NJE LETER SURPRIZE E BAJRONIT

HISTORI

RILINDASIRILINDASIRILINDASIRILINDASIRILINDASIVVVVViti III - Nr:iti III - Nr:iti III - Nr:iti III - Nr:iti III - Nr:1 E diel, 6 janar 2013E diel, 6 janar 2013E diel, 6 janar 2013E diel, 6 janar 2013E diel, 6 janar 2013

ALIU I KERKOI NJE ALIU I KERKOI NJE ALIU I KERKOI NJE ALIU I KERKOI NJE ALIU I KERKOI NJE ARME. BAJRONI IAARME. BAJRONI IAARME. BAJRONI IAARME. BAJRONI IAARME. BAJRONI IA NISI, NISI, NISI, NISI, NISI, POR VEZIRIT NUK I RANE NE DOREPOR VEZIRIT NUK I RANE NE DOREPOR VEZIRIT NUK I RANE NE DOREPOR VEZIRIT NUK I RANE NE DOREPOR VEZIRIT NUK I RANE NE DORE

NJE LETER SURPRIZE E BAJRONITIa nisi Ia nisi Ia nisi Ia nisi Ia nisi Ali Pashës TAli Pashës TAli Pashës TAli Pashës TAli Pashës Tepelenës, por nuk mbërriti kurrëepelenës, por nuk mbërriti kurrëepelenës, por nuk mbërriti kurrëepelenës, por nuk mbërriti kurrëepelenës, por nuk mbërriti kurrë

E-mail:E-mail:E-mail:E-mail:E-mail: [email protected]

Na ndiqniedhe

onlinewww.shqiptarja.com

Suplementi i së dielës te SHQIPTARJA.com

Kryeredaktore:Kryeredaktore:Kryeredaktore:Kryeredaktore:Kryeredaktore: Admirina PEÇI

Pas vizitës së Lord Byron-it[Bajron] në kalanë e Tepelenës- selinë e Aliut - me 24

tetor 1809 midis tyre lindi njëmiqësi e madhe, që përfshinteedhe letërkëmbim.Pesë vjet më vonë, rreth vitit 1814Aliu i kishte nisur një letër Lorditbritanik, nëpërmjet Dr. Holland-it,mjekut dhe mikut personal tëAliut dhe njërit nga doktorët mëtë famshëm në Londër. Kjo letër eAliut ishte në latinisht dhe u solldorazi nga Janina në Londër. Karëndësi të theksohet se ndryshenga sa mendohet, Aliu në kan-celarinë e vet nuk përdorte vetëmosmanishten dhe greqishten, poredhe latinishten. Letrën e Aliutnuk e kemi të plotë. Ajo përmen-det nga vetë Bajroni, dhe dimë sefillonte me frazën "exellentissime,nec non Carissime". Në letrën përByron-in Aliu nuk ngurron t'i tëpërcjellë kërkesën për një armë.

Ajo nënshkruhej me "ALI VIZIR".Aliu kishte një koleksion të madharmësh të rralla dhe të çmuara,ku spikaste një "pistoletë" ngavetë Napoleoni, të cilën ia tregon-te vizitorëve të huaj. Pistoletat nëatë kohë kanë qenë ndryshe ngaato të sotmet, prandaj ndofta atoishin më të afërta me atë që sot equajmë dyfek.I mahnitur nga Shqipëria, njerëz-it dhe natyra e saj, si edhe ngakarakteri i Aliut - Byroni vendosit'ia plotësojë kërkesënudhëheqësit shqiptar. Ai e blenarmën e çmuar dhe vendos tapërcjellë atë bashkë me një letër.Korrier do të ishte avokati dheprofesori i pasur amerikan ngaBostoni, George Ticknor [XhorxhTiknor], studiues i shquar, autor iveprës klasike Historia e LetërsisëSpanjolle. Ticknor, që më vonëdrejtoi për 15 vjet në Harvard kat-edrën e studimeve të letërsisë sëgjuhëve frënge dhe spanjolle, derisa ia përcolli...

Nga përpjekjet e para për të zbuluar dheNga përpjekjet e para për të zbuluar dheNga përpjekjet e para për të zbuluar dheNga përpjekjet e para për të zbuluar dheNga përpjekjet e para për të zbuluar dhepërshkruar flamurin dhe armët e heroit nëpërshkruar flamurin dhe armët e heroit nëpërshkruar flamurin dhe armët e heroit nëpërshkruar flamurin dhe armët e heroit nëpërshkruar flamurin dhe armët e heroit nëkohën e rilindasve, tek lëvizjet e viteve'30,kohën e rilindasve, tek lëvizjet e viteve'30,kohën e rilindasve, tek lëvizjet e viteve'30,kohën e rilindasve, tek lëvizjet e viteve'30,kohën e rilindasve, tek lëvizjet e viteve'30,

periudhës së luftës e deri tek ngjarja e bujshme,periudhës së luftës e deri tek ngjarja e bujshme,periudhës së luftës e deri tek ngjarja e bujshme,periudhës së luftës e deri tek ngjarja e bujshme,periudhës së luftës e deri tek ngjarja e bujshme,ekspozimi i para pak javëve në Shqipëri...ekspozimi i para pak javëve në Shqipëri...ekspozimi i para pak javëve në Shqipëri...ekspozimi i para pak javëve në Shqipëri...ekspozimi i para pak javëve në Shqipëri...

Përvjetori i sivjetshëmi pavarësisë solli në

Shqipëri dy thesare tëvërteta të kulturës mate-riale dhe shpirtërore tëshqiptarëve. Në ambjen-tet e Biblotekës Ko-mbëtare u ekspozua librii parë i plotë në gjuhënshqip, Meshari i famshëmi Gjon Buzukut dhe nëmuzeun kombëtar armët eheroit kombëtar të sh-qiptarëve, Gjergj KastriotSkënderbeut. Të dyja këtovlera të mëdha të kulturësshqiptare ruhen nëBiblotekën e Vatikanitdhe Muzeun e Vienës, largShqipërisë në zemër tëEvropës duke shprehurqartë dhe identitetin evro-pian të shqiptarëve të asajperiudhe. Ky identitet dhe

vetdije e lidhjes shpi-rtërore me Evropën pasnjë tramatizimi shumë tërëndë të kaluar nga push-timi dhe bashkëjetesa meotomanët do të ringjallejprapë në fund të shekullittë XIX, vite kur fillojnë eplazmohen sërish idetëevropiane të shqiptarëve.Një rol përcaktues dhe tërëndësishëm do të luajëmemoria historike ku tëgjithë rilindasit do ti drejo-hen figurës së Skënder-beut dhe aksioneve të tijpolitike dhe ushtarake sipjesë e rëndësishme e ko-alicioneve evropiane mes-jetare. Mirëpo Skënderbeunuk do të mund të ring-jallej i vetëm pa simbolete tij që kishin shenjuarhistorinë dhe shkëlqyer nëepokën e vet, ndaj...

A e njihni Lindita Ahmetin? Është një po-

eteshë e mrekullueshme,me një shpirt të madh, njëbotkuptim të rrallë përjetën, me një optimizëmdhe energji të pakraha-sueshme me askënd, mebuzëqeshjen më rrezël-litëse që keni parë...njëvajzë me shumë fat përshumëçka... dhe... nuk dota besonit këtë nëse them,Lindita Ahmeti nuk kahedhur kurrë një hap nëjetën e saj. Ka jetuargjithë jetën në karrigënme rrota...e mbase përkëtë shkak ka ëndërruartë fluturojë si zogjtë, si flu-turat, si xixëllonjat...Në një varg intervistashpër fëmijërinë me poetë eshkrimtarë, një vit më

parë projektova edhe këtëintervistë me Lindita Ah-metin. Për shumë shkaqeajo mbeti në pritje nëarkivin tim, për të mëngacmuar shpesh herë,dhe për të mbërritur telexuesi vetëm sot... Nëkëtë fillimviti, ia vlen tëlexosh Linditën, e cila nafrymëzon për jetën, përguximin, optimizmin dheforcën, që i duhet çdokujtprej nesh, për t'iu dhënëkuptim ditëve...

Lindita, një fëmijë kaLindita, një fëmijë kaLindita, një fëmijë kaLindita, një fëmijë kaLindita, një fëmijë kakëndvështrimin e tij përkëndvështrimin e tij përkëndvështrimin e tij përkëndvështrimin e tij përkëndvështrimin e tij përbotën. Të gjithë e dimë sebotën. Të gjithë e dimë sebotën. Të gjithë e dimë sebotën. Të gjithë e dimë sebotën. Të gjithë e dimë senga ai këndshikim botanga ai këndshikim botanga ai këndshikim botanga ai këndshikim botanga ai këndshikim botaështë ndryshe.. Ju kujto-është ndryshe.. Ju kujto-është ndryshe.. Ju kujto-është ndryshe.. Ju kujto-është ndryshe.. Ju kujto-het si e konceptonit botënhet si e konceptonit botënhet si e konceptonit botënhet si e konceptonit botënhet si e konceptonit botënkur ishit fëmijë?kur ishit fëmijë?kur ishit fëmijë?kur ishit fëmijë?kur ishit fëmijë?Si mund ta konceptojëbotën një fëmijë i cili...

Poetja që jeton çdo ditë të jetës pas karrigesPoetja që jeton çdo ditë të jetës pas karrigesPoetja që jeton çdo ditë të jetës pas karrigesPoetja që jeton çdo ditë të jetës pas karrigesPoetja që jeton çdo ditë të jetës pas karrigesme rrota rrëfen ëndërrat e saj, fëmijërinë,me rrota rrëfen ëndërrat e saj, fëmijërinë,me rrota rrëfen ëndërrat e saj, fëmijërinë,me rrota rrëfen ëndërrat e saj, fëmijërinë,me rrota rrëfen ëndërrat e saj, fëmijërinë,

dilemat, frikën e të jetuarit në Maqedoninëdilemat, frikën e të jetuarit në Maqedoninëdilemat, frikën e të jetuarit në Maqedoninëdilemat, frikën e të jetuarit në Maqedoninëdilemat, frikën e të jetuarit në Maqedoninëe para `90 ku intelektualët përndiqeshin,e para `90 ku intelektualët përndiqeshin,e para `90 ku intelektualët përndiqeshin,e para `90 ku intelektualët përndiqeshin,e para `90 ku intelektualët përndiqeshin,

rrugën që e çoi drejt poezisë, frymëzimet...rrugën që e çoi drejt poezisë, frymëzimet...rrugën që e çoi drejt poezisë, frymëzimet...rrugën që e çoi drejt poezisë, frymëzimet...rrugën që e çoi drejt poezisë, frymëzimet...

Barile si Betlehemi, pakBarile si Betlehemi, pakBarile si Betlehemi, pakBarile si Betlehemi, pakBarile si Betlehemi, pakShqipëri në grazhdin eShqipëri në grazhdin eShqipëri në grazhdin eShqipëri në grazhdin eShqipëri në grazhdin e

gjallë të Materësgjallë të Materësgjallë të Materësgjallë të Materësgjallë të MaterësShoqata pro-loco meShoqata pro-loco meShoqata pro-loco meShoqata pro-loco meShoqata pro-loco me

mbi 35 figurantë rikrijoi skenënmbi 35 figurantë rikrijoi skenënmbi 35 figurantë rikrijoi skenënmbi 35 figurantë rikrijoi skenënmbi 35 figurantë rikrijoi skenën"Barile si Betlehemi" me inskenimin"Barile si Betlehemi" me inskenimin"Barile si Betlehemi" me inskenimin"Barile si Betlehemi" me inskenimin"Barile si Betlehemi" me inskenimin

e Erodit, të Masakrës së të Pafajshmëvee Erodit, të Masakrës së të Pafajshmëvee Erodit, të Masakrës së të Pafajshmëvee Erodit, të Masakrës së të Pafajshmëvee Erodit, të Masakrës së të Pafajshmëvedhe të Familjes së Shenjtëdhe të Familjes së Shenjtëdhe të Familjes së Shenjtëdhe të Familjes së Shenjtëdhe të Familjes së Shenjtë

○ ○ ○ ○

faqe 16-17faqe 16-17faqe 16-17faqe 16-17faqe 16-17○ ○ ○ ○

faqe 18-20faqe 18-20faqe 18-20faqe 18-20faqe 18-20○ ○ ○ ○

faqe 17faqe 17faqe 17faqe 17faqe 17

Armët e SkënderbeutArmët e SkënderbeutArmët e SkënderbeutArmët e SkënderbeutArmët e Skënderbeutdhe ndërgjegjiadhe ndërgjegjiadhe ndërgjegjiadhe ndërgjegjiadhe ndërgjegjia

kombëtarekombëtarekombëtarekombëtarekombëtare

Lindita Lindita Lindita Lindita Lindita Ahmeti: JamAhmeti: JamAhmeti: JamAhmeti: JamAhmeti: Jamjashtë atdheut pajashtë atdheut pajashtë atdheut pajashtë atdheut pajashtë atdheut pa

pasaportë shqiptarepasaportë shqiptarepasaportë shqiptarepasaportë shqiptarepasaportë shqiptare

○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○

vijon në faqen 14-15vijon në faqen 14-15vijon në faqen 14-15vijon në faqen 14-15vijon në faqen 14-15

Admirina PeçiAdmirina PeçiAdmirina PeçiAdmirina PeçiAdmirina PeçiDorian KoçiDorian KoçiDorian KoçiDorian KoçiDorian Koçi

Agron Agron Agron Agron Agron AlibaliAlibaliAlibaliAlibaliAlibali

Në foto:Lord Bajroni,Ali PasheTepelena dhefaksimile tëletrave tëpanjohura tëgjetura nëarkivën eUniversitetittë famshëmamerikanDartmouth mësaktë nëBibliotekënRauner tëKoleksionevetë Posaçmeshoqëruar medokumentin elëshuar ngavetë arkivi

allegato a Basilicata Mezzogiorno inserto di Basilicatanet.it Reg N° 268/1999 Tribunale di Potenza. Editore: Regione Basilicata - Via V. Verrastro - 85100 Potenza. Direttore: Giovanni Rivelli

www.shqiptarja.com E diel, 6 janar 201314

SUPLEMENT JAVOR I

RILINDASIRILINDASIRILINDASIRILINDASIRILINDASISHSHSHSHSH.....comcomcomcomcom ZBULIMI

PPPPPERSONAZHETERSONAZHETERSONAZHETERSONAZHETERSONAZHET AAAAARKIVRKIVRKIVRKIVRKIV

...Longfelloë-ut, u takua meLord Byronin ne Londër në qer-shor 1815. Në atëkohë Byron sapoishte martuar dhe jetonte në njështëpi të madhe përdhese nëlagjen Piçadilly të Londrës. Ata utakuan disa herë, dhe Byron pasimësoi se Tickner do të udhëtontenë Ballkan, i dha atij një letër përAliun bashkë me armën e fam-shme. Mirëpo, sikurse shkruan mëvonë Tickner, planet e tij ndry-shuan. Ai vendosi të shkojë nëSpanjë, dhe jo në Shqipëri e Gre-qi, rrjedhimisht, pistoletën iaktheu Byronit. "Dy nga letrat izotëroj ende unë" shkruante ai mëvonë.

Letra e Byron-it mban datën 25qershor 1815. Ajo është e shkurtër,vetëm një faqe. MIrëpo letra e By-ron-it nuk i mbërriti Aliut asn-jëherë. Rrugëtimi i paparashikuardhe i çuditshëm i sendeve dheletrave personale të profesoritamerikan pas vdekjes e sjell atësot në Arkivën e Universitetit tëfamshëm amerikan Dartmouth,më saktë në Bibliotekën Rauner tëKoleksioneve të Posaçme: Arkiva,Dorëshkrime dhe Libra të Rralla.

Falë bujarisë së Bibliotekës sëRauner, një kopje të letrës sëpadërguar të Bajronit e zotërojmësot, dhe po e botojmë.

Dokumenti, i shkruar dorazinga vetë Lord Byron, me stil dhekaligrafi të përsorur, ka dy pjesë:pjesën dërguese apo adresën, dheletrën. Pjesa dërguese ka rëndësipër titullin me të cilin Lord Byroni drejtohej Aliut. Për personalite-tin e shquar britanik "Lartësia eTij" Ali Tepelena në qershor 1815ishte Kryetari i Shqipërisë [Veziror Pasha of Albania] me seli nëJaninë.

Rëndësi këtu ka, pra, qëndrimii Byron-it ndaj pozitës juridike tëAliut. Natyrisht që kjo nuk ishteletër zyrtare dhe interpretimi nëthelb kufizohet në sferën person-ale të marrëdhënieve, mirëpoprapëseprapë nuk mund të mo-hohet që Lordi britanik njihtegjendjen në fakt - d.m.th. që Aliuishte de facto sundimtar shqiptari Provincës së Shqipërisë. Emërti-mi "Epir" nuk përmendet fare nëletër.

Së dyti, nga përmbajtja e letrësmësojmë për raportet e afërtamiqësore midis tyre. Byron i uron-te Aliut që shëndeti dhe begatia etij të vazhdonin më tej në të ardh-men, si dhe i shprehte dëshirën"për ta vizituar sërish Shqipërinë- vendin ku kujtimi i miqësisë sëLartësisë Tuaj ndaj të huajve dotë mbetet përgjithmonë i dashurpër mua".

Transkriptimi i plotë i letrës nëoriginal dhe përkthim i saj jepetmë poshtë.

Agron Agron Agron Agron Agron AlibaliAlibaliAlibaliAlibaliAlibali

vijon nga faqja 13

Po arma? Ndofta ajo duhet tëjetë diku, në ndonjë muzeum tëLondrës, por ka shumë të ngjarëqë të jetë pjesë e koleksionit të pis-toletave të Byron-it në MuzeunBenaki të Athinës. Përveç Athinës,armë të Aliut ndodhen sot tëshpërndara në muzeume të ndry-

shme të botës si p.sh. tek MuzeumiTareq Rajab në Kuëait [katalogu60, 61, 62, 63, 67], në MuzeunMetropolitan në Nju Jork me nr.43.82.9, dhuratë e vitit 1943 ngaGrisëold e Sloane, dhe ndofta edhenë Stamboll.

Po në Shqipëri a gjindet ndonjë

trashëgimi e Aliut tek ndonjë ngamuzeumet e vendit? Kujtimi iAliut duhet të ketë qenë i gjallë nëmendjen e shqiptarëve të brezit tëpavarësisë 100 vjet më pare përpërpjekjen e dështuar të theme-limit të shtetit të parë shqiptar pasGjergj Kastriotit, përpjekje e cila

u mbyt me hekur e gjak me njëkosto shumë të lartë dhe i hapirrugë kryengritjes greko-arbërorenë More. Aliu natyrisht mbahejmend edhe për masakrat dhe mi-zoritë ndërvëllazërore që kreu ndajpopullsisë së pafajshme të Kardhi-qit dhe Hormovës.

LETRA E PADERGUAR...Lord Byron-i i shkruan

Ali Pashë TepelenësAli Pasha i kishte kërkuar përmes një letre që Bajroni t'i blinte një armë.Ali Pasha i kishte kërkuar përmes një letre që Bajroni t'i blinte një armë.Ali Pasha i kishte kërkuar përmes një letre që Bajroni t'i blinte një armë.Ali Pasha i kishte kërkuar përmes një letre që Bajroni t'i blinte një armë.Ali Pasha i kishte kërkuar përmes një letre që Bajroni t'i blinte një armë.

Lordi anglez ia bleu, i shkroi dhe një letërLordi anglez ia bleu, i shkroi dhe një letërLordi anglez ia bleu, i shkroi dhe një letërLordi anglez ia bleu, i shkroi dhe një letërLordi anglez ia bleu, i shkroi dhe një letër, ia nisi përmes avokatit, ia nisi përmes avokatit, ia nisi përmes avokatit, ia nisi përmes avokatit, ia nisi përmes avokatitGeorge TGeorge TGeorge TGeorge TGeorge Ticknoricknoricknoricknoricknor, por as letra, as arma nuk ranë në duart e vezirit..., por as letra, as arma nuk ranë në duart e vezirit..., por as letra, as arma nuk ranë në duart e vezirit..., por as letra, as arma nuk ranë në duart e vezirit..., por as letra, as arma nuk ranë në duart e vezirit...

Dokumenti, iDokumenti, iDokumenti, iDokumenti, iDokumenti, ishkruar dorazishkruar dorazishkruar dorazishkruar dorazishkruar dorazinga vetë Lordnga vetë Lordnga vetë Lordnga vetë Lordnga vetë LordByron, me stil dheByron, me stil dheByron, me stil dheByron, me stil dheByron, me stil dhekaligrafi të përkaligrafi të përkaligrafi të përkaligrafi të përkaligrafi të për-----sorursorursorursorursorur, ka dy pjesë:, ka dy pjesë:, ka dy pjesë:, ka dy pjesë:, ka dy pjesë:pjesën dërguesepjesën dërguesepjesën dërguesepjesën dërguesepjesën dërgueseapo adresën, dheapo adresën, dheapo adresën, dheapo adresën, dheapo adresën, dheletrën. Pjesaletrën. Pjesaletrën. Pjesaletrën. Pjesaletrën. Pjesadërguese kadërguese kadërguese kadërguese kadërguese karëndësi për titul-rëndësi për titul-rëndësi për titul-rëndësi për titul-rëndësi për titul-lin me të cilinlin me të cilinlin me të cilinlin me të cilinlin me të cilinLord Byron iLord Byron iLord Byron iLord Byron iLord Byron idrejtohej drejtohej drejtohej drejtohej drejtohej Aliut.Aliut.Aliut.Aliut.Aliut.Për personalitetinPër personalitetinPër personalitetinPër personalitetinPër personalitetine shquar britanike shquar britanike shquar britanike shquar britanike shquar britanik"Lartësia e T"Lartësia e T"Lartësia e T"Lartësia e T"Lartësia e Tij" ij" ij" ij" ij" AliAliAliAliAliTTTTTepelena në qerepelena në qerepelena në qerepelena në qerepelena në qer-----shor 1815 ishteshor 1815 ishteshor 1815 ishteshor 1815 ishteshor 1815 ishteKryetari i Sh-Kryetari i Sh-Kryetari i Sh-Kryetari i Sh-Kryetari i Sh-qipërisë [Vqipërisë [Vqipërisë [Vqipërisë [Vqipërisë [Vezir orezir orezir orezir orezir orPasha of Pasha of Pasha of Pasha of Pasha of Albania]Albania]Albania]Albania]Albania]me seli në Janinëme seli në Janinëme seli në Janinëme seli në Janinëme seli në Janinë

Në foto:LordByron

SHSHSHSHSH.....comcomcomcomcom 15www.shqiptarja.comE diel, 6 janar 2013SUPLEMENT JAVOR I

RILINDASIRILINDASIRILINDASIRILINDASIRILINDASI ZBULIMI

Megjithatë, sot në kuadrin edebatit lidhur me figurën e Aliut,me të drejtë ngrihet pyetja se ç'kabërë Shqipëria moderne për nder-imin e figurës së tij? Përgjigja ësh-të "shumë pak". Vetëm disa ek-sponate ka për Aliun në MuzeunKombëtar, në Muzuen "Butrinti"apo në Tepelenë.

Ka ardhur koha që Ali Tepele-na të marrë vendin që i takon, dheardhja në atdhe e kokës së tij ësh-të ndër më të paktat veprime qëduhen bërë.

E ngutshme është çelja eMuzeumit të Ali Pashë Tepelenësnë kalanë e Porto Palermos nëQeparo, të ndërtuar prej tij. Kala-ja e Porto Palermos, kjo vepër errallë arkitektonike dhe historike,është prone e patjetërsueshme eshtetit shqiptar. Do të ishte e pa-justifikueshme që shteti i sotëm ta"privatizonte", ta jepte atë me kon-cesion për 99 vjet, apo ta "modern-izonte" a ta kthente në klub nate.

Nëse ngrihet, Muzeumi Ko-mbëtar i Ali Pashë Tepelenës nëPorto Palermo ndofta duhet të jetëdegë e Muzeumit Historik Ko-mbëtar në Tiranë, dhe të ketë sta-tusin e objektit të rëndësisë së

veçantë. Atje mund të mblidhendhe të ekspozohen të gjitha objek-tet e trashëguara nga Aliu qëndodhen brenda territorit të sh-tetit shqiptar, dhe të tjera për tëcilat mund të kërkohet kthimi nëbazë të konventave ndërko-mbëtare. Me kohë materialet arki-vore apo fotokopje të tyre, ngaarkivat vendase, të Stambollit,Athinës apo vendeve të tjera evro-piane, mund të ruhen në ish-de-pot ushtarake ngjiturazi, që mundtë konvertohen bukur mire përqëllime studimore arkivore.

Një trajtim analog do të kërkon-te edhe Kalaja e tij në vendlindje,Tepelenë. Zona të veçanta muzealemund të shpalleshin edhe i tërërrethi dhe qyteti i Libohovës, kudergjen eshtrat e familjarëve tëAliut, si dhe rajoni i Kardhiqit dheHormovës, në kujtim të viktimavetë luftës vëllavrasëse të tij.

Duke perifrazuar Kadarenë,ndofta vetëm pas këtyre hapaveparaprake, në mbrojtje dhe pasur-im të trashëgimisë kulturore dhehistorike evropiane të shqiptarëve,mund të flitet për kthimin në atd-he të trupit të këtij shqiptari dhe"humbësi tjetër të madh".

"Ju kam nisur një dhuratëtimen, një armë të veçantë..."

Bajroni: Shpresoj që një ditë të vij sërish në ShqipëriBajroni: Shpresoj që një ditë të vij sërish në ShqipëriBajroni: Shpresoj që një ditë të vij sërish në ShqipëriBajroni: Shpresoj që një ditë të vij sërish në ShqipëriBajroni: Shpresoj që një ditë të vij sërish në Shqipëri

ToHis HighnessThe Vezir and thePasha of Albania

&&&&

Joannina

By favor of Mr. Ticknor

London, June 25, 1815

Vezir -

I was honored by your thoughtful letterconveyed to me by Dr. Holland---It rejoices me to hear of your health andprosperity - may they continue for manyyears.

An American gentleman / Mr. Ticknor/has promised to deliver from me to YourHighness a curious pistol /theproperties and management of whichhe will explain / which I shall feelhonored by your accepting.

I yet hope one day to revisit Albania - acountry which the recollection of yourfriendship to strangers must everendear to me.

I am the most obedient servant …

Lord Byron

Madhërisë së TijVezirit dhePashait të Shqipërisë-JaninëNëpërmjet bujarisë së zotit Ticknor

Londër, 15 qershor 1815

Vezir -

Letra tuaj aq a mençur e përcjellënëpërmjet Dr. Holland, ishte nder imadh për mua.--- Gëzohem shumë kurmarr vesh për shëndetin dhe begatinëTuaj dhe uroj që ato të vazhdojnë përshumë vjet.

Një zotni amerikan, z. Ticknor, më kapremtuar që të përcjellë tek LartësiaTuaj një dhuratë timen, një armë tëveçantë, / që ai do t'Ju shpjegojë edhepërdorimin dhe mirembajtjen e saj / dheunë do të ndjehem i nderuar ngapranimi i saj prej Jush.

Shpresoj që një ditë të vij sërish nëShqipëri - një vend ku kujtimi i miqësisëtuaj për të huajt do të mbetet përgjithnjëi dashur për mua.

Mbetem shërbyesi tuaj më i bindur, etj.

Lord Byron

Në foto:Faksimile ngaletra e panjo-hur e LordBajronitgjetur nëarkivën eUniversitetittë famshëmamerikanDartmouth,më saktë nëBibliotekënRauner tëKoleksionevetë Posaçmeshoqëruar medokumentin elëshuar ngavetë arkivi

Ali Pashe Tepelena

Letra nëanglisht dhe shqip


SUPLEMENT JAVOR I

RILINDASIRILINDASIRILINDASIRILINDASIRILINDASISHSHSHSHSH.....comcomcomcomcom ANALIZA

RRRRRELIKETELIKETELIKETELIKETELIKET NËNËNËNËNË S S S S SHQIPËRIHQIPËRIHQIPËRIHQIPËRIHQIPËRI

Dorian KoçiDorian KoçiDorian KoçiDorian KoçiDorian Koçi

Përvjetori i sivjetshëm i pavarësisë solli në Shqipëri dythesare të vërteta të kul-

turës materiale dhe shpirtërore tëshqiptarëve. Në ambjentet eBiblotekës Kombëtare u ekspozualibri i parë i plotë në gjuhën sh-qip, Meshari i famshëm i Gjon Bu-zukut dhe në muzeun kombëtararmët e heroit kombëtar të sh-qiptarëve, Gjergj KastriotSkënderbeut. Të dyja këto vlera tëmëdha të kulturës shqiptare ru-hen në Biblotekën e Vatikanit dheMuzeun e Vienës, larg Shqipërisënë zemër të Evropës duke shpre-hur qartë dhe identitetin evropi-an të shqiptarëve të asaj periud-he. Ky identitet dhe vetdije elidhjes shpirtërore me Evropënpas një tramatizimi shumë tërëndë të kaluar nga pushtimi dhebashkëjetesa me otomanët do tëringjallej prapë në fund të shekul-lit të XIX, vite kur fillojnë eplazmohen sërish idetë evropianetë shqiptarëve. Një rol përcaktuesdhe të rëndësishëm do të luajëmemoria historike ku të gjithë ril-indasit do ti drejohen figurës sëSkënderbeut dhe aksioneve të tijpolitike dhe ushtarake si pjesë erëndësishme e koalicioneve evro-piane mesjetare. Mirëpo Skënder-beu nuk do të mund të ringjallej ivetëm pa simbolet e tij që kishinshenjuar historinë dhe shkëlqyernë epokën e vet, ndaj për këtë ar-sye sëbashku me monumentet dheportretizimet letrare të De Radësdhe Naim Frashërit do të gjejmëdhe përpjekjet e para për të zbu-luar flamurin dhe përshkruararmët e tij.

Informacionet e para në këtëdrejtim i jep Konica në faqet egazetës së vet Albania ku publikonpër herë të parë flamurin e Kas-triotëve dhe informacionin përarmët e Skënderbeut. Si një stu-diues skrupuloz Konica , i cili evezhgoi ne fillim te shekullit XXne trupin e njërës prej shpataveshiheshin ende njolla gjaku , çkamund të ishte e vërtetë por nësedo të marrim parasysh dhe anëntjetër të personalitetit të Konicës,si pishtar i zgjimit të ndërgjegjeskombëtar mund të ishte dhe njëinformacion shtesë për të krijuaremocion dhe afeksion ndër sh-qiptarët që ende ishin nënzgjedhën otomane. Në fakt te kytipar i fundit i arsyes se përseKonica mund të ketë shtuar fak-tin se ende në shpatë kishte njol-la gjaku, qendron dhe një funk-sion tjetër i armëve të Skënder-beut gjatë Rilindjes Kombëtarepor dhe në vazhdimësinë e shtetitshqiptar. Kështu në vigjilje të 20vjetorit të pavarësisë gazeta"Besa" në Tiranë, e krijuar dhe esponsorizuar nga Mbreti Zog I ,do të japë një informacion të de-tajuar të vendit, mënyrës dherrugëve sesi janë gjendur nëVjenë, armët e heroit tonë ko-mbëtar.

Duke iu referuar gazetës

"Besa" (3 Mars 1932) mësojmëkëto të dhëna për"Armët eSkënderbeut": Koleksionuesi iobjekteve të Skënderbeut ishteArqiduka i Tirolit Ferdinandi(1529-1595), i biri i perandoritaustriak Ferdinandi I (1503-1564)dhe vëllai i perandorit Maksimil-ian II. Këshilltar i arqidukës Fer-

dinand për mbledhjen e këtyreobjekteve, ishte sekretari i tij pri-vat Jacob Schrenckh von Notzing(Jakob Shrenk von Nocing). Aikoleksiononte veshje prej hekuridhe armë të princërve të shquar,si dhe të prijësve të ushtrive, tëcilat i ruante në kështjellën e tijnë Ambras. Objektet e Skënder-

beut përmenden për herë të parënë një letër të datës 15 tetor tëvitit 1578, në të cilën duka i Urbi-nos Marius Sforca, i shkruantearqidukës Ferdinand, se do t'idërgonte këtij të fundit armët eSkënderbeut. Më 15 maj 1579 ar-qiduka i Tirolit, Ferdinandi, i sh-kruan dukës së Urbinos Marius

Sforces, duke e falënderuar përarmët e Skënderbeut si dhe për tëtjerat, të cilat mund t'i binin atijnë dorë. Këto objekte përmendenpër herë të dytë në letrën e dukësvon Arescot (duka von Areskot) më25 korrik 1588, e cila flet mbiarmët e tjera të Skënderbeut. Ob-jektet e Skënderbeut nuk ishin

shënuar në inventarin e vitit 1585.Ndërsa në inventarin e vitit 1593,f.69, shënohet: "Dy shpata dhepërkrenarja e "Georgen Scander-begg". Prej këtyre dy shkresave, sidhe inventarit, konstatohet lehtëse përkrenarja dhe dy shpatat eSkënderbeut ranë në dorë të ar-qidukës Ferdinand, ndërmjetviteve 1588 dhe 1593, përmes ndi-hmës së dukës Marius Sforca tëUrbinos dhe të dukës Arescot.

Në sallën XXV Nr. 71 (127), tëMuzeut të Arteve të Vjenës, ndod-het përkrenarja "George Skander-beg". Ajo është ngjyrë e bardhë, merrafshe të arta dhe ka sipër saj njëkokë dhie të artë me dy brirë. Kjopërbëhet prej dy pjesëve: një pjesëbakri dhe pjesa tjetër sipër, ështëme një copë metali, buzët e së cilësjanë të zbukuruara në ar. Në mes-in e përkrenares është vendosurnjë rreth prej bakri me një gjatësiprej 65 cm dhe në këtë rreth janëshkruar këto shkronja: I. N. P. E.RA. TO. BE. BT. Ky shkrim, qëështë shumë i vështirë për ta kup-tuar se çfarë thotë, deri tani e kanëdeshifruar kështu: "Jesus Nazare-

nus Principi Emathiae. Regi Alba-niae. Terrori Osmanorum. RegiEpiri. Benedicat". Poshtë buzës sëpërkrenares janë vënë 9 copa tëmëdha dhe këto janë të lidhura menjë rrip lëkure me bojë hiri. Peshae të gjithë përkrenares është 3000gr. Sado që kjo përkrenare ka ele-mente orientale, mendohet se ësh-të punuar prej një artisti venecian.

Si shikohet në shkrimin e viteve30-të nuk vihet në dyshim mbish-krimi në përkrenaren e Skënder-beut si me të drejtë konstatonshumë vite më vonë studiuesiKristo Frashëri në librin e vet"Historia e Skënderbeut" kur sh-kruan se në pjesën e poshtme tesaj, ka rreth e rrotull nje rrip bakrime nje mbishkrim prej gjashterrokjesh, te ndare midis tyre merozeta: IM*PE*RA*TO*RE*BT, qedo te thote: Jhezus Nazare-nus*Principi Emathiae*RegiAlbaniae*Terrori Osmanor-um*Benedictat Te (Jezuj i Naza-retit te bekon ty Skenderbe, Princi Matit, Mbret i Shqiperise, Tmer-ri i Osmanllinjeve, Mbret i Epir-it). Por rripi prej bakri me ketogjashte monograme duket se esh-te vene me vone ne perkrenare ngapasardhesit e Heroit, te cilet kanemenduar se me shtimin e titujvedo t'ia rritnin atij vleren, kurse, sicu tha, ai nuk ka mbajtur asnje ngaketo tituj, por vetem "Zot i Shqi-perise" (Dominus Albaniae) . Ar-syeja duket se ka qenë se pushtetitmbretëror dhe vetë Mbretit qëshpesh herë po mundohej të gjentelidhje mes familjes së tij dhe asajtë Skënderbeut i pëlqente që kyemërtim të ishte i vërtetë pasiduke qenë i tillë, i jepte Zogut qëvetëm katër vjet më parë ishte vet-shpallur mbret, legjitimitet më tëmadh ndër shqiptarë dhe arsye sh-tetërore më tepër për të qeverisur.Më poshtë informacioni i gazetësBesa vazhdon për shpatat e HeroitKombëtar. Në Muzeun e Arteve tëVjenës ka dy shpata të Skënder-beut. Njëra shpatë është me dorezëkadifeje, në të cilën shënohet emrii Skënderbeut dhe është e gjatë88.5 cm dhe e gjerë 5.7 cm, me dytehe, me një formë të drejtë dheme një majë të kthyer, që përm-ban disa shkronja latine, ku lexo-hen këto fjalë: "Heroi i Perëndisë,Iskander Beg". Doreza është prejdruri, e mbështjellë me lëkurë.Pesha e kësaj shpate është 1300gr. dhe bashkë me këllëfin, është1900 gr.

Shpata tjetër është me dorezë

Nga përpjekjet e para për të zbuluar dhe përshkruar flamurin dhe armët eNga përpjekjet e para për të zbuluar dhe përshkruar flamurin dhe armët eNga përpjekjet e para për të zbuluar dhe përshkruar flamurin dhe armët eNga përpjekjet e para për të zbuluar dhe përshkruar flamurin dhe armët eNga përpjekjet e para për të zbuluar dhe përshkruar flamurin dhe armët eheroit në kohën e rilindasve, tek lëvizjet e viteve'30, periudhës së luftës e deriheroit në kohën e rilindasve, tek lëvizjet e viteve'30, periudhës së luftës e deriheroit në kohën e rilindasve, tek lëvizjet e viteve'30, periudhës së luftës e deriheroit në kohën e rilindasve, tek lëvizjet e viteve'30, periudhës së luftës e deriheroit në kohën e rilindasve, tek lëvizjet e viteve'30, periudhës së luftës e deri

tek ngjarja e bujshme, ekspozimi i para pak javëve në Shqipëri...tek ngjarja e bujshme, ekspozimi i para pak javëve në Shqipëri...tek ngjarja e bujshme, ekspozimi i para pak javëve në Shqipëri...tek ngjarja e bujshme, ekspozimi i para pak javëve në Shqipëri...tek ngjarja e bujshme, ekspozimi i para pak javëve në Shqipëri...

Armët e SkënderbeutArmët e SkënderbeutArmët e SkënderbeutArmët e SkënderbeutArmët e Skënderbeutdhe ndërgjegjia kombëtaredhe ndërgjegjia kombëtaredhe ndërgjegjia kombëtaredhe ndërgjegjia kombëtaredhe ndërgjegjia kombëtare

Armët e Skënderbeut ekspozuar në Muzeun Historik Kombëtar

Nuk ka dyshim se objekti më interesant nga armëtNuk ka dyshim se objekti më interesant nga armëtNuk ka dyshim se objekti më interesant nga armëtNuk ka dyshim se objekti më interesant nga armëtNuk ka dyshim se objekti më interesant nga armëte Heroit tonë Kombëtar mbetet përkrenarja mee Heroit tonë Kombëtar mbetet përkrenarja mee Heroit tonë Kombëtar mbetet përkrenarja mee Heroit tonë Kombëtar mbetet përkrenarja mee Heroit tonë Kombëtar mbetet përkrenarja mesimbolin e saj krejt të veçantë në krye, kokën e dhisësimbolin e saj krejt të veçantë në krye, kokën e dhisësimbolin e saj krejt të veçantë në krye, kokën e dhisësimbolin e saj krejt të veçantë në krye, kokën e dhisësimbolin e saj krejt të veçantë në krye, kokën e dhisë


RILINDASIRILINDASIRILINDASIRILINDASIRILINDASI SPECIALE

lëkure shagren, ka në anët e jash-tme katër arabeska të thella, trerrypa për hijeshi. Shpata është epërkulur në formë harku, gjatësiae saj është 121 cm dhe doreza ësh-të e zbukuruar me ar dhe melëkurë. Pesha e gjithë shpatës ësh-të 3, 2 kg. Kjo formë me ornamentetregon se ajo është bërë nëgjysmën e parë të shekullit XV.Nëinventarin e pikturave të sekretar-it privat Schrenchk (Shrenk), e tit-ulluar "Armamentarium he-roicum" të vitit 1601, është tablo-ja XVI "Skënderbeu mepërkrenare". Skënderbeu rri nëkëmbë në profil, duke kthyerkokën dhe mjekrën e gjatë ngakrahu i majtë. Ai është i veshurme një pallto të gjatë me astarlëkure dhe ajo mbërthehet nëgjoks nga shirita. Në krahun edjathtë mban lart shpatën e zhve-shur, ndërsa poshtë në tokë, afërkëmbës qëndron përkrenarja. Nëkokë Skënderbeu mban një beretë.Objektet, që janë pasqyruar nëkëtë pikturë, i ngjajnë shumëorigjinaleve që ndodhen në Muze-un e Artit Historik të Vjenës . His-toriani Kristo Frashëri saktësonshume vite më vonë se gazeta Besanë librin e vet "Historia e Skënder-beut" dhe cilat nga shpatat për-dorej në sheshin e betejave dhe cilapër akte ceromoniale. Ndër dyshpatat, ka mundesi qe Skender-beu ne fushen e betejes te mos per-dorte ate me trup te drejte, porpallen me trup te harkuar (sic nen-kuptohet nga Dh.Frengu), per ar-sye se e para ishte e shkurter pershtatin e tij te gjate, kurse mepallen, te cilen e kishte ne perdorimushtria osmane, ai eshte familjari-zuar me teper se me te paren. Kety-re mund t'u shtohet dhe nje arsyetjeter: me te paren luftetari e kish-te me te lehte ta godiste kundersh-tarin horizontalisht, kurse me tedyten kishte perfitim, sidomos kurishte trupmadh, ta asgjesonte melehte armikun me nje te rene te fu-qishme vertikalisht. E njejta gjemund te thuhet dhe meperkrenaren, e cila nuk duhet tekete qene komode ne fushen ebetejes. Perfundimisht, mund tethuhet se se si perkrenarja ashtuedhe shpata me trup te drejte ikane sherbyer qe kjo e dyta te jeteshpata qe Papa Pali II i dhuroiHeroit, naten e Krishtlindjeve sevitit 1466 .

Nuk ka dyshim se objekti mëinteresant nga armët e Heroit tonëKombëtar mbetet përkrenarja mesimbolin e saj krejt të veçantë nëkrye, kokën e dhisë. SipasFrashërit se çfare ajo simbolizonmbi perkrenaren e Skenderbeut,eshte veshtire te shpjegohet mesaktesi. Mund te shpjegohet mekultin e dhise se eger, simbolin ezanave shqiptare, te cilat jetojne,sipas legjendes, edhe sot ne bjesh-ket e larta, perfshire edhe ne atete Gjelagjoshit, mali qe qendronmbi krye te Qidhnes seDibres.(prej nga Frashëri argu-menton në librin e vet se kaorigjinën familja e Kastriotëve) .Mirëpo kulti i dhisë së egër sigur-isht që ka një shtrirje më të gjerënë mitologjinë ballkanike dukedatuar që në kultin e Zeusit, ku aii hedhur nga Olimpi nga e ëma evet, Gjea për ti shpëtuar frikës

paranonjake të atit të vet Kronitqë gëlltiste çdo qenie që lindte, bienë Kretë dhe ushqehet nga nga njëdhi e quajtur Amaltia. Ka shenjaqe tregojne se kulti i dhise se egereshte shume i lashte. Shkrimtariromak i shekullit te I-II te eressone S.Suetom Tanquilli (De VitaCaesarum, L.II, 12, 94) shkruan seperandori romak Augusti, gjateluftes kunder Batos se ilireve, kurarriti ne Apoloni, preu per nder tefitores se tij, nje monedhe argjen-di me koken e dhise se eger.

Po kështu është tashmë njëdëshmi e njohur nëpërmjet Plu-tarkut se Pirro i Epirit mbante njëkokë dhie të ngjashme nëpërkrenaren e vet çka mund tëmendohet për një kult të mirëfor-muar në viset epiriote ilirike.Gjatë gjithë jetës së vet, qysh prejkthimit të tij në viset atërore,Skënderbeu ndihej shumë krenarndaj trashëgimisë epiriote-maqe-donase të teritoreve të veta, faktqë dëshmohet dhe në letrën e vetdërguar Princit të Tarantit në1461 ku nënvizon origjinën epiri-otase të popullsisë arbëre. Njëdëshmi tjetër është vepra e Bar-letit ku vazhdimisht përforcohetorigjina epiriote e truajve dhe pop-ullsisë arbëre. "Njerëzit kur vesh-tronin atë rini luftarake dhe kurshikonin ate lule burrash rreth Sk-enderbeut, nuk u dukej aq çudi qefuqite e Muratit ishin thyer prejshqiptarevet. Me te vertete ishinkthyer ateherë përsëri shkelqimii lashte i Maqedonise dhe dukej sekishin ardhur prape tamam, sicishin dikur, kohet tanime te har-ruara te Aleksandrit dhe te Pirros". Mesa duket kjo krenari etrashëguar nga antikiteti që u rig-jet sërish gjatë Rilindjes Ko-mbëtare dhe u rishfaq më duk-shëm në kohën e shtet formimitshqiptar shërbeu për përforcimine identitetit kombëtar të sh-qiptarëve ku armët e Skënderbeutluajtën një rol të veçantë si objektekrenarie dhe dëshmuese të një for-macioni politik të sukseshëm të sh-qiptarëve në mesjetë. Kjo ka qenëdhe një nga arsyet që me porosi teqeverise shqiptare te paraluftes,nje kopje identike e perkrenaresse Skënderbeut, punuar me 1937nga nje mjeshter i talentuar aus-triak, ndodhet ne Muzeun historikte Tiranës dhe në kuadër të 100vjetorit të Pavarësisë armëtorigjinale u ekspozuan në Muze-un historik. Memoria kolektivehistorike është një nga mjetet qësendërton fuqishëm identitetin enjë popullsie dhe në rastin e et-nisë shqiptare, kjo kujtesë kolek-tive kombëtare shërbeu si njëmjet bashkues për ngjizjen e iden-titetit kombëtar.

TTTTTRADITRADITRADITRADITRADITAAAAA VVVVVLERALERALERALERALERA

BARILE SIBETLEHEMINë grazhdin e gjallë të

Materës edhe pak ShqipëriLorenzo ZolfoLorenzo ZolfoLorenzo ZolfoLorenzo ZolfoLorenzo Zolfo

Barilli si Betlleme: tek presepiBarilli si Betlleme: tek presepiBarilli si Betlleme: tek presepiBarilli si Betlleme: tek presepiBarilli si Betlleme: tek presepii Materes dhe nj'çik Shqipërii Materes dhe nj'çik Shqipërii Materes dhe nj'çik Shqipërii Materes dhe nj'çik Shqipërii Materes dhe nj'çik Shqipëri

Një inskenim ndryshe ngaherët e tjera, i përfshirë nënjë kornizë më të madhe dhe

sygjestionuese të gurëve të Materës.Dhe pikërishte te Gurët historitë etreguara nga shfaqja e shenjtë elindjes së Jezusit, ka pasur edhe njëzemër arbëreshe.Ishte prezent edheqendra e vogël arbëreshe e Vulture-s, Barile, për të tretin vit rradhazi,në ditën e inaugurimit, më 27 dhje-tor, të Grazhdit të Gjallë në Gurët eMaterës. Shoqata pro-loco me mbi35 figurantë rikrijoi skenën "Barilesi Betlehemi" me inskenimin eErodit, të Masakrës së të Pafajsh-mëve dhe të Familjes së Shenjtë.Inskenimet e grupit nga Barile ish-in edhe në gjuhën arbëreshe, tëvlerësuara nga mijëra vizitues qëmorën pjesë, të ardhur nga çdo cepi Italisë. Nga Kalabria, nga Spez-zano Albanese dhe nga Montecil-fone në Molise, dy komunitete meorigjinë arbëreshe, ishin disa tur-istë që dalluan menjëherëidentitetin etnik arbëreshtë figurantëve nga Barile.Një zonjë e ardhur ngaPrato bashkë me të birinnë shkollë fillore, të sho-qëruar nga bashkëshortii emigruar nga Shqipëria,kur të dëgjoi fjalët e Erodittë gjuhën arbëreshe dalloimenjëherë idiomën e folurnga figurantët që kishinardhur nga Barile. NjëErod që u shpreh në ital-isht për spektatorët, në la-tinisht për historinë dhe në ar-bëreshe për lavdinë e prejardhjes.

Bibliografi:1-Ilir Ikonomi. FaikKonica.Jeta në Uashington.Tiranë: Onufri2-Kristo Frashëri. Katërrelikat e rralla tëSkënderbeut, cituar sipashttp://ëëë.albasoul.com/modules.php?o p=modload&nam e=Neës&file= article&sid=18843-Gazeta Besa, 3 mars 1932

Nj'rapresentacjon ndrisheka t'tjerat, mbrënda

nj'kurnixh shum e bukur, ë shtajo e Sasevet e Materes. Esht

tek i Sassi çi storjatçi u rrëfiajtin mbiZotit Krisht, pan dhenj'zëmer arbëreshe.Ish dhe katundthi ar-bëresh i Vullturit,Barilli, pir tri vitratek inauguracjona,nè 27 shën Ndré, epresepit vivente tek iSassi. Pro-lloku memë se 35 vet, bëri"Barilli si Betlleme"me nj'rapresentacjon

t'Erodit dhe t'fmiljes e ZotitKrisht. Grupi i Barillit foli dhearbërisht dhe ki shurbes kljeu

shum i ndiejtur ka gjindjat çierdhtin ka shum vendet'Talljes. Gjind erdhtin ka Kal-labrja, ka Spixana dhe kaMullizi, ka Munçillfuni, di ka-tunde me origin arbëreshe, dhenjohtin identitaten etnike ar-bëreshe e grupit e Barillit.

Ka Prato, nj'grua kupile met'birin t'vogel çi vete te skolla epar dhe me nj'burr çi erdh kaShqipërja, kur Erodi tha arbër-isht ("Ecni, shpi shpi dhe gjithkriaturavet nj'vit, pritni ko-cen") ljingoj gljuhen çi ishe flisburri i Barillit. Nj'Erod, çi foli iltisht për gjindjat, in llatino përstorjen e arbërisht për katun-din e tij.

Përktheu në gjuhën arPërktheu në gjuhën arPërktheu në gjuhën arPërktheu në gjuhën arPërktheu në gjuhën ar-----bëreshe: Maddalena Scutaribëreshe: Maddalena Scutaribëreshe: Maddalena Scutaribëreshe: Maddalena Scutaribëreshe: Maddalena Scutari


SUPLEMENT JAVOR I

RILINDASIRILINDASIRILINDASIRILINDASIRILINDASISHSHSHSHSH.....comcomcomcomcom INTERVISTA

RRRRRRËFIMIRËFIMIRËFIMIRËFIMIRËFIMI IIIII POETESPOETESPOETESPOETESPOETES

LINDITA“Jam jashtë atdheut

pa pasaportë shqiptare”

AHMETIA e njihni Lindita Ahmetin? Është njëpoeteshë e mrekullueshme, me njëshpirt të madh, një botkuptim të

rrallë për jetën, me një optimizëm dhe en-ergji të pakrahasueshme me askënd, mebuzëqeshjen më rrezëllitëse që keniparë...një vajzë me shumë fat për shumëç-ka... dhe... nuk do ta besonit këtë nësethem, Lindita Ahmeti nuk ka hedhur kur-rë një hap në jetën e saj. Ka jetuar gjithëjetën në karrigën me rrota...e mbase përkëtë shkak ka ëndërruar të fluturojë sizogjtë, si fluturat, si xixëllonjat...

Në një varg intervistash për fëmijërinë mepoetë e shkrimtarë, një vit më parë projekto-va edhe këtë intervistë me Lindita Ahmetin.Për shumë shkaqe ajo mbeti në pritje nëarkivin tim, për të më ngacmuar shpesh herë,dhe për të mbërritur te lexuesi vetëm sot...Në këtë fillimviti, ia vlen të lexosh Linditën, ecila na frymëzon për jetën, për guximin, opti-mizmin dhe forcën, që i duhet çdokujt prejnesh, për t'iu dhënë kuptim ditëve...

Lindita, një fëmijë ka këndvështriminLindita, një fëmijë ka këndvështriminLindita, një fëmijë ka këndvështriminLindita, një fëmijë ka këndvështriminLindita, një fëmijë ka këndvështrimine tij për botën. Të gjithë e dimë se nga aie tij për botën. Të gjithë e dimë se nga aie tij për botën. Të gjithë e dimë se nga aie tij për botën. Të gjithë e dimë se nga aie tij për botën. Të gjithë e dimë se nga aikëndshikim bota është ndryshe.. këndshikim bota është ndryshe.. këndshikim bota është ndryshe.. këndshikim bota është ndryshe.. këndshikim bota është ndryshe.. Ju kujto-Ju kujto-Ju kujto-Ju kujto-Ju kujto-het si e konceptonit botën kur ishit fëmijë?het si e konceptonit botën kur ishit fëmijë?het si e konceptonit botën kur ishit fëmijë?het si e konceptonit botën kur ishit fëmijë?het si e konceptonit botën kur ishit fëmijë?

Si mund ta konceptojë botën një fëmijë icili është i rrethuar me familje të mrekul-lueshme? Do ta konceptojë si një udhëtimtë papërsëritshëm nëpër Parnas. E si mundta konceptojë botën një fëmijë që ka pasuredhe fatkeqësi të ndryshme? Do ta ketë tërëjetën në mendime si një album të imazhevenga Tartari. Tash, pas shumë vitesh, pasgjithë asaj që kam kaluar më vjen edhe tëkrenohem me familjen time, por, njëherësh,më vjen edhe të ndjejë keqardhje për fatin icili na ka ndjekur.

Kur e kujtoj familjen, qytetin e lindjes,them: me të vërtetë ka qenë një mrekulli. Eke gjyshin gazmor, gjyshen, tezen dhe da-jat që t'i shikojnë sytë, pastaj babanë dhenënën që "s'të lënë të biesh në tokë". Pa ihapur sytë mirë në mëngjes, i dëgjon të qe-shurat e gjyshit, të cilat paralajmërojnë diç-ka të mirë që do të të ndodhë. Dhe, me tëvërtetë, çdo ditë pas shujtës së mëngjesitmë vinte ndonjë befasi, ndër të cilat unë eprisja me shpirt një xhiro me biçikletë që ebëja me gjyshin. Ky ishte përjetim i veçantë.Më vendoste në ndenjësen në formë tëshportës përpara. Kalonim rrugicës përmeskopshtit të shtëpisë, e cila në të dy anët kish-te trëndafila. E tërë rrugica ishte e mbulu-ar me trëndafila erëmirë, ishte një "tunel" ivërtetë" trëndafilash. Kah kalonim nëpërkëtë tunel, rrobat e mia, shpeshherë tëbardha, merrnin ngjyrë të kuqe ngatrëndafilat që çuditërisht reflektoheshin.Më duket se edhe sot e kësaj dite e ndjej atëerë të fortë të trëndafilave dhe ende më vjeni qartë zëri i gjyshit; edhe sot e kësaj dite saherë që i mbylli sytë para meje e kam tëtërin këtë tunel me trëndafila dhe e dëgjojbasin e mirë të gjyshit. E mbaj në mend njëkëmishë të tijën dhe më duket se ka pasurnjëfarë nuance të kaltër dhe ka qenë me dokatrorë, ishte e thjeshtë, por në mënyrë tëpërsosur i përgjigjej. Edhe kjo këmishë nukharrohet, sepse i shkonte disi fytyrës së tij.E shtynte biçikletën përpara gjyshi im de-risa kalonim nëpër tunelin e trëndafilavedhe kur dilnim prej dere, në rrugë, i hipteedhe ai biçikletës.

"A shkojmë, xhan"? më thoshte atëherëdhe xhiroja fillonte. Bënim një qark të mirëe në kthim domosdo ndaleshim në shitorepër ndonjë çokollatë, sheqerkë...

Mirëpo jeta nuk është gjithmonë e ëmbël.

Ajo është një mikst, një përzierje ndodhishtë mira e të këqija, të cilat prodhojnë pastajedhe imazhet e tyre. Më duhet të them senuk kanë qenë të pakta momentet e vësh-tira të jetës sime. Ndër to do ta përmendçastin më të dhembshëm - kur vdiq gjyshiim. Kam qenë e vogël dhe kjo e papriturishte tepër dramatike për mua. E mbaj nëmend mirë kur njerëzit rrugës e shqiptoninfjalinë më të tmerrshme: "Ka vdekur Xhe-mush Zhuri"! Kam pasur një dhembje tëtmerrshme atëherë. Kam ikur vazhdimishtnga kjo fjali, por ajo s'më ka lënë të qetë as-njëherë. Me vite, pastaj, kam pritur që tëkthehet gjyshi. Kam përshtypje se dritarjadhe dera që shfaqen në vargjet e mia shpesh,janë pasojë e kësaj nostalgjie, të kësaj dhem-bjeje. Nuk e kam të qartë si kaluan kaq vitepa gjyshin tim të dashur!

Pas kësaj drame, janë me peshë të hidhëtedhe ballafaqimet e ndryshme të familjesme pushtetin për arsye politike. Bastisjet eshtëpisë sonë, aksionet e ndryshme tëpërcjella me frikë e me emocione të forta,shqetësimet e ndryshme, të gjitha këto kanëlënë vrragë në shpirtin tim. E lanë frikën,pasigurinë, ndjenjën e keqe të papërsos-

mërisë së kësaj jete.Një karakteristikë tjetër e asaj periode

jetësore është ndjenja për kohën. Kam për-shtypje se atëherë dita ishte më e gjatë, javasa një vjet, kurse viti i paskajshëm. Ishtendjenja e pashpjegueshme e amshuesh-mërisë, të cilën e përjeton vetëm kur je fëm-ijë. Edhe ngjyrat e rrethit ku jetoja kanëqenë disi më të forta, zërat e tingujt më tëkthjelltë, më të kumbueshëm, thuajse ish-te një tjetër botë, bota e çudive të Lizës mundtë jetë ajo që më duhet për ta krahasuarfëmijërinë. Asokohe ishte edhe bindja semund të hipësh maje mali e nga andej meshkallë të ngjitesh te hëna, asokohe babaiishte heroi dhe çudibërësi më i madh. Aimund të bënte të pamundshmen.

Në vitet e fëmijërisë bota ishte ndryshedhe konceptohej nga një këndvështrim inaivitetit dhe imagjinatës, ku përjetimi igjërave me të cilat je në kontakt është më ifuqishëm, më i veçantë. Këtë periodë të jetëse kam kaluar në rrethana të veçanta, nënjë rreth ku fjala matet me gram, ku çmo-het shumë, por edhe ku shkakton frikë. Ekam dashur fjalën e cila të vjen me një butë-si, me dashuri, e cila vihet në funksion tërimës, të këngës për fëmijë, të lojës, të mirë-sisë. Nuk më ka pëlqyer fjala që urdhëron,që fyen, që të detyron të bësh atë që ti s'edo, që është në shërbim të dhunës. Fjalët,në radhë të parë, ato që shpërndajnë dritëne dashurisë, ishin ato që ndikuan ta marrdrejtimin tim në jetë. Këto fjalë ishin ato qës'e lenin të qetë imagjinatën time. Fjala ethënë nga gojë e babait përmes përrallës avjershës dhe fjala e shkruar. Me të parën je-toja, të dytën e zbulova në shkollën fillore nëtërë shkëlqimin e saj kur e lexova novelën eÇehovit "Stepa", të cilën do të kisha mundurta lexoj disa herë edhe tash, pa marrë para-sysh se ajo është pjesë e fëmijërisë sime. Te"Stepa" e zbulova fuqinë e fjalës së shkruardhe mundësinë e saj të madhe të të shëtisënë hapësirat e magjishme të marrëdhënievefamiljare dhe mundësinë e fjalës që ta zbu-lojë hollësinë, detajin, cikërrimën. Kur e lex-on këtë vepër arsyetohet plotësisht nostal-gjia për fëmijërinë. Është e veçantë kjo nov-elë. Ajo e kthen me të vërtetë njeriun nëpërkëto hapësira tashmë të humbura.

Këto janë "momentet" më të rëndësishmetë "librit" të quajtur FËMIJËRIA IME. Nëpërkëto "faqe" u derdhën ngjyrat e gjithë asaj qëe krijoi botëkuptimin tim për botën, të cilënasokohe e kuptoja si diçka madhështore, portë ndjekur nga një hije e pazakontë që shpërn-dan frikë dhe kërcënon me rrënime.

Ku jeni rritur? Si ishte atëkohë qyteti juaj?Ku jeni rritur? Si ishte atëkohë qyteti juaj?Ku jeni rritur? Si ishte atëkohë qyteti juaj?Ku jeni rritur? Si ishte atëkohë qyteti juaj?Ku jeni rritur? Si ishte atëkohë qyteti juaj?Jam lindur në Prizren. Në këtë qytet i kam

kaluar çastet më të mira të fëmijërisë sime.Nga Prizreni i ruaj kujtimet më të bukura.Aty ndodhën kontaktet e mia me peizazhin

e vërtetë shqiptar, me ato shenja të cilat fla-sin për të kaluarën dhe për realitetin tonë,si bie fjala, Shtëpia e Lidhjes Shqiptare, kala-ja, sokakët karakteristikë, shtëpitë me kop-shte me lule, lumi, mali prapa qytetit, fushae gjerë para tij. Prizreni ishte një qytet i qetë,që frymonte shqip.

Kur i shikon njeriu këto vise, tërë atë gjel-bërim, burimet në çdo oborr të shtëpive tëlagjes së Marashit, freskinë që vjen nga MaliSharr, njerëzit e vyeshëm, ndjehesh krenarqë e ke qytet të lindjes.

Këtu jam lindur, por pjesën më të madhetë fëmijërisë e kam kaluar në Shkup, ku imatë ishte gazetar. Me Shkupin nuk mund tëlavdërohem aq shumë, për shkak se atyfamilja jonë u ballafaqua me probleme tëmëdha, të cilat "ma vodhën" një pjesë të fëm-ijërisë.

Sa ndikoi ai imazh, ato përjetime, ajoSa ndikoi ai imazh, ato përjetime, ajoSa ndikoi ai imazh, ato përjetime, ajoSa ndikoi ai imazh, ato përjetime, ajoSa ndikoi ai imazh, ato përjetime, ajolëndë ndjesore në atë që ju do të bënit mëlëndë ndjesore në atë që ju do të bënit mëlëndë ndjesore në atë që ju do të bënit mëlëndë ndjesore në atë që ju do të bënit mëlëndë ndjesore në atë që ju do të bënit mëvonë letërsinë...?vonë letërsinë...?vonë letërsinë...?vonë letërsinë...?vonë letërsinë...?

Shumë. Peizazhi i Prizrenit, natyra për-reth, janë lëndë e rëndësishme e vargut tim.Megjithëse asokohe nuk ka qenë lehtë të je-tohet në trojet shqiptare në ish Jugosllavi,atmosfera e butë familjare, bota shqiptare,dashuria e madhe për Shqipërinë në famil-je, lanë mbresa të forta që do të bëhen burimfrymëzimi për mua.

A ka lënë gjurmë atmosfera e vendit ku uA ka lënë gjurmë atmosfera e vendit ku uA ka lënë gjurmë atmosfera e vendit ku uA ka lënë gjurmë atmosfera e vendit ku uA ka lënë gjurmë atmosfera e vendit ku urritët në brumosjen rritët në brumosjen rritët në brumosjen rritët në brumosjen rritët në brumosjen e personalitetit tuaj?e personalitetit tuaj?e personalitetit tuaj?e personalitetit tuaj?e personalitetit tuaj?

Gjithsesi. Kur më kujtohet ajo kohë, ajomrekulli natyrore e vendlindjes sime, poredhe ajo vrazhdësi nëpër të cilën kemi

Në foto:LinditaAhmeti

Admirina PeçiAdmirina PeçiAdmirina PeçiAdmirina PeçiAdmirina Peçi


RILINDASIRILINDASIRILINDASIRILINDASIRILINDASI INTERVISTA

kaluar, e të cilën e kanë përballuar, nëradhë të parë, brezat më të vjetër, më duketsikur kemi kaluar nëpër botën e përrallavetë Andersenit, por njëherësh e kemipërsëritur edhe atë që e ka bërë Sizifi. Tëdy këto anë të atmosferës së vendit tim doe-mos që kanë lënë gjurmë. Ato e bëjnëimazhin metaforik e simbolik të vargut timqë flet për fatin e individit, por edhe tëmbarë popullit tonë, i cili, ndonëse i vet-muar në këto hapësira, mundohet të bash-këjetojë dhe të mbijetojë, duke i mbrojturvlerat e veta me mund e duke respektuaredhe vlerat e të tjerëve.

Ambienti shqiptar mbetet universi imjetësor nga i cili nuk dilet për shkak se atylundron mbi qytetin tim të lindjes dielli mëi ndritshëm, aty është hapësira më emagjishme e stolisur me lule, sheshet elagjet ku dëgjohej gumëzhima e fëmijëvetë cilët i jepnin gjallëri pasditës, aty ka mbe-tur kënga e bulkthit, fluturat, xixëllonjat,mikpritja. Aty është fjala shqipe, e cila, përmua, është kënga e Orfeut vetë, aty u kalitshpresa se do të realizohen ëndrrat e mia.

Për ta ilustruar peshën që ka vendlind-ja në formimin e personalitetit tim, do tapërmend një moment të jetës së fëmijërisësime. Në moshën parashkollore shkova nëspital në Beograd. U nisa nga Prizreni. Pra-pa meje mbetën shtëpizat e bukura të qy-tetit, kalaja, lumi dhe agimet e veçanta,shfaqja madhështore e diellit mbi kurrizine Malit Sharr, një lindje që ta përkujtonqerren e zjarrtë të Heliosit, e cila e mbu-lon me një tis kuqrremtësie peizazhin eblertë të qytetit dhe të rrethit të tij, duke

formuar kontraste unike të ngjyrave.Largimi nga Prizreni ishte një dramë evërtetë për mua. Një çast tepër i vështirë.Ishte pikërisht stuhi. Mrekullinë e Prizrenitdo ta ndjej edhe më shumë, ajo do të mëmungojë, atje ku shkova, në Beograd. Saarrita, më priti një ftohtësi, përhimtësia errugëve, bardhësia vrasëse e spitalit, gju-ha e panjohur, e rëndë për mua dhe, psemos ta them, paragjykimet e personelit përfëmijët shqiptarë. Atje, për një vjet, e ndje-va dhembjen për mungesën e prindërve, tëgjuhës shqipe. Atje kalova një vjet të tërë,por më duket se kam kaluar dhjetë vjet,ndoshta. Të gjitha ato ndërtesa, rrugët eshumta, dyqanet, njerëzit - nuk më bënë përvete. Beograd do të thotë qytet i bardhë. Përmua mbeti përjetë - i zi. Prandaj kthiminnë vendlindje e mbaj në mend në hollësi. Ish-te një çast kur njeriu e përjeton lindjen edytë. Kur hyra në shtëpi, kur e pashë gjysh-en, sytë e tezes, të dajave që shkëlqenin ngagëzimi, m'u duk se i hapa dyert e pallatit tëpërrallës më të bukur popullore ku jetohetamshueshëm në paqe e harmoni. Më pris-nin loja, ngrohtësia e vendlindjes. Më pristePrizreni. Atmosfera e ngrohtë. Ku çdo gjëfliste me gjuhën e ngrohtësisë shqiptare.

Dhe, derisa ne fëmijët e bënim jetën tonëplot ëndrra, prindërit tonë nuk e kanë pasurlehtë. Ata e kanë ndjerë barrën e të qenitqytetar i rendit të dytë. Thjesht, ata e kanështyrë gurin e Sizifit bregut përpjetë si ndësh-kim për "fajin" e vetëm pse ishin shqiptarë.Im atë është munduar që të gjejë një punë kudo të jetonim më mirë, më të qetë. Prandajgjatë kohë kemi qenë në lëvizje. Udhëtonim

shpesh në relacionin Prizren-Shkup. Ndon-jëherë edhe në Tetovë. Në Prishtinë. Më nëfund u gjetëm në Shkup. Aty me gjithë fak-tin se mësova shumë gjëra, më duhet tatheksoj se nuk u rehatova kurrë. Më kujto-het një rast kur herët në mëngjes ra zilja. Imatë doli, sa e hapi derën, nga ana tjetër u dëg-jua: "Milicia"! Bashkë me tim atë, pastaj, nështëpi u futën dy burra, në fakt dy policë pauniformë, të cilët kishin ardhur "të marrinvesh" se kush e paska shkruar në ballkonine fqinjëve tonë parullën "Kosova republikë".Ata e kanë ditur se imatë nuk ka shkruarkurrfarë parulle, poqëllimi ishtetjetërkund: ta sjellin nështëpinë tonë frikën qëdo të na ndiqte si hijeme vite të tëra. Ishtenjë atmosferë e rëndëkjo, nga e cila shumënjerëz e morën botën nësy, duke lënë pas vetesvatrat shekullore. Njëgrafit i thjeshtë, njëfjalë, një këngë bëhej,asokohe, shkak i nd-jekjes kafkiane masivetë njerëzve, bëhej sh-kak i mbushjes sëburgjeve me shqiptarë.

Me gjithë këtë re-alitet oruelian, në sh-tëpinë tonë asnjëherënuk heshti fjala, e cilae "ujiste" krenarinë kombëtare, mbrojtjen evlerave tona, si gjuha, tradita, trashëgimiakulturore e shpirtërore. Prandaj nuk ka qenëe rastit ajo që erdhën policët në shtëpinëtonë. Natyrisht e ndiqnin atëherë babanë.Pikërisht për këto arsye. Për fat të keq edhesot e kësaj dite këto hije vazhdojnë të dukenrreth shtëpisë sonë.

Natyrisht atmosfera e këtillë, me kërcën-ime, por edhe me rezistencë ka ndikuar nëformimin e personalitetit tim. Askush asokohe nuk më ka folur për atë që ndodhte.Më kanë kursyer si fëmijë që kam qenë.Megjithatë unë e hetoja, e dija se diçka nukështë në rregull, se diçka jo e mirë po ndodh.Kjo, besoj, shihet edhe në vargjet e mia.

Po doktrina, ç'peshë ka? Një fëmijë i bru-Po doktrina, ç'peshë ka? Një fëmijë i bru-Po doktrina, ç'peshë ka? Një fëmijë i bru-Po doktrina, ç'peshë ka? Një fëmijë i bru-Po doktrina, ç'peshë ka? Një fëmijë i bru-mosur në realizmin socialist që më vonëmosur në realizmin socialist që më vonëmosur në realizmin socialist që më vonëmosur në realizmin socialist që më vonëmosur në realizmin socialist që më vonëbëhet shkrimtarbëhet shkrimtarbëhet shkrimtarbëhet shkrimtarbëhet shkrimtar...............

Doktrina? Këtu, në hapësirat etnike sh-qiptare në ish Jugosllavi nuk kemi pasurndonjë trysni politike që lidhet me shkollatose drejtimet letrare. Jo se s'ka pasur cen-surë... Censurën e ka ushtruar edhe push-teti jugosllav. Mirëpo kjo censurë nuk ështëmarrë me drejtimet dhe shkollat letrare. Mendalimin ose kontrollimin e tyre. Censurajugosllave ka pasur detyra të tjera, dy prejtë cilave kanë qenë themelore: ta mbrojëemrin e Titos dhe autoritetin e partisë së tijdhe, e dyta, ta luftojë patriotizmin dhe kre-narinë kombëtare shqiptare. Së këndejmimë duhet të them se fëmijëria ime nuk katë bëjë shumë me realizmin socialist sidrejtim letrar. Është e vërtetë se edhe këtupreferohej mjaft realizmi socialist, madje

gjente mbështetje të fuqishme te pjesa më emadhe shkrimtarëve dhe e arsimtarëve.Nëpër shkolla, madje, kanë qenë lekturë epaanashkalueshme "Nëna" e Maksim Gor-kit, romanet e Nazmi Rrahmanit, Jakov Xox-es, Sterjo Spases etj. Megjithatë gjithandejkanë qarkulluar lirisht edhe veprat e Dos-tojevskit, të Kafkës etj. Por, ka pasur edheshkrimtarë të dalluar shqiptarë që kanë ve-pruar jashtë "rrethit" të realizmit socialist.

Kam përshtypjen se realizmi socialistpreferohej më shumë ngane shqiptarët për shkak seishte drejtim letrar zyrtarnë Shqipëri, pra " i shtetittonë", e jo për ndonjë arsyetjetër.

Më duhet të theksoj senë shtëpinë time dhe nëdisa shtëpi të tjera sh-qiptare autorët e realizmitsocialist nuk e zinin kryete vendit në bibliotekënfamiljare, por ky vend ru-hej për krijues të tjerë. Nëbibliotekën tonë i kemi pa-sur autorët si Blejku, Dos-tojevski, Edgar Alan Po,Virxhinia Vulf, Niçe, Froj-di, Jungu, Kafka, Strinber-gu, Kamy, Uitmani,Bodleri, Rembo, Malarme,Verleni, Valeri, Elyari, Bre-toni, Aragoni, Marineti,Tristan Cara, Himenesi,Ahmatova, Rilke, Trakli,

Helderlini, Lorensi, Pasternaku, Bulgakovi,Mandelshtami, madje-madje edhe Markiz dëSadi dhe shumë të tjerë, të cilët kanë lënëgjurmë të pashlyeshme në letërsinë botërore.Dhe, këta autorë mund të lexoheshin papengesa. Të ndaluar, ndërkaq, ishin Fishta,Ernest Koliqi e disa shkrimtarë të tjerë sh-qiptarë, të cilët i ndiqte edhe regjimi i En-verit. Këta autorë njerëzit i lexonin fshehu-razi. Edhe unë qysh si fëmijë e kam lexuar"Lahutën e Malcisë". Natyrisht e kam di-tur se s'bën të tregoj se e kam lexuar.

Lidhur me shkollat dhe drejtimet do t'iveçoj disa çaste të fëmijërisë kur im atë bise-donte me miqtë për avangardën letrare, tene në shtëpi. Para se t'i mësoja në shkollë,unë njohuritë e para për surrealizmin, ek-spresionizmin, simbolizmin, dadaizmin, ak-meizmin, futurizmin etj. i kam marrë ngakëto biseda. Më kanë lënë mbresa të fortakëto ndeja ku mësoja për ...kërkesat e për-faqësuesve të letërsisë moderne që të bëhenndryshime në letërsi, veçmas në poezi. Mëmahniste insistimi që kanë bërë ata për njëmarrëdhënie të re ndaj traditës letrare dhetë përditshmërisë shoqërore në përgjithësi.Këtu vlen të përmendet një kujtim: me njërast u bisedua për Marinetin, përkatësishtpër Manifestin e tij për futurizmin, ku kërko-hej t'i këndohet makinës, të ardhmes indus-triale, jo traditës. Çfarë vendosmërie e për-shkonte këtë manifest, për të cilin thonëse u keqpërdor më vonë nga politika. Njëfaqe tjetër e kujtimeve është edhe ekspre-sionizmi gjerman. Kjo shkollë zbulohej...

vijon në faqen 20


“Më tronditi Shqipëria e ̀ 91, ‘kopështi me lule’ i Enveri”Poetja që jeton çdo ditë të jetës pas karriges mePoetja që jeton çdo ditë të jetës pas karriges mePoetja që jeton çdo ditë të jetës pas karriges mePoetja që jeton çdo ditë të jetës pas karriges mePoetja që jeton çdo ditë të jetës pas karriges merrota rrëfen ëndërrat e saj, fëmijërinë, dilemat,rrota rrëfen ëndërrat e saj, fëmijërinë, dilemat,rrota rrëfen ëndërrat e saj, fëmijërinë, dilemat,rrota rrëfen ëndërrat e saj, fëmijërinë, dilemat,rrota rrëfen ëndërrat e saj, fëmijërinë, dilemat,frikën e të jetuarit në Maqedoninë e para `90frikën e të jetuarit në Maqedoninë e para `90frikën e të jetuarit në Maqedoninë e para `90frikën e të jetuarit në Maqedoninë e para `90frikën e të jetuarit në Maqedoninë e para `90

ku intelektualët përndiqeshin, rrugënku intelektualët përndiqeshin, rrugënku intelektualët përndiqeshin, rrugënku intelektualët përndiqeshin, rrugënku intelektualët përndiqeshin, rrugënqë e çoi drejt poezisë, frymëzimet...që e çoi drejt poezisë, frymëzimet...që e çoi drejt poezisë, frymëzimet...që e çoi drejt poezisë, frymëzimet...që e çoi drejt poezisë, frymëzimet...



SUPLEMENT JAVOR I

RILINDASIRILINDASIRILINDASIRILINDASIRILINDASISHSHSHSHSH.....comcomcomcomcom INTERVISTA

vijon nga faqja 19

A ka ndikuar dikush, si një udhëheqës nëA ka ndikuar dikush, si një udhëheqës nëA ka ndikuar dikush, si një udhëheqës nëA ka ndikuar dikush, si një udhëheqës nëA ka ndikuar dikush, si një udhëheqës nërrugën tuaj drejt letërsisë?rrugën tuaj drejt letërsisë?rrugën tuaj drejt letërsisë?rrugën tuaj drejt letërsisë?rrugën tuaj drejt letërsisë?

Gjithsesi. Te unë më së shumti ka ndikuarim atë. Që në fëmijërinë më të hershme,atëherë kur dëgjohen përralla dhe jetohet mesharmin e tyre, im atë ishte aty pranë meje.Për dallim nga prindërit tjerë im atë, krahaspërrallave, madje më shpesh, më tregonte miteshqiptare. Unë kënaqesha duke dëgjuar tre-gime për zanat, orët, shtojzovallet etj. Shumëherët im atë m'i ka lexuar këngët kreshnike.I kam në kujtesë kreshnikët, por e pahar-rueshme është kënga "Ajkuna kjan Omerin".Po më shumë im atë më ka treguar mite ngalashtësia greke. Unë shumë herët kam diturpër "hidhërimin" e Akilit, për guximin e Hek-torit, dredhitë e Odiseut, besnikërinë ePenelopës etj. Ky univers i bukurisë, imrekullisë së epikës shqiptare dhe i gjeniali-tetit të grekëve antikë, u bë shtegu nëpër tëcilin kalova dhe dola në fushën e letërsisë.

Im atë është "fajtor" pse unë qysh si fëmijëe doja teatrin, kinemanë. Më kujtohen jo vetëmshfaqjet që i kam parë, por edhe skenografitëe tyre. Është një botë e çuditshme bota teatrore.Natyrisht edhe ajo e filmit. Si rrjedhojë e lidhjessë familjes sime me teatrin, im vëlla Lurani sotështë aktor teatri dhe filmi. Pastaj erdhi lexi-mi intensiv, pra një lexim shumë më i përkush-tuar. Dikur u shfaq edhe nevoja për të shkruar.E mbaj në mend se çdo vjershë që e kam shk-ruar, ia kam lexuar babait, e kam biseduarme të dhe vërejtjet e tij kanë qenë udhërrëfimimi në punën letrare.

Më shkaktonte kënaqësi përkushtimi i ba-bait. Ishte e veçantë kur e shikoja sa lehtë krid-hej ai nëpër shtigjet e të panjohurës krijueseqë i ofroja unë, madje edhe kur kishte mo-mente surrealiste dhe me çfarë serioziteti iqasej çdo fjale. Më pëlqente tej mase kur aindalej dhe mendonte. Atëherë e dija, vërejtjae tij nuk ishte vjersha si tërësi krijuese, porkishte dëshirë të flasë për figurat letrare.

Përveç kësaj ai kishte qëndrim të prerë: aty

ku e kemi fjalën shqipe, aty nuk ka se ç'kërkonfjala e huaj. Dhe, shprehte kënaqësi që unënuk i lejoja fjalët e huaja të zënë vend në varg-jet e mia. Pastaj mua më vinte mirë që babaitnuk i pëlqenin vargjet që nuk kanë muz-ikalitet, ritëm, rrjedhë të natyrshme të gju-hës. Kjo është e tëra. "Këto janë vërejtjet emia", më thoshte. Nuk shkonte më tutje. E re-spektonte qëndrimin tim se poezia nuk durontë preket te ndjenjat, te personalja, sepse atypoezia është tepër e ndjeshme. Madje edhe eplagueshme. Ka ndodhur ndonjëherë që ai talexojë vjershën e pastaj të heshtë. Fill pas kësajunë e kam marrë vjershën, e kam lexuar disaherë dhe e kam parë se diçka çalon. Mungonndonjë ngjyrë e pikturës së shpirtit, ndonjënotë e çastit që është dashur, por që nuk kamundur të ngjitet në varg. Kjo duhet rregul-luar, thosha. Gjithmonë e kam respektuar për-vojën e babait tim, që midis tjerash, ka përk-thyer e ka shqipëruar dhjetëra përmbledhjepoezish. Mos të harroj: unë vazhdoj të mer-rem intensivisht me kulturën e lashtë greke,me mitet dhe lirikën e këtij populli gjeni. Edhenë këto hulumtime "më bën shoqëri" të vazh-dueshme im atë, edhe sot e kësaj dite.

RRRRRRËFIMIRËFIMIRËFIMIRËFIMIRËFIMI IIIII L L L L LINDITËSINDITËSINDITËSINDITËSINDITËS

“Përndjekjet e intelektualëve nëMaqedoni, tmerrohesha për babanë”

NNNNNËNËNËNËNËN UDHËHEQJENUDHËHEQJENUDHËHEQJENUDHËHEQJENUDHËHEQJENEEEEE BABAITBABAITBABAITBABAITBABAIT...............

...para meje me motive të zymta,si vdekja, lufta, sëmundja, frika,pasiguria, pashtegdalja. Janë këtomotive që e tronditin fëmijën, pokëtu, te kjo shkollë vihet re përpjek-ja e autorëve për të gërmuar sa mëthellë në gjuhë dhe për t'i kërkuarmundësitë shprehëse të saj, tënëntekstit dhe të muzikalitetit tëgjuhës. Megjithëse nuk e kam përzemre, shprehja letrare e këtij drejti-mi të imponohet. Kam përshtypjense Trakli, bie fjala, si të lexohet njëherë, të bëhet pjesë e përfytyrimeve,e anës së shikimit të dhembshëm tëjetës. Më ka lënë përshtypje edhesurrealizmi, një drejtim ky që synontë gjejë realitete të fshehura, të cilatfunksionojnë pa mbikëqyrjen dhekontrollin e arsyes dhe të vetëdijes.

Edhe autorët e ndaluar shqiptarëvazhdimisht kanë qenë temë bise-dash të babait tim me miqtë e tijshkrimtarë e gazetarë. Por jo vetëmata.

Në një mjedis të tillë e kam kalu-ar fëmijërinë, kështu që mund tëthem se doktrina fare pak mund tëketë ndikuar te unë, me gjithë fak-tin e sulmeve të shpeshta që ibëheshin modernës "dekadente" nëletërsi sa isha unë nxënëse.

A kishit ëndrra të mëdha? Si ish-A kishit ëndrra të mëdha? Si ish-A kishit ëndrra të mëdha? Si ish-A kishit ëndrra të mëdha? Si ish-A kishit ëndrra të mëdha? Si ish-in këto ëndrra? Guximtare, të rrez-in këto ëndrra? Guximtare, të rrez-in këto ëndrra? Guximtare, të rrez-in këto ëndrra? Guximtare, të rrez-in këto ëndrra? Guximtare, të rrez-ikshme apo të fshehta e të ikshme apo të fshehta e të ikshme apo të fshehta e të ikshme apo të fshehta e të ikshme apo të fshehta e të heshtu-heshtu-heshtu-heshtu-heshtu-ra...?ra...?ra...?ra...?ra...?

Si çdo fëmijë, edhe unë kam pasurëndrrat e mia. Siç ndodh në jetë, paknga ato më janë realizuar, kurse shu-mica - jo. Kam ëndërruar, bie fjala, tëstudioj për filologji klasike. Këtë ëndërre realizova. Një ëndërr tjetër - të stu-dioj në Londër, nuk m'u realizua. Ekam pasur edhe një ëndërr të veçantëpër të cilën dua të flas. Kjo përmblid-het në pyetjen: si ta kapërcej kufirin etë shkoj në Tiranë? Si kam rënë nëmend e këndej unë intensivisht kamjetuar me këtë ëndërr. Përfundimishtm'u realizua një pjesë e kësaj ëndrre.Një ditë pranvere të vitit 1991, unë dhefamilja ime e kaluam kufirin, erdhëmnë Shqipëri. Atëherë u trondita me re-alitetin që gjeta "në kopshtin me lule"që kishte ndërtuar Enveri, pormegjithatë deri në ditët e sotme nukmë lë të qetë "pjesa e dytë" e kësaj ën-drre - "të shkoj në Tiranë" ose më mirëtë them - të jetoj në Tiranë.

Shumë ndryshime janë bërë nëkëto vende të Ballkanit, shumë për-pjekje kam bërë unë që të jap një kon-tribut modest në kulturën shqiptare,por edhe sot e kësaj dite jam jashtëatdheut. Pa pasaportën shqiptare.Kjo ëndërr - edhe zyrtarisht të jemqytetare e shtetit tim - vazhdon tëpresë realizimin. Ndërkohë tregtarëte ndryshëm e kanë fituar këtë "tëdrejtë".

Natyrisht kam pasur edhe ëndrratë tjera. Fëmijërore. Më ka mundu-ar, ta zëmë, çështja e fluturimit.Vazhdimisht i kam vëzhguar mekujdes fluturat, xixëllonjat, zogjtë sifluturojnë. Magjia e fluturimit edhesot është diçka që më bën për vete.Kam menduar edhe për "gjuhën" ezogjve, pastaj kam pasur dëshirë takthej prapa kohën e mitit, ta shoh sikanë jetuar njerëzit në mesin e kresh-

nikëve apo të heronjve grekë.

Cili ishte ushqimi juaj shpirtëror?Cili ishte ushqimi juaj shpirtëror?Cili ishte ushqimi juaj shpirtëror?Cili ishte ushqimi juaj shpirtëror?Cili ishte ushqimi juaj shpirtëror?Ishte leximi dhe bisedat e shpesh-

ta për letërsinë, për gjuhën shqipe,për folklorin e pasur shqiptar të kë-tyre anëve që po tretej e po vdiste pau vjelë dhe për realitetin në të cilinjetonte populli shqiptar asokohe, bise-da këto që zhvilloheshin, si thashë,në shtëpinë tonë. Ishin këto ndeja siato për të cilat shkruan Platoni. Këtuishte ai magneti për të cilin flet Pla-toni në veprën e tij "Ion". Këtu unë"u njoha" me Muzën. Me "kopshtetdhe luginat e Muzës" ku poetët "ithithin këngët e veta, e pastaj na isjellin neve si bleta, duke fluturuaredhe vetë posi ajo", siç do të kishte

thënë Platoni përmes gojës sëSokratit.

Kur shkruanit?Kur shkruanit?Kur shkruanit?Kur shkruanit?Kur shkruanit?Shkruaja sa herë që ndjeja nevojë

se duhet ta nxjerr vargun i cili bëhej ipadurueshëm në shpirtin tim, bren-da meje. Me fjalë të tjera shkruaja kurmë bënte presion frymëzimi, i cili evë në lëvizje ortekun e fjalëve qëkërkojnë të dalin e të renditen në letër.

A besonit në ato çka shkruanit?A besonit në ato çka shkruanit?A besonit në ato çka shkruanit?A besonit në ato çka shkruanit?A besonit në ato çka shkruanit?Sigurisht që besoja. Po të mos

kisha besuar nuk do të kisha shk-ruar...

A ju frikësonte ndonjë gjë...?A ju frikësonte ndonjë gjë...?A ju frikësonte ndonjë gjë...?A ju frikësonte ndonjë gjë...?A ju frikësonte ndonjë gjë...?Koha e fëmijërisë sime ishte një

kohë e rëndë. Siç e thashë, asoko-he shqiptarët e mbetur jashtëkufijve politikë të Shqipërisë ish-in në një pozitë të vështirë. Aku-zoheshin për irredentizëm, përnacionalizëm e për çka jo tjetër.Im atë pikërisht në këto kohë tëturbullta punonte si gazetar. Sëkëndejmi frika mos ta pësojë ainga fushata e diferencimeve, nëtë cilën kërkoheshin viktima përt'i frikësuar masat shqiptare.Shpeshherë kur vonohej më ka-plonte tmerri se nuk do të kthe-het më në shtëpi. E dija se shpeshjanë burgosur njerëzit në këtëmënyrë, veçmas intelektualët sh-qiptarë. Madje ka pasur raste kure kanë marrë ndonjë njeri dhe ai

nuk është kthyer kurrë e nuk di-het se ç'ka ndodhur me të.

A gjetët përkrahje në shkrimetA gjetët përkrahje në shkrimetA gjetët përkrahje në shkrimetA gjetët përkrahje në shkrimetA gjetët përkrahje në shkrimete para?e para?e para?e para?e para?

Që në shkrimet e para unë kampasur përkrahje nga shumë person-alitete të rëndësishme të letërsisëshqiptare. Në mesin e tyre do taveçoj kritikun dhe eseistin tonë tënjohur Ali Aliun. Po ashtu më kapërkrahur edhe shkrimtarët NehasSopaj dhe Kim Mehmeti. Kim Me-hmeti ishte redaktor në "Flakën evëllazërimit" të Shkupit, kur unë ebotova librin e parë "Mjedra dhebluz". Ishte kjo prova ime e parë eballafaqimit me librin si autore.

Kur kam shkruar, unë nuk e kampasur ndërmend të botoj. Kam shk-ruar sepse kam pasur nevojë, sepseshkrimi më shkaktonte kënaqësi, mëfreskonte. Fatbardhësisht si libri, ash-tu edhe vargjet që i kam lexuar nëtakimet e ndryshme letrare janë pri-tur shumë mirë nga njerëz kompe-tentë. Në këto takime kam pasur fa-tin të njihem me Azem Shkrelin,Dritëro Agollin, Fatos Arapin, Xheva-hir Spahiun, Rudolf Markun, IsmailKadarenë, Elena Kadarenë etj. Tëgjithë këta i kanë pritur mirë vargjete mia dhe më kanë folur fjalë të mira.

A jeni penduar për diçka që keniA jeni penduar për diçka që keniA jeni penduar për diçka që keniA jeni penduar për diçka që keniA jeni penduar për diçka që kenishkruar?shkruar?shkruar?shkruar?shkruar?

Jo. Më vjen keq për shumë gjëraqë nuk i kam shkruar ose për disa qëmë kanë mbetur pa përfunduar...

Kontribut apo... Çfarë cilësori doKontribut apo... Çfarë cilësori doKontribut apo... Çfarë cilësori doKontribut apo... Çfarë cilësori doKontribut apo... Çfarë cilësori dot'i vinit shkrimeve të para?t'i vinit shkrimeve të para?t'i vinit shkrimeve të para?t'i vinit shkrimeve të para?t'i vinit shkrimeve të para?

Përkushtim.

A humbet lumturia gjatë rrugësA humbet lumturia gjatë rrugësA humbet lumturia gjatë rrugësA humbet lumturia gjatë rrugësA humbet lumturia gjatë rrugëssë jetës?së jetës?së jetës?së jetës?së jetës?

Po, si shkojnë vitet, problemetvijnë duke u shtuar. Kështu edhelumturia shkon duke "u holluar".Megjithatë ajo varet edhe nga vetënjeriu. Nga karakteri. Ndonjëherëduhet të dish t'i krijosh kushtet vetëqë të jesh i lumtur. Mendoj se an-gazhimi i njeriut është një nga kush-tet që mund ta sjellë lumturinë.

Çfarë ka mbetur sot, brendaÇfarë ka mbetur sot, brendaÇfarë ka mbetur sot, brendaÇfarë ka mbetur sot, brendaÇfarë ka mbetur sot, brendajush, nga fëmija i dikurshëm? Jujush, nga fëmija i dikurshëm? Jujush, nga fëmija i dikurshëm? Jujush, nga fëmija i dikurshëm? Jujush, nga fëmija i dikurshëm? Jumungon?mungon?mungon?mungon?mungon?

Për këtë pyetje përgjigjen e kamnë vjershën Lullaby.

LULLABYLULLABYLULLABYLULLABYLULLABY

mysafirët shkuankur dolën nga dhoma lanë gjurmë tëlagëta në ajërgotat e zbrazura nëna i hoq nga tryezadhe ra në gjumëaskush s'e pa ngjyrën e shpirtit timas mysafirët as të shtëpisëe folën për pjekurinë timepa e parë mickey mouse-in dukehyrë për dritarejepastaj po nga ajo dritare e përzuratymin e duhanite lotët e mi të padukshëm flisninse unë s'dua të rritem

Documents

NJE LETER SURPRIZE E BAJRONIT