Nj shkoll pr t gjithPrvoj pune me fmijt me aftsi t kufizuar n shkollat e zakonshme

Pr m shum informacion lidhur me botimet dhe projektet tona na kontaktoni n

Adresa e ZyrsRruga Komuna e Parisit, Lagja 8,

Pallatet 1 Maji, Vila LamiP.O. Box 8185,Tiran, Shqipri

Tel: +355 4 22 61 840Tel: +355 4 22 61 929Tel: +355 4 22 66 227Tel: +355 4 22 63 428

E-mail: scalbania@scalbania.org

www.scalbania.org

Nj shkoll pr t gjithKy botim vjen n kuadrin e projektit

Arsim Gjithprfshirs pr Fmijt me Aftsi t Kufizuart Organizats Save the Children,

Programi pr Shqiprin

Nj shkoll pr t gjith

Nj shkoll pr t gjith

Prvoj pune me fmijt me aftsi t kufizuar n shkollat e zakonshme

Botimi del n kuadr t projektit Arsim gjithprfshirs pr fmijt me aftsi t kufizuara, t programit t edukimit t Save the Children, Programi pr Shqiprin.

Autor: Majlinda Xhamo, DAR Berat,M.A. Marina Ndrio, Shoqata Ndihmoni Jetn,M.A. Merita Poni, Fakulteti i Shkencave Sociale, Universiteti i Tirans,Zela Koka, Shoqata MEDPAK,M.A. Rodika Goci, Save the Children, Programi pr ShqiprinM.A. Refik ela, Save the Children, Programi pr Shqiprin Redaktore shkencore:M.A. Merita Poni, Fakulteti i Shkencave Sociale, Universiteti i Tirans

Redaktore letrare:Ariana Mero Koordinatore e projektit dhe udhheqse e grupit t puns:M.A. Rodika Goci, Senior Koordinatore Programi, Save the Children, Programi pr Shqiprin Materialet e ktij botimi mund t riprodhohen, t ruhen n sisteme t prdorueshme apo t transmetohen n forma e mnyra elektronike, mekanike apo duke u fotokopjuar, pa patur nevoj pr t marr leje m par nga Save the Children, por n do rast duke cituar burimin, nga i cili jan marr.

Ky libr nuk mund t shitet ose t prdoret pr qllime prfitimi. Tiran, 2010

Graphic Design: Polygraph

3Falnderime Ky botim sht prgatitur nga nj ekip punonjsish dhe specialistsh, q kan punuar pr vite me rradh me fmijt me aftsi t kufizuara n arsimin e rregullt. Autort kan mbledhur disa nga praktikat m t mira t puns me kta fmij, pr t prcjell te lexuesit pak nga gjith ai mund dhe prkushtim q msuesit e kopshteve dhe shkollave t projektit n Tiran, Berat, Librazhd e, s fundmi, edhe n Gjirokastr, Vlor e Kor, kan treguar pr t arritur rezultatet q prezantohen n kt botim. Falnderimi i par ju prket msueseve t kopshteve dhe shkollave ku sht pilotuar projekti. Fal prkushtimit t tyre, fmijt me nevoja t veanta arsimore, t kopshteve dhe shkollave t projektit, kan gzuar t drejtn pr arsim gjithprfshirs dhe jan zhvilluar n nj mjedis joveues. Kto msuese kan meritn t jen pioniere t krijimit t fryms s tolerancs dhe ndihms reciproke te nj brez i tr fmijsh. Nj falnderim i veant ju prket vendimmarrsve dhe politikbrsve n shkolla, n Drejtorit Arsimore Rajonale (DAR), n Zyrat Arsimore (ZA) dhe n institucionet e pushtetit vendor. Drejtorit e shkollave dhe kopshteve t projektit dhe, n veanti, Drejtorit Arsimore Rajonale t rajoneve Berat e Tiran, si dhe Zyra Arsimore Librazhd kan qen mbshtetje e vazhdueshme e projektit dhe stafit t tij. Drejtuesit e ktyre institucioneve kan qen tepr mendjehapur pr t pilotuar n rajonet e tyre arsimin gjithprfshirs, nj proces i cili sht sfid edhe pr vendet e zhvilluara. Ata kan qen dhe jan t gatshm q n t ardhmen t ndajn arritjet dhe prvojn e fituar me kolegt n rajone t tjera.Shum mirnjohje dhe falnderime pr znj. Pranvera Kamani, prfaqsuese e Drejtoris s Kurrikuls n Ministrin e Arsimit dhe Shkencs, pr mbshtetjen e vazhdueshme q i ka dhn ksaj lvizjeje arsimore. Fal mbshtetjes institucionale t ksaj drejtorie, modelet dhe prvojat m t mira t projektit jan duke u prhapur n rajone t tjera.S fundmi, por jo m pak, falnderimi vjen pr shoqatat MEDPAK dhe Ndihmoni Jetn, t cilat me ekpertizn e tyre mundsuan realizimin e projektit n terren. Falnderim pr t gjith personelin e projektit, q n vite i ka dhn shum ksaj prvoje dhe, gjithashtu, sht rritur bashk me t. Fal tij arsimi gjithprfshirs ka mundur t shndrrohet n nj realitet t prekshm.

4List akronimesh KMCAP Komisioni Mjeksor i Caktimit t Aftsis pr PunKDF Konventa e t Drejtave t Fmijve KDPAK Konventa e t Drejtave t Personave me Aftsi t KufizuaraMASH Ministria e Arsimit dhe ShkencsAK Aftsi e KufizuarDN Dispozita NormativePEI Plan Edukimi IndividualMEDPAK Shoqata pr Mbrojtjen e t Drejtave t Personave me Aftsi t KufizuaraDAR Drejtoria Arsimore RajonaleZA Zyra Arsimore

5Prmbajtja

Falnderime

Hyrje

PJESA 1

Si lindi dhe u zhvillua arsimi gjithprfshirs

Fjalor termash

Korniza ligjore pr arsimimin e fmijve me aftsi t kufizuara

A sht mjedisi gjithprfshirs n institucionin ton arsimor

PJESA 2

Plani edukativ individual

Raste studimore

Bibliografia

03

07

10

36

44

60

90

108

151

6

7Hyrje

Save the Children, Programi pr Shqiprin, n bashkpunim me Shoqatat Ndihmoni Jetn e MEDPAK, Drejtorin Arsimore Rajonale t Beratit, si dhe me Ministrin e Arsimit dhe Shkencs, q nga viti 2004 e n vazhdim ka mbshtetur procesin e arsimimit t fmijve me aftsi t kufizuara n shkollat e arsimit t detyruar. N saj t ksaj mbshtetjeje, nj numr i konsiderueshm fmijsh me aftsi t kufizuaraa dhe vshtirsi n t nxn n qytetet Tiran, Berat dhe Librazhd, kan prfituar nj arsimim m cilsor dhe n prshtatje me veorit e tyre individuale. Q nga viti 2008, me krkesn dhe mbshtetjen e MASH-it, ky projekt sht shtrir edhe n tre rajone t tjera: Vlor, Gjirokastr e Kor.Qysh prej fillimeve t ktij projekti, Save the Children ka mbshtetur identifikimin e hershm t fmijve me aftsi t kufizuara, duke prdorur metodn Portage. Msuesit e arsimit parashkollor t trajnuar pr t prdorur kt metod, shrbyen si vizitor n familjet e ktyre fmijve, duke ndihmuar drejtprdrejt zhvillimin e fmijve me aftsi t kufizuara, pr ti prgatitur ata q t hyjn n mjediset shkollore e parashkollore. N familje jan ndihmuar jo vetm fmijt, por edhe prindrit e fmijve me aftsi t kufizuara, t cilt jan pajisur me aftsi praktike pr t punuar pr zhvillimin e fmijve. N vite, prindrit, msueset e shkollave dhe kopshteve, si dhe komuniteti m i gjer shkollor jan prfshir n aktivitetet ndrgjegjsuese, q kan synuar t drejtn pr arsim gjithprfshirs e cilsor t fmijve me aftsi t kufizuara. Punn pr identifikimin dhe zhvillimin paraprak t fmijve me aftsi t kufizuara, e ka ndjekur rregjistrimi i tyre n mjediset e kopshteve dhe shkollave. Ky moment ky ka krkuar nj prqasje shumplanshe pr ti mirpritur kta fmij, pr ti mbshtetur dhe zhvilluar, duke prdorur aftsit dhe kapacitetin e tyre t plot. Msuesit me ndihmesn e prindrve, drejtuesve t institucioneve, punonjsve t shrbimit psikologjik n sistemin arsimor dhe punonjsve social, si staf i projektit, kan hartuar e zbatuar plane edukative individuale pr kta fmij. Bashkmoshatart e ktyre fmijve n klasat prkatse jan orientuar drejt shoqrizimit, ndihms reciproke dhe tolerancs ndaj ndryshueshmris s tyre, pr t mbshtetur shkollimin e fmijve me aftsi t kufizuara n klasat e tyre. Qeverit e nxnsve kan kryer aktivitete, t cilat kan promovuar t drejtat e fmijve me aftsi t kufizuara, duke prfshir n kto aktivitete edhe fmijt me aftsi t kufizuara, t planifikuar dhe organizuar bashk me kta fmij. Ndr vite jan rritur e zgjeruar kapacitetet e msuesve, drejtuesve t shkollave dhe personelit t DAR/ZA-ve, nprmjet aktiviteteve trainuese me tematik msimdhnien me qendr nxnsin, konceptin e arsimit gjithprfshirs dhe mbshtetjen konkrete q

8duhet tu jepet fmijve me aftsi t kufizuara n arsimimin e tyre.Personeli i DAR/ZA-ve ka qen tepr aktiv pr t prmirsuar modelin e arsimit gjithprfshirs n rajonet prkatse, pr t monitoruar n vazhdimsi rezultatet e puns shumvjeare te fmijt me aftsi t kufizuara, si dhe pr t matur ndikimin q ka pasur zbatimi i arsimit gjithprfshirs edhe te fmijt e tjer. Fal bashkpunimit institucional me MASH-in, modeli i arsimit gjithprfshirs i krijuar n kt projekt, sht promovuar n nivel kombtar nprmjet trainimeve, tryezave t rrumbullakta, konferencave, udhzimeve e shkresave zyrtare t lshuara nga MASH-i pr DAR/ZA t etj. Prpjekjet shumvjeare kan sjell si rrjedhoj pranin e rreth 400 fmijve me nevoja t veanta arsimore, t cilt jan arsimuar dhe arsimohen n mjediset e 34 kopshteve dhe 34 shkollave t projektit. Nj numr prej 600 msuesish, specialistsh t DAR/ZA-ve dhe psikologve shkollor jan trainuar pr t punuar me kta fmij n klas. Nj seri botimesh kan shprndar prvojat m t mira midis rajoneve t prfshira n projekt, midis shkollave e kopshteve t projektit. Tashm, t gjith msuesit e prfshir n kt proces jan t gatshm t shpalosin aftsit e fituara, duke marr knaqsit e puns s tyre e t krenohen me prvojn e fituar.Publikimi i ksaj guide, n ndihm t punonjsve t arsimit, t prindrve dhe profesionistve t tjer t fushs, duhet konsideruar si nj prpjekje modeste e disa punonjsve q jan prfshir n zbatimin e projekteve t lartprmendura pr vite me rradh. Kta punonjs kan prjetuar eksperienca, emocione t shumta n punn e tyre me fmijt me aftsi t kufizuara; kan aplikuar metoda dhe praktika, t cilat kan lehtsuar dhe prshpejtuar procesin e integrimit dhe gjithprfshirjes s fmijve me aftsi t kufizuara n shkollat e arsimit baz. Q kjo prvoj t mund tu vij n ndihm edhe msuesve e specialistve t arsimit n rajone t tjera, Save the Children, programi pr Shqiprin, mundsoi publikimin e ktij materiali.

11PJ

ESA

10

1.1 Si lindi dhe u zhvillua arsimi gjithprfshirs

Arsimi gjithprfshirs sht prfshirja e t gjith fmijve n shkolla t zakonshme, ku u jepet arsim sipas nevojave. Arsimi gjithprfshirs sht nj proces i nisur n vitet 80-t t shekullit t kaluar dhe po prparon me ritme t shpejta. Ai po zvendson arsimin tradicional q prfaqsonte nj sistem binar, t ndar n dy komponent: n arsim t zakonshm dhe n arsim special. Sistemi binar i ka mbajtur fmijt n dy sisteme t veuara edukative dhe ka kontribuar n prjashtimin shoqror t fmijve me aftsi t kufizuara dhe nevoja t veanta. Fmijt me aftsi t kufizuara nuk kan t gjith vshtirsi n t nxn, por, si rregull, ata jan arsimuar n shkolla speciale sipas llojit t dmtimit. Shumicn e nxnsve me nevoja t veanta n arsim e prbjn fmijt me vshtirsi n t msuar, q jan fmijt me aftsi t kufizuara intelektuale (njohse) dhe me rregullime t sjelljes.

N shekullin XX shkollat speciale kan qen mundsia e vetme e shkollimit pr fmijt me nevoja t veanta. N vendet prendimore edukatort dhe msuesit i kan pas mshuar fort ngritjes

s sistemit t arsimit special. Kjo bri q e gjith ekspertiza pr arsimimin e fmijve me nevoja t veanta t prqendrohej te shkollat speciale. Mnyra e veant e edukimit n shkollat speciale bri q kto shkolla t ishin t veuara dhe t pavarura. Q prej vitit 1920, sistemi i veuar i arsimit special ka ardhur duke u zgjeruar dhe fuqizuar deri n fund t viteve 70 t shekullit XX (Meijer, Pijl dhe Hegarty, 1997: 1). Natyrisht, n fillimet e veta, sistemi i arsimit t veuar u pa si shprehje e prkujdesit pr fmijt me nevoja t veanta. Por, me kalimin e viteve, ky mendim ndryshoi. Megjithse shprehit profesionale t msuesve dhe kushtet e shkolls kan rndsi parsore pr arsimimin e fmijve me nevoja t veanta, veimi i tyre pr tu arsimuar ve t tjerve n shkolla speciale, sepse kto paskan kushte m t mira, sht i papranueshm. Sot mbisundon mendimi se fmijt me nevoja t veanta jan fmij si gjith t tjert dhe pr kt arsye duhet t edukohen bashk me fmijt e tjer n t njjtat shkolla dhe klasa, me mbshtetjen q u nevojitet. Pr rrjedhoj, ndarja e arsimit n t rregullt dhe n special duhet t zhduket dhe t zvendsohet nga nj sistem i vetm, q prfshin t gjith nxnsit. Ky sht sistemi i arsimit

gjithprfshirs, i cili jo vetm prfshin nj larmi t gjer nxnsish, por edhe e diferencon arsimimin sipas ksaj larmie. sht e nevojshme t bhet nj dallim i qart mes koncepteve prfshirje dhe

integrim. Prfshirja sht nj koncept me i gjr sesa integrimi. Edhe pse integrimi sht nj prpjekje drejt prfshirjes se nxnsve me

Arsimi gjithprfshirs i mirpret ndryshimet q kan nxnsit n t msuar dhe krijon nj mjedis mikprits pr t gjith fmijt, duke krijuar tek ata ndjesin se i prkasin shkolls.

Fmijt me nevoja t veanta jan fmij si gjith t tjert dhe pr kt arsye duhet t edukohen bashk me fmijt e tjer n t njjtat shkolla dhe klasa, me mbshtetjen q u nevojitet.

11

nevoja t veanta n sistemin e prgjithshm t arsimit, ai nuk sht i njjt me prfshirjen. Autor t ndryshm (Soder,1991;Jordan dhe Poeell,1994; Meijer, Pilj dhe Hegarty, 1997) vn n dukje se integrimi kryhet pas veimit, si nj mnyr pr shmangien e tij. Integrimi mund t rezultoj n prshtatjen e programit t prgjithshm shkollor, pr tju prgjigjur nevojave t veanta t nxnsve, por kjo nuk mjafton pr prfshirjen. N variantin m t keq, integrimi on vetm n prani fizike t fmijve me nevoja t veanta n shkollat e zakonshme dhe n prgatitjen e nj versioni t holluar t programit shkollor.Por integrimi nuk duhet t jet thjesht zhvendosje e nxnsve nga shkollat speciale n shkollat e zakonshme dhe as prshtatje e nxnsve me nevoja t veanta ndaj shkolls, por prshtatje e shkolls ndaj nevojave t t gjith nxnsve (cituar te Meijr, Pijl dhe Hegarty, 1997:2). Ky koncept i zgjeruar i integrimit i prafrohet shum konceptit t prfshirjes. Megjithse n vendin ton termi arsim gjithprfshirs po prdoret gjersisht, me t m s shumti nnkuptohet integrimi sesa prfshirja e nxnsve me nevoja t veanta n shkollat e rregullta. Prfshirja sht m shum sesa prani fizike n klas. Prfshirja sht prkatsi dhe do t thot se nxnsit me nevoja t veanta i prkasin bashksis s nxnsve t shkolls, marrin pjes emocionalisht n kt bashksi dhe pranohen prej t tjerve si t barabart. Klasat e veuara brenda shkollave t rregullta jan nj shembull i keq integrimi. Po ashtu, futja e nxnsve me nevoja t veanta n klasa t rregullta, pa bashkveprim me nxnsit e tjer, sht nj shembull i keq integrimi.Pas viteve 80-t, procesi i arsimit gjithprfshirs mori hov n t gjitha vendet prendimore. Edhe pse jo me t njjtin intensitet, arsimi gjithprfshirs po on gjithnj e m shum n rritjen e numrit t nxnsve me nevoja t veanta n shkolla t rregullta dhe, pr pasoj, n rnien e numrit t tyre n shkollat speciale. Natyrisht, kjo nuk do t thot q nuk ka m shkolla speciale, edhe pse numri i tyre sa vjen e po bie. Shkollat speciale po transformohen n qendra burimore ekspertize pr shkollat e rregullta, pr t lehtsuar prfshirjen e nxnsve me nevoja t veanta n arsimin gjithprfshirs. Procesi i arsimit gjithprfshirs ka sjell ndryshime n legjislacion, rregullore, organizim dhe praktika t reja arsimore. Edhe n vendin ton reforma arsimore po krkon ndryshim t politikave dhe praktikave arsimore pr nj arsim gjithprfshirs, q i prshtatet t gjith nxnsve, pavarsisht nevojave. N fund t fundit, t gjith nxnsit kan nevoja, jo vetm ata me vshtirsi n t msuar. Gjithsesi, procesi i prfshirjes s nxnsve me nevoja t veanta n vendin ton, megjithse synon t arrij rezultate t njjta me at t nisur nga vendet prendimore, kushtzohet shum nga konteksti yn i veant, ku faktor t till, si historiku i arsimit, situata social-ekonomike, politike, gjeografike dhe kulturore luajn nj rol t rndsishm.

Prfshirja sht prkatsi dhe do t thot se nxnsit me nevoja t veanta i prkasin bashksis s nxnsve t shkolls, marrin pjes emocionalisht n kt bashksi dhe pranohen prej t tjerve si t barabart.

12

Megjithat, midis moris s faktorve, disa jan ky pr zbatimin e arsimit gjithprfshirs. Arsimi gjithprfshirs varet prej puns s msuesve n klas, prej mnyrs se si e organizon shkolla

programin edukativ dhe prej elementve t tjer jasht shkolls. Sido q t zbatohet, arsimi gjithprfshirs synon nj gj: prmirsimin e pozits s nxnsve me nevoja t veanta dhe personave me aftsi t kufizuara (Soder, 1997). Q t arrihet ky qllim, lipsen ndryshime n nivel politikash dhe mendsish, pasi prfshirja nuk sht problem vetm i shkolls. Ajo shkon prtej mureve t shkolls dhe ka t bj me jetn e fmijve prtej shkolls, ka t bj me familjen dhe komunitetin (Stangvik, 1997). Prfshirja nuk sht thjesht rregullim i mjedisit shkollor, por reformim i vet shkolls (Hegarty,1997). Q t ndodh reformimi, krkohet t bhen ndryshime n botkuptimin e politikbrsve dhe profesionistve t edukimit. Botkuptimi tradicional q ka favorizuar sistemin binar t edukimit, duhet t hapet ndaj ndryshimeve t provokuara nga paradigma bashkkohore n edukim dhe t ofroj zgjidhje n interes t fmijve. Dyson-i dhe Milleard-i kan folur pr dy paradigma n edukim: paradigmn psiko-mjeksore dhe paradigmn ndrvepruese. E para on n shkollimin special, ndrsa e dyta on n arsimin gjithprfshirs.

Qeveria prcakton politikat arsimore, por se si do t zbatohen ato n klas, kjo varet nga vullneti i msuesve, drejtuesve t shkollave, drejtuesve t arsimit n rrethe dhe politikbrsve vendor. Po qe se nj shkoll mendon t bhet

gjithprfshirse, ajo lipset tia nnshtroj veten ndryshimeve n do nivel, domethn t kryej nj reform t thell pr tju prshtatur krkesave dhe nevojave t t gjith nxnsve. Nj rol t rndsishm n zbatimin e arsimit gjithprfshirs pr nxnsit me nevoja t veanta luajn edhe msuesit e edukimit special dhe strategjit ndihmse pr msuesit e shkollave t rregullta. Ndrsa, ndr faktort pengues pr zbatimin e arsimit gjithprfshirs dhe mbajtjen n kmb t shkollave speciale renditen: mungesa e akteve nnligjore pr arsimin gjithprfshirs, mungesa e fondeve t mjaftueshme pr reformimin e shkollave t rregullta, mungesa e bashkpunimit dhe izolimi i shkollave speciale nga shkollat e rregullta, mosprshtatja e kurrikuls s prbashkt ndaj nevojave t veanta n t nxn. Nxnsit me vshtirsi n t nxn prbjn edhe numrin m t madh t nxnsve me nevoja t veanta. Arsimimi i tyre varet shum nga aftsit profesionale t msuesve dhe nga burimet, dhe koha n dispozicion e msuesve. Jo m pak rndsi ka edhe pjesmarrja e msuesve n hartimin e politikave arsimore dhe n zbatimin e strategjis s arsimit gjithprfshirs. Praktikisht prfshirja e fmijve me aftsi t kufizuara n shkoll nuk prbn ndonj sfid t pakaprcyeshme, por shkollimi i fmijve me aftsi t kufizuara intelektuale t thell dhe t shumfisht krkon shum pun, formim

Arsimi gjithprfshirs varet shum prej puns s msuesve n klas, prej mnyrs se si e organizon shkolla programin edukativ dhe prej faktoreve t tjer jasht shkolls, si familja dhe komuniteti.

Modeli mjeksor i aftsis s kufizuar i ka pas veuar fmijt me aftsi t kufizuara npr institucione rezi-denciale dhe shkolla speciale, larg syve t shoqris.

13

profesional dhe riorganizim t sistemit edukativ, prandaj edhe prfshirja e ktyre fmijve n shkollat e rregullta prbn nj sfid t madhe pr arsimin gjithprfshirs.Arsimi gjithprfshirs sht pjes e projektit t madh t prfshirjes shoqrore, prandaj varet shum, ndr t tjera, edhe prej vet shoqris dhe, sidomos, prej trysnis q ushtrojn prindrit pr prfshirjen e fmijve t tyre n shoqri. N vendet perndimore prvoja ka treguar se presioni i prindrve ka detyruar qeverit t formulojn politika m afirmuese pr prfshirjen sociale, ka ndikuar n qeverisjen vendore q t marr prsipr prgjegjsin e decentralizimit t kompetencave n arsim dhe ka shtyr prpara reformn e shkolls drejt arsimit gjithprfshirs. Ka ardhur koha q edhe n Shqipri zri i prindrve, si prfaqsues legjitim t fmijve me nevoja t veanta, t bhet m i dgjueshm pr vesht e politiks, shoqris dhe shkolls.

1.2 Prparsit e arsimit gjithprfshirs prkundrejt arsimit special

Pr kt sht e nevojshme t hedhim nj shikim t shkurtr n historikun e arsimit special dhe t sqarojm paradigmat e aftsis s kufizuar. Arsimi special i veuar, sikurse edhe shrbimet e tjera pr njerzit me aftsi t kufizuara dhe fmijt me nevoja t veanta, lindi si shprehje e prkujdesit q shoqria shfaqi pr ta, duke i mnjanuar prej t tjerve, t paktn prkohsisht, pr ti rehabilituar dhe arsimuar me qllimin q ti risillte n gjirin e shoqris t rehabilituar dhe t arsimuar. Sikurse duket, kjo lloj prkujdesje pr njerzit me aftsi t kufizuara mnjan t tjerve, pr ti br, n rastin m t mir, si t tjert dhe, n rastin m t keq, pr ti ln ashtu si ishin, ngjan shum me ofiinn n t ciln pjest me defekt riparohen pr tu rifutur n makineri. Por, fatkeqsisht, me njerzit, ligjet e mekaniks nuk funksionojn si me makinat. Pr pasoj, edhe pse qllimi final i prkujdesjes shoqrore pr njerzit me aftsi t kufizuara ishte i mir, pasi synonte ti risillte ata t riparuar n gjirin e shoqris, prvoja e gjat e shekullit t kaluar tregoi t kundrtn. Prkujdesja mnjan shoqris jo vetm q nuk i risolli njerzit me aftsi t kufizuara n gjirin e shoqris, por, prkundrazi, i largoi ata prgjithmon prej njerzve, n vende t veuara, larg syve t shoqris, q jan institucionet e prkujdesjes sociale dhe t edukimit special. Po prse ndodhi kshtu? Vitet e para t shekullit XX ishin vitet e prparimit t shkencs dhe n Perndim kishte nj atmosfer ekzaltuese pr mundsit q mbartte zhvillimi shkencor n prmirsimin e kushteve t jetess, prfshi edhe mirqenien

Arsimi gjithprfshirs sht pjes e projektit t madh t prf-shirjes shoqrore, prandaj varet shum, ndr t tjera, edhe prej vet shoqris, por sidomos, prej trysnis q ushtrojn prindrit pr prfshirjen e fmijve t tyre n shoqri.

14

shndetsore dhe minimizimin e smundshmris q sht nj shkak pr aftsin e kufizuar. Vaksinimi e ka justifikuar pjesrisht ekzaltimin e atyre viteve, pasi zhdukja e disa smundjeve pandemike shfarosse

dhe rritja e jetgjatsis i dedikohet, ndr t tjerave, edhe vaksinimit. Por vaksinimi dhe shrbimet e prmirsuara mjeksore nuk kan mundur dot t shmangin pranin e aftsis s kufizuar, e cila nuk sht domosdoshmrisht e lidhur me smundshmrin dhe as nuk shpjegohet dot n do rast nga mjeksia e, ca me pak, t zhduket prej ndrhyrjes mjeksore. Gjithsesi, me shpresn se mjeksia do t mund t ndreqte dmtimet q shkaktojn kufizim t aftsive fizike dhe mendore, shoqrit, sidomos ato perndimore, e medikalizuan aftsin e kufizuar. Bazuar n modelin mjeksor, njerzit me aftsi t kufizuara u drguan npr spitale pr tju riparuar dmtimet, ku madje qndruan me vite nn terapit rehabilituese. Hospitalizimi qe shtysa e par drejt institucionalizimit t njerzve me aftsi t kufizuara. M pas, n ngjashmri me hospitalizimin (shtrimin e pacientit n spital pr kurim), personat me aftsi t kufizuara q fmij, iu nnshtruan institucionalizimit t gjat, duke qndruar pr vite me rradh, shpesh prgjithmon, n institucione rezidenciale t prkujdesjes sociale, n shkolla speciale dhe n vende pune t mbrojtura (punishte t izoluara). Ky model q u prhap me shpejtsi n t gjith Perndimin, madje edhe n vendet ish-komuniste, quhet modeli mjeksor i aftsis s kufizuar. Ai e konsideron aftsin e kufizuar si patologji individuale, prandaj individt me defekte duhet t kuroheshin nprmjet ndrhyrjes mjeksore, q do t korrigjonte

anomalin dhe do ti ndihmonte ata ti prshtateshin mjedisit (Krus & Hale, 2003). N vendet perndimore u krijuan profesionet rehabilituese, q

kan pasur efekte pozitive n minimizimin e pasojave t dmtimit, si fizioterapia, orto-protetika, logo-pedia etj. Ndrsa n vendet ish-komuniste, me prjashtim t Shqipris, u krijua profesioni i defektologjis, q, sikurse e thot edhe emri, merrej me njerzit me defekte, nj term tejet poshtrues ky pr njerzit me aftsi t kufizuara dhe fmijt me nevoja t veanta. Institucionet rezidenciale t prkujdesjes sociale kan ngjar m shum me spitale-burgje sesa me qendra prkujdesi, ku njerzit me aftsi t kufizuara grumbulloheshin s bashku pr tu dnuar, shpesh prjet, pr t vetmin faj se nuk ishin si t tjert! Shumica e njerzve me aftsi t kufizuara q u burgosn npr institucionet rezidenciale t prkujdesjes sociale, nuk mundn t dilnin dot gjall prej andej, disa pr shkak t kushteve tmerrsisht t kqija t ushqimit, higjiens dhe mungess s kujdesit t duhur shndetsor, disa pr shkak t vuajtjes emocionale t shkaktuar nga shkputja prej familjes dhe

Edhe pse edukimi special i fmijve aftsi t kufizuara ishte shprehje e prkujdesjes shoqrore, mnjanimi i tyre prej mje-disit familjar dhe bashkmoshatarve ka patur efekte negative n mirqeneien e tyre mendore dhe fizike.

Modeli mjeksor n edukim po braktiset pasi veimi prmes edu-kimit special ka krijuar nj kultur diskriminuese prjashtimi.

15

zvendsimit t dashuris prindrore me zbraztin institucionale. Medikalizimi i aftsis s kufizuar, q i dha jet institucionalizimit afatgjat, q mbaronte ve me vdekjen, sht nj nga faktort kryesor t veimit, izolimit dhe prjashtimit. Prej tij morn jet t gjitha politikat veuese sociale dhe praktikat prjashtuese, q vazhdojn t jen t pranishme edhe sot. Zbatimi i modelit mjeksor n arsim oi n lindjen dhe prhapjen e shkollave speciale dhe institucioneve rezidenciale pr fmij me aftsi t kufizuara. U desh gati nj gjysm shekulli pr t par efektet shkatrrimtare t modelit mjeksor n shoqrizimin dhe zhvlersimin e njerzve me aftsi t kufizuara, q ka pasoja afatgjata, pr t mos thn t parikthyeshme n jetn e ktyre njerzve. Edhe pr ata q jan kthyer n komunitet, si pasoj e procesit t deinstitucionalizimit, rikthimi ka qen m shum fizik. Shumica prej tyre nuk kan mundur t rikthehen emocionalisht n gjirin e shoqris, t pranohen dhe t vlersohen prej pjestarve t komunitetit si njerz normal. Ky sht efekti afatgjat i prkujdesjes shoqrore t institucionalizuar, mnjan shoqris.Duke par se aspektet negative t institucionalizimit jan m t shumta n numr sesa ato pozitive - t tilla jan, p.sh., efektet e shrbimeve rehabilituese - shoqrit perndimore, n fund t shekullit t kaluar, nn shtysn edhe t lvizjes s aftsis s kufizuar, vendosn ta braktisin modelin mjeksor dhe t prqafojn paradigmn gjithprfshirse, e cila i konsideron njerzit me aftsi t kufizuara si njerz, n rradh t par, dhe thekson se megjithse ata kan nevoja t veanta, nuk kan pse veohen prej shoqris. Arsyeja kryesore se prse vendet perndimore vendosn ta ndryshojn politikn sociale dhe ta bjn at gjithprfshirse rrjedh prej faktit se politikat tradicionale t mbrojtjes sociale pr njerzit me aftsi t kufizuara prodhuan praktika diskriminuese. Si pasoj e tyre u ngritn shrbime speciale n mjedise t izoluara dhe njerzit me aftsi t kufizuara, sidomos ata me aftsi t kufizuara intelektuale, u grumbulluan si npr kampe, pr tu mbajtur mnjan njerzve t tjer (Mansell, 2006).Paradigma gjithprfshirse lindi nga modeli social, i cili kundrshtoi me forc modelin mjeksor dhe e vuri prgjegjsin pr prjashtimin e njerzve me aftsi t kufizuara tek shoqria. Pra, pr modelin social, nuk sht individi q vetprjashtohet, por sht shoqria q prjashton individin, pasi i v pengesa dhe e aftson shoqrisht. Mungesa e kushteve fizike pr lvizjen e lir, shkollimi mnjan bashkmoshatarve, punsimi n punishte t izoluara, t gjitha kto jan fakte q flasin pr pengesat q shoqria u ka vn njerzve me aftsi t kufizuara pr ti prjashtuar nga pjesmarrja shoqrore. Edhe pse t gjitha kto fakte t nxjerra n pah nga modeli social qndrojn, sht e pamohueshme se dmtimet q kan njerzit me aftsi t kufizuara dhe nevojat e veanta t tyre iu krijojn pengesa n jetn

Modeli mjeksor sht zvendsuar nga pradigma gjithprf-shirse, q i konsideron fmijt me aftsi t kufizuar si fmij n rradh t par dhe pr kt arsye duhet t arsimohen n t njjtat shkolla e klasa, s bashku me gjith fmijt e tjer.

16

e prditshme. Kt kndvshtrim prkrah modeli ndrveprues, q thekson se aftsia e kufizuar shkaktohet prej llojit dhe seriozitetit t dmtimit n ndrveprim me kushtet e mjedisit ku jeton personi. Pr m tepr, ky model i jep rndsi edhe prjetimit q provon personi me aftsi t kufizuara, kur ndrvepron me mjedisin fizik dhe shoqror. Paradigma gjithprfshirse e konsideron aftsin e kufizuar si shtje t t drejtave t njeriut dhe sht shndrruar n gurin e themelit t politikave sociale ndrkombtarisht. Ndikimi i paradigms gjithprfshirse n politikat sociale ka br q t lindin strategjit gjithprfshirse, prfshi ktu edhe at pr arsimin gjithprfshirs. N praktik, zbatimi i politikave gjithprfshirse po i jep fund institucionalizimit dhe po krijon kushtet pr ngritjen e shrbimeve me baz komunitare. Ky proces quhet deinstitucionalizim i aftsis s kufizuar dhe ka nj domethnie komplekse. Deinstitucionalizimi i aftsis s kufizuar nuk do t thot thjesht ti vihet kyi institucioneve t prkujdesjes, por, para se gjithash, do t thot t krijohen kushtet pr rikthim jo vetm fizik, por edhe social t njerzve q m par shoqria i ka pas veuar dhe izoluar. Mbi t gjitha, deinstitucionalizimi ka si synim final q t bj at q institucionalizimi bri pr gjysm shekulli: t shemb muret institucionale q u ngritn n kokat e njerzve pr aftsin e kufizuar dhe t bj q njerzit me aftsi t kufizuara t rikthehen n komunitet si pjestar me vlera dhe qytetar t barabart. Modeli gjithprfshirs nuk sht reduksionist, q do t thot se nuk e injoron pranin e nevojave t veanta t personave me aftsi t kufizuara, prkundrazi, sikurse e thot termi gjithprfshirs, ai prkrah jo vetm rikthimin e njerzve me aftsi t kufizuara n shrbimet e prgjithshme edukative, shndetsore dhe sociale, por edhe ofrimin e shrbimeve t specializuara brenda shrbimit t prgjithshm, sipas nevojave t tyre. Prve marrjes s shrbimeve bashk me t tjert, modeli i gjithprfshirjes nxit integrimin n shoqri dhe pjesmarrjen aktive t njerzve me aftsi t kufizuara n jetn e komunitetit. Kjo nnkupton se njerzit me aftsi t kufizuara duhet t jetojn, t rriten, t arsimohen, t marrin shrbime, t punsohen bashk me t tjert n komunitet dhe t ken mundsi t kontribuojn pr mirqenien e vet. Pr kt arsye krkohet q mjedisi ti prshtatet personit m shum sesa ky mjedisit.

Historiku i arsimit t veuar special dshmon pr transformimin e madh q ka psuar prcaktimi i aftsis s kufizuar me kalimin e viteve, si pasoj e ndryshimeve thelbsore n mentalitetin

shoqror dhe n njohjen e t drejtave t njerzve me aftsi t kufizuara si t drejta t njeriut. Kto transformime jan pasoj e presionit politik q kan ushtruar njerzit me aftsi t kufizuara dhe prindrit e fmijve me nevoja t veanta mbi politikn dhe shoqrin, pr tu dhn fund praktikave prjashtuese, q pr vite me rradh i kan izoluar dhe

Gjithprfshirje n arsim nuk nnkupton vetm pranin e fmijve me aftsi t kufizuara n klasat e shkollave t zakonshme, por edhe ofrimin e shrbimeve t specializuara brenda shkolls, sipas nevojave t tyre.

17

prjashtuar padrejtsisht ata nga gjiri i shoqris. Rezultat i ktij presioni sht zvendsimi i paradigms mjeksore me paradigmn gjithprfshirse, q ka br q aftsia e kufizuar t konsiderohet si shtje e t drejtave t njeriut dhe q po ndikon n hartimin e politikave t prfshirjes sociale, si parakusht pr krijimin e kushteve pr nj jet sa m normale t njerzve me aftsi t kufizuara si gjith t tjert.

1.3 Si filloi arsimi gjithprfshirs

Gjat shekullit XX, nn ndikimin e modelit mjeksor t aftsis s kufizuar, sistemi arsimor u specializua dhe u veua si shprehje e kujdesit pr fmijt me aftsi t kufizuara, n mnyr q tu prgjigjej m mir nevojave t tyre t veanta pr arsim (Meijer, Pijl & Hegarty, 1997). Duke menduar se arsimi i veuar do t ishte m mbrojts dhe m i strukturuar, profesionistt e arsimit vendosn ti shkpusin nxnsit me nevoja t veanta nga shkollimi i prgjithshm (Friend, 2007). Pr studiues si Armstrong-u (2003) ky qe nj hap i gabuar, pasi veimi prej t tjerve sht prgjigjja q u jepet zakonisht, nn maskn e prkujdesit, njerzve q konsiderohen si t pavler, si barr, jo si ne ose si nevojtar pr tu marr nn mbrojtje.N Perndim dhe Lindje t Europs, shoqrit e mbshtetn arsimin pr fmijt me nevoja t veanta te modeli mjeksor, q i dha jet profesioneve rehabilituese t veuara. Bazuar n modelin mjeksor, profesionistt rehabilitues i identifikuan personat me aftsi t kufizuara me dmtimet q kishin. Dmtimi u b tipari m i dallueshm i identitetit (shpesh i vetmi) pr njerzit me aftsi t kufizuara, t cilt n vend t emrit, thirreshin me diagnoza. Pr pasoj, personat me aftsi t kufizuara, si t paaft pr t br ndonj gj, u veuan pr tu arsimuar n shkolla speciale dhe u mbylln n institucione rezidenciale, shum larg sistemit t prgjithshm shkollor dhe komunitetit (Siska and Vann, 2007). Megjithse gjat regjimit socialist ideologjikisht Shqipria i takonte vendeve t Lindjes, profesionet lidhur me aftsin e kufizuar, si, p.sh., defektologjia, fizioterapia, pedagogjia speciale nuk u zhvilluan si n Lindje. Fmijt me aftsi t kufizuara t shumfishta dhe me aftsi t kufizuara intelektuale t thella konsideroheshin t paedukueshm, prandaj nuk futeshin n shkoll dhe drgoheshin n institucione rezidenciale ose izoloheshin n shtpi. Ndrsa pr fmijt me aftsi t kufizuara intelektuale t leht dhe t moderuar, dhe pr ata me aftsi

Fmijt me aftsi t kufizuara duhet t jetojn, t rriten, t arsi-mohen, e t marrin shrbime bashk me t tjert n komunitet, n mnyr q t jen pjes e komuntetit.

Arsimi sht shum i dobishm pr ti ndihmuar fmijt me nevoja t veanta t mbrrijn potencialin e t nxnit, por ai duhet dhn brenda shkollimit t zakonshm dhe jo i veuar.

18

t kufizuara shqisore u ngrit nj sistem shkollash speciale sipas llojit t dmtimit (Axelsoon, Granier dhe Adams, 2004). Pr fat t keq, programi arsimor pr kta fmij nuk prfshinte lnd t dobishme pr nxnsit n shkolla speciale, si, p.sh., njohuri dhe shprehi pr jetn dhe lnd pr rehabilitimin. N mnyr paradoksale, n vend q t ishte i pasur, programi msimor kombtar u hollua , pr tu br m i leht pr tu nxn. Madje, pr fmijt me aftsi t kufizuara n t folur dhe t dgjuar, u zgjat edhe koha e studimit t ciklit fillor nga katr n tt vjet, gj q nuk i ka ndihmuar t marrin formim akademik t njjt me bashkmoshatart, por i ka ln shum pas n krahasim me ta. Pr kt arsye, nuk kan qen fmijt me aftsi t kufizuara t paedukueshm, por shkollat speciale nuk kan qen n gjendje ti arsimojn ata (Closs, Nano dhe Ikonomi, 2003).Megjithat, debati pr arsimin special sht aq i nxeht, saq termi arsim special ngjall konfuzion te profesionistt pro dhe kundra tij, sidomos kur vjen fjala pr prparsit dhe joprparsit (Earnock, 2005). Kshtu Friend-i (2007) argumenton se nuk ka dyshim q arsimi special sht mjeti prmes t cilit fmijve me aftsi t kufizuara iu

garantohet arsimimi brenda sistemit t arsimit publik dhe se ky lloj arsimi sht shum i dobishm pr ti ndihmuar ata t mbrrijn potencialin e t nxnit, por ai

duhet dhn brenda shkollimit t zakonshm dhe jo i veuar. Mirpo, meq shkollat e zakonshme nuk u japin edukim fmijve me aftsi t kufizuara, kta veohen n shkolla speciale (Hegarty dhe t tjer,1997). Shkollat speciale duke u marr vetm me fmijt me nevoja t veanta, kan mbledhur shum njohuri e shprehi pune. Msuesit n shkollat speciale din se si t punojn me fmijt me lloje t ndryshme aftsish t kufizuara, din t prshtasin programet shkollore, din t punojn me programe individuale dhe kan prshtatur mjediset dhe pajisjet pr tiu prgjigjur krkesave t fmijve me aftsi t kufizuara. Kto jan prparsit e shkolls speciale, t cilat shkollat e zakonshme nuk i kan. Por, n qoft se shkollat e zakonshme do t ofronin t njjtat mundsi pr nxnsit me nevoja t veanta n arsim, ashtu si dhe shkollat speciale, ather shkollat speciale nuk kan pse t ekzistojn! Pra, sht pikrisht paaftsia e shkollave t zakonshme pr tju prgjigjur nevojave t veanta t fmijve me aftsi t kufizuara dhe vshtirsi n t msuar, ajo q i hedh kta nxns n dyert e shkolls speciale (Hegarty, 1993; Meijer, Pijl & Hegatrty, 1997).Sado q shkollat speciale mund t trumbetohen si alternativ e suksesshme ndaj izolimit shtpiak t fmijve me aftsi t kufizuara, ato nuk mund t konsiderohen kshtu n krahasim me arsimin gjithprfshirs n shollat e zakonshme. Politikat veuese, edhe pse n dukje dashamirse, n fakt vetm sa kan krijuar nj lloj izolimi t ri, joshtpiak por shoqror. Kto politika kan krijuar sisteme segreguese t ngritura posarisht pr fmijt e etiketuar si t paaft, t cilt nuk paskeshin qen n gjendje t prfshiheshin n klasat e

Meq shkollat e zakonshme nuk ofrojn arsimim pr fmijt me aftsi t kufizuara, ato i detyrojn kta t shkojn n shkolla speciale.

19

rregullta t shkollave t zakonshme n lagjen e tyre bashk me fmijt e tjer t aft (Siska and Vann, 2007). Veimi i fmijve me aftsi t kufizuara nga fmijt e tjer dhe grumbullimi i tyre larg syve t t tjerve n shkolla speciale, filloi ti revoltonte prindrit e ktyre fmijve, t cilt me t drejt nisn ta kundrshtojn arsimin special t segreguar si nj praktik diskriminuese dhe, pr m tepr, si jocilsor. T vetdijshm se fmijt e tyre kishin t drejtn q si do fmij t edukoheshin me bashkmoshatart n shkollat m t afrta t komunitetit dhe jo t grumbulloheshin e t kyeshin n shkolla speciale apo n institucione rezidenciale prkujdesi si t paedukueshm, prindrit krkuan q fmijt e tyre t edukoheshin n shkollat e rregullta, por jo n klasa t veanta dhe as t harroheshin npr cepa klasash t zakonshme, si mbetje t shkolls (Friend 2007).M shum se kushdo tjetr arsimin e veuar special, si shprehje t prkujdesit shoqror, e demaskuan vet akademikt me aftsi t kufizuara, si Abberley-i, Barnes-i dhe Oliver-i, q e akuzuan ideologjin e prkujdesjes si prgjegjsen e vetme pr depersonalizimin, zhvlersimin dhe aftsimin e njerzve me aftsi t kufizuara (Armstrong, Armstrong & Barton, 2000). Arsimi special u medikalizua aq shum nga modeli mjeksor i aftsis s kufizuar (French, 2004), saq shkollat speciale u izoluan krejtsisht prej sistemit t prgjithshm arsimor dhe fmijt q msonin atje konsideroheshin m shum si pacient sesa si nxns me nevoja t veanta. Edhe pse njohurit, ekspertiza dhe lehtsit q ofron arsimi special jan shum t rndsishme n edukimin e fmijve me nevoja t veanta n t nxn, kjo nuk e justifikon edukimin e tyre mnjan t tjerve. Sot veimi i ktyre fmijve n emr t edukimit sht i papranueshm (Meijer, Pijl & Hegarty, 1997).

1.4 Prhapja e arsimit gjithprfshirs

Arsimi gjithprfshirs sht nj e drejt themelore pr t gjith fmijt, prfshi edhe ata me aftsi t kufizuara. Edhe pse e drejta pr t pasur mundsi arsimimi sht gjersisht e pranuar n parim, po aq sht edhe e neglizhuar n praktik (Hegarty, 1993). N Shqipri e drejta pr mundsi t barabarta n arsim, q bazohet n parimin e universalitetit, gjen zbatim n kuptimin q t gjth fmijt kan t drejt t arsimohen. Gjithsesi, parimi i selektivitetit bazuar n dallimin e nevojave, pothuajse injorohet. N prgjithsi, mjediset edukative karakterizohen nga mentaliteti se nj mas bn pr t gjith (one-size-fits-all) dhe koncepti i arsimit gjithprfshirs zbatohet n msimdhnien (instruktimin) pr t gjith nxnsit njsoj, pavarsisht profilit t t nxnit t gjithsecilit, sfondit social,

Msuesit n shkollat speciale din se si t punojn me fmijt me lloje t ndryshme aftsish t kufizuara, prandaj jan burimi m i vlefshm pr prfshirjen e fmijve n shkolla t zakonshme.

20

aftsive dhe stilit personal, dhe pa i ndjekur individualisht ata (Sultan, 2006). Fmijt trajtohen t gjith n t njjtn mnyr, sikur t jen njsoj pr nga nevojat, por barazia e mundsive nuk do t thot kt gj (Hegarty, 2006). Barazia e mundsive n arsim do t thot q t gjith fmijt kan mundsi t arsimohen dhe se arsimimi merr parasysh dhe trajton nevojat e do nxnsi.

Megjithse arsimi gjithprfshirs ka m shum ithtar sot, arsimi special i veuar ka mbshtetsit e vet, gjithashtu. Kshtu, zra t veuar, si Warnock-a (2005), argumentojn se arsimi

gjithprfshirs mund t ket pasoja negative pr fmijt me aftsi t kufizuara, pasi n shkollat e zakonshme ata ndihen t prjashtuar, ndrsa n shkollat e vogla speciale jan m t prfshir dhe provojn ndjenjn e prkatsis q sht shum e nevojshme pr mirqenien e tyre dhe pr arritjet akademike (p.15). Madje, Warnock-a (2005) mendon se edukimi special sht edhe m i favorshm, sidomos pr fmijt me rregullime t sjelljes dhe me autizm, sepse i plotson m mir nevojat e tyre dhe sht m mbrojts. Ajo sugjeron se n vend q t synojm nj ideal t thjeshtsuar t arsimit gjithprfshirs, duke i futur t gjith fmijt nn nj ati, sht m mir q ti prfshijm t gjith fmijt n procesin e prbashkt t t msuarit (Warnock, 2005:15). Kjo konsiderat e zhvlerson rndsin q ka hapsira edukative. Por, Armstrong-u (2003) q i jep rndsi t veant hapsirs, mbron me forc iden e atis s prbashkt. Sipas Armstrong-ut, hapsira nuk ka vetm kuptim fizik, por edhe simbolik. Hapsira sht ndrtuar shoqrisht dhe n t jetohet dhe prjetohet jeta shoqrore n nivel individual dhe kolektiv. Praktikat q ndodhin brenda nj hapsire, prfshir edhe shkolln, reflektojn mnyrn se si kuptohen vlerat kolektive, q

ndryshe quhet kultur. Kto praktika i japin form marrdhnieve tona, formojn identitetin dhe kushtzojn mundsit tona. Fmijt me aftsi t

kufizuara, edukimi i t cilve bhet n hapsira t veuara, jan t veuar nga shoqria (f.16). Madje, autor t tjer pyesin se prse ia prshtasim njerzit strukturave ekzistuese, n vend q t shohim se far nuk shkon me sistemin shoqror, q nuk pranon dik q sht ndryshe (Amado, 1998, cituar te Chapell, 1992:36)! Praktikat prjashtuese t krijuara nga shoqria pr njerzit ndryshe, Slee-u (2001) i quan politika aftsuese, q zbatohen prmes politiks s shkollimit (f.169). Pr ti dhn fund kulturs prjashtuese t shkollimit, Barns-i (2005) u bn thirrje politikbrsve t edukimit q t aftsojn shkollat e zakonshme, t krijojn kultur dhe praktika prfshirse. Pr m tepr q arsimi gjithprfshirs, edhe pse i nj rndsie t jashtzakonshme pr fmijt me aftsi t kufizuara, sht n dobi t mirqenies s t gjith fmijve dhe prmbush aspiratn e prgjithshme pr drejtsi sociale (Slee, 2001; Barton, 2005).

N qoft se shkollat e zakonshme do t ofronin t njjtat mundsi pr nxnsit me nevoja t veanta n arsim, ashtu si dhe shkollat speciale, ather shkollat speciale nuk kan pse t ekzistojn!

Fmijt me aftsi t kufizuara, edukimi i t cilve bhet n hapsira t veuara, jan t veuar nga shoqria.

21

Hegarty-i (1993), gjithashtu, komenton se shkollimi i prgjithshm ka disavantazhe pr fmijt me aftsi t kufizuara, por nn nj perspektiv t ndryshme nga Warnock-a. Hegarty-i argumenton se shkollat e zakonshme kan dshtuar n edukimin e fmijve me aftsi t kufizuara, sepse nuk kan avantazhet e shkollave speciale, si jan ekspertiza pr t msuar fmij me nevoja t veanta dhe prshtatja e kurrikuls. Kjo sht edhe arsyeja q disa profesionist theksojn se edukimi i nxnsve me aftsi t kufizuara bhet m mir n shkolla speciale sesa n shkolla t zakonshme (Friend, 2007).

1.5 Avantazhet q ka shoqria, sistemi arsimor dhe fmijt nga nj arsim gjithprfshirs

Prfshirja sociale sht nj shtje e t gjith shoqris dhe jo vetm e sistemit arsimor. Q t ndodh prfshirja sociale, njerzit me aftsi t kufizuara duhet t shihen si qytetar me t drejta. Kto t drejta duhet tu respektohen brenda gjirit t shoqris dhe jo mnjan saj. Vetm duke i par kshtu, shoqria nuk do ti konsideroj m si qenie t mjera, q u nevojitet trajtim i specializuar dhe prkujdesje, t cilat, pr arsye rehatie pr shoqrin dhe nn maskn e efikasitetit dhe mbrojtjes (nga kush!), u jan dhn n mjedise t izoluara. Natyrisht q njerzit me aftsi t kufizuara kan nevoja t veanta, por pr kt ata nuk kan prse izolohen nga shoqria dhe as t grumbullohen mnjan t tjerve. Kjo i ka br ata prgjithmon t huaj pr shoqrin, ka pamundsuar rikthimin social t tyre dhe ka prforcuar mospranimin nga shoqria. Krkesa e vetme e filozofis s prfshirjes sht q do njeri, pavarsisht aftsive dhe nevojave, t trajtohet si pjestar i shoqris dhe nse ka nevoj pr shrbime t specializuara, duhet ti marr brenda sistemit t prgjithshm shndetsor, edukativ dhe social, si gjith t tjert (Pijl, Meijer, Hegarty, 1997:151). Pr edukimin, kjo do t thot se do fmij me nevoja t veanta ka t drejtn t marr arsim, t prshtatur sipas nevojave, brenda sistemit t arsimit t rregullt. Arsimi gjithprfshirs sht n dobi jo vetm t fmijve me aftsi t kufizuara dhe vshtirsi n t msuar. Nga arsimi gjithprfshirs prfitojn t gjith nxnsit, pavarsisht faktit n jan me aftsi t kufizuara apo jo, pasi dihet q t gjith nxnsit kan veantit e tyre n stilin e t nxnit dhe t t shprehurit. Arsimi gjithprfshirs jo vetm q i pranon t gjith nxnsit n sistemin e prgjithshm arsimor, por edhe nxit kt t fundit ti prshtatet nevojave t veanta t t gjith nxnsve. Me pranimin e nxnsve me nevoja t veanta n shkolla

Arsimi gjithprfshirs, edhe pse i nj rndsie t jashtzakonshme pr fmijt me aftsi t kufizuara, sht n dobi t mirqenies s t gjith fmijve dhe prmbush aspiratn e prgjithshme pr drejtsi sociale.

Fmijt me aftsi t kufizuara kan nevoja t veanta, por ata nuk kan prse izolohen nga shoqria pr tu edukuar.

22

t rregullta, n kuadr t arsimit gjithprfshirs, sistemi edukativ do t duhet t prgatitet t mirpres nj diversitet t madh nxnsish dhe kjo sjell prfitime edhe pr nxnsit e tjer, pasi edhe ata mund t ken nevoja t patrajtuara m par nga shkolla. Pr t qen n gjendje ti prgjigjet m mir nevojave dhe interesave t nxnsve, shkolla e rregullt do t duhet t inkurajoj trajnimin e msuesve, t prshtas kurrikuln e prbashkt sipas nevojave t nxnsve, t zhvilloj plane edukative individuale, t bashkpunoj m shum me prindrit dhe me shrbimet mbshtetse pr arsimin, si psikologt, punojsit social, sociologt, mjekt dhe punonjsit e fushs s rehabilitimit.

Nxnsit e shkollave t rregullta jan nj ndihm e muar pr arritjet akademike t nxnsve me nevoja t veanta n arsim. Me ndihmn e msuesve, ata

mund ti ndihmojn shokt e tyre t klass me nevoja t veanta t prparojn n nj lnd t caktuar. Nj nxns n shkolln e zakonshme i ofron m shum ndihm nj nxnsi me nevoja t veanta, si pr arritjen akademike, ashtu edhe pr shoqrizimin, sesa nj bashkmoshatar tjetr me aftsi t kufizuara n shkolln speciale. Arsimi gjithprfshirs ka shum rndsi si pr nxnsit me aftsi t kufizuara, ashtu edhe pr ata q nuk jan t till, pasi u ofron mundsin t msojn t njjtat njohuri dhe shprehi pr jetn. Por, prve prparimit akademik, ajo ka e bn arsimin gjithprfshirs edhe m dobiprurs pr nxnsit me aftsi t kufizuara dhe jo, sht shoqrizimi. Shkolla sht pjes e komunitetit dhe n t replikohet jeta q bhet edhe jasht mureve t saj. Prandaj, shkollimi i fmijve

sht mir t jet i prbashkt. Duke u rritur s bashku fmijt msojn t bashkjetojn si t rritur dhe t punojn bashk pr mirqenien individuale dhe kolektive. Prmes bashkjetess

n shkoll me fmijt me aftsi t kufizuara, fmijt e tjer msojn vlerat humane q jan thelbsore pr bashkjetesn sociale, si jan dhmbshuria, simpatia dhe solidariteti. Kta jan faktor t domosdoshm pr mbijetesn psikologjike t do individi. Pr m tepr, arsimi gjithprfshirs ka efekt afatgjat jo vetm n formimin akademik, por edhe n zhvillimin psikosocial dhe mirqenien e fmijve (Landgren, Kjellman, Gillberg, 2003). Si tregon edhe prvoja, arsimi kushtzon mundsit dhe zgjedhjet tona n jet dhe mundsia pr t br zgjedhje t informuara, nuk ka prse tu mohohet njerzve me aftsi t kufizuara. Prvese pr nxnsit, arsimi gjithprfshirs sht i dobishm edhe pr msuesit, pasi i bn ata m t ndrgjegjshm pr rolin ky n formimin qytetar t t gjith fmijve. Arsimi gjithprfshirs sht mundsia m e mir pr msuesit q t kontribuojn pr prmbushjen e objektivit madhor t drejtsis sociale, q sht ofrimi

do fmij me nevoja t veanta ka t drejtn t marr arsim, t prshtatur sipas nevojave, brenda sistemit t arsimit t zakonshm.

Pranimi i nxnsve me nevoja t veanta n shkolla t zakon-shme sjell prfitime edhe pr nxnsit e tjer, t cilt mund t ken nevoja t patrajtuara m par nga shkolla.

23

i mundsive t barabarta pr t gjith fmijt, pavarsisht aftsive, dhe krijimi i nj shoqrie gjithprfshirse. Nvoja pr tju prgjigjur m mir interesave t ndryshme t nxnsve i v msuesit prpara krkess pr zhvillim profesional. Sado t rndsishm t jen agjentt e tjer shoqrizues n edukim, msuesit jan dhe do t jen faktori vendimtar n edukimin formal dhe se far msojn fmijt pr jetn, varet shum prej tyre. N kt aspekt, arsimi gjithprfshirs ua mundson edhe m mir msuesve suksesin n ndrmarrjen e transmetimit dhe krijimit t dijes te fmijt. Arsimi gjithprfshirs, si nj hap i par drejt prfshirjes sociale, sht n dobi t t gjith pjestarve t shoqris. Prvoja e shekullit t kaluar i dha nj msim t muar shoqris: veimi, edhe pse n emr t prkujdesjes, nuk sht rezultativ; prkundrazi, ka nj kosto t lart prjashtimi shoqror, q vshtir se ndreqet si pr t prjashtuarit , ashtu edhe pr prjashtuesit, t paktn brenda nj brezi. Efektet shkatrrimtare q patn praktikat veuese pr shoqrizimin dhe qytetarizimin e njerzve me aftsi t kufizuara, i hapn syt shoqris pr t mos i prsritur m kurr ato. Prfshirja sociale ose ndodh q n fillim t jets s nj individi, ose nuk ndodh kurr. Largimi pr kurim t prkohshm npr ofiina edukative, shndetsore dhe sociale rezultoi n institucionalizim t prjetshm dhe humbje t pazvendsueshme t marrdhnieve sociale, dhe dme t pariparueshme t shndetit mendor t personave t institucionalizuar. Nga prvojat bashkkohore t deinstitucionalizimit dhe krijimit t shrbimeve me baz komunitare, del se prfshirja sociale ka nj kosto me t ult sesa prjashtimi. Institucionalizimi, n do form qoft, si shkoll speciale, shtpi a qendr prkujdesjeje apo punishte pune e mbrojtur, sado prmirsim infrastrukturor dhe profesional t psoj, ka kosto m t madhe sesa mbajtja e njerzve me aftsi t kufizuara n komunitet. Prfshirja komunitare mobilizon rrjetin social t familjarve, t t afrmve, fqinjve, t njohurve, miqve dhe shokve pr t mbshtetur jetesn e njerzve n nevoj n shtpit e tyre, n gjirin e familjes. I mbshtet ata t ndihen t sigurt mes fqinjve, t arsimohen n shkolln e lagjes, t marrin shrbime shndetsore n ambulancn e lagjes apo spitalin e qytetit t tyre. Pr familjet q kan pjestar me aftsi t kufizuara, rrjeti social dhe shrbimi komunitar jan burimi m i muar i ndihms, sidomos pr nnat q jan t ndshkuara t qndrojn t papuna dhe t pasocializuara nga shrbimi 24-orsh pr fmijt e tyre me aftsi t kufizuara. Prve ksaj, vet shrbimet e prgjithshme psojn prmirsime t dukshme nga ofrimi i shrbimeve t specializuara n komunitet pr personat me aftsi t kufizuara, pasi rrisin kapacitetin e shrbimit dhe ekspertizn pr fushn e shrbimeve rehabilituese komunitare.

Prvese pr nxnsit, arsimi gjithprfshirs sht i dobishm edhe pr msuesit, pasi i bn ata m t ndrgjegjshm pr rolin ky n formimin qytetar t t gjith fmijve.

24

1.6 Sfidat pr arsimin gjithprfshirs

Q prej vitit 1970 arsimi i veuar special, si nj form e modelit mjeksor pr aftsin e kufizuar, u sfidua nga modeli social. Ky e prqndroi vmendjen tek efekti aftsues q ka arsimimi i veuar pr fmijt me aftsi t kufizuara m shum sesa dmtimi individual (Barnes, 2005). Q nga ajo koh, paradigma psiko-mjeksore q i dha jet arsimit t veuar special filloi t zhvendoset dhe vendin e saj e ka zn paradigma ndrvepruese, q i ka dhn shtys zbatimit t arsimit gjithprfshirs (Dyson & Millard, 1997). Kjo mendsi e re sht ngushtsisht e lidhur me aktivizimin politik t njerzve me aftsi t kufizuara, q e mbrojn fort shtjen e arsimit gjithprfshirs si nj shtje e t drejtave t njeriut (Siska and Vann, 2007). N vend q ti shohim rezultatet e arsimit si shtje thjesht teknike t lidhura me efikasitetin e llojeve t ndryshme t shrbimit edukativ, njerzit me aftsi t kufizuara bjn thirrje ta shohim arsimin si nj shtje politike t lidhur thelbsisht me prfshirjen sociale dhe demokracin pjesmarrse (Armstrong, Armstrong & Barton, 2000:2).Koncepti i gjithprfshirjes kundrshton vlerat mnjanuese dhe shtypse q aplikohen ndaj njerzve dhe grupeve n nevoj. Kto vlera i konsiderojn kta njerz si t dobt pr shkak t problemeve

q kan dhe i shfuqizojn ata si qenie njerzore (Armstrong, 2003). Shum persona t rritur me aftsi t kufizuara tregojn se ajo q i ka penguar m shum n shkoll nuk ka qen edhe aq dmtimi sesa mnyra se si i shihnin t tjert (Henderson, 2006). Prandaj, arsimi gjithprfshirs, si pjes e projektit t prfshirjes sociale, krkon ndryshim t qndrimit t shoqris

ndaj aftsis s kufizuar dhe reformim t politikave arsimore. Arsimi gjithprfshirs nuk sht thjesht nj rregullim i pjesshm i sistemit t edukimit, por rinovim trsor i tij dhe reform e thell e shkolls (Stangvik, 1997). Zbatimi i reforms s arsimit gjithprfshirs krijon kushtet pr nj sistem arsimor, q prfshin brenda vetes nj shumllojshmri nxnsish dhe q e diferencon edukimin sipas ksaj shumllojshmrie. Nga krkimet e kryera n fushn e edukimit sht gjetur se reforma e arsimit gjithprfshirs kalon npr tre nivele, q jan: qndrimi i msuesve ndaj fmijve me nevoja t veanta, prshtatja e kurrikuls dhe faktort jashtshkollor. Nj tjetr gjetje interesante e krkimit edukativ sht se problemi pr arsimin gjithprfshirs nuk jan shkollat speciale. Ato e kan nisur tashm procesin vetreformues, duke u transformuar n qendra burimore pr arsimin gjithprfshirs. Problemi sht sistemi i edukimit t prgjithshm, q nuk i prgjigjet nevojave t fmijve me nevoja t veanta. Prandaj me t drejt studiues si Hegarty-i

Arsimi gjithprfshirs nuk sht thjesht nj rregullim i pjesshm i siste-mit t edukimit, por rinovim trsor i tij dhe reform e thell e shkolls.

Problem pr arsimin gjithprfshirs nuk jan shkollat speciale, pasi ato e kan nisur tashm procesin vetreformues n qendra burimore pr arsimin gjithprfshirs, por sistemi i edukimit t prgjithshm q nuk i prgjigjet nevojave t fmijve me nevoja t veanta.

25

(1993) argumentojn se: Nse shkollave speciale iu duhet t bjn nj prpjekje pr tu transformuar n qendra burimore, shkollave t rregullta iu duhet t bjn revolucion.N fakt, n Perndim shkollat speciale kan filluar t jen n pararoj t zbatimit t konceptit t gjithprfshirjes n arsim, pasi po e vn stafin e tyre gjithnj e m shum n dispozicion t shkollave t rregullta dhe po i ndajn njohurit dhe ekspertizn me msuesit e tjer. Msuesit special jan br shum t krkuar pr shkollat e rregullta dhe jan aktor me shum pesh pr arsimimin e fmijve me aftsi t kufizuara n shkollat e rregullta. Ekipet e shkollave speciale kan krijuar nj shrbim t ri q quhet msuesi lvizs, i mbshtetur nga shrbimet lehtsuese, pr prfshirjen e nxnsve me nevoja t veanta n klasa t rregullta. Krijimi i ekipeve ndihmse lvizse nga ana e msuesve t shkollave speciale sht nj shenj e qart e hapjes ndaj arsimit gjithprfshirs dhe e dshirs s tyre pr t punuar pr prfshirjen e fmijve me nevoja t veanta n shkollat e zakonshme. Shrbimi q msuesit lvizs t arsimit special kryejn n shkollat e zakonshme prfshin, ndr t tjera, pun me nxnsit me nevoja t veanta, mbshtetje pr msuesin/msuesen e klass s rregullt ku mson nxnsi me nevoja t veanta, prshtatje e mjedisit fizik t sholls dhe klass q kto t prdoren lehtsisht nga fmijt me aftsi t kufizuara dhe prshtatje e kurrikuls s prbashkt ndaj nevojave t veanta t nxnsit sipas aftsive njohse, pr tia br tekstet t kuptueshme. T gjitha kto bhen me krkes t msuesit t klass dhe organizohen po prej tij/saj ose prej stafit pedagogjik t shkollave t zakonshme. S fundi, msuesit e shkollave speciale po shrbejn si trajner pr t trajnuar msuesit e shkollave t zakonshme q t punojn me nxnsit me nevoja t veanta n klas. Natyrisht q reforma e arsimit gjithprfshirs nuk mund t shtrihet pa pengesa. Reforma paraqet nj zhvendosje gjigande t sistemit t arsimit drejt prfshirjes sociale. N disa vende t Europs Perndimore, si n Holand, Belgjik, Gjermani dhe Zvicr reforma ka hasur pengesa serioze n fillimet e veta, si ishin, p.sh.: mosprgatitja (mosmotivimi) e msuesve t shkollave t zakonshme pr arsimin gjithprfshirs, mungesa e formimit profesional, mosprfshirja e msuesve n hartimin e kurrikuls kombtare dhe, sidomos, rezistenca e msuesve t arsimit special pr t ndar ekspertizn me msuesit e shkollave t zakonshme, nga frika se mos bheshin t zvendsueshm. Prvoja e zbatimit t reforms s arsimit gjithprfshirs n vendet e Perndimit ka treguar se reforma e prfshirjes nuk duhet br nn presion dhe as t imponohet. Msuesve, si atyre t shkollave speciale, edhe atyre t shkollave t zakonshme, iu duhet ln koh t prgatiten pr zbatimin e arsimit gjithprfshirs. Prve qndrimit dashamirs t msuesve ndaj shtjes s arsimit gjithprfshirs, vlen t theksohet se ky i fundit varet shum edhe prej presionit prindror mbi politikn arsimore (Meijer, Pijl & Hegarty, 1997:7).

Por prve impaktit q ka n formimin akademik t brezit t ri, arsimi gjithprfshirs sht nj faktor ky n vendosjen e kohezi-onit shoqror dhe ruajtjen e stabilitetit.

26

1.7 Sfida n Shqipri

N Shqipri sistemi edukativ sht n reformim t thell, me qllim q ti prgjigjet ndryshimeve q po ndodhin brenda vendit dhe atyre n shkall t prbotshme, si pasoj e proceseve globalizuese. Duke ndjekur zhvillimet botrore n fushn e arsimit, Qeveria Shqiptare ka miratuar Strategjin Kombtare t Arsimit, e cila zotohet t ofroj Arsim pr t Gjith (Education for All - EFA) n 2015-tn, n mnyr cilsore (MASH, 2004). Por prve impaktit q ka n formimin akademik t brezit t ri, arsimi gjithprfshirs sht nj faktor ky n vendosjen e kohezionit shoqror dhe ruajtjen e stabilitetit. Ai sht parakusht pr zhvillimin e mundsive t barabarta, pr edukimin demokratik dhe pr prfshirjen sociale (Radoman, Nano, Closs, 2006). Megjithse EFA i shpreh qart qllimet e shkollimit, mnyra se si do t prmbushen ato varet nga mundsit dhe burimet q ka vendi yn. Pyetje t tilla se si do t jet shkolla e zakonshme n t ardhmen, si do t zbatohet gjithprfshirja n arsim, si do t adresohen diferencat e fmijve me nevoja t veanta etj., presin nj prgjigje. N lidhje me arsimin e fmijve me nevoja t veanta, studiuesit kan nxjerr n pah nj mori pengesash serioze, si jan: mungesa e profesionalizmit n fushn e arsimit special, padukshmria e fmijve me aftsi t kufizuara n arsim, klasa t mbingarkuara dhe t keqpajisura, program i ngurt shkollor i padiferencuar sipas nevojave t nxnsve etj.

Pr m tepr, prfundimi i arsimit t detyruar nuk sht detyrim pr fmijt me aftsi t kufizuara (Sultan, 2006), kshtu q numri i sakt i atyre q marrin

pjes n arsimin e detyrueshm sht i pasakt (Radoman, Nano, Closs, 2006). Edhe alternativat pr arsimimin e fmijve me nevoja t veanta q jan rreth 12.000, jan shum t pakta, madje vetm pr 9.5% t tyre shteti ofron shrbime npr institucione rezidenciale t prkujdesit, n qendra ditore ose n shkolla speciale (Sultan, 2006). Ndrsa fare pak fmij me aftsi t kufizuara marrin arsim n shkollat speciale, fmijt me aftsi t kufizuara intelektuale t rnda dhe me aftsi t kufizuara t shumfishta nuk arsimohen, si t paedukueshm (Radoman, Nano, Closs, 2006).

Prve problemeve t brendshme t sistemit edukativ, zbatimi i reforms s arsimit gjithprfshirs prballet edhe me sfidn e tranzicionit, i cili ka

ndikuar n polarizimin e shoqris, n varfrim sidomos t zonave rurale dhe n pasiguri burimesh ekonomike. Prandaj, pr nj vend n kushte t vshtira ekonomike, si ky i yni, ngritja e shkollave t reja, e sidomos e shkollave speciale, ka pak gjasa q t ndodh, edhe sikur kjo t jet e dshirueshme (Radoman, Nano, Closs, 2006). Nga ana tjetr, shkollat e zakonshme publike ofrojn pamjen e nj mjedisi

Ai sht parakusht pr zhvillimin e mundsive t barabarta, pr edukimin demokratik dhe pr prfshirjen sociale.

Arsimi gjithprfshirs sht ofrimi i arsimit t duhur cilsor pr fmijt me nevoja t veanta n shkolla t zakonshme.

27

spartan, me furnizim t pakt dhe kushte mjerane veanrisht n zonat periferike urbane dhe n fshatra ku mungojn edhe lehtsit m elementare, si tualetet dhe uji (Sultan, 2006). Sektori i arsimit special sht i vogl dhe i pazhvilluar, me nj numr t kufizuar shkollash speciale, gjithsej tet pr nivelin fillor, shtat klasa speciale t bashkangjitura katr shkollave t zakonshme dhe gjasht institucione t vogla q ofrojn kujdes rezidencial pr 235 fmij t institucionalizuar (Radoman, Nano, Closs, 2006). Pr m tepr, n Shqipri kan munguar msuesit e arsimit special. Msuesit q punojn n shkollat speciale jan kualifikuar t japin msim n shkolla t zakonshme dhe meq nuk ka msues special, t gjith msuesit kan prgjegjsi pr t gjith nxnsit (Radoman, Nano, Closs, 2006). Pr fat t keq, msuesit nuk mbshteten me materiale pedagogjike dhe me burime pr msimdhnien, kshtu q prfundojn n nj repertor t ngusht mesimdhnieje, q qendron m s shumti tek udhzimet (Sultan, 2006). Prqasja e t msuarit, sikurse edhe n vendet e rajonit, ka mbetur konservatore dhe shkollat orientohen kryesisht nga msimdhnia sesa nga t nxnit (Axelsson, Granier and Adams 2004). N mnyr tipike msuesit prdorin stile autoritare t msuari, n vend t stileve lehtsuese me n qendr nxnsin (Sultan, 2006). Nga sa duket, msuesit shqetsohen m shum pr prmbajtjen e tekstit t lnds q japin sesa pr prmbushjen e objektivave t programit shkollor (kurrikuls) (MASH, 2005).

1.8 far duhet br pr t arritur arsimin gjithprfshirs

Arsimi gjithprfshirs sht ofrimi i arsimit t duhur cilsor pr fmijt me nevoja t veanta n shkolla t zakonshme. Arsimi gjithprfshirs varet shum nga dashamirsia dhe aftsit profesionale t msuesve pr t punuar me kta fmij. Prpos msuesve, faktor t tjer t rndsishm n sistemin edukativ, q lidhen me suksesin e arsimit gjithprfshirs, jan prshtatja e kurrikuls, mjediseve shkollore dhe mjeteve msimore. Q t realizohen kto ndryshime, duhet t ekzistoj nj mbshtetje politike dhe t bhen prmirsime t kuadrit ligjor pr arsimin. Duke qen se arsimi gjithprfshirs sht pjes e projektit shoqror t prfshirjes sociale, zbatimi me sukses i tij nuk varet vetm prej msuesve, sado qndrim pozitiv q t mbajn kta ndaj fmijve me nevoja t veanta. Faktort q kan rndsi pr arsimin gjithprfshirs jan analizuar nga shum autor dhe ktu jepet nj prmbledhje e tyre1).

1) Rekomandimet jan prshtatur nga Libri Arsimi gjithprfshirs Nj program global, me bashkautor dhe botues Pijl, Meijer dhe Hegarty, 1997, London: Routledge.

Arsimi gjithprfshirs varet shum nga dashamirsia dhe aftsit profesionale t msuesve pr t punuar me kta fmij.

28

a. Ndryshimet n nivel shoqror

Prfshirja n arsim sht nj prej aspekteve t prfshirjes n shoqri dhe mbshtetet n t njjtat parime si edhe prfshirja sociale, prandaj zbatimi i arsimit gjithprfshirs varet edhe nga prania e vlerave dhe parimeve t gjithprfshirjes n mendsit e njerzve. sht e pamundur t krijosh shkolla gjithprfshirse n nj shoqri prjashtuese. Zbatimi i arsimit gjithprfshirs n shkolla,

pa mbshtetjen e shoqris, do t katandisej vetm n nj shtje teknike dhe jo n reform. Kushtet themelore pr arsimin gjithprfshirs, si jan:

ndryshimet kurrikulare, trajnimi i msuesve, shprndarja e fondeve shkollave gjithprfshirse dhe ngritja e shrbimeve mbshtetse pr nxnsit me nevoja t veanta, nuk do t plotsoheshin kurr pa mbshtetje shoqrore. Nse njerzit me aftsi t kufizuara nuk do t pranohen n shoqri dhe nse aspirata pr nj shoqri gjithprfshirse nuk z rrnj, ather do t dominojn praktikat prjashtuese. Pr pasoj, msuesit e shkollave t zakonshme do t refuzojn t msojn fmij me nevoja t veanta, do ti prcjellin ata n shkolla speciale; prindrit do t mbeten t zhgnjyer nga cilsia e arsimimit t fmijve t tyre; politikbrsit dhe administrata do t refuzojn fondet pr gjithprfshirjen dhe do t financojn shkollat speciale dhe institucionet e prkujdesjes. Edhe sikur shkollat t duan t bhen gjithprfshirse, gjithprfshirja q mund t sigurohet prej tyre do t jet e prkohshme dhe vetm pr nxnsit q arsimohen aty. Gjithprfshirja q fillon dhe mbaron me shkolln sht e kufizuar n hapsir (brenda shkolls) dhe n koh (pr periudhn e shkollimit). Kjo lloj prfshirje mund t oj edhe n forma t fshehura prjashtimi, kur nxnsit me nevoja t veanta jan n shkoll vetm fizikisht dhe degdisen n ndonj cep klase apo grumbullohen n nj cep shkolle, n klasa t veanta.

b. Ndryshimet n nivel prindror

Prfshirja sht pranim shoqror dhe pa t kt nuk mund t ket arsim gjithprfshirs. Por vetm ndrgjegjsimi nuk mjafton pr t ngritur nj sistem gjithprfshirs n

arsim. Pr kt duhet veprim. Duhen br ndryshime n legjislacion, n rishprndarje fondesh, n riorganizim shkollash dhe duhen zhdukur praktikat prjashtuese, q zbatohen npr institucionet rezidenciale, shkollat speciale dhe qendrat e prkujdesit. Kto ndryshime mund t provokohen prej presionit politik t prindrve

Zbatimi i arsimit gjithprfshirs n shkolla, pa mbshtetjen e shoqris, do t katandisej vetm n nj shtje teknike dhe jo n reform.

Fmijt me aftsi t kufizuara nuk mund ta ngren dot zrin pr t drejtat e tyre, sikurse bjn t rriturit me aftsi t kufizuara, prandaj kjo detyr iu takon prindrve.

29

ndaj politikbrsve. Pa presion nga ana e prindrve nuk mund t ndodhin ndryshime t politikave arsimore dhe as t prmirsohet kuadri ligjor. Fmijt me aftsi t kufizuara nuk mund ta ngren dot zrin pr t drejtat e tyre, sikurse bjn t rriturit me aftsi t kufizuara, prandaj kjo detyr iu takon prindrve. sht n interesin e prindrve q t ndrtojn nj shoqri m mikpritse dhe prfshirse pr fmijt e tyre.

c. Ndryshimet n nivel politikash

Presioni prindror i mbshtetur nga nj konsensus shoqror, nuk mund t injorohet nga qeveria. Nse shoqria sht n favor t prfshirjes dhe prindrit bashk me msuesit krkojn krijimin e kushteve pr arsim gjithprfshirs, ather qeveria nuk mund t mos hartoj politika miqsore ndaj prfshirjes n arsim dhe t mos financoj zbatimin e tyre. Edhe pse, n munges t arsimit, shoqatat e prindrve ngren vet shrbime alternative t arsimit pr fmijt e tyre, ofrimi i shrbimit edukativ gjithprfshirs sht detyr e shtetit. Hartimi i politikave gjithprfshirse n arsim nxit zbatimin e arsimit gjithprfshirs prej qeverisjes vendore, drejtuesve t arsimit dhe msuesve. Pr zbatimin e tij, qeveria mund t financoj shkollat e zakonshme dhe ato speciale t shndrrohen n shkolla eksperimentale gjithprfshirse, duke nxitur kshtu krijimin e praktikave prfshirse n arsim. Kjo praktik mund t jet e vlefshme edhe pr shkollat e tjera.

d. Financimi

Krijimi i kushteve pr prfshirjen e nxnsve me nevoja t veanta sht kryesisht detyr e qeveris. Prvoja e derisotme ka treguar se legjislacioni dhe financimi mund t jen faktor nxits ose pengues pr prfshirjen n arsim. Kshtu, pr dekada me rradh, pr arsimin e fmijve me aftsi t kufizuara jan shpenzuar fonde publike n drejtim t arsimit t veuar special. Kjo praktik vazhdon akoma. N fakt, t gjitha fondet publike q shkojn pr prmirsimin e kushteve t shkollave speciale dhe jo pr krijimin e kushteve pr prfshirje n shkollat e zakonshme nxisin veimin. N kushtet e transformimit t sistemit arsimor nga sistem binar (arsim i zakonshm dhe arsim special) drejt nj sistemi t vetm

Edhe pse, n munges t arsimit, shoqatat e prindrve ngren vet shrbime alternative t arsimit pr fmijt e tyre, ofrimi i shrbimit edukativ gjithprfshirs sht detyr e shtetit.

Fondet publike q shkojn pr prmirsimin e kushteve t shkollave speciale dhe jo pr krijimin e kushteve pr prfshirje n shkollat e zakonshme nxisin veimin.

30

gjithprfshirs, fondet publike duhen rishprndar n mnyr t till q, s pari, shkollat e zakonshme t krijojn kushtet pr prfshirjen dhe, s dyti, shkollat speciale t shndrrohen n shkolla t zakonshme ose n qendra burimore pr shkollat e zakonshme.N mjediset arsimore ka patur debat t madh rreth shtjes se cili sht m i kushtueshm: arsimi special apo arsimi gjithprfshirs. Zrat n

favor t arsimit special mbrojn iden se kostoja e arsimit special sht m e ult, pr shkak se nxnsit me aftsi t kufizuara grumbullohen t gjith n nj vend dhe aty sht m e leht t ndiqen,

ndrsa zrat pro arsimit gjithprfshirs argumentojn se ky ka kosto me t ult, pr shkak se ngritja e shrbimeve mbshtetse n klasat e rregullta kushton me pak se mbajtja e shkollave speciale. Ktij debati i ka dhn fund nj studim i OECD-it, n 1995-n, i cili gjeti se kostoja e sistemit arsimor gjithprfshirs sht m e ult se ajo e arsimit special, por shton se shndrrimi i shkollave tradicionale (t zakonshme dhe speciale) n shkolla gjithprfshirse krkon fonde shtes, t paktn pr njfar kohe.

e. Decentralizimi i sistemit arsimor

Q t kryhet arsimi gjithprfshirs, sht e nevojshme q zbatimi i politikave prfshirse t delegohet tek autoritetet vendore, si dhe te drejtuesit e arsimit n rrethe dhe n shkolla. Kta jan aktor me shum pesh n edukim, pasi ndikojn n zbatueshmrin e tij dhe n praktikn e prditshme t arsimit n mjediset shkollore. Autoritetet vendore dhe drejtorit rajonale t arsimit vendosin ura lidhse dhe mbshtesin bashkpunimin mes shkollave n territorin e tyre. Prve ksaj, autoritetet vendore e kan pr detyr t ngren dhe mbshtesin shrbimet n komunitet, prfshi edhe ato mbshtetse pr personat me aftsi t kufizuara dhe nxnsit me nevoja t veanta. Pr t realizuar programin e prfshirjes n arsim, autoritetet vendore, drejtuesit rajonal t arsimit dhe drejtuesit e shkollave duhet t ken me ligj autoritetin e nevojshm dhe burimet financiare q nevojiten pr t. Angazhimi i tyre n procesin e gjithprfshirjes i prgjigjet

jo vetm krkesave t shoqris pr tju siguruar nj mjedis mbshtets pjestarve t vet, por u jep edhe msuesve, si t shkollave t rregullta, ashtu edhe atyre speciale, nj mesazh t qart se arsimi gjithprfshirs sht

prioritet politik dhe si i till duhet zbatuar. Mbase ky hap mund t prshpejtoj angazhimin e msuesve pr t arsimuar fmijt me aftsi t kufizuara dhe nevoja t veanta.

Arsimi gjithprfshirs ka kosto me t ult, pr shkak se ngritja e shrbimeve mbshtetse n klasat e rregullta kushton me pak se mbajtja e shkollave speciale.

Pr t realizuar programin e prfshirjes n arsim, autoritetet vendore, drejtuesit rajonal t arsimit dhe drejtuesit e shkol-lave duhet t ken me ligj autoritetin e nevojshm dhe burimet financiare q nevojiten pr t.

31

f. Ndryshimet n nivel shkollor

Arsimi gjithprfshirs e v theksin te ndryshimi i shkollave t zakonshme. Edhe kur e drejton vmendjen te shkollat speciale, ai nuk nxit specializimin e mtejshm t tyre si shrbim i veuar, por nxit transformimin e tyre n shkolla t zakonshme ose n qendra burimore pr to. N asnj rast arsimi gjithprfshirs nuk nxit krijimin i klasave speciale brenda shkollave t zakonshme. Arsimi gjithprfshirs nuk i l jasht interesit msuesit e shkollave speciale. Msuesit dhe profesionistt e tjer t arsimit special duhet ta pranojn ndryshimin dhe t ndryshojn edhe praktikn e tyre t puns, pr tju prshtatur arsimit gjithprfshirs. Megjithat, detyr parsore sht ndryshimi i mnyrs s edukimit brenda shkollave t zakonshme, pr ti br kto gjithprfshirse. Dhe kjo arrihet nprmjet disa faktorve q jan: koncepti kurrikular pr prfshirjen sociale, ndryshimi i shkollave t zakonshme dhe ndryshimi i shkollave speciale.

g. Ndryshimet n kurrikul

Hartimi i kurrikuls sht njri prej aspekteve t reforms arsimore dhe synon t krijoj kompetenca baz pr t gjith nxnsit. Kto kompetenca synojn ti aftsojn nxnsit t bhen qytetar aktiv t nj shoqrie demokratike t ndrtuar mbi dijen (Lulja, Koci Mustafaj, 2006). Kurrikula ka shum rndsi pr arsimimin e fmijve, sidomos t atyre me nevoja t veanta, pasi nse prshtatet, mund ta menaxhoj fare leht diversitetin e tyre. Prve organizimit t shkolls dhe prgatitjes profesionale t msuesve, kurrikula sht elsi i suksesit pr edukimin e fmijve. Kurrikula e prbashkt jep m shum rezultat sesa ajo speciale pr edukimin e fmijve me aftsi t kufizuara, pr t cilt arsimimi i veuar ofronte edhe nj kurrikul speciale (Hegarty, 2006). Gjithsesi, prshtatja e kurrikuls pr nj nxns me nevoja t veanta, si version special kurrikular, nuk garanton prfshirjen. Me prfshirje kuptohet zbatimi i nj kurrikule pr t gjithStudimet mbi efikasitetin e kurrikuls kan gjetur se nxnsit me aftsi t kufizuara intelektuale n klasat e zakonshme kan arritje m t mira akademike sesa nxnsit n klasat/shkollat speciale, sepse kan msuar nga kurrikula e prbashkt (Friend, 2007). Friend-i jep argumente t mtejshme n favor t kurrikuls s prbashkt, kur thot se: Nse qllimi i edukimit t fmijve sht q kur t rriten t ken sukses n jet, ather mnyra e vetme pr

Arsimi gjithprfshirs e v theksin t ndryshimi i shkollave t za-konshme, por n asnj rast nuk nxit krijimin i klasave speciale bren-da shkollave t zakonshme, pasi ky do ishte vecim brenda shkolls.

Prpos msuesve, faktor t tjer t rndsishm n sistemin edukativ, q lidhen me suksesin e arsimit gjithprfshirs, jan pr-shtatja e kurrikuls, mjediseve shkollore dhe mjeteve msimore.

32

ta arritur kt sht q t gjith nxnsit t msojn t njjtat gjra (Friend, 2007, f.57). Fmijt nuk kan t njjtin stil t nxni dhe t njjtat nevoja. Disa kan nevoj pr m shum koh dhe t tjer pr m shum prqendrim. T besosh se kto nevoja jan karakteristike vetm pr nj grup fmijsh, sht e pabaz. Kjo prforcon iden se ktyre nxnsve iu duhen specialist pr ti msuar dhe jo msues t zakonshm. Pr m tepr, kjo prqasje psiko-mjeksore l jasht vmendjes nevojat e fmijve t tjer. Megjithse fmijt nuk jan njsoj, kurrikula e prbashkt sht n gjendje tu prgjigjet ndryshimeve n t nxn, nse msuesit prvetsojn prqasjen diferencuese (Westwood, 2003). Ka shum rndsi q nj kurrikul e diferencuar t mos katandiset n nj version t varfruar pr nxnsit me nevoja t veanta. Kjo do t kishte pasoja afatgjata n zmadhimin e hendekut akademik midis nxnsve. Pastaj, prshtatja e sistemit arsimor nuk bhet vetm pr nj grup t caktuar nxnsish. Kjo logjik do ta reduktonte prfshirjen vetm n zhvendosje t fmijve nga arsimi special n shkollat e zakonshme, pa ndryshuar gj n mnyrn e edukimit. Kshtu, prfshirja do t rrudhej n sigurim burimesh shtse pr shkollat e zakonshme. Kjo mas integruese do bnte q shkolla e zakonshme t ishte nj zgjidhje edhe m e keqe sesa shkolla speciale.

h. Ndryshimet n shkollat e zakonshme

Prve kurrikuls, zhvillimi profesional i msuesve dhe organizimi akademik i shkolls jan faktor t rndsishm pr arsimin gjithprfshirs. Ata bjn q shkollat e zakonshme tia arrijn qllimit pr edukimin e t gjith fmijve, pavarsisht diversitetit t tyre. Arsimi gjithprfshirs fillon me t drejtn e t gjith nxnsve q t ndjekin shkollimin e zakonshm. Pr ta respektuar kt t drejt, arsimi duhet t mbshtetet te diferencat mes nxnsve, t cilat jan sa lnd e par, aq edhe produkt i arsimit. Pr pasoj, heterogjeniteti dhe msimdhnia n disa nivele jan parametra ky pr arsimin gjithprfshirs. Ndryshimet mes nxnsve mund t mos e justifikojn t msuarit sipas hierarkis moshore dhe as prsritjen e vitit. Ata q nuk kalojn nj lnd, nuk kan pse ri-prsrisin t gjitha lndt q i kan msuar njher, por mund t prsrisin lndn n vitin pasardhs.

Edhe pse kurrikula mbulon t gjith nxnsit, kjo nuk do t thot se t gjith nxnsit bjn t njjtn pun, n t njjtn mnyr, me t njjtin ritm. Organizimi i kurrikuls brenda dhe

midis klasave duhet t jet fleksibl. N fakt, koncepti i ndarjes s fmijve n klasa sht nj koncept i vjetr, q lidhet me numrin e nxnsve pr msues. N kt rast, arsimi u ka ardhur m shum pr shtat msuesve sesa nxnsve. N nj kurrikul gjithprfshirse

Nse qllimi i edukimit t fmijve sht q kur t rriten t ken sukses n jet, ather mnyra e vetme pr ta arritur kt sht q t gjith nxnsit t msojn t njjtat gjra n nj mjedis t prbashkt.

33

przierja e klasave pr nj lnd dhe rigrupimi i nxnsve sipas aftsis njohse pr subjekt mund t ndodh pa problem. Klima konkurruese n shkollat e zakonshme dhe krahasimi me t tjert nuk i ndihmon fmijt me nevoja t veanta t prparojn. Grupet heterogjene, ku msojn edhe fmij t tjer me nevoja t veanta, dhe msimdhnia n shum nivele, jan m t dobishme pr ta. Integrimi n grup sht m i plqyeshm sesa ai individual, pasi fmija me nevoja t veanta ndihet m mir kur sheh se ka edhe t tjer si vetja. Nj fmij me nevoja t veanta, sa m shum q t gjykohet si i jashtm, aq m pak shanse ka t prfshihet.

i. Ndryshimet n arsimin special

Arsimi special duhet t transformohet nga institut arsimor me nxns special n struktur mbshtetse dhe qendr burimore pr msuesit e shkollave t zakonshme dhe prindrit. Si t tilla, ato ndihmojn shkollat e zakonshme me metoda dhe mjete t prshtatura msimore. Ato ndihmojn edhe n lidhjen e institucioneve arsimore me shrbimet komunitare. Si shrbim mbshtets, ato mundsojn edhe kalimin e nxnsve me nevoja t veanta nga shkolla n pun. N disa raste, msuesit special mund t ofrojn ndihm afatshkurtr pr fmij dhe grupe t vogla fmijsh, por ndihma do dhn brenda pes kushteve:

1. sa m shkurt, pr t shmangur varsin nga sistemi special dhe pr t ndihmuar fmij t tjer;

2. sa m shpejt, q problemet e vogla t mos zmadhohen;3. sa m elastike, pr t zvendsuar nj trajtim me nj tjetr, kur

nuk funksionon;4. sa m pran shtpis n shkolln e lagjes, pr t shmangur

institucionalizimin dhe largimin e fmijs nga mjedisi i vet social;5. sa m pak ndrhyrs, pr t shmangur pasojat negative pr fmijn.

Msuesit special kan nj rol ky n promovimin e praktikave prfshirse dhe mund ti japin nj kontribut t muar zbatimit t arsimit gjithprfshirs pr fmijt me nevoja t veanta, pr shkak t njohurive profesionale. Msuesit special jan nj burim njohurish pr msuesit e zakonshm, por mbshtetja q ata japin n klas pr nxnsit me nevoja t veanta, organizohet nn prgjegjsin e msuesit t klass ose t stafit pedagogjik.

Duke qen se arsimi gjithprfshirs sht pjes e projektit shoqror t prfshirjes sociale, zbatimi me sukses i tij nuk varet vetm prej msuesve, sado qndrim pozitiv q t mbajn kta ndaj fmijve me nevoja t veanta.

34

j. Roli i puns krkimore

Arsimi gjithprfshirs sht nj hap drejt prfshirjes sociale dhe nxit pjesmarrjen e njerzve me aftsi t kufizuara n jetn shoqrore. Prfshirja afatgjat arrihet prmes planifikimit individual t qllimeve sociale t edukimit, duke marr parasysh interesat e vet nxnsve me nevoja t veanta. Krijimi i kushteve pr arsimin gjithprfshirs ndihmohet prej puns krkimore n edukim. Krkimi edukativ q fokusohet te personat me nevoja speciale, tregon se si ndihen ata n shkoll. Prjetimet e fmijve me nevoja n t nxn pr marrdhniet shoqrore n shkoll, jan me rndsi pr punn krkimore, sepse mund t informojn zgjidhje t vlefshme se far duhet br pr ta. Krkimet mbi miqsin e fmijve me nevoja t veanta me stafin pedagogjik dhe bashkmoshatart n shkoll ndihmojn pr t kuptuar se si ndihen ata n gjirin e shoqris. Edhe qndrimet e shoqris ndaj prfshirjes mund t zbulojn se sa shanse ka arsimi gjithprfshirs t realizohet, jo duke pyetur njerzit nse jan pro a kundr prfshirjes, por pr arsyet q motivojn qndrimet e tyre. Ky lloj krkimi mbi qndrimet mund t flas pr efektin q kan ato pr gjithprfshirjen.

1.9 far po bhet n Shqipri pr arsmimin gjithprfshirs

Qeveria Shqiptare ka miratuar Strategjin Kombtare pr Arsimin, n t ciln prmbahen parimet e Arsimit pr t Gjith (EFA), mbshtetur n filozofin e prfshirjes. Strategjia synon tu jap mundsi t gjith fmijve q t marrin edukim cilsor. Modernizimi i sistemit t edukimit n Shqipri ka filluar me hartimin e kurrikuls, e cila pasqyron nj vizion demokratik pr shoqrin dhe mirpret aftsit e ndryshme t nxnsve, talentet dhe interesat e tyre (Lulja, Koci, Mustafai, 2006). Kurrikula po reformohet nn ndikimin e zhvillimeve bashkkohore n fushn e t msuarit dhe t nxnit (Sultana, 2006). Kurrikula kombtare e zhvilluar nga Instituti i Kurrikuls dhe Standarteve (MASH, 2004) ka nxitur zbatimin e kompetencave kye edukative t shpallura n objektivat e Lisbons pr t msuarin prgjat gjith jets (Mato, 2006). Ndryshimet m t rndsishme kurrikulare jan: decentralizimi i kurrikuls, prmirsimi i strategjive t t msuarit/t nxnit dhe zhvillimi profesional i msuesve. N Shqipri kurrikula sht br nga ekspert me kndvshtrim akademik dhe disiplinor, t shkputur nga prvoja e msimdhnies n klas (Dethilleul, Hoxha, Llambi, Gjermani, Kokomeri dhe Kita 2000), ndrsa msuesit edhe pse jan prgjegjs pr zbatimin e saj, nuk jan prfshir mjaftueshm n hartim.

35

Prfshirja e msuesve jo vetm n zbatimin, por edhe n planifikimin e kurrikuls, krijon ndjesin se kurrikula iu prket edhe atyre, dhe rrit ndjenjn e prgjegjshmris pr zbatimin e saj. Pr m tepr, n Shqipri, si edhe n vendet e tjera, ka ardhur koha q msuesit t kontribuojn n punn krkimore- shkencore, pr t krijuar kushtet e prfshirjes sociale n shkoll. Prmes puns krkimore aktive (Action research), msuesit dhe studiuesit mund t punojn s bashku pr t prmbushur qllimet emancipuese t prfshirjes n arsim dhe t prfshihen n procesin e zbatimit t politikave pr drejtsi sociale (Armstrong, Armstrong and Barton, 2000; Slee, 2001). Hendeku i puns krkimore q i ka mbajtur msuesit dhe studiuesit larg njri-tjetrit, mund t mbushet prmes bashkpunimit akademik mes tyre pr zbatimin e arsimit gjithprfshirs.Si prfundim, prfshirja mbshtetet n besimin se fmijt ndryshojn nga njri-tjetri dhe se kto diferenca jan themelore pr planifikimin dhe ofrimin e arsimit. Transformimi i shkollave n mjedise gjithprfshirse krkon aksion shumplansh dhe sht nj proces q varet prej mbshtetjes s shoqris, reforms kurrikulare, organizimit shkollor, trajnimit t msuesve dhe ofrimit t shrbimeve mbshtetse t specializuara. Q shkolla t bhet gjithprfshirse, duhet pun krijuese dhe durim prej atyre q prfshihen n kt proces. Procesi i prfshirjes n arsim ka nisur n t gjith botn dhe po ecn mir, madje jan arritur edhe shum rezultate pozitive q po shrbejn si bazament pr arritje t reja.

36

Edukim

Edukim sht procesi i t msuarit prgjat gjith jets. Edukimi bhet n shum mnyra, t cilat prmblidhen n dy lloje kryesore: n edukim formal dhe joformal. Edukimi formal quhet ndryshe edhe shkollim, dhe ka t bj me formimin akademik, si ai q kryhet n shkolln fillore, t mesme dhe t lart. Ndrsa edukimi joformal ka t bj me gjithka q ne msojm prej aktorve shoqrizues, si jan familja, bashkmoshatart, kolegt e puns. Shkolla, edhe pse shpesh identifikohet si vendi ku kryhet edukimi formal, n fakt, i bn t dyja llojet e edukimit, pasi ka dy programe q zbatohen n shkoll: programi i dukshm ose akademik, n t cilin msohen shprehi dhe njohuri pr prodhimin, dhe programi i padukshm ose shoqrizues, prej t cilit msohen dhe prforcohen normat shoqrore t edukuara n familje apo n komunitet. Msuesit, bashkmoshatart dhe mjedisi i shkolls jan aktor t rndsishm n edukimin e fmijve n shkoll me normat dhe vlerat e prbashkta.

Arsim

Arsim sht edukimi formal akademik, i cili prgatit brezat e rinj q t bhen pjes e procesit t prodhimit. Edhe pse n dukje ky sht qllimi madhor i arsimit, n fakt, prmes arsimimit prohen vlerat dhe normat dominuese t shoqris dhe, kshtu, arsimi prve formimit akademik, ndikon edhe n formimin kulturor.

Prfshirje

Prfshirja sht procesi i prkatsis ndaj grupit. Njerzit e prjashtuar shoqrisht synohet t prfshihen n grupin, t cilit duhet ti prkasin jo vetm me prani fizike por m shum me prkatsi ndaj grupit, q do t thot se prfshirsit duhet ti pranojn t prjashtuarit ashtu si jan dhe ta vlersojn dallimin me ta si ndryshim dhe jo si shkak pr prjashtim shoqror apo dominim.

Gjithprfshirje

Gjithprfshirje sht nj term i ngjashm me prfshirjen dhe q synon q njerzit t cilt dikur ishin t prjashtuar shoqrisht, t pranohen n t gjitha mjediset dhe t marrin pjes si t barabart n t gjitha veprimtarit me shumicn. Gjithprfshirja sht ngushtsisht e lidhur me konceptin e qytetaris dhe synon ti jap fund dallimeve n akses

2. Fjalor termash t prdorshme pr arsimin gjithprfshirs

37

dhe status mes qytetarve, dhe prcaktimeve t qytetarve n t dors s par dhe t dyt dhe n t aft dhe t paaft.

Integrim

Integrimi sht procesi i prfshirjes fizike t njerzve q kan qen t prjashtuar nga shoqria, pr shkak t veimit q shoqria u ka br si t ndryshm prej shumics. Integrimi, edhe pse nuk sht prfshirje, sht nj element prbrs shum domethns pr prfshirjen, madje sht parakusht pr prfshirje. P.sh., nse do t duhet ti prfshijm fmijt me aftsi t kufizuara n shoqri, kushti i par sht integrimi fizik i tyre n mjedise t prbashkta me fmij t tjer, i cili duhet t pasohet nga prfshirja q ka t bj me pranimin e fmijs n mjedisin shkollor prej msuesve, fmijve t tjer dhe kulturs s shkolls.

Aftsi e kufizuar

Aftsia e kufizuar, si e thot edhe termi, sht nj kufizim afatgjat i aftsive njohse, lvizse dhe emocionale, q vjen si shkak i kombinimit t dmtimit fizik, mendor dhe intelektual me kushtet e mjedisit n t cilat jeton personi i dmtuar. Pr kt arsye, aftsia e kufizuar nuk sht nj problem vetm i personit t dmtuar, por ka t bj m shum me mjedisin rrethues, se sa e lehtson apo e pengon ai jetn e personit me dmtim. Aftsia e kufizuar nuk sht domosdoshmrisht smundje, edhe pse shkak i saj mund t ket qen kjo e fundit. Pr ta dalluar aftsin e kufizuar nga smundja, prcaktimi pr aftsin e kufizuar thekson se kohzgjatja e rregullimeve sht m shum se gjasht muaj dhe kjo shkakton kufizime t pjesmarrjes n jetn shoqrore. Pra, m shum sesa me dmtimin, aftsia e kufizuar sht e lidhur me kufizimin q i bhet personit nga shoqria pr t marr pjes n jetn shoqrore. P.sh, nse t gjitha banesat, ndrtesat publike, rrugt dhe mjetet e transportit do t ishin t prshtatura, ather fmijt me aftsi t kufizuara lvizse nuk do t kishin probleme t shkonin n shkoll apo t luanin me fmijt e lagjes; nse do t kishte interpret t gjuhs s shenjave, fmijt q nuk dgjojn do t kishin mundsi t kuptonin msimin q iu shpjegon msuesi/ja n t njjtn klas me fmijt e tjer; nse do t kishte informacion t shtypur n brail, nxnsit q nuk shohin, do ta kishin m t leht t lexonin tekstet shkollore dhe do t mund t ndiqnin lehtsisht shkolln e mesme dhe t lart.

Fmij me aftsi t kufizuara

Fmij me aftsi t kufizuara jan ata te t cilt dmtimi fizik (prfshi edhe at shqisor), mendor, intelektual apo emocional i kombinuar me faktort e jashtm mjedisor krijojn vshtirsi n kryerjen e funksioneve t jets s prditshme n mnyr t pavarur, pr nj

38

periudh afatgjat, q zgjat m shum sesa 6 muaj. Fmijt me aftsi t kufizuara kan nevoja t ndryshme nga t rriturit me aftsi t kufizuara, pr shkak t interesave t ndyshme t lidhura me ciklin e jets. Pr fmijt me aftsi t kufizuara nevojat m thelbsore lidhen me arsimimin, ndrsa pr t rriturit me aftsi t kufizuara nevojat m t rndsishme lidhen me punsimin dhe sigurin ekonomike. T dyja grupmoshat kan nevoja t prbashkta, si, p.sh., aksesin te shrbimet cilsore rehabilituese, shndetsore, aksesin n mjedis, informacion, etj.

Nevoja t veanta

Nevoja t veanta jan nevoja q shkaktohen si pasoj e kombinimit t kushteve t jetess dhe cilsive t individit. Nj mjedis i paaksesueshm dhe pamundsia e lvizjes me kmb rezultojn n nj kufizim mundsish pr personin, q t mund t lviz lirshm n mjedis. Ky kufizim bhet shkak pr nj nevoj t veant, q minimalisht krkon ndrhyrje t dyfisht: e para, prshtatshmri mjedisore dhe, e dyta, rehabilitim t aftsis s ecjes te personi. Veantsia e nj nevoje varet nga krkesat dhe interesi pr prdorimin e mjedisit dhe sendeve. P.sh, n arsim, nevojat e veanta lidhen kryesisht me t nxnt dhe krkohet ndrhyrje n kurrikul pr ta br t prshtatshme pr msim. Por vetm ndrhyrja n kurrikul nuk garanton prgjigjen ndaj nevojs s veant n t nxn, prandaj duhen br edhe ndrhyrje t tjera, si prgatitja profesionale e stafit pedagogjik pr t punuar me nxns me nevoja t veanta n t nxn, prshtatshmria e shkolls dhe e mjeteve shkollore q t jen lehtsisht t prdorshme prej nxnsve me aftsi t kufizuara, nxitja e inteligjencs s shumfisht njohse, prve koncepteve logjike, etj.

Nxns me nevoja t veanta

Nxnsit me nevoja t veanta jan ata q kan nevoja m specifike sesa nxnsit e tjer n kryerjen e funksioneve t jets s prditshme dhe n t msuar, dhe t cilve iu nevojitet mbshtetje pr ti kryer sa m mir ato. Si rregull, t gjith nxnsit kan nevoja t ndryshme n t msuar, n varsi t stileve t t msuarit dhe t inteligjencs s shumfisht. Por nxnsit me nevoja t veanta i kan edhe m specifike kto nevoja, pasi prve stileve t ndryshme t t msuarit, nevojat e tyre mund ta ken origjinn edhe n shkaqe q lidhen me dmtimet fizike dhe njohse, q ndikojn n aftsit n t msuar. Nxnsit me nevoja t veanta jan si ata q kan vshtirsi n t msuar, ashtu edhe ata q jan t talentuar. Kta t fundit jan me nevoja t veanta, pasi talenti i tyre krkon vmendje t veant q t zhvillohet, n prputhje me kapacitetin e tyre, q sht m i prparuar n drejtim t talentit, krahasuar me nxnsit e tjer t klass. Pr shkak se kta fmij prparojn m shpejt n nj ose disa lnd, ata mund ta gjejn t mrzitshme orn e msimit, nse nuk sht e larmishme dhe nuk prputhet me interesin e tyre. Ndrsa nxnsit e

39

tjer me nevoja t veanta, jan fmijt me aftsi t kufizuara, t cilt mund t ken dmtime fizike ose intelektuale, rregullime emocionale ose t sjelljes. Ndr nxnsit me nevoja t veanta grupin m nevojtar pr mbshtetje e prbjn nxnsit me vshtirsi n t msuar dhe, pr fat t keq, kta jan edhe m t neglizhuarit, pasi kufizimi i tyre n t nxn nuk sht i dukshm. T till jan fmijt me aftsi t leht intelektuale, me rregullime emocionale dhe t sjelljes, munges t prqendrimit dhe hiperaktiv (me spektr t autizmit dhe ADHD). Duhet pasur parasysh se edhe pse t gjith fmijt me aftsi t kufizuara kan nevoja t veanta, ata nuk paraqesin t gjith vshtirsi n t nxn. P.sh., nj fmij paraplegjik, i ulur n karrige me rrota, mund t ket nevoja t veanta pr sa i prket prshtatjes n mjedisin e shkolls, q t arrij t prdor t gjitha mjediset, ndrsa nj fmij me vshtirsi n t nxn krkon nj Plan Individual Edukimi (PEI). Si shihet, nxnsit me nevoja t veanta jan nj grup i gjr nxnsish dhe nuk mund t trajtohen si nj grup homogjen, kur i jepet prgjigje nevojave t tyre. Gjithsesi, heterogjeniteti i tyre sht nj shtys pr shkolln q ajo t prshtas jo vetm mjedisin fizik, por edhe kulturn e shkolls dhe programin akademik, pr t mirpritur diversitetin e nxnsve q, n fund t fundit, jan t gjith t ndryshm.

Shkoll e rregullt

Shkoll e rregullt quhet shkolla n t ciln shkojn shumica e nxnsve. Ndryshe mund t quhet edhe shkoll normale, pr ta dalluar nga shkollat speciale, n t cilat shkojn fmijt me aftsi t kufizuara. Sistemi edukativ ka funksionuar n form binare, ku njri binar sht shkolla e rregullt dhe tjetri shkolla speciale. Edhe pse pjes e t njjtit sistem, dy llojet e shkollimit kan qen shum t ndryshme nga njri-tjetri, jo vetm pr sa i prket cilsive t nxnsve, por edhe qllimeve t edukimit.

Shkoll speciale

Shkolla speciale sht njri prej binarve t sistemit edukativ zyrtar. Shkollat speciale u ngritn pr t arsimuar fmijt me aftsi t kufizuara sipas llojeve t dmtimit. Kjo sht arsyeja q ka shkolla pr fmijt q nuk shohin, pr fmijt q nuk dgjojn, pr fmijt me probleme t lehta mendore. Zakonisht, kto shkolla funksionojn pr sistemin e detyrueshm fillor dhe 8-vjear (aktualisht 9-vjear), por, n fakt, arsimi special nuk ka qen edhe aq i detyrueshm sa arsimi normal, pasi fmijt me aftsi t kufizuara jan par jo rrallher si t paedukueshm, sidomos ata me aftsi t kufizuara intelektuale.

Arsim gjithprfshirs

Arsimi gjithprfshirs sht ai n t cilin t gjith nxnsit, pavarsisht

40

nevojave, gzojn t njjtat mundsi pr edukim dhe shoqrizim. Arsimi gjithprfshirs kundrshton iden e veimit t nxnsve pr t msuar dhe nxit frymn e prfshirjes sociale dhe solidaritetit n mbshtetje t nxnsve n nevoj. Arsimi gjithprfshirs nxit