Upload
studio-guichard
View
236
Download
1
Embed Size (px)
DESCRIPTION
Haalbaarheidsstudie naar het vernatten van veengebieden en het verhandelen van hierdoor behaalde emissiereducties. In opdracht van de Natuur en Milieufederatie Groningen.
Citation preview
rapport valuta voor veen | hoofdstuk 1 xxxxxxxxxxxxxxxxxx
00
voor veenEen haalbaarheidsstudie naar het vernattenvan veengebieden en het verhandelen vanhierdoor behaalde emissiereducties
publiekssamen
vatting
2
voorafinhoud
pagina 3inleiding
pagina 7valutavoorveen
pagina 11resultaten
pagina 19conclusiesenaanbevelingen
pagina23bronvermelding
Om klimaatverandering tegen te gaan, moet
gezochtwordennaarinnovatievemethodenvoorhet
reducerenenopslaanvanCO2.Veengebiedenkunnen
hierin een belangrijke rol vervullen. Veen ontstaat
door een continue aangroei en stapeling van plant-
aardigmateriaalenishiermeeeennatuurlijkeopslag-
vormvanCO2.Doorveenoxidatie,krimpeninklinking
neemt het Nederlandse areaal veengrond echter
jaarlijksmet2%af.Tenopzichtevan1950ishetruim
dehelft(55%)kleinergeworden.DeCO2-uitstootdie
inEuropadoorveenoxidatievrijkomtstaatgelijkaan
detotaleuitstootvanbroeikasgassenvanBelgië.Het
verhogenvandegrondwaterspiegelinveengebieden
kan een oplossing zijn om CO2-uitstoot en bodem-
dalingtegentegaan.
MetValuta voor VeenhebbendeNatuurenMili-
eufederatieGroningenenadviesbureauIMSAAmster-
dam een haalbaarheidsstudie gedaan naar het CO2-
emissiereductiepotentieel van veengebieden en het
opzettenvaneen(regionale)CO2-compensatiemarkt.
Gekeken is of het Valuta voor Veen-concept boeren,
bedrijvenenanderepartijenkanstimulerenommaat-
regelen te treffen tegen veenoxidatie. De emissie-
rechtendiezijverkrijgendoor instandhoudingofre-
alisatievanveen(weide)gebiedenwordenverhandeld
op een (regionale) koolstofmarkt. De gereduceerde
CO2-emissiewordtopdezemaniergeldwaard.
Voordestudiezijntweescenario’sdoorgere-
kend waaruit blijkt dat het Valuta voor Veen-concept
kansrijk is. Het landbouwscenario toont aan dat de
opbrengstenvanuitdekoolstofmarktinpotentievol-
doende zijn om de benodigde investeringen binnen
7 tot 12 jaar terug te verdienen, mits het waterpeil
voldoende wordt verhoogd. Bijkomend voordeel in
dit scenario is dat landbouwkundig gebruik van de
gronden nog steeds mogelijk is en veenoxidatie en
bodemdalingvertraagdworden.
Binnenhetnatuurscenariowarendeopbreng-
stenvanuitdekoolstofmarkthethoogst.Zezijnech-
ternietvoldoendeombinnenredelijketermijnookde
aankoopkostenvandegrondterugtekunnenverdie-
nen.Welzouhetbeheervandegerealiseerdenatuur-
gebiedenvanuitdeopbrengstengefinancierdkunnen
worden.Voordeelvanditscenarioisdatveenoxidatie
enbodemdalinginhungeheelwordentegengegaan
en er waardevolle natuurgebieden worden ontwik-
keld.
Destudieismetveelzorgtotstandgekomen.
We willen de experts, stakeholders, reviewers en le-
den van de kerngroep bedanken voor hun input en
hetmeedenkenaandezestudie.
SiegbertvanderVelde WoutervanDieren
Natuur en Milieufederatie IMSA Amsterdam
Groningen
1234
Deze uitgave bevat een samenvatting
van het onderzoeksrapport Valuta voor
Veen.Eendigitaleversievanhet
volledigeonderzoeksrapportkuntu
opvragenbijNatuurenMilieufederatie
3
publiekssamenvatting valuta voor veen | hoofdstuk 1 inleiding
inleiding
Veen- en veenweidegebieden vormen voor Nederland een kenmerkend land-schapstype en zijn van grote natuurlijke en cultuurhistorische waarde. Een groot deel van het veen(weide)areaal is te vinden in het Westen en het Noorden van ons land. Deze grond wordt voornamelijk gebruikt voor veeteelt, en in Groningen enDrenthe ook voor akkerbouw.
Veengrondiszeervruchtbaarendaarmeeuitermategeschiktvoorlandbouw.
Omtekunnenboerenopdezenatteveengrondwordteenonnatuurlijklaag
waterpeilgehanteerd.Dezediepeontwateringleidttotverdrogingvanveen-
gebieden.Doordathetveenwordtblootgesteldaanzuurstofoxideerthet,
watuiteindelijkeenaanhoudendebodemdalingtotgevolgheeft:gemiddeld
1centimeterperjaareninsommigegebiedenzelfstot3centimeterperjaar.
(figuurA,pagina4)Bodemdalingkanleidentotschadeaanhuizeneninfrastruc-
tuur.Daarnaastvergroothetdekansopnatschadeindelandbouwenop
overstromingen.
Hettenbehoevevandelandbouwvoortdurendverlagenvanhetwaterpeil
alsreactieopdebodemdalingvergteensteedsgroterecapaciteitvande
gemalenvanhetwaterschap.Daarnaastmoetenwaterwegensteedsmeer
verdieptwordenomhetovertolligewateraftekunnenvoeren.Veenoxidatie
dreigthiermeeeenaanzienlijkekostenpostteworden.Hetopdezemanier
blijvenregulerenvanhetwaterpeilwordthiermeeoptermijneenonmogelijke
opgave.Bovendienheefthetverlagenvanhetwaterpeilincombinatiemet
veenoxidatieeennegatiefeffectopweidevogelsendewaterkwaliteit.
IntotaalisinWest-enNoord-Nederlandcirca223.000hectareaan
veen(weide)gebiedinlandbouwkundiggebruikwaarmaaivelddalingdoor
veenoxidatieproblematischis.Hiervanligthetmerendeel(136.000ha)inhet
westelijkveenweidegebied,inZuid-Holland(Kuikmanetal.,2005).
1.
y
Doorveenoxidatie,krimpeninklinking
neemthetNederlandseareaalveengrond
steedsverderaf.
publiekssamenvatting valuta voor veen | hoofdstuk 1 inleiding
4
CO2CO2
Vegetatie
Grondwater
Veen
BodemdalingSchade en risico
BodemdalingSchade en risico
Lage waterstand noodzakelijkvoor (mechanische) landbouw
Veen verdroogt, CO2 komt vrij
CO2
CO2
CO2
CO2
CO2CO2
CO2
CO2
CO2
CO2
CO2CO2
Vegetatie
Grondwater
Veen
Natte voeten
CO2CO2
BemalenWordt steeds kostbaarder
CO2 CO2
Veenoxidatie en klimaatHetklimaatverandert:degemiddeldetemperatuuropaardestijgt.De
explosievetoenamevanCO2indeatmosfeerdoormenselijktoedoenishier
grotendeelsverantwoordelijkvoor.Wereldwijdverbruikenwenuineenjaar
defossieleenergiediezichineenmiljoenjaarheeftgevormd.Omklimaat-
veranderingtegentegaanmoetdeCO2-uitstootsterkgereduceerdworden.
NaastreductiemoetgezochtwordennaarmethodesomCO2vastteleggen.
Veengebiedenzijnhetinitiëlestadiumvanbruinkoolensteenkoolenfunctio-
nerenvanoriginealseffectieveCO2-opslag.Deverdrogingvanveengebieden
vormteenaanzienlijkebronvanCO2-uitstootinNederland:4,2miljoenton
CO2perjaar.Ditiscirca4%vandetotaleNederlandseCO2-uitstoot.
CO2-opslag, een ‘nieuwe’ functie voor veen VeenoxidatieendedaarmeesamenhangendebodemdalingenCO2-uitstoot
kanvertraagdoftegengegaanwordendoorhetonnatuurlijklagewaterpeil
inveengebiedenweerteverhogen.DitbetekentdatNederlandseveen-
gebiedendekomendedecenniaopeenanderemanierbeheerdenbenut
moetenworden.Hierbijishetzaaknieuwe,robuusteecosysteemfunctiesen
gebruiksfunctiesteontwikkelen.
Onderdejuistenatuurlijkeomstandighedenleidthetverhogenvanhet
waterpeilnietalleentotminderCO2-uitstoot,maarkandoorveenvorming
zelfsextraCO2wordenvastgelegd.Hiermeeheeftveenvernattinghetpoten-
tieelomeenwezenlijkebijdrageteleverenaanderegionaleklimaatdoel-
stellingen.Daarwaarhetgewenstisdelandbouwfunctietebehouden,kan
gebruikwordengemaaktvanonderwaterdrainagewaardooreenhoger
waterpeilmogelijkis.
Natuur profiteert meeVerhogingvanhetwaterpeilheeftbovendieneenpositiefeffectopdewater-
kwaliteitendenatuurwaardenvanhetveengebied.Wanneerhetwaterpeil
zodanigwordtverhoogddatgrotegevarieerdewetlandsenmoerassen
ontstaan,dankomtdittengoedeaanwaardevollesoortenalsroerdomp,
porseleinhoen,bever,otterendiverseorchideeën-enzeggesoorten.
Verhogingvanhetwaterpeilincombinatiemetveeteeltkantengoede
komenaandeweidevogels.DenatuurprofiteertdusmeevandeCO2-
reductieenvastleggingwanneerveengebiedenweervernatworden.
FiguurA.Bodemdalingdoorveenoxidatie
publiekssamenvatting valuta voor veen | hoofdstuk 1 inleiding
5
y
Barrières voor vernattingHoeweldesituatieineendeelvandeNederlandseveengebiedenonhoudbaar
begintteworden,blijvenstructurelemaatregelenuitomveenoxidatieende
daarmeesamenhangendeCO2-uitstootenbodemdalingtegentegaan.
Verhogingvanhetwaterpeilraaktdirectaandegevestigdekortetermijn-
belangenvanpartijen,zoalsboeren.Erisonvoldoendepolitiekedaadkrachten
draagvlakvooringrijpendemaatregelen.
Hetgebrekaanfinancieringvormteentweedebelangrijkebarrière.De
benodigdemaatregelenomveenoxidatietegentegaanbrengenkostenmet
zichmee.Onduidelijkiswelkepartijenverantwoordelijkzijnvoorde
benodigdeinvesteringen.Daarnaastzaldoorhetverhogenvanhetwaterpeil
minderintensievelandbouwmogelijkzijn,waardoordeopbrengstperhectare
perjaarminderis;eenkostenpostvoordeboer.Doorrecentebezuinigingen
ophetnatuur-enlandschapsbeleidisbovendieneengrootfinancieeltekort
ontstaanvoorhetaankopen,inrichtenenbeherenvannatuurgebieden.
Dehaalbaarheidsstudierichtzichmetnameopdezetweedebarrièreen
onderzoektofhetValuta voor Veen-concepteenfinanciëleprikkelkanbieden
indeomslagnaareenduurzaamenrobuustgrondgebruikinveengebieden.
Eenvandehoofdvragenvandezehaalbaarheidsstudieishoedeinhetveen
opgeslagenCO2indegrondgehoudenkanwordenopeeneconomisch
haalbaremanier.
Maatschappelijke kosten bodemdalingVerhoging van het waterpeil vraagt om technische aanpassingen en maatregelen. Daarbovenop zal hierdoor geen of minder intensieve landbouw mogelijk zijn: een kostenpost voor de boer. Niets doen leidt echter ook tot hoge kosten. Om het waterpeil continu te verlagen als reactie op de aanhoudende bodemdaling zijn grote investeringen nodig in het waterbeheersysteem, zoals het verdiepen van sloten en het vergroten van de bemalingscapaciteit: een kostenpost voor het waterschap en uiteindelijk de burger.
In veel veenweidegebieden wordt de problematiek van aanhoudende bodemdaling steeds urgenter. In Zuid-Holland zijn de kosten voor water- en rioolbeheer in veenweidegebieden in 10 jaar tijd verdubbeld (Waarheen met het veen, 2009). In sommige polders zijn de kosten om de polder droog te houden voor landbouwdoeleinden momenteel al hoger dan de opbrengsten uit de landbouw.
Een verkenning van Wetterskip Fryslân laat zien dat in veen(weide)-gebieden die onderhevig zijn aan veenoxidatie bij huidig beheer (verlaging waterpeil om effecten bodemdaling op te vangen) een verhoging van circa 30% verwacht kan worden in de totale water-beheerkosten. Voor Wetterskip Fryslân gaat het hier om extra kosten (ten gevolge van veenoxidatie) van 3 tot 3,5 miljoen euro per jaar. Hierbij gaat het puur om de kosten van het waterbeheer; de kosten van andere schadelijke maatschappelijke gevolgen van veenoxidatie en bodemdaling zijn hierin niet meegenomen. (Wetterskip Fryslân, 2011)
publiekssamenvatting valuta voor veen | hoofdstuk 1 inleiding
6
Met Valuta voor Veen wordt een nieuw financieringsmodel geïntroduceerd, waarin emissie-rechten, verkregen vanuit reductie en/of vastlegging van CO2 door vernatting van veen(weide)gebieden, worden verhandeld op een (regionale) koolstofmarkt. Er zijn verschillende typen koolstofmarkten: de verplichte markt, vrijwillige gecertificeerde markten en vrijwilligeongecertificeerde markten. In deze haalbaarheidsstudie is gerekend met de kosten enopbrengsten van de verplichte markt (EU-ETS) en de vrijwillige gecertificeerde markten.
Verplichte markt: EU-ETSHet EU-ETS (European Trading System van de Europese Unie) is met30 deelnemende Europese landen de grootste internationale beurs voor broeikasgassen. Het emissiehandelssysteem komt voort uit het Kyoto-protocol en is voor de EU een van de belangrijkste instrumenten om CO2-uitstoot te reduceren. Energiebedrijven en de industrie mogen alleen nog CO2 uitstoten wanneer zij daar zogenaamde ‘emissierechten’ voor hebben. Eén emissierecht staat voor de uitstoot van één ton CO2. HetEU-ETS werkt via het ‘Cap and Trade’-principe: de Europese overheid geeft grote vervuilende bedrijven emissierechten om een bepaalde hoeveelheid broeikasgassen uit te mogen stoten. Als een bedrijf meer uitstoot dan zijn emissierechten krijgt het een boete. Echter wanneer een bedrijf erin slaagt zijn uitstoot te reduceren, kan het restant aanemissierechten verkocht worden aan andere emitterende bedrijven.De waarde van het emissierecht wordt bepaald via de koolstofmarkt.Het aantal uitgegeven emissierechten wordt periodiek verminderd, zodat de emissies uiteindelijk omlaaggaan.
Vrijwillige marktBurgers, (overheids)instellingen en bedrijven die niet onder hetverplichte emissiehandelssysteem vallen, kunnen hun emissies compen-seren op de vrijwillige emissiemarkt. Participatie in deze markt wordt vaak gedreven door ethische motieven, maatschappelijk verantwoord ondernemen of marketing- en PR-motieven. De vrijwillige markt is niet juridisch bindend en werkt niet via het ‘Cap and Trade’-principe.(Frieden et al., 2014; Bonn et al., 2014)
Spelregels koolstofmarktOm een project in aanmerking te laten komen voor het verhandelen van emissierechten, moet voldaan worden aan een aantal spelregels om een correct en betrouwbaar beeld te krijgen van de behaalde emissiereduc-ties. Hiervoor zijn per type project standaarden en methodieken opge-steld voor het vaststellen, monitoren en verifiëren van emissiereducties en zijn voorwaarden voor het project omschreven waaraan voldaan moet worden voor certificatie.
Binnen de vrijwillige markt worden verschillende standaarden gebruikt om de door het project gerealiseerde emissiereducties te kunnengaranderen. Deze standaarden verschillen onderling in kwaliteit enprocedures, kosten van certificering en betrouwbaarheid (Frieden et al.,
2014). De voornaamste standaards zijn de Voluntary Carbon Standard (VCS), de Climate Action Reserve (CAR), de CCX en Gold Standard.
dekoolstofmarkt
publiekssamenvatting valuta voor veen | hoofdstuk 2 valuta voor veen
7
valutavoorveen
Met de haalbaarheidsstudie Valuta voor Veen is onderzocht of het CO2-opslag en -reductiepotentieel van veen(weide)gebieden benut kan worden voor een(regionale) CO2-compensatiemarkt. Een ton vastgelegde en/of gereduceerdeCO2 -uitstoot door het tegengaan van veenoxidatie wordt hiermee geld waard.Dit sluit aan bij de wens vanuit bedrijven en overheden om op regionaal niveau een CO2-compensatie- en handelssysteem in te richten.
Debelangrijkstevraagbinnendestudieisofverkoopvandeverkregen
emissierechteneenstructureleenbovenalvoldoendegrotefinanciële
bijdragekanleverenaandebenodigdemaatregelenomveenoxidatietegente
gaaneneenimpulstegevenaandenatuurwaardenvanhetgebied.Zowordt
methetvermarktenvangereduceerdeen/ofvastgelegdeCO2-uitstooteen
geheelnieuwverdienmodelopgezetvoorboerenennatuurbeheerders.
(FiguurB,pagina8)
Dehaalbaarheidvanhetbeoogdefinancieringssysteemisindeeersteplaats
getoetstaandehandvandecriteriaemissiereductieenterugverdientijdvan
demaatregelentegenveenoxidatie.Daarnaastisgekekennaardeneven-
voordelenvanvernattingsmaatregelen,deverhandelbaarheidvanverkregen
emissierechtenop(regionale)koolstofmarktenendeopschaalbaarheidvan
hetValuta voor Veen-concept.
Omderealiseerbaarheidendeeffectenvaneenverhoogdwaterpeilin
veen(weide)gebiedenteverkennen,zijnindezehaalbaarheidsstudietwee
scenario’sverkend:
2.
1. Landbouwscenario:
behoudvanagrarischefunctie
2. Natuurscenario:
opgevenvanagrarischefunctieenontwikkelingvannatuurfunctie y
CO2CO2
Emissierecht
Natuurscenario Landbouwscenario
Project Y heeft een �nancieringsbehoefte ten behoeve van maatregelen tegen veenoxidatie om
Organisatie X wil emissies verder reduceren dan technisch of
CO2CO2CO2 CO2
CO2
CO2
CO2
Emissierecht
CO2CO2
Landbouwscenario
Project Y heeft een financieringsbehoefte ten behoeve van maatregelen tegen veenoxidatie om emissiereducties te realiseren
Organisatie X wil emissies verder reduceren dan technisch of economisch mogelijk is
CO2CO2
Natuurscenario
CO2 CO2
CO2
CO2
CO2
Vlakke waterspiegel
Drainagebuis
Sloot
Veen
Holle waterspiegel
‘Slootkanteffect’
Sloot
Veen
Vlakke waterspiegel
Drainagebuis
Sloot
Mét onderwaterdrainage
Veen
Holle waterspiegel
“Slootkante�ect”
Sloot
Zonder onderwaterdrainage
Veen
€
publiekssamenvatting valuta voor veen | hoofdstuk 2 valuta voor veen
8
Landbouwscenario
Verhogingvanhetwaterpeilzonderaanvullende
technischeingrepenheeftineenconventioneel
akkerbouw-enveehouderijbedrijfeennegatiefeffect
opdeoptimaleagrarischebedrijfsvoering:hetlandis
mindervaakbegaanbaarmetzwaremachines,minder
productiefengevoeligervoornatschade(bijgebruik
vangangbaregewassen).
Ompeilverhogingtekunnencombinerenmetagrarischgebruikwordtinhet
landbouwscenariogebruikgemaaktvanonderwaterdrainage.Hetdrainage-
systeemzorgtdatdelandbouwgrondindrogeperiodenwordtgeïrrigeerden
innatteperiodengedraineerd.Dematevanverhogingvanhetwaterpeilin
combinatiemetonderwaterdrainagebepaaltdeintensiteitvande
(conventionele)agrarischebedrijfsvoeringdiemogelijkisophetperceel.
HetValuta voor Veen-conceptkanagrariërseennieuwverdienmodelbieden
waarininvesteringeninmaatregelentegenveenoxidatie,gecompenseerd
worden.Vertragingvandeveenoxidatiehoudtookeenvertragingvande
bodemdalingin.Ditheefttotgevolgdatverlagingvanhetwaterpeil(ende
daarmeegepaardehogekostenvoorhetwaterschap)minderfrequentnodig
is.Decombinatievanagrarischgebruikenhetvertragenvanveenoxidatie
draagtbijaanhetlangerinstandhoudenvanwaardevolcultuurhistorisch
landschap.
scenario’s
landbouwscenario natuurscenario
OnderwaterdrainageOnderwaterdrainage is een systeem van ondergrondse buizen dat zorgt voor drainage van het land in de winter en irrigatie in de zomer (Van den Akker et al., 2010). Veenoxidatie en de daarmee samen-hangende CO2-uitstoot en bodemdaling treden voornamelijk op in droge periodes en zijn sterk afhankelijk van de diepste grond-waterstanden die optreden in percelen. De diepste grondwaterstand onder een perceel is vaak niet gelijk aan de diepte van het slootpeil. In droge tijden worden de randen van percelen geïnfiltreerd door het slootwater. Verder bij de slootranden vandaan dringt het slootwater minder goed door en kan het waterpeil als gevolg van verdamping tot enkele decimeters onder het slootpeil zakken (holle waterspiegel).(figuur C). Bij onderwaterdrainage worden buizen aangebracht in de bodem, waardoor het slootwater beter infiltreert in het gehele perceel en een holle waterspiegel wordt voorkomen. (figuur D). In natte perio-den zorgt onderwaterdrainage voor drainage van het land, waardoor het water beter afgevoerd wordt en lage delen van het land niet te nat worden. Onderwaterdrainage maakt een gecontroleerde peilver-hoging mogelijk, waardoor agrarisch gebruik en het vertragen van veenoxidatie gecombineerd kunnen worden. De mate van conven-tioneel agrarisch gebruik en de mate van het vertragen van veen-oxidatie zijn beide (omgekeerd evenredig) afhankelijk van de mate waarin het peil wordt verhoogd.
CO2CO2
Emissierecht
Natuurscenario Landbouwscenario
Project Y heeft een �nancieringsbehoefte ten behoeve van maatregelen tegen veenoxidatie om
Organisatie X wil emissies verder reduceren dan technisch of
CO2CO2CO2 CO2
CO2
CO2
CO2
Emissierecht
CO2CO2
Landbouwscenario
Project Y heeft een financieringsbehoefte ten behoeve van maatregelen tegen veenoxidatie om emissiereducties te realiseren
Organisatie X wil emissies verder reduceren dan technisch of economisch mogelijk is
CO2CO2
Natuurscenario
CO2 CO2
CO2
CO2
CO2
Vlakke waterspiegel
Drainagebuis
Sloot
Veen
Holle waterspiegel
‘Slootkanteffect’
Sloot
Veen
Vlakke waterspiegel
Drainagebuis
Sloot
Mét onderwaterdrainage
Veen
Holle waterspiegel
“Slootkante�ect”
Sloot
Zonder onderwaterdrainage
Veen
€
CO2CO2
Emissierecht
Natuurscenario Landbouwscenario
Project Y heeft een �nancieringsbehoefte ten behoeve van maatregelen tegen veenoxidatie om
Organisatie X wil emissies verder reduceren dan technisch of
CO2CO2CO2 CO2
CO2
CO2
CO2
Emissierecht
CO2CO2
Landbouwscenario
Project Y heeft een financieringsbehoefte ten behoeve van maatregelen tegen veenoxidatie om emissiereducties te realiseren
Organisatie X wil emissies verder reduceren dan technisch of economisch mogelijk is
CO2CO2
Natuurscenario
CO2 CO2
CO2
CO2
CO2
Vlakke waterspiegel
Drainagebuis
Sloot
Veen
Holle waterspiegel
‘Slootkanteffect’
Sloot
Veen
Vlakke waterspiegel
Drainagebuis
Sloot
Mét onderwaterdrainage
Veen
Holle waterspiegel
“Slootkante�ect”
Sloot
Zonder onderwaterdrainage
Veen
€
Zonderonderwaterdrainage
Métonderwaterdrainage
FiguurC.
FiguurD.
FiguurB.HetValuta voor Veen-concept
CO2CO2
Emissierecht
Natuurscenario Landbouwscenario
Project Y heeft een �nancieringsbehoefte ten behoeve van maatregelen tegen veenoxidatie om
Organisatie X wil emissies verder reduceren dan technisch of
CO2CO2CO2 CO2
CO2
CO2
CO2
Emissierecht
CO2CO2
Landbouwscenario
Project Y heeft een financieringsbehoefte ten behoeve van maatregelen tegen veenoxidatie om emissiereducties te realiseren
Organisatie X wil emissies verder reduceren dan technisch of economisch mogelijk is
CO2CO2
Natuurscenario
CO2 CO2
CO2
CO2
CO2
Vlakke waterspiegel
Drainagebuis
Sloot
Veen
Holle waterspiegel
‘Slootkanteffect’
Sloot
Veen
Vlakke waterspiegel
Drainagebuis
Sloot
Mét onderwaterdrainage
Veen
Holle waterspiegel
“Slootkante�ect”
Sloot
Zonder onderwaterdrainage
Veen
€
publiekssamenvatting valuta voor veen | hoofdstuk 2 valuta voor veen
PaludicultuurVernatte veengronden kunnen zich ontwikkelen tot vochtige moeras-natuur met waardevolle soorten. Wel moet worden opgemerkt dat bij agrarisch land dat in het verleden sterk bemest is geweest, het aantal waardevolle soorten dat in de vernatte situatie kan gedijen beperkter is. Om de gewenste natuurambities te behalen, wordt in de praktijk de sterk bemeste bovenlaag vaak verwijderd voor het veen wordt vernat. Wanneer volgens het Valuta voor Veen-concept de gereduceerde CO2 wordt vermarkt op de koolstofmarkt, dan moet de vrijgekomen CO2 uit de verwijderde bovenlaag meegenomen worden in de broeikas-balans van het project. Deze oxideert namelijk doorgaans alsnog,zij het buiten het natuurgebied. Afhankelijk van de dikte van deverwijderde bovenlaag kan het de business case sterk benadelen.
Als tussenvorm kan, naast conventionele landbouw of natte natuur, worden gekozen voor het niet verwijderen van de toplaag, met vervolgens een aan natte gronden aangepaste landbouw waarbij het waterpeil tot aan het maaiveld komt, ook wel paludicultuur genoemd. Hierbij worden inkomsten uit producten gegenereerd terwijl tegelijk veenaangroei gerealiseerd kan worden.
Voorbeelden van paludicultuur zijn de teelt van de watervaren Azolla als groene meststof en diervoeder, de Lisdodde voor constructie-materiaal en vezels voor papierproductie, en veenmos als alternatief turfsubstraat in de tuinbouw (Bas van de Riet, 2014). Deze optie wordt in deze studie niet als apart scenario behandeld omdat er veelonzekerheden zijn over de hoogte van kosten en opbrengsten, maar het is mogelijk voor bemeste gronden wel de meest interessante optie.
9
y
Natuurscenario
Omveenoxidatiehelemaaltestoppenmoethetwater-
peilwordenverhoogdtotaanhetmaaiveld.Conven-
tioneelagrarischgebruikishierdoornietmeermogelijk.
Voorhetnatuurscenariowordtdelandbouwgronduit
productiegenomen.Hettegengaanvanveen-
oxidatiewordthiergecombineerdmetdeontwikkeling
vanwaardevollenatuur.Hetstoppenvandeveenoxidatievoorkomtverdere
bodemdaling,waardoorverlagingvanhetwaterpeilendedaarmeegepaarde
hogekostenvermedenkunnenworden.
Inditnatuurscenarioontstaatvochtigemoerasnatuur(vaakaangeduidals
‘rewettedpeatlands’),waaronderdejuisteomstandighedenzelfsCO2wordt
vastgelegddoorvegetatie-enveenvorming.Dezewetlandsenmoerassen
zijnessentieelvoorwaardevollesoortenalsroerdomp,porseleinhoen,bever,
otterendiverseorchideeën-enzeggesoorten.Dekwaliteitvandeont-
wikkeldenatuurhangtnauwsamenmetuiteindelijkeinrichtingenbeheervan
hetgebiedendevoedselrijkdomvandebodem.
Hetscenarioheefteenvoordehandliggendelinkmethetklimaatadapta-
tiebeleid,omdatdezegebiedenvaakzeergeschiktzijnvoorwaterberging.
Doordebezuinigingenophetnatuurbeleidzijnermomenteelgrotetekorten
vooraankoop,inrichtingenbeheervandergelijkenatuurgebieden.HetValuta
voor Veen-conceptkanaandezeontwikkelingenbijdragendooreennieuwe
financieringsvormtebiedenvoorontwikkelingenbeheervanwetlandsen
moerasgebieden.
landbouwscenario natuurscenario
casussen
CasusgebiedenDe casussen binnen de twee scenario’s (landbouw en natuur) zijn gebaseerd op een drietal gebieden onderhevig aan veenoxidatie waar maatregelen genomen zijn die veenoxidatie tegengaan:
ZegveldProefboerderij Zegveld ligt in het westelijk veenweidegebied, in Zuid-Holland. Het gebied is met name in gebruik voor veeteelt. Door de voortdurende problemen met veenoxidatie en bodemdaling in dit gebied worden er diverse pilots uitgevoerd met het verhogen van het waterpeil in combinatie met onderwaterdrainage.
OosterpolderDe Oosterpolder ligt in het Zuidlaardermeergebied en maakt deel uit van het Hunze-beekdal. De polder werd voorheen gebruikt voor veeteelt. Het Groninger en het Drentse Landschap werken samen om het gebied weer om te zetten in zompige moerasnatuur.
ExlooIn de bovenloop van het Hunze-beekdal ligt het Achterste Diep, vlakbij Exloo. Het is in gebruik als akkerbouwgebied, een functie die de veen-oxidatie versnelt vanwege de diepe ontwatering en het bewerken van de grond. Waterschap Hunze en Aa’s en andere partijen zijn in dit gebied een pilot gestart met regelbare drainage. Het akkerbouwpeil waarmee gerekend is in deze studie vertegenwoordigt een relatief diep waterpeil voor dit gebied.
Perscenariozijndriefictievecasussendoorgerekenddieverschillenin
1)grondgebruik,2)dematewaarinhetwaterpeilisverhoogd,en/of3)het
uiteindelijkewaterpeil.Degekozenwaterpeilenvandecasussenzijn
gebaseerdoppeileninhetbetreffendegebied(ziehetkadermetcasus-
gebieden)endebijbehorendegebruiksfunctie.Depeilenencasusgebieden
zijngekozenomheteffectvaneenbrederangevanverschillendewaterpeilen
opdeveenoxidatieinzichtelijktekunnenmaken.
publiekssamenvatting valuta voor veen | hoofdstuk 2 valuta voor veen
10
overzicht van casussen die per scenario zijn verkend in deze haalbaarheidsstudie
*owd=onderwaterdrainage
Scenario Casus Verandering Waterpeil Uiteindelijke waterpeil
Verhoging Jaarlijksgemiddelde
waterpeil(cm) (cm-mv)
Verhoging waterpeil in landbouwgronden met behoud agrarische functie
1a Akkerbouw (Exloo) Vanakkerbouwnaarakkerbouwmetowd* 80 -60
1b Veeteelt (Zegveld) Vanveeteeltnaarveeteeltmetowd* 10 -50
1c Veeteelt (Zegveld ext.) Vanveeteeltnaarextensieveveeteeltmetowd* 40 -20
Verhoging waterpeil waarbij landbouwgronden een natuurfunctie krijgen
2a Akkerbouw (Exloo) Vanakkerbouwnaarrewettedpeatlands 140 0
2b Veeteelt (Oosterpolder) Vanveeteeltnaarrewettedpeatlands 45 0
2c Veeteelt (Zegveld) Vanveeteeltnaarrewettedpeatlands 60 0
landbouwscenario natuurscenario
landbouwscenario natuurscenario
Δ
publiekssamenvatting valuta voor veen | hoofdstuk 3 resultaten
11
3.resultaten
De haalbaarheid van de zes cases is getoetst aan de hand van een aantalbouwstenen, waaronder reductie broeikasgassen, terugverdientijd eninvesteringskosten, opschaalbaarheid en toepasbaarheid koolstofmarkt.
Reductie broeikasgasemissiesHeteffectvandemaatregelenuitdeverschillendecasesopdeemissievan
broeikasgassenisberekendaandehandvanwaardenuitdeliteratuur.Dere-
ductiesvandeCO2-uitstootzijngebaseerdopveldstudiesvanCouwenbergen
HooijeroverderelatietussenCO2-uitstootenwaterpeil(CouwenbergenHooijer,
2013).CH4(methaan)iseenbroeikasgas,25maalzosterkalsCO2,waarvan
concentratieskunnentoenemenbijveenvernattingtotaanenbovenhet
maaiveld.Daarommoetditwordenmeegenomenindeberekeningen.Voor
berekeningvandeCH4-emissiewaardenisgebruikgemaaktvanstandaard-
emissiefactorenvoorveengebiedenvandeIPCC(IPCC2013).Opbasisvande
CO2-endeCH4-uitstootispercasusdeemissiereductieinCO2-equivalenten
berekend.
FiguurElaatziendatindeuitgangssituatie
methetlaagstewaterpeildebroeikasgas-
emissiehethoogstis:akkerbouwmeteen
initieelwaterpeilvan140cmonderhet
maaiveldeneenemissievan72,89ton
CO2-equivalentenperhectareperjaar.In
dezecasuskanvervolgensookdehoogste
emissiereductiebereiktworden.Omge-
keerdwordtindecasuswaarhetwaterpeil
minimaalwordtverhoogdookampereen
reductieinbroeikasgasemissiesbereikt
(Veeteelt-Onderwaterdrainagemet
10cmverhogingvanhetwaterpeil).
FiguurE.
Overzichtvandebereikte
emissiereductievanbroeikasgas
percasus.
y
Reductie broeikasgas emissies(CO2 eq. ton / ha / jaar)
80
70
60
50
40
30
20
10
0
41,65
5,21
20,18
66,85
17,8325,64
AkkerbouwExloo
VeeteltZegveld
VeeteeltZegveld ext.
AkkerbouwExloo
VeeteeltOosterpolder
VeeteeltZegveld
Landbouwscenario - onderwaterdrainage Natuurscenario - rewetted peatland
publiekssamenvatting valuta voor veen | hoofdstuk 3 resultaten
12
Overhetalgemeenwordtinhetlandbouwscenariominderreductieaan
broeikasgassenbereiktdanindecasussenvanhetnatuurscenariomet
dezelfdeuitgangssituatie.Ditisteverklarendoordathetwaterpeilinhet
natuurscenariototaanhetmaaiveldverhoogdwordt,waardoorveenoxidatie
endedaarmeegepaardgaandeCO2-uitstootenbodemdalingtegengegaan
wordt.Inhetlandbouwscenariowordthetpeilweliswaarverhoogd,maarblijft
eendeelvandebodemkolomaanzuurstofblootgesteld.Veenoxidatiewordt
hierdoornietgestoptmaarvertraagd.Hiermeewordendeuitstootaan
CO2-equivalentenendebodemdalingslechtsgedeeltelijktegengegaan.
Uitderesultatenblijktdaarnaastdatdemethaanuitstoottoeneemtbijeen
tothetmaaiveldniveauverhoogdwaterpeil(kaderenfiguurF).Metnameinhet
natuurscenarioneemtdemethaanuitstoottoe,waardoordetotaalbereikte
emissiereductievanbroeikasgassenietsafneemtmaarnettopositiefblijft.
MethaanuitstootHet waterpeil heeft grote invloed op de methaanuitstoot. Dit is van belang voor de CO2-boekhouding van een veenvernattingsproject, omdat methaan een 25x zo sterk broeikasgas is als CO2. De methaan-uitstoot neemt toe wanneer de bodem anaeroob wordt door een verhoging van het waterpeil. Vooral wanneer het waterpeil tot op of boven het maaiveld komt, zoals in het natuurscenario van dezestudie, neemt de methaanuitstoot toe. Wanneer het waterpeil onder het maaiveld ligt, zoals in het landbouwscenario, dan wordt de gevormde methaan nog in de zuurstofrijke ontwaterde bodem-kolom afgebroken door microbiële activiteit en komt als CO2 vrij in de atmosfeer. De invloed van het waterpeil op methaanuitstoot komt ook in deze studie sterk naar voren zoals te zien is in figuur F. Deze laten zien dat in het natuurscenario de methaan- uitstoot toeneemt. Ondanks deze verhoogde methaanuitstoot wordt in dit scenario de grootste reductie aan CO2-equivalenten behaald.
Naast het waterpeil kunnen bemesting, voedselrijke omstandighe-den en type en toestand van de veengrond (C:N-ratio) de mate van methaanuitstoot beïnvloeden. Omdat methaan een sterk broeikasgas is, zal de hoogte van het waterpeil en het type veengrond cruciaal zijn voor de uiteindelijke broeikasgasbalans van de maatregel (Brouns
en Verhoeven, 2013). Verder is de op het perceel aanwezige vegetatie van invloed. Wanneer vegetatie, die aan drogere omstandigheden is aangepast, na vernatting onder de nieuwe anaerobe omstandigheden afsterft en wegrot, kan dat tot een tijdelijke extra methaanpiek leiden.
FiguurF.Resultatenvanbereikteemissiereductiesvoorhetnatuur-enlandbouwscenario
indecaseswaarakkerbouwhetuitgangspuntis.Degrafiekengevenpercasedebereikte
CO2-,CH4-endetotaleemissiereducties(tonCO2-eq./ha/perjaar).
Rewetted peatlandAkkerbouw (Exloo)
OnderwaterdrainageAkkerbouw (Exloo)
-100
1020304050607080 72,89
72,89 72,89
0
0 0 0
72,89 72,89 66,85
6,05
-6,05
6,05
Emissie uitgangssituatie Emisssie casus Totaal bereikte emmissie reductie
Emissie uitgangssituatie Emisssie casus Totaal bereikte emmissie reductie
01020304050607080
31,2441,65
31,2441,65
CO2 CH4 CO2 eq. totaal
CO2 CH4 CO2 eq. totaal
Rewetted peatlandAkkerbouw (Exloo)
OnderwaterdrainageAkkerbouw (Exloo)
-100
1020304050607080 72,89
72,89 72,89
0
0 0 0
72,89 72,89 66,85
6,05
-6,05
6,05
Emissie uitgangssituatie Emisssie casus Totaal bereikte emmissie reductie
Emissie uitgangssituatie Emisssie casus Totaal bereikte emmissie reductie
01020304050607080
31,2441,65
31,2441,65
CO2 CH4 CO2 eq. totaal
CO2 CH4 CO2 eq. totaal
publiekssamenvatting valuta voor veen | hoofdstuk 3 resultaten
13
Terugverdientijd en investeringskostenMetbehulpvanhetPaybacktime-modelisdefinanciëlehaalbaarheidvan
hetValuta voor Veen-conceptdoorgerekend.HetPaybacktime-modelgeeft
eenprognosevandenettobatenvanuitdeCO2-emissiehandelendeterug-
verdientijdvandeinvesteringendiezijngedaanomdemaatregeluitte
voeren.Indirectekostenenbatenvooranderepartijenzoalstoekomstige
besparingenopwaterbeheerenklimaatadaptatiezijnindezestudieniet
meegenomen.Dezevereiseneenveelbrederemaatschappelijkekosten-
batenanalyse.Daarnaastisderentenietdoorberekendenzijnnevenbaten
vandemaatregelenendeonderhouds-enbeheerskostenvanhetgebiedniet
meegenomen.Variabelendiewelindeberekeningvandeterugverdientijdzijn
meegenomenzijn:deemissiereductie(ton/ha/jaar),voorhetnatuur-scenario
deaankoopkostenvandegrond,detransactiekosten(€/jaar),deCO2-prijs
(variabel€/tonCO2/jaar)endeCAPEX(inrichtingskosten/jaar).
DeopbrengstenvanhetvermarktenvanCO2-emissierechtenzijnhethoogst
opdevrijwilligemarkt.DitkomtomdathierdewaardeperCO2-emissisrecht
hogerisendetransactiekostenlager(ziekaderhieronder).
Kosten en opbrengsten koolstofmarktAan de koolstofmarkt zijn ook kosten verbonden. De transactiekosten zijn de kosten voor projectopzet, juridische kosten, registratie, certifica-tie en monitoring. De transactiekosten voor de verplichte EU-ETS markt bedragen circa € 5.463 per project per jaar. De trans-actiekosten voor de vrijwillige markt liggen lager op circa € 3.965; dit kan per certificerings-standaard verschillen. (UNDP, 2013; Frieden et al., 2014)
In deze haalbaarheidsstudie is gerekend met drie verschillendeprognoses voor de prijs per ton CO2:1) De verplichte koolstofmarkt – gebaseerd op prijsprognoses voor de
EU-ETS (Guilbert et al., 2014)
2) De vrijwillige koolstofmarkt – gebaseerd op de prijzen van bestaande veenvernattingsprojecten van PrimaKlima weltweit (Frieden et al., 2014)
3) De vrijwillige koolstofmarkt+ waarbij ook waarde wordt toegekend aan positieve neveneffecten van de maatregelen om emissies tegen te gaan. Dit kunnen neveneffecten zijn op het gebied van ecologie,
armoedebestrijding, werkgelegenheid en schoon water. Gebaseerd y
op de prijsprognoses voor het bestaande MoorFutures©-project waar veen vernat wordt in combinatie met natuurontwikkeling en paludi-cultuur.
Prijsprognoses per koolstofmarkt:
Koolstofmarkt 2014 20301 EU-ETS €4,51 € 47,852 Vrijwillig € 10,00 € 47,853 Vrijwillig+ € 30,00 € 60,00
Vooral op de langere termijn worden de onzekerheden rondom de prijs-prognoses groot (Guilbert et al., 2014).
Voor de vrijwillige markt ontbreken prijsprognoses voor de langeretermijn in de literatuur. In deze studie is daarom gebruikgemaakt vande conservatieve prognose voor de EU-ETS en verwachtingen van experts.
Dehoogsteopbrengstwordtbehaaldindecasuswaarhetwaterpeilhet
meestverhoogdkonworden,watresulteertindehoogsteemissiereductie:
hetnatuurscenarioopvoormaligeakkerbouwgronden.Indezecasuswordt
eenopbrengstverwachtvan€3.933perhectarein2030.Dezecasusheeft
echterdoordehogeinvesteringskosten(vanwegedebenodigdegrondaan-
koop)eenzeerlangeterugverdientijd.Decasusmetdekortsteterugverdien-
tijd,7jaar,isdecasuswaarinhetwaterpeilopakkerbouwlandverhoogdwordt
incombinatiemetonderwaterdrainageenvoortdurendagrarischgebruik.
(FiguurG,pagina14)
Deinvesteringskostenvoordeaanlegvanonderwaterdrainageinhetland-
bouwscenariozijnaanzienlijklagerdandekostenvoorhetnatuurscenarioen
daarmeesnellerterugteverdienen.DeterugverdientijdvoordeZegveld-
casusmetextensieveveeteeltis12jaar.Voorwaardedaarbijisweldathet
waterpeilvoldoendeverhoogdwordtincombinatiemetonderwaterdrainage.
Indecasuswaarhetwaterpeilslechts10cmverhoogdwerd(veeteeltin
combinatiemetonderwaterdrainage–Zegveld)isdebereikteemissie-
reductiezogeringdatdeterugverdientijdindezecasuslangerdan20jaar
bedraagt.(FiguurG,pagina14)
publiekssamenvatting valuta voor veen | hoofdstuk 3 resultaten
14
FiguurG.Degrafiekengeven
percasusderesultatenvanhet
Paybacktime-modelweerin
combinatiemetdetotaalbereikte
emissiereductie.
200
150
100
50
0
-50
-1002014 2016 2018 2020 2022 2024 2026 2028 2030
Terugverdientijd > 20 jaarVeeteelt - onderwaterdrainage Zegveld - vrijwillige markt
2500
2000
1500
1000
500
0
--5002014 2016 2018 2020 2022 2024 2026 2028 2030
Terugverdientijd 7 jaarAkkerbouw - onderwaterdrainage Exloo - vrijwillige markt
5000
4000
3000
2000
1000
0
-10002014 2016 2018 2020 2022 2024 2026 2028 2030
Terugverdientijd 20 jaarAkkerbouw - rewetted peatland Exloo - vrijwillige markt +
1000
800
600
400
200
0
-2002014 2016 2018 2020 2022 2024 2026 2028 2030
Terugverdientijd 12 jaarVeeteelt - onderwater drainage Zegveld - extensief - vrijwillige markt
2500
2000
1500
Terugverdientijd 7 jaarAkkerbouw - onderwaterdrainage Exloo - vrijwillige markt
5000
Akkerbouw - rewetted peatland Exloo - vrijwillige markt +
Terugverdientijd 7 jaar
5000
4000
3000
2000
1000
0
-10002014 2016 2018 2020 2022 2024 2026 2028 2030
Nettobatenemissiehandel
(€/ha/jaar)
Totaalbereikteemissiereductie
inCO2-eq.(cumulatiefton/ha)
publiekssamenvatting valuta voor veen | hoofdstuk 3 resultaten
15
Onze conclusieInhetlandbouwscenario(akkerbouwcasus)isdeinvesteringinpotentie
binnen7jaarterugteverdienenmethetvermarktenvanCO2-emissierechten,
mitshetwaterpeilvoldoendewordtverhoogd.
InhetnatuurscenariozijndeopbrengstenuithetvermarktenvanCO2-
emissierechtenonvoldoendeomdeinvesteringenbinnenredelijketermijn
terugteverdienen,ondanksdehogeemissiereductiesinditscenario.De
opbrengstenzijnwelvoldoendeomdeonkostenvoorbeheervanhetgebied
tefinancieren;destandaardkostprijsvanbeheervoormoerasnatuurisvoor
2014gesteldop€532,34(SNLsubsidies).
TabelH.Overzichtpercasusvandebehaaldeemissiereducties,potentiëleopbrengstenvanuitdeemissiehandelin2030endeterugverdientijdvandeinvesteringen.
Bijderewettedpeatland-casussenisooktussenhaakjesdeterugverdientijdexclusiefdekostenvoorgrondaankoopweergegeven.
Casus Waterpeil CO2-eq. reductie CO2-markt Baten Terugverdientijd
verhoging cummulatieve marktwaarop nettobaten
jaarlijks reductiebereikt berekening emmissiehandel
gemiddelde in2030 gebaseerdis in2030
(cm) (ton/ha) (€/ha/jaar)
Akkerbouw (Exloo) Onderwaterdrainage 80 708 EU-ETS 1883 11
80 708 Vrijw. 1914 7
Veeteelt (Zegveld) Onderwaterdrainage 10 89 EU-ETS 140 >>20
10 89 Vrijw 171 >>20
Veeteelt (Zegveld ext.) Onderwaterdrainage 40 343 EU-ETS 856 14
40 343 Vrijw 887 12
Akkerbouw (Exloo) Rewettedpeatlands 140 1136 Vrijw+ 3933 >>20 (5)
140 1136 EU-ETS 3089 >>20
Veeteelt (Oosterpolder)Rewettedpeatlands 45 303 Vrijw+ 1063 >>20 (12)
45 303 EU-ETS 844 >>20
Veeteelt (Zegveld) Rewettedpeatlands 60 436 Vrijw+ 1460 >>20 (10)
60 436 EU-ETS 1118 >>20
y
Δ
(jaar)
publiekssamenvatting valuta voor veen | hoofdstuk 3 resultaten
16
kosten-enbatenanalyse
Onderstaandetabellengeveneenindrukvandekostenenbatendiemetde
scenario’sgemoeidzijn.Dezeliggentengrondslagaandeberekeningvan
deterugverdientijdzoalsopgenomenintabelH.
Deverhogingvanhetwaterpeilheeftinvloedopdeintensiteitvandebedrijfs-
voering.Hieraanzijn,metnameinhetgevalvaneenomschakelingnaareen
extensievebedrijfsvoering,kostenverbondenindevormvaninkomstendelving.
Deaanlegvanonderwaterdrainagebrengtooknevenbatenvoordebedrijfsvoering
metzichmeeindevormvanextraweidedagen,extragrasbenuttingenopbasis
daarvaneenbesparingopdeaankoopvanveevoer.Dezekostenenbatenzijnniet
meegenomenindeberekening.
Kosten en baten natuurscenario:
casus - rewetted peatland oosterpolder
Maatregel: Verhogingvanhetwaterpeiltotophetmaaiveld
incombinatiemetnatuurontwikkeling
Koolstofmarkt: Vrijwilligemarkt+denevenbatenvoornatuuren
waterkwaliteitzijnindeprijspertonCO2
meegenomen
Areaal: 600ha
Verhogingwaterpeil: 45cm
zegveld casus
Kosten: Veeteelt Extensieve
veeteelt
Aanlegonderwaterdrainage (€/ha) 1800 1800
Transactiekostenkoolstofmarkt (€/ha/jaar) 78 78
Batenkoolstofmarkt:
Opbrengst2015 (€/ha/jaar) 52 93
Opbrengst2030 (€/ha/jaar) 249 965
oosterpolder casus
Kosten: Rewetted peatland
Aankoopkostengrond (€/ha) 23000
Inrichtinggebied (€/ha) 7500
Transactiekostenkoolstofmarkt (€/ha/jaar) 6,50
Batenkoolstofmarkt:
Opbrengst2015 (€/ha/jaar) 568
Opbrengst2030 (€/ha/jaar) 1069
Indiendeverhogingvanhetwaterpeilgecombineerdwordtmetpaludicultuurzijn
erookinhetnatuurscenarionevenbatentoeterekenen:inkomstenuitdeoogsten
verkoopvanriet,lisdodde,watervarenAzollaenveenmos.Dezenevenbatenzijn
nietmeegerekendindezestudie.
casus - veeteelt zegveld
Maatregel: Verhogingvanhetwaterpeilincombinatiemet
onderwaterdrainageenveeteelt
Koolstofmarkt: Vrijwilligemarkt
Areaal: 50ha
Verhogingwaterpeil: 10cm(veeteelt)en40cm(extensieveveeteelt)
Kosten en baten landschapsscenario:
publiekssamenvatting valuta voor veen | hoofdstuk 3 resultaten
17
OpschaalbaarheidIntotaaliserinhetWestenenNoordenvanNederlandcirca223.000hectare
aanveen(weide)gebiedinlandbouwkundiggebruikwaarmaaivelddaling
doorveenoxidatieproblematischis.Hiervanligthetmerendeel(136.000
ha)inhetwestelijkveenweidegebied,inZuid-Holland(Kuikmanetal.,2005).In
West-NederlandenFrieslandzijndezegebiedenhoofdzakelijkingebruikvoor
veeteelt,inGroningenenDrenthevoorakkerbouw.Voorakkerbouwiseen
lagerwaterpeilnodig,watresulteertinmeerveenoxidatie.
Gebiedenmeteenveendiktevantenminste40centimeterkomeninaan-
merkingvoorhetValuta voor Veen-concept.Indezegebiedenismethet
huidigewaterbeheernogdecenniaaanveenoxidatieenbodemdalingte
verwachten.Veenvernattingsprojectenleverenindezegebiedeneen
significantebijdrageaanhetvoorkómenvanbroeikasgasemissiesenbodem-
daling.Inveelgebiedenisdeexactediktevanhetnogresterendeveendek
onbekend.Voordeexacteomvangvandeproblematiekishetessentieeldat
actuelemetingenuitgevoerdwordenomdediktevanhetveendektebepalen.
Onderwaterdrainagekanhetbestetoegepastwordeningebiedenwaarhet
cultuurhistorischelandschapinstandgehoudenmoetwordenenwaareen
agrarischebedrijfsvoeringopdelangetermijnkansrijkis.Daarnaastisheteen
zeergeschikteoptieingebiedendiegrenzenaannatuurgebieden,omdathet
eenhogerwaterpeilmogelijkmaakt.Hierdoorwordthetpeilverschiltussen
beidefunctiesbeterbeheersbaarenhetverdrogendeeffectopdeaan-
grenzendenatuurgebiedenverkleind.Voordetoepassingvanonderwater-
drainageishetessentieeldatervoldoendeaanvoervanwatermogelijkis.
FiguurI.Devoornaamsteoorzaakvanbodemdalingisveenoxidatie.
(MinisterievanVerkeerenWaterstaat,2008)
y
Hetuitproductiehalenvanlandbouwgrondenincombinatiemetnatuuront-
wikkelingishetmeestkansrijkingebiedenwaaropdelangetermijnproble-
menmetbodemdalingwordenverwacht,endekostenvanhetwaterbeheer
nietmeerinverhoudingstaantotdeopbrengstenvandeagrarischeproductie.
Indezegebiedenzaldelandbouwoptermijnveelschadeondervindendoor
eentoegenomenrisicovannatschadeenoverstromingen.
publiekssamenvatting valuta voor veen | hoofdstuk 3 resultaten
18
Toepasbaarheid koolstofmarktDekoolstofmarktsteltverschillendecertificeringsvoorwaardenomde
betrouwbaarheidvaneenprojectendedaaringerealiseerdeemissie-
reductiestekunnengaranderen.Dezevoorwaardenzijnsamengevatinhet
kaderhieronder.
VooralvoorkleinereprojectenzoalsdeValuta voor Veen-casussenishetvan
belangdateencertificeringsmethodiekontwikkeldwordtdienietalleen
betrouwbaarencorrectdebehaaldeemissiereductiesweergeeft,maardie
ookefficiëntenniettekostbaaris.Zodradekostenvancertificatieenmonito-
ringtehoogworden,kanhetverhandelenvanemissierechtenvoorkleine
projectenwaarvandetotaleemissiereductiebeperktisalsnelnietmeeruit
(Bonnetal.,2014).Hettrajectvanopzetten,validerenenreviewenvaneen
methodiekvoorcertificatievaneenprojectiskostbaarentijdrovend.Het
isdaarmeeeengrootvoordeelalseraleengoedgekeurdemethodiekbeschik-
baarisdietoegepastkanworden.Binnendeverplichtekoolstofmarktzijner
geenprojectenenmethodiekendielijkenophetValuta voor Veen-concept.
Voorwaarden koolstofmarktOf certificering van een project op de koolstofmarkt haalbaar is hangt af van de volgende voorwaarden:n Beschikbaarheid methodieken voor transparante, verifieerbare en
accurate beoordeling van gerealiseerde emissierechten binnen het project. De ontwikkeling van een nieuwe certificatiemethodiek voor het bepalen van een nullijn (emissies indien project niet plaats zou vinden) en monitoring van de CO2-equivalentemissies is kostbaar en tijdrovend.
n De transactiekosten van het project moeten niet te hoog zijn. Belangrijke factoren zijn:
a) kosten certificatie liggen niet te hoog; de certificatiemethodiek is efficiënt en niet te kostbaar;
b) omvang project is voldoende groot; er worden voldoende CO2-equivalent-emissies gereduceerd.
Binnen de vrijwillige koolstofmarkt (bijv. CDM, VCS, Goldstandard) bestaat de mogelijkheid om meerdere kleine projecten te combineren of aan vereenvoudigde voorwaarden voor kleine projecten te voldoen om zo de onkosten te reduceren.
n
n Additionaliteit: Het project moet aanvullend zijn op:a) financieel gebied; het verhandelen van emissierechten moet een
essentiële bijdrage leveren om de maatregelen voor emissiereducties te kunnen realiseren;b) bedrijfsmatig of beleidsmatig gebied; de maatregelen moeten een
plus leveren op de huidige bedrijfsvoering en beleidsvorming.n Permanentie: De duur van de vermeden broeikasgasuitstoot moet
voldoende lang gegarandeerd kunnen worden. Maatregelen die omkeerbaar zijn (zoals veenvernatting) kunnen gecertificeerd worden met tijdelijke emissierechten, na een periode van 20 tot
30 jaar verliezen deze hun waarde.n Leakage moet voorkomen worden. De CO2-emissie die voorkomen
wordt met het project moet zich niet op een andere locatie hervatten. In geval van het Valuta voor Veen-concept moet de projectontwikkelaar aantonen dat de landbouwactiviteiten niet naar
elders worden verplaatst en daar CO2-uitstoot veroorzaken.
(Bonn et al., 2014; CDM rulebook, 2013; MoorFutures©
Welisereenmethodologievoorbosbouwopnatteveengebieden
(AR-AMS0003).Binnendevrijwilligemarktisaleenstandaardcertificerings-
methodiekontwikkeldvoorhettoekennenvanemissierechtenvoorveen-
vernattingsprojectenindetropen(VCSref.no:VM0027).Eenmethodiekvoor
veenvernattingsprojectenvergelijkbaarmethetnatuurscenariovanhetValuta
voor Veen-conceptisontwikkeldvoordevrijwilligemarkt.(GESTmethodiek;
Silvestrum,2011).
Vooralinhetlandbouwscenariowaardegrondnietwordtaangekocht
verdienendevoorwaardenwatbetreftpermanentieenadditionaliteit
voldoendeaandacht.Aangetoondmoetkunnenwordendathetwaterpeil
inelkgevaldekomende20tot30jaarverhoogdzalblijven.Daarnaastmoet
hetvermarktenvanemissierechtenfinancieeleenessentiëlebijdrageleveren
aandetotstandkomingvanhetproject.Wanneerdenevenbatenvande
bedrijfsvoeringvanonderwaterdrainagedusdanighoogzijndathiermeede
maatregelopzichalgefinancierdkanworden,komteenprojectdusnietin
aanmerkingvoorcertificatie.
publiekssamenvatting valuta voor veen | hoofdstuk 4 conclusie
19
4.conclusiesenaanbevelingenUit de haalbaarheidsstudie blijkt dat het Valuta voor Veen-concept kansrijk is.De opbrengsten uit het verhandelen van emissierechten verkregen vanuit veen-vernattingsprojecten op met name regionale koolstofmarkten zijn aantrekkelijk.
Deomslagnaareenduurzaam,toekomstbestendigwaterbeheerinveen-
(weide)gebiedenbrengtopdelangetermijnvoordelenvooreenbredegroep
betrokkenen.Hettegengaanvanbodemdalingleidttoteenaanzienlijke
besparingopbeheerskostenvoorhetwaterschapenminderschadeaan
nabijgelegeninfrastructuur,dijkenenhuizen.Hettegengaanvanveenoxidatie
heeftnietalleentotgevolgdaterminderbroeikasgassenwordenuitgestoten,
maardraagtookbijaandewaterkwaliteit:oppervlaktewaterwordtminder
belastmetstikstofenfosfaat,dievrijkomenbijdeafbraakvanveen.Daarnaast
heefthetverhogenvanhetwaterpeiltotgevolgdatgebiedseigenwaterlanger
wordtvastgehouden.Hierdoorwordtverdrogingtegengegaan,enwordtde
landbouwminderafhankelijkvande(indetoekomstbeperkte)aanvoervan
gebiedsvreemdwater.Metnameindelaagveengebiedenwaarhetveenpak-
ketnogmaardermatedikis,datbijhethuidigewaterbeheerookopdelange
termijnproblemenwordenverwachtmetveenoxidatie,zijndevoordelenvan
maatregelentegenveenoxidatieaanzienlijk.(VandeRietetal.,2014;Waterschap
HunzeenAa’s,2011)
Hetverhogenvanhetwaterpeilheeftechtergevolgenvoorhethuidigecon-
ventioneleagrarischgrondgebruik.Naarmatehetwaterpeilverderverhoogd
wordt,zalerminderintensieveconventionelelandbouwmogelijkzijn.Dit
vraagtomeenveranderinginhethuidigewaterbeheer,waarbijnaastde
gevestigdekortetermijnbelangenookaandachtisvoordelangetermijn-
effectenen(maatschappelijke)kostenvanhetwaterbeheer.Ditiseen
complexgebiedsproces.Uitdezestudieblijktdatdeteverwachteninkomsten
nietdusdanighoogzijndathetValuta voor Veen-concepthetverdienmodelzal
zijnwaarophetgehelegebiedsproceskandrijven.Hetkanechterwelgoed
functionerenalseenvandeonderdelenwaaropdeomslagnaareentoekomst-
bestendigduurzaamwaterbeheerenhetdaarmeegepaardegebiedsprocesin
laagveengebiedenisgebaseerd.
y
Naasttegengaanvanveenoxidatie
heeftverhogingvanhetwaterpeileen
positiefeffectopdewaterkwaliteiten
natuurwaarden.
publiekssamenvatting valuta voor veen | hoofdstuk 4 conclusies en aanbevelingen
20
Landbouwscenario
Voorhetlandbouwscenarioisindezestudiegekekennaardehaal-
baarheidvanhetValuta voor Veen-conceptwaarbijhetwaterpeil
wordtverhoogdincombinatiemetdeaanlegvanonderwater-
drainage,zodatagrarischgebruikmogelijkblijft.Uitdehaalbaar-
heidsstudieblijktdatdekostenvandeaanlegvanonderwater-
drainageinpotentieterugteverdienenzijndoordeemissierechten
voorgereduceerdebroeikasgasemissiesteverhandelenopeen
regionalekoolstofmarkt.Deverwachteterugverdientijdvandeinvesteringen
varieerttussende7en14jaar,afhankelijkvandematewaarinhetwaterpeil
verhoogdwordt.Vooreenfinancieelhaalbarecasusblijkteenverhogingvan
jaarlijksgemiddeld10cmnietvoldoende,maareenverhogingvan40cmwel.
Deaanlegvanonderwaterdrainageheeftvoordeagrarischebedrijfsvoering
meerderevoordelen:doorhetdrainerendeeffectinnatteperiodenwordt
dekansopnatschadeverkleindenishetlandeerderinhetjaartebeweiden
metkoeienenbegaanbaarmetzwaremachines.Integenstellingtotdein
aanleggoedkopereklassiekedrainage,biedthetdaarnaastdusdemogelijk-
heidomhetwaterpeilindrogeperiodenteverhogenenzobodemdaling
tegentegaan.Deverhogingvanhetwaterpeilbrengtechterookkostenvoor
debedrijfsvoeringmetzichmee,wantnaarmatehetwaterpeilverderwordt
verhoogdiseenminderintensievebedrijfsvoeringmogelijk.
(VandenAkkeretal.,2010)
Hetbelangrijkstevoordeelvanditscenarioisdateencombinatie
metagrarischgebruikmogelijkis.Vanwegederelatiefbeperkte
impactophethuidigegrondgebruikenderelatiefbeperkteinves-
teringskostenisditscenariokansrijkineengrootareaalaanlaag-
veengebieden.Daarnaastmaaktditscenariohetinstandhouden
vaneenwaardevolcultuurlandschapmogelijk(Kooleetal.,2012).
Omdathetwaterpeilniettotopmaaiveldniveauverhoogdwordt,worden
bodemdalingenveenoxidatienietinzijngeheeltegengegaan,maarslechts
vertraagd.Ditleverteenuitstelvandebenodigdeinvesteringeninhetwater-
beheeropeneenvertragingvandeschadelijkeeffectenvanveenoxidatieen
bodemdaling,maardeveenlaagverdwijntopdelangeduuralsnog.
Binnendekoolstofmarktenzijngeenpraktijkvoorbeeldenbekendwaarin
veenvernattingwordttoegepastincombinatiemetonderwaterdrainage
enagrarischgebruik.Hetisdaardooronbekendofervoldoendevraagisbij
marktpartijennaaremissierechtenverkregenuiteendergelijkproject.Omdat
inditscenariodeveenbodemoptermijnalsnogverdwijntenerminder
natuurwinstbehaaldkanworden,richtdezeontwikkelingzichopeenandere
koolstofmarktdanhetnatuurscenarioenkunnennevenbateninmindere
matemeegerekendwordenindeprijspertonCO-2(VandeRietetal.,2014).
Daarnaastisernoggeengoedgekeurdemethodiekbeschikbaarombehaalde
emissiereductiesbetrouwbaartekunnenmonitorenencertificeren.
landbouwscenario natuurscenario
publiekssamenvatting valuta voor veen | hoofdstuk 4 conclusies en aanbevelingen
21
Natuurscenario
VoorhetnatuurscenarioisindezestudieverkendofhetValuta
voor Veen-concepthaalbaariswanneerhetwaterpeilverhoogd
wordttotmaaiveldniveauincombinatiemetdevormingvan
moerasnatuur.Depotentiëleopbrengstenuithetvermarktenvan
emissierechtenblijkeninhetnatuurscenarioonvoldoendeomde
investeringenbinnenredelijketermijnterugteverdienen,ondanks
dehogeemissiereductiesbehaaldinditscenario.Deopbrengsten
zijnwelvoldoendeomdeonkostenvoorhetnatuurbeheervanhetgebied
tebekostigen.
Erzijnscenario’sdenkbaarwaarinhetwaterpeiltotaanhetmaaiveldverhoogd
wordtzonderdataankoopvandegrondnoodzakelijkis,zoalsinhetgevalvan
paludicultuur(VandeRietetal.,2014)ofwanneergrondenuitproductiegehaald
envernatwordeninhetkadervandevergroeningsmaatregelenvoorhet
GemeenschappelijkLandbouwBeleid.Indiendeaankoopvandegrondniet
nodigis,danblijkendepotentiëleopbrengstenvanhetverhandelenvan
emissierechtenvoldoendeomdeinvesteringenin5tot12jaarterugte
verdienen.
Hetnatuurscenariogaatdeschadelijkeeffectenvanveenoxidatieen
bodemdalinginzijngeheeltegen.Daarnaastgeeftheteenimpulsaande
ontwikkelingvanwaardevollemoerasnatuurenkanheteenpositievebijdrage
leverenaandebiodiversiteit.Inhetkadervandeklimaat-
adaptatieligtinditscenarioeencombinatiemetwaterberging
voordehand.(Kooleetal.,2012)Dezefunctiecombinatiekanwel
leidentoteenwijzigingindebroeikasgasbalansvanhetproject
dooreenverhogingvandeuitstootvanmethaan.(Brounsen
Verhoeven,2013)Hetnatuurscenarioheeftgroteimplicatiesvoor
hetgrondgebruik:conventioneelagrarischgebruikvandegronden
zalnietmogelijkzijn.Ditscenarioimpliceerteengroteomschakelinginde
omgangmetgevestigdekortetermijnbelangen.
Erzijninhetbuitenlandalvoorbeeldenbekendwaarbijemissierechten
verkregenvanuitveenvernattingprojectenincombinatiemetnatuur-
ontwikkelingwordenverhandeldopdevrijwilligekoolstofmarkt.Een
inspirerendvoorbeelddatvergelijkbaarismetonsnatuurscenariois
hetMoorFutures©-projectinDuitsland,waarbijdefinancieringvande
ontwikkelingvanmoerasnatuurmogelijkisgemaaktdoorverkoopvan
emissierechtenopeenregionalekoolstofmarkt.Dooreensamenwerking
tussenkennispartnersenoverhedenisdecertificeringvandeemissierechten
binnenditprojectopeenbetrouwbare,verifieerbareenbetaalbaremanier
mogelijkgemaakt.Voorhetnatuurscenariozijnmethodiekenbeschikbaar
voordecertificatieopdevrijwilligekoolstofmarkt.Ookblijktuitpraktijk-
voorbeelden(zoalshetMoorFutures©-projectuitDuitsland)datbijbedrijven
eninstellingenvoldoendevraagbestaatnaaremissierechtenafkomstiguit
dergelijkeprojecten.
y
landbouwscenario natuurscenario
publiekssamenvatting valuta voor veen | hoofdstuk 4 conclusies en aanbevelingen
22
Hetpotentieelvanregionalekoolstofmarktenkanpasechtbenutworden
alsdezewordeningepastinhetnationalenatuur-enklimaatbeleid.Opdit
momentishetinNederlandnietmogelijkomemissierechtenverkregen
vanuitbinnenlandseprojectenteverhandelenopdeverplichtekoolstofmarkt.
Deoverheidverkentinsamenwerkingmetmarktpartijenenmaatschappelijke
organisatiesofditindetoekomstwelmogelijkgemaaktmoetworden.Voor
hettypeendeomvangvandeprojectenbinnenhetValuta voor Veen-concept
isdevrijwilligeregionalekoolstofmarkthetmeestgeschikt,omdatde
certificatiekostenlagerzijnen-juistdoorderegionalebinding-depotentiële
opbrengstenhoger.Hierbijishetvanbelangdateenlandelijkcertificatiesys-
teemwordtontwikkelddatdekwaliteitvandecertificeringsmethodiekenen
betrouwbaarheidvandeemissiereductieswaarborgt,vergelijkbaarmetde
MoorFutures©-standaard.Inzetvaneenlandelijksysteemisdatinnovatieve
emmissiereductieprojectenzoalshetValuta voor Veen-concepteenimpuls
krijgen.Overhedenenkennisinstantieshebbeneenbelangrijkerolindeopzet
vaneenlandelijkcertificeringssysteem(Warmenhovenetal.,2014).Hetgrote
voordeelvaneenlandelijkcertificeringssysteemisdatdekostenvancertifi-
ceringopdezewijzetoteenminimumwordenbeperkt,waardoorhetValuta
voor Veen-concepteerderfinancieelhaalbaar.
Voorhet landbouwscenario ishetbovendienessentieeldateengeschikte
certificeringsmethodiekontwikkeldwordtomhetverhandelenvanemissie-
rechtenopdevrijwilligekoolstofmarktmogelijktemaken.Daarnaastiseen
inventarisatienodigomtebepalenoferondermarktpartijeninteresseisvoor
emissierechtenverkregenuitveenvernattingsprojectenincombinatiemet
onderwaterdrainageenagrarischgebruik.
Binnenhetnatuurscenarioishetkansrijkomeenpilotinhetveldoptezetten
waarbijpraktijkervaringwordtopgedaanmethetcertificerenenverhandelen
vanemissierechtenverkregenvanuithetvernattenvanveengrondenincom-
binatiemetdeontwikkelingvanmoerasnatuur.Hierbijkangebruikgemaakt
wordenvanbestaandecertificatiemethodieken.Daarnaastiseenverken-
ningvanbelangofditscenariotoegepastkanwordenincombinatiemet
paludicultuuren/ofvergroeningsmaatregelenvoortkomenduithetEuropese
GemeenschappelijkeLandbouwBeleid.
aanbevelingen
Het Valuta voor Veen-concept kan een bijdrage leveren aan doelstellingen op het gebied van klimaat, natuur en waterkwaliteit. Het verhogen van het waterpeil is echter in strijd met gevestigde kortetermijnbelangen. Ondanks de opbrengsten van koolstofmarkten zal de landelijke en provinciale overheid daarom nog altijd een afweging moeten maken tussen gebruiksfuncties en ecosysteemfuncties, en tussen ecosysteemfuncties onderling. Weideland omzetten in veen is bijvoorbeeld nadelig voor weidevogels. Grootschalige koolstofopslag in veengebieden vereist daarmee een samenhangend natuur-, ruimtelijk en waterbeleid (PBL, 2012).
publiekssamenvatting valuta voor veen | hoofdstuk 4 conclusies en aanbevelingen
23
bronvermelding
Insamenwerkingmet:
Medemogelijkgemaaktdooreen
finaciëlebijdragevan
Ditiseeninitiatiefvan:
Agrarische Natuurvereniging Oost Groningena n o g
natuur en milieu drenthe
federatie
n Riet,B.vande,Gerwen,R.van,Griffioen,
H.,Hogeweg,N.(2014).Vernatting voor
veenbehoud. Carbon credits & kansen voor
paludicultuur en natte natuur in Noord-
Holland.PublicatieLandschapNoord-
Holland,rapportnummer14015.
n Silvestrum(2011).Baseline and monitoring
methodology for the rewetting of draine
peatlands used for peat extraction, forestry
or agriculture based on GESTS. VCS
methodology.
n IPCC(2006).Guidelines for National
Greenhouse Gas Inventories. Volume 4:
Agriculture, Forestry and Other Land Use.
Wetlands.
n IPCC(2013).2013 Supplement to the 2006
Guidelines for National Greenhouse Gas
Inventories: Wetlands. Wetlands
supplement.
n UNDP(2013).Clean Development Mecha-
nism: A User’s Guide. New York,chapter5.
n Warmenhoven,H.,Dalenoord,E.,Voogt,
M.(2014).De mogelijkheden van de
vrijwillige koolstofmarkt in niet ETS sectoren
in Nederland. Rapport.
n WaterschapHunzeenAa’s(2011).Notitie
Veenoxidatie.Beleidsnotitie.
n WetterskipFryslân(2011).Knelpunten in
de functiebediening en ontwikkeling van
kosten; naar nieuwe beleidsuitgangspunten
voor de waterschapstaken in het veenweide-
gebied. Beleidsnotitie.
n Hendriks,R.F.AenAkker,J.J.H.van
den(2012).Effecten van onderwater-
drains op de nutriëntenbelasting van
het oppervlaktewater in veenweiden.
Modelberekeningen met SWAP-ANIMO voor
veenweide-eenheden naar veranderingen
van de fosfor-, stikstof- en sulfaatbelasting
van het oppervlaktewater bij toepassing
van onderwaterdrains in het westelijke
veenweidegebied. Wageningen,Alterra,
Alterra-rapport2354.
n Jansen,P.C.,Hendriks,R.F.A.,Kwakernaak,
C.(2010).Behoud van veenbodems
door ander peilbeheer. Maatregelen voor
een robuuste inrichting van het westelijk
veenweidegebied. Wageningen,Alterra,
Alterra-rapport2009,103blz.
n KennisvoorKlimaat(2012b),Toekomst
veenweide werkboek, Klimaatadaptatie &
maaivelddaling methode en toepassing in
Midden-Delfland.RapportWuR.
n KennisvoorKlimaat(2012a),Toekomst
veenweide inspiratieboek, klimaatadaptatie
& maaivelddaling case study Midden-
Delfland.RapportWuR.
n Kuikman,P,J.,vandenAkker,J.J.H.ende
Vries,F.(2005).Emissie van N2 en CH4 uit
organische landbouwbodems.Alterra
rapport1035.
n MinisterievanVerkeerenWaterstaat
(2008).Nederland in Zicht, Water en
ruimtelijke ontwikkeling in Nederland: de
diagnose.Rapport.
n MoorFutures©.www.moorfutures.de.
n Akker,J.J.H.vanden,Hendriks,R.,Hoving,
I.enPleijter,M.(2010).Toepassing van
onderwaterdrains in veenweidegebieden.
Effecten op maaivelddaling, broeikasgas-
emissies en het water.Werkgemeenschap
voorLandschapsonderzoek(WLO),
Utrecht,Landschap27/3,137-149.
n Bonn,A.,etal.(2014),Investing in nature:
Developing ecosystem service markets for
peatland restoration.Ecosystemservices.
n Brouns,K.enVerhoeven,J.T.A.(2013).
Afbraak van veen in veenweidegebieden:
effecten van zomerdroogte, verbrakking
en landgebruik.KvKrapportnummer
97/2013.
n Couwenberg,J.,Thiele,A.,Tanneberger,
F.,Augustin,J.,Baerisch,S.,Dubovik,D.,
Liashchynskaya,N.,Michaelis,D.,Minke,
M.,Skuratovich,A.,Joosten,H.(2011).
Assessing greenhouse gas emissions from
peatlands using vegetation as a proxy.
Hydrobiologia.
n Couwenberg,J.enHooijer,A.(2013).
Towards robust subsidence-based soil
emission factors for peat soils in Southeast
Asia, with special reference to oil palm
plantations. Mires&Peat.
n Frieden,D.,Steiner,D.,Fruhmann,D.,
Woess-Gallasch,S.,Tuerk,A.(2014).
Survey on the European voluntary carbon
market. RapportJoanneumResearch.
n Guilbertetal.(2014).Updated short-term
traded carbon values for policy appraisal.
RapportDepartmentofEnergy&Climate
Change.UK.
COLOFON
Tekst NatuurenMilieufederatie
GroningenenIMSAAmsterdam
VormgevingStudioGuichard
InfographicsHarryKasemir
Druk ChrisRussell
December2014
Natuur en Milieufederatie Groningen
Zuiderpark16,9724AGGroningen
(050)3130800|[email protected]
www.nmfgroningen.nl
IMSA Amsterdam
KNSM-laan65, 1019LBAmsterdam
(020)5787600|[email protected]
www.imsa.nl