Niedostosowanie społeczne a trudności

wychowawcze. Jolanta Kochańska – Jachymiak

2

Niedostosowanie społeczne jest problemem złożonym, zależnym od wielu

czynników. Przyczyn należy szukać w nieprawidłowych warunkach rozwoju i

wychowania w domu rodzinnym, niedostatecznej pracy opiekuńczo – wychowawczej,

w środowisku pozaszkolnym w którym dziecko spędza wolny czas. Może także być

wynikiem zmian w zdrowiu dziecka.

Termin „niedostosowanie społeczne” opracowany przez Światowy Związek

Instytucji Opieki nad Dziećmi i Młodzieżą pojawił się w rodzimej literaturze

pedagogicznej w 1959 roku. Na grunt polski przeszczepiony został przez Marię

Grzegorzewską. Zaznaczyć trzeba, że przyjął się on szybko i niemal powszechnie.

Jednakże nadal należy do tej grupy terminów, które są wieloznaczne, różnie

definiowane przez poszczególnych autorów, co zwraca uwagę m.in. O. Lipkowski.

Pojęcie „niedostosowania społecznego” nie jest określane jednoznacznie. Jest ono

zjawiskiem, które interesuje nie tylko pedagogów, ale także psychologów,

psychiatrów, socjologów czy prawników. W zależności od punktu widzenia, pojęcie i

zakres społecznego niedostosowania różnie jest definiowany. Ale także w zależności

od odmiennych stanowisk i poglądów dotyczących etiologii, manifestacji i motywacji

społecznego niedostosowania różnie jest ono interpretowane. Zamiast terminu

„społeczne niedostosowanie”, używa się określenia: zaniedbany, zaburzony w

zachowaniu się, trudny pod względem wychowawczym.

W literaturze można znaleźć również takie określenia jak: wykolejenie

społeczne, nieprzystosowanie społeczne, zła adopcja społeczna, patologia zachowania,

zachowanie dewiacyjne, wadliwa socjalizacja, a w ustawie o postępowaniu w

sprawach nieletnich znajduje się określenie: demoralizacja. To bogactwo

terminologiczne świadczy przede wszystkim o bardzo dużym zainteresowaniu

zachowaniami, które szkodzą życiu społecznemu.

Chociaż zakres ich nie różni się w sposób znaczący, bo wszystkie denotują

zachowania oceniane jako szkodliwe, to znacznie różnią się konotacją, czyli sposobem

ich rozumienia.

Wspomniana już Maria Grzegorzewska charakteryzuje jednostki społecznie

niedostosowane zwracając uwagę na występowanie u nich tendencji społecznie

negatywnych, odwrócenie od wartości pozytywnych, podziw i zainteresowanie dla

tzw. złych czynów, cynizm i brawurę w tym względzie nieżyczliwy stosunek do

człowieka, do cudzego mienia, regulaminów, norm i zarządzeń, nieodpowiedni

stosunek do własnych czynów, nieumiejętność zżycia się z grupą, wyłamywanie się,

zrzucanie winy, niechęć do pracy i nauki, brak poczucia odpowiedzialności za własne

czyny, brak hamulców krytycyzmu, brak wizji świata w płaszczyźnie etycznej –

społecznie pozytywnej.

3

Autorka wyróżnia dwie grupy przyczyn powodujących niedostosowanie

społeczne. W pierwszej znajdują się warunki ekonomiczno – gospodarcze, takie jak

nędza, głód, brak opieki wychowawczej, bezdomność, sieroctwo, złe wpływy,

alkoholizm w środowisku domowym, rozpad rodziny itp. Zalicza też do nich wpływ

negatywnych metod wychowawczych zastosowanych w domu, w szkole,

występowanie sytuacji konfliktowych w rodzinie, szkole, otoczeniu, konflikty między

pokoleniami, brak autorytetu społecznego.

W drugiej grupie czynników znajdują się schorzenia nerwicowe, różnego

rodzaju psychopatię i charakteropatię, a także padaczkowe stany pomroczne. Dewiacje

te rzutują ujemnie na postawę niedostosowanych społecznie.

Natomiast O. Lipkowski niedostosowanie społeczne określa jako zaburzenia

charakterologiczne o niejednolitych objawach spowodowane niekorzystnymi

zewnętrznymi lub wewnętrznymi warunkami rozwoju a wyrażające się wzmożonymi i

długotrwałymi trudnościami w dostosowaniu się do normalnych warunków

społecznych i w realizacji zadań życiowych danej jednostki.

A Maciaż uważa, że niedostosowanie społeczne wskazuje na zachowanie, które

świadczyć będą o nieumiejętności dostosowania się do norm i wymagań społecznych,

poprawnego funkcjonowania w środowisku. Owe zachowania spowodowane są

czynnikami organicznymi.

Według K. Olechnickiego i P. Załęckiego niedostosowanie społeczne to

sytuacja, w której jednostka lub grupa nie umie odnaleźć swojego miejsca w

społeczeństwie i nie ma niezbędnej kompetencji kulturowej.

W. Okoń nieprzystosowanie społeczne definiuje w sposób następujący: „stan, w

którym pojawiają się trudności w akceptacji jednostki do społeczeństwa”. Przyczyny

zależne od niedostosowania społecznego polegają na powstawaniu w życiu jednostki

sytuacji zbyt trudnych oraz nastawianiu jej zbyt skomplikowanych i ciągle się

zmieniających wymagań, uniemożliwiających ich adaptację.

Według J. Konopnickiego dziecko niedostosowane społecznie to takie, które

rozwija się w taki sposób, że odbija się to źle na nim samym, a także bez specjalnej

pomocy z zewnątrz nie może poprawić swych stosunków z rodzicami, nauczycielami i

innymi dorosłymi, zaś nie jest niedostosowanym ten, kto ziała na swoją szkodę, kto z

tego powodu nie cierpi, dopiero wtedy, kiedy ten fakt zaczyna docierać do jego

świadomości staje się ono niedostosowane.

Opierając się na czynnikach psychologicznych Halina Spionek uważa za dzieci

niedostosowane społecznie takie jednostki, u których zaburzeniu ulegała sfera

emocjonalno – wolowa oraz rozwój charakteru i osobowości. Co powoduje często

4

zakłócenia stosunków społecznych między dziećmi a ich otoczeniem. Przy tym do

istotnych przyczyn takiego stanu rzeczy autorka zalicza m.in. błędy wychowawcze w

rodzinie i w szkole, które w niekorzystnych warunkach życia i nauki dziecka

wzmagają trudności wychowawcze i prowadzą do objawów wczesnego wykolejenia w

postaci ucieczek z domu, wagarów, kradzieży, picia alkoholu itp.

Na przesłankach psychologicznych opierają się także M. Przetacznik i M.

Susłowska określając niedostosowanie społeczne jako „zaburzenia w zachowaniu” –

występujące w stopniu silnym i głębokim, które utrudniają, lub uniemożliwiają

osobnikowi normalne współżycie z ludźmi. Autorki te różnicują termin

nieprzystosowanie społeczne od terminu „niedostosowanie społeczne”. Lżejszą formą

zaburzeń w zachowaniu o cechach nietrwałych i nieobejmujących całej struktury

osobowość, określają pojęciem „nieprzystosowanie społeczne”, przy którym kontakty

jednostki ze środowiskiem nie są całkowicie zakłócone. „Niedostosowanie” natomiast

jest bardziej nasiloną dalszą fazą tych zaburzeń, która charakteryzuje się silniejszym i

trwalszym zakłóceniem reakcji interpersonalnych jednostki. Przejawia się to w

nieprzestrzeganiu norm moralnych i społecznych obowiązujących w środowisku i ma

charakter trwałej postawy. Za najbardziej charakterystyczne dla niedostosowania

społecznego uważają autorki znaczne trudności, lub całkowity brak umiejętności w

nawiązywaniu kontaktu uczuciowego z innymi ludźmi. U dziecka niedostosowanego

społecznie dominują pierwotne emocje takie jak: gniew, strach, elementarne uczucia

związane z zaspokajaniem potrzeb biologicznych. Uczucia wyższe (np.;. moralne,

etyczne, społeczne, intelektualne) nie są wykształcone. Jednostki takie nie są, więc

zdolne do przeżywania pozytywnych uczuć społecznych, do przywiązywania się do

innych ludzi, nie wykazują uczuć wobec bliskich osób, ich kontakty z otoczeniem są

zaburzone. Zaburzenie to obejmuje sferę emocjonalno – wolicjonalną oraz rozwój

charakteru i osobowości.

Maria Przetacznikowa wyróżnia 2 typy dzieci niedostosowanych społecznie: 1.

typ bierny, zahamowany, 2. typ demonstracyjny, „bojowy”. Objawy charakterystyczne

dla pierwszej grupy dzieci to wycofywanie się, brak zaufania do ludzi, do nowych

rzeczy i nowych sytuacji, niezależność i obojętność w kontaktach społecznych,

„postawy przeciw ludziom”. Dzieci te wydają się pozbawione poczucia powinności

moralnych i poczucia winy, zachowują się na pozór moralnie i nie zwracają na siebie

uwagi dorosłych. Typ demonstracyjny „bojowy”, do którego należą dzieci ujawniające

otwarcie swoją agresję i wrogość, np. odmawiając współpracy i zachowując się

prowokacyjnie, natarczywie i napastliwie.

W literaturze polskiej najbardziej komplementarne ujęcie niedostosowania

społecznego prezentują D. Wójcik i L. Pytka. Zgodnie ze stanowiskiem autorów bywa

ono ujmowane jako odmiana rozwoju społecznego dziecka, powodująca złe skutki dla

jego samego i jego otoczenia społecznego.

5

Istnieje wiele przyczyn, które motywują ludzi do zachowań destrukcyjnych.

Wśród nich należy wymienić takie jak np.:

a) Niezadowolenia z panujących warunków życiowych i dążenie do jej poprawy

(chęć „dorobienia się” czegoś, przeżycia przygody, zdobycia władzy)

b) Poczucia nudy

c) Rozładowania napięcie przez spożycie alkoholu i narkotyzowanie się

d) Wyładowania wrogości poprzez demonstracje swojej przewagi i dominacji

e) Chęć zwrócenia na siebie uwagi otoczenia i dokonanie „czegoś niezwykłego”.

Jak wynika z definicji, aby można stwierdzić, że dziecko jest nieprzystosowane

społecznie muszą występować u niego pewne charakterystyczne cechy. Nie powstają

one jednak z niczego i nie od razu. Aby nieprzystosowanie się pojawiło muszą

oddziaływać na młodego człowieka pewne negatywne czynniki powodujące zmiany w

zachowaniu, nazywane symptomami nieprzystosowania. Obecnie uważa się, że rozwój

psychiczny dziecka zależy od: zadatków organicznych, własnej działalności dziecka, a

także środowiska, w którym żyje. Nieprawidłowości w każdej z tych płaszczyzn mogą

powodować zaburzenia w funkcjonowaniu dziecka i odbić się w jego życiu dorosłym

jak np. kłopoty z prawem.

Każde zachowanie społeczne znaczące zależy od szeregu czynników

warunkujących je w różnym stopniu i występujących na różnych poziomach życia

społecznego. Wśród czynników warunkujących zachowanie jednostki Adam

Krukowski wymienia:

1. Ustrój społeczno – ekonomiczny

2. Bezpośrednie środowisko społeczne

3. Osobowość jednostki.

Na szczególne podkreślenie zasługuje rola czynnika, jakim jest bezpośrednie

środowisko społeczne. Mieszczą się w nim takie elementy jak rodzina, szkoła,

środowisko rówieśnicze oraz środki masowego przekazu. Środowiska te, w których od

urodzenia tkwi każdy człowiek, mają podstawowe znaczenia jego osobowości oraz

jego zachowań społecznie znaczących.

O powstawaniu zaburzeń w zachowaniu decyduje wiele różnych czynników.

Wyróżnia się dwie podstawowe grupy:

1. Czynniki biologiczne

2. Czynniki środowiskowe (rodzina, grupa rówieśnicza, szkoła).

Często i powszechnie stosowane określenie rodziny jako podstawowej komórki

społecznej jest całkowicie uzasadnione. Rodzina jest pierwszą w życiu dziecka grupą

społeczną, do której należy i w której uczy się funkcjonować. Od jakości rodziny i

6

dojrzałości rodziców zależy rozwój dziecka. Rodzina w trosce o prawidłowy rozwój

dziecka zobowiązana jest spełnić wszelkie jego potrzeby. Literatura podaje trzy

kategorie tych potrzeb: biologiczne, psychiczne, kulturalne.

Pierwsza kategoria potrzeb to potrzeby pierwotne, jak sen czy pożywienie.

Druga to przede wszystkim potrzeba bezpieczeństwa, przynależności, solidarności z

rodziną. Uważa się, że główną przyczyną niedostosowania społecznego jest

niezaspokajanie potrzeb przede wszystkim psychicznych. Rodziny niewydolne

wychowawczo, rodziny, w których nadużywa się alkoholu, często nie są w stanie

zapewnić dziecku bezpieczeństwa, a wręcz przeciwnie zachowanie rodziców budzi w

dziecku obawę przed powrotem do domu. Niezaspokajanie potrzeb psychicznych

powoduje, że dziecko szuka ich zaspokojenia poza rodziną. Dobrze się dzieje, kiedy

natrafi na swojej drodze na dobrych ludzi, którzy będą chcieli mu pomóc, staną się dla

niego wzorem takie przypadki zdarzają się jednak rzadko. Najczęściej dziecko

nieumiejące funkcjonować w społeczeństwie natrafia na grupę ludzi do niego

podobnych, w zdecydowanej większości są to grupy nieletnich łamiących prawo w

mniejszym bądź większym stopniu.

Jedną z ważniejszych cech rodziny jest jej stabilność. Dziecko do

prawidłowego rozwoju potrzebna jest świadomość posiadania rodziny, do której

zawsze może się zwrócić z każdym swoim problemem. Zachwiania w zachowaniu

rodziców, ich postawach, a przede wszystkim niechęć do wspólnego życia powoduje u

dziecka nieprawidłowości w przyswajanych umiejętnościach społecznych. Rozbicia

rodzin zdarzają się obecnie coraz częściej, a przyczyny tego zjawiska są niekiedy

banalne. Niezgodność charakterów, zdrada to w obecnych czasach częste przyczyny

rozpadu rodzin, ale występują też znacznie poważniejsze jak alkoholizm rodziców,

przemoc w rodzinie. W takich przypadkach rozwód jest chyba najlepszym

rozwiązaniem i powodującym mniej szkody dziecku, niż dalsze życie w pełnej

rodzinie, w której np. króluje przemoc. Rozpad rodziny powoduje czasami wypadki

losowe, wtedy śmierć rodzica jest dla dziecka straszną tragedią, a zadaniem drugiego z

rodziców jest zapewnienie dziecku jak najlepszej pomocy i opieki.

Rozpad rodziny powoduje u dziecka uraz psychiczny, sytuacja rozwodowa, w

której dziecko nierzadko staje się kartą przetargową, jest bardzo nerwicorodna.

Nieprawidłowość w strukturze rodziny jest często wymieniania jako cecha środowisk

rodzinnych dzieci o zaburzonym procesie uspołecznienia.

Potwierdzają się tu wszystkie teorie mówiące, że rodzina jest najważniejszą

grupą społeczną, w której wychowuje się człowiek. Jej brak, jak widać, może

powodować zmiany w życiu i zachowaniu młodych ludzi do tego stopnia, że

charakteryzować ich będzie wysoki poziom nieprzystosowania.

7

Obecnie naukowcy mówią o upadku rodziny i braku autorytetu. Jeżeli taka

sytuacja się utrzyma, można się spodziewać większej liczby młodych ludzi

popełniających przestępstwa. Trzeba podjąć starania by do tego nie dopuścić, zachęcić

młodych ludzi do nauki i pracy, zakładania prawidłowych rodzin. Trzeba uczyć

odpowiedzialnego zachowania, pokazywać jak powinna funkcjonować rodzina.

Należy zrobić wszystko, aby młodzi luzie skrzywdzeni przez swoich rodziców nie

powielali ich zachowań. Dużą rolę do spełnienia mają nauczyciele i wychowawcy,

którzy powinni swoim zachowaniem dawać przykład w trosce o to, aby przyszłe

pokolenie młodych ludzi było szczęśliwsze.

Wychowanie dziecka jest procesem długotrwałym i niezwykle

skomplikowanym, a także nad wyraz odpowiedzialnym. Wtedy właśnie rodzice i

opiekunowie kształtują młodego człowieka zarówno pod względem jego

uwarunkować osobowościowych, atak ze predyspozycji społecznych. Zatem to, co

dzieje się z małym człowiekiem podczas żmudnego procesu wychowania nie powinno

być obojętne dla członków tej społeczności, w której będzie on funkcjonował.

Istotnym z punktu widzenia dalszych rozważań,. Jest określenie dwóch

terminów: wychowanie i socjalizacja.

Wychowanie jest świadomym, celowym, zaplanowanym, zorganizowanym oraz

zgodnym z przyjętym ideałem pedagogicznym procesem kształtowania osobowości

wychowanka.

Natomiast u K. Kotłowskiego wychowaniem możemy nazwać tylko takie

działanie, które ma na celu rozwój osobistości dziecka przez włączanie go w służbę

uznawanych przez społeczeństwo wartości.

Rozpatrując proces wychowania z punktu osoby wychowanka można więc

powiedzieć, że są to wszelkie świadome, planowe i zorganizowane oddziaływania

wykonywane na jego osobie i kształtujące jego osobowość. Z kolei, gdyby proces

socjalizacji rozpatrywać z punktu jednostki należałoby stwierdzić, że jest to proces

uczenia się przez nią wartości i norm obowiązujących w danym społeczeństwie, a

także procedur współżycia społecznego – „tego, co jednostka powinna robić dla

innych ludzi i czego ma prawo oczekiwać”.

Myślę, że życzeniem każdego wychowawcy powinna być troska o dobro

duchowe i fizyczne dziecka i uświadomienie dorastającemu człowiekowi określonych

reguł zachowań w społeczeństwie.

Kto wychowuje, chce dopomóc powierzonym mu jednostkom odnaleźć

swojego życia oraz sposoby jego urzeczywistnienia. Młodzi ludzie często

8

przeciwstawiają się takiemu wychowaniu, które nie odpowiada im wyobrażeniom i

przekonaniom o sensie życia.

Wydaje się, że nikt we współczesnym świecie nie ma wątpliwości, że dla

rozwoju człowieka ważna jest rodzina. Im sprawniej działa, im więcej w niej miłości,

zrozumienia i uwagi, tym silniejsze i bardziej spójne wewnętrznie osoby z niej

wyrastają. Im bardziej rodzina zaburzona, im bardziej destrukcyjna, z tym większym

trudem odnajdują się w świecie jej członkowie.

Nigdy nikt nie będzie miał na dziecko takiego wpływu jak rodzice. Oni są

pierwowzorem wszelkiego myślenia i spostrzegania świata, oni podsuwają dziecku

sposoby interpretacji tego, co w tym świecie się dzieje.

Priorytet w wychowaniu młodego człowieka ma dom rodzinny. Tu kształtuje

się jego charakter, dziedziczone są doświadczenia, przekazywany jest system wartości.

Jest zatem pierwszym i najważniejszym środowiskiem wychowawczym dziecka.

Środowisko rodzinne jest specyficzną małą grupą społeczną, niezastąpioną dla

prawidłowego rozwoju dziecka. Ona przygotowuje dziecko do późniejszego

prawidłowego funkcjonowania w społeczeństwie.

„Rodzina pozostaje dla ogromnej większości dzieci i dorosłych podstawowym

zespołem wspólnoty życia, jest to wspólnota głównie emocjonalna, w której podczas

wszystkich lat życia nastąpiło wzajemne wyrównanie poglądów i ocen tak wielkie, jak

to tylko możliwe. Dla wielu dom staje się podporą emocjonalną, ostoją

bezpieczeństwa psychicznego.”

Podstawowym warunkiem osiągania sukcesów wychowania i skutecznego

przezwyciężania ewentualnych trudności w tej dziedzinie jest stworzenia dziecku

klimatu bezpieczeństwa, zaufania i radości. A to można osiągnąć w kontekście

miłości. Rodzice powinni pamiętać, że ich wzajemna miłość daje szansę dziecku

upewnić się, że jest kochane i może być spokojne o swoją przyszłość. Gdy rodzice są

ze sobą skłóceni, gdy wyrządzają sobie nawzajem krzywdę, gdy grożą sobie

rozstaniem i rozwodem, wtedy kiedy stają się niespokojne, nadpobudliwe, nerwowe,

zastraszone czy agresywne. Nawet jeśli każde z rodziców z osobna będzie starało się

okazywać czułość i zainteresowanie swoim dzieciom to i tak ich sytuacja nie poprawi

się w sposób zasadniczy. Dzieci czują się kochane i bezpieczne jedynie w kontekście

miłości małżeńskiej ich rodziców, jakby wewnątrz tej miłości.

Gdy dzieci widzą, że rodzice obdarzają nie tylko swoje potomstwo, ale także

siebie nawzajem wtedy oceniają życie rodzinne jako wielki skarb, coś najcenniejszego

w życiu. Kiedy dorosną rodzina będzie dla nich najważniejsza.

9

Pierwszym zatem warunkiem mądrego i owocnego wychowania jest wzajemna

miłość oraz wzajemny szacunek i harmonijna współpraca między rodzicami jako

pierwszymi i najważniejszymi wychowawcami swoich dzieci.

Warunek drugi to dobór właściwych celów wychowania. Odpowiedzialni

rodzice pragną osiągnąć wiele celów, np. osiągniecie dobrych wyników w nauce,

znajomość języków obcych, właściwe zachowanie w różnych sytuacjach życiowych.

Swoje pociechy pragną dobrze przygotować do dorosłego życia.

Istnieją dwa podstawowe cele w wychowywaniu: uczyć i myśleć i uczyć

kochać. Te dwa cele są najważniejsze, gdyż być człowiekiem dojrzałym, to być kimś

świadomym oraz kimś, kto korzysta ze swej wolności po to by kochać. Ograniczenie

świadomości lub ograniczenie wolności blokuje rozwój wychowawczy i prowadzi do

różnych zaburzeń. Wolność zagrożona jest zniewoleniami i nałogami. Wychowanek

może posługiwać się w błędny sposób swoją wolnością, że ją zupełnie utraci, np.

popadając w uzależnienia chemiczne.

Dochodzimy do wniosku, że odpowiedzialnie wychowywać – to pomagać

młodym zrozumieć siebie i innych ludzi, by mogli żyć w świecie prawdy i miłości.

Drugim celem wychowania jest nauczenie miłości. Zadaniem rodziców jest

wyjaśnienie dzieciom istoty dojrzałej miłości i ukazanie takiej właśnie miłości we

własnym postępowaniu. Dojrzała miłość to decyzja troski o czyjeś dobro. To

umiejętność dobierania słów i czynów, które pomagają drugiemu człowiekowi stać się

najpiękniejszą wersją samego siebie. Z tego względu dojrzała miłość jest zawsze

miłością wychowującą, czyli dostosowaną do potrzeb i zachowań danej osoby.

Odpowiednie wychowanie wiąże się również z wymogiem konsekwentnego

stosowania odpowiednich metod wychowawczych. Wychowanie nie jest skuteczne i

owocne jeśli opiera się na moralizowaniu, nakazywaniu i zakazywaniu, straszeniu,

kontrolowaniu czy przymuszaniu. Tylko mądrym oddziaływaniem rodziców i dzięki

wspólnym rozmowom dzieci rozumieją, iż kierowanie się wskazaniami rodziców to

nie jest przykra konieczność, ale najpewniejsza droga do osiągnięcia dojrzałości i

satysfakcji. Ważne jest rozmawianie z dziećmi i młodzieżą takim językiem, który oni

rozumieją.

Kolejna zasada wychowawcza polega na otwartym i stanowczym

demaskowaniu tego wszystkiego, co zagraża szczęściu młodego pokolenia, np.

sprzedaż nieletnim alkoholu, substancji psychotropowych – bo to uzależnia i zabija.

Inną konieczną metodą w wychowaniu jest stawianie dzieciom mądrych

wymagań, dostosowanych do ich wieku i możliwości. Wychowanie to bowiem

10

kształtowanie dojrzałych postaw, zachowań oraz wyborów. Kto nie stawia sobie

wymagań, ten lekceważy własny rozwój i popada w kryzys.

Następna metoda wychowawcza polega na rozważnym, ale zdecydowanym

wyciąganiu konsekwencji wobec bledów popełnianych przez dzieci i młodzież.

Kłamstwo, lenistwo, wagarowanie, sięganie po papierosy, alkohol czy narkotyk

powinno natychmiast powodować określone reakcje rodziców, np. zmożoną kontrolę,

utratę zaufania z ich strony.

Ponoszenie przez dzieci i młodzież konsekwencji popełnianych przez siebie

błędów wiąże się z przeżywaniem stresu, a nawet cierpienia.

Rodzic nie dąży do tego, aby chronić swoje dziecko przed tymi stresami czy

cierpieniami, które są naturalną konsekwencją ich własnych słabości, naiwności cz

błędów. Cierpienie mądrze wykorzystane wychowawczo otwiera oczy. Uczy

odróżnienia dobra od zła, prawdy od kłamstwa, mobilizuje do zmiany postępowania.

Zadaniem rodzica jest trwanie przez swoim dziecku, który pobłądził w życiu, nadal je

kochać, ale w sposób mądry i wychowujący. Odpowiedzialni rodzice muszą posiadać

odwagę proponowania dzieciom i młodzieży optymalnej drogi życia.

Współczesna rodzina przeżywa kryzys. Ludzie są pogubieni w otaczającym ich

świecie, ponieważ został zachwiany dawno ustalony porządek rzeczy. Walka o

przetrwanie, a czasami „walka” o karierę sprawiają, ze dom staje się miejscem gdzie

poszczególni członkowie rodziny zamieszkują, wymieniają poglądy na różne tematy,

ale nie tworzą wspólnoty, a co za tym idzie – nie maja przynależności do kogoś i w

konsekwencji poczucia bezpieczeństwa.

Coraz więcej małżeństw nieprzytomnie pracuje, z dziećmi widując się tylko

sporadycznie. Swoje rodzicielskie uczucia okazują kupując kolejny prezent, bądź

pozwalając dziecku na wszystko. Takie zachowania nie muszą zaraz spowodować

zejścia na złą drogę, ale tutaj autor upatruje przyczyny wielu niepowodzeń

rodzicielskich i konfliktów dziecka z prawem.

Zawsze na postępowanie pokoleń oddziaływała tradycja. Role w rodzinie też

były tradycyjne ojciec i matka, dziadkowie stanowili pewien wzorzec postępowania,

nakładali jakieś rygory na zachowanie swoich pociech, które w życiu musiały

kierować się pewnymi normami. Zawsze też rodzina była pod ręką, służyła radą,

spotykano się często, razem spożywano posiłki. Dziecko widziało, że istnieje pewien

ciąg życia i postępowania, który doprowadzi je do założenia rodziny, wejścia w

dorosłość.

Współczesna rodzina jakby zagubiła po drodze te naturalne cechy. Okres

przemian ustrojowych i aspiracje kobiet doprowadziły do tego, że dziecko większą

11

część czasu spędza samo, ponieważ nawet po powrocie z pracy rodzice są zbyt

zmęczeni, aby posłuchać, co się w życiu ich dziecka dzisiaj wydarzyło. Niektórzy

rodzice nawet nie kryją tego, że nie mają ochoty na rozmowę z dzieckiem. Ono ma się

uczyć i nie sprawiać kłopotów. Powie ktoś, że to nieprawda? Niestety zaczyna być to

coraz częstszą normą.

O rodzinie mówi się często i przy różnych okazjach. Jakakolwiek by było

zawsze coś z tego wynosimy w nasze późniejsze dorosłe bytowanie. Dlaczego niektóre

dzieci są leniwe, agresywne, pozbawione ambicji, motywacji? Kto i w którym

momencie popełnia błąd? Przyczyn należy szukać już we wczesnych okresach życia, a

winą obarczyć zarówno rodziców, szkołę i środowisko, jak i same dzieci. Osłabienie

więzi rodzinnych jest, niestety zjawiskiem powszechny na całym niemal świecie.

Skutki tego są tragiczne nie tylko dla rodzin, ale i dla całej reszty społeczeństwa. Brak

poczucia oparcia, akceptacji i bezpieczeństwa, który wynika z braku pozytywnych

relacji wewnątrz rodziny i rodzą wszelkie negatywne emocje i zachowania.

Winę za to głównie ponoszą rodzice, którzy nagminnie popełniają wobec

swoich dzieci grzech zaniedbania, nie poświęcając im wystarczająco czasu i uwagi,

nie dostarczając pozytywnych wzorców do naśladowania, nie wykazując

zainteresowania problemami dziecka, nie reagując we właściwych momentach,

odmawiając wsparcia moralnego, doradzania. Nasuwa się pytanie dlaczego?

Często wynika to z nieumiejętności lub z braku pozytywnych wzorców

wyniesionych z własnego dzieciństwa. Kiedyś, nawet jeśli rola niektórych rodziców

sprowadzała się do zaspokajania ich podstawowych potrzeb, funkcje opieki, nauczania

i rozwijania zainteresowań i osobowości przejawiały szkoły i inne instytucje. Niestety

ostatnio warunki i wymagania życiowe ogromnie się zmieniły. Chcąc właściwie

przygotować dziecko do dorosłego życia, rodzice powinni roztaczać na nimi

nieustanną opiekę, chronić je od niepożądanych złych wpływów, wpajać właściwe

wzorce, uczyć odróżniać dobro od zła, zapewnić mu warunki do rozwoju i wsparcie.

Inna przyczyna zaniedbywania rodzicielskich obowiązków wobec dziecka jest

bardzo trudna lub wręcz beznadzieja sytuacja materialna rodziny rodzice pozbawieni

pracy są sfrustrowani i zmęczeni ciągłą walką o byt. Narasta poczucie bezsilności i

rozdrażnienia. W takiej atmosferze nie ma miejsca na pielęgnowanie uczuć i więzi

rodzinnych.

Należałoby tu wspomnieć o bardzo ważnej roli ojca w wychowaniu dziecka.

Wychowanie dziecka bez ojca tworzy obiektywnie trudniejsze warunki rozwoju

psychicznego dziecka. Mimo usilnych starać samotnych matek, trudności tych nie da

się wyeliminować. Można je tylko ograniczyć, łagodzić ich wpływ, a także

kontrolować je i przywidywać skutki.

12

Kiedy brak jest w domu codziennej, wielogodzinnej nieobecności męża i ojca,

wtedy negatywne konsekwencje ponosi nie tylko kobieta, ale również dzieci. Dla

chłopców jest to wielka krzywda, bo nie maja oni w takiej sytuacji wzorca i autorytetu

mężczyzny. Stała obecność ojca jest potrzebna synowi, aby ten mógł zobaczyć i

doświadczyć co znaczy być dojrzałym mężczyzną, co znaczy być kochającym i

odpowiedzialnym mężem i ojcem. Jeśli ojcem jest za mało obecny w życiu syna, to

taki chłopiec szuka wzoru mężczyzny u kolegów z ulicy lub w postaciach z

prymitywnych filmów. Ma poważne trudności by zrozumieć własną płeć oraz by

dojrzale podjąć i wypełnić podstawowe role społeczne. Także dla dziewczynek

nieobecność ojca jest wielką krzywdą. Nie pozwala im bowiem uwierzyć, że są

kochane i że zasługują ba miłość, skoro tata nie ma dla nich czasu lub skoro pieniądze,

odwiedzanie znajomych czy jakieś hobby to coś ważniejszego niż kontakt z własną

córką. Córki, które nie miały dostatecznego kontaktu z ojcem, dla których ojciec był

nieobecny, w przyszłości bardzo często mogą wiązać się z nieodpowiednimi

mężczyznami, gdyż łatwo je oszukać emocjonalnie. Bardzo wcześnie szukają ciepła i

miłości poza domem rodzinnym, jakby pragnęły uzupełnić niedobór miłości

ojcowskiej. Czasami kończy się to popełnieniem wielkiego błędu życiowego.

Dzieci wychowywane bez ojców, trudniej niż ich rówieśnicy wychowywani w

rodzinach pełnych rozwiązują swoje problemy życiowe, wykazują więcej napięć

emocjonalnych, mają trudności w nawiązywaniu kontaktów, towarzyszy im

niepewność i niezdecydowanie. Brak kontaktu z ojcem traktują jako porzucenie.

Proces wychowania niesie za sobą wiele trudności wychowawczych.

Według Z. Putkiewicza trudności wychowawcze to wszelkie rodzaju czynniki

wewnętrzne i zewnętrzne utrudniające prawidłowe zachowanie się dziecka.

Doprowadzają one do zaburzeń niezgodnych z obowiązującymi normami współżycia

społecznego i do zaburzeń poprawnych układów w stosunkach społecznych. Można je

podzielić na dwie kategorie:

a) Indywidualne – związane z zaburzeniami powstałymi we wczesnej

ontogenezie i ogólnym rozwojem jednostki

b) Środowiskowe – związane z funkcjonowaniem szkoły i rodziny.

Przeobrażenia we wszystkich dziedzinach życia psychicznego sprawiają, że

młodzież ma wiele problemów i kłopotów w dostosowaniu swojego postępowania do

nowych zadań, nowych sytuacji. Toteż zachowanie się młodzieży często odbiega od

stawianych ejj wymogów. Pojawiają się charakterystyczne dla tego okresu trudności

wychowawcze. Bywają one różnego rodzaju i występują z różna siłą. U jednych przez

cały okres dojrzewania. Najbardziej jaskrawą grupę trudności stanowią normy

zachowania się związane ze stosunkiem ludzi dorosłych i do reprezentowanych przez

13

nich wymagań. Do tej grupy należą wszelkie przejawy niezdecydowania,

niepodporządkowanie się rodzicom, przekraczania regulaminu szkolnego,

lekceważenie wszelkiego rodzaju poleceń , rozkazów i nakazów. To przeciwstawienie

się może przybierać różne formy – od braku uprzejmości i opanowania w kontaktach

codziennych, aż do arogancji, a często nawet brutalnych wystąpień.

Należy dodać, że w sytuacjach takich ogromną rolę odgrywają metody

postępowania, które mogą działać łagodząco i rozładowywać napięcia, bądź też

przeciwnie, prowadzić do nieporozumień i zaostrzać konflikty.

Odrębną grupę trudności stanowią te, które pojawiają się wraz z rozwojem

samodzielności i są wyrazem stosunku do samego siebie. Najczęściej wiążą się one z

niewłaściwą oceną własnej osoby – młodzi ludzie z reguły bądź przeceniają swoje

walory i możliwości, bądź z nadmierną pewnością siebie lekceważą wszelkie

wskazówki i ostrzeżenia, bądź wykazują nadmierne zahamowanie, nieśmiałość,

chorobliwy brak pewności siebie, stronią od kontaktu z innymi.

Wyjaśnienie trudności okresu dojrzewania nie jest łatwe ze względy na

niezwykle złożony proces rozwojowy iw ilorakie jego uwarunkowanie. Dorastanie jest

tym okresem w życiu dziecka, kiedy łatwiej niż w innych zaczynają się ujawniać

wszystkie dotychczasowe nieprawidłowości jego rozwoju, jak również wszystkie

popełniane przez rodziców błędy. Trudności występujące w tym trudnych okresie są

sygnałem, że dotychczasowe życie dziecka nie było w sposób właściwy

zorganizowane i stanowi alarm dla przedsięwzięcia środków zaradczych.