifdng va khdng khi dgc Lap tii chii dd,
viec xuat hien thien phai Thao Difdng
ch ic khdng phai la mgt sii viec ngiiu
nbien, nha t thdi.
Ly Thiinh Tdng di thee khuynh hifdng
cd tfnh chili tdng hdp, vifa ton simg Phat
giiio, liii vifa diic ca tifdng cua Balamdn
giiio nhii Pham Thien (Brahma), De Thfch
(Indra), de trong chua, phien dich am nhiic
Chiem Thanh, tiep thu nhiing tmh hoa van
boa cd thdi Himg Viidng cung vdi nhiing
tin ngu'dng chin gian ndng nghiep the bien
qua viec xay lau chung mot cot siiu canh
hinh hoa sen, cd lien he mat thiet vdi viec
di le c iu tii cua nha vua. Biing nhiing viec
liim dd Ong da xay diing mgt nen Phiit giiio
CO tinh chat tong hdp, dd la sii ket hop giiia
Thien. Tinh. Nho, l^ao. Khuynh hifdng nay
difg'c ket hdp vdi tfn ngiidng diin gian nong
nghiep, cdi hnh phii l inga-Yoni cua dan
Chiem Thiinh difdi anh hifdng it nhieu cua
Xbo giao, dac biet la Phat giao dii bien
thanh ngoi chiia Mgt Cdt gan lien vdi le
c iu tii, mong sii sinh boa. tuoi thg. phiic
trach lau dai (liien hiiu). .Xhif vay. thien
phiii Thao Diidng la sii chat Igc. ket tinh
ciia viin hoii Trung Hoa, viin hda An Do,
van boa Chiem Thanh va van hea Dili Viet,
trong do viin hda Dai Viet lam ndng cot,
diidc the hien trong "Truy to cdnh sdch"
cua Thao Difdng biing chu trifdng cc nhieu
diidng tu.
Ngoiii thien phiii Thao Difdng. Phat
giao 'i'hiing Long thdi Ly phiit t n e n kbii
miinh, cc kbii nhieu thien su' uyen tham
loi liic, tieu bieu lii thien sii Vien Chieu
(999-1090), the he thif b i y ddng Vo Ngon
Thong, t ru tri chua Cat Tifdng; Ly Thai
Tong: Man Giiic (1052-1096), chiia Cu'u
Lien Giiio Nguyen, the be thif tiim, ddng
Vd Ngdn Thdng; Tang Tho'ng Hue Sinh
(mat nam 1063), the be thif mudi ba,
ddng Ty Ni Da Liiu Chi,
2. Vien Chieu la ngifdi d i u tien da dat
cd sd If luan cho cen difdng di den gi;ic
ngg bang hanh dgng thiic tien hiing ngay
ciia P ha t giac Viet Nam.
Ong cho rijng ciii dep de cae ca, ciii quy
hiem khdng phai nam d dau xa. khdng
phai trii ngu trdng viidng qudc miiy mu
26 Nahien cuii ion aiao. Sd jO - ZUL/y
triiu tudng. ma nd n im ngay trong the
gidi 6 trgc bui bam nay khi dng ndi:
Te giac la loai siic thu hiem
An bing gai gdc. ngu trong bim
(Cif the siic do te thi bao
Xan u kinh ciic ngga u ne)
Dieu niiy ciing gid'ng nhii bdng hoa sen
(la xanh. bdng trang lai chen nhi vang)
nhiing nd moc len tif biin liy ma ngdi
chua Mgt Cot tren da md ta.
Xhif vay. ndi theo danh tii triet hgc thi
cai tuyet doi n im trong cai tiidng ddi. cai
tifdng ddi chifa diing cai tuyet dci. Chan
Xhu. Xiet Ban. Be de. Chan tam, Phat
khdng phai d dau xa ma ngay trudc mat
("xiic muc"), trong tam mdi ngiidi. Tu
tudng nay khdng cd gi mdi so vdi Thien
tdng Trung Qudc.
Xiet Ban nam treng the gidi t r i n tue.
vay con ngiidi t r in tuc mud'n dat den cai
nam trong the gidi tran tuc (Xiet Ban),
td't nha't nen bang con dudng t r in tuc nhu
gia gao. bo ciii. ganh nudc. quet dgn. v.v...
Day la mgt tif tifdng quan trgng cho viec
tu hanh. Bien I'dng menh mdng bao la bat
ngat, ndi bao chifa tat ca cac ddng sdng
du trong hay due. Theo nghia nay. thien
su Vien Chieu viei:
Bien rdng bad la dung nhieu ngudn nhe
Xdn cao giii mai bui hdng tran
(Son cao canh tiii dung tran trii
Hai khoat nang tham nap te luu)
Trong cugc sd'ng. ai hudng thien.
hifdng tdi cai tam bao la bat ngat nhu"
bien ca thi ngifdi dd tien dan den giai
thoat. Tu tifdng nay sau diidc Qud'c sii
Triic Lam lam ro hdn khi khuyen vua
ddng thdi cung la mgt vi Phat tii - Tran
Thai Tdng; "Di thien ha chi due vi due,
di thien ha chi tam vi tam" (Lay muo'n
ciia thien ha lam mud'n ciia minh. lay
tam ciia thien hii lam tam cua minh).
Dd cfing la tu tu'dng "Di chiing tam vi ki
tam". Theo tii tu'dng nay. cen ngiidi
hiidng thien bang viec phuc vu nhan
sinh. nhan quan xa hgi. va trong qua
trinh dd tam con ngiidi md rdng. khai
md dan d i n bad chiia tam nhieu ngiidi
tii hep den rdng. tii ndng den sau. tii gia
dinh. xdm. lang. xa. huyen. tinh den
qudc gia va thien ha. Cang trai rong bao
nhieu thi cang di d i n den giac ngg bay
nhieu. Xhu' vay, Phat giao Viet Nam
vach ra mgt cen dudng mdi di den giac
ngg. hoan toan khac vdi Phat giao An-
Trung, dd la eon difdng di den giac ngg
bang ciiu dan do the. va tren difdng nay
tam con ngu'di ngay cang khai md bao
trum thien ha. muon loai. viin phap. tiic
dat den tam Phat. Dieu nay dudc Tue
Trung Thiidng Si - ngdi sao sang choi
tren nen trdi Thien hgc Viet Nam - noi
kha re: "Tam cua mudn Inai tiic Phat
tam" (Van phap cbi tam tuc Phat tam).
Di den giac ngg bang each nhu vay,
Phat giao Viet Xam da mang trong
minh tinh than yeu nudc. Khdng the noi
yeu nudc thiidng dan ma lai khdng lay
nguyen vgng. mong mud'n cua dan lam
nguyen vong. mong mudn cua minh.
Xgiidc lai, da la ngiidi yeu nifdc chan
chinh thi phai lay nguyen vgng, mong
mud'n cua dan lam nguyen vgng, mcng
mudn cua minh, "Lay" d day khong phai
la cai lay chung chung triiu tu'dng 6
trdng tam. ma phai bang hanh dgng
thiet thiic cu the. Chinh quan diem nay
da d in Phat giao Viet Nam den chii
nghia yeu niidc chan chinh.
Nguyen Hiing Hau. Mdt vdi suy nghi ve Phdt gido... 27
Mat khac. da t den t am van phap ciing
cd nghia la hieu va nam diidc cai t rung
tam cd't loi, quy lua t ciia van vat. N i m
difdc quy luat thi mdi sdng dgc lap, tii dd,
tii tai diidc, vi tii do la n i m diidc t a t yeu.
0 day "Di chiing t am vi ki t am" tiic la lay
tam cua chiing s inh lam tam cua minh,
thay ciii t am ca n h a n ich ki cua minh
bang cai tam ddng loai. Neu vo tam la
triit bd Ciii t am nhd be cua minh thanh
cai tam bac la ciia mucn Idai, thi day
thiic sii la qua t r inh vn tam. Vd tiim la
tam tat c l . Ma t am ta t ca lai la vd tam.
Bien chiing d diiy la nhu' vay. Ciing giong
nhu khong cd gi lai la cd t a t ca va cd ta t
ca lai la khong cd gi. Sifc m a n h cua chii
"vc", "khdng", "bu!" ciia n h a Pha t la d chd
dd. Lien quan den dieu nay, Vien Chieu
Viet:
Nhiidc diit t am khcng vd sac sac
"Sac" "khdng" I n hien mac v i n xoay.
0 day, phai chang ddng gdp cua Phat
giao Viet Nam la da tim ra mgt con difdng
mdi vifa tifdng ddi cu the, thiet thiic, re
rang, viia tiidng ddi ngiin, de di den giiic
ngg? Lich sii Phat giao tii trifdc tdi nay
theo mgt khia canh nao dd cd the noi la lich
sif ngay cang n i t ngan con difdng den Niet
Ban. Neu xet d gee dg nay thi ddng gdp ciia
Phat giiid Viet Nam chd Phat giad the gidi
qua la khdng nhd. Hdn niia trdng Phat
giad, dac biet la Thien tdng, khi da giac ngg
thi con ngifdi hoan toan khdng bi trdi huge
bdi bat cii cai gi, mgi chap thii bi vd tung
ra, hg tu do, tii tai, vo tam, vo ngai, vo bd
uy, khdng chii tam, khdng thien chap, dd
dd khdng cdn tiio nghiep. Ndi mgt each
hinh anh, cd the vi mgi banh vi. suy nghi,
Cli cbi, ldi ndi ciia hg gidng nhif gieo mgt
hilt dice, nd khdng cdn nay mIm, sinh tii
luan hdi niia.
Tuy nghi, tuy thdi. nham van. dd la
h a n h dgng cua nhi ing ngifdi da giac ngg d
mgt dat niidc ma mgi ngiidi deu ban rdn,
hiim hd, hiing biii chd'ng giiic ciiu nildc,
neu cii 6m khif khif nhiing giao li nha
Phat , dong kin cifa chiia, thi tha t chang
hdp thdi dung luc cbiit nac. Di sau mgt
chiit ta thay P h a t la Thien. Trong Thien
c6 nhieu miic do, cd thien ldn. thien nho,
thien vi dai nhii Difc Phat , tif bd ngai
vang di t im con diidng cifu cluing sinh ra
khdi sdng me bien khd. Thien nhd nhif
lam mgt dieu tot lanh nho nhd, chang
ban cho ngu'di khd'n kho dong tien bat
gao. Ngiidi Pha t tif Viet Nam luen nhin
ra va lam thee nhi ing cai thien ldn, khi
diing giiia nga ba difdng can phai liia
chgn, dii cc p h i i vi pham gidi luat. Chap
vad nhiing gidi luiit de liim nhiing dieu
thien nhd ma bd qua nhiing cai thien ldn
thi chang khac niio nhif "ngu trung",
"ngu hieu" trong Nho giiio vay. Nhiing
ngifdi nay, thee Khdng Tif, mdi co k h i
niing thich nghi vdi dao li ma chifa co kha
niing quyen bien. 0 day, muo'n hdp thdi
dung luc, mud'n thee difc ldn phai bgc tap
Thifdng Si la khong trai vdi ngu'di ddi,
trgn liin cimg the ttic, p h i i difng trong
hang ngii dan tgc, e l m gifdm len ngiia
danh dudi quan xam lifdc. Dd chinh la tuy
nghi, quyen bien. Theo Lad Tif, cai difc
cao nha t la bat diic, cho nen cd difc. cai
dtic thap n h a t la khdng tha t difc, cho nen
vo difc. Da giac ngg thi mgi hanh dgng. cii
chi, suy nghi deu la Thien. Va d day danh
guic cifu nudc cung la Thien.
Thdi Ly - T r i n la thdi ki ma diio Pha t
la qudc giac, nhUng cung la thdi ki ve
vang oanh het n h a t t rong lich sii. Thien
ldn, dtic ldn, hdp thdi, diing luc, tuy nghi
liic niiy la phai cdu dan tgc, que hifdng.
28 Nghien cuu Ion giao. Sd 10 - Z009
dat nudc khdi ciii t h a m hda cua nan ngoai
xam. Vi c;ii thien ldn. diic Idn dd ma cac
Phiit tu san sang d m gUOm len ngiia. san
siing vi ])hiim gidi luat (cam sat sinh).
giet moL ngUdi de cifu mudn ngu'di. Trdng
bdiin canh nudc sdi Ida bdng. n h u n g
ngUdi Pha t tif khdng the giao dieu may
mdc dm khU khU gidi lua t la khdng dUdc
giet biii chung sinh trong dd cd c l ke thu.
quiin xam lu'ric dang tan sat ddng bao.
Khdng lhe vi mgt dieu thien nhd cho ca
nhan ma quen dieu thien Idn cho dan tgc.
Xhu viiy, d day jibii gidi la thee t inh t han
phii chap. Thien tdng Viet Xam cd t inh
than thUdng ngu'di. cifu ngu'di. dae biet
cu'u cen ngu'di la t ren het . Cha the ma
Phat giad Vict N a m cd ciiu;
Du xiiy chin cap phu dc
Khdng biing lam phuc cuu cho mgt ngu'di.
Ctiu mgt Cdn ngUdi cdn hdn ca xay chin
cap phu dc. Bdi viiy. viec cUu ca met dan
tgc. dat nudc. cUu mucn dan t ram bg la
cdng viec khiin thiet d p bach hdn c l , du
cd phai VI pbtim gidi luat . Chinh khai md
tiim di diin den guic ngd lumg cdn dUdng
thiim giii tich ciic vac viec cuu ddi kd d
Stit smh niii Phat giiio Viet Xam dii cd
nhiing ddng gdp to ldn t rong cdng cugc
chdng ngoai xam gianh lai dgc lap chii
quyen cho da t nUdc. Lich sif "chdng dich
boil" cua dan tgc Viet Xam cho den nay
dii chung mmh dieu dd. Au dd cfing la le
thu'dng t inh boi vi phuo'ng chiim cua nha
Phat la "Ldi lac quan sinh vd nga vi tha".
Thien tdng Viet Xam cdn di xa hdn; "Ldi
liic q u i n sinh vd tiim vi tam".
-Xhu viiy. ihien sU Vien Chieu d k m h
thiinh Thang Long the ki XI dii dat cd sd
ll luiin cho con dudng di den giac ngd ddc
diio cua Phiii guio Viet Xam.
3. Mgt vi th ien sU tieu bieu cua ddng
thien Ty Xi Da Luu Cbi, th ien sU Hue
Sinh (mat n a m 1063) chua Van Tue, kinh
thiinh Thiing Long, dii cd mgt tU tudng
bet siic uyen tbiim ve t r ie t li vd ngon,
T n e t If vd ngdn ciia nha Phat , theo
t ruyen thuye t . biit dau tit bgi Linh Sdn.
khi DUc P ha t cam canh hoa sen dUa len
cd y khai thi . d hgi chiing deu im lang,
cbi cd minh .Maha Ca Dieji
(Mahakasyapa ) mim cUdi. Pha t hen noi:
"Ta cd chinh phap n h a n t;ing. met biin
dieu tiim. p h a p mdn m a u nhiem, thuc
tu'dng vd tifdng, nay ta phd chuc cho
ngUdi". Ay la P h a t Di tdm truyen tdm cho
Ca Diep. Phep dd tif Ca Diep, theo truyen
thuyet , t ruyen xudng t ra i qua 28 ddi den
Bdddh idha rma (Bd De Da t Ma), vj sU nay
vUdt bien qua Deng Do d chua Thieu
Lam. sang lap ra Thien tdng T rung Quoc.
Bdddh idha rma trUdc khi vien tich cd de
nghi cac de til ndi len chd sd diic cua
minh. r ieng cd Hue Kha la khcng noi
niing gi (vd ngdn) chi bUdc ra d i n h le ngiii
ba lay rdi trd lai dUng nguyen chn cii.
Boddh idha rma ndi: XgUdi du'dc phan cot
tuy dao ta rdi. Dd la sii tiep no) phu'dng
chiim Di tdm truyen tdm. vi diid ban vo
ngdn. ngdn s inh li t an .
Triet li vd ngdn tiic t r iet li khdng Idi.
tr iet li ve sii im lang. Cai dd cd ve mau
thiiiin. vi dii t r iet If thi phai cd sii lap
luan. logic cha t che, chiing minh rd rang,
nhUng d day ta't d deu yen lang, gichg
nhu mgt con t huyen t rdng khdng vUdt
bien dUdi a n h tri ing huyen ao trong biii
thd cua thien sU Hue Siiih:
Tich tich liing gia nguyet
Khdng khdng do hai chu.
(Trang Lang Gia v i n g lang
Nguyen Hiing Hau. Mot vdi suy ngliive Phcit gido.. 29
Thuyen vUdt bien trdng khong)
XhUng ngifdi ta cung thUdng noi: Luc
yen lang (vd ngon) chfnh la luc noi nhieu
nhat . Theo dd mii xet thi t n e t If vo ngon
cdn phong phu hdn ca tr iet If hUu ngcn.
Hgc triet li huu ngdn thi de. nhUng hgc
va lam theo triet If vd ngon mdi khd. Cai
dd gid'ng nhif dieu Gamzatd'p ndi:" X' gUdi
ta can hai niim de bgc ndi. nhUng can den
sau mudi niim de hgc yen lang". Xhin
chung. mdi con ngUdi trdng cugc ddi deu
trai qua ba giai dean: vd ngon - hUu ngon
- vo ngdn. C<ii vd ngdn ban d i u la con
ngUdi chUa biet ndi. Trai qua giai doan
hUu ngdn dn Pio, dien thuyet , tuyen
truyen, co dong,.. . con ngUdi diit den muc
vien man d ve cugc ddi liin kinh nghiem
Sd'ng, da cc met be day kien tbUc cung
nhu t n thUc, vii khi anh hdang hdn cugc
ddi dang tii tU ta t dan, thi con ngUdi mdi
hieu ra cugc song cua minh tha t ngan
ngui. mgi ciii deu vo nghia, ngdn ngu
cung chiing giup ich dUdc gi nhieu hdn, va
ho mang theo biet bao dieu bi an trd ve
vdi cfit bui. Ciii vd ngcn sau khdng phai la
hoiin toan khong ndi, yen l ang t u y e t ddi
ma theo nghia ngay cang tien diin den
nam md. con ngUdi ngay cang it ndi, ngiiy
Cling yen lang.
Triet If vd ngon la tr iet li ve su im
lang. Su im lang ben ngoai lii sU phan
anh sti im lang ben trong. Chi c6 nhung
ngUdi diit tdi mgt t r inh do nha t dinh mdi
CO dUdc sii im lang. cdn diii da so' lii am i,
on ao, kbuecli trUdng, lang nhiing lit nhit,
Dan ta en cau "Thung rong keu to" la vay.
Neu ldi ndi lii quy thi yen lang cdn quy
hdn nhieu. Tuc ngu the gidi ciing co ciiu;
Ngon ngU la biic, yen lang hi vang.
NhUng ndi yen lang n h a t la nbUng ndi
sau thiim nhat . Nguyen Du cho rang
chan k inh chinh la k inh khdng chU.
Dudng Huyen Trang sang Tay True thinh
kinh lan dau dUdc toiin kinh khdng chU.
Mot vi thien sU dUa ra mgt hinh anh khii
hay: B i y chim hot giUa nhUng bong hoa
hUdng thdm ngad ngat. t ieng chim hot
cua biiy chim d diiu, dd hi ldi, cdn hUdng
thdm ngiio ngat , dd la sU im liing, ndi dd
tru ngu chan If. Day ciing la mgt diem
dac siic cua P ha t giao Thang Long./.