Nogay Tatarları Hak

TDD/JofEL 2013 Yaz/Summer

q Ufuk Tavkul ANKARA NVERSTES

KAFKASYA VE KIRIM EVRESNDE NOGAYLAR

NOGHAYS AROUND THE CAUCASIA AND CRIMEA

zet Kazakistandan Romanyaya kadar uzanan geni bir corafyada yaayan Nogaylarn bir blm Krm civarnda yerleirlerken baz Nogay boylar da 18. yzylda Rusya tarafndan Kafkasyann kuzeyindeki bozkrlara yerletirilmilerdir. Nogaylar Kafkasyada yaamakta olan eitli Kafkas halklaryla etnik ve kltrel ilikiler kurmulardr. Gnmzde Kafkasya ve evresinde yaamakta olan Nogaylarn dank bir nfus yapsna sahip olmalar onlarn etnik-mill meselelerinin zmn zorlatrmaktadr.

Anahtar Kelimeler Nogay lar , K r m, Kafkasya

Abstract

Living in a wide area lying from Kazakhstan to Romania some of the Noghay tribes settled in around the Crimea. In the 18th century some Noghay tribes were settled on the northern steppes of the Caucasus by Russians. Noghays have established ethnic and cultural relations with the Caucasian peoples. Due to the scattered population of Noghays around the Caucasus it is difficult to have a solution to their ethno-national issues.

Key Words Noghays , Cr imea, Caucasus

TDD/Jo fEL 2013 Yaz/Summer . . . . . . . . .Teh l ikedek i D i l le r Derg i s i / Journa l o f Endangered Languages Ufuk Tavkul . . . . . . Kafkasya ve K r m evres inde Nogaylar

www.teh l ikedek id i l le r .com 340

Det-i Kpakn eski gebe-sava halk Nogaylar, Kafkasya ve Krm civarndaki topraklarda da yurt tutmaya mecbur kalarak deiik halklar ve kltrlerle kar karya geldiler ve gnmzde ok renklilik arz eden sosyo-kltrel bir yapnn paras oldular.

Gnmzde Nogaylarla ilgili aratrmalarn hemen hepsinde onlarn Kafkasyada yaayan bir Trk boyu olduklar vurgulanr. Oysaki Nogaylar uzun glerle dolu tarihlerinde son olarak Kafkasyaya gelmilerdir. Romanyadan Kazakistana kadar uzanan Karadenizin kuzeyindeki eski Kpak Bozkr sahasnn hemen her kar topranda atlarnn ayak izleri bulunan Nogaylarn Kafkasyal Trk boylarndan biri olarak alglanmalarnn sebebi bakadr. Geni bir corafyada dank olarak yaayan Nogay boylarndan bir ksmnn arlk dneminde Kafkaslarn kuzeyindeki bozkrlara yerletirildikleri ve Sovyetler Birlii dneminde bunlarn bir blmnn Karaay-erkes zerk Blgesi, Stavropol Eyaleti ve Dastan zerk Cumhuriyeti snrlar iine alndklar malumdur. Rusya Federasyonu dneminde de Nogaylarn bir ksm Kafkaslarda Karaay-erkes ve Dastan cumhuriyetlerini oluturan etnik halklardan sayldlar ve bu cumhuriyetlerin resmi dilleri arasnda Nogayca da yer ald. Dolaysyla Nogaylar yalnzca Kafkasyadaki bu iki cumhuriyet ynetimi altnda bir yaz diline sahip olduklarndan ve dilleriyle ilgili resmi neriyat Karaay-erkes ve Dastan cumhuriyetleri yaynevleri tarafndan gerekletirildiinden, aratrmaclar Nogaylar Kafkasyada yaayan bir Trk boyu olarak kabul etme eilimindedirler. Halbuki Nogay tarihi ve kltr eski Kpak bozkrnn hemen her kesinde izler brakmtr. Biz burada Kafkasya ve Krm evresindeki Nogaylarla ilgili tarihi kaynaklar incelemekle yetineceiz.

Altn Ordu han zbek Hann slm 1312 ylnda kabul etmesinden sonra kuzeydeki yerleik ehirliler Tatar olarak anlmaya balamlar, doudaki bozkr gebeleri Kazak ad altnda birleirlerken batdakiler de Nogay adyla tannmlard (Gumilev 2003: 374). Nogaylar hzla tekilatlanarak 1551 ylnda 300 bin atlya sahip byk bir g haline gelmiler ve Rus prensleriyle yaptklar ticaret sayesinde giderek zenginlemilerdi. Nogaylar Ruslara ylda 50 bin at satyorlard (Roux 2007: 345). Ruslarla Nogaylar arasndaki ticaret ilikisi siyasi bir ittifaka da dnm ve 1554 ylnda Rus ar Korkun van, Nogay beylerinin yardmyla Astrahan ehrini ele geirmiti. Bylece dil Irma azna yerleen Rusya, Krm ve Kafkasyann fethi iin nemli bir mevzi kazanmt (Taymas 1988: 37). Nogaylar bu suretle ileride kendi kaderlerini de kt ynde etkileyecek bir hareketin iinde yer almlard.

Moolcada 'kpek' anlamna gelen Nogay (noai) kelimesinin (Williams 2001: 28, Temir 1986: 117) bu Trk boyunun ad olarak ne zaman tarih sahnesine kt konusunda deiik grler ileri srlmektedir. Bunlardan en yaygn olanna gre, Nogay Tatarlarnn tadklar Nogay ad Altn Ordu emirlerinden Emir Nogayn isminden gelmektedir (Caferolu 1983: 45). Berke Handan sonra tahta kan ve 1266-1280 yllar arasnda hkm sren Meng-Timur zamannda Altn Ordu devletinde nfuzu artan Nogay ahs cesareti ve idar kabiliyetiyle Altn Ordu devletinin idaresini elinde tutmu ve krk yl kadar Altn Ordunun mukadderat zerinde nemli rol oynamt (Kurat 1972: 129). Han soyundan gelmedii iin 'Han' unvann alamayan Nogay, 'Emir' unvanyla anlmt. Altn Ordu devletinin ynetimi zerinde istedii zaman hanlar deitirebilecek kadar etkili olan Emir Nogay 1299 ylnn sonbaharnda Tokta Hana kar verdii savata yenilerek ldrlmt. Moollarn Mangt boyuna mensup olan Emir Nogayn lmnn ardndan Det-i Kpak sahasnn Cuci oullarnn hkimiyeti altna gemesiyle birlikte Mangt kabilesi beylerinden Edigey, Cuci ulusunda sz sahibi



olmu ve Nogay Ordasnn kurucusu olarak tarihe gemiti. Edigey 1419 ylnda Altn Ordu han Toktam Hann olu Kerim-Birdi tarafndan malup edilerek ldrlmt (Kurat 1972: 141).

14. yzyl sonlar ile 15. yzyl balarnda Mangt yurdunda ortaya kan Nogay Ordasnn tad Nogay adnn, 1299 ylnda len Emir Nogayn adyla balantl olup olmad konusu Nogay tarihinde tartmal bir mesele olarak yerini korumaktadr. Det-i Kpak sahasnda kabile birliklerini muhafaza eden Mool kkenli Mangtlarn Kpak Trkleriyle kararak dillerini brakp Trkletikleri, 15. yzyl sonlarnda Mangt adn da brakarak Nogay adyla tanndklar bilinmektedir (Yakubovskiy 1992: 133). Ancak Emir Nogayn, lmnden yaklak iki yz yl sonra Mangtlarn kurduu Nogay Ordasna adn vermesinin mmkn olmad tarihiler tarafndan ileri srlmektedir (Alpargu 1996: 28). Nogaylar arasnda Emir Nogay ile ilgili en kk bir hatrann bile yaamamasna karlk, Nogay Ordasnn kurucusu Mangt beyi Edigey hakknda sylenen destanlar gnmzde dahi Nogaylar arasnda canlln korumaktadr. Ayrca Nogay Ordasnn btn bey ve mirzalarnn Edigeyin soyundan geldii bilinmektedir (Kurat 1972: 141). Dolaysyla, Nogay adnn tarih sahnesine k ve kayna konusundaki elikiler mevcudiyetini devam ettirmektedir.

Nogaylarn g sahalarnn geni bir corafyaya yayld bilinmektedir. Douda Altay dalar blgesinden batda Tuna nehri havzasna kadar uzanan geni bir alan Nogaylarn g sahasn oluturmaktayd. Nogaylarn esas kitlesi dil rmann dousunda, Yayk ve Emba rmaklarnn civarlarnda yaamaktayd ve bunlarn bir ksm daha douda Sr-Deryaya kadar uzanrlard. Nogay kabilelerinden yedisi, rn, Arn, Kpak, Argun, Aln, Katay ve Mangt, Yedisan adyla biliniyorlard. Kazan Hanlnn Ruslar tarafndan ele geirilmesine kadar Nogay kabilelerinin g sahasnn kuzeyde Kama rmana kadar uzand bilinmektedir (Kurat 1972: 281).

16. yzyl ortalarnda Devletgerey Hann hkimiyeti devrinde Nogay kabilelerinin Krm Hanl iinde g sahas bulmalar bir mesele halini ald. Astrahann Ruslar tarafndan alnmasyla Nogay kabilelerinin birou 16. yzyl ortalarnda dil rmann bat tarafna ge zorlandlar. 1557-1558 yllar arasnda ortaya kan ktlk ve alk bu g hareketini aa dil sahasnda hzlandrd (Kurat 1972: 243). Bu srada Nogaylarn ba saylan Yusuf Mirza ile veliahd smail Mirza arasnda ortaya kan siyas ekime Nogaylar ikiye bld. Nogaylarn Rus himayesinde bulunmas siyasetini takip eden smail Mirzaya karlk Rus aleyhtar olan Yusuf Mirza arasnda balayan mcadele 1555 ylnda Yusuf Mirzann ldrlmesiyle sonuland. Yusuf Mirzann oullarnn smail Mirzaya kar mcadeleyi devam ettirmeleri neticesinde Nogaylar birbirine dman iki zmreye blndler. Rus aleyhtar olan Nogay kabileleri 1557-1558 yllarnda dil rmann batsna g ederek Krm Han Devletgerey Hana sndlar. Devletgerey Han bu Nogaylara Kafkasyann kuzey dzlklerinde hkimiyeti altnda bulunan Kabardey lkesi ile Azak kalesi arasnda g sahas tahsis etti. Bu blgeye yerleen Nogaylar 'Kii (Kk) Nogay Ulusu' adyla tanndlar (Kurat 1972: 243).

Dnepr Irma boylarnn gebe Nogaylar iin ok uygun bir saha olmas ve Rus Kazaklarnn Krm Hanl arazisine bu ynden saldrlarnn engellenmesi amacyla, ayn zamanda Nogaylar Krmdan uzak tutmak maksadyla Krm hanlar tarafndan Nogaylarn Dnestr ve Tuna Irma civarna g ettirilip yerletirilmeleri kararlatrld. Yedi Nogay boyunun Besarabya-Bucak blgesine nakledilmesiyle buralara Yedisan ad verildi. Bu suretle nemli miktarda Nogay nfusu Karadenizin kuzey-batsnda yaamaya balad (Kurat 1972: 243).



Hicr 1075 (1665) ylnda Eflak ve Bodan Eyaletleri zerinden Krma gelen Evliya elebi, yolda karlat Nogaylar hakknda u bilgileri aktarr:

Bu Tatar kavmi merhametsiz kavimdir. Osmanllarn nnde gidip cenk ederler. Nogay Tatarnn yannda helal haram yoktur. Can olup kan kan ne varsa yerler. Dar yufkas kartrp, btn hayvanlarn kann orba gibi ierler. Hep yedikleri ettir. Hayvanlarn krkn giyerler. Ekmek yeseler, yreklerine yapp lrler. Yedikleri dar, giydikleri deri, evleri saz, kendileri nsaz (mnasebetsiz) bir alay gazilerdir. Bir Tatar drt gnlk yemei yiyip, bir f boza ise, drt gn yemek yemese olur. Tatar vardr ki mrnde su imemitir. Kmz adnda at st ierler. Talkan dedikleri dary kavurup at ve deve style kartrp ierler. Yal ayran ierler. lik gibi koyu, lezzetli bozalar olur. Ekmee, suya onun iin rabet etmezler. Bu Nogaylardan baka Krm adasnda insanlarla karan Badrak denilen adamlar vardr. Bunlarn bazlar ebediyen ekmek yemez, su imezler. Niin su imezsin diye sorulduu vakit Vallahi Allah insan amura su katp yaratt. amura fazla su katarsan bir taraf kopar. Biz de amurdan yaratldmz iin su imeyiz derler. Btn Tatarlar at eti yerler. Bu Tatar kavmi dedikodu, bakas aleyhinde dnmek, kin, kibir bilmezler. Bunlardan nefret ederler. Btn dmanlklar baka kavimlere kardr. Mezhepleri Hanefdir. afi olanlar da vardr. Dar illerde olanlardan Nogay, idak, Urmit Nogay, Mansurlu, Secvitli, irinli, Mangtl, oban illi, Nevruz illi Bunlar hep afidir. Byk bilginleri vardr. Hepsi illerde medreseleriyle beraber konup gerler. Bilginlerinin izni ile Tatarlar at eti yerler (Evliya elebi Seyahatnamesi, 1970: 177-178).

Seyahatnamesinde Bahesaray ehrini ayrntsyla anlatan Evliya elebi, bu ehrin araba tekerlei ateinde pimi kebabnn ok mehur olduunu kaydedip, onunla ilgili u hikyeyi nakleder:

Heyhat sahrasnda Kpak Bozkrnda bir Nogay Tatar, konar ger bir Tatara misafir olur. Tatar misafirine riayet (hrmet) etmek ister. Bir koyun boazlar. Fakat koyunu kzartmak iin odun yok Bir arabas var ama onun zerinde de canndan aziz bir mahbube gelini varm. Mahbubesini sahraya brakp arabann tekerleini yakarak koyunu kzartr. Sonra Nogay derhal kendi ilinden yedi araba mal getirip ev sahibine verir. O vakitten beri Tatarlar arasnda hrmet makamnda araba tekerlei ile pimi koyun kebab yedirirler. Hatta Tatar birisi ile ekise Neni krgenmen, bana ne minnet kastarsn. Yoksa araba tekerlei ile pimi kebabn m aadm? derler (Evliya elebi Seyahatnamesi, 1970: 217).

Evliya elebiden yaklak yz yl sonra, 1767 ylnda Krmda Fransz konsolosu olarak bulunan Baron Franois de Tott, Memories sur les Turcs et les Tartares (Trkler ve Tatarlara Dair Hatralar) adl eserinin ikinci ksmnda Eflak ve Bodan zerinden Krma giderken Besarabyada rastlad Nogaylarla ilgili epeyce bilgi verir. Besarabyay yneten Krm hannn byk olu Serasker Sultann emrine verdii Krm askerlerinden oluan bir birlikle Bahesaraya doru yola kan Baron de Tott, hatratnda Nogaylara dair unlar yazar:



Besarabyay Yedisandan ayran Dnesteri atktan sonra haydut etelerinin faaliyette olduu blgeye gelindiinde birlii yneten subay gayet aydn bir asker gibi tedbirler ald. Yol aldmz ovalar o kadar dzgnd ki, ne tarafa bakarsak bakalm ufuk sanki yz adm tede gibi gzkyordu, gzmzn nnde en ufak bir engebe ve aa bile yoktu. Yol boyunca yanmdaki krm atllarnn keskin gzlerinin, daha klahlar grnr grnmez fark ettii Nogaylardan baka kimseye rastlamadk. Nogaylar tek balarna dolayorlard, ilerinden sorguya ektiklerimiz bize bahsedilen haydut eteleri hakknda iimizi rahatlatan cevaplar verdiler. Ovay kuzey-gney dorultusunda kesen, sekiz-on kula derinliinde, yz yirmi kilometre uzunluunda, be yz metre eninde, iinde amurlu bir dere akan ve gneyde Karadeniz ile birleen kk gllerle son bulan dere yataklarnda yerlemi olan ve adrlarda oturduklarndan gebe saylan Nogaylarn byle tek balarna gezmeleri merakm ekiyordu. Bu derelerin kylarnda kn obanlkla geinen halkn srlerini korumak iin sundurmalar yaplmt. Atlarn, srlarn ve develerin sarlarna kzgn demirle ve koyunlarn postlarna boya ile resmedilen zel bir iaret sahibinin kim olduunu belirliyordu. lkbahar gelince btn bu hayvanlar toplu olarak ovalara karlyor, yaz sonuna kadar oralarda kalyordu. Yeni mevsim gelince Nogaylar ovalara karak hayvanlarn topluyorlar ve sundurmalara kapatyorlard. Karlatmz Nogaylar ite hayvanlarn arayan gebelerdi, fakat iin ilgi ekici taraf, bu ile megul olan Nogayn, iki vadi arasnda en az krk-elli kilometre genilik ve yz yirmi kilometre uzunluk olan geni bir ovada nereye gideceini dnmeden atn srmesidir. Kendisine otuz gn yetecek kadar, yani -drt kilo dar ununu kk torbasna doldurup yola koyulur. Erzakn yanna alan Nogay atna atlar, gn batmnda konaklar, atn kstekler, otlatr, akam yemeini yer, uyur, gn doarken kalkar ve yeniden yola koyulur. Bu arada yolda rastlad srlerin iaretlerine dikkat eder, yolda karlat dier Nogaylara bilgileri aktarr, onlardan kendi iine yarayan bilgileri alr, iini tamamlar. Bylesine sabrl bir halkn gnn birinde korkun bir askeri g karacan tasavvur etmek gtr (De Tott 1978: 143-145).

Hibir millet onlar kadar kanaatkrane yaamaz. Dar ve kmz geleneksel gda maddeleridir. Buna karlk Krmllar et yemesini de ok severler. Bir Nogay btn bir koyunu yiyeceine dair bahse girer ve hazmszla uramadan bahsi kazanr. Ancak bu konudaki itahlarn tasarruf yapmak maksadyla bastrrlar. Ksacas satabilecekleri her trl eyi kendilerinden esirgerler. Hayvanlarndan biri kaza ile ld zaman ve ancak hayvann kann aktacak kadar vakit bulduklar takdirde etiyle kendilerine bir ziyafet ekerler. slmiyetin bu kuraln hasta hayvanlara da uygularlar. Bu yzden Nogaylar hastaln btn devrelerini dikkatle izlerler, satmaktan mahrum kaldklar hayvann hi olmazsa etinden yararlanmak iin tabii lmnden hemen nce keserler. Balta ve Nogay snrlarna yakn yerlerin panayrlar onlara sahip olduklar muazzam srlerin satn yapma imknn verir. Bol miktarda rettikleri buday Karadeniz zerinden pazarlara sevk edilir. Ticaret maddeleri arasna iyi ve kaba cins yn ile ham deri ve tavan krk de girer. Kt



kanaat geindiklerinden ellerine geen servet giderek byr, gzleri hrs brynce hasislik bsbtn artar ve paralar topraa gmerler. Paralarn sakladklar yeri aklayamadan len Nogaylarn boa giden servetleri muazzam meblalar bulur (De Tott 1978: 153-154).

Nogaylarda toprak mlkiyeti farkllklarna rastlamak mmkn deildir, sadece kendi srleri ile ilgilenen bu oban topluluklar, topraklar tmar sahiplerine brakrlar ve komu airetlerin otlaklarna gememeye alrlar. Ancak Nogay mirzalar tebaalar ile toprak mlkiyetini paylayorlar ve tarmla uramay bir nevi zl sayyorlarsa da tarm iiyle uramaz deillerdir. Airetleri ile birlikte kn vadilerden birine ekilen mirzalar, airetlerin kendilerine vermek zorunda olduklar hayvanlar ve yiyecek maddelerini alrlar, ekim mevsimi geldiinde tarmclar ile ovalara karlar, tarm iin uygun bir yer seerler ve elde ettikleri rn tebaalar ile paylarlar. Tarm almalarn devaml deitiren Nogaylar bylece gayet zengin rn almak imknna kavuurlar (De Tott 1978: 180).

Nogaylarn bir ksmnn Kafkasya ve evresindeki topraklara Ruslar tarafndan yerletirilmeleri 18. yzyln ikinci yarsnda gelien siyas olaylar neticesinde gerekleti. 1768 ylnda balayan Rus-Trk sava srasnda kinci Katerina, Yedisan ve Bucak Nogaylarnn mirzalar ile bir anlama yaparak Osmanl devleti ve Krm hanlna kar Nogaylar kendi tarafna ekti. 6 Temmuz 1770 tarihinde yaplan anlama gereince Nogay Tatarlarnn Ruslara kar savamayacaklar kararlatrld. Yedisan ve Bucak Nogay Tatarlarnn beyleri Can Membet bey bu ihanetin karlnda Ruslardan 3000 ruble mkafat ald ve Nogaylar Osmanl devleti ve Krm hanlna kar Rusyann hizmetine girdiler (Kurat 1972: 286). 1771 yl banda St. Petersburga gelen bir Nogay heyeti, arie kinci Katerinadan Nogay Hanlnn yeniden kurulmasn ve Rusyann himayesi altna girmesini talep ettiler. Rusya kendi siyasetine uygun bulduu bu talebi kabul etti ve Can Membet beyin idaresinde bir Nogay Hanl kurulmas iin Nogay mirzalar ile grmeler yapt. Ancak baz Nogay kabilelerinin Can Membet beyin hanln kabul edecekleri pheli grldnden, Rus hkmeti drt Nogay kabilesinin Kafkasyadaki Kuban Irma boylarna nakledilerek balarna Krm hanlarnn soyundan, yani gereylerden bir sultann getirilmesi iin harekete geti. 1771 yl sonlarnda drt Nogay kabilesi Ruslar tarafndan Tuna havzasndan alnarak Kafkasya evresinde, Kuban rma boylarnda yerletirilip yaamaya baladlar (Kurat 1972: 287).

1782 ylnda General Suvarov komutasndaki Rus ordusunun katliamna urayan Kuban evresindeki Nogaylar Kafkasyann Karadeniz sahillerinden Kabardey topraklarna kadar uzanan Osmanl hkimiyetindeki blgenin idarecisi Ferah Ali Paaya snarak, Osmanl arazisine yerlemek istediklerini bildirdiler. Ferah Ali Paa Nogaylarn hem Ruslar, hem de erkesler ile aralarnda dmanlk olduundan, onlarn Ruslarla erkesler arasna yerletirilmelerinin Osmanl devletinin menfaatleri asndan uygun olacan dnerek bu talebi olumlu karlad. erkesistan blgesinin kuzeyine yerletirilecek olan Nogay kabileleri drt gruba ayrld ve on bin kadar Kabardey blgesinin batsnda, Abzeh ve Besleney erkeslerinin arasna yerletirildi (Barut 1998: 23). On bin kadar Nogay Temirgoy (Kemirguey) erkeslerinin blgesine, on bin kadar Nogay Hatukay erkeslerinin blgesine, on bin kadar da Anapa limanna yakn bir blgeye yerletirildi. Nogaylara bu blgelerde yaayabilmeleri iin yerleik hayata gemeleri ve ziraatla megul olmalar, erkeslere ve Ruslara



saldrmamalar art kouldu (Kurat 1972: 287). Bylece Kafkasya evresinde yer alan Nogay Tatarlarnn yerleik hayatlar balam oldu.

19. yzyl balarnda Kafkasyada bulunan Alman bilimadam J. Klaproth, Kafkasya ve Grcistana Yolculuk adl seyahatnamesinde Kafkasyann kuzey bozkrlarna yerletirilen Nogaylarla ilgili u bilgileri aktarr:

Stavropol, Kuban ve Yukar Kuma Irma arasndaki blgede Kasbulat, Kpak, Mangt, Yedisan, Cambulat, Yedikul ve Navruz adl Tatar kabileleri gebe olarak yaarlar. Toplam 5849 adrdan oluurlar. Bunlar bir zamanlar Krm hanlar tarafndan Dnepr ve Dnester nehirleri arasndaki bozkrlara yerletirilen, daha sonra da Ruslar tarafndan Kuban Irma tesindeki otlaklara nakledilen Nogaylarn kalntlardrlar.

Nogaylarn kard ard arkas kesilmeyen karklklar ve yaptklar yamaclk ve soygunlar, 1788 ylnda Rus hkmetini Nogaylara boyun edirmek iin onlarn nfuslarn azaltma yoluna gitmeye mecbur brakt. Nogaylarn byk blm Kuban tesine srlrken kalanlar da hemen hemen yok edildi.

Kuma Irma ve Hazar Denizi arasnda uzanan Kafkas bozkrlarnn dou blm ksmen Yedisan ve Cambulat boylarna mensup Nogay aileleriyle, ksmen de Kara Nogay ve Yedikul kabileleriyle meskndur. Kuzeye ve Hazar Denizine doru uzanan blgelerde de Trkmenler bulunur. Toplam adr saylar 4286dr. Burada yaayan btn Nogay kabileleri koyun, sr, at ve deve srleriyle gebe yaam tarzn srdrrler. Fakat her kabilenin dzenli olarak kulland yaylak ve kla vardr. Artk uysal bir tebaa olarak davranmaktadrlar ve soyguncu yaam tarzlarn brakmlardr. Misafirperver ve arkada canlsdrlar ve Mslmanl kabul etmilerdir (Klaproth 1814: 159-160).

Nogaylarn yaam tarzlar hakknda Klaproth u bilgileri verir:

Nogaylar eitli ailelerin bir araya gelerek oluturduklar avul ad verilen topluluklarda yaarlar. Eskiden bu halklar arasnda yaygn olan arabalar zerinde yaama gelenei hemen hemen tamamen terk edilmi olsa da Nogaylarn hala arba adn verdikleri ve kzler tarafndan ekilen iki tekerlekli arabalar vardr. Yalanmam tekerlekleriyle dayanlmaz bir grlt kararak ilerleyen bu arabalaryla Nogaylar gurur duyarlar ve kendilerinin hrszlar gibi sessizce yaklamadklarn aksine drst insanlar gibi, onlar duyan bakalarnn dikkatini ekerek geldiklerini sylerler. Ana yiyecekleri ksmen taze, ksmen kesilmi st rnlerine ve deiik tarzda yaptklar peynire dayanr. Ksrak stne ok dkn olduklar iin byk miktarlarda ksrak yetitirirler ve Kalmuklar gibi ksrak stnden kmz adn verdikleri mehur ikiyi yaparlar ki, bununla sk sk ve kolayca sarho olurlar (Klaproth 1814: 162).

J. Klaproth, Ak Nogay olarak adlandrlan ve Kuban Irma havzasnda erkesler ve Abazalar arasna ve Karaayllarn kuzeyine yerletirilen Nogaylar hakknda unlar nakleder:



Kuban tesine yerleen Nogaylar Mansur ve Navruz kabilelerinden oluurlar. Bunlar bir taraftan gebe hayat tarzn devam ettirirken dier taraftan erkesler gibi aa dallarndan rlp killi toprakla svanm evlerden oluan daimi kyler de kurup yerlemilerdir (Klaproth 1814: 161).

Klaprothun bu szleri Kuban blgesine yerletirilen Nogaylarn artk blgenin yerli halk erkeslerin yaam biimini ve kltrn benimsemeye baladklarn ifade etmektedir. Klaprothun aada verdiimiz notlarnda ise Nogay toplumsal yapsnn en stnde bulunan Nogay beylerinin, komu yaadklar Kabardey ve Besleney erkes prensleriyle akrabalk ilikisi kurmaya baladklarn, birbirlerinden kz alp verdiklerini de belgelemektedir.

Kuban Nogaylar: Bir zamanlar Byk Zelenuk Irmana bitiik olan topraklarda, Rus snr hattna 25 verst uzaklkta yaayan ve 450 aileden oluan Nogaylar, imdi Laba Irmana dklen Hodz nehrinin kylarna g ettirildiler. Gebe bir hayat tarz srdrmelerine ramen burada onlar iin yeterli toprak olmad halde artk eski otlaklarna dnmeleri de ihtimal d olarak grnmektedir. Prensleri (beyleri) Ahmet Gerey Mansur Olu ve Albay Hatohuk Hamurzinin kzkardeinden doan iki yeeni Mussa ve Murzabek Mansur Olu, tebaalaryla birlikte huzur iinde yaamaktadrlar. Btn prensler Mansur Olu kabilesine mensupturlar ve Ruslar tarafndan Mansurovts, erkesler tarafndan da Mamsuruko olarak adlandrlrlar (Klaproth 1814: 252).

Bu ifadelerden, Kabardey prensi Hatohuk Hamurzinin kzkardeinin Nogay beyi Ahmet Gerey Mansur Olunun kardei ile evlendii ve bu evlilikten doan Mussa ve Murzabek Mansurolu adl Nogay beylerinin annelerinin Kabardey prens soyundan geldii anlalmaktadr. Nogaylarn Abaza kabileleriyle de iyi ilikiler iinde olduklar Klaprothun u szlerinde grlmektedir:

Kuban tesinde, Byk ve Kk Zelenuk rmaklar kylarnda yaayan Nogaylar, Hodz Irma kylarna g etmeden nce Rus snr hattnn gerisine dnmeleri konusunda kolaylkla ikna edilebilirlerdi. Fakat snrdaki Rus grevlilerin kabiliyetsizlikleri ve hrslar onlar iin srekli engel kard. lkbahar ve sonbaharda onlara ulaan yollar son derece iyi durumdayd ve Kk Zelenukta otlayan sr srleri snr hattndan yalnzca 7 verst uzaklktayd. Yazn srlerini Kara Dalarda otlatyorlar, kn avullarna getiriyorlard. Kee adrlarda yayorlar ve yerlerini sk sk deitiriyorlard. Abazalarn Lov, Dudaruk ve Bailbay kabileleriyle iyi ilikiler kurmulard (Klaproth 1814: 253).

Kuban Nogaylarnn bir dier byk kabilesi olan Navruzlar hakknda Klaproth unlar yazar:

Navruz Avul: Bunlar Akkirman Ordasna mensup 650 Nogay ailesinden oluurlar. Kavkazkaya ve Ust-Labinskaya kalelerinin karsnda, Aa Laba Irma kylarnda yaarlar ve Rus tarafndaki Navruzlarla akrabadrlar. Ba prensleri Karamurza ba Olu, Bahatr ah Kasay Olu, Roslanbek Ahmat Olu ve Kelmik Aci (Hac) Oludur. Aralarndaki baz anlamazlklardan sonra Roslanbek ve Bahatr ah Besleney erkeslerinin hkimiyeti altna girerlerken dierleri de Temirgoy erkeslerinin otoritesini kabul etmilerdir. Ar derecede yamaclk ve soyguna dkndrler ve



en cesur liderleri Aslan Gerey Urus Oludur. Laba Irmann iki tarafnda da otlaklar vardr ve sr srlerini itlerin iinde muhafaza ederler. Sonbahar ve ilkbaharda Labay terk ederler ve hayvan srlerini almik ve elboka srerler (Klaproth 1814: 256).

Karadenizin kuzeyinde geni bir corafyaya yaylm olarak yaayan Nogaylarn bir blmnn, Kafkas-Rus savalar srasnda Rusyann politikas gerei Kafkasyann kuzey dzlklerine yerletirildikleri, zamanla Kafkasya halklar ile etnik ve kltrel ilikiye geen Nogaylardan baz etnik unsurlarn asimile olarak deiik Kafkas halklarna kartklar grlmektedir. Ancak ge bir dnemde Kafkasyaya gelen Nogaylar, Kafkas kltrnn douu ve gelimesi srecinde rol oynamadklar gibi, farkl fizyonomileri dolaysyla da Kafkasya halklar arasnda yabanc bir unsur olarak gze arpmlardr. Buna bir rnek olarak, 19. yzyl balarnda Kafkasyada bulunan Alman gezgin M. Wagnerin gzlemleri srasnda edindii intibalar verebiliriz. Terek ovasndaki Georgiyevsk kasabasnn pazar yerinde deiik Kafkasya halklar arasnda dolaan Wagner, burada rastlad Nogaylar u szlerle tasvir eder:

Pazar yerinde bulunan Nogaylarn tam bir Mool grn vard. Kk parlak gzleri, kk elmack kemikleri, aynen Kalmuklara benziyordu (Wagner 1999: 128).

19. yzyl balarnda Kafkasyada bulunan J. Klaprothun verdii bilgiler arasnda da, Nogaylarn Moollar ile olan benzerlikleri konusunda u grler ileri srlmektedir:

Grm olduum btn Tatar kabileleri iinde Nogaylar, yz ve vcut yaplar asndan Moollara en ok benzeyen boydur (Klaproth 1814: 161).

Rus bilim adam V. M. Jirmunskiy, 1974 ylnda Leningradda yaymlananTurkskiy geroyieskiy epos (Trk Kahramanlk Destanlar) adl eserinde Nogaylarn etnik yaplarnn Kpak bozkrnn gebe halklarndan ziyade eski Trk ve Mool gebe kabilelerinin kalntlarndan meydana geldiini ileri srer (Kereytov 1994: 7). Mstecip lksal da Dobruca ve Trkler adl eserinde, Dobrucada yaamakta olan Krm ve Nogay Tatarlarnda Mool tipinin grldn, Nogaylar arasnda Mool tipinin daha belirgin olduunu belirtir (lksal 1987: 69).

Gerekten de Nogaylarn antropolojik tiplerinde Mool izgileri hkimdir ancak Kafkasya evresinde deiik Kafkasyal halklarla karan Nogaylarda Mool tipinin altnda bir Avrupal antropolojik tipin izgileri de hissedilir (Kalmkov 1988: 4).

Nogay halknn etnogenezinde Hun-Bulgar, Hazar, Ouz, Peenek, Uygur, Kpak gibi eski Trk kavimlerinin yan sra Moollar, Fin-Ugor kabileleri, eitli Kafkas halklar, Sartlar ve dier rani kavimlerin de nemli lde pay vardr. Aada isimlerini sraladmz baz Nogay boylarnn adlar Nogay etnik yapsndaki eitli unsurlar gzler nne sermektedir:

Abaz, Uysun, Bulgar, Uygur, Uygur-Tuvur, Krgz, Kangl, Yeti Oguz, Kandaguzl, Bugu, Bugusay, Bayat, Bayata, Baytegi, Kongar, Macar, Yugar-Tamgal, avkay, Makir, mir, Tobal, Borak, Telev, Seytek, As, Kuman, Kpak, Nayman, Aln, Mangt, mbay, Kyat, Calayar, Nokus, Kereyt, Karluk, Katagan, Drmen, Ktay, Argn, Kongrat, Buyrabas, Baray, Keneges (Sikaliyev 1994: 34).



17.-18. yzyllarda Kafkaslara gelen Nogaylar, Kafkas halklarnn yaam tarzlarndan, giyim-kuam biimlerinden, kltrlerinden byk lde etkilendiler. Terek Irmann kuzeyindeki bozkrlar dolduran Kara Nogaylar adet ve geleneklerinin ounu komular Kabardeylerden, Kumuklardan ve eenlerden almlard (Baddeley 1989: 68). zellikle Kuban Nogaylar arasnda Nogaylarn eski giyim-kuam tarzlar terk edilerek erkes, Abaza ve Karaay halklarnn giymekte olduu erkek ve kadn elbiseleri giyilmeye baland. Nogaylarn eski bozkr mzik ve dans gelenekleri de yerini Kafkas halklarnn mzik ve danslarna brakr oldu. Bu arada Kafkasya halklarnn Rusyaya kar verdikleri hrriyet mcadelesi ve savalar da Nogay halknn hayat zerinde etkili oldu. Ruslara kar savalarn dalarda ve vadilerde srdren Kafkas halklarnn tersine Nogaylar Rus hattndaki bozkrda yaadklarndan Rus ordularnn saldrlarna ak bir konumda bulunuyorlard. Bunun zerine pek ok Nogay ailesi Kafkas Dalarna kaarak eitli Kafkas halklarna sndlar ve orada yerleip asimile olarak yeni etnik kimlikler kazandlar.

Abzeh erkeslerine snan Yedige ailesi ve kleleri olan Tseyler Nogay kkenliydi (Lyulye 1998: 52). Karaayllarn Mara kynde 1885 ylnda 22 kiiden oluan 4 Nogay ailesi yaamaktayd. Bunlar zamanla asimile olarak Karaayllatlar (Tekeyev 1987: 92). Kabardeyde kkenleri Nogaylara dayanan baz soylar da unlard: Yeseney, Kandavur, Kl, Navruz, Yetrek, Canhot, Canbek, Nayman, Tsey, orokada, Tamaz, Altyak, Karamrza, Negoy (Yahtanigov 1993: 88). Besleneyler arasndaki Taganok ve Altyak soylarnn kkenleri de Nogaylara dayanyordu. Bjedularn Kadban soyunun kkeni de Nogay Tatarlar idi. Nogaylar arasnda da Abaza, erkes, Karaay, Kabardey, een, Kumuk kkenli pek ok soy bulunmaktayd.

Gnmzde Kafkasya ve evresinde yaamakta olan Nogaylarn dank bir nfus yapsna sahip olmalar onlarn etnik-mill meselelerinin zmn zorlatrmaktadr. Nfuslarnn dank olmasnn yan sra, hibir blgede ounluk oluturacak seviyeye ulaamamas da blgedeki dier etnik gruplar arasnda siyas hak elde etmelerini mmkn klmamaktadr. erkes, Abaza, Karaay, Kabardey, een, Kumuk gibi komu yaadklar Kafkas halklarnn gl kltrel etkileri altnda kalan Nogaylar, eski bozkr kltr ve geleneklerinden giderek uzaklaarak Kafkas kltrnn asimilasyonu tehlikesi altnda bulunmaktadrlar.

Kaynaka Alpargu, Mehmet (1996). XVI. yzyln ortasnda Nogay Trkleri ve Ordalar. Emel 215, 28-43.

Baddeley, John F. (1989). (ev. Sedat zden). Ruslarn Kafkasyay stilas ve eyh amil. stanbul: Kayhan Yaynlar.

Barut, Ali (1998).Nogaylarn Kuzey-Bat Kafkasyada yerlemesi (1782). Emel 225, 20-24.

Caferolu, Ahmet (1983). Trk Kavimleri. Ankara: Trk Kltrn Aratrma Enstits.

De Tott, Franois (1978). (ev. Mehmet R. Uzmen). 18. Yzylda Trkler: Trkler ve Tatarlara Dair Hatralar. stanbul: Tercman 1001 Temel Eser.

Evliya elebi Seyahatnamesi, 11. kitap (1970). (Trkeletiren: Z. Danman). stanbul: Karde Matbaas.

Gumilev, L. N. (2003). (ev. D. Ahsen Batur). Muhayyel Hkmdarln zinde. stanbul: Selenge.



Kalmkov, . H. & Kereytov, R. H. & Sikaliyev, A. . (1988). Nogayts. erkessk.

Kereytov, R. H. (1994). K istorih nekotorh nogayskih familiy. erkessk.

Klaproth, J. (1814). Travels in the Caucasus and Georgia. London.

Kurat, Akdes Nimet (1972). IV-XVIII. Yzyllarda Karadeniz Kuzeyindeki Trk Kavimleri ve Devletleri. Ankara: Dil ve Tarih-Corafya Fakltesi Yaynlar.

Lyulye, Leonti (1998). (ev. Murat Papu). erkesya. stanbul: iviyazlar.

Roux, Jean-Paul (2007). (Haz. Sekin Erdi, Zeynep Mertolu Our). Trklerin Tarihi. Pasifikten Akdenize 2000 Yl. stanbul: Kabalc.

Sikaliyev, A. . (1994). Nogayskiy Geroyieskiy Epos. erkessk.

Taymas, Abdullah Battal (1988). Kazan Trkleri. Ankara: Trk Kltrn Aratrma Enstits.

Tekeyev, K. M. (1987). Nove Seleniya Karaaya i Balkariya vo Vtoroy Polovine XIX-naale XX. vv. Vopros Arheologii i Traditsionnoy Etnografii Karaayevo-erkesii. erkessk. 90-106.

lksal, Mstecip (1987). Dobruca ve Trkler. Ankara: Trk Kltrn Aratrma Enstits.

Wagner, Moritz (1999). (ev. Sedat zden). Kafkas-Rus Savanda erkesler, eenler, Kazaklar ve Grcler. stanbul: Kayhan Yaynlar.

Williams, Brian Glyn (2001). The Crimean Tatars: The Diaspora Experience and the Forging of a Nation. Leiden, Boston: Brill.

Yahtanigov, Hasan (1993). Severokavkazskie Tamgi. Nalik.

Yakubovskiy, A.Yu. (1992). (ev. Hasan Eren). Altn Ordu ve k. Ankara: Trk Tarih Kurumu Yaynlar.

Grsel Malzeme Kaynaklar Resim 1: Astrahan Nogaylar (Kalmkov vd. 1988: 26)

Resim 2: Yurt Nogay, Karaga Nogay ve Kuban Nogay (Kalmkov vd. 1988: 29-30)

Resim 3: Karadeniz Kuzeyi Nogaylar (Kalmkov vd. 1988: 122-127)

Resim 4. Bozkr Nogaylar (Kalmkov vd. 1988: 104)

Resim 5: Nogay ailesi (Kalmkov vd. 1988: 102)

Resim 6: Dastanda Kara Nogay adr (http://4.bp.blogspot.com)

Resim 7: Kara Nogaylar (http://p2.storage.canalblog.com/)

Resim 8: Astrahan Nogay ve Stavropol Terekli Mektep kynden bir Nogay (Kalmkov vd. 1988: 132)

Resim 9: Kafkas kyafetleri iinde Kuban Nogaylar (Kalmkov vd. 1988: 131)

Resim 10: Kafkas kyafetleri iinde Kuban Nogaylar (Kalmkov vd. 1988: 125)

Resim 11: Kuban Nogay (http://images-00.delcampe-static.net/img_large/auction/000/175/214/765_001.jpg)

Resim 12: Nogay erkekleri (Kalmkov vd. 1988: 89)



Res im 1: Astrahan Nogaylar

Res im 2 : Yurt Nogay Karaga Nogay Kuban Nogay



Res im 3: Karadeniz Kuzey i Nogaylar

Res im 4: Bozk r Nogaylar



Res im 5: Nogay a i les i

Res im 6: Da standa Kara Nogay ad r Res im 7 : Kara Nogaylar



Res im 8 : Astrahan Nogay ve Stavropol Terek l i Mektep 'ten b ir Nogay

Res im 9 : Kafkas k yafet ler i i inde Kuban Nogaylar



Res im 10: Kafkas k yafet ler i i inde Kuban Nogaylar

Res im 11: Kuban Nogay Res im 12: Nogay Erkek ler i

Documents

Nogay Tatarları Hak