43

NİKAİA KENTİ VE DİONYSOS KÜLTÜ

Hülya BOYANA*

Bildirimize başlarken öncelikle Anadolu’nun kuzeybatısında yer alan Bithynia Bölgesine dâhil olan Nikaia kentinin coğrafi durumuna bakmamız gerekmektedir.

Antik Nikaia kenti, İznik, bugün kendi ismiyle anılan ve eski çağlarda Askania Limne (Askania Gölü = İznik Gölü) diye bilinen, yüksek dağlarla çevrili gölün doğusunda bulunmaktadır. Ünlü coğrafyacı ve tarihçi Amasyalı Strabon (M.Ö.61-M.S.19) Nikaia kentini şöyle anlatmaktadır:1 “Bithyania’nın iç kısmında……ve Nikaia. Bithynia’nın Metropolü Askania Gölü kıyısındadır. Çepeçevre büyük ve verimli bir ovayla kuşatılmış olup yazın sağlığa pek elverişli değildir; ilk kuruluşu Antigonos’a dayanır: çevresi on altı stadion (yak. 2960 m.) olan kent, dört köşe bir plana sahiptir. Dört kapısı olup, düz bir sahada durduğundan ve yollar birbirini dümdüz kestiğinden, (kentin) orta yerindeki gymnasium’un yanındaki bir taştan bakıldığında, dört kapıyı da görmek mümkündür.”

Kenti kuşatan büyük ve verimli ova her türlü tarıma elverişli olup antik devirlerde buralarda özellikle bağcılık yapılmaktaydı.2 Nikaia’nın en eski adı “Helikore” (sarmaşığı bol, bağı bol) idi. Biz bu bilgiyi M.S.10. ya da 11. yüzyılda yaşayan bir din bilginin elindeki Piskoposluk listelerinin (Notitiae episcopatuum) nüshasındaki “Metropolis Nikaia” ifadesinin yanına el yazısıyla yazdığı nottan öğrenmekteyiz.3 Bu nota göre Helicore, gölün batı tarafında oturan Mysialılar tarafından yıkılmış, Alexandros III.’un ölümünden sonra Lysimakhos tarafından yeniden kurulmuştur: “Nikaia, Bithynia sınırında bir Mysia kenti; Lysimakhos tarafından Askania Gölü kıyısında kurulmuş olup, daha önceleri Helikore ismini taşıyan mertlik ve zenginliği ile Helenlerin hayranlığını kazanmış (bir kent) idi; burası Mysialılar tarafından hileyle zapt edilince, erkeklerin bir kısmı can vermiş, bir kısmı da çevre kentlere yerleşmişlerdi; yurtları ise yakılıp yıkılmıştı. İskender’in ölümünden sonra Lysimakhos tarafından yeniden kurulmuş, Antipatros’un kızına izafeten de Nikaia adı verilmiştir.”4

∗ Doç. Dr., Ankara Üniversitesi, Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi, Tarih Bölümü-Eskiçağ Tarihi Anabilim Dalı Öğretim Üyesi

1 Strab. XII, 4, 7.2 Şahin, S., Tarih Boyunca İznik, Türkiye İş Bankası Yayın, İstanbul, 2004, s. 1.3 Merkelbach,R., “Nikaia die Rankenreiche (Ελικωρη)”, Epigraphica Anatolica, Heft V, 1985, s. 1.4 a.g.e., s. 1, Şahin S., “Katalog des Antiken Inschriften des Museums von Iznik (Nikaia)”, cilt II, 3, Testimonia I. K. 10,

3, Bonn 1987, s. 29.

44

Kent, Büyük İskender’in ölümünden sonra, Antigonos Monophtalmos tarafından ele geçirilmiş ve ismi Antigoneia olarak değiştirilmiştir. M.Ö. 301 yılında Antigonos İpsos savaşında yaşamını yitirince, yine Büyük İskender’in generallerinden Lysimakhos’un hâkimiyetine geçmiştir. Lysimakhos da kenti yeniden kurmuş ve ismini karısına izafeten Nikaia olarak adlandırmıştır. Strabon Geographica adlı eserinde bu durumu şöyle vermektedir.5 “Nikaia…..ilkin Philippos oğlu Antigonos tarafından Antigoneia adı altında kurulmuş, daha sonra Lysimakhos karısına izafeten adını Nikaia olarak değiştirmiştir. Bu Nikaia Antipatros’un kızıydı.”

Stephanos Byzantios’a göre ise Nikaia, bir Bithynia kenti ve Bottiaia kolonisidir.6∗ Önce Helicore adını taşımış, sonra Antigoneia adını almıştır. En son Lysimakhos’un karısına izafeten ismi Nikaia olarak değiştirilmiştir.7

Eustathios’a göre ise bir Bithynia kenti olan Nikaia, eskiden Antigonos tarafından kurulmuş, bundan dolayı Antigoneia denmiş, daha sonra Lysimakhos tarafından karısına izafeten Nikaia olarak değiştirilmiştir.8

Plinius’a göre Kios’tan (bugünkü Gemlik) sonra Nikaia’ya Askania Gölü üzerinden 25 milia passuum’dur (yak. 37 km.). Nikaia Askania Körfezi’nin öbür ucunda olup, eskiden Olbia denirdi.9

M.Ö 281 yılında Kurupedion savaşında (Kyras Ovası=bugünkü Manisa Ovası) Lysimakhos hayatını yitirmiş, savaşın galibi Seleukos ise kısa bir süre sonra öldürülmüştür.10 Bithynialılar savaşın galibi Seleukos’un yanında yer almışlardır. Bu savaştan sonra Nikaia ve civarı Zipoites tarafından kurulan Bithynia Krallığı’na bağlanmıştır. Krallığın kurucusu Zipoites M.Ö. 280 yılında ölmüştür.11 Bundan sonra I. Nikomedes (M.Ö.280-255), Ziaelas (M.Ö.255-230) ve I. Prusias (M.Ö.230-182) Krallığı yönetmişlerdir. Bu tarihlerde Nikaia hakkında fazla bilgi edinemiyoruz. Ancak, II. Prusias zamanında (M.Ö.182-149) Nikaia yeniden tarihi olaylara sahne olmuştur.12

Bithynia Kralı II. Prusias’ın ilk evliliğinden olan oğlu Nikomedes’i bertaraf etmek istemesi üzerine, Nikomedes Pergamon Kralı II. Attalos’un desteğinde isyan etmiş ve babasının üzerine yürümüştür.13 Prusias ise Trakya’dan sağladığı yardımcı kuvvetlerle birlikte Nikaia akropolüne sığınır (M.Ö. 149 ). Ancak Bithynialıların Nikomedes’in tarafını tutmaları üzerine Prusias Nikomedeia’ya kaçar ve orada öldürülür.14

I. Mithridates Savaşı sırasında (M.Ö. 87-83) tüm Küçük Asya’yı ve doğal olarak Bithynia’yı da ele geçiren Mithridates Sulla’ya karşı pek başarılı olamamıştır. Roma ile Mithridates arasında yapılan antlaşma gereği, Mithridates Roma eyaleti olan Asia ve Bithynia’dan geri çekilmiştir.15

M.Ö. 74 yılında Bithynia’nın son kralı Nikomedes Eupator ölünce, krallığını vasiyet yoluyla Roma’ya bırakmıştır. II. Mithridates Savaşı sırasında (M.Ö. 74-63) Mitridates, Bithynia’yı tekrar ele geçirmeye çalışsa da, Kyzikos kuşatmasında başarılı olamamış ve

5 Strab. XII, 4, 7, Şahin, S., Tarih Boyunca İznik, İstanbul 2004, s. 6.6 ∗Bir Makedonia kolonisi. Bottiaia Makedonia’da bir bölge.7 Sahin, S., “Katalog der antiken Inschriften des Museums von İznik (Nikaia)”, cilt: II, 3: Testimonia, I. K. 10. 3, Bonn,

1987, s. 1.8 Eusth. II, 2, 863; Arr., τα μετά͗Αλέξαυδρον, Fragman 21.9 Plin.,nat. V 148. Ancak bu bilgi yanlıştır. Olbia Nikomedeia körfezinin güneyinde idi. Bkz. Ruge, W., “Nikaia”, RE

XVII, s. 229.10 Meyer, E., Die Grenzen der hellenistischen Staaten in Kleinasien, Leipzig 1925, s. 109;. Beloch, K. J., Griechische

Geschichte III, 2, Berlin 1924-1927, s. 384; Mansel, A. M., Ege ve Yunan Tarihi, Ankara 1984, s. 472.11 Meyer, E., a.g.e, s. 109-110.12 Şahin, S., İznik Müzesi Antik Yazıtlar Kataloğu, Teil II, 3, Bonn, 1987, s. 2.13 Ruge, W., a.g.e., s. 229.14 Şahin, S., a.g.e., s. 3.15 Jacoby, F, Die Fragmente der grieschischen Historiker, Leiden 1962, nr. 434, s. 24.

45

Hülya BOYANA

Roma Bithynia kentlerini geri almıştır.16

Nikaialı tarihçi Cassius Dio’dan Roma İmparatorluk döneminde, Augustus tarafından Nikaia’da Tanrıça Roma ve Ceasar tapınağının yapıldığını biliyoruz.17

M.S. 32 yılında Nikaia’da meydana gelen bir deprem birçok evin yıkılmasına neden olmuştur.18 M.S. 120 yılında da kent deprem sonucu yıkılmış, İmparator Hadrianus’un yardımlarıyla onartılmıştır.19 M.S. 194 yılında Roma İmparatorluğu tahtı için Septimus Severus ve Pescennius Niger savaşında, Nikomedeia Severus tarafında, Nikaia Niger tarafında yer almıştır.20 Cassius Dio’nun anlatımına göre Septimus Severus, Niger’i yenilgiye uğratmış ve Niger tarafında yer alan Nikaia’yı cezalandırmıştır. Kentin “Neokoros, Bithynia ve Pontos’un birinci kenti, Metropolis” gibi sahip olduğu onursal unvanları yazıtlardan sildirmiştir.21

M.S. 257/258 yıllarında Gotlar, Güney Rusya’dan hareket ederek, Khalkhedon, Nikomedeia, Nikaia, Kios, Apameia ve Prusa gibi kentlere saldırarak ateşe vermişlerdir.22 Nikaia bu saldırıdan sonra kent surlarını yeniden inşa etmiştir.

M.S. 3. yüzyılın ikinci yarısından itibaren Nikaia kent sikkeleri üzerinde, özellikle İmparator Valerianus (253-260), Gallienus (253-268), Macrianus (260-261) ve Quietus’un (260-261) yönetimlerine ait sikkelerde kent suru resimlerini görebiliriz.23 Surların İmparator Claudius Gothicus (268-270) devrinde tamamlandığını Nikaia’daki Göl Kapısı ve Yenişehir Kapısı’nda bulunan iki sur inşaatı yazısından anlamaktayız.24

M.S. 325 yılında İmparator Konstantinos I. (307-337) tarafından Nikaia’da Hristiyanlığın sorunlarını görüşmek üzere büyük bir Konsül toplanmıştır.25

M.S.367 yılında İmparator seçimi Nikaia’da yapılmış ve Valentinianus (364-375) oybirliği ile seçilmiştir.26

İmparator Iustinianus döneminde (527-565) Nikaia’da su sistemi düzene sokulmuş, kraliyet sarayı tamir edilmiş kiliseler, manastırlar, bir hamam ve bir sel yatağı üzerine büyük bir köprü yaptırılmıştır.27

Bizans devrinde M.S 787’de Hristiyanlık âleminin katıldığı ikinci bir konsül toplandığını biliyoruz. 1075 yılında Nikaia Anadolu Selçuklu Devleti’nin başkenti olmuş, 1331 yılında ise Orhan Gazi’nin ele geçirmesiyle İznik Türk kimliğini kazanmıştır.28

İznik (Nikaia) kentinin adı ve kuruluşu ile ilgili efsaneler vardır. Bugünkü İznik, adını antik Nikaia’dan almıştır. İz hecesi Yunanca’daki eίς=e doğru adverbinden, nik hecesi de Nikaia’nın ilk hecesinden alınmıştır. Günümüze İznik olarak gelmiştir.

Nikaia kentinin soyunun Tanrı Dionysos ile bağlantısı ise bir mitolojik aşk öyküsüdür. Nikaia Irmak Tanrısı Sangarios (Sakarya) ile Tanrıların anası Kybele’nin kızıdır. Nikaia

16 Jacoby, F., a.g.e, nr. 434, 28, 5-11.17 Dio Cass. LI, 20; Şahin, S., a.g.e, s. 7, T 9.18 Jacoby, F., a.g.e, nr. 257; Eus. VII, 1, 174, 20; VII 2, 511.19 Amm. XXII, 13, 5.20 Dio Cass. LXXIV, 6, 4-6.21 a.g.e, LXXIV, 8-4.22 Zos. Hist. I 35, 1-2.23 Babelon E., Reinach Th., Recuil general des monnaies grecque d’Asie Mineure 1, fasc. 3, Paris 1910, nr. 818, 2

(Valerianus); nr. 846-848 (Gallienus); nr. 867-868 (Macrianus); nr. 872 (Quietus).24 Şahin, S., “Katalog der antiken Inschriften des Museums von İznik (Nikaia)”, cilt I, Stadtgebiet und die nachste

Umgeburg der Stadt, no. 1-633, 1. K-9, Bonn, 1979, nr. 1 ve 12.25 Kaçar,T. “The Acts of the Council of Constantinople of 553”, HistoryStudies, vol. 1/1, 2009, s. 1.26 Şahin, S., “Katalog der antiken Inschriften des Museums von İznik (Nikaia)”, cilt II, 3: Testimonia, I. K. 10, 3, Bonn,

1987, s. 22 a-d.27 Prok., De aed., V, 3; Şahin, S., Tarih Boyunca İznik, İstanbul2004, s. 12.28 Eyice, S., İznik Tarihçesi ve Eski Eserleri, İstanbul 1991, s. 11, 24.

46

Askania Gölü (İznik Gölü) civarında orman ve kırlarda dolaşan, zamanını av ile geçiren güzel bir peridir. Aşk ve şarabın tanrısı Dionysos su perisi Nikaia’ya âşık olur. Nikaia Dionysos’u geri çevirir. Bunun üzerine Dionysos Nikaia’nın su içtiği kaynağın suyunu şaraba çevirir ve tanrı suyu içen Nikaia ile birlikte olur. Dionysos, perinin onuruna Nikaia (Zafer-Kent) kentini kurar.29

M.S. 120 yılındaki depremde yıkılan Nikaia kentini Roma İmparatoru Hadrianus (M.S. 117-138) yeniden inşa ettirmiştir. Hadrianus döneminde Lefke Kapı Yazıtı’nda Dionysos ve Herakles kentinin kurucuları olarak ifade edilmiştir.30 Hellen hayranı olan Hadrianus kentin kökeni aşk ve şarap tanrısı Dionysos’a böyle bağlanmıştır.

Amacımız Tanrı Dionysos hakkında kısa bir bilgi verdikten sonra Nikaia kentindeki Dioynsos tapınımını incelemektir.

Şarap ve bitkilerin (üzümün), çılgınlığın, doğadaki kontrol edilemez gücün ve gizemlerin tanrısı Dionysos Thrakia kökenli olarak kabul edilse de, Küçükasya kökenli, özellikle de Lydia-Phrygia tanrısıdır.31 Ancak Dionysos’un kökeni hala tartışılmaktadır.

Tanrının doğumuna ilişkin birçok söylence bulunmaktadır. Bunlardan ilk söylence şöyledir: Dionysos, Zeus ile Thebai’nin kurucusu Kadmos’un kızı Semele’nin oğludur.32 Hera Semele’nin Zeus’tan hamile kaldığını öğrenince, büyük bir kıskançlıkla Semele’yi Zeus’u tüm araç ve gereçleriyle görmesi için kandırır.33 Semele Zeus’a istediği her şeyi yapması için söz verdirmiş ve daha sonra Hera’nın talep ettiği şeyi önermiştir. Zeus yıldırımlarıyla ona görünür ve Semele yanarak ölür. Zeus doğmamış olan çocuğu kadının karnından yanmadan alarak kendi baldırına diker ve zamanı gelince de Dionysos’un doğumunu gerçekleştirir. Böylece Dionysos’un iki kere doğmuş tanrı olarak adlandırılması da açıklanmış olmaktadır. Zeus Hera’dan korktuğu için Dionysos adı verilen bebeği Hermes’e verir. Hermes bebeği Semele’nin kız kardeşi İno’ya götürür. Hera İno-Athamas çiftini delilikle cezalandırır.34

Dionysos İno çiftinin delirtilmesinden sonra ise Papposilenos (Baş Silenos) ve Nysa Vadisi’ndeki Nymphelere emanet edilmiştir.35

İkinci söylence ise Dionysos Zeus ile Demeter’in kızı Persephone’nin oğludur.36 Zeus’un kıskanç karısı Hera titanları çocuğu parçalayıp yemeleri için kandırmıştır. Athena O’nun kalbini kurtarmış ve Zeus’a getirmiştir. Zeus da O’nu yutmuştur. Zeus Dionysos’un ikinci defa babası olmuştur.37 Her iki efsanede de “ikinci bir doğuş” sahnesi görülmektedir. Bunun amacı ise dışarıdan Hellen dünyasına giren bir tanrıyı Hellen tanrısı olarak gösterme çabasıdır.

Pausanias Dionysos’un doğumuna ilişkin farklı bir söylence vermiştir.38 Bu efsaneye göre ise Semele çocuğunu Thebai’de doğurmak üzere yaşamıştır. Ancak kral Kadmos O’nun Zeus olduğuna inanmamış, anne ve çocuğunu bir kafese kilitlemiş ve kafesi denize atmıştır. Kafes Brasiae sahilinde kıyıya vurmuş, Semele ölmüş, bebek ise kurtarılmıştır. 29 Nonn., Dion. XVI, 390-409; Şahin, S., “Yazıtların Diliyle İznik’te (Nikaia) Tarih”, V. Araştırma Sonuçları Toplantısı I,

Ankara 1987, s. 371-372.30 a.g.m., s. 373.31 Eur. Bakch., 13-14; 54-55; Arr., anab., V 1, 2; Nillson, M. P., Geschichte der griechischen Religion, München 1941, s.

532.32 Hestheog., çev. A. Erhat A. Kadir, Ankara 1991, s. 137, sat. 940; Nillson, M. P., a.g.e., s. 532.33 Hunger, H, Lexikon der griechischen und römischen Mythologie, Wien 1969, 110; Tripp, E., The Meridian Handbook of

Classical Mythology, New York 1974, s. 203.34 Tripp, E, a.g.e., s. 204.35 Preller, L. Robert, C., Theogonie und Goetter, Berlin 1984, s. 662; Roscher, W. H., Aus führliches Lexicon der

griechischen und römischen Mythologie, Leipzig 1884-86, s. 1049.36 Preller, L., Robert, C., a.g.e., s. 686.37 Tripp, E., a.g.e., s. 203.38 Paus., Graeciae Descriptio, III, 24, 3-4, Ed. Fridericus Spiro, Libros, Lipsiae, 1903.

47

Hülya BOYANA

Dionysos bir mağarada büyütülmüştür. Bu söylence alışılagelmiş söylenceler ile uyuşmasa da Dionysos’un denizle olan güçlü bağlantılarını göstermektedir.

Dionysos’a ait bir başka efsane ise şöyledir: Dionysos Ikaros adalarında Tyrrhenialı denizciler tarafından kaçırılmıştır. Bu olaya da, Dionysos’un başına gelen diğer olaylarda olduğu gibi Hera’nın sebep olduğu söylenir.39

Homeros destanlarında adı bir kez geçen Dionysos için bir efsane daha vardır. Thrakialı kral Lykurgos Dionysos’un sütninelerini kovalamak ister. Bu yüzden de Lykurgos cezalandırılır, kör edilir.40

Tarihin babası olarak kabul ettiğimiz Herodotos’a göre ise Dionysos Hellas’a ilk olarak kurban sunma ve phallos törenleriyle Mısır’dan Kâhin Melampus aracılığıyla gelmiştir.41

Dionysos’un tapınımı, kronolojik olarak bin yıldan daha uzun bir süreyi, coğrafi olarak da Hellas, Ege Adaları, Küçükasya, Afrika, Mısır ve Roma gibi hemen hemen bütün antik dünyayı kapsamaktadır.42

Dionysos’un Homeros tarafından bir şarap tanrısı olarak nitelendirilmemesine karşın, Hesiodos tarafından şarap tanrısı olarak nitelendirilmesinden yola çıkarak, tanrının kültünün Hellenlerde M.Ö. VIII. yüzyılda güçlenmeye başladığını söyleyebiliriz. Kült özellikle Atina ve Attika’da Peisistratos Dönemi’nde (M.Ö. 561-527) gelişme göstermiştir. Köylüler arasında kendine taraftar bulan Dionysos kültü, çiftçiyi arkasına alan tyran Peisistratos döneminde yaygınlaşmıştır. Dionysos için bir tapınak yapılmış ve festivaller düzenlenmiştir.43 Coşku ile doğayla bütünleşmeyi amaçlayan şenliklerde yer almıştır. Bu doğa tanrısı onlara göre kış mevsimini uykuda geçirdikten sonra, baharda uyanmış; halk O’nun bu uyanışını ve sonbaharda tekrar ölüşünü dini bir şenlik olarak kutlamıştır.44

Atina’da Aralık ayının sonunda Kırsal Dionysia, baharın sonlarında Kent Dionysia’sı baharın ilk günlerinde Anthestheria ve Ocak ayında Lenaia şenlik ve kutlamaları yapılmıştır. Bu şenlikler doğanın doğumu ve ölümü çerçevesinde gerçekleşmiştir. Yani doğa tanrısı Dionysos onlara göre kış mevsimini uykuda geçirdikten sonra baharda uyanmış; halk O’nun bu uyanışını ve sonbaharda tekrar ölüşünü dini bir şenlik olarak kutlamıştır. Bu şenliklerde insanlar davul ve trampet sesleri, flüt nağmeleri arasında kendilerini ölçüsüz bir sarhoşluğa terk ederlerdi.45

Hellenistik Çağ Hellası’nda da Dionysos Kültü çeşitli farklılıklarla devam etmiştir.

Roma’da ise Dionysos Bacchus adını alarak tanrının onuruna Bacchanalia Şenlikleri düzenlenmiştir. Dionysos Roma’nın Kır tanrısı Liber Pater ile eşimsenmiş ve tanrının kültü M.Ö. II. yüzyıldan sonra yayılmaya başlamıştır.46

Dionysos birçok epithetonla anılmıştır. Βρόμιος, βάχος, βάκχιος, βακχεύς, ͗΄Ιακχος, Εύιος, ͗Ιυγγίης, ͗Ιόβακχος, βακέβακχος, ͗Ελευϑερεύς, Ζαγρεύς, διιϑύραμβος, βάκχοςμεγάλος, μέγας ϑέος, ͗Επήκοος, καϑηγεμών͗ Επιφανής ϑεός, ͗Επιφανίστατος ϑεός, Προκαϑηγεμών, Σωτήρ gibi epithetonlar verilmiştir. Bu epithetonlar tanrıya duyulan minnet duygusunu göstermektedir.

39 Preller L., Robert, C., a.g.e., s. 684.40 Hom., Il. VI, 130-137; Preller, L., Robert, C., a.g.e., s. 687-688.41 Hdt. II, 49.42 Öztürk, B, Roma İmparatorluk Çağı Küçükasyasında Dionysos Kültü, Arkeoloji ve Sanat Yayınları, İstanbul 2010, s. 41.43 a.g.e., s. 41-42.44 a.g.e., s. 43.45 Eur. 135-154.46 Liv. XXXIX 8, 9, 14, 17, 18.

48

Dioniysos ismi Dio-nysos (Tanrı-Nysa olarak) Nysa dağının tanrısı olarak yorumlanmıştır.47 Nysa dağı Homeros’un Iliada’sında Trakya’da gösterilmektedir.48

Nysa dağı Makedonia Thessalia, Euboia, Boeotia, Parnassos, Naxos, Karia, Lydia ve Klikia, Arabistan, Hindistan, Ethiopia ve Libya’da da vardır.49 Dionysos’un baş tanrısı olduğu dağ kesin olarak belli değildir. Nysa dağı aynı zamanda Dionysos’un tapıldığı, bağcılığı yaymaya başladığı yerdir.

Doğa tanrısı olan Dionysos insana neşe verir, üzüntülerinden kurtarır. Dionysos’a tapanlar onu esrime yoluyla kavrarlar. Aynı zamanda Dionysos zihinsel güçlerin harekete geçtiği, gündelik kimliğin ortadan kalktığı hissini veren bir duygu coşkunluğunun tanrısıdır. Tasvirlerde doğayı en belirgin biçimde yansıtan dağlarda, ormanlarda, yabani hayvanlar ile bir arada yaşar gösterilir. Doğanın mevsim değişimlerini kişiliğinde simgeler. Tanrının asıl simgelediği insan ile doğa arasındaki ilişkidir ve insanı doğanın sırlarına erdiren büyülü bir güçtür.50

Bakkhos olarak da adlandırılan ve Roma’da Liber Pater ile özdeşleştirilen tanrının sembolleri içinde külte yönelik mistik eşyaların bulunduğu sandık (=cistamystica); sarmaşık ve asma yapraklarıyla kaplanmış, üstünde çam kozalağı bulunan bir değnek olan thyrsos (=ϑυρσός); iki kulplu şarap kabı kantharos (=κανϑάρος); Prometheus’un içinde insanlara ateşi getirdiği nartheks (=νάρϑηξ); üretkenliği simgeleyen phallos (=φαλλός), yeniden doğuşu ve bilgeliği temsil eden yılan ve çocuk Dionysos’un beşiğidir.

Antik Nikaia’nın üzüm bağı, şarap ve mistik tanrı Dionysos ile bağlantısı kuşkusuz asmanın ve üzümün bol oluşundan kaynaklanmaktadır. Bizim bu bildirideki amacımız, Antik Nikaia kenti ve Dionysos hakkında bilgi verdikten sonra yazılı belgelerle ve sikkeler ışığında Nikaia kentinde Dionysos tapınımı olduğunu kanıtlamaktır.

Bithynia’nın başkenti, Roma imparatorlarının kült bekçisi ve konak yeri olmakla övünen, tüm Hıristiyan dünyasında Nikaia şahadeti diye bilinen 325 yılı konsülünün toplandığı o ünlü Nikaia’dan bugün fazla bir iz kalmamıştır. Elimizdeki bilgileri surlardan ve sur kapılarındaki yazıtlardan elde edebildik.

Dört köşe bir plan üzerine kurulmuş olan Nikaia’nın dört adet ana giriş kapısı bulunmaktadır. Bunlardan ikisi, İstanbul Kapı diye bilinen kuzey kapısı ve Lefke Kapı diye bilinen doğu kapısı İmparator Vespasianus devrinde (M.S. 69-79) yapılmış, 120 yılındaki depremle yıkılınca imparator Hadrianus (M.S.117-138) tarafından tamir ettirilmiştir. Bu kapıların kent ve kır yüzlerinin friz ve arşitravlarında birbirinin aynı olan her iki devre ait

47 Erhat, A., a.g.e., s. 101.48 Hom., Il., VI 130-137.49 Preller,L., Robert, C., a.g.e., s. 663.50 Erhat, A., a.g.e., s. 103.

49

Hülya BOYANA

sunu yazıtı bulunmaktadır. Lefke Kapı’da üstte firizdeki yazıt Vespasianus devrine aittir. Kapıda Bithynia Eyaleti Proconsülü Marcus Plancius Varus tarafından imparatorların yüce hanesine ve eyaletin başkenti Nikaia’ya adandığını yazmaktadır. Alttaki arşitrav yazısında ise, bizzat Nikaia kenti kapıyı Hadrianus’a adamaktadır.51

Lefke kapıdaki yazı şöyledir:

“İmparator Caesar, Tanrı TraianusParthicus’un oğlu, Tanrı Nerva’nın torunu Hükümdar Traianus Hadrianus Augustus’a, Augustus’ların en dindar hizmetkarı, Dionysos ve Herakles’in soyundan, Bithynia ve Pontos’un birinci (kenti) imparatorların ve kutsal (Roma) senatosunun kararları uyarınca metropol (olan Nikaia sundu).”52

Nikaia’nın kökenini bu yazıtın ikinci satırında απο Διονύσου καί ͑Ηρακλεους ifadesinde Dionysos’a ve Herakles’e bağladığını görmekteyiz. Kentin soyunu Dionysos’a bağlaması daha önce de söylediğimiz gibi Sangarios’un kızı Nikaia ile Dionysos’un aşk hikâyesine dayanmaktadır.53 Tanrı Dionysos daha sonra perinin onuruna Nikaia kenti kurmuştur.

Elimizde Nikaia’da bulunan bir başka onur yazıtında ise Dionysos şenliklerinden bahsedilmektedir.54

“[Kutsal Senatonun ve Roma halkının kararları uyarınca] Patrokles’i dindar ve sadık 2. İspanya bölüğünün, (ayrıca) İskenderiye’deki birinci Afrika Ulpia süvari bölüğünün [komutanını], Traian Hadrian Augustus’un [], birince archon ve [] ve bayram yönetmenini, imparator hazretlerinin kararı uyarınca [halkla ilgili] mali işlerin kanuni memurunu, Dionysos şenliklerinin [hakemini] [onurlandırdı].”

Bu yazıta göre Nikaia’da Dionysos şenliklerinin yapıldığını görüyoruz. Ayrıca Nikaia’da Dionysos şerefine oyunlar düzenlendiğini şu sikkelere bakarak görebiliriz.55

RG 854, LXXXVII, 2RG 815, LXXXVII, 12 RG816 LXXXVII, 13 RG 851, LXXXVII, 42

Kentin siyasi durumunu, hâkimiyet gücünü bildiren otonom sikke basımlarının ön yüzlerinde Roma devletinin hüküm süren imparatorlarını görürüz. Biz tarihlendirmeyi sikkelerin bu yüzündeki imparatorların yaşadığı döneme göre yapabiliriz. Sikkelerin arka yüzlerinde ise resimler, legendler (yani tasvirlere ait yazılar) vardır. Bayram oyunlarını, tanrılarını, tapınımlarınıda sikkelerin bu yüzlerine bakarak çıkarabiliriz.

İlk sikke imparator Gallienus zamanında (253-268) basılmış, üç zafer tacı, ortadakinde iki, diğer ikisinde bir hurma dalı vardır. Ούαλ (εριάνεια) [αλλ(ιήνεια)] Διον(ύσια) Αυγού (στεια) yazmaktadır. Diğer sikke Valerianus zamanında (253-257) darp edilmiştir. Sikkede mükâfat masası ve üzerinde üç zafer tacı görülmektedir. Διονύσια Πύϑια ve Ουαλε (ριάνεια) Γαλή (νεια) yazıları bulunmaktadır.56

51 Şahin, S., “Yazıtların Diliyle İznik’te (Nikaia) Tarih”, Ankara 1987, s. 370.52 CIG 3745; Körte, A., “Kleinasiatische Studien V”, AM XXIV, 1899, s. 403; Robert L., “La Titulature de Nicee et de

Nicomedie: La Gloire et la haine”, Harvard Studies in Classical Philology, Vol. 81, 1977, s. 9; Şahin, S., Katolog der antiken Inschriften des Museums von İznik (Nikaia), c.1, l K 9, Bonn. 1979, nr.29.

53 Nonn., Dion. XVI 390-409.54 Boyana, H., Bithynia Tanrıları ve Kültleri, Yayınlanmamış Doktora Tezi, Ankara 1997, s. 204.55 RG 854, LXXXVII, 2, RG 815, LXXXVIII,12; RG816 LXXXVII, 13 RG 851, LXXXVII, 42.56 Bosch, E., “Nikaia (İznik) Bayram Oyunları”, çev. Cevriye Artuk, Belleten, c. XII, S. 46, Ankara TTK Basımevi, 1948,

s. 331.

50

Dionysia bayramının Nikaia’da kutlandığını bu sikkelere bakarak söyleyebiliyoruz.57

Dionysos Nikaia kentinin kurucu (κτίςτης) tanrısı olduğu için sikke basımında çok sık gördüğümüz bir tasvirdir. Nikaia özerk sikkeleri bronzdan olup Lysimakhos (M.Ö.301) döneminden başlamış Bithynia Krallık dönemine kadar uzanan süre içinde devam etmiştir. Roma dönemine ait sikkeler vali Carbo döneminde başlamıştır (M.Ö. 62-59). Antoniuslar Döneminde (M.Ö. 138-161) sikke basımına ara verilmiştir. Daha sonra Antonius Pius (138-161) döneminde başlayan sikke basımı P. Licinius Gallienus dönemine kadar (253-260) sürmüştür.

Doğa tanrısı ve kentin kurucu tanrısı Dionysos’a ait sikkeler oldukça çoktur. Bu sikkeleri biz şöyle gruplandırabiliriz.

1. Sakalsız ve başında sarmaşıktan bir taç ile Dionysos büstü58 ve sakallı, sağ omzunda bir thyrsos bulunan proconsul Papirius Carbo dönemine ait (M.Ö.62-69) Dionysos büstü.59

RG 397, 5 LXV, 1 RG 397, 1, LXV, 4

RG399, 17 LXV, 15RG 403,46 LXVII, 3

RG 405,54, LXVII, 9RG 10, LXV, 9

57 Dionysia Bayramı sadece Valerianus ve Gallienus devri Nikaia sikkelerinde, her iki imparatorun onuruna kutlanan bayramlarla birleştirilmiş olarak görülmektedir.

58 RG 397, 1, LXV, 1,(M.Ö. ?); RG 397, 5 LXV, 4 (Proconsul Papirius Carbo); RG399 17 LXV, 15 (Proconsul Thorius Flaccus) (Augustus dönemi); RG 403, 46 LXVII, 3. (İmp. Vespasianus Proconsul Plancius Varus (M.S. 69-79)); RG 405,54, LXVII, 9. (Domitianus Dönemine ait (M.S. 81-96) bir sikke.

59 RG 10, LXV, 9. (Proconsul Papius Carbo dönemine ait (M.Ö. 62-69) bir sikke.

51

Hülya BOYANA

2. Dionysos ayakta, sola dönük, khiton giymiş, sağ elinde kantharos tutmakta, sol eli ile thyrsos’u yukardan kavramış şeklinde tasvir edilmiştir.60

RG 402, 36, LXVI, 12RG 405,55, LXVII, 10 RG 448, 399 LXXVII, 15

a. Dionysos ayakta, giyimli, başı hafif sola dönük, sağ elinde bir kantharos tutmakta, sol eliyle thyrsos’u tutmakta ve sağ yanında bir sunak bulunmaktadır.61

RG 414, 125, LXIX, 25

b. Dionysos ayakta, dört sütunlu bir tapınağın ortasında cepheden tasvir edilmiştir.62

RG 418, 152, LXX, 18

c. Dionysos ayakta, sola dönük, giyimli, sağ elinde bir kantharos tutmakta ve sol eliyle ortasından thyrsos’a dayanmakta ve ayaklarının önünde bir fil başı bulunmaktadır.63

RG 453, 434, LXXVIII, 16

60 RG 402, 36, LXVI, 12 (İmparator Nero Dönemine ait, (M.S. 54-68) Proconsul Attius Laco zamanında darp edilmiş; RG 405,55, LXVII, 10 (İmparator Domitianus Dönemine ait (M.S. 81-96) bir sikke); RG 448, 399 LXXVII, 15 İmparator Caracalla Dönemine ait (M.S. 198-217) bir sikke.

61 RG 414, 125, LXIX, 25. İmparator Marcus Aurelius Dönemine ait (M.S. 161-180) bir sikke.62 RG 418, 152, LXX, 18. (İmparator Marcus Aurelius Dönemine ait bir sikke).63 RG 453, 434, LXXVIII, 16. (İmparator Caracalla Dönemine ait (M.S. 198-217) bir sikke).

52

d. Dionysos ayakta, sağa dönük, sol eliyle ortasından tuttuğu thyros’a dayanmakta ve sağ eliyle kantharos tutmaktadır.64

RG 467, 543, LXXXI, 13

3. Tanrı Dionysos’un kistası tasvir edilmektedir. Özenle hazırlanmış bir masa, çapraz koyulmuş thyrsos, çalpara ve bolluğun simgesi boynuz tasvir edilmiştir.65

RG 402, 37, LXVI, 14

a. Tanrı Dionysos’unkistası çelenklerle süslenmiş, bolluğun simgesi boynuz ve panter tasvir edilmiştir.66

RG 404, 52, LXVII, 7

b. Tanrı Dionysos’un kıstası ve bir yılan tasviri bulunmaktadır.67

RG 463, 510, LXXX. 18

64 RG 467, 543, LXXXI, 13. (İmparator Macrinus Dönemine ait (M.S. 217-218) bir sikke).65 RG 402, 37, LXVI, 14. (İmparator Nero Dönemine ait (M.S. 54-68) bir sikke).66 RG 404, 52, LXVII, 7. (İmparator Titus Dönemine ait (M.S. 79-81) bir sikke).67 RG 463, 510, LXXX. 18. (İmparator Geta Dönemine ait (M.S. 209-212) bir sikke).

53

Hülya BOYANA

4. Doğa tanrısı Dionysos dört filin koşulduğu bir arabada oturmakta ve sağ elinde kantharos tutmakta, sol eliyle tuttuğu thyrsos’a dayanmaktadır.68

RG 404, 51, LXVII, 6 RG 473, 590, LXXXII, 18RG 506, 836, LXXXVII, 30

RG 409, 80, LXVIII, 14.

a. Tanrı dört filin koşulduğu arabada oturmakta ve yarı çıplaktır, sol eliyle tuttuğu thyrsos’ a dayanmakta ve sağ eliyle bir salkım üzüm tutmaktadır.69

RG 432, 269, LXXIV, 7RG 453, 437, LXXVIII, 19

b. Genç Dionysos iki panterin koşulduğu arabada ayakta durmakta ve bir eliyle kantharos tutmaktadır.70

RG 433, 270, LXXIV, 8

68 RG 404, 51, LXVII, 6. (İmparator Vespasianus Dönemine ait (M.S. 69-79) Proconsul Salvidenus Asprenas zamanında darpedilmiş bir sikke); RG 473, 590, LXXXII, 18. (İmparator Severus Alexander Dönemine ait (M.S. 222-235) bir sikke); RG 506, 836, LXXXVII, 30. (İmparator Gallienus Dönemine (M.S. 253-268) ait bir sikke); RG 409, 80, LXVIII, 14. (İmparator Antoninus Pius Dönemine ait (M.S. 138-161) bir sikke).

69 RG 432, 269, LXXIV, 7. (İmparator Commodus Dönemine ait (M.S. 177-192) bir sikke); RG 453, 437, LXXVIII, 19. (İmparator Caracalla Dönemine ait (198-217) bir sikke).

70 RG 433, 270, LXXIV, 8. (İmparator Commodus Dönemine ait (177-192) bir sikke).

54

5. Tanrı çıplak, ayakta sola dönük, sol eliyle yukarıdan tuttuğu Thyrsos’a dayanmakta ve sağ eliyle kantharos tutmaktadır.71

RG 409, 78, LXVIII, 12RG 453, 435 LXXVIII, 17

a.Tanrı çıplak, ayakta sola hafif dönük, sağ eliyle başını tutmakta, sol eliyle thyrsos’ u tutmakta, sol tarafta tanrının ayaklarının dibinde yere çömelmiş bir panter tasvir edilmiştir.72

RG 424, 198, LXXI, 28RG 506, 835 LXXXVIII, 29

b. Dionysosçıplak, ayakta, sağ eliyle başını tutmakta, sol yanında çıplak, genç satyr ile tasvir edilmiştir. Üzüm asması görülmektedir ve Dionysos2un sağında bir panter vardır.73

RG 453, 432, LXXVIII, 14 RG 453, 433 LXXVIII, 15 RG 463, 508, LXXX 16

6. Dionysos çocuk olarak tasvir edilmiştir. Beşiğinde sağa dönük olarak oturmaktadır, yanında da thyrsos’u tasvir edilmiştir.74

RG 409, 79, LXVIII, 13RG 418, 151, LXX, 17

71 RG 409, 78, LXVIII, 12. (İmparator Antoninus Pius Dönemine ait (138-161) bir sikke); RG 453, 435 LXXVIII, 17.(İmparator Caracalla Dönemine ait (198-217) bir sikke).

72 RG 424, 198, LXXI, 28. (İmparator Marcus Aurelius’un karısı Annia Galeria Faustina (Genç) Dönemine ait (161-180) bir sikke); RG 506, 835 LXXXVIII, 29. (İmparator Gallienus Dönemine ait (253-268) bir sikke).

73 RG 453, 432, LXXVIII, 14. (İmparator Caracalla Dönemine ait (198-217) bir sikkedir); RG 453, 433 LXXVIII,15. (İmparator Caracalla Dönemine ait bir sikkedir); RG 463, 508, LXXX 16. (İmparator Geta Dönemine (209-212) ait bir sikke).

74 RG 409, 79, LXVIII, 13. (İmparator Antoninus Pius Dönemine ait (138-161) bir sikke); RG 418, 151, LXX, 17. (İmparator MarcusAurelius Dönemine ait (161-180) bir sikke); RG 429, 239, LXXIII, 11. (İmparator Commodus Dönemina ait (177-192) bir sikke); RG 445,371, LXXVI, 24 (İmparator Septimus Severus’un karısı Lulia Domna Dönemine ait (193-211-217) bir sikke); RG 463, 509, LXXX. 17. (İmparator Geta Dönemine ait (209-212) bir sikke); RG 505, 834, LXXXVII, 28. (İmparator Gallienus Dönemine ait (253-268) bir sikke).

55

Hülya BOYANA

RG 429, 239, LXXIII, 11 RG 445,371, LXXVI,24

RG 463, 509, LXXX. 17RG 505, 834, LXXXVII, 28

7. Dionysos yarı çıplak, tahtına oturmuş, sola dönük pozisyonda, sol eli ile thyrsos tutmakta ve sağ eli ile ayaklarının dibinde oturan pantere içecek vermektedir.75

RG 429, 242, LXXIII, 12RG 439, 328, LXXV, 25

a. Dionysos yarı çıplak, sola dönük tahtına oturmakta, sağ elinde thyrsos tutmakta, sol eliyle tahtına dayamaktadır. Ayaklarının dibine bir panter çömelmiş ve boynuzlu bir satyr Dionysos’a taç giydirmektedir.76

RG 453, 436, LXXVIII, 18

75 RG 429, 242, LXXIII, 12. (İmparator Commodus Dönemine ait (177-192) bir sikke); RG 439, 328, LXXV, 25. (İmparator Septimus Severus Dönemine ait (193-211) bir sikke).

76 RG 453, 436, LXXVIII, 18. (İmparator Caracalla Dönemine ait (198-217) bir sikke).

56

b. Dionysos giysili, sola dönük bir pozisyonda oturmakta ve yanında da Pan tasvir edilmektedir. Dionysos’un sağ elinde thyrsos bulunmaktadır.77

RG 418, 153, LXX, 19

c. Dionysos ve Tyche yan yana tahtta sağa dönük bir pozisyonda oturmakta, Dionysos yarı çıplak, bacakları örtülüdür. Sağ elinde thyrsostutmakta, Tcyhe ise sol elinde bir asa tutmaktadır.78

RG 424, 199, LXXI, 29

d. Dionysos ve eşi Ariadne yan yana sağa dönük bir pozisyonda tahtta oturmakta, Dionysosthyrsos tutmaktadır. Ariadne ise asa tutmaktadır. 79

RG 440, 329, LXXV, 26

Sikkelerde bulunan Dionysos tasvirlerinin hemen hepsinde Dionysos’un atributu olan thyrsos ve kantharos’u mutlaka görmekteyiz. Kutsal hayvanlarından panteri, yılanı ve fili, yine tanrının atributu olan üzüm asmasını, bolluğun, bereketin simgesi olan boynuzu ve dini törenlerde eğlenirken kullanılan çalparayı görmekteyiz. Nikaia kentinin kurucu tanrısı olarak kabul edildiğinden dolayı sikkelerde oldukça çok karşımıza çıkmaktadır.

77 RG 418, 153, LXX, 19. (İmparator Marcus Aurelius Dönemine ait (161-180) bir sikke).78 RG 424, 199, LXXI, 29. (İmparator Marcus Aurelius’un karısı Faustina (Genç) Dönemine ait (161-180) bir sikke).79 RG 440, 329, LXXV, 26. (İmparator Septimus Severus Dönemine ait (193-211) bir sikkedir).

57

Hülya BOYANA

Bithynia Bölgesi’ne başkentlik yapmış olan Nikaia kentinde bulunan iki yazıta ve yukarıda tek tek verdiğimiz Dionysos sikkelerine dayanarak ve burada Dioynsia Bayramı kutladıklarını belgelerle kanıtlayarak Dionysos kültü olduğu sonucuna varabiliriz.

Tüm bu verileri toparlayacak olursak ölümün ve yaşamın yenilenmesinin, aşkın, özellikle coşkulu duyguların ve tutkuların, insan ile doğa arasındaki ilişkinin, bolluğun ve bereketin tanrısı Dionysos kurucu tanrı olarak Nikaia’da tapınım görmüştür diyebiliriz.

58

KISALTMALAR VE BİBLİYOGRAFYAAmm.: Ammianus Marcellinus, Resgestae, TLG, CD ROM, California 2000.

Arr. Anab.: Arrianus, Anabasis, TLG, CD ROM, California 2000.

AM: Mitteilungen Des Deutschen Archӓologischen Instituts, Athen.

Beloch, K. J.,Griechische Geschichte III, 2, Berlin 1924-1927.

Bosch, E., “Nikaia (İznik) Bayram Oyunları”, çev. Cevriye Artuk, Belleten, c. XII, S. 46 Ankara 1948, 325-349.

Boyana, H., Bithynia Tanrıları ve Kültleri, Yayınlanmamış Doktora Tezi, Ankara 1997.

Dio Cass.: Dio Cassius, TLG, CD ROM, California 2000.

CIG: Corpus Inscriptionum Graecarum, Ed. Augustus Boeckhius, Berolini, 1828.

Eur. Bakch.: Euripides, Bakchai, TLG, CD ROM, California 2000.

Eus.: Eusebios, TLG, CD ROM, California 2000.

Eusth.: Eustathios, TLG, CD ROM, California 2000.

Eyice, S., İznik Tarihçesi ve Eski Eserleri, İstanbul 1991.

Hes.Theog.: Hesiodos, Theogonia, çev. Erhat, A. Kadir A., Ankara 1991.

Hdt.: Herodotos, Historiae, çev. M. Ökmen, Herodot Tarihi, İstanbul 1983.

Hom. IL.: Homeros, Iliada, çev. Erhat,A. Kadir A., İlyada,İstanbul 1988.

Hunger H., Lexicon der griechhischen und römischen Mythologie, Wien 1969.

Jacoby, F., Die Fragmente der grieschischen Historiker, Leiden 1962.

Kaçar, T., “The Acts of the Council of Constantinople of 553”, HistoryStudies, vol. 1/1, 2009, s. 1-4.

Körte, A., “Kleinasiatische Studien V”, AMXXIV, Athen 1899, s. 398-450.

Liv.: Livius, Ab Urbe Condita,TLG, CD ROM, California 2000.

Mansel, A. M., Ege ve Yunan Tarihi, Ankara 1984.

Meyer. E., Die Grenzen der hellenistischen Staaten in Kleinasien, Leipzig 1925.

Nillson, M.P., Geschicthe der griechischen Religion, München 1941.

Nonn. Dion.: Nonnos, Dionysiaka. TLG, CD ROM, California 2000.

Öztürk, B., Roma İmparatorluk Çağı Küçükasyasında Dionysos Kültü, Arkeoloji ve Sanat Yayınları, İstanbul 2010.

Paus.: Pausanias, Graeciae Descriptio III, Ed. Fridericus Spiro, Leipsiae 1903.

Plin. nat.: Plinius, Naturalis. Historia, TLG, CD ROM, California 2000.

Preller, L. Robert, C., Theogonie und Goetter, Berlin 1984.

Prok. Aed.: Prokopios, De Aedificis, TLG, CD ROM, California 2000.

RE: Paulys Real Encyclopadie der classischen Altertum wissenchaft, München.

Reinhold Merkelbach, “Nikaia die Rankenreiche (Ελικωρη)”, Epigraphica Anatolica, Heft V, 1985, s. 1-3.

Robert, L., La Titulature de Nicee et de Nicomedie: La Gloire et la haine, Harvard Studies in Classical Philology, vol 81, 1977, 1-39.

Roscher, W.H., Ausführliches Lexicon der griechischen und römischen Mythologie, Leipzig 1884-86.

Ruge, W.,”Nikaia”, RE XVII, 218-243.

Step. Byzas.: Stephanos Byzantinos, TLG, CD ROM, California 2000.

Strab.: Strabon. Geographica, çev. A. Pekman, Coğrafya, İstanbul, 1987.

Şahin, S., “Katolog der Antiken Inschriften des Museums von İznik (Nikaia)”, Cilt 1, Stadtgebiet und die nachste Umgebung der Stadt, no.1-633, 1, Bonn 1979.

Şahin, S., İznik Müzesi Antik Yazıtlar Kataloğu, Teil II, 3, Bonn, 1987.

59

Şahin, S., “Katolog des Antiken Inschriften des Museums von İznik (Nikaia)”, Cilt II, 3, Testimonia I. K.10, 3. Bonn 1987.

Şahin, S., “Yazıtların Diliyle İznik’te (Nikaia) Tarih”, V. Araştırma Sonuçları Toplantısı I, Ankara 1987, s. 369-374.

Şahin, S., Tarih Boyunca İznik, Türkiye İş Bankası Yayını, İstanbul, 2004.

Tripp E., The Meridian Handbook of Classical Mythology, New York 1974.

Waddington, W. H., Babelon, E., Reinach, Th., Recuil general des monnaies grecque d’Asie Mineure 1, Paris 1910.

Zos. Hist.: Zosimos, Historia, TLG, CD ROM, California 2000.