1

Novum OrganumFrancis Bacon

Academia de Toulousehttp://www.ac-toulouse.fr/philosophie/textes

/baconnovumorganum.htmThe Latin Library

http://www.thelatinlibrary.com/bacon.html

eLiber:eBooksBrasil.org

© 2002 — Francis Bacon

2

Francis Bacon

Novum Organum[Latim]

EpistolaIntroductioPraefatio

Distributio OperisPraefatio IILiber PrimusLiber Secundus

4

DEEST PARS PRIMA

INSTAURATIONIS,QUAE COMPLECTITUR

PARTITIONES SCIENTIARUM.

Illae tamen ex Secundo Libro deProgressibus faciendis in

Doctrina Divina etHumana,

nonnulla ex partepeti possunt.

______________________________

SEQUITUR SECUNDA PARS

INSTAURATIONIS,QUAE ARTEM IPSAM

Interpretandi Naturam, et verioris adoperationisIntellectus exhibet: neque eam ipsamtamen in Corpore tractatus justi,

sed tantum digestam persummas inAphorismos

5

SERENISSIMOPOTENTISSIMOQUEPRINCIPI AC DOMINO

NOSTRO,JACOBO,

DEI GRATIAMAGNAE BRITANNIAE,

FRANCIAE, ET HIBERNIAE REGI,FIDEI DEFENSORI, ETC.

Serenissime Potentissimeque Rex,Poterit fortasse Majestas tua me furti incusare, quodtantum temporis quantum ad haec sufficiat negotiistuis suffuratus sim. Non haveo quod dicam. Temporisenim non fit restitutio; nisi forte quod detractum fuerittemporis rebus tuis, id memoriae nominis tui et honorisaeculi tui reponi possit; si modo haec alicujus sintpretii. Sunt certe prorsus nova; etiam toto genere: seddescripta ex veteri admodum exemplari, mundo scilicetipso, et natura rerum et mentis. Ipse certe (ut ingenuefatear) soleo aestimare hoc opus magis pro partutemporis quam ingenii. Illud enim in eo solummodomirabile est, initia rei et tantas de iis quae invalueruntsuspiciones alicui in mentem venire potuisse. Caeteranon illibenter sequuntur. At versatur porculdubio casus(ut loquimur) et quiddam quasi fortuitum non minusin iis quae cogitant homines quam in iis quae agunt autloquuntur. Verum hunc casum (de quo loquor) itaintelligi volo, ut si quid in his quae affero sit boni, idimmensae misericordiae et bonitati divinae etfoelicitati temporum tuorum tribuatur: cui et vivus

6

integerrimo affectu servivi, et mortuuus fortasse ideffecero, ut illa posteritati, nova hac accensa face inphilosophiae tenebris, praelucere possint. Meritoautem temporibus regis omnium sapientissimi etdoctissimi Regeneratio ista et Instauratio scientiarumdebetur. Superest petitio, Majestate tua non indigna, etmaxime omnium faciens ad id quod agitur. Ea est, utquando Salomonem in plurimis referas, judiciorumgravitate, regno pacifico, cordis latitudine, librorumdenique quos composuisti nobili varietate, etiam hocad ejusdem regis exemplum addas, ut cures HistoriamNaturalem et Experimentalem, veram et severam(missis philologicis), et quae sit in ordine adcondendam philosophiam, denique qualem suo locodescribemus, congeri et perfici: ut tandem post totmundi aetates philosophia et scientiae non sintamplius pensiles et aereae, sed solidis experientiaeomnigenae, ejusdemque bene pensitatae, nitanturfundamentis. Equidem Organum praebui; verummateries a rebus ipsis petenda est. Deus Opt. Max.Majestatem tuam diu sevet incolumem.

Serenissimae Majestati tuaeServus devinctissimus,etdevotissimus,FRANCISCUS VERULAM,CANCELLARIUS

7

Franciscus de VerulamioSic Cogitavit;

Talemque Apud Se

rationem instituit, quam Viventibus etPosteris notum fieri, ipsorum

interesse putavit. Cum illi pro comperto esset intellectum humanum sibiipsi negotium facessere, neque auxiliis veris (quae inhominis potestate sunt) uti sobrie et commode; undemultiplex rerum ignoratio et ex ignoratione rerumdetrimenta innumera: omni ope connitendumexistimavit, si quo modo commercium istud Mentis etRerum (cui vix aliquid in terris, aut saltem in terrenis,se ostendit simile) restitui posset in integrum, autsaltem in melius deduci. Ut vero errores quiinvaluerunt, quique in aeternum invalituri sunt, aliipost alios (si mens sibi permittatur) ipsi se corrigerent,vel ex vi intellectus propria vel ex auxiliis atqueadminiculis dialecticae, nulla prorsus suberat spes;propterea quod notiones rerum primae, quas menshaustu facili et supino excipit recondit atque accumulat(unde reliqua omnia fluunt), vitiosae sint et confusae ettemere a rebus abstractae; neque minor sit in secundiset reliquis libido et inconstantia; ex quo fit, ut universaista ratio humana, qua utimur quoad inquisitionemnaturae, non bene congesta et aedificata sit, sedtanquam moles aliqua magnifica sine fundamento.Dum enim falsas mentis vires mirantur homines etcelebrant, veras ejusdem quae esse possint (si debita eiadhibeantur auxilia, atque ipsa rebus morigera sit, nec

8

impotenter rebus insultet) praetereunt et perdunt.Restabat illud unum ut res de integro tenteturmelioribus praesidiis, utque fiat scientiarum et artiumatque omnis humanae doctrinae in universumInstauratio, a debitis excitata fundamentis. Hoc verolicet aggressu infinitum quiddam videri possit ac supravires mortales, tamen idem tractatu sanum invenieturac sobrium, magis quam ea quae adhuc facta sunt.Exitus enim hujus rei est nonnullus. In iis vero quaejam fiunt circa scientias, est vertigo quaedam etagitatio perpetua et circulus. Neque eum fugit quantain solitudine versetur hoc experimentum, et quamdurum et incredibile sit ad faciendam fidem.Nihilominus, nec rem nec seipsum deserendumputavit, quin viam quae una humanae menti pervia esttentaret atque iniret. Praestat enim principium dare reiquae exitum habere possit, quam in iis quae exitumnullum habent perpetua contentione et studioimplicari. Viae autem contemplativae viis illis activisdecantatis fere respondent; ut altera, ab initio ardua etdifficilis, desinat in apertum; altera, primo intuituexpedita et proclivis, ducat in avia et praecipitia. Quumautem incertus esset quando haec alicui posthac inmentem ventura sint; eo potissimum usus argumento,quod neminem hactenus invenit qui ad similescogitations animum applicuerit; decrevit primaquaeque quae perficere licuit in publicum edere. Nequehaec festinatio ambitiosa fuit, sed sollicita; ut si quidilli humanitus accideret, extaret tamen designatioquaedam ac destinatio rei quam animo complexus est;utque extaret simul signum aliquod honestae suae etpropensae in generis humani commoda voluntatis.Certe aliam quamcunque ambitionem inferiorem duxitre quam prae manibus habuit. Aut enim hoc quod

9

agitur nihil est, aut tantum, ut merito ipso contentumesse debeat nec fructum extra quaerere.

10

FRANCISCI DE VERULAMIO

INSTAURATIO MAGNA.

PRAEFATIO. De statu scientiarum, quod non sit foelix aut majoremin modum auctus; quodque alia omnino quamprioribus cognita fuerit via aperienda sit intellectuihumano, et alia comparanda auxilia, ut mens suo jurein rerum naturam uti possit.

Videntur nobis homines nec opes nec vires suas benenosse; verum de illis majora quam par est, de hisminora credere. Ita fit, ut aut artes receptas insanispretiis aestimantes nil amplius quaerant, aut seipsosplus aequo contemnentes vires suas in levioribusconsumant, in iis quae ad summum rei faciant nonexperiantur. Quare sunt et suae scientiis columnaetanquam fatales; cum ad ulterius penetrandumhomines nec desiderio nec spe excitentur. Atque cumopinio copiae inter maximas causas inopiae sit;quumque ex fiducia praesentium vera auxilianegligantur in posterum; ex usu est, et plane exnecessitate, ut ab illis quae adhuc inventa sunt in ipsooperis nostri limine (idque relictis ambagibus et nondissimulanter) honoris et admirationis excessustollatur; utili monito, ne homines eorum aut copia aututilitatem in majus accipiant aut celebrent. Nam si quisin omnem illam librorum varietatem qua artes etscientiae exultant diligentius introspiciat, ubique

11

inveniet ejusdem rei repetitiones infinitas, tractandimodis diversas, inventione praeoccupatas; ut omniaprimo intuitu numerosa, facto examine paucareperiantur. Et de utilitate aperte dicendum est,sapientiam istam quam a Graecis potissimum hausimspueritiam quandam scientiae videri, atque habere quodproprium est puerorum, ut ad garriendum prompta, adgenerandum invalida et immatura sit.Controversiarum enim ferax, operum effoeta est. Adeout fabula illa de Scylla in literarum statum, qualishabetur, ad vivum quadrare videatur; quae virginis oset vultum extulit, ad uterum vero monstra latrantiasuccingebantur et adhaerebant. Ita habent et scientiaequibus insuevimus generalia quaedam blandientia etspeciosa, sed cum ad particularia ventum sit, veluti adpartes generationis, ut fructum et opera ex se edant,tum contentiones et oblatrantes disputationesexoriuntur, in quas desinunt, et quae partus locumobtinent. Praeterea, si hujusmodi scientiae plane resmortua non essent, id minime videtur eventurumfuisse quod per multa jam saecula usu venit, ut illaesuis immotae fere haereant vestigiis, nec incrementagenere humano digna sumant: eo usque, utsaepenumero non solum assertio maneat assertio sedetiam quaestio maneat quaestio, et per disputationesnon solvatur sed figatur et alatur, omnisque traditio etsuccessio disciplinarum repraesentet et exhibeatpersonas magistri et auditoris, non inventoris et ejusqui inventis aliquid eximium adjiciat. In artibus autemmechanicis contrarium evenire videmus; quae, ac siaurae cujusdam vitalis forent participes, quotidiecrescunt et perficiuntur, et in primis authoribus rudesplerunque et fere onerosae et informes apparent,postea vero novas virtutes et commoditatem quandam

12

adipiscuntur, eo usque, ut citius studia hominum etcupiditates deficiant et mutentur, quam illae ad culmenet perfectionem suam pervenerint. Philosophia contraet scientiae intellectuales, statuarum more, adoranturet celebrantur, sed non promoventur. Quin etiam inprimo nonnunquam authore maxime vigent, etdeinceps degenerant. Nam postquam homines dedititiifacti sint et in unius sententiam (tanquam pedariisenatores) coierint, scientiis ipsis amplitudinem nonaddunt, sed in certis authoribus ornandis et stipandisservili officio funguntur. Neque illud afferat quispiam,scientias paullatim succrescentes tandem ad statumquendam pervenisse, et tum demum (quasi confectisspatiis legitimis) in operibus paucorum sedes fixasposuisse; atque postquam nil melius inveniri potuerit,restare scilicet ut quae inventa sint exornentur etcolantur. Atque optandum quidem esset haec ita sehabuisse. Rectius illud et verius, istas scientiarummancipationes nil aliud esse quam rem ex paucorumhominum confidentia et reliquorum socordia et inertianatam. Postquam enim scientiae per partes diligenterfortasse excultae et tractatae fuerint, tum forte exortusest aliquis, ingenio audax et propter methodicompendia acceptus et celebratus, qui specie tenusartem constituerit, revera veterum labores corruperit.Id tamen posteris gratum esse solet, propter usumoperis expeditum et inquisitionis novae taedium etimpatientiam. Quod si quis consensu jam inveteratotanquam temporis judicio moveatur, sciat se rationeadmodum fallaci et infirma niti. Neque enim nobismagna ex parte notum est, quid in scientiis et artibus,variis saeculis et locis, innotuerit et in publicumemanarit; multo minus, quid a singulis tentatum sit etsecreto agitatum. Itaque nec temporis partus nec

13

abortus extant in fastis. Neque ipse consensus ejusquediuturnitas magni prorsus aestimandus est. Utcunqueenim varia sint genera politiarum, unicus est statusscientiarum, isque semper fuit et mansurus estpopularis. Atque apud populum plurimum vigentdoctrinae aut contentiosae et pugnaces aut speciosae etinanes, quales videlicet assensum aut illaqueant autdemulcent. Itaque maxima ingenia proculdubio persingulas aetates vim passa sunt; dum viri captu etintellectu non vulgares, nihilo secius existimationi suaeconsulentes, temporis et multitudinis judicio sesubmiserint. Quamobrem altiores contemplationes siforte usquam emicuerint, opinionum vulgarium ventissubinde agitatae sunt et extinctae. Adeo ut Tempus,tanquam fluvius, levia et inflata ad nos devexerit,gravia et solida demerserit. Quin et illi ipsi authoresqui dictaturam quandam in scientiis invaserunt ettanta confidentia de rebus pronuntiant, cum tamen perintervalla ad se redeunt, ad querimonias de subtilitatenaturae, veritatis recessibus, rerum obscuritate,causarum implicatione, ingenii humani infirmitate, seconvertunt; in hoc nihilo tamen modestiores, cummalint communem hominum et rerum conditionemcausari quam de seipsis confiteri. Quin illis hoc feresolenne est, ut quicquid ars aliqua non attingat idipsum ex eadem arte impossibile esse statuant. Nequevero damnari potest ars, quum ipsa disceptet etjudicet. Itaque id agitur, ut ignorantia etiam abignominia liberetur. Atque quae tradita et recepta suntad hunc fere modum se habent: quoad opera sterilia,quaestionum plena; incrementis suis tard et languida;perfectionem in tot simulantia, sed per partes maleimpleta; delectu autem popularia et authoribus ipsissuspecta, ideoque artificiis quibusdam munita et

14

ostentata. Qui autem et ipsi experiri et se scientiisaddere earumque fines proferre statuerunt, nec illi areceptis prorsus desciscere ausi sunt, nec fontes rerumpetere. Verum se magnum quiddam consequutosputant si aliquid ex proprio inserant et adjiciant;prudenter secum reputantes, se in assentiendomodestiam, in adjiciendo libertatem tueri posse.Verum dum opinionibus et moribus consulitur,mediocritates istae laudatae in magnum scientiarumdetrimentum cedunt. Vix enim datur authores simul etadmirari et superare. Sed fit aquarum more, quae nonaltius ascendunt quam ex quo descenderunt. Itaquehujusmodi homines emendant nonnulla sed parumpromovent, et proficiunt in melius non in majus.Neque tamen defuerunt, qui ausu majore omniaintegra sibi duxerunt, et ingenii impetu usi, prioraprosternendo et destruendo aditum sibi et placitis suisfecerunt; quorum tumultu non magnopere profectumest: quum philosophiam et artes non re ac opereamplificare, sed placita tantum permutare atqueregnum opinionum in se transferre contenderint;exiquo sane fructu, quum inter errores oppositoserrandi causae sint fere communes. Si qui autem necalienis nec propriis placitis obnoxii, sed libertatifaventes, ita animati fuere ut alios secum simulquaerere cuperent; illi sane affectu honesti, sed conatuinvalidi fuerunt. Probabiles enim tantum rationessecuti videntur, et argumentorum vertiginecircumaguntur, et promiscua quaerendi licentiaseveritatem inquisitionis enervarunt. Nemo autemreperitur, qui in rebus ipsis et experientia moramfecerit legitimam. Atque nonnulli rursus quiexperientiae undis se commisere et fere mechanici factisunt, tamen in ipsa experientia erraticam quandam

15

inquisitionem exercent, nec ei certa lege militant. Quinet plerique pusilla quaedam pensa sibi proposuere, promagno ducentes si unum aliquod inventurm eruerepossint; instituto non minus tenui, quam imperito.Nemo enim rei alicujus naturam in ipsa re recte autfoeliciter perscrutatur; verum post laboriosamexperimentorum variationem non acquiescit, sedinvenit quod ulterius quaerat. Neque illud imprimisomttendum est, quod omnis in experiendo industriastatim ab initio opera quaedam destinata praeproperoet intempestivo studio captavit; fructifera (inquam)experimenta, non lucifera, quaesivit; nec ordinemdivinum imitata est, qui primo die lucem tantumcreavit, eique unum diem integrum attribuit; neque illodie quicquam materiati operis produxit, verumsequentibus diebus ad ea descendit. At qui summasdialecticae partes tribuerunt ateque inde fidissimascientiis praesidia comparari putarunt, verissime etoptime viderunt intellectum humanum sibi permissummerito suspectum esse debere. Verum infirmioromnino est malo medicina; nec ipsa mali expers.Siquidem dialectica quae recepta est, licet ad civilia etartes quae in sermone et opinione positae suntrectissime adhibeatur, naturae tamen subtilitatemlongo intervallo non attingit; et prensando quod noncapit, ad errores potius stabiliendos et quasi figendosquam ad viam veritati aperiendam valuit.

Quare, ut quae dicta sunt complectamur, non videturhominibus aut aliena fides aut industria propria circascientias hactenus foeliciter illuxisse; praesertim quumet in demonstrationibus et in experimentis adhuccognitis parum sit praesidii. Aedificium autem hujusuniversi, structura sua, intellectui humano

16

contemplanti, instar labyrinthi est; ubi tot ambiguaviarum, tam fallaces rerum et signorum similitudines,tam obliquae et implexae naturarum spirae et nodi,undequaque se ostendunt. Iter autem sub incertosensus lumine, interdum affulgente, interdum secondente, per experientiae et rerum particulariumsylvas perpetuo faciendum est. Quin etiam ducesitineris (ut dictum est) qui se offerunt, et ipsiimplicantur, atque errorum et errantium numerumaugent. In rebus tam duris, de judicio hominum ex vipropria, aut etiam de foelicitate fortuita, desperandumest. Neque enim ingeniorum quantacunque excellentia,neque experiendi alea saepius repetita, ista vincerequeat. Vestigia filo regenda sunt: omnisque via, usquea primis ipsis sensuum perceptionibus, certa rationemunienda. Neque haec ita accipienda sunt, ac si nihilomnino tot saeculis, tantis laboribus, actum sit. Nequeenim eorum quae inventa sunt nos poenitet. Atqueantiqui certe, in iis quae in ingenio et meditationeabstracta posita sunt, mirabiles se viros praestitere.Verum quemadmodum saeculis prioribus, cumhomines in navigando per stellarum tantumobservationes cursum dirigebant, veteris sanecontinentis oras legere potuerunt, aut maria aliquaminora et mediterranea trajicere; priusquam autemoceanus trajiceretur et novi orbis regionesdetegerentur, necesse fuit usum acus nauticae, utducem viae magis fidum et certum, innotuisse: similiprorsus ratione, quae hucusque in artibus et scientiisinventa sunt, ea hujusmodi sunt ut usu, meditatione,observando, argumentando, reperiri potuerint; utpotequae sensibus propiora sint et communibus notionibusfere subjaceant; antequam vero ad remotiora etoccultiora naturae liceat appellere, necessario

17

requiritur ut melior et perfectior mentis et intellectushumani usus et adoperatio introducatur.

Nos certe, aeterno veritatis amore devicti, viarumincertis et arduis et solitudinibus nos commisimus; etdivino auxilio freti et innixi, mentem nostram et contraopinionum violentias et quasi instructas acies, etcontra proprias et internas haesitationes et scrupulos,et contra rerum caligines et nubes et undequaquevolantes phantasias, sustinuimus; ut tandem magisfida et secura indicia viventibus et posteris compararepossemus. Qua in re si quid profecerimus, non aliasane ratio nobis viam aperuit quam vera et legitimaspiritus humani humiliatio. Omnes enim ante nos, quiad artes inveniendas se applicuerunt, conjectispaulisper in res et exempla et experientiam oculis,statim, quasi inventio nil aliud esset quam quaedamexcogitatio, spiritus proprios ut sibi oracula exhiberentquodammodo invocarunt. Nos vero inter res caste etperpetuo versantes, intellectum longius a rebus nonabstrahimus quam ut rerum imagines et radii (ut insensu fit) coire possint; unde fit, ut ingenii viribus etexcellentiae non multum relinquatur. Atque quam ininveniendo adhibemus humilitatem, eandem et indocendo sequuti sumus. Neque enim autconfutationum triumphis, aut antiquitatisadvocationibus, aut authoritatis usurpatione quadam,aut etiam obscuritatis velo, aliquam his nostris inventismajestatem imponere aut conciliare conamur; qualiareperire non difficile esset ei, qui nomini suo nonanimis aliorum lumen affundere conaretur. Non(inquam) ullum aut vim aut insidias hominum judiciisfecimus aut paramus; verum eos ad res ipsas et rerumfoedera adducimus; ut ipsi videant quid habeant, quid

18

arguant, quid addant atque in commune conferant. Nosautem si qua in re vel male credidimus, velobdormivimus et minus attendimus, vel defecimus invia et inquisitionem abrupimus, nihilominus iis modisres nudas et apertas exhibemus, ut errores nostri,antequam scientiae massam altius inficiant, notari etseparari possint; atque etiam ut facilis et expedita sitlaborum nostrorum continuatio. Atque hoc modo interempiricam et rationalem facultatem (quarum morosaet inauspicata divortia et repudia omnia in humanafamilia turbavere) conjugium verum et legitimum inperpetuum nos firmasse existimamus.

Quamobrem, quum haec arbitrii nostri non sint, inprincipio operis, ad Deum Patre, Deum Verbum, DeumSpiritum, presces fundimus humillimas etardentissimas, ut humani generis aerumnarummemores et peregrinationis istius vitae in qua diespaucos et malos terimus, novis suis eleemosynis, permanus nostras, familiam humanam dotare dignentur.Atque illud insuper supplices rogamus, ne humanadivinis officiant, neve ex reseratione viarum sensus etaccensione majore luminis naturalis aliquidincredulitatis et noctis animis nostris erga divinamysteria oboriatur: sed potius, ut ab intellectu puro, aphantasiis et vanitate repurgato et divinis oraculisnihilominus subdito et prorsus dedititio, fidei denturquae fidei sunt. Postremo, ut scientiae veneno aserpente infuso, quo animus humanus tumet etinflatur, deposito, nec altum sapiamus nec ultrasobrium, sed veritatem in charitate colamus.

Peractis autem votis, ad homines conversi, quaedam etsalutaria monemus et aequa postulamus. Monemus

19

primum (quod etiam precati sumus) ut hominessensum in officio, quoad divina, contineant. Sensusenim (instar solis) globi terrestris faciem aperit,coelestis claudit et obsignat. Rursus, ne hujusce malifuga in contrarium peccent; quod certe fiet, si naturaeinquisitionem ulla ex parte veluti interdicto separatamputant. Neque enim pura illa et immaculata scientianaturalis, per quam Adam nomina ex proprietate rebusimposuit, principium aut occasionem lapsui dedit. Sedambitiosa illa, et imperativa scientiae moralis, de bonoet malo dijudicantis, cupiditas, ad hoc ut Homo a Deodeficeret et sibi ipsi leges daret, ea demum ratio atquemodus tentationis fuit. De scientiis autem quaenaturam contemplantur sanctus ille philosophuspronuntiat, Gloriam Dei esse celare rem; gloriam regisautem rem invenire: non aliter ac si divina naturainnocenti et benevolo purorum ludo delectaretur, quiideo se abscondunt ut inveniantur; atque animamhumanam sibi collusorem in hoc ludo pro sua inhomines indulgentia et bonitate cooptaverit. Postremoomnes in universum monitos volumus, ut scientiaeveros fines cogitent; nec eam aut animi causa petant,aut ad contentionem, aut ut alios despiciant, aut adcommodum, aut ad famam, aut ad potentiam, authujusmodi inferiora; sed ad meritum et usus vitae;eamque in charitate perficiant et regant. Ex appetituenim potentiae angeli lapsi sunt; ex appetitu scientiae,homines; sed charitatis non est excessus; nequeangelus aut homo per eam unquam in periculum venit.

Postulata autem nostra quae afferimus talis sunt. Denobis ipsis silemus: de re autem quae agitur petimus,ut homines eam non opinionem sed opus esse cogitent;ac pro certo habeant, non sectae nos alicujus aut

20

placiti, sed utilitatis et amplitudinis humanaefundamenta moliri. Deinde ut suis commodis aequi,exutis opinionum zelis et praejudiciis, in communeconsulant; ac ab erroribus viarum atque impedimentis,nostris praesidiis et auxiliis, liberati et muniti, laborumqui restant et ipsi in partem veniant. Praeterea, ut benesperent; neque Instaurationem nostram, ut quiddaminfinitum et ultra mortale, fingant et animo concipiant;quum revera sit infiniti erroris finis et terminuslegitimus; mortalitatis autem et humanitatis non sitimmemor; quum rem non intra unius aetatiscurriculum omnino perfici posse confidat, sedsuccessioni destinet; denique scientias, non perarrogantiam in humani ingenii cellulis, sed submisse inmundo majore quaerat. Vasta vero ut plurimum solentesse, quae inania: solida contrahuntur maxime, et inparvo sita sunt. Postremo etiam petendum videtur (neforte quis rei ipsius periculo nobis iniquus esse velit) utvideant homines, quatenus ex eo quod nobis assererenecesse sit (si modo nobis ipsi constare velimus) de hisnostris opinandi aut sententiam ferendi sibi juspermissum putent: quum nos omnem istam rationemhumanam praematuram, anticipantem, et a rebustemere et citius quam oportuit abstractam, (quatenusad inquisitionem naturae) ut rem variam etperturbatam et male extructam rejiciamus. Nequepostulandum est ut ejus judicio stetur, quae ipsa injudicium vocatur.

21

DISTRIBUTIOOPERIS

Ejus constituuntur Partes sex. Prima; Partitiones Scientiarum.

Secunda; Novum Organum, sive Indicia deInterpretatione Naturae.

Tertia; Phaenomena Universi, sive Historia Naturaliset Experimentalis ad condendam Philosophiam.

Quarta; Scala Intellectus.

Quinta; Prodromi, sive Anticipationes PhilosophiaeSecundae.

Sexta; Philosophia Secunda, sive Scientia Activa.

Singularum Argumenta. Pars autem instituti nostri est, ut omnia, quantum fieripotest aperte et perspicue proponantur. Nuditas enimanimi, ut olim corporis, innocentiae et simplicitatiscomes est. Pateat itaque primo ordo operis atque ratioejus. Partes operis a nobis constituuntur sex.

Prima pars exhibet scientiae ejus sive doctrinae incujus possessione humanum genus hactenus versatur,Summam, sive descriptionem universalem. Visum

22

enim est nobis etiam in iis quae recepta suntnonnullam facere moram: eo nimirum consilio, utfacilius et veteribus perfectio et novis aditus detur. Parienim fere studio ferimur et ad vetera excolenda et adulteriora assequenda. Pertinet etiam hoc ad faciendamfidem: juxta illud, Non accipit indoctus verba scientiae,nisi prius ea dixeris quae versantur in corde ejus.Itaque scientiarum atque artium receptarum oraslegere, necnon utilia quaedam in illas importare,tanquam in transitu, non negligemus.

Partitiones tamen Scientiarum adhibemus eas, quaenon tantum jam inventa et nota, sed hactenus omissaet debita, complectantur. Etenim inveniuntur in globointellectuali, quemadmodum in terrestri, et cultapariter et deserta. Itaque nil mirum videri debet, si adivisionibus usitatis quandoque recedamus. Adjectioenim, dum totum variat, etiam partes earumquesectiones necessario variat: receptae autem divisionesreceptae summae scientiarum, qualis nunc est, tantumcompetunt.

Circa ea vero quae ceu omissa notabimus, ita nosgeremus, ut non leves tantum titulos et argumentaconcisa eorum quae desiderantur proponamus. Namsiquid inter omissa retulerimus (modo sit digniorissubjecti) cujus ratio paulo videatur obscurior adeo utmerito suspicari possimus homines non facileintellecturos quid nobis velimus aut quale sit illud opusquod animo et cogitatione complectimur, perpetuonobis curae erit aut praecepta hujusmodi operisconficiendi aut etiam partem operis ipsius jam a nobisconfectam ad exemplum totius subjungere; ut insingulis aut opera aut consilio juvemus. Etenim etiam

23

as nostram existimationem, non solum aliorumutilitatem, pertinere putavimus, ne quis arbitreturlevem aliquam de istiusmodi rebus notionem mentemnostram perstrinxisse, atque esse illa quaedesideramus ac prensamus tanquam votis similia. Eavero talia sunt, quorum et penes homines (nisi sibi ipsidesint) potestas plane sit, et nos apud nosmet rationemquandam certam et explicatam habeamus. Neque enimregiones metiri animo, ut augures, auspiciorum cause:sed intrare, ut duces, promerendi studio, suscepimus.

Atque haec prima operis pars est. Porro praetervecti artes veteres, intellectum humanumad trajiciendum instruemus. Destinatur itaque partisecundae, doctrina de meliore et perfectiore usurationis in rerum inquisitione, et de auxiliis verisintellectus: ut per hoc (quantum conditio humanitatisac mortalitatis patitur) exaltetur intellectus, et facultateamplificetur ad naturae ardua et obscura superanda.Atque est ea quam adducimus ars (quamInterpretationem Naturae appellare consuevimus) exgenere logicae; licet plurimum, atque adeo immensumquiddam, intersit. Nam et ipsa illa logica vulgarisauxilia et praesidia intellectui moliri ac parareprofitetur: et in hoc uno consentiunt. Differt autemplane a vulgari rebus praecipue tribus: viz. ipso fine,ordine demonstrandi, et inquirendi initiis.

Nam huic nostrae scientiae finis proponitur, utinveniantur non argumenta sed artes, nec principiisconsentanea sed ipsa principia, nec rationes probabilessed designationes et indicationes Operum. Itaque ex

24

intentione diversa diversus sequitur effectus. Illic enimadversarius disputatione vincitur et constringitur; hicnatura, opere.

Atque cum hujusmodi fine conveniuntdemonstrationum ipsarum natura et ordo. In logicaenim vulgari opera fere universa circa Syllogismumconsumitur. De Inductione vero Dialectici vix seriocogitasse videntur; levi mentione eam transmittentes,et ad disputandi formulas properantes. At nosdemonstrationem per syllogismum rejicimus, quodconfusius agat, et naturam emittat e manibus. Tametsienim nemini dubium esse possit quin, quae in mediotermino conveniunt, ea et inter se conveniant (quod estmathematicae cujusdam certitudinis): nihilominus hocsubest fraudis, quod syllogismus ex propositionibusconstet, propistiones ex verbis, verba autem notionumtesserae et signa sint. Itaque si notiones ipsae mentis(quae verborum quasi anima sunt, et totius hujusmodistructurae ac fabricae basis) male ac temere a rebusabstractae, et vagae, nec satis definitae etcircumscriptae, denique multis modis vitiosae fuerint,omnia ruunt. Rejicimus igitur syllogismum; neque idsolum quoad principia (ad quae nec illi eam adhibent)sed etiam quoad propositiones medias, quas educitsane atque parturit utcunque syllogismus, sed operumsteriles et a practica remotas et plane quoad partemactivam scientiarum incompetentes. Quamvis igiturrelinquamus syllogismo et hujusmodidemonstrationibus famosis ac jactatis jurisdictionemin artes populares et opinabiles (nil enim in hac partemovemus), tamen ad naturam rerum Inductione peromnia, et tam ad minores propositiones quam admajores, utimur. Inductionem enim censemus eam

25

esse demonstrandi formam, quae sensum tuetur etnaturam premit et operibus imminet ac fereimmiscetur.

Itaque ordo quoque demonstrandi plane invertitur.Adhuc enim res ita geri consuevit; ut a sensu etparticularibus primo loco ad maxime generaliaadvoletur, tanquam ad polos fixos circa quosdisputationes vertantur; ab illis caetera per mediaderiventur: via certe compendiaria, sed praecipiti, et adnaturam impervia, ad disputationes vero proclivi etaccommodata. At secundum nos, axiomata continenteret gradatim excitantur, ut nonnisi postremo loco adgeneralissima veniatur: ea vero generalissima evaduntnon notionalia, sed bene terminata, et talia quae naturaut revera sibi notiora agnoscat, quaeque rebus haereantin medullis.

At in forma ipsa quoque inductionis, et judicio quodper eam fit, opus longe maximum movemus. Ea enimde qua dialectici loquuntur, quae procedit perenumerationem simplicem, puerile quiddam est, etprecario concludit, et periculo ab instantiacontradictoria exponitur, et consueta tantum intuetur,nec exitum reperit.

Atqui opus est ad scientias inductionis forma tali, quaeexperientiam solvat et separet, et per exclusiones acrejectiones debitas necessario concludat. Quod sijudicium illud vulgatum dialecticorum tam operosumfuerit, et tanta ingenia exercuerit; quanto magislaborandum est in hoc altero, quod non tantum exmentis penetralibus, sed etiam ex naturae visceribusextrahitur?

26

Neque tamen hic finis. Nam fundamenta quoquescientiarum fortius deprimimus et solidamus, atqueinitia inquirendi altius sumimus, quam adhuc hominesfecerunt: ea subjiciendo examini, quae logica vulgaristanquam fide aliena recipit. Etenim dialectici principiascientiarum a scientiis singulis tanquam mutuosumunt: rursus, notiones mentis primas venerantur:postremo, informationibus immediatis sensus benedispositi acquiescunt. At nos logicam veram singulasscientiarum provincias majore cum imperio quampenes ipsarum principia sit debere ingredi decrevimus,atque illa ipsa principia putativa ad rationes reddendascompellere quousque plane constent. Quod vero attinetad notiones primas intellectus; nihil est eoroum quaeintellectus sibi permissus congessit, quin nobis prosuspecto sit, nec ullo modo ratum, nisi novo judicio sestiterit et secundum illud pronuntiatum fuerit.Quinetiam sensus ipsius informationes multis modisexcutimus. Sensus enim fallunt utique, sed et erroressuos indicant: verum errores praesto, indicia eorumlonge petita sunt.

Duplex autem est sensus culpa: aut enim destituit nosaut decipit. Nam primo, plurimae sunt res quaesensum etiam recte dispositum nec ullo modoimpeditum effugiunt; aut subtilitate totius corporis,aut partium minutiis, aut loci distantia, aut tarditateatque etiam velocitate motus, aut familiaritate objecti,aut alias ob causas. Neque rursus, ubi sensus remtenet, prehensiones ejus admodum firmae sunt. Namtestimonium et informatio sensus semper est exanalogia hominis, non ex analogia universi: atquemagno prorsus errore asseritur, sensum esse

27

mensuram rerum.

Itaque ut his occurratur, nos multo et fido ministerioauxilia sensui undique conquisivimus et contraximus,ut destitutionibus substitutiones, variationibusrectificationes suppeditentur. Neque id molimur taminstrumentis quam experimentis. Etenimexperimentorum longe major est subtilitas quamsensus ipsius, licet instrumentis exquisitis adjuti; (deiis loquimur experimentis, quae ad intentionem ejusquod quaeritur perite et secundum artem excogitata etapposita sunt). Itaque perceptioni sensus immediataeac propriae non multum tribuimus: sed eo remdeducimus, ut sensus tantum de experimento,experimentum de re judicet. Quare existimamus nossensus (a quo omnia in naturalibus petenda sunt, nisiforte libeat insanire) antistites religiosos, etoraculorum ejus non imperitos interpretes, nospraestitisse: ut alii professione quadam, nos re ipsa,sensum tueri ac colere videamus. Atque hujusmodisunt ea quae ad lumen ipsum naturae ejusqueaccensionem et immissionem paramus: quae per sesufficere possent, si intellectus humanus aequus etinstar tabulae abrasae esset. Sed cum mentes hominummiris modis adeo obsessae sint ut ad veros rerumradios excipiendos sincera et polita area prorsus desit,necessitas quaedam incumbit ut etiam huic reiremedium quaerendum esse putemus.

Idola autem a quibus occupatur mens, vel Adscititiasunt vel Innata. Adscititia vero immigrarunt in menteshominum, vel ex philosophorum placitis et sectis vel experversis legibus demonstrationum. At Innatainhaerent naturae ipsius intellectus, qui ad errorem

28

longe proclivior esse deprehenditur quam sensus.Utcunque enim homines sibi placeant et inadmirationem mentis humanae ac fere adorationemruant, illud certissimum est: sicut speculum inaequalererum radios ex figura et sectione propria immutat, itaet mentem, cum a rebus per sensum patitur, innotionibus suis expediendis et comminiscendis haudoptima fide rerum naturae suam naturam inserere etimmiscere.

Atque priora illa duo Idolorum genera aegre, postremavero haec nullo modo, evelli possunt. Id tantumrelinquitur, ut indicentur, atque ut vis ista mentisinsidiatrix notetur et convincatur; ne forte adestructione veterum novi subinde errorum surculi exipsa mala complexione mentis pullulent, eoque resrecidat, ut errores non extinguantur se permutentur;verum e contra ut illud tandem in aeternum ratum etfixum sit, intellectum nisi per inductionem ejusqueformam legitimam judicare non posse. Itaque doctrinaista de expurgatione intellectus ut ipse ad veritatemhabilis sit, tribus redargutionibus absolvitur:redargutione philosophiarum, redargutionedemonstrationum, et redargutione rationis humanaenativae. His vero explicatis, ac postquam demumpatuerit quid rerum natura, quid mentis natura ferat,existimamus nos thalamum Mentis et Universi,pronuba divina bonitate, stravisse et ornasse.Epithalamii autem votum sit, ut ex eo connubio auxiliahumana et stirps inventorum quae necessitates acmiserias hominum aliqua ex parte doment et subigant,suscipiatur. Haec vero est operis pars secunda.

At vias non solum monstrare et munire, sed inire

29

quoque consilium est. Itaque tertia pars operiscomplectitur Phaenomena Universi; hoc est,omnigenam experientiam, atque historiam naturalemejus generis quae possit esse ad condendamphilosophiam fundamentalis. Neque enim excellensaliqua demonstrandi via sive naturam interpretandiforma, ut mentem ab errore et lapsu defendere acsustinere, ita ei materiam ad sciendum praebere etsubministrare possit. Verum iis quibus non conjicere ethariolari, sed invenire et scire propositum est, quiquenon simiolas et fabulas mundorum comminisci, sedhujus ipsius veri mundi naturam introspicere et velutdissecare in animo habent, omnia a rebus ipsis petendasunt. Neque huic labori et inquisitioni ac mundanaeperambulationi, ulla ingenii aut meditationis autargumentationis substitutio aut compensatio sufficerepotest; non si omnia omnium ingenia coierint. Itaqueaut hoc prorsus habendum, aut negotium inperpetuum deserendum. Ad hunc vero usque diem itacum hominibus actum est, ut minime mirum sit sinatura sui copiam non faciat.

Nam primo, sensus ipsius informatio, et deserens etfallens: observatio, indiligens et inaequalis et tanquamfortuita; traditio, vana et ex rumore; practica, operiintenta et servilis; vis experimentalis, caeca, stupida,vaga, et praerupta; denique historia naturalis, levis etinops, vitiosissimam materiam intellectui adphilosophiam et scientias congesserunt.

Deinde, praepostera argumentandi subtilitas etventilatio serum rebus plane desperatis tentaturremedium, nec negotium ullo modo restituit auterrores separat. Itaque nulla spes majoris augmenti ac

30

progressus sita est, nisi in restauratione quadamscientiarum.

Hujus autem exordia omnino a naturali historiasumenda sunt, eaque ipsa novi cujusdam generis etapparatus. Frustra enim fuerit speculum expolire, sidesint imagines; et plane materia idonea praeparandaest intellectui, non solum praesidia fida comparanda.Differt vero rursus historia nostra (quemadmodumlogica nostra) ab ea quae habetur, multis rebus: finesive officio, ipsa mole et congerie, dein subtilitate,etiam delectu et constitutione in ordine ad ea quaesequuntur.

Primo enim eam proponimus historiam naturalem,quae non tam aut rerum varietate delectet aut praesentiexperimentorum fructu juvet, quam lucem inventionicausarum affundat, et philosophiae enutricandaeprimam mammam praebeat. Licet enim opera atqueactivam scientiarum partem praecipue sequamur,tamen messis tempus expectamus, nec muscum etsegetem herbidam demetere conamur. Satis enimscimus, axiomata recte inventa tota agmina operumsecum trahere, atque opera non sparsim sed confertimexhibere. Intempestivum autem illum et puerilemaffectum, ut pignora aliqua novorum operum properecaptentur, prorsus damnamus et amovemus, ceupomum Atalantae quod cursum retardat. AtqueHistoriae nostrae Naturalis officium tale est.

Quoad congeriem vero, conficimus historiam nonsolum naturae liberae ac solutae (cum scilicet illasponte fluit et opus suum peragit), qualis est historiacoelestium, meteororum, terrae et maris, mineralium,

31

plantarum, animalium; sed multo magnis naturaeconstrictae et vexatae; nempe, cum per artem etministerium humanum de statu suo detruditur, atquepremitur et fingitur. Itaque omnia artiummechanicarum, omnia operativae partis liberalium,omnia practicarum complurium quae in artempropriam non coaluerunt, experimenta (quantuminquirere licuit et quantum ad finem nostrum faciunt)perscribimus. Quin etiam (ut quod res est eloquamur)fastum hominum et speciosa nil morati, multo plus etoperae et praesidii in hac parte quam in illa alteraponimus; quandoquidem natura rerum magis se proditper vexationes artis quam in libertate propria.

Neque Corporum tantum historiam exhibemus; seddiligentiae insuper nostrae esse putavimus, etiamVirtutum ipsarum (illarum dicimus quae tanquamcardinales in natura censeri possint, et in quibusnaturae primordia plane constituuntur, utpotemateriae primis passionibus ac desideriis, viz. Denso,Raro, Calido, Frigido, Consistenti, Fluido, Gravi, Levi,aliisque haud paucis) historiam seorsum comparare.

Enimvero ut de subtilitate dicamus, plane conquirimusgenus experimentorum longe subtilius et simpliciusquam sunt ea quae occurrunt. Complura enim atenebris educimus et eruimus, quae nulli in mentemvenisset investigare, nisi qui certo et constanti tramitead inventionem causarum pergeret; cum in se nulliusmagnopere sint usus; ut liquido appareat, ea nonpropter se quaesita esse; sed ita prorsus se habeant illaad res et opera quemadmodum literae alphabeti sehabeant ad orationem et verba; quae licet per seinutiles eaedem tamen omnis sermonis elementa sunt.

32

In delectu autem narrationum et experimentorummelius hominibus cavisse nos arbitramur, quam quiadhuc in historia naturali versati sunt. Nam omnia fideoculata aut saltem perspecta, et summa quadam cumseveritate, recipimus; ita ut nil referatur auctummiraculi causa, sed quae narramus a fabulis et vanitatecasta et intemerata sint. Quinetiam et recepta quaequeac jactata mendacia (quae mirabili quodam neglectuper saecula multa obtinuerunt et inveterata sunt)nominatim proscribimus et notamus; ne scientiisamplius molesta sint. Quod enim prudenteranimadvertit quidam, fabulas et superstitiones etnugas quas nutriculae pueris instillant, mentes eorumetiam serio depravare: ita eadem nos movit ratio utsolliciti atque etiam anxii simus ne ab initio, cum velutiinfantiam philosophiae sub historia naturali tractemuset curemus, illa alicui vanitati assuescat. At in omniexperimento novo et paulo subtiliore, licet (ut nobisvidetur) certo ac probato, modum tamen experimentiquo usi sumus aperte subjungimus; ut, postquampatefactum sit quomodo singula nobis constiterint,videant homines quid erroris subesse et adhaererepossit, atque ad probationes magis fidas et magisexquistas (si quae sint) expergiscantur: denique ubiquemonita et scrupulos et cautiones aspergimus, religionequadam et tanquam exorcismo omnia phantasmataejicientes ac cohibentes.

Postremo, cum nobis exploratum sit quantopereexperientia et historia aciem mentis humanaedisgreget, et quam difficile sit (praesertim animis velteneris vel praeoccupatis) a principio cum naturaconsuescere, adjungimus saepius observationes

33

nostras, tanquam primas quasdam conversiones etinclinationes ac veluti aspectus historiae adphilosophiam; ut et pignoris loco hominibus sint eos inhistoriae fluctibus perpetuo non detentos iri, utquecum ad opus intellectus deveniatur omnia sint magis inprocinctu. Atque per hujusmodi (qualem describimus)Historiam Naturalem, aditum quendam fieri posse adnaturam tutum et commodum, atque materiamintellectui praeberi probam et praeparatam, censemus.

Postquam vero et intellectum fidissimis auxiliis sepraesidiis stipavimus, et justum divinorum operumexercitum severissimo delectu comparavimus; nilamplius superesse videtur, nisi ut philosophiam ipsamaggrediamur. Attamen in re tam ardua et suspensa,sunt quaedam quae necessario videntur interponenda;partim docendi gratia, partim in usum praesentem.

Horum primum est, ut exempla proponanturinquirendi et inveniendi secundum nostram rationemac viam, in aliquibus subjectis repraesentata: sumendoea potissimum subjecta quae et inter ea quaequaeruntur sunt nobilissima et inter se maximediversa; ut in unoquoque genere exemplum non desit.Neque de iis exemplis loquimur quae singulispraeceptis ac regulis illustrandi gratia adjiciuntur (hocenim in secunda parte operis abunde praestitimus);sed plane typos intelligimus et plasmata, quaeuniversum mentis processum atque inveniendicontinuatam fabricam et ordinem, in certis subjectis,iisque variis et insignibus, tanquam sub oculos ponant.Etenim nobis in mentem venit, in mathematicis,astante machina, sequi demonstrationem facilem etperspicuam; contra absque hac commoditate, omnia

34

videri involuta et, quam revera sunt, subtiliora. Itaquehujusmodi exemplis quartam partem nostri operisattribuimus: quae revera nil aliud est, quam secundaepartis applicatio particularis et explicata.

At quinta pars ad tempus tantum, donec reliquaperficiantur, adhibetur; et tanquam foenus redditur,usque dum sors haberi possit. Neque enim finemnostrum ita petimus occaecati, ut quae occurrunt in viautilia negligamus. Quamobrem quintam partem operisex iis conficimus quae a nobis aut inventa aut probataaut addita sunt; neque id tamen ex rationibus atquepraescriptis interpretandi, sed ex eodem intellectus usuquem alii in inquirendo et inveniendo adhibereconsueverunt. Etenim cum, ex perpetua nostra cumnatura consuetudine, majora de meditationibus nostrisquam pro ingenii viribus speramus; tum poterunt istaveluti tabernaculorum in via positorum vice fungi, utmens ad certiora contendens in iis paulisperacquiescat. Attamen testamur interim, nos illis ipsis,quod ex vera interpretandi forma non sint inventa autprobata, teneri minime velle. Istam vero judiciisuspensionem non est quod exhorreat quispiam, indoctrina quae non simpliciter nil sciri posse, sed nilnisi certo ordine et certa via sciri posse, asserit; atqueinterea tamen certos certitudinis gradus ad usum etlevamen constituit, donec mens in causarumexplicatione consistat. Neque enim illae ipsae scholaephilosophorum qui Acatalepsiam simpliciter tenueruntinferiores fuere istis quae pronuntiandi licentiamusurparunt. Illae tamen sensui et intellectui auxilia nonparaverunt, quod nos fecimus, sed fidem etauthoritatem plane sustulerunt; quod longe alia res est,et fere opposita.

35

Sexta tandem pars operis nostri (cui reliquaeinserviunt ac ministrant) eam demum recludit etproponit philosophiam, quae ex hujusmodi (qualemante docuimus et paravimus) inquisitione legitima etcasta et severa educitur et constituitur. Hanc veropostremam partem perficere et ad exitum perducere,res est et supra vires et ultra spes nostras collocata.Nos ei initia (ut speramus) non contemnenda, exitumgeneris humani fortuna dabit, qualem forte homines inhoc rerum et animorum statu haud facile animo capereaut metiri queant. Neque enim agitur solum foelicitascontemplativa, sed vere res humanae et fortunae, atqueomnis operum potentia. Homo enim naturae ministeret interpres tantum facit et intelligit, quantum denaturae ordine, opere vel mente, observaverit: necamplius scit, aut potest. Neque enim ullae virescausarum catenam solvere aut perfringere possint;neque natura aliter quam parendo vincitur. Itaqueintentiones geminae illae, humanae scilicet Scientiae etPotentiae, vere in idem coincidunt; et frustratiooperum maxime fit ex ignoratione causarum.

Atque in eo sunt omnia, siquis oculos mentis a rebusipsis nunquam dejiciens, earum imagines plane ut suntexcipiat. Neque enim hoc siverit Deus, ut phantasiaenostrae somnium pro exemplari mundi edamus: sedpotius benigne faveat, ut apocalypsim ac veramvisionem vestigiorum et sigillorum creatoris supercreaturas scribamus.

Itaque Tu Pater, qui lucem visibilem primitiascreaturae dedisti, et lucem intellectualem ad fastigiumoperum tuorum in faciem hominis inspirasti; opus

36

hoc, quod a tua bonitate profectum tuam gloriamrepetit, tuere et rege. Tu postquam conversus es adspectandum opera quae fecerunt manus tuae, vidistiquod omnia essent bona valde; et requievisti. At homoconversus ad opera quae fecerunt manus suae, viditquod omnia essent vanitas et vexatio spiritus; nec ullomodo requievit. Quare si in operibus tuis sudabimus,facies nos visionis tuae et sabbati tui participes.Supplices petimus, ut haec mens nobis constet; utquenovis eleemosynis, per manus nostras et aliorumquibus eandem mentem largieris, familiam humanamdotatam velis.

37

PARS SECUNDA OPERIS,QUAE DICITUR

NOVUM ORGANUM,SIVE

INDICIA VERADE INTERPRETATIONE

NATURAE._________________________________

PRAEFATIO.

Qui de natura, tanquam de re explorata, pronuntiareausi sunt, sive hoc ex animi fiducia fecerint siveambitiose et more professorio, maximis illiphilosophiam et scientias detrimentis affecere. Ut enimad fidem faciendam validi, ita etiam ad inquisitionemextinguendam et abrumpendam efficaces fuerunt.Neque virtute propria tantum profuerunt, quantum inhoc nocuerunt, quod aliorum virtutem corruperint etperdiderint. Qui autem contrariam huic viam ingressisunt atque nihil prorsus sciri posse asseruerunt, sive exsophistarum veterum odio sive ex animi fluctuationeaut etiam ex quadam doctrinae copia in hancopinionem delapsi sint, certe non contemnendas ejusrationes adduxerunt; veruntamen nec a veris initiissententiam suam derivarunt, et, studio quodam atqueaffectatione provecti, prorsus modum excesserunt. Atantiquiores ex Graecis (quorum scripta perierunt) interpronuntiandi jactantiam et Acatalepsiae desperationemprudentius se sustinuerunt: atque de inquisitionisdifficultate et rerum obscuritate saepius querimonias

38

et indignationes miscentes, et veluti fraenummordentes, tamen propositum urgere atque naturae seimmiscere non destiterunt; consentaneum (ut videtur)existimantes, hoc ipsum (videlicet utrum aliquid sciripossit) non disputare, sed experiri. Et tamen illi ipsi,impetu tantum intellectus usi, regulam nonadhibuerunt, sed omnia in acri meditatione et mentisvolutatione et agitatione perpetua posuerunt.

Nostra autem ratio, ut opere ardua, ita dictu facilis est.Ea enim est, ut certitudinis gradus constituamus,sensum per reductionem quandam tueamur, sedmentis opus quod sensum subsequitur plerunquerejiciamus; novam autem et certam viam, ab ipsissensuum perceptionibus, menti aperiamus etmuniamus. Atque hoc proculdubio viderunt et illi quitantas dialecticae partes tribuerunt. Ex quo liquet, illosintellectui adminicula quaesivisse, mentis autemprocessum nativum et sponte moventem, suspectumhabuisse. Sed serum plane rebus perditis hocadhibetur remedium; postquam mens ex quotidianavitae consuetudine, et auditionibus et doctrinisinquinatis occupata, et vanissimis idolis obsessa fuerit.Itaque ars illa dialecticae, sero (ut diximus) cavens,neque rem ullo modo restituens, ad errores potiusfigendos quam ad veritatem aperiendam valuit. Restatunica salus ac sanitas, ut opus mentis universum deintegro resumatur; ac mens, jam ab ipso principio,nullo modo sibi permittatur, sed perpetuo regatur; acres veluti per machinas conficiatur. Sane si hominesopera mechanica nudis manibus, absqueinstrumentorum vi et ope, aggressi essent,quemadmodum opera intellectualia nudis fere mentisviribus tractare non dubitarunt, parvae admodum

39

fuissent res quas movere et vincere potuissent, licetoperas enixas atque etiam conjunctas praestitissent.Atque si paulisper morari, atque in hoc ipsumexemplum, veluti in speculum, intueri velimus;exquiramus (si placet) si forte obeliscus aliquismagnitudine insignis ad triumphi vel hujusmodimagnificentiae decus transferendus esset, atque idhomines nudis manibus aggrederentur, annon hocmagnae cujusdam esse dementiae spectator quispiamrei sobrius fateretur? Quod si numerum augerentoperariorum, atque hoc modo se valere posseconfiderent, annon tanto magis? Sin autem delectumquendam adhibere vellent, atque imbecillioresseparare, et robustis tantum et vigentibus uti, atquehinc saltem se voti compotes fore sperarent, annonadhuc eos impensius delirare diceret? Quin etiam sihoc ipso non contenti, artem tandem athleticamconsulere statuerent, ac omnes deinceps manibus etlacertis et nervis ex arte bene unctis et medicatis adessejuberent, annon prorsus eos dare operam ut cumratione quadam et prudentia insanirent, clamaret?Atque homines tamen simili malesano impetu etconspiratione inutili feruntur in intellectualibus; dumab ingeniorum vel multitudine et consensu velexcellentia et acumine magna sperant, aut etiamdialectica (quae quaedam athletica censeri possit)mentis nervos roborant; sed interim, licet tanto studioet conatu, (si quis vere judicaverit) intellectum nudumapplicare non desinunt. Manifestissimum autem est, inomni opere magno, quod manus hominis praestat, sineinstrumentis et machinis, vires nec singulorum intendinec omnium coire posse.

Itaque ex his quae diximus praemissis, statuimus duas

40

esse res de quibus homines plane monitos volumus, neforte illae eos fugiant aut praetereant. Quarum primahujusmodi est; fieri fato quodam (ut existimamus)bono, ad extinguendas et depellendas contradictioneset tumores animorum, ut et veteribus honor etreverentia intacta et imminuta maneant, et nosdestinata perficere et tamen modestiae nostrae fructumpercipere possimus. Nam nos, si profiteamur nosmeliora afferre quam antiqui, eandem quam illi viamingressi, nulla verborum arte efficere possimus, quininducatur quaedam ingenii vel excellentiae velfacultatis comparatio sive contentio; non ea quidemillicita aut nova; — quidni enim possimus pro jurenostro (neque eo ipso alio, quam omnium) si quidapud eos non recte inventum aut positum sit,reprehendere aut notare? — sed tamen utcunque justaaut permissa, nihilominus impar fortasse fuisset eaipsa contentio, ob virium nostrarum modum. Verumquum per nos illud agatur, ut alia omnino viaintellectui aperiatur illis intentata et incognita,commutata jam ratio est; cessant studium et partes;nosque indicis tantummodo personam sustinemus,quod mediocris certe est authoritatis, et fortunaecujusdam potius quam facultatis et excellentiae. Atquehaec moniti species ad personas pertinet; altera ad resipsas.

Nos siquidem de deturbanda ea quae nunc floretphilosophia, aut si quae alia sit aut erit hac emendatioraut auctior, minime laboramus. Neque enim officimus,quin philosophia ista recepta, et aliae id genus,disputationes alant, sermones ornent, ad professoriamunera et vitae civilis compendia adhibeantur etvaleant. Quin etiam aperte significamus et declaramus,

41

eam quam nos adducimus philosophiam ad istas resadmodum utilem non futuram. Non praesto est, nequein transitu capitur, neque ex praenotionibus intellectuiblanditur, neque ad vulgi captum nisi per utilitatem eteffecta descendet.

Sint itaque (quod foelix faustumque sit utrique parti)duae doctrinarum emanationes, ac duaedispensationes; duae similiter contemplantium sivephilosophantium tribus ac veluti cognationes; atqueillae neutiquam inter se inimicae aut alienae, sedfoederatae et mutuis auxiliis devinctae: sit denique aliascientias colendi, alia inveniendi ratio. Atque quibusprima potior et acceptior est, ob festinationem, velvitae civilis rationes, vel quod illam alteram ob mentisinfirmitatem capere et complecti non possint (id quodlonge plurimis accidere necesse est), optamus ut iisfoeliciter et ex voto succedat quod agunt, atque ut quodsequuntur teneant. Quod si cui mortalium cordi etcurae sit, non tantum inventis haerere atque iis uti, sedad ulteriora penetrate; atque non disputandoadversarium, sed opere naturam vincere; denique, nonbelle et probabiliter opinari, sed certo et ostensivescire; tales, tanquam veri scientiarum filii, nobis (sividebitur) se adjungant; ut omissis naturae atriis, quaeinfiniti contriverunt, aditus aliquando ad interiorapatefiat. Atque ut melius intelligamur, utque illudipsum quod volumus ex nominibus impositis magisfamiliariter occurrat, altera ratio sive via AnticipatioMentis, altera Interpretatio Naturae, a nobis appellariconsuevit.

Est etiam quod petendum videtur. Nos certecogitationem suscepimus et curam adhibuimus, ut

42

quae a nobis proponentur non tantum vera essent, sedetiam ad animos hominum (licet miris modisoccupatos et interclusos) non incommode aut aspereaccederent. Veruntamen aequum est, ut ab hominibusimpetremus (in tanta praesertim doctrinarum etscientiarum restauratione) ut qui de hisce nostrisaliquid, sive ex sensu proprio, sive ex authoritatumturba, sive ex demonstrationum formis (quae nunctanquam leges quaedam judicialis invaluerunt),statuere aut existimare velit, ne id in transitu et velutaliud agendo facere se posse speret; sed ut rempernoscat; nostram, quam describimus et munimus,viam ipse paullatim tentet; subtilitati rerum quae inexperientia signata est assuescat; pravos denique atquealte haerentes mentis habitus tempestiva et quasilegitima mora corrigat; atque tum demum (siplacuerit) postquam in potestate sua esse coeperit,judicio suo utatur.

_________________________SEQUITUR

PARTIS SECUNDAE SUMMA,DIGESTA

IN APHORISMOS._________________________

43

PARTIS SECUNDAESUMMA,DIGESTA

INAPHORISMOS.

_________________________

APHORISMIDE INTERPRETATIONE

NATURAEET REGNO HOMINIS.

_________________________

APHORISMUS.

I.

HOMO, naturae minister et interpres, tantum facit etintelligit quantum de naturae ordine re vel menteobservaverit: nec amplius scit, aut potest.

II.

Nec manus nuda, nec intellectus sibi permissus,multum valet; instrumentis et auxiliis res perficitur;quibus opus est, non minus ad intellectum, quam admanum. Atque ut instrumenta manus motum aut cientaut regunt; ita et instrumenta mentis intellectui autsuggerunt aut cavent.

III.

Scientia et potentia humana in idem coincidunt, quiaignoratio causae destituit effectum. Natura enim nonnisi parendo vincitur: et quod in contemplatione instar

44

causae est, id in operatione instar regulae est.

IV.

Ad opera nil aliud potest homo, quam ut corporanaturalia admoveat et amoveat: reliqua natura intustransigit.

V.

Solent se immiscere naturae (quoad opera)mechanicus, mathematicus, medicus, alchemista, etmagus; sed omnes (ut nunc sunt res) conatu levi,successu tenui.

VI.

Insanum quiddam esset, et in se contrarium,existimare ea, quae adhuc nunquam facta sunt, fieriposse, nisi per modos adhuc nunquam tentatos.

VII.

Generationes mentis et manus numerosae admodumvidentur in libris et opificiis. Sed omnis ista varietassita est in subtilitate eximia, et derivationibuspaucarum rerum, quae innotuerunt; non in numeroaxiomatum.

VIII.

Etiam opera, quae jam inventa sunt, casui debentur etexperientiae, magis quam scientiis: scientiae enim,quas nunc habemus, nihil aliud sunt quam quaedamconcinnationes rerum antea inventarum; non modiinveniendi, aut designationes novorum operum.

IX.

Causa vero et radix fere omnium malorum in scientiisea una est; quod dum mentis humanae vires falso

45

miramur et extollimus, vera ejus auxilia nonquaeramus.

X.

Subtilitas naturae subtilitatem sensus et intellectusmultis partibus superat; ut pulchrae illae meditationeset speculationes humanae et causationes res malesanasint, nisi quod non adsit qui advertat.

XI.

Sicut scientiae, quae nunc habentur, inutiles sunt adinventionem operum; ita et logica, quae nunc habetur,inutilis est ad inventionem scientiarum.

XII.

Logica, quae in usu est, ad errores (qui in notionibusvulgaribus fundantur) stabiliendos et figendos valet,potius quam ad inquisitionem veritatis; ut magisdamnosa sit, quam utilis.

XIII.

Syllogismus ad principia scientiarum non adhibetur,ad media axiomata frustra adhibetur, cum sitsubtilitati naturae longe impar. Assensum itaqueconstringit, non res.

XIV.

Syllogismus ex propositionibus constat, propositionesex verbis, verba notionum tesserae sunt. Itaque sinotiones ipsae (id quod basis rei est) confusae sint, ettemere a rebus abstractae; nihil in iis, quaesuperstruuntur, est firmitudinis. Itaque spes est una ininductione vera.

XV.

46

In notionibus nil sani est, nec in logicis, nec inphysicis: non substantia, non qualitas, agere, pati,ipsum esse, bonae notiones sunt; multo minus grave,leve, densum, tenue, humidum, siccum , generatio,corruptio, attrahere, fugare, elementum, materia,forma, et id genus; sed omnes phantasticae et maleterminatae.

XVI.

Notiones infimarum specierum, hominis, canis,columbae, et prehensionum immediatarum sensus,calidi, frigidi, albi, nigri, non fallunt magnopere; quaetamen ipsae a fluxu materiae et commissione rerumquandoque confunduntur; reliquae omnes (quibushomines hactenus usi sunt) aberrationes sunt, necdebitis modis a rebus abstractae et excitatae.

XVII.

Nec minor est libido et aberratio in constituendisaxiomatibus, quam in notionibus abstrahendis; idquein ipsis principiis, quae ab inductione vulgari pendent.At multo major est in axiomatibus, et propositionibusinferioribus, quae educit syllogismus.

XVIII.

Quae adhuc inventa sunt in scientiis, ea hujusmodisunt, ut notionibus vulgaribus fere subjaceant: ut veroad interiora et remotiora naturae penetretur, necesseest ut tam notiones quam axiomata magis certa etmunita via a rebus abstrahantur, atque omnino melioret certior intellectus adoperatio in usum veniat.

XIX.

Duae viae sunt, atque esse possunt, ad inquirendam etinveniendam veritatem. Altera a sensu et

47

particularibus advolat ad axiomata maxime generalia,atque ex iis principiis eorumque immota veritatejudicat et invenit axiomata media; atque haec via inusu est. Altera a sensu et particularibus excitataxiomata, ascendendo continenter et gradatim, utultimo loco perveniatur ad maxime generalia; quae viavera est, sed intentata.

XX.

Eandem ingreditur viam (priorem scilicet) intellectussibi permissus, quam facit ex ordine dialecticae. Gestitenim mens exsilire ad magis generalia, ut acquiescat; etpost parvam moram fastidit experientiam: sed haecmala demum aucta sunt a dialectica ob pompasdisputationum.

XXI.

Intellectus sibi permissus, in ingenio sobrio et patienteet gravi (praesertim si a doctrinis receptis nonimpediatur), tentat nonnihil illam alteram viam, quaerecta est, send exiguo profectu; cum intellectus, nisiregatur et juvetur, res inaequalis sit, et omninoinhabilis ad superandam rerum obscuritatem.

XXII.

Utraque via orditur a sensu et particularibus, etacquiescit in maxime generalibus: sed immensumquiddam discrepant; cum altera perstringat tantumexperientiam et particularia cursim; altera in iis rite etordine versetur; altera rursus jam a principioconstituat generalia quaedam abstracta et inutilia;altera gradatim exsurgat ad ea quae revera naturaesunt notiora.

XXIII.

48

Non leve quiddam interest inter humanae mentis idola,et divinae mentis ideas; hoc est, inter placita quaedaminania, et veras signaturas atque impressiones factas increaturis, prout inveniuntur.

XXIV.

Nullo modo fieri potest, ut axiomata perargumentationem constituta ad inventionem novorumoperum valeant; quia subtilitas naturae subtilitatemargumentandi multis partibus superat. Sed axiomata, aparticularibus rite et ordine abstrata, nova particulariarursus facile indicant et designant; itaque scientiasreddunt activas.

XXV.

Axiomata, quae in usu sunt, ex tenui et manipulariexperientia, et paucis particularibus, quae ut plurimumoccurrunt, fluxere; et sunt fere ad mensuram eorumfacta et extensa: ut nil mirum sit, si ad novaparticularia non ducant. Quod si forte instantia aliqua,non prius animadversa aut cognita, se offerat, axiomadistinctione aliqua frivola salvatur, ubi emendariipsum verius foret.

XXVI.

Rationem humanam, qua utimur ad naturam,anticipationes naturae (quia res temeraria est etpraematura), at illam rationem quae debitis modiselicitur a rebus, interpretationem naturae, docendigratia, vocare consuevimus.

XXVII.

Anticipationes satis firmae sunt ad consensum;quandoquidem, si homines etiam insanirent ad unummodum et conformiter, illi satis bene inter se

49

congruere possent.

XXVIII.

Quin longe validiores sunt ad subeundum assensumanticipationes, quam interpretationes; quia ex pauciscollectae, iisque maxime quae familiariter occurrunt,intellectum statim perstringunt, et phantasiamimplent; ubi contra, interpretationes, ex rebusadmodum variis et multum distantibus sparsimcollectae, intellectum subito percutere non possunt; utnecesse sit eas, quoad opiniones, duras et absonas, fereinstar mysteriorum fidei videri.

XXIX.

In scientiis, quae in opinionibus et placitis fundataesunt, bonus est usus anticipationum et dialecticae;quando opus est assensum subjugare, non res.

XXX.

Non, si omnia omnium aetatum ingenia coierint, etlabores contulerint et transmiserint, progressusmagnus fieri poterit in scientiis per anticipationes:quia errores radicales, et in prima digestione mentis,ab excellentia functionum et remediorum sequentiumnon curantur.

XXXI.

Frustra magnum expectatur augmentum in scientiis exsuperinductione et insitione novorum super vetera; sedinstauratio facienda est ab imis fundamentis, nisilibeat perpetuo circumvolvi in orbem, cum exili etquasi contemnendo progressu.

XXXII.

Antiquis auctoribus suus constat honos, atque adeo

50

omnibus; quia non ingeniorum aut facultatuminducitur comparatio, sed viae; nosque non judicis, sedindicis personam sustinemus.

XXXIII.

Nullum (dicendum enim est aperte) recte fieri potestjudicium nec de via nostra, nec de iis quae secundumeam inventa sunt, per anticipationes (rationem scilicetquae in usu est), quia non postulandum est ut ejus reijudicio stetur, quae ipsa in judicium vocatur.

XXXIV.

Neque etiam tradendi aut explicandi ea, quaeadducimus, facilis est ratio; quia, quae in se nova sunt,intelligentur tamen ex analogia veterum.

XXXV.

Dixit Borgia de expeditione Gallorum in Italiam, eosvenisse cum creta in manibus, ut diversoria notarent,non cum armis, ut perrumperent. Itidem et nostraratio est, ut doctrina nostra animos idoneos et capacessubintret; confutationum enim nullus est usus, ubi deprincipiis et ipsis notionibus, atque etiam de formisdemonstrationum dissentimus.

XXXVI.

Restat vero nobis modus tradendi unus et simplex, uthomines ad ipsa particularia et eorum series et ordinesadducamus; et ut illi rursus imperent sibi ad tempusabnegationem notionum, et cum rebus ipsisconsuescere incipiant.

XXXVII.

Ratio eorum, qui acatalepsiam tenuerunt, et via nostrainitiis suis quodammodo consentiunt; exitu

51

immensum disjunguntur et opponuntur. Illi enim nihilsciri posse simpliciter asserunt; nos, non multum sciriposse in natura, ea, quae nunc in usu est, via: verumilli exinde authoritatem sensus et intellectus destruunt;nos auxilia iisdem excogitamus et subministramus.

XXXVIII.

Idola et notiones falsae, quae intellectum humanumjam occuparunt atque in eo alte haerent, non solummentes hominum ita obsident, ut veritati aditusdifficilis pateat; sed etiam dato et concesso aditu, illarursus in ipsa instauratione scientiarum occurrent etmolesta erunt; nisi homines praemoniti adversus ea se,quantum fieri potest, muniant.

XXXIX.

Quatuor sunt genera idolorum, quae mentes humanasobsident. Iis (docendi gratia) nomina imposuimus; utprimum genus, idola tribus; secundum, idola specus;tertium, idola fori; quartum, idola theatri, vocentur.

XL.

Excitatio notionum et axiomatum per inductionemveram est certe proprium remedium ad idola arcendaet summovenda; sed tamen indicatio idolorum magniest usus. Doctrina enim de idolis similiter se habet adinterpretationem naturae, sicut doctrina de sophisticiselenchis ad dialecticam vulgarem.

XLI.

Idola tribus sunt fundata in ipsa natura humana, atquein ipsa tribu seu gente hominum. Falso enim asseritur,sensum humanum esse mensuram rerum; quin contra,omnes perceptiones, tam sensus quam mentis, sunt exanalogia hominis, non ex analogia universi. Estque

52

intellectus humanus instar speculi inaequalis ad radiosrerum, qui suam naturam naturae rerum immiscet,eamque distorquet et inficit.

XLII.

Idola specus sunt idola hominis individui. Habet enimunusquisque (praeter aberrationes naturae humanae ingenere) specum sive cavernam quandam individuam,quae lumen naturae frangit et corrumpit: vel propternaturam cujusque propriam et singularem; vel proptereducationem et conversationem cum aliis; vel propterlectionem librorum, et authoritates eorum quosquisque colit et miratur; vel propter differentiasimpressionum, prout occurrunt in animo praeoccupatoet praedisposito, aut in animo aequo et sedato, velejusmodi: ut plane spiritus humanus (prout disponiturin hominibus singulis) sit res varia, et omninoperturbata, et quasi fortuita. Unde bene Heraclitus,homines scientias quaerere in minoribus mundis, etnon in majore sive communi.

XLIII.

Sunt etiam idola tanquam ex contractu et societatehumani generis ad invicem, quae idola fori, propterhominum commercium et consortium, appellamus.Homines enim per sermones sociantur; at verba excaptu vulgi imponuntur. Itaque mala et ineptaverborum impositio miris modis intellectum obsidet.Neque definitiones aut explicationes, quibus hominesdocti se munire et vindicare in nonnullis consueverunt,rem ullo modo restituunt. Sed verba plane vim faciuntintellectui, et omnia turbant; et homines ad inanes etinnumeras controversias et commenta deducunt.

XLIV.

53

Sunt denique idola, quae immigrarunt in animoshominum ex diversis dogmatibus philosophiarum, acetiam ex perversis legibus demonstrationum; quaeidola theatri nominamus; quia quot philosophiaereceptae aut inventae sunt, tot fabulas productas etactas censemus, quae mundos effecerunt fictitios etscenicos. Neque de his quae jam habentur, aut etiamde veteribus philosophiis et sectis tantum loquimur,cum complures aliae ejusmodi fabulae componi etconcinnari possint; quandoquidem errorum prorsusdiversorum causae sint nihilominus fere communes.Neque rursus de philosophiis universalibus tantumhoc intelligimus, sed etiam de principiis et axiomatibuscompluribus scientiarum, quae ex traditione et fide etneglectu invaluerunt. Verum de singulis istis generibusidolorum, fusius et distinctius dicendum est, utintellectui humano cautum sit.

XLV.

Intellectus humanus ex proprietate sua facile supponitmajorem ordinem et aequalitatem in rebus, quaminvenit: et cum multa sint in natura monodica, et plenaimparitatis, tamen affingit parallela, etcorrespondentia, et relativa, quae non sunt. Hinccommenta illa, in coelestibus omnia moveri percirculos perfectos, lineis spiralibus et draconibus (nisinomine tenus) prorsus rejectis. Hinc elementum igniscum orbe suo introductum est ad constituendumquaternionem cum reliquis tribus, quae subjiciuntursensui. Etiam elementis (quae vocant) imponitur adplacitum decupla proportio excessus in raritate adinvicem; et hujusmodi somnia. Neque vanitas istatantum valet in dogmatibus, verum etiam in notionibussimplicibus.

54

XLVI.

Intellectus humanus in iis quae semel placuerunt (autquia recepta sunt et credita, aut quia delectant), aliaetiam omnia trahit ad suffragationem et consensumcum illis: et licet major sit instantiarum vis et copia,quae occurrunt in contrarium; tamen eas aut nonobservat, aut contemnit, aut distinguendo summovet etrejicit, non sine magno et pernicioso praejudicio, quoprioribus illis syllepsibus authoritas maneat inviolata.Itaque recte respondit ille, qui, cum suspensa tabula intemplo ei monstraretur eorum qui vota solverant, quodnaufragii periculo elapsi sint, atque interrogandopremeretur, anne tum quidem Deorum numenagnosceret, quaesivit denuo, At ubi sunt illi depicti quipost vota nuncupata perierint? Eadem ratio est fereomnis superstitionis, ut in astrologicis, in somniis,ominibus, nemesibus, et hujusmodi; in quibushomines delectati hujusmodi vanitatibus advertunteventus, ubi emplentur; ast ubi fallunt, licet multofrequentius, tamen negligunt et praetereunt. At longesubtilius serpit hoc malum in philosophiis et scientiis;in quibus quod semel placuit, reliqua (licet multofirmiora et potiora) inficit, et in ordinem redigit.Quinetiam licet abfuerit ea, quam diximus, delectatioet vanitas, is tamen humano intellectui error estproprius et perpetuus, ut magis moveatur et exciteturaffirmativis, quam negativis; cum rite et ordineaequum se utrique praebere debeat; quin contra, inomni axiomate vero constituendo, major est visinstantiae negativae.

XLVII.

Intellectus humanus illis, quae simul et subito mentemferire et subire possunt, maxime movetur; a quibus

55

phantasia impleri et inflari consuevit: reliqua veromodo quodam, licet imperceptibili, ita se habere fingitet supponit, quomodo se habent pauca illa quibusmens obsidetur; ad illum vero transcursum adinstantias remotas et heterogeneas, per quas axiomatatanquam igne probantur, tardus omnino intellectus est,et inhabilis, nisi hoc illi per duras leges et violentumimperium imponatur.

XLVIII.

Gliscit intellectus humanus, neque consistere autacquiescere potis est, sed ulterius petit; at frustra.Itaque incogitabile est ut sit aliquid extremum autextimum mundi, sed semper quasi necessario occurritut sit aliquid ulterius. Neque rursus cogitari potestquomodo aeternitas defluxerit ad hunc diem; cumdistinctio illa, quae recipi consuevit, quod sit infinituma parte ante, et a parte post, nullo modo constarepossit; quia inde sequeretur, quod sit unum infinitumalio infinito majus, atque ut consumatur infinitum, etvergat ad finitum. Similis est subtilitas de lineissemper divisibilibus, ex impotentia cogitationis. Atmajore cum pernicie intervenit haec impotentia mentisin inventione causarum: nam cum maxime universaliain natura positiva esse debeant, quemadmoduminveniuntur, neque sunt revera causabilia; tamenintellectus humanus, nescius acquiescere, adhucappetit notiora. Tum vero, ad ulteriora tendens, adproximiora recidit, videlicet ad causas finales, quaesunt plane ex natura hominis, potius quam universi:atque ex hoc fonte philosophiam miris modiscorruperunt. Est autem aeque imperiti et leviterphilosophantis, in maxime universalibus causamrequirere, ac in subordinatis et subalternis causam non

56

desiderare.

XLIX.

Intellectus humanus luminis sicci non est; sed recipitinfusionem a voluntate et affectibus, id quod generatad quod vult scientias: quod enim mavult homo verumesse, id potius credit. Rejicit itaque difficilia, obinquirendi impatientiam; sobria, quia coarctant spem;altiora naturae, propter superstitionem; lumenexperientiae, propter arrogantiam et fastum, nevideatur mens versari in vilibus et fluxis; paradoxa,propter opinionem vulgi; denique innumeris modis,iisque interdum imperceptibilibus, affectus intellectumimbuit et inficit.

L.

At longe maximum impedimentum et aberratiointellectus humani provenit a stupore et incompetentiaet fallaciis sensuum; ut ea, quae sensum feriunt, illis,quae sensum immediate non feriunt, licet potioribus,praeponderent. Itaque contemplatio fere desinit cumaspectu; adeo ut rerum invisibilium exigua aut nulla sitobservatio. Itaque omnis operatio spirituum incorporibus tangibilibus inclusorum latet, et hominesfugit. Omnis etiam subtilior meta schematismus inpartibus rerum crassiorum (quem vulgo alterationemvocant, cum sit revera latio per minima) latet similiter:et tamen nisi duo ista, quae diximus, explorata fuerintet in lucem producta, nihil magni fieri potest in naturaquoad opera. Rursus ipsa natura aeris communis etcorporum omnium, quae aerem tenuitate superant(quae plurima sunt), fere incognita est. Sensus enimper se res infirma est, et aberrans: neque organa adamplificandos sensus aut acuendos multum valent; sed

57

omnis verior interpretatio naturae conficitur perinstantias, et experimenta idonea et apposita; ubisensus de experimento tantum, experimentum denatura et re ipsa judicat.

LI.

Intellectus humanus fertur ad abstracta propternaturam propriam; atque ea, quae fluxa sunt, fingitesse constantia. Melius autem est naturam secare,quam abstrahere; id quod Democriti schola fecit, quaemagis penetravit in naturam, quam reliquae. Materiapotius considerari debet, et ejus schematismi, etmeta-schematismi, atque actus purus, et lex actus sivemotus; formae enim commenta animi humani sunt,nisi libeat leges illas actus formas appellare.

LII.

Hujusmodi itaque sunt idola, quae vocamus idolatribus; quae ortum habent aut ex aequalitatesubstantiae spiritus humani; aut ex praeoccupationeejus; aut ab angustiis ejus; aut ab inquieto motu ejus;aut ab infusione affectuum; aut ab incompetentiasensuum; aut ab impressionis modo.

LIII.

Idola specus ortum habent ex propria cujusque naturaet animi et corporis; atque etiam ex educatione, etconsuetudine, et fortuitis. Quod genus, licet sit variumet mulitplex, tamen ea proponemus, in quibus maximacautio est, quaeque plurimum valent ad polluendumintellectum, ne sit purus.

LIV.

Adamant homines scientias et contemplationesparticulares; aut quia authores et inventores se earum

58

credunt; aut quia plurimum in illis operae posuerunt,iisque maxime assueverunt. Hujusmodi vero homines,si ad philosophiam et contemplationes universales secontulerint, illas ex prioribus phantasiis detorquent, etcorrumpunt; id quod maxime conspicuum cernitur inAristotele, qui naturalem suam philosophiam logicaesuae prorsus mancipavit, ut eam fere inutilem etcontentiosam reddiderit. Chemicorum autem genus, expaucis experimentis fornacis, philosophiamconstituerunt phantasticam, et ad pauca spectantem:quinetiam Gilbertus, postquam in contemplationibusmagnetis se laboriosissime exercuisset, confinxit statimphilosophiam consentaneam rei apud ipsumpraepollenti.

LV.

Maximum et velut radicale discrimen ingeniorum,quoad philosophiam et scientias, illud est; quod aliaingenia sint fortiora et aptiora ad notandas rerumdifferentias; alia, ad notandas rerum similitudines.Ingenia enim constantia et acuta figerecontemplationes, et morari, et haerere in omnisubtilitate differentiarum possunt: ingenia autemsublimia et discursiva etiam tenuissimas et catholicasrerum similitudines et agnoscunt et componunt:utrumque autem ingenium facile labitur in excessum,prensando aut gradus rerum, aut umbras.

LVI.

Reperiuntur ingenia alia in admirationem antiquitatis,alia in amorem et amplexum novitatis effusa; paucavero ejus temperamenti sunt, ut modum tenerepossint, quin aut quae recte posita sunt ab antiquisconvellant, aut ea contemnant quae recte afferuntur a

59

novis. Hoc vero magno scientiarum et philosophiaedetrimento fit, quum studia potius sint antiquitatis etnovitatis, quam judicia: veritas autem non a felicitatetemporis alicujus, quae res varia est; sed a luminenaturae et experientiae, quod aeternum est, petendaest. Itaque abneganda sunt ista studia; et videndum, neintellectus ab illis ad consensum abripiatur.

LVII.

Contemplationes naturae et corporum in simplicitatesua intellectum frangunt et comminuunt;contemplationes vero naturae et corporum incompositione et configuratione sua intellectumstupefaciunt et solvunt. Id optime cernitur in scholaLeucippi et Democriti, collata cum reliquisphilosophiis. Illa enim ita versatur in particulis rerum,ut fabricas fere negligat; reliquae autem ita fabricasintuentur attonitae, ut ad simplicitatem naturae nonpenetrent: itaque alternandae sunt contemplationesistae, et vicissim sumendae; ut intellectus reddatursimul penetrans et capax; et evitentur ea, quaediximus, incommoda, atque idola ex iis provenientia.

LVIII.

Talis itaque esto prudentia contemplativa in arcendis etsummovendis idolis specus; quae aut expraedominantia, aut ex excessu compositionis etdivisionis, aut ex studiis erga tempora, aut ex objectislargis et minutis, maxime ortum habent. Generaliterautem pro suspecto habendum unicuique rerumnaturam contemplanti quicquid intellectum suumpotissimum capit et detinet; tantoque major adhibendain hujusmodi placitis est cautio, ut intellectus serveturaequus et purus.

60

LIX.

At idola fori omnium molestissima sunt; quae exfoedere verborum et nominum se insinuarunt inintellectum. Credunt enim homines, rationem suamverbis imperare. Sed fit etiam ut verba vim suam superintellectum retorqueant et reflectant; quodphilosophiam et scientias reddidit sophisticas etinactivas. Verba autem plerunque ex captu vulgiinduntur, atque per lineas vulgari intellectui maximeconspicuas res secant. Quum autem intellectus acutior,aut observatio diligentior, eas lineas transferre velit, utillae sint magis secundum naturam; verba obstrepunt.Unde fit, ut magnae et solennes disputationeshominum doctorum saepe in controversias circa verbaet nomina desinant; a quibus (ex more et prudentiamathematicorum) incipere consultius foret, easque perdefinitiones in ordinem redigere. Quae tamendefinitiones, in naturalibus et materiatis, huic malomederi non possunt; quoniam et ipsae definitiones exverbis constant, et verba gignunt verba: adeo ut necessesit ad instantias particulares, earumque series etordines recurrere; ut mox dicemus, quum ad modumet rationem constituendi notiones et axiomatadeventum fuerit.

LX.

Idola, quae per verba intellectui imponuntur, duorumgenerum sunt; aut enim sunt rerum nomina, quae nonsunt (quemadmodum enim sunt res, quae nominecarent per inobservationem; ita sunt et nomina, quaecarent rebus, per suppositionem phantasticam), autsunt nomina rerum, quae sunt, sed confusa et maleterminata, et temere et inaequaliter a rebus abstracta.Prioris generis sunt, fortuna, primum mobile,

61

planetarum orbes, elementum ignis, et hujusmodicommenta, quae a vanis et falsis theoriis ortum habent.Atque hoc genus idolorum facilius ejicitur, quia perconstantem abnegationem et antiquationemtheoriarum exterminari possunt. At alterum genus perplexum est, et alte haerens;quod ex mala et imperita abstractione excitatur.Exempli gratia, accipiatur aliquod verbum (humidum,si placet), et videamus quomodo sibi constent quae perhoc verbum significantur: et invenietur verbum istud,humidum, nihil aliud quam nota confusa diversarumactionum, quae nullam constantiam aut reductionempatiuntur. Significat enim et quod circa aliud corpusfacile se circumfundit; et quod in se estindeterminabile, nec consistere potest; et quod facilecedit undique; et quod facile se dividit et dispergit; etquod facile se unit et colligit; et quod facile fluit et inmotu ponitur; et quod alteri corpori facile adhaeret,idque madefacit; et quod facile reducitur in liquidum,sive colliquatur, cum antea consisteret. Itaque quum adhujus nominis praedicationem et impositionemventum sit; si alia accipias, flamma humida est; si aliaaccipias, aer humidus non est; si alia, pulvis minutushumidus est; si alia, vitrum humidum est: ut facileappareat istam notionem ex aqua tantum etcommunibus et vulgaribus liquoribus, absque ulladebita verificatione, temere abstractam esse. In verbis autem gradus sunt quidam pravitatis eterroris. Minus vitiosum genus est nominumsubstantiae alicujus, praesertim specieruminfirmarum, et bene deductarum (nam notio cretae,luti, bona; terrae, mala): vitiosius genus est actionum,ut generare, corrumpere, alterare: vitiosissimumqualitatum (exceptis objectis sensus immediatis), ut

62

gravis, levis, tenuis, densi, etc.; et tamen in omnibusistis fieri non potest, quin sint aliae notiones aliis paulomeliores, prout in sensum humanum incidit rerumcopia.

LXI.

At idola theatri innata non sunt, nec occulto insinuatain intellectum; sed ex fabulis theoriarum, et perversislegibus demonstrationum, plane indita et recepta. Inhis autem confutationes tentare et suscipereconsentaneum prorsus non est illis, quae a nobis dictasunt. Quum enim nec de principiis consentiamus, necde demonstrationibus, tollitur omnis argumentatio. Idvero bono fit fato, ut antiquis suus constet honos. Nihilenim illis detrahitur, quum de via omnino quaestio sit.Claudus enim (ut dicitur) in via antevertit cursoremextra viam. Etiam illud manifesto liquet, currenti extraviam, quo habilior sit et velocior, eo majoremcontingere aberrationem. Nostra vero inveniendi scientias ea est ratio, ut nonmultum ingeniorum acumini et robori relinquatur; sedquae ingenia et intellectus fere exaequet.Quemadmodum enim ad hoc ut linea recta fiat, autcirculus perfectus describatur, multum est inconstantia et exercitatione manus, si fiat ex vi manuspropria, sin autem adhibeatur regula, aut circinus,parum aut nihil; omnino similis est nostra ratio. Licetautem confutationum particularium nullus sit usus; desectis tamen et generibus hujusmodi theoriarumnonnihil dicendum est; atque etiam paulo post designis exterioribus, quod se male habeant; et postremode causis tantae infelicitatis et tam diuturni et generalisin errore consensus; ut ad vera minus difficilis sitaditus, et intellectus humanus volentius expurgetur et

63

idola dimittat.

LXII.

Idola theatri, sive theoriarum, multa sunt, et multoplura esse possunt, et aliquando fortasse erunt. Nisienim per multa jam saecula hominum ingenia circareligionem et theologiam occupata fuissent; atqueetiam politiae civiles (praesertim monarchiae) abistiusmodi novitatibus, etiam in contemplationibus,essent aversae; ut cum periculo et detrimentofortunarum suarum in illas homines incumbant, nonsolum praemio destituti, sed etiam contemptui etinvidiae expositi; complures aliae proculdubiophilosophiarum et theoriarum sectae, similes illis,quae magna varietate olim apud Graecos florueruntintroductae fuissent. Quemadmodum enim superphaenomena aetheris plura themata coeli confingipossunt; similiter, et multo magis, super phaenomenaphilosophiae fundari possunt et constitui variadogmata. Atque hujusmodi theatri fabulae habentetiam illud, quod in theatro poetarum usu venit; utnarrationes fictae ad scenam narrationibus ex historiaveris concinniores sint et elegantiores, et quales quismagis vellet. In genere autem, in materiam philosophiae sumituraut multum ex paucis, aut parum ex multis; ututrinque philosophia super experientiae et naturalishistoriae nimis angustam basin fundata sit, atque expaucioribus, quam par est, pronunciet. Rationale enimgenus philosophantium ex experientia arripiunt variaet vulgaria, eaque neque certo comperta, nec diligenterexaminata et pensitata; reliqua in meditatione atqueingenii agitatione ponunt. Est et aliud genus philosophantium, qui in paucis

64

experimentis sedulo et accurate elaborarunt, atque indephilosophias educere et confingere ausi sunt; reliquamiris modis ad ea detorquentes. Est et tertium genus eorum, qui theologiam ettraditiones ex fide et veneratione immiscent; inter quosvanitas nonnullorum ad petendas et derivandasscientias a spiritibus scilicet et geniis deflexit; ita utstirps errorum et philosophia falsa genere triplex sit:sophistica, empirica, et superstitiosa.

LXIII.

Primi generis exemplum in Aristotele maximeconspicuum est, qui philosophiam naturalem dialecticasua corrupit: quum mundum ex categoriis effecerit;animae humanae, nobilissimae substantiae, genus exvocibus secundae intentionis tribuerit; negotium densiet rari, per quod corpora subeunt majores et minoresdimensiones sive spatia, per frigidam distinctionemactus et potentiae transegerit; motum singuliscorporibus unicum et proprium, et, si participent exalio motu, id aliunde moveri, asseruerit: et innumeraalia, pro arbitrio suo, naturae rerum imposuerit: magisubique sollicitus quomodo quis respondendo seexplicet, et aliquid reddatur in verbis positivum, quamde interna rerum veritate; quod etiam optime seostendit in comparatione philosophiae ejus ad aliasphilosophias quae apud Graecos celebrabantur. Habentenim homoiomera Anaxagorae, atomi Leucippi etDemocriti, coelum et terra Parmenidis, lis et amicitiaEmpedoclis, resolutio corporum in adiaphoramnaturam ignis et replicatio eorundem ad densumHeracliti, aliquid ex philosopho naturali; et rerumnaturam, et experientiam, et corpora sapiunt; ubiAristotelis physica nihil aliud quam dialecticae voces

65

plerunque sonet: quam etiam in metaphysicis subsolenniore nomine, et ut magis scilicet realis, nonnominalis, retractavit. Neque illud quenquam moveat,quod in libris ejus De animalibus, et in Problematibus,et in aliis suis tractatibus, versatio frequens sit inexperimentis. Ille enim prius decreverat, nequeexperientiam ad constituenda decreta et axiomata riteconsuluit; sed postquam pro arbitrio suo decrevisset,experientiam ad sua placita tortam circumducit etcaptivam; ut hoc etiam nomine magis accusandus sit,quam sectatores ejus moderni (scholasticorumphilosophorum genus) qui experientiam omninodeseruerunt.

LXIV.

At philosophiae genus empiricum placita magisdeformia et monstrosa educit, quam sophisticum autrationale genus; quia non in luce notionum vulgarium(quae licet tenuis sit et superficialis, tamen estquodammodo universalis, et ad multa pertinens) sed inpaucorum experimentorum angustiis et obscuritatefundatum est. Itaque talis philosophia illis, qui inhujusmodi experimentis quotidie versantur atque exipsis phantasiam contaminarunt, probabilis videtur etquasi certa; caeteris, incredibilis et vana. Cujusexemplum notabile est in chemicis, eorumquedogmatibus; alibi autem vix hoc tempore invenitur,nisi forte in philosophia Gilberti. Sed tamen circahujusmodi philosophias cautio nullo modopraetermittenda erat; quia mente jam praevidemus etauguramur, si quando homines, nostris monitisexcitati, ad experientiam se serio contulerint (valerejussis doctrinis sophisticis), tum demum, propterpraematuram et praeproperam intellectus

festinationem, et saltum sive volatum ad generalia etrerum principia, fore ut magnum ab hujusmodiphilosophiis periculum immineat; cui malo etiam nuncobviam ire debemus.

LXV.

At corruptio philosophiae ex superstitione, et theologiaadmista, latius omnino patet, et plurimum mali infert,aut in philosophias integras, aut in earum partes.Humanus enim intellectus non minus impressionibusphantasiae est obnoxius, quam impressionibusvulgarium notionum. Pugnax enim genus philosophiaeet sophisticum illaqueat intellectum: at illud alterumphantasticum, et tumidum, et quasi poeticum, magisblanditur intellectui. Inest enim homini quaedamintellectus ambitio, non minor quam voluntatis;praesertim in ingeniis altis et elevatis. Hujus autem generis exemplum inter Graecosillucescit, praecipue in Pythagora, sed cumsuperstitione magis crassa et onerosa conjunctum; atpericulosius et subtilius in Platone atque ejus schola.Invenitur etiam hoc genus mali in partibusphilosophiarum reliquarum, introducendo formasabstractas, et causas finales, et causas primas;omittendo saepissime medias, et hujusmodi. Huicautem rei summa adhibenda est cautio. Pessima enimres est errorum apotheosis, et pro peste intellectushabenda est, si vanis accedat veneratio. Huic autemvanitati nonnulli ex modernis summa levitate itaindulserunt, ut in primo capitulo Geneseos, et in libroJob, et aliis Scripturis sacris, philosophiam naturalemfundare conati sint; inter viva quaerentes mortua.Tantoque magis haec vanitas inhibenda venit, etcoercenda, quia ex divinorum et humanorum malesana

67

admistione non solum educitur philosophiaphantasica, sed etiam religio haeretica. Itaque salutareadmodum est, si mente sobria fidei tantum denturquae fidei sunt.

LXVI.

Et de malis authoritatibus philosophiarum, quae aut invulgaribus notionibus, aut in paucis experimentis, autin superstitione fundatae sunt, jam dictum est.Dicendum porro est et de vitiosa materiacontemplationum, praesertim in philosophia naturali.Inficitur autem intellectus humanus ex intuitu eorumquae in artibus mechanicis fiunt, in quibus corpora percompositiones aut separationes ut plurimumalterantur; ut cogitet simile quiddam etiam in naturarerum universali fieri. Unde fluxit commentum illudelementorum, atque illorum concursu, ad constituendacorpora naturalia Rursus, quum homo naturaelibertatem contemplatur, incidit in species rerum,animalium, plantarum, mineralium; unde facile in eamlabitur cogitationem, ut existimet esse in naturaquasdam formas rerum primarias, quas naturaeducere molitur: atque reliquam varietatem eximpedimentis et aberrationibus naturae in opere suoconficiendo, aut ex diversarum specierum conflictu, ettransplantatione alterius in alteram, provenire. Atqueprima cogitatio qualitates primas elementares, secundaproprietates occultas et virtutes specificas nobispeperit; quarum utraque pertinet ad inaniacontemplationum compendia, in quibus acquiescitanimus et a solidioribus avertitur. At medici insecundis rerum qualitatibus et operationibus,attrahendi, repellendi, attenuandi, inspissandi,dilatandi, astringendi, discutiendi, maturandi, et

68

hujusmodi, operam praestant meliorem; atque, nixi exillis duobus (quae dixi) compendiis (qualitatibusscilicet elementaribus, et virtutibus specificis) illaaltera (quae recte notata sunt) corrumperent,reducendo illa ad primas qualitates earumque mixturassubtiles et incommensurabiles, aut ea non producendocum majore et diligentiore observatione ad qualitatestertias et quartas, sed contemplationem intempestiveabrumpendo, illi multo melius profecissent. Nequehujusmodi virtutes (non dico eaedem, sed similes) inhumani corporis medicinis tantum exquirendae sunt;sed etiam in caeterorum corporum naturaliummutationibus. Sed multo adhuc majore cum malo fit, quodquiescentia rerum principia, ex quibus; et nonmoventia, per quae res fiunt, contemplentur etinquirant. Illa enim ad sermones, ista ad operaspectant. Neque enim vulgars illae differentiae motus,quae in naturali philosophia recepta notantur,generationis, corruptionis, augmentationis,diminutionis, alterationis, et lationis, ullius sunt pretii.Quippe hoc sibi volunt; si corpus, alias non mutatum,loco tamen moveatur, hoc lationem esse; si, manente etloco et specie, qualitate mutetur, hoc alterationem esse;si vero ex illa mutatione moles ipsa et quantitascorporis non eadem maneat, hoc augmentationis etdiminutionis motum esse; si eatenus mutentur, utspeciem ipsam et substantiam mutent, et in aliamigrent, hoc generationem et corruptionem esse. Atista mere popularia sunt, et nullo modo in naturampenetrant; suntque mensurae et periodi tantum, nonspecies motus. Innuunt enim illud, hucusque, et nonquomodo, vel ex quo fonte. Neque enim de corporumappetitu, aut de partium eorum processu, aliquid

69

significant; sed tantum quum motus ille rem aliter acprius, crasso modo, sensui exhibeat, inde divisionemsuam auspicantur. Etiam quum de causis motuumaliquid significare volunt, atque divisionem ex illisinstituere, differentiam motus naturalis et violenti,maxima cum socordia, introducunt; quae et ipsaomnino ex notione vulgari est; cum omnis motusviolentus etiam naturalis revera sit, scilicet cumexternum efficiens naturam alio modo in opere ponetquam quo prius. At hisce omissis; si quis (exempli gratia)observaverit, inesse corporibus appetitum contactus adinvicem, ut non patiantur unitatem naturae prorsusdirimi aut abscindi, ut vacuum detur: aut si quis dicat,inesse corporibus appetitum se recipiendi in naturalemsuam dimensionem vel tensuram, ut, si ultra eam autcitra eam comprimantur aut distrahantur, statim inveterem sphaeram et exporrectionem suam serecuperare et remittere moliantur: aut si quis dicat,inesse corporibus appetitum congregationis ad massasconnaturalium suorum, densorum videlicet versusorbem terrae, tenuiorum et rariorum versus ambitumcoeli: haec et hujusmodi vere physica sunt generamotuum. At illa altera plane logica sunt et scholastica,ut ex hac collatione eorum manifesto liquet. Neque minus etiam malum est, quod in philosophiiset contemplationibus suis, in principiis rerum atqueultimatibus naturae investigandis et tractandis, operainsumatur; cum omnis utilitas et facultas operandi inmediis consistat. Hinc fit, ut abstrahere naturamhomines non desinant, donec ad materiam potentialemet informem ventum fuerit; nec rursus secare naturamdesinant, donec perventum fuerit ad atomum; quae,etiamsi vera essent, tamen ad juvandas hominum

70

fortunas parum possunt.

LXVII.

Danda est etiam cautio intellectui de intemperantiisphilosophiarum, quoad assensum praebendum autcohibendum; quia hujusmodi intemperantiae videnturidola figere, et quodammodo perpetuare, ne deturaditus ad ea summovenda. Duplex autem est excessus: alter eorum, qui facilepronunciant, et scientias reddunt positivas etmagistrales; alter eorum, qui acatalepsiamintroduxerunt, et inquisitionem vagam sine termino;quorum primus intellectum deprimit, alter enervat.Nam Aristotelis philosophia, postquam caeterasphilosophias (more Ottomanorum erga fratres suos)pugnacibus confutationibus contrucidasset, de singulispronunciavit; et ipse rursus quaestiones ex arbitrio suosubornat, deinde conficit; ut omnia certa sint etdecreta: quod etiam apud successiones suas valet et inusu est. At Platonis schola acatalepsiam introduxit, primotanquam per jocum et ironiam, in odium veterumsophistarum, Protagorae, Hippiae, et reliquorum, quinihil tam verebantur, quam ne dubitare de re aliquaviderentur. At nova academia acatalepsiamdogmatizavit, et ex professo tenuit: quae licet honestiorratio sit, quam pronunciandi licentia, quum ipsi pro sedicant se minime confundere inquisitionem, ut Pyrrhofecit et Ephectici, sed habere quod sequantur utprobabile, licet non habeant quod teneant ut verum;tamen postquam animus humanus de veritateinvenienda semel desperaverit, omnino omnia fiuntlanguidiora: ex quo fit, ut deflectant homines potius adamoenas disputationes et discursus, et rerum quasdam

71

peragrationes, quam in severitate inquisitionis sesustineant. Verum, quod a principio diximus etperpetuo agimus, sensui et intellectui humanoeorumque infirmitati authoritas non est deroganda,sed auxilia praebenda.

LXVIII.

Atque de idolorum singulis generibus, eorumqueapparatu jam diximus; quae onmia constanti et solennidecreto sunt abneganda et renuncianda, et intellectusab iis omnino liberandus est et expurgandus; ut nonalius fere sit aditus ad regnum hominis, quod fundaturin scientiis, quam ad regnum coelorum, in quod, nisisub persona infantis, intrare non datur.

LXIX.

At pravae demonstrationes, idolorum velutimunitiones quaedam sunt et praesidia; eaeque, quas indialecticis habemus, id fere agunt, ut mundum planecogitationibus humanis, cogitationes autem verbisaddicant et mancipent. Demonstrationes vero potentiaquadam philosophiae ipsae sunt et scientiae. Qualesenim eae sunt, ac prout rite aut male institutae, talessequuntur philosophiae et contemplationes. Falluntautem et incompetentes sunt eae quibus utimur inuniverso illo processu, qui a sensu et rebus ducit adaxiomata et conclusiones. Qui quidem processusquadruplex est, et vitia ejus totidem. Primo,impressiones sensus ipsius vitiosae sunt; sensus enimet destituit et fallit. At destitutionibus substitutiones,fallaciis rectificationes debentur. Secundo, notiones abimpressionibus sensuum male abstrahuntur, etinterminatae et confusae sunt, quas terminatas et benefinitas esse oportuit. Tertio, inductio mala est, quae per

72

enumerationem simplicem principia concluditscientiarum, non adhibitis exclusionibus etsolutionibus, sive separationibus naturae debitis.Postremo, modus ille inveniendi et probandi, ut primoprincipia maxime generalia constituantur, deindemedia axiomata ad ea applicentur et probentur,errorum mater est, et scientiarum omnium calamitas.Verum de istis, quae jam obiter perstringimus, fusiusdicemus, quum veram interpretandae naturae viam,absolutis istis expiationibus et expurgationibus mentis,proponemus.

LXX.

Sed demonstratio longe optima est experientia; modohaereat in ipso experimento. Nam si traducatur ad aliaquae similia existimantur, nisi rite et ordine fiat illatraductio, res fallax est. At modus experiendi, quohomines nunc utuntur, caecus est et stupidus. Itaquecum errant et vagantur nulla via certa, sed ex occursurerum tantum consilium capiunt, circumferuntur admulta, sed parum promovent; et quandoque gestiunt,quandoque distrahuntur; et semper inveniunt quodulterius quaerant. Fere autem ita fit, ut homines leviteret tanquam per ludum experiantur, variando paululumexperimenta jam cognita; et, si res non succedat,fastidiendo et conatum deserendo. Quod si magis serioet constanter ac laboriose ad experimenta se accingant,tamen in uno aliquo experimento eruendo operamcollocant; quemadmodum Gilbertus in magnete,Chymici in auro. Hoc autem faciunt homines institutonon minus imperito quam tenui. Nemo enim alicujusrei naturam in ipsa re feliciter perscrutatur; sedamplianda est inquisitio ad magis communia. Quod sietiam scientiam quandam et dogmata ex experimentis

73

moliantur; tamen semper fere studio praepropero etintempestivo deflectunt ad praxin: non tantum propterusum et fructum ejusmodi praxeos, sed ut in operealiquo novo veluti pignus sibi arripiant, se noninutiliter in reliquis versaturos: atque etiam aliis sevenditent, ad existimationem meliorem comparandamde iis in quibus occupati sunt. Ita fit ut, moreAtalantae, de via decedant ad tollendum aureumpomum; interim vero cursum interrumpant, etvictoriam emittant e manibus. Verum in experientiaevero curriculo eoque ad nova opera producendo, DivinaSapientia omnino et ordo pro exemplari sumenda sunt.Deus autem primo die creationis lucem tantum creavit,eique operi diem integrum attribuit; nec aliquidmateriati operis eo die creavit. Similiter et exomnimoda experientia, primum inventio causarum etaxiomatum verorum elicienda est: et luciferaexperimenta, non fructifera quaerenda. Axiomataautem recte inventa et constituta praxin non strictimsed confertim instruunt; et operum agmina ac turmaspost se trahunt. Verum de experiendi viis, quae nonminus quam viae judicandi obsessae sunt etinterclusae, postea dicemus; impraesentiarum deexperientia vulgari, tanquam de mala demonstratione,tantum loquuti. Jam vero postulat ordo rerum, ut de iisquorum paulo ante mentionem fecimus, signis, quodphilosophiae et contemplationes in usu male sehabeant, et de causis rei primo intuitu tam mirabilis etincredibilis, quaedam subjungamus. Signorum enimnotio praeparat assensum: causarum vero explicatiotollit miraculum. Quae duo ad extirpationem idolorumex intellectu faciliorem et clementiorem multumjuvant.

74

LXXI.

Scientiae, quas habemus, fere a Graecis fluxerunt.Quae enim scriptores Romani, aut Arabes, autrecentiores addiderunt, non multa aut magni momentisunt: et qualiacunque sint, fundata sunt super basineorum quae inventa sunt a Graecis. Erat autemsapientia Graecorum professoria, et in disputationeseffusa: quod genus inquisitioni veritatisadversissimum est. Itaque nomen illud sophistarum,quod per contemptum ab iis, qui se philosophos haberivoluerunt, in antiquos rhetores rejectum et traductumest, Gorgiam, Protagoram, Hippiam, Polum, etiamuniverso generi competit, Platoni, Aristoteli, Zenoni,Epicuro, Theophrasto, et eorum successoribus,Chrysippo, Carneadi, reliquis. Hoc tantum intererat:quod prius genus vagum fuerit et mercenarium,civitates circumcursando, et sapientiam suamostentando, et mercedem exigendo; alterum verosolennius et generosius, quippe eorum qui sedes fixashabuerunt, et scholas aperuerunt, et gratis philosophatisunt. Sed tamen utrumque genus (licet caetera dispar)professorium erat, et ad disputationes rem deducebat,et sectas quasdam atque haereses philosophiaeinstituebat et propugnabat: ut essent fere doctrinaeeorum (quod non male cavillatus est Dionysius inPlatonem) Verba otiosorum senum ad imperitosjuvenes. At antiquiores illi ex Graecis, Empedocles,Anaxagoras, Leucippus, Democritus, Parmenides,Heraclitus, Xenophanes, Philolaus, reliqui (namPythagoram, ut superstitiosum, omittimus), scholas(quod novimus) non aperuerunt: sed majore silentio, etseverius, et simplicius, id est, minore cum affectationeet ostentatione, ad inquisitionem veritatis secontulerunt. Itaque et melius, ut arbitramur, se

75

gesserunt; nisi quod opera eorum a levioribus istis, quivulgari captui et affectui magis respondent ac placent,tractu temporis extincta sint: tempore (ut fluvio)leviora et magis inflata ad nos devehente, graviora etsolida mergente. Neque tamen isti a nationis vitioprorsus immunes erant: sed in ambitionem etvanitatem sectae condendae et aurae populariscaptandae nimium propendebant. Pro desperata autemhabenda est veritatis inquisitio, cum ad hujusmodiinania deflectat. Etiam non omittendum videturjudicium illud, sive vaticinium potius, sacerdotisAegyptii de Graecis: Quod semper pueri essent; nequehaberent antiquitatem scientiae, aut scientiamantiquitatis. Et certe habent id quod puerorum est; utad garriendum prompti sint, generare autem nonpossint: nam verbosa videtur sapientia eorum, etoperum sterilis. Itaque ex ortu et gente philosophiaequae in usu est, quae capiuntur signa bona non sunt.

LXXII.

Neque multo meliora sunt signa quae ex naturatemporis et aetatis capi possunt, quam quae ex naturaloci et nationis. Angusta enim erat et tenuis notitia perillam aetatem vel temporis vel orbis: quod longepessimum est, praesertim iis qui mnia in experientiaponunt. Neque enim mille annorum historiam, quaedigna erat nomine historiae, habebant; sed fabulas etrumores antiquitatis. Regionum vero tractuumquemundi exiguam partem noverant: cum omneshyperboreos, Scythas, omnes occidentales, Celtasindistincte appellarent; nil in Africa ultra citimamAethiopiae partem, nil in Asia ultra Gangem, multominus novi orbis provincias, ne per auditum sane autfamam aliquam certam et constantem, nossent; imo et

76

plurima climata et zonae, in quibus populi infinitispirant et degunt, tanquam inhabitabiles ab illispronuntiata sint; quinetiam peregrinationes Democriti,Platonis, Pythagorae, non longinquae profecto, sedpotius suburbanae, ut magnum aliquid celebrarentur.Nostris autem temporibus, et novi orbis partescomplures et veteris orbis extrema undiqueinnotescunt; et in infinitum experimentorum cumulusexcrevit. Quare si ex nativitatis aut geniturae tempore(astrologorum more) signa capienda sint, nil magni deistis philosophiis significari videtur.

LXXIII.

Inter signa, nullum magis certum aut nobile est, quamquod ex fructibus. Fructus enim et opera inventa proveritate philosophiarum velut sponsores et fidejussoressunt. Atque ex philosophiis istis Graecorum, etderivationibus earum per particulares scientias, jamper tot annorum spatia, vix unum experimentumadduci potest, quod ad hominum statum levandum etjuvandum spectet, et philosophiae speculationibus acdogmatibus vere acceptum referri possit. Idque Celsusingenue ac prudenter fatetur; nimirum, experimentamedicinae primo inventa fuisse, ac postea hominescirca ea philosophatos esse et causas indagasse etassignasse; non ordine inverso evenisse, ut exphilosophia et causarum cognitione ipsa experimentainventa aut deprompta essent. Itaque mirum non erat,apud Aegyptios (qui rerum inventoribus divinitatem etconsecrationem attribuerunt) plures fuisse brutorumanimalium imagines quam hominum: quia brutaanimalia, per instinctus naturales, multa inventaperpererunt; ubi homines, ex sermonibus etconclusionibus rationalibus, pauca aut nulla

77

exhibuerint. At Chymicorum industria nonnulla peperit; sedtanquam fortuito et obiter, aut per experimentorumquandam variationem (ut mechanici solent), non exarte aut theoria aliqua; nam ea, quam confinxerunt,experimenta magis perturbat, quam juvat. Eorumetiam, qui in magia (quam vocant) naturali versatisunt, pauca reperiuntur inventa; eaque levia, etimposturae propiora. Quocirca, quemadmodum inreligione cavetur, ut fides ex operibus monstretur;idem etiam ad philosophiam optime traducitur, ut exfructibus judicetur et vana habeatur quae sterilis sit:atque eo magis si, loco fructuum uvae et olivae,producat disputationum et contentionum carduos etspinas.

LXXIV.

Capienda etiam sunt signa ex incrementis etprogressibus philosophiarum et scientiarum. Quaeenim in natura fundata sunt, crescunt et augentur:quae autem in opinione, variantur, non augentur.Itaque si istae doctrinae plane instar plantae astirpibus suis revulsae non essent, sed utero naturaeadhaererent atque ab eadem alerentur, id minimeeventurum fuisset, quod per annos bis mille jam fierividemus: nempe, ut scientiae suis haereant vestigiis, etin eodem fere statu maneant, neque augmentumaliquod memorabile sumpserint; quin potius in primoauthore maxime floruerint, et deinceps declinaverint.In artibus autem mechanicis, quae in natura etexperientiae luce fundatae sunt, contra evenirevidemus: quae (quamdiu placent) veluti spirituquodam repletae continuo vegetant et crescunt; primorudes, deinde commodae, postea excultae, et perpetuo

78

auctae.

LXXV.

Etiam aliud signum capiendum est (si modo signiappellatio huic competat; cum potius testimonium sit,atque adeo testimoniorum omnium validissimum); hocest, propria confessio authorum, quos homines nuncsequuntur. Nam et illi qui tanta fiducia de rebuspronuntiant, tamen per intervalla cum ad se redeunt,ad querimonias de naturae subtilitate, rerumobscuritate, humani ingenii infirmitate, se convertunt.Hoc vero si simpliciter fieret, alios fortasse, qui sunttimidiores, ab ulteriori inquisitione deterrere, aliosvero, qui sunt ingenio alacriori et magis fidenti, adulteriorem progressum acuere et incitare possit. Verumnon satis illis est de se confiteri, sed quicquid sibi ipsisaut magistris suis incognitum aut intactum fuerit idextra terminos possibilis ponunt, et tanquam ex artecognitu aut factu impossiblile pronuntiant: summasuperbia et invidia suorum inventorum infirmitatem innaturae ipsius calumniam et aliorum omniumdesperationem vertentes. Hinc schola Academiaenovae, quae acatalepsiam ex professo tenuit, ethomines ad sempiternas tenebras damnavit. Hincopinio, quod formae sive verae rerum differentiae(quae revera sunt leges actus puri) inventuimpossibiles sint, et ultra hominem. Hinc opinionesillae in activa et operativa parte: calorem solis et ignistoto genere differre; ne scilicet homines putent se peropera ignis aliquid simile iis quae in natura fiunteducere et formare posse. Hinc illud: compositionemtantum opus hominis, mistionem vero opus soliusnaturae esse; ne scilicet homines sperent aliquam exarte corporum naturalium generationem aut

79

transformationem. Itaque ex hoc signo homines sibipersuaderi facile patientur, ne cum dogmatibus nonsolum desperatis, sed etiam desperationi devotis,fortunas suas et labores misceant.

LXXVI.

Neque illud signum praetermittendum est, quod tantafuerit inter philosophos olim dissensio et scholarumipsarum varietas: quod satis ostendit, viam a sensu adintellectum non bene munitam fuisse, cum eademmateria philosophiae (natura scilicet rerum) in tamvagos et multiplices errores abrepta fuerit et distracta.Atque licet hisce temporibus dissensiones etdogmatum diversitates circa principia ipsa, etphilosophias integras, ut plurimum extinctae sint;tamen circa partes philosophiae innumerae manentquaestiones et controversiae; ut plane appareat, nequein philosophiis ipsis, neque in modis demonstrationumaliquid certi aut sani esse.

LXXVII.

Quod vero putant homines, in philosophia Aristotelismagnum utique consensum esse; cum post illameditam antiquorum philosophiae cessaverint etexoleverint; ast apud tempora, quae sequuta sunt, nilmelius inventum fuerit; adeo ut illa tam bene posita etfundata videatur, ut utrumque tempus ad se traxerit:primo, quod de cessatione antiquarum philosophiarumpost Aristotelis opera edita homines cogitant, id falsumest; diu enim postea, usque ad tempora Ciceronis etsecula sequentia, manserunt opera veterumphilosophorum. Sed temporibus insequentibus, exinundatione Barbarorum in imperium Romanum,postquam doctrina humana velut naufragium perpessa

80

esset; tum demum philosophiae Aristotelis et Platonis,tanquam tabulae ex materia leviore et minus solida,per fluctus temporum servatae sunt. Illud etiam deconsensu fallit homines, si acutius rem introspiciant.Verus enim consensus is est, qui ex libertate judicii (reprius explorata) in idem conveniete consistit. Atnumerus longe maximus eorum, qui in Aristotelisphilosophiam consenserunt, ex praejudicio etauthoritate aliorum se illi mancipavit: ut sequacitas sitpotius et coitio, quam consensus. Quod si fuisset illeverus consensus et late patens, tantum abest utconsensus pro vera et solida authoritate haberi debeat,ut etiam violentam praesumptionem inducat incontrarium. Pessimum enim omnium est augurium,quod ex consensu capitur in rebus intellectualibus:exceptis divinis et politicis, in quibus suffragiorum jusest. Nihil enim multis placet, nisi imaginationem feriat,aut intellectum vulgarium notionum nodis astringat, utsupra dictum est. Itaque optime traducitur illudPhocionis a moribus ad intellectualia: Ut statim seexaminare debeant homines, quid erraverint autpeccaverint, si multitudo consentiat et complaudat.Hoc signum igitur ex aversissimis est. Itaque quodsigna veritatis et sanitatis philosophiarum etscientiarum, quae in usu sunt, male se habeant; sivecapiantur ex originibus ipsarum, sive ex fructibus, siveex progressibus, sive ex confessionibus authorum, siveex consensu; jam dictum est.

LXXVIII.

Jam vero veniendum ad causas errorum, et tamdiuturnae in illis per tot secula morae; quae plurimaesunt et potentissimae: ut tollatur omnis admiratio,haec quae adducimus homines hucusque latuisse et

81

fugisse; et maneat tantum admiratio, illa nunc tandemalicui mortalium in mentem venire potuisse, autcogitationem cujuspiam subiisse: quod etiam (ut nosexistimamus) foelicitatis magis est cujusdam, quamexcellentis alicujus facultatis; ut potius pro temporispartu haberi debeat, quam pro partu ingenii. Primo autem tot seculorum numerus, vere remreputanti, ad magnas angustias recidit. Nam ex vigintiquinque annorum centuriis, in quibus memoria etdoctrina hominum fere versatur, vix sex centuriaeseponi et excerpi possunt, quae scientiarum feracesearumve proventui utiles fuerunt. Sunt enim nonminus temporum quam regionum eremi et vastitates.Tres enim tantum doctrinarum revolutiones et periodirecte numerari possunt: una, apud Graecos; altera,apud Romanos; ultima, apud nos, occidentales scilicetEuropae nationes: quibus singulis vix duae centuriaeannorum merito attribui possunt. Media munditempora, quoad scientiarum segetem uberem autlaetam, infelicia fuerunt. Neque enim causa est ut velArabum vel scholasticorum mentio fiat: qui perintermedia tempora scientias potius contriveruntnumerosis tractatibus, quam pondus earum auxerunt.Itaque prima causa tam pusilli in scientiis profectus adangustias temporis erga illas propitii rite et ordinerefertur.

LXXIX.

At secundo loco se offert causa illa magni certe peromnia momenti: ea videlicet, quod per illas ipsasaetates, quibus hominum ingenia et literae maxime veletiam mediocriter floruerint, naturalis philosophiaminimam partem humanae operae sortita sit. Atquehaec ipsa nihilominus pro magna scientiarum matre

82

haberi debet. Omnes enim artes et scientiae, ab hacstirpe revulsae, poliuntur fortasse et in usumeffinguntur; sed nil admodum crescunt. At manifestumest, postquam Christiana fides recepta fuisset etadolevisset, longe maximam ingeniorumpraestantissimorum praestantissimorum partem adtheologiam se contulisse; atque huic rei et amplissimapraemia proposita, et omnis generis adjumentacopiosissime subministrata fuisse: atque hoctheologiae studium praecipue occupasse tertiam illampartem sive periodum temporis apud nos Europaeosoccidentales; eo magis, quod sub idem fere tempus etliterae florere, et controversiae circa religionempullulare coeperint. At aevo superiori, durante periodoilla secunda apud Romanos, potissimaephilosophorum meditationes et industriae in moraliphilosophia (quae ethnicis vice theologiae erat)occupatae et consumptae fuerunt: etiam summaingenia illis temporibus ut plurimum ad res civiles seapplicuerunt, propter magnitudinem imperii Romani,quod plurimorum hominum opera indigebat. At illaaetas, qua naturalis philosophia apud Graecos maximeflorere visa est, particula fuit temporis minimediuturna; cum et antiquioribus temporibus septem illi,qui sapientes nominabantur, omnes (praeter Thaletem)ad moralem philosophiam et civilia se applicuerint; etposterioribus temporibus postquam Socratesphilosophiam de coelo in terras deduxisset, adhucmagis invaluerit moralis philosophia, et ingeniahominum a naturali averterit. At ipsissima illa periodus temporis, in quainquisitiones de natura viguerunt, contradictionibus etnovorum placitorum ambitione corrupta est, et inutilisreddita. Itaque quandoquidem per tres istas periodos

83

naturalis philosophia majorem in modum neglecta autimpedita fuerit, nil mirum si homines parum in ea reprofecerint, cum omnino aliud egerint.

LXXX.

Accedit et illud, quod naturalis philosophia in iis ipsisviris, qui ei incubuerint, vacantem et integrumhominem, praesertim his recentioribus temporibus, vixnacta sit; nisi forte quis monachi alicujus in cellula, autnobilis in villula lucubrantis, exemplum adduxerit: sedfacta est demum naturalis philosophia instar transituscujusdam et pontisternii ad alia. Atque magna ista scientiarum mater miraindignitate ad officia ancillae detrusa est; quaemedicinae aut mathematices operibus ministret, etrursus quae adolescentium immatura ingenia lavet etimbuat velut tinctura quadam prima, ut aliam posteafoelicius et commodius excipiant. Interim nemoexpectet magnum progressum in scientiis (praesertimin parte earum operativa), nisi philosophia naturalis adscientias particulares producta fuerit, et scientiaeparticulares rursus ad naturalem philosophiamreductae. Hinc enim fit, ut astronomia, optica, musica,plurimae artes mechanicae, atque ipsa medicina, atque(quod quis magis miretur) philosophia moralis etcivilis, et scientiae logicae, nil fere habeant altitudinisin profundo: sed per superficiem et varietatem rerumtantum labantur: quia, postquam particulares istaescientiae dispertitae et constitutae fuerint, aphilosophia naturali non amplius aluntur; quae exfontibus et veris contemplationibus motuum,radiorum, sonorum, texturae, et schematismicorporum, affectuum, et prehensionumintellectualium, novas vires et augmenta illis impertiri

84

potuerit. Itaque minime mirum est si scientiae noncrescant, cum a radicibus suis sint separatae.

LXXXI.

Rursus se ostendit alia causa potens et magna, curscientiae parum promoverint. Ea vero haec est; quodfieri non possit, ut recte procedatur in curriculo, ubiipsa meta non recte posita sit et defixa. Meta autemscientiarum vera et legitima non alia est quam utdotetur vita humana novis inventis et copiis. At turbalonge maxima nihil ex hoc sapit, sed meritoria planeest et professoria; nisi forte quandoque eveniat, utartifex aliquis acrioris ingenii, et gloriae cupidus, novoalicui invento det operam; quod fere fit cum facultatumdispendio. At apud plerosque tantum abest ut hominesid sibi proponant, ut scientiarum et artium massaaugmentum obtineat, ut ex ea, quae praesto est, massanil amplius sumant aut quaerant, quam quantum adusum professorium aut lucrum aut existimationem authujusmodi compendia convertere possint. Quod si quisex tanta multitudine scientiam affectu ingenuo etpropter se expetat; invenietur tamen ille ipse potiuscontemplationum et doctrinarum varietatem, quamveritatis severam et rigidam inquisitionem sequi.Rursus, si alius quispiam fortasse veritatis inquisitorsit severior ; tamen et ille ipse talem sibi proponetveritatis conditionem, quae menti et intellectuisatisfaciat in redditione causarum rerum quaejampridem sunt cognitae; non eam, quae nova operumpignora, et novam axiomatum lucem assequatur.Itaque, si finis scientiarum a nemine adhuc benepositus sit, non mirum est si in iis, quae suntsubordinata ad finem, sequatur aberatio.

85

LXXXII.

Quemadmodum autem finis et meta scientiarum maleposita sunt apud homines; ita rursus etiamsi illa recteposita fuissent, viam tamen sibi delegerunt omninoerroneam et imperviam. Quod stupore quodamanimum rite rem reputanti perculserit; non ullimortalium curae aut cordi fuisse, ut intellectui humanoab ipso sensu et experientia ordinata et bene conditavia aperiretur et muniretur; sed omnia vel traditionumcaligini, vel argumentorum vertigini et turbini, velcasus et experientiae vagae et inconditae undis etambagibus permissa esse. Atque cogitet quis sobrie etdiligenter, qualis sit ea via, quam in inquisitione etinventione alicujus rei homines adhibere consueverunt.Et primo notabit proculdubio inveniendi modumsimplicem et inartificiosum, qui hominibus maxime estfamiliaris. Hic autem non alius est, quam ut is, qui sead inveniendum aliquid comparat et accingit, primoquae ab aliis circa illa dicta sint inquirat et evolvat;deinde propriam meditationem addat, atque permentis multam agitationem spiritum suum propriumsollicitet, et quasi invocet, ut sibi oracula pandat: quaeres omnino sine fundamento est, et in opinionibustantum volvitur. At alius quispiam dialecticam ad inveniendumadvocet, quae nomine tenus tantum ad id quod agiturpertinet. Inventio enim dialecticae non estprincipiorum et axiomatum praecipuorum, ex quibusartes constant, sed eorum tantum quae illisconsentanea videntur. Dialectica enim magis curiososet importunos, et sibi negotium facessentes, eamqueinterpellantes de probationibus et inventionibusprincipiorum, sive axiomatum primorum, ad fidem, etveluti sacramentum cuilibet arti praestandum,

86

notissimo responso rejicit. Restat experientia mera: quae, si occurrat, casus; siquaesita sit, experimentum nominatur. Hoc autemexperientiae genus nihil aliud est, quam (quod aiunt)scopae dissolutae, et mera palpatio, quali hominesnoctu utuntur, omnia pertentando, si forte in rectamviam incidere detur; quibus multo satius et consultiusforet diem praestolari, aut lumen accendere, etdeinceps viam inire. At contra, verus experientiae ordoprimo lumen accendit, deinde per lumen iterdemonstrat, incipiendo ab experientia ordinata etdigesta, et minime praepostera aut erratica, atque ex eaeducendo axiomata, atque ex axiomatibus constitutisrursus experimenta nova; quum nec verbum divinumin rerum massam absque ordine operatum sit. Itaque desinant homines mirari si spatiumscientiarum non confectum sit, cum a via omninoaberraverint; relicta prorsus et deserta experientia, autin ipsa (tanquam in labyrintho) se intricando, etcircumcursando; cum rite institutus ordo perexperientiae sylvas ad aperta axiomatum tramiteconstanti ducat.

LXXXIII.

Excrevit autem mirum in modum istud malum exopinione quadam, sive aestimatione inveterata, verumtumida et damnosa; minui nempe mentis humanaemajestatem, si experimentis, et rebus particularibussensui subjectis et in materia detriminatis, diu acmultum versetur: praesertim quum hujusmodi res adinquirendum laboriosae, ad meditandum ignobiles, addicendum asperae, ad practicam illiberales, numeroinfinitae, et subtilitate tenues esse soleant. Itaque jamtandem huc res rediit, ut via vera non tantum deserta,

87

sed etiam interclusa et obstructa sit; fastiditaexperientia, nedum relicta, aut male administrata.

LXXXIV.

Rursus vero homines a progressu in scientiis detinuitet fere incantavit reverentia antiquitatis, et virorum,qui in philosophia magni habiti sunt, authoritas, atquedeinde consensus. Atque de consensu superius dictumest. De antiquitate autem opinio, quam homines de ipsafovent, negligens omnino est, etvix verbo ipsi congrua.Mundi enim senium et gradaevitas pro antiquitate verehabenda sunt; quae temporibus nostris tribui debent,non juniori aetati mundi, qualis apud antiquos fuit. Illaenim aetas, respectu nostri, antiqua et major; respectumundi ipsius, nova et minor fuit. Atque reveraquemadmodum majorem rerum humanarum notitiamet maturius judicium ab homine sene expectamusquam a juvene, propter experientiam et rerum, quasvidit, et audivit, et cogitavit, varietatem et copiam;eodem modo et a nostra aetate (si vires suas nosset, etexperiri et intendere vellet) majora multo quam apriscis temporibus expectari par est; utpote aetatemundi grandiore, et infinitis experimentis etobservationibus aucta et cumulata. Neque pro nihilo aestimandum, quod perlonginquas navigationes et peregrinationes (quaeseculis nostris increbuerunt) plurima in naturapatuerint, et reperta sint, quae novam philosophiaelucem immittere possint. Quin et turpe hominibusforet, si globi materialis tractus, terrarum videlicet,marium, astrorum, nostris temporibus immensumaperti et illustrati sint; globi autem intellectualis finisinter veterum inventa et angustias cohibeantur.

88

Authores vero quod attinet, summaepusillanimitatis est authoribus infinita tribuere,authori autem authorum, atque adeo omnisauthoritatis, Tempori, jus suum denegare. Recte enimVeritas Temporis filia dicitur, non Authoritatis. Itaquemirum non est, si fascina ista antiquitatis et authorumet consensus, hominum virtutem ita ligaverint, ut cumrebus ipsis consuescere (tanquam maleficiati) nonpotuerint.

LXXXV.

Neque solum admiratio antiquitatis, authoritatis, etconsensus, hominum industriam in iis, quae jaminventa sunt, acquiescere compulit; verum etiamoperum ipsorum admiratio, quorum copia jampridemfacta est humano generi. Etenim quum quis rerumvarietatem, et pulcherrimum apparatum qui per artesmechanicas ad cultum humanum congestus etintroductus est, oculis subjecerit, eo certe inclinabit, utpotius ad opulentiae humanae admirationem, quam adinopiae sensum accedat; minime advertens primitivashominis observationes atque naturae operationes (quaead omnem illam varietatem instar animae sunt, etprimi motus) nec multas, nec alte petitas esse; caeteraad patientiam hominum tantum, et subtilem etordinatum manus vel intrumentorum motum,pertinere. Res enim (exempli gratia) subtilis est certe etaccurata confectio horologiorum, talis scilicet, quaecoelestia in rotis, pulsum animalium in motusuccessivo et ordinato, videatur imitari; quae tamen resex uno aut altero naturae axiomate pendet. Quod si quis rursus subtilitatem illam intueaturquae ad artes liberales pertinet; aut etiam eam quae adcorporum naturalium praeparationem per artes

89

mechanicas spectat, et hujusmodi res suspiciat; velutiinventionem motuum coelestium in astronomia,concentuum in musica, literarum alphabeti (quaeetiam adhuc in regno Sinarum in usu non sunt) ingrammatica; aut rursus in mechanicis, factorum Bacchiet Cereris, hoc est, praeparationum vini et cervisiae,panificiorum, aut etiam mensae delitiarum, etdistillationum, et similium: ille quoque, si secumcogitet, et animum advertat, per quantos temporumcircuitus (cum haec omnia, praeter distillationes,antiqua fuerint) haec ad eam, quam nunc habemus,culturam perducta sint, et (ut jam de horologiis dictumest) quam parum habeant ex observationibus etaxiomatibus naturae, atque quam facile, et tanquamper occasiones obvias et contemplationes incurrentes,ista inveniri potuerint: ille (inquam) ab omniadmiratione se facile liberabit, et potius humanaeconditionis miserebitur, quod per tot secula tanta fueritrerum et inventorum penuria et sterilitas. Atque haecipsa tamen, quorum nunc mentionem fecimus, inventa,philosophia et artibus intellectus antiquiora fuerunt:adeo ut(si verum dicendum sit) cum hujusmodiscientiae rationales et dogmaticae inceperint, inventiooperum utilium desierit. Quod si quis ab officinis ad bibliothecas seconverterit, et immensam, quam videmus, librorumvarietatem in admiratione habuerit, is, examinatis etdiligentius introspectis ipsorum librorum materiis etcontentis, obstupescet certe in contrarium; etpostquam nullum dari finem repetitionibusobservaverit, quamque homines eadem agant etloquantur, ab admiratione varietatis transibit admiraculum indigentiae et paucitatis earum rerum quaehominum mentes adhuc tenuerunt et occuparunt.

90

Quod si quis ad intuendum ea, quae magis curiosahabentur quam sana, animum submiserit, etalchymistarum aut magorum opera penitiusintrospexerit, is dubitabit forsitan utrum risu anlachrymis potius illa digna sint. Alchymista enim spemalit aeternam, atque ubi res non succedit erroresproprios reos substituit; secum accusatorie reputando,se aut artis aut authorum vocabula non satisintellexisse, unde ad traditiones et auriculares susurrosanimum applicat; aut in practicae suae scrupulis etmomentis aliquid titubatum esse, unde experimenta ininfinitum repetit: ac interim quum interexperimentorum sortes in quaedam incidit aut ipsafacie nova aut utilitate non contemnenda; hujusmodipignoribus animum pascit, eaque in majus ostentat etcelebrat: reliqua spe sustentat. Neque tamennegandum est, alchymistas non pauca invenisse, etinventis utilibus homines donasse. Verum fabula illanon male in illos quadrat de sene, qui filiis aurum invinea defossum (sed locum se nescire simulans)legaverit; unde illi vineae fodiendae diligenterincubuerunt, et aurum quidem nullum repertum, sedvindemia ex ea cultura facta est uberior. At naturalismagiae cultores, qui per rerum sympathias etantipathias omnia expediunt, ex conjecturis otiosis etsupinissimis, rebus virtutes et operationes admirabilesaffinxerunt; atque si quando opera exhibuerint, eaillius sunt generis, ut ad admirationem et novitatem,non ad fructum et utilitatem, accommodata sint. In superstitiosa autem magia (si et de hac dicendumsit) illud inprimis animadvertendum est, essetantummodo certi cujusdam et definiti generissubjecta, in quibus artes curiosae et superstitiosae, peromnes nationes atque aetates atque etiam religiones,

91

aliquid potuerint aut luserint. Itaque ista missafaciamus. Interim nil mirum est, si opinio copiaecausam inopiae dederit.

LXXXVI.

Atque hominum admirationi, quoad doctrinas et artes,per se satis simplici et prope puerili, incrementumaccessit ab eorum astu et artificio qui scientiastractaverunt et tradiderunt. Illi enim ea ambitione etaffectatione eas proponunt, atque in eum modumefformatas ac veluti personatas in hominumconspectum producunt, ac si illae omni ex parteperfectae essent et ad exitum perductae. Si enimmethodum aspicias et partitiones, illae prorsus omniacomplecti et concludere videntur, quae in illudsubjectum cadere possunt. Atque licet membra illamale impleta et veluti capsulae inanes sint; tamen apudintellectum vulgarem scientiae formam et rationemintegrae prae se ferunt. At primi et antiquissimi veritatis inquisitores,meliore fide et fato, cognitionem illam, quam ex rerumcontemplatione decerpere, et in usum reconderestatuebant, in aphorismos, sive breves easdemquesparsas nec methodo revinctas sententias, conjiceresolebant; neque se artem universam complectisimulabant aut profitebantur. At eo quo nunc res agiturmodo, minime mirum est, si homines in iis ulterioranon quaerant, quae pro perfectis et numeris suisjampridem absolutis traduntur.

LXXXVII.

Etaim antiqua magnum existimationis et fideiincrementum acceperunt ex eorum vanitate et levitate,qui nova proposuerunt; praesertim in philosophiae

92

naturalis parte activa et operativa. Neque enimdefuerunt homines vaniloqui et phantastici, qui partimex credulitate, partim ex impostura, genus humanumpromissis onerarunt: vitae prolongationem, senectutisretardationem, dolorum levationem, naturaliumdefectuum reparationem, sensuum deceptiones,affectuum ligationes et incitationes, intellectualiumfacultatum illuminationes et exaltationes,substantiarum transmutationes, et motuum ad libitumroborationes et multiplicationes, aeris impressiones etalterationes, coelestium influentiarum deductiones etprocurationes, rerum futurarum divinationes,remotarum repraesentationes, occultarum revelationes,et alia complura pollicitando et ostentando. Verum deistis largitoribus non multum aberraverit, quiistiusmodi judicium fecerit, tantum nimirum indoctrinis philosophiae inter horum vanitates et verasartes interesse, quantum inter res gestas Julii Caesaris,aut Alexandri Magni, et res gestas Amadicii ex Gallia,aut Arthuri ex Britannia, in historiae narrationibusintersit. Inveniuntur enim clarissimi illi imperatoresrevera majora gessisse, quam umbratiles isti heroesetiam fecisse fingantur; sed modis et viis scilicetactionum minime fabulosis et prodigiosis. Nequepropterea aequum est verae memoriae fidem derogari,quod a fabulis illa quandoque laesa sit et violata. Sedinterim minime mirum est, si propositionibus novis(praesertim cum mentione operum) magnum sitfactum praejudicium per istos impostores, qui similiatentaverunt; cum vanitatis excessus et fastidium etiamnunc omnem in ejusmodi conatibus magnanimitatemdestruxerit.

LXXXVIII.

93

At longe majora a pusillanimitate, et pensorum, quaehumana industria sibi proposuit, parvitate et tenuitate,detrimenta in scientias invecta sunt. Et tamen (quodpessimum est) pusillanimitas ista non sine arrogantiaet fastidio se offert. Primum enim, omnium artium illa reperitur cautelajam facta familiaris, ut in qualibet arte authores artissuae infirmitatem in naturae calumniam vertant; etquod ars ipsorum non assequitur, id ex eadem arteimpossibile in natura pronunciant. Neque certedamnari potest ars, si ipsa judicet. Etiam philosophia,quae nunc in manibus est, in sinu suo posita quaedamfovet, aut placita, quibus (si diligentius inquiratur) hochominibus omnino persuaderi volunt; nil ab arte, velhominis opere, arduum, aut in naturam imperiosum etvalidum, expectari debere; ut de heterogenia calorisastri et ignis, et mistione, superius dictum est. Quae sinotentur accuratius, omnino pertinent ad humanaepotestatis circumscriptionem malitiosam, et adquaesitam et artificiosam desperationem, quae nonsolum spei auguria turbet, sed etiam omnes industriaestimulos et nervos incidat, atque ipsius experientiaealeas abjiciat; dum de hoc tantum solliciti sint, ut arseorum perfecta censeatur; gloriae vanissimae etperditissimae dantes operam, scilicet ut quicquidadhuc inventum et comprehensum non sit, id omninonec inveniri, nec comprehendi posse in futurumcredatur. At si quis rebus addere se et novum aliquidreperire conetur, ille tamen omnino sibi proponet etdestinabit unum aliquod inventum (nec ultra)perscrutari et eruere; ut magnetis naturam, marisfluxum et refluxum, thema coeli, et hujusmodi, quaesecreti aliquid habere videntur, et hactenus parumfeliciter tractata sint: quum summae sit imperitiae, rei

94

alicujus naturam in se ipsa perscrutari; quandoquidemeadem natura, quae in aliis videtur latens et occulta, inaliis manifesta sit et quasi palpabilis, atque in illisadmirationem, in his ne attentionem quidem moveat;ut fit in natura consistentiae, quae in ligno vel lapidenon notatur, sed solidi appellatione transmittitur,neque amplius de fuga separationis aut solutioniscontinuitatis inquiritur ; at in aquarum bullis eademres videtur subtilis et ingeniosa; quae bullae seconjiciunt in pelliculas quasdam, in hemisphaeriiformam curiose effictas, ut ad momentum temporisevitetur solutio continuitatis. Atque prorsus illa ipsa, quae habentur pro secretis,in aliis habent naturam manifestam et communem;quae nunquam se dabit conspiciendam, si hominumexperimenta aut contemplationes in illis ipsis tantumversentur. Generaliter autem et vulgo, in operibusmechanicis habentur pro novis inventis, si quisjampridem inventa subtilius poliat, vel ornetelegantius, vel simul uniat et componat, vel cum usucommodius copulet, aut opus majore, aut etiamminore, quam fieri consuevit, mole vel volumineexhibeat, et similia. Itaque minime mirum est, si nobila et generehumano digna inventa in lucem extracta non sint,quum homines hujusmodi exiguis pensis et puerilibuscontenti et delectati fuerint; quinetiam in iisdem semagnum aliquod sequutos, aut assequutos putaverint.

LXXXIX.

Neque illud praetermittendum est, quod nacta sitphilosophia naturalis per omnes aetates adversariummolestum et difficilem; superstitionem nimirum, etzelum religionis caecum et immoderatum. Etenim

95

videre est apud Graecos, eos, qui primum causasnaturales fulminis et tempestatum insuetis adhuchominum auribus proposuerunt, impietatis in deos eonomine damnatos: nec multo melius a nonnullisantiquorum patrum religionis Christianae exceptosfuisse eos, qui ex certissimis demonstrationibus(quibus nemo hodie sanus contradixerit) terramrotundam esse posuerunt, atque ex consequentiantipodas esse asseruerunt. Quinetiam, ut nunc suntres, conditio sermonum de natura facta est durior etmagis cum periculo, propter theologorumscholasticorum summas et methodos; qui cumtheologiam (satis pro potestate) in ordinem redegerint,et in artis formam effinxerint, hoc insuper effecerunt,ut pugnax et spinosa Aristotelis philosophia corporireligionis, plus quam par erat, immisceretur. Eodem etiam spectant (licet diverso modo) eorumcommentationes, qui veritatem Christianae religionisex principiis ex authoritatibus philosophorumdeducere et confirmare haud veriti sunt; fidei et sensusconjugium tanquam legitimum multa pompa etsolennitate celebrates, et grata rerum varietate animoshominum permulcentes; sed interim divina humanis,impari conditione, permiscentes. At in hujusmodimisturis theologiae cum philosophia, ea tantum, quaenunc in philosophia recepta sunt, comprehenduntur ;sed nova, licet in melius mutata, tantum nonsummoventur et exterminantur. Denique invenias, ex quorundam theologorumimperitia, aditum alicui philosophiae, quamvisemendatae, pene interclusum esse. Alii siquidemsimplicius subverentur, ne forte altior in naturaminquisitio ultra concessum sobrietatis terminumpenetret; traducentes et perperam torquentes ea, quae

96

de divinis mysteriis in Scripturis sacris adversusrimantes secreta divina dicuntur, ad occulta naturae,quae nullo interdicto prohibentur. Alii callidusconjiciunt et animo versant, si media ignorentur,singula ad manum et virgulam divinam (quodreligionis, ut putant, maxime intersit) facilius possereferri: quod nihil aliud est, quam Deo per mendaciumgratificari velle. Alii ab exemplo metuunt, ne motus etmutationes circa philosophiam in religionem incurrantac desinant. Alii denique solliciti videntur, ne innaturae inquisitione aliquid inveniri possit, quodreligionem (praesertim apud indoctos) subvertat, autsaltem labefactet. At isti duo posteriores metus nobisvidentur omnino sapientiam animalem sapere; ac sihomines, in mentis suae recessibus et secretiscogitationibus de firmitudine religionis, et fidei insensum imperio diffiderent ac dubitarent; et proptereaab inquisitione veritatis in naturalibus periculum illisimpendere metuerent. At vere rem reputanti,philosophia naturalis, post verbum Dei, certissimasuperstitionis medicina est; eademque probatissimumfidei alimentum. Itaque merito religioni donaturtanquam fidissima ancilla: cum altera voluntatem Dei,altera potestatem manifestet. Neque enim erravit Ille,quit dixit; erratis, nescientes Scripturas et potestatemDei: informationem de voluntate et meditationem depotestate nexu individuo commiscens et copulans.Interim minus mirum est, si naturalis philosophiaeincrementa cohibita sint; cum religio, quae plurimumapud animos hominum pollet, per quorundamimperitiam et zelum incautum in partem contrariamtransierit et abrepta fuerit.

XC.

97

Rursus in moribus et institutis scholarum,academiarum, collegiorum, et similium conventuum,quae doctorum hominum sedibus et eruditionisculturae destinata sunt, omnia progressui scientiarumadversa inveniuntur. Lectiones enim et exercitia itasunt disposita, ut aliud a consuetis haud facile cuiquamin mentem veniat cogitare aut contemplari. Si verounus aut alter fortasse judicii libertate uti sustinuerit,is sibi soli hanc operam imponere possit; ab aliorumautem consortio nihil capiet utilitatis. Sin et hoctoleraverit, tamen in capessenda fortuna industriamhanc et magnanimitatem sibi non levi impedimentofore experietur. Studia enim hominum in ejusmodilocis in quorundam authorum scripta, veluti incarceres, conclusa sunt; a quibus si quis dissentiat,continuo ut homo turbidus et rerum novarum cupiduscorripitur. At magnum certe discrimen inter res civileset artes: non enim idem periculum a novo motu et anova luce. Verum in rebus civilibus mutatio etiam inmelius suspecta est ob perturbationem; cum civiliaauthoritate, consensu, fama, et opinione, nondemonstratione, nitantur. In artibus autem et scientiis,tanquam in metalli fodinis, omnia novis operibus etulterioribus progressibus circumstrepere debent. Atquesecundum rectam rationem res ita se habet, sedinterim non ita vivtur: sed ista, quam diximus,doctrinarum administratio et politia scientiarumaugmenta durius premere consuevit.

XCI.

Atque insuper licet ista invidia cessaverit; tamen satisest ad cohibendum augmentum scientiarum, quodhujusmodi conatus et industriae praemiis careant. Nonenim penes eosdem est cultura scientiarum et

98

praemium. Scientiarum enim augmenta a magnisutique ingeniis proveniunt; at pretia et praemiascientiarum sunt penes vulgus aut principes viros, qui(nisi raro admodum) vix mediocriter docti sunt.Quinetiam hujusmodi progressus non solum praemiiset beneficentia hominum, verum etiam ipsa popularilaude destituti sunt. Sunt enim illi supra captummaximae partis hominum, et ab opinionum vulgariumventis facile obruuntur et extinguuntur. Itaque nilmirum, si res illa non foeliciter successerit, quae inhonore non fuit.

XCII.

Sed longe maximum progressibus scientiarum, et novispensis ac provinciis in iisdem suscipiendis, obstaculumdeprehenditur in desperatione hominum, etsuppositione impossibilis. Solent enim viri prudenteset severi in hujusmodi rebus plane diffidere: naturaeobscuritatem, vitae brevitatem, sensuum fallacias,judicii infirmitatem, experimentorum difficultates, etsimilia secum reputantes. Itaque existimant, essequosdam scientiarum, per temporum et aetatummundi revolutiones, fluxus et refluxus; cum aliistemporibus crescant et floreant, aliis declinent etjaceant: ita tamen, ut cum ad certum quendam gradumet statum pervenerint, nil ulterius possint. Itaque si quis majora credat aut spondeat, id putantesse cujusdam impotentis et immaturi animi; atquehujusmodi conatus initia scilicet laeta, media ardua,extrema confusa habere. Atque cum hujusmodicogitationes eae sint, quae in viros graves et judiciopraestantes facile cadant, currandum revera est, ne reioptimae et pulcherrimae amore capti severitatemjudicii relaxemus, aut minuamus; et sedulo videndum,

99

quid spei affulgeat, et ex qua parte se ostendat; atqueauris levioribus spei rejectis, eae, quae plusfirmitudinis habere videntur, omnino discutiendaesunt et pensitandae. Quinetiam prudentia civilis adconsilium vocanda est et adhibenda, quae expraescripto diffidit, et de rebus humanis in deteriusconjicit. Itaque jam et de spe dicendum est; praesertimcum nos promissores non simus, nec vim aut insidiashominum judiciis faciamus aut struamus, sed hominesmanu et sponte ducamus. Atque licet longepotentissimum futurum sit remedium ad spemimprimendam, quando homines ad particularia,praesertim in tabulis nostris inveniendi digesta etdisposita (quae partim ad secundam, sed multo magisad quartam Instaurationis nostrae partem pertinent),adducemus; cum hoc ipsum sit non spes tantum, sedtanquam res ipsa: tamen ut omnia clementius fiant,pergendum est in instituto nostro de praeparandishominum mentibus; cujus praeparationis ista ostensiospei pars est non exigua. Nam absque ea, reliquafaciunt magis ad contristationem hominum (scilicet, utdeteriorem et viliorem habeant de iis, quae jam in ususunt, opinionem, quam nunc habent, et suaeconditionis infortunium plus sentiant et pernoscant),quam ad alacritatem aliquam inducendam, autindustriam experiendi acuendam. Itaque conjecturaenostrae, quae spem in hac re faciunt probabilem,aperiendae sunt et proponendae: sicut Columbus fecit,ante navigationem illam suam mirabilem marisAtlantici: cum rationes adduxerit, cur ipse novas terraset continentes praeter eas, quae ante cognitae fuerunt,inveniri posse confideret: quae rationes, licet primorejectae, postea tamen experimento probatae sunt, etrerum maximarum causae et initia fuerunt.

100

XCIII.

Principium autem sumendum a Deo: hoc nimirumquod agitur, propter excellentem in ipso boni naturam,manifeste a Deo esse, qui author boni, et paterluminum est. In operationibus autem divinis, initiaquaeque tenuissima exitum certo trahunt. Atque quodde spiritualibus dictum est, Regnum Dei non venit cumobservatione, id etiam in omni majore opereProvidentiae evenire reperitur; ut omnia sine strepituet sonitu placide labantur, atque res plane agaturpriusquam homines eam agi putent aut advertant.Neque omittenda est prophetia Danielis de ultimismundi temporibus; Multi pertransibunt, et multiplexerit scientia: manifeste innuens et significans, esse infatis, id est, in Providentia, ut pertransitus mundi (quiper tot longinquas navigationes impletus plane aut jamin opere esse videtur) et augmenta scientiarum ineandem aetatem incidant.

XCIV.

Sequitur ratio omnium maxima ad faciendam spem;nempe ex erroribus temporis praeteriti et viarumadhuc tentatarum. Optima enim est ea reprehensio,quam de statu civili haud prudenter administratoquispiam his verbis complexus est: Quod ad praeteritapessimum est, id ad futura optimum videri debet. Sienim vos omnia, quae ad officium vestrum spectant,praestitissetis, neque tamen res vestrae in meliore locoessent; ne spes quidem ulla reliqua foret, eas in meliusprovehi posse. Sed cum rerum vestrarum status, non avi ipsa rerum, sed ab erroribus vestris male se habeat;sperandum est, illis erroribus missis aut correctis,magnam rerum in melius mutationem fieri posse.Simili modo, si homines per tanta annorum spatia

101

viam veram inveniendi et colendi scientias tenuissent,nec tamen ulterius progredi potuissent; audaxproculdubio et temeraria foret opinio, posse rem inulterius provehi. Quod si in via ipsa erratum sit, atquehominum opera in iis consumpta, in quibus minimeoportebat; sequitur ex eo, non in rebus ipsisdifficultatem oriri, quae potestatis nostrae non sunt,sed in intellectu humano ejusque usu et applicatione;quae res remedium et medicinam suscipit. Itaqueoptimum fuerit illos ipsos errores proponere: quotenim fuerint errorum impedimenta in praeterito, totsunt spei argumenta in futurum. Ea vero licet in his,quae superius dicta sunt, non intacta omnino fuerint;tamen ea etiam nunc breviter, verbis nudis acsimplicibus, repraesentare visum est.

XCV.

Qui tractaverunt scientias aut empirici aut dogmaticifuerunt. Empirici, formicae more, congerunt tantum, etutuntur: rationales, aranearum more, telas ex seconficiunt: apis vero ratio media est, quae materiam exfloribus horti et agri elicit; sed tamen eam propriafacultate vertit et digerit. Neque absimile philosophiaeverum opificium est; quod nec mentis viribus tantumaut praecipue nititur, neque ex historia naturali etmechanicis experimentis praebitam materiam, inmemoria integram, sed in intellectu mutatam etsubactam, reponit. Itaque ex harum facultatum(experimentalis scilicet et rationalis) arctiore etsanctiore foedere (quod adhuc factum non est) benesperandum est.

XCVI.

Naturalis philosophia adhuc sincera non invenitur, sed

102

infecta et corrupta: in Aristotelis schola, per logicam, inPlatonis schola, per theologiam naturalem; in secundaschola Platonis, Procli, et aliorum, per mathematicam;quae philosophiam naturalem terminare, non generareaut procreare debet. At ex philosophia naturali pura etimpermista meliora speranda sunt.

XCVII.

Nemo adhuc tanta mentis constantia et rigore inventusest, ut decreverit et sibi imposuerit theorias et notionescommunes penitus abolere, et intellectum abrasum etaequum ad particularia de integro applicare. Itaqueratio illa humana, quam habemus, ex multa fide, etmulto etiam casu, nec non ex puerilibus, quas primohausimus, notionibus, farrago quaedam est etcongeries. Quod si quis aetate matura, et sensibus integris, etmente repurgata, se ad experientiam et ad particulariade integro applicet, de eo melius sperandum est. Atquehac in parte nobis spondemus fortunam AlexandriMagni: neque quis nos vanitatis arguat, antequamexitum rei audiat, quae ad exuendam omnemvanitatem spectat. Etenim de Alexandro et ejus rebus gestis Aeschinesita loquutus est: Nos certe vitam mortalem nonvivimus; sed in hoc nati sumus, ut posteritas de nobisportenta narret et praedicet: perinde ac si Alexandri resgestas pro miraculo habuisset. At aevis sequentibus Titus Livius melius remadvertit et introspexit, atque de Alexandro hujusmodiquippiam dixit: Eum non aliud quam bene ausum vanacontemnere. Atque simile etiam de nobis judiciumfuturis temporibus factum iri existimamus: Nos nilmagni fecisse; sed tantum ea, quae pro magnis

103

habentur, minoris fecisse. Sed interim (quod jamdiximus) non est spes nisi in regenerationescientiarum; ut eae scilicet ab experientia certo ordineexcitentur et rursus condantur: quod adhuc factumesse aut cogitatum nemo (ut arbitramur) affirmaverit.

XCVIII.

Atque experientiae fundamenta (quando ad hancomnino deveniendum est) aut nulla, aut admoduminfirma adhuc fuerunt; nec particularium sylva etmateries, vel numero, vel genere, vel certitudine,informando intellectui competens, aut ullo modosufficiens, adhuc quaesita est et congesta. Sed contrahomines docti (supini sane et faciles) rumoresquosdam experientiae, et quasi famas et auras ejus, adphilosophiam suam vel constituendam velconfirmandam exceperunt, atque illis nihilominuspondus legitimi testimonii attribuerunt. Ac veluti siregnum aliquod aut status non ex literis et relationibusa legatis et nuntiis fide dignis missis, sed exurbanorum sermunculis et ex triviis consilia sua etnegotia gubernaret; omnino talis in philosphiamadministratio, quatenus ad experientiam, introductaest. Nil debitis modis exquisitum, nil verificatum, nilnumeratum, nil appensum, nil dimensum in naturalihistoria reperitur. At quod in observatione indefinitumet vagum, id in informatione fallax et infidum est.Quod si cui haec mira dictu videantur, et querelaeminus justae propiora, cum Aristoteles tantus ipse vir,et tanti regis opibus subnixus, tam accuratam deanimalibus historiam confecerit, atque alii nonnullimajore diligentia (licet strepitu minore) multeadjecerint, et rursus alii de plantis, de metallis, etfossilibus, historias et narrationes copiosas

104

conscripserint; is sane non satis attendere et perspicerevidetur, quid agatur in praesentia. Alia enim est rationaturalis historiae, quae propter se confecta est; aliaejus, quae collecta est ad informandum intellectum inordine ad condendam philosophiam. Atque hae duaehistoriae tum aliis rebus, tum praecipue in hocdifferunt; quod prima ex illis specierum naturaliumvarietatem, non artium mechanicarum experimentacontineat. Quemadmodum enim in civilibus ingeniumcujusque, et occultus animi affectuumque sensus,melius elicitur, cum quis in perturbatione ponitur,quam alias: simili modo, et occulta naturae magis seprodunt per vexationes artium, quam cum cursu suomeant. Itaque tum demum bene sperandum est denaturali philosophia, postquam historia naturalis(quae ejus basis est et fundamentum) melius instructafuerit; antea vero minime.

XCIX.

Atque rursus in ipsa experimentorum mechanicorumcopia, summa eorum, quae ad intellectusinformationem maxime faciunt et juvant, detegiturinopia. Mechanicus enim, de veritatis inquisitionenullo modo sollicitus, non ad alia quam quae operi suosubserviunt aut animum erigit aut manum porrigit.Tum vero de scientiarum ulteriore progressu spes benefundabitur, quum in Historiam Naturalem recipienturet aggregabuntur complura experimenta, quae in senullius sunt usus, se ad inventionem causarum etaxiomatum tantum faciunt; quae nos luciferaexperimenta, ad differentiam fructiferorum, appellareconsuevimus. Illa autem miram habent in se virtutemet conditionem; hanc videlicet, quod nunquam fallantaut frustrentur. Cum enim ad hoc adhibeantur, non ut

105

opus aliquod efficiant sed ut causam naturalem inaliquo revelent, quaquaversum cadunt, intentioniaeque satisfaciunt; cum quaestionem terminent.

C.

At non solum copia major experimentorum quaerendaest et procuranda, atque etiam alterius generis, quamadhuc factum est; sed etiam methodus plane alia etordo et processus continuande et provehendaeExperientiae introducenda. Vaga enim Experientia etse tantum sequens (ut superius dictum est) merapalpatio est, et homines potius stupefacit quaminformat. At cum Experientia lege certa procedet,seriatim et continenter, de scientiis aliquid meliussperari poterit.

CI.

Postquam vero copia et materies Historiae Naturalis etExperientiae, talis qualis ad opus intellectus sive adopus philosophicum requiritur, praesto jam sit etparata; tamen nullo modo sufficit intellectus, ut inillam materiem agat sponte et memoriter; non magis,quam si quis computationem alicujus ephemeridismemoriter se tenere et superare posse speret. Atquehactenus tamen potiores meditationis partes quamscriptionis in inveniendo fuerunt; neque adhucExperientia literata facta est: atqui nulla nisi de scriptoinventio probanda est. Illa vero in usum inveniente, abExperientia facta demum literata melius sperandum.

CII.

Atque insuper cum tantus sit particularium numerus etquasi exercitus, isque ita sparsus et diffusus, utintellectum disgreget et confundat, de velitationibus et

106

levibus motibus et transcursibus intellectus non benesperandum est; nisi fiat instructio et coordinatio, pertabulas inveniendi idoneas et bene dispositas ettanquam vivas, eorum quae pertinent ad subjectum inquo versatur inquisitio, atque ad harum tabularumauxilia praeparata et digesta mens applicetur.

CIII.

Verum post copiam particularium rite et ordine velutisub oculos positorum, non statim transeundum est adinquisitionem et inventionem novorum particulariumaut operum; aut saltem, si hoc fiat, in eo nonacquiescendum. Neque enim negamus, postquamomnia omnium artium experimenta collecta et digestafuerint atque ad unius hominis notitam et judiciumpervenerint, quin ex ipsa traductione experimentorumunius artis in alias multa nova inveniri possint adhumanam vitam et statum utilia, per istamExperientiam quam vocamus Literatam: sed tamenminora de ea speranda sunt; majora vero a nova luceAxiomatum ex particularibus illis certa via et regulaeductorum, quae rursus nova particularia indicent etdesignent. Neque enim in plano via sita est, sedascendendo et descendendo; ascendendo primo adAxiomata, descendendo ad Opera.

CIV.

Neque tamen permittendum est, ut intellectus aparticularibus ad axiomata remota et quasigeneralissima (qualia sunt principia, quae vocant,artium et rerum) saliat et volet; et ad eorum immotamveritatem axiomata media probet et expediat: quodadhuc factum est, prono ad hoc impetu naturaliintellectus, atque etiam ad hoc ipsum, per

107

demonstrationes quae fiunt per syllogismum,jampridem edocto et assuefacto. Sed de scientiis tumdemum bene sperandum est, quando per scalamveram, et per gradus continuos et non intermissos authiulcos, a particularibus ascendetur ad axiomataminora, et deinde ad media, alia aliis superiora, etpostremo demum ad generalissima. Etenim axiomatainfirma non multum ab experientia nuda discrepant.Suprema vero illa et generalissima (quae habentur)notionalia sunt et abstracta, et nil habent solidi. Atmedia sunt axiomata illa vera et solida et viva, inquibus humanae res et fortunae sitae sunt; et suprahaec quoque, tandem ipsa illa generalissima; taliascilicet quae non abstracta sint, sed per haec mediavere limitantur. Itaque hominum intellectui non plumae addendae,sed plumbum potius et pondera; ut cohibeant omnemsaltum et volatum. Atque hoc adhuc factum non est;quum vero factum fuerit, melius de scientiis sperarelicebit.

CV.

In constituendo autem axiomate, forma inductionisalia quam adhuc in usu fuit excogitanda est; eaque nonad principia tantum (quae vocant) probanda etinvenienda, sed etiam ad axiomata minora et media,denique omnia. Inductio enim quae procedit perenumerationem simplicem res puerilis est, et precarioconcludit, et periculo exponitur ab instantiacontradictoria, et plerumque secundum pauciora quampar est, et ex his tantummodo quae praesto sunt,pronunciat. At inductio, quae ad inventionem etdemonstrationem scientiarum et artium erit utilis,naturam separare debet, per rejectiones et exclusiones

108

debitas; ac deinde, post negativas tot quot sufficiunt,super affirmativas concludere; quod adhuc factum nonest, nec tentatum certe, nisi tantummodo a Platone, quiad excutiendas definitiones et ideas hac certe formainductionis aliquatenus utitur. Verum ad hujusinductionis, sive demonstrationis, instructionembonam et legitimam quamplurima adhibenda sunt,quae adhuc nullius mortalium cogitationem subiere;adeo ut in ea major sit consumenda opera, quam adhucconsumpta est in syllogismo. Atque hujus inductionisauxilio, non solum ad axiomata invenienda, verumetiam ad notiones terminandas, utendum est. Atque inhac certe inductione spes maxima sita est.

CVI.

At in axiomatibus constituendis per hanc inductionem,examinatio et probatio etiam facienda est, utrum quodconstituitur axioma aptatum sit tantum et admensuram factum eorum particularium ex quibusextrahitur; an vero sit amplius et latius. Quod si sitamplius aut latius, videndum an eam suamamplitudinem et latitudinem per novorumparticularium designationem, quasi fide-jussionequadam, firmet; ne vel in jam notis tantum haereamus,vel laxiore fortasse complexu umbras et formasabstractas, non solida et determinata in materia,prensemus. Haec vero cum in usum venerint, solidatum demum spes merito affulserit.

CVII.

Atque hic etiam resumendum est, quod superiusdictum est de Naturali Philosophia producta etscientiis particularibus ad eam reductis, ut non fiatscissio et truncatio scientiarum; nam etiam absque hoc

109

minus de progressu sperandum est.

CVIII.

Atque de desperatione tollenda et spe facienda, expraeteriti temporis erroribus valere jussis autrectificatis, jam dictum est. Videndum autem et si quaealia sint quae spem faciant. Illud vero occurrit; sihominibus non quaerentibus, et aliud agentibus, multautilia, tanquam casu quodam aut per occasionem,inventa sint; nemini dubium esse posse, quin iisdemquaerentibus et hoc agentibus, idque via et ordine, nonimpetu et desultorie, longe plura detegi necesse sit.Licet enim semel aut iterum accidere possit, utquispiam in id forte fortuna incidat, quod magnoconatu et de industria scrutantem antea fugit; tamen insumma rerum proculdubio contrarium invenitur.Itaque longe plura et meliora, atque per minoraintervalla, a ratione et industria et directione etintentione hominum speranda sunt, quam a casu etinstinctu animalium et hujusmodi, quae hactenusprincipium inventis dederunt.

CIX.

Etiam illud ad spem trahi possit, quod nonnulla ex hisquae jam inventa sunt ejus sint generis ut antequaminvenirentur haud facile cuiquam in mentem venissetde iis aliquid suspicari; sed plane quis illa utimpossibilia contempsisset. Solent enim homines derebus novis ad exemplum veterum, et secundumphantasiam ex iis praeceptam et inquinatam, hariolari;quod genus opinandi fallacissimum est, quandoquidemmulta ex his quae ex fontibus rerum petuntur perrivulos consuetos non fluant. Veluti si quis, antetormentorum igneorum inventionem, rem per effectus

110

descripsisset, atque in hunc modum dixisset: inventumquoddam detectum esse, per quod muri et munitionesquaeque maximae ex longo intervallo concuti et dejicipossint; homines sane de viribus tormentorum etmachinarum per pondera et rotas et hujusmodiarietationes et impulsus multiplicandis, multa et variasecum cogitaturi fuissent; de vento autem igneo, tamsubito et violenter se expandente et exsufflante, vixunquam aliquid alicujus imaginationi aut phantasiaeoccursurum fuisset; utpote cujus exemplum inproximo non vidisset, nisi forte in terrae motu autfulmine, quae, ut magnalia naturae et non imitabilia abhomine, homines statim rejecturi fuissent. Eodem modo si, ante fili bombycini inventionem,quispiam hujusmodi sermonem injecisset: essequoddam fili genus inventum ad vestium etsupellectilis usum, quod filum linteum aut laneumtenuitate, et nihilominus tenacitate, ac etiam splendoreet mollitie, longe superaret; homines statim aut deserico aliquo vegetabili, aut de animalis alicujus pilisdelicatioribus, aut de avium plumis et lanugine, aliquidopinaturi fuissent; verum de vermis pusilli textura,eaque tam copiosa et se renovante et anniversaria, nilfuissent certe commenturi. Quod si quis etiam devermi verbum aliquod injecisset, ludibrio certe futurusfuisset, ut qui novas aranearum operas somniaret. Similiter, si ante inventionem acus nauticaequispiam hujusmodi sermonem intulisset: inventumesse quoddam instrumentum, per quod cardines etpuncta coeli exacte capi et dignosci possint; hominesstatim de magis exquisita fabricatione instrumentorumastronomicorum ad multa et varia, per agitationemphantasiae, discursuri fuissent; quod vero aliquidinveniri possit, cujus motus cum coelestibus tam bene

111

conveniret, atque ipsum tamen ex coelestibus nonesset, sed tantum substantia lapidea aut metallica,omnino incredibile visum fuisset. Atque haec tamen etsimilia per tot mundi aetates homines latuerunt, necper philosophiam aut artes rationales inventa sunt, sedcasu et per occasionem; suntque illius (ut diximus)generis, ut ab iis quae antea cognita fuerunt planeheterogenea et remotissima sint, ut praenotio aliquanihil prorsus ad illa conducere potuisset. Itaque sperandum omnino est, esse adhuc innaturae sinu multa excellentis usus recondita, quaenullam cum jam inventis cognationem habent autparallelismum, sed omnino sita sunt extra viasphantasiae; quae tamen adhuc inventa non sunt; quaeproculdubio per multos saeculorum circuitus etambages et ipsa quandoque prodibunt, sicut illasuperiora prodierunt; sed per viam, quam nunctractamus, propere et subito et simul repraesentari etanticipari possunt.

CX.

Attamen conspiciuntur et alia inventa ejus generis,quae fidem faciant, posse genus humanum nobiliainventa, etiam ante pedes posita, praeterire ettransilire. Utcunque enim pulveris tormentarii vel filibombycini vel acus nauticae vel sacchari vel papyri velsimilium inventa quibusdam rerum et naturaeproprietatibus niti videantur, at certe imprimendiartificium nil habet quod non sit apertum et fereobvium. Et nihilominus homines, non advertentesliterarum modulos difficilius scilicet collocari quamliterae per motum manus scribantur, sed hoc interesse,quod literarum moduli semel collocati infinitisimpressionibus, literae autem per manum exaratae

112

unicae tantum scriptioni, sufficiant; aut fortasse iterumnon advertentes atramentum ita inspissari posse, uttingat, non fluat; praesertim literis resupinatis etimpressione facta desuper; hoc pulcherrimo invento(quod ad doctrinarum propagationem tantum facit)per tot saecula caruerunt. Solet autem mens humana, in hoc inventioniscurriculo, tam laeva saepenumero et male compositaesse, ut primo diffidat, et paulo post se contemnat;atque primo incredibile ei videatur aliquid tale inveniriposse, postquam autem inventum sit, incredibilerursus videatur id homines tamdiu fugere potuisse.Atque hoc ipsum ad spem rite trahitur; superessenimirum adhuc magnum inventorum cumulum, quinon solum ex operationibus incognitis eruendis, sed etex jam cognitis transferendis et componendis etapplicandis, per eam quam diximus ExperientiamLiteratam, deduci possit.

CXI.

Neque illud omittendum ad faciendam spem: reputent(si placet) homines infinitas ingenii, temporis,facultatum expensas, quas homines in rebus et studiislonge minoris usus et pretii collocant; quorum parsquota si ad sana et solida verteretur, nulla nondifficultas superari possit. Quod idcirco adjungerevisum est, quia plane fatemur Historiae Naturalis etExperimentalis collectionem, qualem animo metimuret qualis esse debet, opus esse magnum, et quasiregium, et multae operae atque impensae.

CXII.

Interim particularium multitudinem nemo reformidet,quin potius hoc ipsum ad spem revocet. Sunt enim

113

artium et naturae particularia Phaenomena manipuliinstar ad ingenii commenta, postquam ab evidentiarerum disjuncta et abstracta fuerint. Atque hujus viaeexitus in aperto est, et fere in propinquo; alterius exitusnullus, sed implicatio infinita. Homines enim adhucparvam in Experientia moram fecerunt, et eam leviterperstrinxerunt, sed in meditationibus etcommentationibus ingenii infinitum tempuscontriverunt. Apud nos vero si esset praesto quispiamqui de facto naturae ad interrogata responderet,paucorum annorum esset inventio causarum etscientiarum omnium.

CXIII.

Etiam nonnihil hominibus spei fieri posse putamus abexemplo nostro proprio; neque jactantiae causa hocdicimus sed quod utile dictu sit. Si qui diffidant, mevideant, hominem inter homines aetatis meae civilibusnegotiis occupatissimum, nec firma admodumvaletudine (quod magnum habet temporisdispendium), atque in hac re plane protopirum, etvestigia nullius sequutum, neque haec ipsa cum ullomortalium communicantem, et tamen veram viamconstanter ingressum et ingenium rebus submittentem,haec ipsa aliquatenus (ut existimamus) provexisse: etdeinceps videant, quid ab hominibus otioabundantibus, atque a laboribus consociatis, atque atemporum successione, post haec indicia nostraexpectandum sit; praesertim in via quae non singulissolummodo pervia est (ut fit in via illa rationali), sedubi hominum labores et operae (praesertim quantumad experientiae collectam) optime distribui et deindecomponi possint. Tum enim homines vires suas nosseincipient, cum non eadem infiniti, sed alia alii

114

praestabunt.

CXIV.

Postremo, etiamsi multo infirmior et obscurior auraspei ab ista Nova Continente spiraverit, tamen omninoexperiendum esse (nisi velimus animi esse planeabjecti) statuimus. Non enim res pari periculo nontentatur, et non succedit; cum in illo ingentis boni, inhoc exiguae humanae operae, jactura vertatur. Verumex dictis, atque etiam ex non dictis, visum est nobisspei abunde subesse, non tantum homini strenuo adexperiendum, sed etiam prudenti et sobrio adcredendum.

CXV.

Atque de desperatione tollenda, quae inter causaspotentissimas ad progressum scientiarumremorandum et inhibendum fuit, jam dictum est.Atque simul sermo de signis et causis errorum, etinertiae et ignorantiae quae invaluit, absolutus est;praesertim cum subtiliores causae, et quae in judiciumpopulare aut observationem non incurrunt, ad ea quaede Idolis animi humani dicta sunt referri debeant. Atque hic simul pars destruens Instaurationisnostrae claudi debet, quae perficitur tribusredargutionibus: redargutione nimirum HumanaeRationis Nativae et sibi permissae; redargutioneDemonstrationum; et redargutione Theoriarum, sivephilosophiarum et doctrinarum quae receptae sunt.Redargutio vero earum talis fuit qualis esse potuit;videlicet per signa, et evidentiam causarum; cumconfutatio alia nulla a nobis (qui et de principiis et dedemonstrationibus ab aliis dissentimus) adhiberipotuerit.

115

Quocirca tempus est, ut ad ipsam artem et normamInterpretandi Naturam veniamus; et tamen nonnihilrestat quod praevertendum est. Quum enim in hocprimo Aphorismorum libro illud nobis propositum sit,ut tam ad intelligendum quam ad recipiendum ea quaesequuntur mentes hominum praeparentur; expurgatajam et abrasa et aequata mentis area, sequitur ut menssistatur in positione bona, et tanquam aspectubenevolo, ad ea quae proponemus. Valet enim in renova ad praejudicium, non solum praeoccupatio fortisopinionis veteris, sed et praeceptio sive praefiguratiofalsa rei quae affertur. Itaque conabimur efficere uthabeantur bonae et verae de iis quae adducimusopiniones, licet ad tempus tantummodo, et tanquamusurariae, donec res ipsa pernoscatur.

CXVI.

Primo itaque postulandum videtur, ne existimenthomines nos, more antiquorum Graecorum, autquorundam novorum hominum, Telesii, Patricii,Severini, sectam aliquam in philosophia condere velle.Neque enim hoc agimus; neque etiam multuminteresse putamus ad hominum fortunas quales quisopiniones abstractas de natura et rerum principiishabeat; neque dubium est, quin multa hujusmodi etvetera revocari et nova introduci possint;quemadmodum et complura themata coeli supponipossunt, quae cum phaenomenis sat bene conveniunt,inter se tamen dissentiunt. At nos de hujusmodi rebus opinabilibus, et simulinutilibus, non laboramus. At contra nobis constitutumest experiri, an revera potentiae et amplitudinishumanae firmiora fundamenta jacere ac fines in latiusproferre possimus. Atque licet sparsim, et in aliquibus

116

subjectis specialibus, longe veriora habeamus etcertiora (ut arbitramur) atque etiam magis fructuosaquam quibus homines adhuc utuntur (quae in quintamInstaurationis nostrae partem congessimus), tamentheoriam nullam universalem aut integramproponimus. Neque enim huic rei tempus adhucadesse videtur. Quin nec spem habemus vitaeproducendae ad sextam. Instaurationis partem (quaephilosophiae per legitimam Naturae Interpretationeminventae destinata est) absolvendam; sed satishabemus si in mediis sobrie et utiliter nos geramus,atque interim semina veritatis sincerioris in poterosspargamus, atque initiis rerum magnarum nondesimus.

CXVII.

Atque quemadmodum sectae conditores non sumus,ita nec operum particularium largitores autpromissores. Attamen possit aliquis hoc modooccurrere; quod nos, qui tam saepe operum mentionemfaciamus et omnia eo trahamus, etiam operum, etiamoperum aliquorum pignora exhibeamus. Verum vianostra et ratio (ut saepe perspicue diximus et adhucdicere juvat) ea est; ut non opera ex operibus siveexperimenta ex experimentis (ut empirici), sed exoperibus et experimentis causas et axiomata, atque excausis et axiomatibus rursus nova opera etexperimenta (ut legitimi Naturae Interpretes),extrahamus. Atque licet in tabulis nostris inveniendi(ex quibus quarta pars Instaurationis consistit), atqueetiam exemplis particularium (quae in secunda parteadduximus), atque insuper in observationibus nostrissuper historiam (quae in tertia parte operis descriptaest), quivis vel mediocris perspicaciae et solertiae

117

complurium operum nobilium indicationes etdesignationes ubique notabit; ingenue tamen fatemur,historiam naturalem quam adhuc habemus, aut exlibris aut ex inquisitione propria, non tam copiosamesse et verificatam, ut legitimae Interpretationisatisfacere aut ministrare possit. Itaque si quis ad mechanica sit magis aptus etparatus, atque sagax ad venanda opera exconversatione sola cum experimentis, ei permittimus etrelinquimus illam industriam, ut ex historia nostra ettabulis multa tanquam in via decerpat et applicet adopera, ac veluti foenus recipiat ad tempus, donec sorshaberi possit. Nos vero, cum ad majora contendamus,moram omnem praeproperam et praematuram inistiusmodi rebus tanquam Atalantae pilas (ut saepiussolemus dicere) damnamus. Neque enim aurea pomapueriliter affectamus, sed omnia in victoria cursus artissuper naturam ponimus; neque muscum aut segetemherbidam demetere festinamus, sed messemtempestivam expectamus.

CXVIII.

Occurret etiam alicui proculdubio, postquam ipsamhistoriam nostram et inventionis tabulas perlegerit,aliquid in ipsis experimentis minus certum, vel omninofalsum; atque propterea secum fortasse reputabit,fundamentis et principiis falsis et dubiis inventa nostraniti. Verum hoc nihil est ; necesse enim est talia subinitiis evenire. Simile enim est ac si in scriptione autimpressione una forte litera aut altera perperam positaaut collocata sit; id enim legentem non multumimpedire solet, quandoquidem errata ab ipso sensufacile corriguntur. Ita etiam cogitent homines, multa inhistoria naturali experimenta falso credi et recipi

118

posse, quae paulo post a causis et axiomatibus inventisfacile expunguntur et rejiciuntur. Sed tamen verum est,si in historia naturali et experimentis magna et crebraet continua fuerint errata, illa nulla ingenii aut artisfoelicitate corrigi aut emendari posse. Itaque si inhistoria nostra naturali, quae tanta diligentia etseveritate et fere religione probata et collecta est,aliquid in particularibus quandoque subsit falsitatisaut erroris, quid tandem de naturali historia vulgari,quae prae nostra tam negligens est et facilis, dicendumerit? aut de philosophia et scientiis super hujusmodiarenas (vel syrtes potius) aedificatis? Itaque hoc quoddiximus neminem moveat.

CXIX.

Occurrent etiam in historia nostra et experimentisplurimae res, primo leves et vulgatae, deinde viles etilliberales, postremo nimis subtiles ac merespeculativae, et quasi nullius usus: quod genus rerumhominum studia avertere et alienare possit. Atque de istis rebus, quae videntur vulgatae, illudhomines cogitent; solere sane eos adhuc nihil aliudagere, quam ut eorum quae rara sunt causas ad ea quaefrequenter fiunt referant et accommodent, at ipsorumquae frequenter eveniunt nullas causas inquirant, sedea ipsa recipiant tanquam concessa et admissa. Itaquenon ponderis, non rotationis coelestium, non caloris,non frigoris, non luminis, non duri, non mollis, nontenuis, non densi, non liquidi, non consistentis, nonanimati, non inanimati, non similaris, nondissimilaris, nec demum organici, causas quaerunt;sed illis, tanquam pro evidentibus et manifestis,receptis, de ceteris rebus, quae non tam frequenter etfamiliariter occurrunt, disputant et judicant. Nos vero,

119

qui satis scimus nullum de rebus raris aut notabilibusjudicium fieri posse, multo minus res novas in lucemprotrahi, absque vulgarium rerum causis et causarumcausis rite examinatis et repertis, necessario ad resvulgarissimas in historiam nostram recipiendascompellimur. Quinetiam nil magis philosophiaeoffecisse deprehendimus quam quod res, quaefamiliares sunt et frequenter occurrunt,contemplationem hominum non morentur et detineant,sed recipiantur obiter, neque earum causae quaerisoleant: ut non saepius requiratur informatio de rebusignotis, quam attentio in notis.

CXX.

Quod vero ad rerum vilitatem attinet, vel etiamturpitudinem, quibus (ut ait Plinius) honos praefandusest; eae res, non minus quam lautissimae etpretiosissimae, in historiam naturalem recipiendaesunt. Neque propterea polluitur naturalis historia: solenim aeque palatia et cloacas ingreditur, neque tamenpolluitur. Nos autem non Capitolium aliquod autPyramidem hominum superbiae dedicamus autcondimus, sed templum sanctum ad exemplar mundiin intellectu humano fundamus. Itaque exemplarsequimur. Nam quicquid essentia dignum est, id etiamscientia dignum, quae est essentiae imago. At viliaaeque subsistunt ac lauta. Quinetiam, ut e quibusdamputridis materiis, veluti musco et zibetho, aliquandooptimi odores generantur; ita et ab instantiis vilibus etsordidis quandoque eximia lux et informatio emanat.Verum de hoc nimis multa; cum hoc genus fastidii sitplane puerile et effoeminatum.

CXXI.

120

At de illo omnino magis accurate dispiciendum; quodplurima in historia nostra captui vulgari, aut etiamcuivis intellectui (rebus praesentibus assuefacto),videbuntur curiosae cujusdam et inutilis subtilitatis.Itaque de hoc ante omnia et dictum et dicendum est:hoc scilicet; nos jam sub initiis et ad tempus, tantumlucifera experimenta, non fructifera quaerere; adexemplum creationis divinae, quod saepius diximus,quae primo die lucem tantum produxit, eique soliunum integrum diem attribuit, neque illo die quicquammateriati operis immiscuit. Itaque si quis istiusmodi res nullius esse usus putet,idem cogitat ac si nullum etiam lucis esse usumcenseat, quia res scilicet solida aut materiata non sit.Atque revera dicendum est, simplicum naturarumcognitionem bene examinatam et definitam instar lucisesse; quae ad universa operum penetralia aditumpraebet, atque tota agmina operum et turmas, etaxiomatum nobilissimorum fontes, potestate quadamcomplectitur et post se trahit; in se tamen non itamagni usus est. Quin et literarum elementa per se etseparatim nihil significant nec alicujus usus sunt, sedtamen ad omnis sermonis compositionem etapparatum instar materiae primae sunt. Etiam seminarerum potestate valida, usu (nisi in processu suo) nihilisunt. Atque lucis ipsius radii dispersi, nisi coeant,beneficium suum non impertiuntur. Quod si quis subtilitatibus speculativis offendatur,quid de scholasticis viris dicendum erit, quisubtilitatibus immensum indulserunt? quae tamensubtilitates in verbis, aut saltem vulgaribus notionibus(quod tantundem valet), non in rebus aut naturaconsumptae fuerunt, atque utilitatis expertes erant,non tantum in origine, sed etiam in consequentiis; tales

121

autem non fuerunt, ut haberent in praesens utilitatemnullam, sed per consequens infinitam; quales sunt eaede quibus loquimur. Hoc vero sciant homines procerto, omnem subtilitatem disputationum etdiscursuum mentis, si adhibeatur tantum postaxiomata inventa, seram esse et praeposteram; etsubtilitatis tempus verum ac proprium, aut saltempraecipuum, versari in pensitanda experientia et indeconstituendis axiomatibus: nam illa altera subtilitasnaturam prensat et captat, sed nunquam apprehenditaut capit. Et verissimum certe est quod de occasionesive fortuna dici solet, si transferatur ad naturam:videlicet, eam a fronte comatam, ab occipitio calvamesse. Denique de contemptu in naturali historia rerumaut vulgarium, aut vilium, aut nimis subtilium et inoriginibus suis inutilium, illa vox mulierculae adtumidum principem, qui petitionem ejus ut remindignam et majestate sua inferiorem abjecisset, prooraculo sit; Disne ergo rex esse: quia certissimum est,imperium in naturam, si quis hujusmodi rebus utnimis exilibus et minutis vacare nolit, nec obtineri necgeri posse.

CXXII.

Occurrit etiam et illud; mirabile quiddam esse etdurum, quod nos omnes scientias atque omnesauthores simul ac veluti uno ictu et impetusummoveamus: idque non assumpto aliquo ex antiquisin auxilium et praesidium nostrum, sed quasi viribuspropriis. Nos autem scimus, si minus sincera fide agerevoluissemus, non difficile fuisse nobis, ista quaeafferuntur vel ad antiqua saecula ante Graecorum

122

tempora (cum scientiae de natura magis fortasse sedtamen majore cum silentio floruerint, neque inGraecorum tubas et fistulas adhuc incidissent), veletiam (per partes certe) ad aliquos ex Graecis ipsisreferre, atque astipulationem et honorem inde petere:more novorum hominum, qui nobilitatem sibi exantiqua aliqua prosapia, per genealogiarum favores,astruunt et affingunt. Nos vero rerum evidentia freti,omnem commenti et imposturae conditionemrejicimus; neque ad id quod agitur plus interesseputamus, utrum quae jam invenientur antiquis olimcognita, et per rerum vicissitudines et saeculaoccidentia et orientia sint, quam hominibus curae essedebere, utrum Novus Orbis fuerit insula illa Atlantis etveteri mundo cognita, an nunc primum reperta. Rerumenim inventio a naturae luce petenda, non abantiquitatis tenebris repetenda est. Quod vero ad universalem istam reprehensionemattinet, certissimum est vere rem reputanti, eam etmagis probabilem esse et magis modestam, quam sifacta fuisset ex parte. Si enim in primis notionibuserrores radicati non fuissent, fieri non potuisset quinnonnulla recte inventa alia perperam inventacorrexissent. Sed cum errores fundamentales fuerint,atque ejusmodi, ut homines potius res neglexerint acpraeterierint, quam de illis pravum aut falsumjudicium fecerint; minime mirum est, si homines idnon obtinuerint quod non egerint, nec ad metampervenerint quam non posuerint aut collocarint, nequeviam emensi sint quam non ingressi sint aut tenuerint. Atque insolentiam rei quod attinet; certe si quismanus constantia atque oculi vigore lineam magisrectam aut circulum magis perfectum se describereposse quam alium quempiam sibi assumat, inducitur

123

scilicet facultatis comparatio: quod si quis asserat seadhibita regula aut circumducto circino lineam magisrectam aut circulum magis perfectum posse describere,quam aliquem alium vi sola oculi et manus, is certenon admodum jactator fuerit. Quin hoc, quod dicimus,non solum in hoc nostro conatu primo et incoeptivolocum habet; sed etiam pertinet ad eos qui huic reiposthac incumbent. Nostra enim via inveniendiscientias exaequat fere ingenia, et non multumexcellentiae eorum relinquit: cum omnia percertissimas regulas et demonstrationes transigat.Itaque haec nostra (ut saepe diximus) foelicitatiscujusdam sunt potius quam facultatis, et potiustemporis partus quam ingenii. Est enim certe casusaliquis non minus in cogitationibus humanis, quam inoperibus et factis.

CXXIII.

Itaque dicendum de nobis ipsis quod ille per jocumdixit, praesertim cum tam bene rem secet: fieri nonpotest ut idem sentiant, qui aquam et qui vinumbibant. At caeteri homines, tam veteres quam novi,liquorem biberunt crudum in scientiis, tanquamaquam vel sponte ex intellectu manantem, vel perdialecticam, tanquam per rotas ex puteo, haustam. Atnos liquorem bibimus et propinamus ex infinitisconfectam uvis, iisque maturis et tempestivis, et perracemos quosdam collectis ac decerptis, et subinde intorculari pressis, ac postremo in vase repurgatis etclarificatis. Itaque nil mirum si nobis cum aliis nonconveniat.

CXXIV.

Occurret proculdubio et illud: nec metam aut scopum

124

scientiarum a nobis ipsis (id quod in aliisreprehendimus) verum et optimum praefixum esse.Esse enim contemplationem veritatis omni operumutilitate et magnitudine digniorem et celsiorem:longam vero istam et sollicitam moram in experientiaet materia et rerum particularium fluctibus mentemveluti humo affigere, vel potius in Tartarum quoddamconfusionis et perturbationis dejicere; atque ababstractae sapientiae serenitate et tranquillitate(tanquam a statu multo diviniore) arcere etsummovere. Nos vero huic rationi libenter assentimur;et hoc ipsum, quod innuunt ac praeoptant, praecipueatque ante omnia agimus. Etenim verum exemplarmundi in intellectu humano fundamus; qualeinvenitur, non quale cuipiam sua propria ratiodictaverit. Hoc autem perfici non potest, nisi factamundi dissectione atque anatomia diligentissima.Modulos vero ineptos mundorum et tanquam simiolas,quas in philosophiis phantasiae hominum extruxerunt,omnino dissipandas edicimus. Sciant itaque homines(id quod superius diximus) quantum intersit interhumanae mentis idola et divinae mentis ideas. Illaenim nihil aliud sunt quam abstractiones ad placitum:hae autem sunt vera signacula Creatoris supercreaturas, prout in materia per lineas veras etexquisitas imprimuntur et terminantur. Itaqueipsissimae res sunt (in hoc genere) veritas et utilitas:atque opera ipsa pluris facienda sunt, quatenus suntveritatis pignora, quam propter vitae commoda.

CXXV.

Occurret fortasse et illud: nos tanquam actum agere,atque antiquos ipsos eandem quam nos viam tenuisse.Itaque verisimile putabit quispiam etiam nos, post

125

tantum motum et molitionem, deventuros tandem adaliquam ex illis philosophiis quae apud antiquosvaluerunt. Nam et illos in meditationum suarumprincipiis vim et copiam magnam exemplorum etparticularium paravisse, atque in commentarios perlocos et titulos digessisse, atque inde philosophias suaset artes confecisse, et postea, re comperta,pronuntiasse, et exempla ad fidem et docendi lumensparsim addidisse; sed particularium notas etcodicillos ac commentarios suos in lucem ederesupervacuum et molestum putasse: ideoque fecissequod in aedificando fieri solet, nempe post aedificiistructuram machinas et scalas a conspectu amovisse.Neque aliter factum esse credere certe oportet. Verumnisi quis omnino oblitus fuerit eorum quae superiusdicta sunt, huic objectioni (aut scrupulo potius) facilerespondebit. Formam enim inquirendi et inveniendiapud antiquos et ipsi profitemur, et scripta eorum praese ferunt. Ea autem non alia fuit, quam ut ab exemplisquibusdam et particularibus (additis notionibuscommunibus, et fortasse portione nonnulla exopinionibus receptis, quae maxime placuerunt) adconclusiones maxime generales sive principiascientiarum advolarent, ad quorum veritatemimmotam et fixam conclusiones inferiores per mediaeducerent ac probarent; ex quibus artem constituebant.Tum demum si nova particularia et exempla motaessent et adducta quae placitis suis refragarentur, illaaut per distinctiones aut per regularum suarumexplanationes in ordinem subtiliter redigebant, autdemum per exceptiones grosso modo summovebant: atrerum particularium non refragantium causas ad illaprincipia sua laboriose et pertinaciter accommodabant.Verum nec historia naturalis et experientia illa erat,

126

quam fuisse oportebat (longe certe abest), et istaadvolatio ad generalissima omnia perdidit.

CXXVI.

Occurret et illud: nos, propter inhibitionem quandampronuntiandi et principia certa ponendi donec permedios gradus ad generalissima rite perventum sit,suspensionem quandam judicii tueri, atque adAcatalepsiam rem deducere. Nos vero nonAcatalepsiam, sed Eucatalepsiam meditamur etproponimus: sensui enim non derogamus, sedministramus; et intellectum non contemnimus, sedregimus. Atque melius est scire quantum opus sit, ettamen nos non penitus scire putare, quam penitus scirenos putare, et tamen nil eorum quae opus est scire.

CXXVII.

Etiam dubitabit quispiam potius quam objiciet, utrumnos de Naturali tantum Philosophia, an etiam descientiis reliquis, Logicis, Ethicis, Politicis, secundumviam nostram perficiendis loquamur. At nos certe deuniversis haec quae dicta sunt intelligimus: atquequemadmodum vulgaris logica, quae regit res persyllogismum, non tantum ad naturales, sed ad omnesscientias pertinet; ita et nostra, quae procedit perinductionem, omnia complectitur. Tam enim historiamet tabulas inveniendi conficimus de ira, metu, etverecundia, et similibus; ac etiam de exemplis rerumcivilium: nec minus de motibus mentalibus memoriae,compositionis et divisionis, judicii, et reliquorum,quam de calido et frigido, aut luce, aut vegetatione, autsimilibus. Sed tamen cum nostra ratio interpretandi,post historiam praeparatam et ordinatam, non mentistantum motus et discursus (ut logica vulgaris), sed et

127

rerum naturam intueatur; ita mentem regimus, ut adrerum naturam se, aptis per omnia modis, applicarepossit. Atque propterea multa et diversa in doctrinainterpretationis praecipimus, quae ad subjecti, de quoinquirimus, qualitatem et conditionem, moduminveniendi nonnulla ex parte applicent.

CXXVIII.

At illud de nobis ne dubitare quidem fas sit; utrum nosphilosophiam et artes et scientias quibus utimurdestruere et demoliri cupiamus: contra enim, earum etusum et cultum et honores libenter amplectimur.Neque enim ullo modo officimus, quin istae, quaeinvaluerunt, et disputationes alant, et sermones ornent,et ad professoria munera ac vitae civilis compendiaadhibeantur et valeant; denique, tanquam numismataquaedam, consensu inter homines recipiantur.Quinetiam significamus aperte, ea quae nos adducimusad istas res non multum idonea futura; cum ad vulgicaptum deduci omnino non possint, nisi per effecta etopera tantum. At hoc ipsum, quod de affectu nostro etbona voluntate erga scientias receptas dicimus, quamvere profiteamur, scripta nostra in publicum edita(praesertim libri De Progressu Scientiarum) fidemfaciant. Itaque id verbis amplius vincere nonconabimur. Illud interim constanter et disertemonemus; his modis, qui in usu sunt, nec magnos inscientiarum doctrinis et contemplatione progressusfieri, nec illas ad amplitudinem operum deduci posse.

CXXIX.

Superest ut de Finis excellentia pauca dicamus. Ea siprius dicta fuissent, votis similia videri potuissent: sedspe jam facta, et iniquis praejudiciis sublatis, plus

128

fortasse ponderis habebunt. Quod si nos omniaperfecissemus et plane absolvissemus, nec alios inpartem et consortium laborum subinde vocaremus,etiam ab hujusmodi verbis abstinuissemus, neacciperentur in praedicationem meriti nostri. Cum veroaliorum industria acuenda sit et animi excitandi atqueaccendendi, consentaneum est ut quaedam hominibusin mentem redigamus. Primo itaque, videtur inventorum nobiliumintroductio inter actiones humanas longe primas partestenere: id quod antiqua saecula judicaverunt. Ea enimrerum inventoribus divinos honores tribuerunt; iisautem qui in rebus civilibus merebantur (quales eranturbium et imperiorum conditores, legislatores,patriarum a diuturnis malis liberatores, tyrannidumdebellatores, et his similes), heroum tantum honoresdecreverunt. Atque certe si quis ea recte conferat,justum hoc prisci saeculi judicium reperiet. Eteniminventorum beneficia ad universum genus humanumpertinere possunt, civilia ad certas tantummodohominum sedes: haec etiam non ultra paucas aetatesdurant, illa quasi perpetuis temporibus. Atque statusemendatio in civilibus non sine vi et perturbationeplerumque procedit: at inventa beant, et beneficiumdeferunt absque alicujus injuria aut tristitia. Etiam inventa quasi novae creationes sunt, etdivinorum operum imitamenta; ut bene cecinit ille:

'Primum frugiferos foetus mortalibus aegrisDididerant quondam praestanti nomineAthenae;Et RECREAVERUNT vitam, legesquerogarunt.'

Atque videtur notatu dignum in Solomone; quod cum

129

imperio, auro, magnificentia operum, satellitio,famulitio, classe insuper, et nominis claritate, acsumma hominum admiratione floreret, tamen nihilhorum delegerit sibi ad gloriam sed ita pronuntiaverit:Gloriam Dei esse, celare rem; gloriam regis, investigarerem. Rursus (si placet) reputet quipiam, quantum intersitinter hominum vitam in excultissima quapiamEuropae provincia, et in regione aliqua Novae Indiaemaxime fera et barbara: ea tantum differre existimabit,ut merito hominem homini Deum esse, non solumpropter auxilium et beneficium, sed etiam per statuscomparationem, recte dici possit. Atque hoc nonsolum, non coelum, non corpora, sed artes praestant.Rursus, vim et virtutem et consequentias reruminventarum notare juvat; quae non in aliis manifestiusoccurrunt, quam in illis tribus quae antiquisincognitae, et quarum primordia, licet recentia,obscura et ingloria sunt: Artis nimirum Imprimendi,Pulveris Tormentarii, et Acus Nauticae. Haec enim triarerum faciem et statum in orbe terrarum mutaverunt:primum, in re literaria; secundum, in re bellica;tertium, in navigationibus: unde innumerae rerummutationes sequutae sunt; ut non imperium aliquod,non secta, non stella, majorem efficaciam et quasiinfluxum super res humanas exercuisse videatur,quam ista mechanica exercuerunt. Praeterea non abs re fuerit, tria hominumambitionis genera et quasi gradus distinguere. Primumeorum, qui propriam potentiam in patria suaamplificare cupiunt; quod genus vulgare est et degener.Secundum eorum, qui patriae potentiam et imperiuminter humanum genus amplificare nituntur; illud pluscerte habet dignitatis, cupiditatis haud minus. Quod si

130

quis humani generis ipsius potentiam et imperium inrerum universitatem instaurare et amplificare conetur,ea proculdubio ambitio (si modo ita vocanda sit)reliquis et sanior est et augustior. Hominis autemimperium in res, in solis artibus et scientiis ponitur.Naturae enim non imperatur, nisi parendo. Praeterea, si unius alicujus particularis inventiutilitas ita homines affecerit, ut eum qui genushumanum universum beneficio aliquo devincirepotuerit homine majorem putaverint; quanto celsiusvidebitur tale aliquid invenire, per quod alia omniaexpedite inveniri possint? Et tamen (ut verum omninodicamus) quemadmodum luci magnam habemusgratiam, quod per eam vias inire, artes exercere, legere,nos invicem dignoscere possimus; et nihilominus ipsavisio lucis res praestantior est et pulchrior, quammultiplex ejus usus: ita certe ipsa contemplatio rerumprout sunt, sine superstitione aut impostura, errore autconfusione, in seipsa magis digna est, quam universusinventorum fructus. Postremo, siquis depravationem scientiarum etartium ad malitiam et luxuriam et similia objecerit; idneminem moveat. Illud enim de omnibus mundanisbonis dici potest, ingenio, fortitudine, viribus, forma,divitiis, luce ipsa, et reliquis. Recuperet modo genushumanum jus suum in naturam quod ei ex dotationedivina competit, et detur ei copia: usum vero recta ratioet sana religio gubernabit.

CXXX.

Jam vero tempus est ut artem ipsam InterpretandiNaturam proponamus: in qua licet nos utilissima etverissima praecepisse arbitremur, tamen necessitatemei absolutam (ac si absque ea nil agi possit) aut etiam

131

perfectionem non attribuimus. Etenim in ea opinionesumus: si justam Naturae et Experientiae Historiampraesto haberent homines, atque in ea seduloversarentur, sibique duas res imperare possent; unam,ut receptas opiniones et notiones deponerent; alteram,ut mentem a generalissimis et proximis ab illis adtempus cohiberent; fore ut etiam vi propria et genuinamentis, absque alia arte, in formam nostramInterpretandi incidere possent. Est enim Interpretatioverum et naturale opus mentis, demptis iis quaeobstant: sed tamen omnia certe per nostra praeceptaerunt magis in procinctu, et multo firmiora. Nequetamen illis nihil addi posse affirmamus: sed contra,nos, qui mentem respicimus non tantum in facultatepropria, sed quatenus copulatur cum rebus, Arteminveniendi cum Inventis adolescere posse, statueredebemus.

_________________________

132

LIBER SECUNDUS

APHORISMORUMDE INTERPRETATIONE

NATURAESIVE

DE REGNOHOMINIS.

________________________________

APHORISMUS.

I.

Super datum corpus novam naturam sive novasnaturas generare et superinducere, opus et intentio esthumanae potentiae. Datae autem naturae Formam,sive differentiam veram, sive naturam naturantem,sive fontem emanationis (ista enim vocabula habemus,quae ad indicationem rei proxime accedunt) invenire,opus et intentio est humanae scientiae. Atque hisoperibus primariis subordinantur alia opera duosecundaria et inferioris notae; priori, transformatiocorporum concretorum de alio in aliud, intra terminosPossibilis; posteriori, inventio in omni generatione etmotu latentis processus, continuati ab efficientemanifesto et materia manifesta usque ad Formaminditam; et inventio similiter latentis schematismicorporum quiescentium et non in motu.

II.

Quam infeliciter se habeat scientia humana, quae in

133

usu est, etiam ex illis liquet quae vulgo asseruntur.Recte ponitur; Vere scire, esse per causas scire. Etiamnon male constituuntur causae quatuor; Materia,Forma, Efficiens, et Finis. At ex his causa finalistantum abest ut prosit, ut etiam scientias corrumpat,nisi in hominis actionibus. Formae inventio habeturpro desperata. Efficiens vero, et materia (qualesquaeruntur et recipiuntur, remotae scilicet, absquelatenti processu ad formam) res perfunctoriae sunt, etsuperficiales, et nihili fere ad scientiam veram etactivam. Neque tamen obliti sumus nos superiusnotasse et correxisse errorem mentis humanae, indeferendo formis primas essentiae. Licet enim innatura nihil vere existat praeter corpora individua,edentia actus puros individuos ex lege; in doctrinistamen, illa ipsa lex, ejusque inquisitio et inventio atqueexplicatio, pro fundamento est tam ad sciendum, quamad operandum. Eam autem legem, ejusqueparagraphos, formarum nomine intelligimus;praesertim cum hoc vocabulum invaluerit, etfamiliariter occurrat.

III.

Qui causam alicujus naturae (veluti albedinis autcaloris) in certis tantum subjectis novit; ejus scientiaimperfecta est: et qui effectum super certas tantummaterias (inter eas, quae sunt susceptibiles) inducerepotest; ejus potentia pariter imperfecta est. At quiefficientem et materialem causam tantummodo novit(quae causae fluxae sunt, et nihil aliud quam vehiculaet causae formam deferentes in aliquibus), is ad novainventa, in materia aliquatenus simili et praeparata,pervenire potest; sed rerum terminos altius fixos nonmovet. At qui formas novit, is naturae unitatem in

134

materiis dissimillimis complectitur; itaque quae adhucfacta non sunt, qualia nec naturae vicissitudines, nequeexperimentales industriae, neque casus ipse, in actumunquam perduxissent, neque cogitationem humanamsubitura fuissent, detegere et producere potest. Quareex formarum inventione sequitur contemplatio vera, etoperatio libera.

IV.

Licet viae ad potentiam atque ad scientiam humanamconjunctissimae sint et fere eaedem, tamen propterperniciosam et inveteratam consuetudinem versandi inabstractis, tutius omnino est ordiri et excitare scientiasab iis fundamentis quae in ordine sunt ad partemactivam, atque ut illa ipsa partem contemplativamsignet et determinet. Videndum itaque est, ad aliquamnaturam super corpus datum generandam etsuperinducendam, quale quis praeceptum aut qualemquis directionem aut deductionem maxime optaret;idque sermone simplici et minime abstruso. Exempli gratia; si quis argento cupiat superinducereflavum colorem auri aut augmentum ponderis (servatislegibus materiae), aut lapidi alicui non diaphanodiaphaneitatem, aut vitro tenacitatem, aut corporialicui non vegetabili vegetationem; videndum (inquam)est, quale quis praeceptum aut deductionempotissimum sibi dari exoptet. Atque primo, exoptabitaliquis proculdubio sibi monstrari aliquid hujusmodi,quod opere non frustret neque experimento fallat.Secundo, exoptabit quis aliquid sibi praescribi, quodipsum non astringat et coerceat ad media quaedam etmodos quosdam operandi particulares. Fortasse enimdestituetur, nec habebit facultatem et commoditatemtalia media comparandi et procurandi. Quod si sint et

135

alia media et alii modi (praeter illud praeceptum)progignendae talis naturae, ea fortasse ex iis eruntquae sunt in operantis potestate; a quibus nihilominusper angustias praecepti excludetur, nec fructum capiet.Tertio, optabit aliquid sibi monstrari, quod non sitaeque difficile ac illa ipsa operatio de qua inquiritur,sed propius accedat ad praxin. Itaque de praecepto vero et perfecto operandi,pronuntiatum erit tale; ut sit certum, liberum, etdisponens sive in ordine ad actionem. Atque hoc ipsumidem est cum inventione formae verae. Etenim formanaturae alicujus talis est ut, ea posita, natura datainfallibiliter sequatur. Itaque adest perpetuo, quandonatura illa adest, atque eam universaliter affirmat,atque inest omni. Eadem forma talis est ut, ea amota,natura data infallibiliter fugiat. Itaque abest perpetuo,quando natura illa abest, eamque perpetuo abnegat,atque inest soli. Postremo, forma vera talis est, utnaturam datam ex fonte aliquo essentiae deducat quaeinest pluribus, et notior est naturae (ut loquuntur)quam ipsa forma. Itaque de axiomate vero et perfectosciendi pronuntiatum et praeceptum tale est; utinveniatur natura alia, quae sit cum natura dataconvertibilis, et tamen sit limitatio naturae notioris,instar generis veri. Ista autem duo pronuntiata,activum et contemplativum, res eadem sunt; et quod inoperando utilissimum, id in sciendo verissimum.

V.

At praeceptum sive axioma de transformationecorporum duplicis est generis. Primum intueturcorpus, ut turmam sive conjugationem naturarumsimplicium: ut in auro haec conveniunt; quod sitflavum; quod sit ponderosum, ad pondus tale; quod sit

136

malleabile aut ductile, ad extensionem talem; quod nonfiat volatile, nec deperdat de quanto suo per ignem;quod fluat fluore tali; quod separetur et solvatur modistalibus; et similiter de caeteris naturis, quae in auroconcurrunt. Itaque hujusmodi axioma rem deducit exformis naturarum simplicium. Nam qui formas etmodos novit superinducendi flavi, ponderis, ductilis,fixi, fluoris, solutionum, et sic de reliquis, et eorumgraduationes et modos, videbit et curabit ut istaconjungi possint in aliquo corpore, unde sequaturtransformatio in aurum. Atque hoc genus operandipertinet ad actionem primariam. Eadem enim est ratiogenerandi naturam unam aliquam simplicem, etplures; nisi quod arctetur magis restringatur homo inoperando, si plures requirantur, propter difficultatemtot naturas coadunandi; quae non facile conveniunt,nisi per vias naturae tritas et ordinarias. Utcunquetamen dicendum est, quod iste modus operandi (quinaturas intuetur simplices, licet in corpore concreto)procedat ex iis, quae in natura sunt constantia etaeterna et catholica, et latas praebeat potentiaehumanae vias, quales (ut nunc sunt res) cogitatiohumana vix capere aut repraesentare possit. At secundum genus axiomatis (quod a latentisprocessus inventione pendet) non per naturassimplices procedit, sed per concreta corpora,quemadmodum in natura inveniuntur, cursuordinario. Exempli gratia; in casu ubi fit inquisitio, exquibus initiis, et quo modo, et quo processu, aurum autaliud quodvis metallum aut lapis generetur, a primismenstruis aut rudimentis suis usque ad mineramperfectam; aut similiter, quo processu herbaegenerentur, a primis concretionibus succorum in terra,aut a seminibus, usque ad plantam formatam, cum

137

universa illa successione motus, et diversis etcontinuatis naturae nixibus; similiter, de generationeordinatim explicata animalium, ab initu ad partum; etsimiliter de corporibus aliis. Enimvero neque ad generationes corporum tantumspectat haec inquisitio, sed etiam ad alios motus etopificia naturae. Exempli gratia; in casu ubi fitinquisitio de universa serie et continuatis actionibusalimentandi, a prima receptione alimenti adassimilationem perfectam; aut similiter de motuvoluntario in animalibus, a prima impressioneimaginationis et continuatis nixibus spiritus usque adflexiones et motus artuum; aut de explicato motulinguae et labiorum et instrumentorum reliquorumusque ad editionem vocum articulatarum. Nam haecquoque spectant ad naturas concretas, sive collegiataset in fabrica; et intuentur veluti consuetudines naturaeparticulares et speciales, non leges fundamentales etcommunes, quae constituunt formas. Veruntamenomnino fatendum est, rationem istam videriexpeditiorem et magis sitam in propinquo, et speminjicere magis, quam illam primariam. At pars Operativa similiter, quae huic partiContemplativae respondet, operationem extendit etpromovet ab iis quae ordinario in natura inveniunturad quaedam proxima, aut a proximis non admodumremota; sed altiores et radicales operationes supernaturam pendent utique ab axiomatibus primariis.Quinetiam ubi non datur homini facultas operandi, sedtantum sciendi, ut in coelestibus (neque enim cediturhomini operari in coelestia, aut ea immutare auttransformare), tamen inquisitio facti ipsius siveveritatis rei, non minus quam cognitio causarum etconsensuum, ad primaria illa et catholica axiomata de

138

naturis simplicibus (veluti de natura rotationisspontaneae, attractionis sive virtutis magneticae, etaliorum complurium quae magis communia sunt quamipsa coelestia) refertur. Neque enim speret aliquisterminare quaestionem, utrum in motu diurno reveraterra aut coelum rotet, nisi naturam rotationisspontaneae prius comprehenderit.

VI.

Latens autem Processus, de quo loquimur, longe aliares est quam animis hominum (qualiter nuncobsidentur) facile possit occurrere. Neque enimintelligimus mensuras quasdam, aut signa, aut scalasprocessus in corporibus spectabiles; sed planeprocessum continuatum, qui maxima ex parte sensumfugit. Exempli gratia; in omni generatione ettransformatione corporum, inquirendum quiddeperdatur et evolet, quid maneat, quid accedat; quiddilatetur, quid contrahatur; quid uniatur, quidseparetur; quid continuetur, quid abscindatur; quidimpellat, quid impediat; quid dominetur, quidsuccumbat; et alia complura. Neque hic rursus, haec tantum in generatione auttransformatione corporum quaerenda sunt; sed et inomnibus aliis alterationibus et motibus similiterinquirendum quid antecedat, quid succedat; quid sitincitatius, quid remissius; quid motum praebeat, quidregat; et hujusmodi. Ista vero omnia scientiis (quaenunc pinguissima Minerva et prorsus inhabilicontexuntur) incognita sunt et intacta. Cum enimomnis actio naturalis per minima transigatur, autsaltem per illa quae sunt minora quam ut sensumferiant, nemo se naturam regere aut vertere posse

139

speret, nisi illa debito modo comprehenderit etnotaverit.

VII.

Similiter, inquisitio et inventio latentis schematismi incorporibus res nova est, non minus quam inventiolatentis processus et formae. Versamur enim planeadhuc in atriis naturae, neque ad interiora paramusaditum. At nemo corpus datum nova natura dotare velin novum corpus foeliciter et apposite transmutarepotest, nisi corporis alterandi aut transformandibonam habuerit notitiam. In modos enim vanosincurret, aut saltem difficiles et perversos, nec procorporis natura in quod operatur. Itaque ad hoc etiamvia plane est aperienda et munienda. Atque in anatomia corporum organicorum (qualiasunt hominis et animalium) opera sane recte et utiliterinsumitur, et videtur res subtilis et scrutinium naturaebonum. At hoc genus anatomiae spectabile est, etsensui subjectum, et in corporibus tantum organicislocum habet. Verum hoc ipsum obvium quiddam est,et in promptu situm, prae anatomia vera schematismilatentis in corporibus quae habentur pro similaribus:praesertim in rebus specificatis et earum partibus, utferri, lapidis; et partibus similaribus plantae, animalis,veluti radicis, folii, floris, carnis, sanguinis, ossis, etc.At etiam in hoc genere non prorsus cessavit industriahumana; hoc ipsum enim innuit separatio corporumsimilarium per distillationes et alios solutionummodos, ut dissimilaritas compositi per congregationempartium homogenearum appareat. Quod etiam ex usuest, et facit ad id quod quaerimus; licet saepius resfallax sit; quia complures naturae separationiimputantur et attribuuntur, ac si prius substitissent in

140

composito, quas revera ignis et calor et alii modiapertionum de novo indunt et superinducunt. Sed ethaec quoque parva pars est operis, ad inveniendumschematismum verum in composito; qui schematismusres est longe subtilior et accuratior, et ab operibus ignispotius confunditur quam eruitur et elucescit. Itaque facienda est corporum separatio et solutio;non per ignem certe, sed per rationem et inductionemveram, cum experimentis auxiliaribus; et percomparationem ad alia corpora, et reductionem adnaturas simplices et earum formas, quae in compositoconveniunt et complicantur; et transeundum plane aVulcano ad Minervam, si in animo sit veras corporumtexturas et schematismos (unde omnis occulta atque,ut vocant, specifica proprietas et virtus in rebuspendet; unde etiam omnis potentis alterationis ettransformationis norma educitur) in lucem protrahere. Exempli gratia; inquirendum, quid sit in omnicorpore spiritus, quid essentiae tangibilis; atque illeipse spiritus, utrum sit copiosus et turgeat, an jejunuset paucus; tenuis, aut crassior; magis aereus, autigneus; acris, aut deses; exilis, aut robustus; inprogressu, aut in regressu; abscissus, aut continuatus;consentiens cum externis et ambientibus, autdissentiens; etc. Et similiter, essentia tangibilis (quaenon pauciores recipit differentias, quam spiritus) atqueejus villi, et fibrae, et omnimoda textura; rursus autemcollocatio spiritus per corpoream molem, ejusque pori,meatus, venae, et cellulae, et rudimenta, sivetentamenta corporis organici, sub eandeminquisitionem cadunt. Sed et in his quoque, atque adeoin omni latentis schematismi inventione, lux vera etclara ab axiomatibus primariis immittitur, quae certecaliginem omnem et subtilitatem discutit.

141

VIII.

Neque propterea res deducetur ad atomum, quaepraesupponit vacuum et materiam non fluxam(quorum utrumque falsum est) sed ad particulas veras,quales inveniuntur. Neque rursus est, quod exhorreatquispiam istam subtilitatem, ut inexplicabilem; sedcontra, quo magis vergit inquisitio ad naturassimplices, eo magis omnia erunt sita in plano etperspicuo; translato negotio a multiplici in simplex, etab incommensurabili ad commensurabile, et a surdoad computabile, et ab infinito et vago ad definitum etcertum; ut fit in elementis literarum, et tonisconcentuum. Optime autem cedit inquisitio naturalis,quando physicum terminatur in mathematico. Atrursus multitudinem aut fractiones nemo reformidet.In rebus enim, quae per numeros transiguntur, tamfacile quis posuerit aut cogitaverit millenarium, quamunum; aut millesimam partem unius, quam unumintegrum.

IX.

Ex duobus generibus axiomatum, quae superius positasunt, oritur vera divisio philosophiae et scientiarum;translatis vocabulis receptis (quae ad indicationem reiproxime accedunt) ad sensum nostrum. Videlicet, utinquisitio formarum, quae sunt (ratione certe, et sualege) aeternae et immobiles, constituat metaphysicam;inquisitio vero efficientis, et materiae, et latentisprocessus, et latentis schematismi (quae omnia cursumnaturae communem et ordinarium, non legesfundamentales et aeternas respiciunt) constituatphysicam: atque his subordinentur similiter practicaeduae; physicae mechanica; metaphysicae (perpurgatonomine) magia, propter latas ejus vias et majus

142

imperium in naturam.

X.

Posito itaque doctrinae scopo, pergendum adpraecepta; idque ordine minime perverso autperturbato. Atque indicia de interpretatione naturaecomplectuntur partes in genere duas; primam, deeducendis aut excitandis axiomatibus ab experientia;secundam, de deducendis aut derivandis experimentisnovis ab axiomatibus. Prior autem trifariam dividitur:in tres nempe ministrationes; ministrationem adsensum, ministrationem ad memoriam, etministrationem ad mentem sive rationem. Primo enim paranda est historia naturalis etexperimentalis, sufficiens et bona; quod fundamentumrei est: neque enim fingendum, aut excogitandum, sedinveniendum, quid natura faciat aut ferat. Historia vero naturalis et experimentalis tam variaest et sparsa, ut intellectum confundat et disgreget, nisisistatur et compareat ordine idoneo. Itaque formandaesunt tabulae et coordinationes instantiarum, tali modoet instructione ut in eas agere possit intellectus. Id quoque licet fiat, tamen intellectus sibipermissus, et sponte movens, incompetens est etinhabilis ad opificium axiomatum, nisi regatur etmuniatur. Itaque tertio, adhibenda est inductiolegitima et vera, quae ipsa clavis est interpretationis.Incipiendum autem est a fine, et retro pergendum adreliqua.

XI.

Inquisitio formarum sic procedit; super naturamdatam primo facienda est comparentia ad intellectumomnium instantiarum notarum, quae in eadem natura

143

conveniunt, per materias licet dissimillimas. Atquehujusmodi collectio facienda est historice, absquecontemplatione praefestina, aut subtilitate aliquamajore. Exempli gratia; in inquisitione de forma calidi.

Instantiae convenientes in natura calidi.1. Radii solis, praesertim aestate et meridie.2. Radii solis, reflexi et constipati, ut inter montes, autper parientes, et maxime omnium in speculiscomburentibus.3. Meteora ignita.4. Fulmina comburentia.5. Eructationes flammarum ex cavis montium, etc.6. Flamma omnis.7. Ignita solida.8. Balnea calida naturalia.9. Liquida ferventia, aut calefacta.10. Vapores et fumi ferventes, atque aer ipse, quifortissimum et furentem suscipit calorem, siconcludatur; ut in reverberatoriis.11. Tempestates aliquae sudae per ipsamconstitutionem aeris, non habita ratione temporis anni.12. Aer conclusus et subterraneus in cavernis nonnullis,praesertim hyeme.13. Omnia villosa, ut lana, pelles animalium, etplumagines, habent nonnihil teporis.14. Corpora omnia, tam solida, quam liquida, et tamdensa, quam tenuia (qualis est ipse aer), igni adtempus approximata.15. Scintillae ex silice et chalybe per fortempercussionem.16. Omne corpus fortiter attritum, ut lapis, lignum,pannus, etc.; adeo ut temones et axes rotarumaliquando flammam concipiant: et mos excitandi ignis

144

apud Indos occidentales fuerit per attritionem.17. Herbae virides et humidae simul conclusae etcontrusae, ut rosae, pisae in corbibus; adeo ut foenum,si repositum fuerit madidum, saepe concipiatflammam.18. Calx viva, aqua aspersa.19. Ferrum, cum primo dissolvitur per aquas fortes invitro, idque absque ulla admotione ad ignem: etstannum similiter, etc. sed non adeo intense.20. Animalia, praesertim et perpetuo per interiora;licet in insectis calor ob parvitatem corporis nondeprehendatur ad tactum.21. Fimus equinus, et hujusmodi excrementaanimalium recentia.22. Oleum forte sulphuris et vitrioli exequitur operacaloris, in linteo adurendo.23. Oleum origani, et hujusmodi, exequitur operacaloris in adurendis ossibus dentium.24. Spiritus vini fortis et bene rectificatus exequituropera caloris; adeo ut si albumen ovi in eum injiciatur,concrescat et albescat, fere in modum albuminis cocti;panis injectus torrefiat et incrustetur, ad modum panistosti.25. Aromata, et herbae calidae, ut dracunculus,nasturtium vetus, etc. licet ad manum non sint calida(nec integra, nec pulveres eorum), tamen ad linguam etpalatum parum masticata percipiuntur calida, et quasiadurentia.26. Acetum forte, et omnia acida, in membro ubi nonsit epidermis, ut in oculo, lingua, aut aliqua alia partevulnerata, et cute detecta, dolorem cient, non multumdiscrepantem ab eo, qui inducitur a calido.27. Etiam frigora acria et intensa inducunt sensumquendam ustionis;

145

Nam Boreae penetrabile frigus adurit.28. Alia.Hanc tabulam essentiae et praesentiae appellareconsuevimus.

XII.

Secundo, facienda est comparentia ad intellectuminstantiarum, quae natura data privantur: quia forma(ut dictum est) non minus abesse debet, ubi naturadata abest, quam adesse, ubi adest. Hoc vero infinitumesset in omnibus. Itaque subjungenda sunt negativaaffirmativis, et privationes inspiciendae tantum in illissubjectis quae sunt maxime cognata illis alteris, inquibus natura data inest et comparet. Hanc tabulamdeclinationis, sive absentiae in proximo, appellareconsuevimusInstantiae in proximo, quae privantur natura Calidi.

Ad Instantiam primam affirmativam, Instantia primanegativa vel subjunctiva.

1. Lunae et stellarum et cometarum radii noninveniuntur calidi ad tactum: quinetiam observarisolent acerrima frigora in pleniluniis. At stellae fixaemajores, quando sol eas subit aut iis approximatur,existimantur fervores solis augere et intendere; ut fitcum sol sistitur in Leone, et diebus canicularibus.

Ad 2am 2a.

2. Radii solis in media (quam vocant) regione aeris noncalefaciunt; cujus ratio vulgo non male redditur; quiaregio illa nec satis appropinquat ad corpus solis, underadii emanant, nec etiam ad terram, unde reflectuntur.

146

Atque hoc liquet ex fastigiis montium (nisi sintpraealti), ubi nives perpetuo durant. Sed contranotatum est a nonnullis, quod in cacumine Picus deTenariph, atque etiam in Andis Peruviae, ipsa fastigiamontium nive destituta sint; nivibus jacentibus tantuminferius in ascensu. Atque insuper aer illis ipsisverticibus montium deprehenditur minime frigidus,sed tenuis tantum et acer; adeo ut in Andis pungat etvulneret oculos per nimiam acrimoniam, atque etiampungat os ventriculi, et inducat vomitum. Atque abantiquis notatum est, in vertice Olympi tantam fuisseaeris tenuitatem, ut necesse fuerit illis qui eoascenderant secum deferre spongias aceto et aquamadefactas, easque ad os et nares subinde apponere,quia aer ob tenuitatem non sufficiebat respirationi: inquo vertice etiam relatum est, tantam fuisseserenitatem et tranquillitatem a pluviis et nivibus etventis, ut sacrificantibus literae descriptae digito incineribus sacrificiorum super aram Jovis, manerent inannum proximum absque ulla perturbatione. Atqueetiam hodie ascendentes ad verticem Picus de Tenaripheo vadunt noctu et non interdiu; et paulo post ortumsolis monentur et excitantur a ducibus suis ut festinentdescendere, propter periculum (ut videtur) a tenuitateaeris, ne solvat spiritus et suffocet.

Ad 2am 3a.

Reflexio radiorum solis, in regionibus prope circulospolares, admodum debilis et inefficax invenitur incalore: adeo ut Belgae, qui hybernarunt in NovaZembla, cum expectarent navis suae liberationem etdeobstructionem a glaciali mole (quae eam obsederat)per initia mensis Julii spe sua frustrati sint, et coacti

147

scaphae se committere. Itaque radii solis directividentur parum posse, etiam super terram planam; necreflexi etiam, nisi multiplicentur et uniantur, quod fitcum sol magis vergit ad perpendiculum, quia tumincidentia radiorum facit angulos acutiores, ut lineaeradiorum sint magis in propinquo: ubi contra inmagnis obliquitatibus solis anguli sint valde obtusi, etproinde lineae radiorum magis distantes. Sed interimnotandum est, multas esse posse operationes radiorumsolis, atque etiam ex natura calidi, quae non suntproportionatae ad tactum nostrum: adeo ut respectunostri non operentur usque ad calefactionem, sedrespectu aliorum nonnullorum corporum exequanturopera calidi.

Ad 2am 4a.

Fiat hujusmodi experimentum. Accipiatur speculumfabricatum contra ac fit in speculis comburentibus, etinterponatur inter manum et radios solis; et fiatobservatio, utrum minuat calorem solis,quemadmodum speculum comburens eundem auget etintendit. Manifestum est enim, quoad radios opticos,prout fabricatur speculum in densitate inaequalirespectu medii et laterum, ita apparere simulachramagis diffusa aut magis contracta. Itaque idemvidendum in calore.

Ad 2am 5a.

Fiat experimentum diligenter, utrum per speculacomburentia fortissima et optime fabricata radii lunaepossint excipi et colligi in aliquem vel minimumgradum teporis. Is vero gradus teporis si fortasse nimis

148

subtilis et debilis fuerit, ut ad tactum percipi etdeprehendi non possit, confugiendum erit ad vitra illaquae indicant constitutionem aeris calidam autfrigidam; ita ut radii lunae per speculum comburensincidant et jaciantur in summitatem vitri hujusmodi;atque tum notetur, si fiat depressio aquae per teporem.

Ad 2am 6a.

Practicetur etiam vitrum comburens super calidum,quod non sit radiosum aut luminosum; ut ferri etlapidis calefacti sed non igniti, aut aquae ferventis, autsimilium; et notetur utrum fiat augmentum et intentiocalidi, ut in radiis solis.

Ad 2am 7a.

Practicetur etiam speculum comburens in flammacommuni.

Ad 3am 8a.

Cometarum (si et illos numerare inter meteora libuerit)non deprehenditur constans aut manifestus effectus inaugendis ardoribus anni, licet siccitates saepius indesequi notatae sint. Quinetiam trabes et columnaelucidae et chasmata et similia apparent saepiustemporibus hybernis quam aestivis; et maxime perintensissima frigora, sed conjuncta cum siccitatibus.Fulmina tamen et coruscationes et tonitrua raroeveniunt hyeme, sed sub tempus magnorum fervorum.At stellae (quas vocant) cadentes existimantur vulgomagis constare ex viscosa aliqua materia splendida etaccensa, quam esse naturae igneae fortioris. Sed de hoc

149

inquiratur ulterius.

Ad 4am 9a.

Sunt quaedam coruscationes quae praebent lumen sednon urunt; eae vero semper fiunt sine tonitru.

Ad 5am 10a.

Eructationes et eruptiones flammarum inveniunturnon minus in regionibus frigidis quam calidis; ut inIslandia et Groenlandia: quemadmodum et arbores perregiones frigidas magis sunt quandoque inflammabileset magis piceae ac resinosae quam per regiones calidas;ut fit in abiete, pinu, et reliquis: verum in quali situ etnatura soli hujusmodi eruptiones fieri soleant, utpossimus affirmativae subjungere negativam, non satisquaesitum est.

Ad 6am 11a.

Omnis flamma perpetuo est calida magis aut minus,neque omnino subjungitur negativa: et tamen referuntignem fatuum (quem vocant), qui etiam aliquandoimpingitur in parietem, non multum habere caloris;fortasse instar flammae spiritus vini, quae clemens etlenis est. Sed adhuc lenior videtur ea flamma quae innonnullis historiis fidis et gravibus inveniturapparuisse circa capita et comas puerorum etvirginum; quae nullo modo comas adurebat, sedmolliter circum eas trepidabat. Atque certissimum est,circa equum in itinere sudantem noctu et sudatempestate apparuisse quandoque coruscationemquandam absque manifesto calore. Atque paucis

150

abhinc annis, notissimum est et pro miraculo quasihabitum gremiale cujusdam puellae paulo motum autfricatum coruscasse; quod fortasse factum est obalumen aut sales quibus gremiale tinctum erat paulocrassius haerentia et incrustata, et ex fricatione fracta.Atque certissimum est saccharum omne, sive conditum(ut vocant) sive simplex, modo sit durius, in tenebrisfractum aut cultello scalptum coruscare. Similiter aquamarina et salsa noctu interdum invenitur, remisfortiter percussa, coruscare. Atque etiam intempestatibus spuma maris fortiter agitata noctucoruscat; quam coruscationem Hispani pulmonemmarinum vocant. De illa flamma autem quam antiquinautae vocabant Castorem et Pollucem, et moderniFocum Sancti Ermi, qualem calorem habeat non satisquaesitum est.

Ad 7am 12a.

Omne ignitum ita ut vertatur in ruborem igneum etiamsine flamma perpetuo calidum est, neque huicaffirmativae subjungitur negativa; sed quod in proximoest videtur esse lignum putre, quod splendet noctuneque tamen deprehenditur calidum; et squamaepiscium putrescentes, quae etiam splendent noctu, necinveniuntur ad tactum calidae; neque etiam corpuscicindelae aut muscae (quam vocant luciolam) calidumad tactum deprehenditur.

Ad 8am 13a.

De balneis calidis, in quo situ et natura soli emanaresoleant, non satis quaesitum est; itaque nonsubjungitur negativa.

151

Ad 9am 14a

Liquidis ferventibus subjungitur negativa ipsius liquidiin natura sua. Nullum enim invenitur liquidumtangibile quod sit in natura sua et maneat constantercalidum, sed superinducitur ad tempus tantum calor,ut natura ascititia: adeo ut quae potestate et operationesunt maxime calida, ut spiritus vini, olea aromatumchymica, etiam olea vitrioli et sulphuris, et similia,quae paulo post adurunt, ad primum tactum sintfrigida. Aqua autem balneorum naturalium excepta invas aliquod et separata a fontibus suis defervescitperinde ac aqua igne calefacta. At verum est corporaoleosa ad tactum paulo minus esse frigida quam aquea;ut oleum minus quam aqua, sericum minus quamlinteum. Verum hoc pertinet ad Tabulam Graduum deFrigido.

Ad 10am 15a.

Similiter vapori fervido subjungitur negativa naturaeipsius vaporis, qualis apud nos invenitur. Etenimexhalationes ex oleosis, licet facile inflammabiles,tamen non inveniuntur calidae, nisi a corpore calidorecenter exhalaverint.

Ad 10am 16a.

Similiter aeri ipsi ferventi subjungitur negativa naturaeaeris ipsius. Neque enim invenitur apud nos aercalidus; nisi fuerit aut conclusus, aut attritus, autmanifeste calefactus a sole, igne, aut aliquo alio corporecalido.

152

Ad 11am 17a.

Subjungitur negativa tempestatum frigidarum magisquam pro ratione temporis anni, quae eveniunt apudnos flante Euro et Borea; quemadmodum et contrariaetempestates eveniunt flante Austro et Zephyro. Etaiminclinatio ad pluviam (praesertim temporibushyemalibus) comitatur tempestatem tepidam; at gelucontra frigidam.

Ad 12am 18a.

Subjungitur negativa aeris conclusi in cavernis temporeaestivo. At de aere concluso omnino diligentiusinquirendum. Primo enim non absque causa indubitationem venit, qualis sit natura aeris quatenus adcalidum et frigidum in natura sua propria. Recipitenim aer calidum manifesto ex impressionecoelestium; frigidum autem fortasse ab expirationeterrae; et rursus in media (quam vocant) regione aerisa vaporibus frigidis et nivibus: ut nullum judicium fieripossit de aeris natura per aerem qui foras est et subdio, sed verius foret judicium per aerem conclusum.Atqui opus est etiam ut aer concludatur in tali vasi etmateria quae nec ipsa imbuat aerem calido vel frigidoex vi propria, nec facile admittat vim aeris extranei.Fiat itaque experimentum per ollam figularemmultiplici corio obductam ad muniendam ipsam abaere extraneo, facta mora per tres aut quatuor dies invase bene occluso; deprehensio autem fit postapertionem vasis vel per manum vel per vitrumgraduum ordine applicatum.

153

Ad 13am 19a.

Subest similiter dubitatio, utrum tepor in lana etpellibus et plumis et hujusmodi fiat ex quodam exilicalore inhaerente, quatenus excernuntur abanimalibus; aut etiam ob pinguedinem quandam etoleositatem, quae sit naturae congruae cum tepore; velplane ob conclusionem et fractionem aeris, ut inarticulo praecedente dictum est. Videtur enim omnisaer abscissus a continuitate aeris forinseci haberenonnihil teporis. Itaque fiat experimentum in fibrosisquae fiunt ex lino; non ex lana aut plumis aut serico,quae excernuntur ab animatis. Notandum est etiam,omnes pulveres (ubi manifesto includitur aer) minusesse frigidos quam corpora integra ipsorum;quemadmodum etiam existimamus omnem spumam(utpote quae aerem contineat) minus esse frigidamquam liquorem ipsum.

Ad 14am 20a.

Huic non subjungitur negativa. Nihil enim reperiturapud nos sive tangibile sive spiritale, quod admotumigni non excipiat calorem. In eo tamen differunt, quodalia excipiant calorem citius, ut aer, oleum, et aqua;alia tardius, ut lapis et metalla. Verum hoc pertinet adTabulam Graduum.

Ad 15am 21a.

Huic Instantiae non subjungitur negativa alia, quam utbene notetur non excitari scintillas ex silice et chalybeaut alia aliqua substantia dura nisi ubi excutiunturminutiae aliquae ex ipsa substantia lapidis vel metalli,

154

neque aerem attritum unquam per se generarescintillas, ut vulgo putant; quin et ipsae illae scintillaeex pondere corporis igniti magis vergunt deorsumquam sursum, et in extinctione redeunt in quandamfuliginem corpoream.

Ad 16am 22a.

Existimamus huic instantiae non subjungi negativam.Nullum enim invenitur apud nos corpus tangibile,quod non ex attritione manifesto calescat; adeo utveteres somniarent non inesse coelestibus aliam viamaut virtutem calefaciendi nisi ex attritione aeris perrotationem rapidam et incitatam. Verum in hoc genereulterius inquirendum est, utrum corpora quaeemittuntur ex machinis (qualia sunt pilae ex tormentis)non ex ipsa percussione contrahant aliquem gradumcaloris; adeo ut postquam deciderint invenianturnonnihil calida. At aer motus magis infrigidat quamcalefacit; ut in ventis et follibus et flatu oris contracti.Verum hujusmodi motus non est tam rapidus ut excitetcalorem, et fit secundum totum, non per particulas; utmirum non sit, si non generet calorem.

Ad 17am 23a.

Circa hanc instantiam facienda est inquisitiodiligentior. Videntur enim herbae et vegetabilia viridiaet humida aliquid habere in se occulti caloris. Ille verocalor tam tenuis est ut in singulis non percipiatur adtactum; verum postquam illa adunata sint et conclusa,ut spiritus ipsorum non expiret in aerem sed seinvicem foveat, tum vero oritur calor manifestus, etnonnunquam flamma in materia congrua.

155

Ad 18am 24a.

Etiam circa hanc instantiam diligentior facienda estinquisitio. Videtur enim calx viva aqua aspersaconcipere calorem vel propter unionem caloris quiantea distrahebatur (ut ante dictum est de herbisconclusis), vel ob irritationem ex exasperationemspiritus ignei ab aqua, ut fiat quidam conflictus etantiperistasis. Utra vero res sit in causa faciliusapparebit, si loco aquae immittatur oleum; oleum enimaeque ac aqua valebit ad unionem spiritus inclusi, sednon ad irritationem. Etiam faciendum estexperimentum latius tam in cineribus et calcibusdiversorum corporum, quam per immissionemdiversorum liquorum.

Ad 19am 25a.

Huic instantiae subjungitur negativa aliorummetallorum, quae sunt magis mollia et fluxa. Etenimbracteolae auri, solutae in liquorem per aquam regis,nullum dant calorem ad tactum in dissolutione; nequesimiliter plumbum in aqua forti; neque etiamargentum vivum (ut memini); sed argentum ipsumparum excitat caloris, atque etiam cuprum (utmemini), sed magis manifesto stannum, atqueomnium maxime ferrum et chalybs, quae non solumfortem excitant calorem in dissolutione, sed etiamviolentam ebullitionem. Itaque videtur calor fieri perconflictum, cum aquae fortes penetrant et fodiunt etdivellunt partes corporis, et corpora ipsa resistunt. Ubivero corpora facilius cedunt, vix excitatur calor.

156

Ad 20am 26a.

Calori animalium nulla subjungitur negativa, nisiinsectorum (ut dictum est) ob parvitatem corporis.Etenim in piscibus collatis ad animalia terrestria magisnotatur gradus caloris quam privatio. In vegetabilibusautem et plantis nullus percipitur gradus caloris adtactum, neque in lachrymis ipsorum, neque in medullisrecenter apertis. At in animalibus magna reperiturdiversitas caloris, tum in partibus ipsorum (alius estenim calor circa cor, alius in cerebro, alius circaexterna), tum in accidentibus eorum, ut inexercitatione vehementi et febribus.

Ad 21am 27a.

Huic instantiae vix subjungitur negativa. Quinetiamexcrementa animalium non recentia manifeste habentcalorem potentialem, ut cernitur in impinguatione soli.

Ad 22am et 23am 28a.

Liquores (sive aquae vocentur sive olea) qui habentmagnam et intensam acrimoniam exequuntur operacaloris in divulsione corporum, atque adustione postaliquam moram; sed tamen ad ipsum tactum manusnon sunt calidi ab initio. Operantur autem secundumanalogiam et poros corporis cui adjunguntur. Aquaenim regis aurum solvit, argentum minime; at contraaqua fortis argentum solvit, aurum minime; neutrumautem solvit vitrum. Et sic de caeteris.

Ad 24am 29a.

157

Fiat experimentum spiritus vini in lignis, ac etiam inbutyro aut cera aut pice; si forte per calorem suum eaaliquatenus liquefaciat. Etenim instantia 24a ostenditpotestatem ejus imitativam caloris in incrustationibus.Itaque fiat similiter experimentum in liquefactionibus.Fiat etiam experimentum per vitrum graduum sivecalendare quod concavum sit in summitate sua perexterius; et immittatur in illud concavum exteriusspiritus vini bene rectificatus, cum operculo, ut meliuscontineat calorem suum; et notetur utrum per caloremsuum faciat aquam descendere.

Ad 25am 30a.

Aromata, et herbae acres ad palatum, multo magissumptae interius, percipiuntur calida. Videndumitaque in quibus aliis materiis exequantur operacaloris. Atque referunt nautae, cum cumuli et massaearomatum diu conclusae subito aperiuntur, periculuminstare illis, qui eas primo agitant et extrahunt, afebribus et inflammationibus spiritus. Similiter fieripoterit experimentum, utrum pulveres hujusmodiaromatum aut herbarum non arefaciant laridum etcarnem suspensam super ipsos, veluti fumus ignis.

Ad 26am 31a.

Acrimonia sive penetratio inest tam frigidis, qualiasunt acetum et oleum vitrioli, quam calidis, qualia suntoleum origani et similia. Itaque similiter et in animatiscient dolorem et in non animatis divellunt partes etconsumunt. Neque huic instantiae subjungiturnegativa. Atque in animatis nullus reperitur dolor, nisicum quodam sensu caloris.

158

Ad 27am 32a.

Communes sunt complures actiones et calidi et frigidi,licet diversa admodum ratione. Nam et nivespuerorum manus videntur paulo post urere; et frigoratuentur carnes a putrefactione, non minus quam ignis;et calores contrahunt corpora in minus, quod faciunt etfrigida. Verum haec et similia opportunius est referread Inquisitionem de Frigido.

XIII.

Tertio facienda est comparentia ad intellectuminstantiarum in quibus natura, de qua fit inquisitio,inest secundum magis et minus; sive factacomparatione incrementi et decrementi in eodemsubjecto, sive facta comparatione ad invicem insubjectis diversis. Cum enim forma rei sit ipsissimares; neque differat res a forma, aliter quam differuntapparens et existens, aut exterius et interius, aut inordine ad hominem et in ordine ad universum; omninosequitur ut non recipiatur aliqua natura pro veraforma, nisi perpetuo decrescat quando natura ipsadecrescit, et similiter perpetuo augeatur quando naturaipsa augetur. Hanc itaque tabulam Tabulam Graduumsive Tabulam Comparativae appellare consuevimus.

Tabula Graduum sive Comparativae in Calido.Primo itaque dicemus de iis quae nullum prorsusgradum caloris habent ad tactum, sed videntur haberepotentialem tantum quendam calorem, sivedispositionem et praeparationem ad calidum. Posteademum descendemus ad ea quae sunt actu sive adtactum calida, eorumque fortitudines et gradus.

159

1. In corporibus solidis et tangibilibus non invenituraliquid quod in natura sua calidum sit originaliter. Nonenim lapis aliquis, non metallum, non suphur, nonfossile aliquod, non lignum, non aqua, non cadaveranimalis, inveniuntur calida. Aquae autem calidae inbalneis videntur calefieri per accidens, sive perflammam aut ignem subterraneum, qualis ex Aetna etmontibus aliis compluribus evomitur, sive ex conflictucorporum, quemadmodum calor fit in ferri et stannidissolutionibus. Itaque gradus caloris in inanimatis,quatenus ad tactum humanum, nullus est; veruntamenilla gradu frigoris differunt; non enim aeque frigidumest lignum ac metallum. Sed hoc pertinet ad TabulamGraduum in Frigido.

2. Attamen quoad potentiales calores et praeparationesad flammam, complura inveniuntur inanimataadmodum disposita, ut sulphur, naphtha, petrelaeum.

3. Quae antea incaluerunt, ut fimus equinus ex animali,aut calx, aut fortasse cinis aut fuligo ex igne, reliquiaslatentes quasdam caloris prioris retinent. Itaque fiuntquaedam distillationes et separationes corporum persepulturam in fimo equino; atque excitatur calor incalce per aspersionem aquae; ut jam dictum est.

4. Inter vegetabilia non invenitur aliqua planta sivepars plantae (veluti lachryma aut medulla) quae sit adtactum humanum calida. Sed tamen (ut superiusdictum est) herbae virides conclusae calescunt; atquead interiorem tactum, veluti ad palatum aut adstomachum aut etiam ad exteriores partes, postaliquam moram (ut in emplastris et unguentis) aliavegetabilia inveniuntur calida, alia frigida.

160

5. Non invenitur in partibus animalium, postquamfuerint mortuae aut separatae, aliquid calidum adtactum humanum. Nam neque fimus equinus ipse, nisifuerit conclusus et sepultus, calorem retinet. Sed tamenomnis fimus habere videtur calorem potentialem, ut inagrorum impinguatione. Et similiter, cadaveraanimalium hujusmodi habent latentem et potentialemcalorem; adeo ut in coemeteriis, ubi quotidie fiuntsepulturae, terra calorem quendam occultum colligat,qui cadaver aliquod recenter impositum consumitlonge citius quam terra pura. Atque apud orientalestraditur inveniri textile quoddam tenue et molle,factum ex avium plumagine, quod vi innata butyrumsolvat et liquefaciat in ipso leviter involutum.

6. Quae impinguant agros, ut fimi omnis generis, creta,arena maris, sal, et similia, dispositionem nonnullamhabent ad calidum.

7. Omnis putrefactio in se rudimenta quaedam exiliscaloris habet, licet non hucusque ut ad tactumpercipiatur. Nam nec ea ipsa quae putrefacta solvunturin animalcula, ut caro, caseus, ad tactum percipiunturcalida ; neque lignum putre, quod noctu splendet,deprehenditur ad tactum calidum. Calor autem inputridis quandoque se prodit per odores tetros etfortes.

8. Primus itaque caloris gradus, ex iis quae ad tactumhumanum percipiuntur calida, videtur esse caloranimalium, qui bene magnam habet graduumlatitudinem. Nam infimus gradus (ut in insectis) vix adtactum deprenditur; summus autem gradus vix attingit

161

ad gradum caloris radiorum solis in regionibus ettemporibus maxime ferventibus, neque ita acris estquin tolerari possit a manu. Et tamen referunt deConstantio, aliisque nonnullis qui constitutionis ethabitus corporis admodum sicci fuerunt, quodacutissimis febribus correpti ita incaluerint ut manumadmotam aliquantulum urere visi sint.

9. Animalia, ex motu et exercitatione, ex vino et epulis,ex venere, ex febribus ardentibus, et ex dolore,augentur calore.

10. Animalia, in accessibus febrium intermittentium, aprincipio frigore et horrore corripiuntur, sed paulopost majorem in modum incalescunt; quod etiamfaciunt a principio in causonibus et febribuspestilentialibus.

11. Inquiratur ulterius de calore comparato in diversisanimalibus, veluti piscibus, quadrupedibus,serpentibus, avibus; atque etiam secundum speciesipsorum, ut in leone, milvio, homine; nam ex vulgariopinione, pisces per interiora minus calidi sunt, avesautem maxime calidae; praesertim columbae,accipitres, struthiones.

12. Inquiratur ulterius de calore comparato in eodemanimali, secundum partes et membra ejus diversa.Nam lac, sanguis, sperma, ova, inveniuntur gradumodico tepida, et minus calida quam ipsa caro exteriorin animali quando movetur aut agitatur. Qualis verogradus sit caloris in cerebro, stomacho, corde, etreliquis, similiter adhuc non est quaesitum.

162

13. Animalia omnia, per hyemem et tempestatesfrigidas, secundum exterius frigent; sed per interioraetiam magis esse calida existimantur.

14. Calor coelestium, etiam in regione calidissima atquetemporibus anni et diei calidissimis, non eum gradumcaloris obtinet, qui vel lignum aridissimum vel stramenvel etiam linteum ustum incendat aut adurat, nisi perspecula comburentia roboretur; sed tamen e rebushumidis vaporem excitare potest.

15. Ex traditione astronomorum ponuntur stellae aliaemagis, aliae minus calidae. Inter planetas enim postsolem ponitur Mars calidissimus, deinde Jupiter,deinde Venus; ponuntur autem tanquam frigidi Lunaet deinde omnium maxime Saturnus. Inter fixas autemponitur calidissimus Sirius, deinde Cor Leonis, siveRegulus, deinde Canicula, etc.

16. Sol magis calefacit, quo magis vergit adperpendiculum sive Zenith, quod etiam credendum estde aliis planetis, pro modulo suo caloris; exempligratia, Jovem magis apud nos calefacere, cum positussit sub Cancro aut Leone quam sub Capricorno autAquario.

17. Credendum est solem ipsum et planetas reliquosmagis calefacere in perigaeis suis, propterpropinquitatem ad terram, quam in apogaeis. Quod sieveniat ut in aliqua regione sol sit simul in perigaeo etpropius ad perpendiculum, necesse est ut magiscalefaciat quam in regione ubi sol sit similiter inperigaeo sed magis ad obliquum. Adeo ut comparatioexaltationis planetarum notari debeat, prout ex

163

perpendiculo aut obliquitate participet, secundumregionum varietatem.

18. Sol etiam, et similiter reliqui planetae calefaceremagis existimantur cum sint in proximo ad stellas fixasmajores; veluti cum sol ponitur in Leone, magis vicinusfit Cordi Leonis, Caudae Leonis, et Spicae Virginis, etSirio, et Caniculae, quam cum ponitur in Cancro, ubitamen magis sistitur ad perpendiculum. Atquecredendum est partes coeli majorem infundere calorem(licet ad tactum minime perceptibilem) quo magisornatae sint stellis, praesertim majoribus.

19. Omnino calor coelestium augetur tribus modis;videlicet ex perpendiculo, ex propinquitate siveperigaeo, et ex conjunctione sive consortio stellarum.

20. Magnum omnino invenitur intervallum intercalorem animalium ac etiam radiorum coelestium(prout ad nos deferuntur), atque flammam, licetlenissimam, atque etiam ignita omnia, atque insuperliquores, aut aerem ipsum majorem in modum ab ignecalefactum. Etenim flamma spiritus vini, praesertimrara nec constipata, tamen potis est stramen autlinteum aut papyrum incendere; quod nunquam facietcalor animalis vel solis, absque speculiscomburentibus.

21. Flammae autem et ignitorum plurimi sunt gradusin fortitudine et debilitate caloris. Verum de his nullaest facta diligens inquisitio; ut necesse sit ista levitertransmittere. Videtur autem ex flammis illa ex spirituvini esse mollissima; nisi forte ignis fatuus, autflammae seu coruscationes ex sudoribus animalium,

164

sint molliores. Hanc sequi opinamur flammam exvegetabilibus levibus et porosis, ut stramine, scirpis, etfoliis arefactis, a quibus non multum differre flammamex pilis aut plumis. Hanc sequitur fortasse flamma exlignis, praesertim iis quae non multum habent exresina aut pice; ita tamen ut flamma ex lignis quaeparva sunt mole (quae vulgo colligantur in fasciculos)lenior sit quam quae fit ex truncis arborum etradicibus. Id quod vulgo experiri licet in fornacibusquae ferrum excoquunt, in quibus ignis ex fasciculis etramis arborum non est admodum utilis. Hanc sequitur(ut arbitramur) flamma ex oleo et sevo et cera, ethujusmodi oleosis et pinguibus, quae sunt sine magnaacrimonia. Fortissimus autem calor reperitur in pice etresina; atque adhuc magis in sulphure et caphura, etnaphtha et petrelaeo et salibus (postquam materiacruda eruperit), et in horum compositionibus, velutipulvere tormentario, igne Graeco (quem vulgo ignemferum vocant), et diversis ejus generibus, quae tamobstinatum habent calorem ut ab aquis non facileexstinguantur.

22. Existimamus etiam flammam, quae resultat exnonnullis metallis imperfectis, esse valde robustam etacrem. Verum de istis omnibus inquiratur ulterius.

23. Videtur autem flamma fulminum potentiorum hasomnes flammas superare; adeo ut ferrum ipsumperfectum aliquando colliquaverit in guttas, quodflammae illae alterae facere non possunt.

24. In ignitis autem diversi sunt etiam gradus caloris,de quibus etiam non facta est diligens inquisitio.Calorem maxime debilem existimamus esse ex linteo

165

usto, quali ad flammae excitationem uti solemus; etsimiliter ex ligno illo spongioso aut funiculis arefactisqui ad tormentorum accensionem adhibentur. Posthunc sequitur carbo ignitus ex lignis et anthracibus,atque etiam ex lateribus ignitis, et similibus. Ignitorumautem vehementissime calida existimamus essemetalla ignita, ut ferrum et cuprum et caetera. Verumde his etiam facienda est ulterior inquisitio.

25. Inveniuntur ex ignitis nonnulla longe calidioraquam nonnullae ex flammis. Multo enim calidius est etmagis adurens ferrum ignitum quam flamma spiritusvini.

26. Inveniuntur etiam ex illis quae ignita non sunt sedtantum ab igne calefacta, sicut aquae ferventes et aerconclusus in reverberatoriis, nonnulla quae superantcalore multa ex flammis ipsis et ignitis.

27. Motus auget calorem; ut videre est in follibus etflatu; adeo ut duriora ex metallis non solvantur autliquefiant per ignem mortuum aut quietum, nisi flatuexcitetur.

28. Fiat experimentum per specula comburentia, inquibus (ut memini) hoc fit; ut si speculum ponatur(exempli gratia) ad distantiam spithamae ab objectocombustibili, non tantopere incendat aut adurat quamsi positum fuerit speculum (exempli gratia) addistantiam semi spithamae, et gradatim et lentetrahatur ad distantiam spithamae. Conus tamen etunio radiorum eadem sunt, sed ipse motus augetoperationem caloris.

166

29. Existimantur incendia illa, quae fiunt flante ventoforti, majores progressus facere adversus ventumquam secundum ventum; quia scilicet flamma resilitmotu perniciore, vento remittente, quam procedit,vento impellente.

30. Flamma non emicat aut generatur, nisi deturaliquid concavi in quo flamma movere possit et ludere;praeterquam in flammis flatuosis pulveris tormentarii,et similibus, ubi compressio et incarceratio flammaeauget ejus furorem.

31. Incus per malleum calefit admodum; adeo ut siincus fuerit laminae tenuioris, existimemus illam perfortes et continuos ictus mallei posse rubescere, utferum ignitum; sed de hoc fiat experimentum.

32. At in ignitis quae sunt porosa, ita ut detur spatiumad exercendum motum ignis, si cohibeatur hujusmodimotus per compressionem fortem, statim extinguiturignis; veluti cum linteum ustum aut filum ardenscandelae aut lampadis aut etiam carbo aut prunaardens comprimitur per pressorium aut pedisconculcationem aut hujusmodi, statim cessantoperationes ignis.

33. Approximatio ad corpus calidum auget calorem,pro gradu approximationis; quod etiam fit in lumine:nam quo proprius collocatur objectum ad lumen eomagis est visibile.

34. Unio calorum diversorum auget calorem, nisi factasit commistio corporum. Nam focus magnus et focusparvus in eodem loco nonnihil invicem augent calorem;

167

at aqua tepida immissa in aquam ferventem refrigerat.

35. Mora corporis calidi auget calorem. Etenim calorperpetuo transiens et emanans commiscetur cumcalore praeinexistente, adeo ut multiplicet calorem.Nam focus non aeque calefacit cubiculum per moramsemihorae ac si idem focus duret per horam integram.At hoc non facit lumen; etenim lampas aut candela inaliquo loco posita non magis illuminat per moramdiuturnam quam statim ab initio.

36. Irritatio per frigidum ambiens auget calorem; ut infocis videre est per gelu acre. Quod existimamus fierinon tantum per conclusionem et contractionem caloris,quae est species unionis, sed per exasperationem;veluti cum aer aut baculum violenter comprimitur autflectitur, non ad punctum loci prioris resilit, sedulterius in contrarium. Itaque fiat diligensexperimentum per baculum vel simile aliquidimmissum in flammam, utrum ad latera flammae nonuratur citius quam in medio flammae.

37. Gradus autem in susceptione caloris suntcomplures. Atque primo omnium notandum est, quamparvus et exilis calor etiam ea corpora, quae calorisminime omnium sunt susceptiva, immutet tamen etnonnihil calefaciat. Nam ipse calor manus globulumplumbi aut alicujus metalli paulisper detentumnonnihil calefacit. Adeo facile et in omnibustransmittitur et excitatur calor, corpore nullo modo adapparentiam immutato.

38. Facillime omnium corporum apud nos et excipit etremittit calorem aer; quod optime cernitur in vitris

168

calendaribus. Eorum confectio est talis: accipiaturvitrum ventre concavo, collo tenui et oblongo;resupinetur et demittatur hujusmodi vitrum, oredeorsum verso, ventre sursum, in aliud vasculumvitreum ubi sit aqua, tangendo fundum vasculi illiusrecipientis extremo ore vitri immissi, et incumbatpaullulum vitri immissi collum ad os vitri recipientis,ita ut stare possit; quod ut commodius fiat, apponaturparum cerae ad os vitri recipientis; ita tamen ut nonpenitus obturetur os ejus, ne ob defectum aerissuccedentis impediatur motus de quo jam dicetur, quiest admodum facilis et delicatus.

Oportet autem ut vitrum demissum, antequaminseratur in alterum, calefiat ad ignem a partesuperiori, ventre scilicet. Postquam autem fueritvitrum illud collocatum, ut diximus, recipiet etcontrahet se aer (qui dilatatus erat per calefactionem),post moram sufficientem pro extinctione illius ascititiicaloris, ad talem extensionem sive dimensionem qualiserit aeris ambientis aut communis tunc temporisquando immittitur vitrum, atque attrahet aquam insursum ad hujusmodi mensuram. Debet autemappendi charta angusta et oblonga, et gradibus (quotlibuerit) interstincta. Videbis autem, prout tempestasdiei incalescit aut frigescit, aerem se contrahere inangustius per frigidum et extendere se in latius percalidum; id quod conspicietur per aquam ascendentemquando contrahitur aer, et descendentem sivedepressum quando dilatatur aer. Sensus autem aeris,quatenus ad calidum et frigidum, tam subtilis est etexquisitus ut facultatem tactus humani multumsuperet; adeo ut solis radius aliquis, aut caloranhelitus, multo magis calor manus, super vitri

169

summitatem positus, statim deprimat aquammanifesto. Attamen existimamus spiritum animaliummagis adhuc exquisitum sensum habere calidi etfrigidi, nisi quod a mole corporea impediatur ethebetetur.

39. Post aerem, existimamus corpora esse maximesensitiva caloris ea quae a frigore recenter immutatasint et compressa, qualia sunt nix et glacies; ea enimleni aliquo tepore solvi incipiunt et colliquari. Post illasequitur fortasse argentum vivum. Post illud sequunturcorpora pinguia, ut oleum butyrum, et similia; deindelignum; deinde aqua; postremo lapides et metalla, quaenon facile calefiunt, praesertim interius. Illa tamencalorem semel susceptum diutissime retinent; ita utlater aut lapis aut ferrum ignitum in pelvim aquaefrigidae immissum et demersum, per quartam partemhorae (plus minus) retineat calorem, ita ut tangi nonpossit.

40. Quo minor est corporis moles, eo citius per corpuscalidum approximatum incalescit; id quod demonstratomnem calorem apud nos esse corpori tangibiliquodammodo adversum.

41. Calidum, quatenus ad sensum et tactum humanum,res varia est et respectiva: adeo ut aqua tepida, simanus frigore occupetur, sentiatur esse calida; sinmanus incaluerit, frigida.

XIV.

Quam inopes simus historiae quivis facile advertet,cum in tabulis superioribus, praeterquam quod locohistoriae probatae et instantiarum certarum

170

nonnunquam traditiones et relationes inseramus(semper tamen adjecta dubiae fidei et auctoritatisnota), saepenumero etiam hisce verbis, fiatexperimentum, vel inquiratur ulterius, uti cogamur.

XV.

Atque opus et officium harum trium tabularumComparentiam instantiarum ad intellectum vocareconsuevimus. Facta autem comparentia, in opereponenda est ipsa inductio. Invenienda est enim, supercomparentiam omnium et singularum instantiarum,natura talis, quae cum natura data perpetuo adsit,absit, atque crescat, et decrescat; sitque (ut superiusdictum est) limitatio naturae magis communis. Hoc simens jam ab initio facere tentet affirmative (quod sibipermissa semper facere solet), occurrent phantasmataet opinabilia et notionalia male terminata et axiomataquotidie emendanda; nisi libeat (scholarum more)pugnare pro falsis. Ea tamen proculdubio eruntmeliora aut praviora pro facultate et robore intellectusqui operatur. At omnino Deo (formarum inditori etopifici) aut fortasse angelis et intelligentiis competitformas per affirmationem immediate nosse, atque abinitio contemplationis. Sed certe supra hominem est;cui tantum conceditur, procedere primo per negativas,et postremo loco desinere in affirmativas, postomnimodam exclusionem.

XVI.

Itaque naturae facienda est prorsus solutio etseparatio; non per ignem certe, sed per mentem,tanquam ignem divinum. Est itaque inductionis veraeopus primum (quatenus ad inveniendas formas)rejectio sive exclusiva naturarum singularum, quae non

171

inveniuntur in aliqua instantia, ubi natura data adest;aut inveniuntur in aliqua instantia, ubi natura dataabest; aut inveniuntur in aliqua instantia crescere, cumnatura data decrescat; aut decrescere, cum natura datacrescat. Tum vero post rejectionem et exclusivamdebitis modis factam, secundo loco (tanquam in fundo)manebit (abeuntibus in fumum opinionibusvolatilibus) forma affirmativa, solida, et vera, et beneterminata. Atque hoc breve dictu est, sed per multasambages ad hoc pervenitur. Nos autem nihil fortasse exiis, quae ad hoc faciunt, praetermittemus.

XVII.

Cavendum autem est, et monendum quasi perpetuo,ne, cum tantae partes formis videantur a nobis tribui,trahantur ea, quae dicimus, ad formas eas, quibushominum contemplationes et cogitationes hactenusassueverunt. Primo enim, de formis copulatis, quaesunt (ut diximus) naturarum simplicium conjugia excursu communi universi, ut leonis, aquilae, rosae, auri,et hujusmodi, impraesentiarum non loquimur.Tempus enim erit de iis tractandi, cum ventum fueritad latentes processus, et latentes schematismos,eorumque inventionem, prout reperiuntur insubstantiis (quas vocant) seu naturis concretis. Rursus vero, non intelligantur ea quae dicimus(etiam quatenus ad naturas simplices) de formis etideis abstractis, aut in materia non determinatis, autmale determinatis. Nos enim, quum de formisloquimur, nil aliud intelligimus quam leges illas etdeterminationes actus puri, quae naturam aliquamsimplicem ordinant et constituunt, ut calorem, lumen,pondus, in omnimoda materia et subjecto susceptibili.Itaque eadem res est forma calidi aut forma luminis, et

172

lex calidi sive lex luminis; neque vero a rebus ipsis etparte operativa unquam nos abstrahimus autrecedimus. Quare cum dicimus (exempli gratia) ininquisitione formae caloris, Rejice tenuitatem, autTenuitas non est ex forma caloris; idem est ac sidicamus, Potest homo superinducere calorem incorpus densum, aut contra, Potest homo auferre autarcere calorem a corpore tenui.

Quod si cuiquam videantur etiam formae nostraehabere nonnihil abstracti, quod misceant et conjungantheterogenea (videntur enim valde esse heterogeneacalor coelestium, et ignis; rubor fixus in rosa autsimilibus, et apparens in iride aut radiis opalii autadamantis; mors ex summersione, ex crematione, expunctura gladii, ex apoplexia, ex atrophia; et tamenconveniunt ista in natura calidi, ruboris, mortis), is sehabere intellectum norit consuetudine et integralitatererum et opinionibus captum et detentum.Certissimum enim est ista, utcunque heterogenea etaliena, coire in formam sive legem eam, quae ordinatcalorem, aut ruborem, aut mortem; nec emancipariposse potentiam humanam et liberari a naturae cursucommuni, et expandi et exaltari ad efficientia nova etmodos operandi novos, nisi per revelationem etinventionem hujusmodi formarum; et tamen postistam unionem naturae, quae est res maximeprincipalis, de naturae divisionibus et venis, tamordinariis quam interioribus et verioribus, suo locopostea dicetur.

XVIII.

Jam vero proponendum est exemplum exclusionis siverejectionis naturarum, quae per tabulas comparentiae

173

reperiuntur non esse ex forma calidi; illud interimmonendo, non solum sufficere singulas tabulas adrejectionem alicujus naturae, sed etiam unamquamqueex instantiis singularibus in illis contentis. Manifestumenim est ex iis, quae dicta sunt, omnem instantiamcontradictoriam destruere opinabile de forma. Sednihilominus quandoque perspicuitatis causa, et ut usustabularum clarius demonstretur, exclusivamduplicamus aut repetimus.Exemplum exclusivae, sive rejectionis naturarum a

forma calidi.1. Per radios solis, rejice naturam elementarem.

2. Per ignem communem, et maxime per ignessubterraneos (qui remotissimi sunt, et plurimumintercluduntur a radiis coelestibus), rejice naturamcoelestem.

3. Per calefactionem omnigenum corporum (hoc est,mineralium, vegetabilium, partium exteriorumanimalium, aquae, olei, aeris, et reliquorum) exapproximatione sola ad ignem aut aliud corpuscalidum, rejice omnem varietatem sive subtilioremtexturam corporum.

4. Per ferrum et metalla ignita, quae calefaciunt aliacorpora, nec tamen omnino pondere aut substantiaminuuntur, rejice inditionem sive mixturamsubstantiae alterius calidi.

5. Per aquam ferventem atque aerem, atque etiam permetalla et alia solida calefacta, sed non usque adignitionem sive ruborem, rejice lucem et lumen.

174

6. Per radios lunae et aliarum stellarum (excepto sole),rejice etiam lucem et lumen.

7. Per comparativam ferri igniti et flammae spiritusvini (ex quibus ferrum ignitum plus habet calidi etminus lucidi, flamma autem spiritus vini plus lucidi etminus calidi), rejice etiam lucem et lumen.

8. Per aurum et alia metalla ignita, quae densissimisunt corporis secundum totum, rejice tenuitatem.

9. Per aerem, qui invenitur ut plurimum frigidus, ettamen manet tenuis, rejice etiam tenuitatem.

10. Per ferrum ignitum, quod non intumescit mole, sedmanet intra eandem dimensionem visibilem, rejicemotum localem aut expansivum secundum totum.

11. Per dilatationem aeris in vitris calendariis etsimilibus, qui movetur localiter et expansive manifesto,neque tamen colligit manifestum augmentum caloris,rejice etiam motum localem aut expansivum secundumtotum.

12. Per facilem tepefactionem omnium corporum,absque aliqua destructione aut alteratione notabili,rejice naturam destructivam aut inditionem violentamalicujus naturae novae.

13. Per consensum et conformitatem operum similiumquae eduntur a calore et a frigore, rejice motum tamexpansivum quam contractivum secundum totum.

175

14. Per accensionem caloris ex attritione corporum,rejice naturam principialem. Naturam principialemvocamus eam, quae positiva reperitur in natura, neccausatur a natura praecedente.

Sunt et aliae naturae: neque enim tabulas conficimusperfectas, sed exempla tantum.

Omnes et singulae naturae praedictae non sunt exforma calidi. Atque ab omnibus naturis praedictisliberatur homo in operatione super calidum.

XIX.

Atque in exclusiva jacta sunt fundamenta inductionisverae, quae tamen non perficitur donec sistatur inaffirmativa. Neque vero ipsa exclusiva ullo modoperfecta est, neque adeo esse potest sub initiis. Estenim exclusiva (ut plane liquet) rejectio naturarumsimplicium. Quod si non habeamus adhuc bonas etveras notiones naturarum simplicium, quomodorectificari potest exclusiva? At nonnullae ex supradictis(veluti notio naturae elementaris, notio naturaecoelestis, notio tenuitatis) sunt notiones vagae, necbene terminatae. Itaque nos, qui nec ignari sumus necobliti quantum opus aggrediamur (viz. ut faciamusintellectum humanum rebus et naturae parem), nullomodo acquiescimus in his, quae adhuc praecepimus:sed et rem in ulterius provehimus, et fortiora auxilia inusum intellectus machinamur et ministramus; quaenunc subjungemus. Et certe in interpretatione naturaeanimus omnino taliter est praeparandus et formandus,ut et sustineat se in gradibus debitis certitudinis, ettamen cogitet (praesertim sub initiis) ea quae adsuntmultum pendere ex iis quae supersunt.

176

XX.

Attamen quia citius emergit veritas ex errore quam exconfusione, utile putamus, ut fiat permissio intellectui,post tres tabulas comparentiae primae (qualesposuimus) factas et pensitatas, accingendi se ettentandi opus interpretationis naturae in affirmativa;tam ex instantiis tabularum, quam ex iis quae aliasoccurrent. Quod genus tentamenti, permissionemintellectus, sive interpretationem inchoatam, sivevindemiationem primam appellare consuevimus.

Vindemiatio prima de forma calidi.Animadvertendum autem est, formam rei inesse (ut exiis quae dicta sunt plane liquet) instantiis universis etsingulis, in quibus res ipsa inest; aliter enim forma nonesset: itaque nulla plane dari potest instantiacontradictoria. Attamen longe magis conspicuainvenitur forma et evidens in aliquibus instantiis,quam in aliis; in iis videlicet, ubi minus cohibita estnatura formae et impedita et redacta in ordinem pernaturas alias. Hujusmodi autem instantias,elucescentias vel instantias ostensivas appellareconsuevimus. Pergendum itaque est advindemiationem ipsam primam de forma calidi.

Per universas et singulas instantias, natura cujuslimitatio est calor videtur esse motus. Hoc autemmaxime ostenditur in flamma, quae perpetuo movetur;et in liquoribus ferventibus aut bullientibus, qui etiamperpetuo moventur. Atque ostenditur etiam inincitatione sive incremento caloris facto per motum; utin follibus, et ventis; de quo vide Instant. 29. Tab. 3.Atque similiter in aliis modis motus, de quibus videInstant. 28. et 31. Tab. 3. Rursus ostenditur in

177

extinctione ignis et caloris per omnem fortemcompressionem, quae fraenat et cessare facit motum;de qua vide Instant. 30. et 32. Tab. 3. Ostenditur etiamin hoc, quod omne corpus destruitur aut salteminsigniter alteratur ab omni igne et calore forti acvehementi; unde liquido constat, fieri a caloretumultum et perturbationem et motum acrem inpartibus internis corporis, qui sensim vergit addissolutionem.

Intelligatur hoc quod diximus de motu (nempe, ut sitinstar generis ad calorem), non quod calor generetmotum, aut quod motus generet calorem (licet et haecin aliquibus vera sint), sed quod ipsissimus calor, sivequid ipsum caloris, sit motus et nihil aliud; limitatustamen per differentias quas mox subjungemus,postquam nonnullas cautiones adjecerimus adevitandum aequivocum. Calidum ad sensum res respectiva est, et in ordinead hominem non ad universum; et ponitur recte uteffectus caloris tantum in spiritum animalem. Quinetiam in seipso res varia est, cum idem corpus (proutsensus praedisponitur) inducat perceptionem tamcalidi quam frigidi; ut patet per Instant. 41. Tab. 3. Neque vero communicatio caloris, sive natura ejustransitiva per quam corpus admotum corpori calidoincalescit, confundi debet cum forma calidi. Aliud enimest calidum, aliud calefactivum. Nam per motumattritionis inducitur calor absque aliquo calidopraecedente, unde excluditur calefactivum a formacalidi. Atque etiam ubi calidum efficitur perapproximationem calidi, hoc ipsum non fit ex formacalidi, sed omnino pendet a natura altiore et magiscommuni; viz. ex natura assimilationis sive

178

multiplicationis sui; de qua facienda est separatiminquisitio. At notio ignis plebeia est, et nihil valet: compositaenim est ex concursu qui fit calidi et lucidi in aliquocorpore; ut in flamma communi, et corporibus accensisusque ad ruborem. Remoto itaque omni aequivoco, veniendum jamtandem est ad differentias veras, quae limitant motumet constituunt eum in formam calidi.

Prima igitur differentia ea est, quod calor sit motusexpansivus, per quem corpus nititur ad dilatationemsui, et recipiendi se in majorem sphaeram sivedimensionem quam prius occupaverat. Haec autemdifferentia maxime ostenditur in flamma; ubi fumussive halitus pinguis manifesto dilatatur et aperit se inflammam. Ostenditur etiam in omni liquore fervente, quimanifesto intumescit, insurgit, et emittit bullas; atqueurget processum expandendi se, donec vertatur incorpus longe magis extensum et dilatatum quam sitipse liquor; viz. in vaporem aut fumum aut aerem. Ostenditur etiam in omni ligno et combustibili; ubifit aliquando exudatio, at semper evaporatio. Ostenditur etiam in colliquatione metallorum, quae(cum sint corporis compactissimi) non facileintumescunt et se dilatant; sed tamen spiritus eorum,postquam fuerit in se dilatatus, et majorem adeodilatationem concupierit, trudit plane et agit partescrassiores in liquidum. Quod si etiam calor fortiusintendatur, solvit et vertit multum ex iis in volatile. Ostenditur etiam in ferro aut lapidibus; quae licetnon liquefiant aut fundantur, tamen emolliuntur. Quodetiam fit in baculis ligni; quae calefacta paululum in

179

cineribus calidis fiunt flexibilia. Optime autem cernitur iste motus in aere, qui perexiguum calorem se dilatat continuo et manifesto; utper Instant. 38. Tab. 3. Ostenditur etiam in natura contraria frigidi. Frigusenim omne corpus contrahit et cogit in angustius; adeout per intensa frigora clavi excidant ex parietibus, aeradissiliant, vitrum etiam calefactum et subito positumin frigido dissiliat et frangatur. Similiter aer per leveminfrigidationem recipit se in angustius; ut per Instant.38. Tab. 3. Verum de his fusius dicetur in inquisitionede Frigido. Neque mirum est si calidum et frigidum edantcomplures actiones communes (de quo vide Instant.32. Tab. 2), cum inveniantur duae ex sequentibusdifferentiis (de quibus mox dicemus) quae competuntutrique naturae; licet in hac differentia (de qua nuncloquimur) actiones sint ex diametro oppositae.Calidum enim dat motum expansivum et dilatantem,Frigidum autem dat motum contractivum et coeuntem. Secunda differentia est modificatio prioris; haecvidelicet, quod calor sit motus expansivus sive versuscircumferentiam; hac lege tamen, ut una feratur corpussursum. Dubium enim non est quin sint motuscomplures mixti. Exempli gratia; sagitta aut spiculumsimul et progrediendo rotat, et rotando progreditur.Similiter et motus caloris simul est et expansivus etlatio in sursum. Haec vero differentia ostenditur in forcipe, autbacillo ferreo immisso in ignem: quia si immittaturperpendiculariter tenendo manum superius, citomanum adurit; sin ex latere aut inferius, omninotardius. Conspicua etiam est in distillationibus per

180

descensorium; quibus utuntur homines ad floresdelicatiores, quorum odores facile evanescunt. Namhoc reperit industria, ut collocent ignem non subter sedsupra, ut adurat minus. Neque enim flamma tantumvergit sursum, sed etiam omne calidum. Fiat autem experimentum hujus rei in contrarianatura frigidi: viz. utrum frigus non contrahat corpusdescendendo deorsum, quemadmodum calidum dilatatcorpus ascendendo sursum. Itaque adhibeantur duobacilla ferrea, vel duo tubi vitrei, quoad caetera pares,et calefiant nonnihil; et ponatur spongia cum aquafrigida, vel nix, subter unam, et similiter super alteram.Existimamus enim celeriorem fore refrigerationem adextremitates in eo bacillo ubi nix ponitur supra quamin eo ubi nix ponitur subter: contra ac fit in calido.

Tertia differentia ea est; ut calor sit motus, nonexpansivus uniformiter secundum totum, sedexpansivus per particulas minores corporis; et simulcohibitus et repulsus et reverberatus, adeo ut induatmotum alternativum et perpetuo trepidantem ettentantem et nitentem et ex repercussione irritatum;unde furor ille ignis et caloris ortum habet. Ista vero differentia ostenditur maxime in flamma etliquoribus bullientibus; quae perpetuo trepidant, et inparvis portionibus tument, et rursus subsidunt. Ostenditur etiam in iis corporibus, quae sunt tamdurae compagis ut calefacta ut ignita non intumescantaut dilatentur mole; ut ferrum ignitum, in quo calor estacerrimus. Ostenditur etiam in hoc, quod per frigidissimastempestates focus ardeat acerrime. Ostenditur etiam in hoc, quod cum extenditur aer invitro calendari absque impedimento aut repulsione,

181

uniformiter scilicet et aequaliter, non percipiatur calor.Etiam in ventis conclusis, licet erumpant vi maxima,tamen non percipitur calor insignis; quia scilicet motusfit secundum totum, absque motu alternante inparticulis. Atque ad hoc fiat experimentum, utrumflamma non urat acrius versus latera quam in medioflammae. Ostenditur etiam in hoc, quod omnis ustiotransigatur per minutos poros corporis quod uritur;adeo ut ustio subruat et penetret et fodicet et stimulet,perinde ac si essent infinitae cuspides acus. Itaque exhoc illud etiam fit, quod omnes aquae fortes (siproportionatae sint ad corpus in quod agunt) edantopera ignis, ex natura sua corrodente et pungente. Atque ista differentia (de qua nunc dicimus)communis est cum natura frigidi; in quo cohibeturmotus contractivus per renitentiam expandendi;quemadmodum in calido cohibetur motus expansivusper renitentiam contrahendi. Itaque sive partescorporis penetrent versus interius sive penetrentversus exterius, similis est ratio; licet impar admodumsit fortitudo; quia non habemus hic apud nos insuperficie terrae aliquid quod sit impense frigidum.Vide Instant. 27. Tab. 9.

Quarta differentia est modificatio prioris: haec scilicet,quod motus ille stimulationis aut penetrationis debeatesse nonnihil rapidus et minime lentus; atque fiatetiam per particulas, licet minutas; tamen non adextremam subtilitatem, sed quasi majusculas. Ostenditur haec differentia in comparatione operumquae edit ignis cum iis quae edit tempus sive aetas.Aetas enim sive tempus arefacit, consumit, subruit, etincinerat, non minus quam ignis; vel potius longe

182

subtilius: sed quia motus ejusmodi est lentusadmodum et per particulas valde exiles, non percipiturcalor. Ostenditur etiam in comparatione dissolutionumferri et auri. Aurum enim dissolvitur absque caloreexcitato; ferrum autem cum vehementi excitationecaloris, licet simili fere intervallo quoad tempus. Quiascilicet in auro, ingressus aquae separationis estclemens et subtiliter insinuans, et cessio partium aurifacilis; at in ferro, ingressus est asper et cum conflictu,et partes ferri habent obstinationem majorem. Ostenditur etiam aliquatenus in gangraenisnonnullis et mortificationibus carnium; quae nonexcitant magnum calorem aut dolorem, ob subtilitatemputrefactionis.

Atque haec sit Prima Vindemiatio, sive Interpretatioinchoata de Forma Calidi, facta per PermissionemIntellectus. Ex Vindemiatione autem ista Prima, formasive definitio vera caloris (ejus qui est in ordine aduniversum, non relativus tantummodo ad sensum)talis est, brevi verborum complexu: Calor est motusexpansivus, cohibitus, et nitens per partes minores.Modificatur autem expansio: ut expandendo inambitum, nonnihil tamen inclinet versus superiora.Modificatur autem et nixus ille per partes; ut non sitomnino segnis, sed incitatus et cum impetu nonnullo.Quod vero ad Operativam attinet, eadem res est. Namdesignatio est talis: Si in aliquo corpore naturali poterisexcitare motum ad se dilatandum aut expandendum;eumque motum ita reprimere et in se vertere, utdilatatio illa non procedat aequaliter, sed partimobtineat, partim retrudatur; proculdubio generabiscalidum: non habita ratione, sive corpus illud sit

183

elementare (ut loquuntur), sive imbutum a coelestibus;sive luminosum, sive opacum; sive tenue, sive densum;sive localiter expansum, sive intra claustra dimensionisprimae contentum; sive vergens ad dissolutionem, sivemanens in statu; sive animal, sive vegetabile, siveminerale, sive aqua, sive oleum, sive aer, aut aliqua aliasubstantia quaecunque susceptiva motus praedicti.Calidum autem ad sensum res eadem est; sed cumanalogia, qualis competit sensui. Nunc vero adulteriora auxilia procedendum est.

XXI.

Post Tabulas comparentiae primae et rejectionem siveexclusivam, nec non vindemiationem primam factamsecundum eas, pergendum est ad reliqua auxiliaintellectus circa interpretationem naturae etinductionem veram ac perfectam. In quibusproponendis, ubi opus erit tabulis, procedemus supercalidum et frigidum; ubi autem opus erit tantumexemplis paucioribus, procedemus per alia omnia: utnec confundatur inquisitio, et tamen doctrina verseturminus in angusto. Dicemus itaque primo loco, de PraerogativisInstantiarum: secundo, de Adminiculis Inductionis:tertio, de Rectificatione Inductionis: quarto, deVariatione Inquisitionis pro Natura Subjecti: quinto, dePraerogativis Naturarum quatenus ad inquisitionem,sive de eo quod inquirendum est prius et posterius:sexto, de Terminis Inquisitionis, sive de synopsiomnium naturarum in universo: septimo, deDeductione ad Praxin, sive de eo quod est in ordine adHominem: octavo, de Parascevis ad Inquisitionem:postremo autem, de Scala Ascensoria et DescensoriaAxiomatum.

184

XXII.

Inter Praerogativas Instantiarum, primo proponemusInstantias Solitarias. Eae autem sunt solitariae, quaeexhibent naturam de qua fit inquisitio in talibussubjectis, quae nil habent commune cum aliissubjectis, praeter illam ipsam naturam; aut rursusquae non exhibent naturam de qua fit inquisitio intalibus subjectis, quae sunt similia per omnia cum aliissubjectis, praeterquam in illa ipsa natura. Manifestumenim est quod hujusmodi instantiae tollant ambages,atque accelerent et roborent exclusivam; adeo utpaucae ex illis sint instar multarum. Exempli gratia: si fiat inquisitio de natura Coloris,Instantiae Solitariae sunt prismata, gemmaechrystallinae, quae reddunt colores non solum in se sedexterius supra parietam, item rores, etc. Istae enim nilhabent commune cum coloribus fixis in floribus,gemmis coloratis, metallis, lignis, etc., praeter ipsumcolorem. Unde facile colligitur, quod color nil aliud sitquam modificatio imaginis lucis immissae et receptae:in priore genere, per gradus diversos incidentiae; inposteriore, per texturas et schematismos varioscorporis. Istae autem Instantiae sunt Solitariaequatenus ad similitudinem. Rursus in eadem inquisitione, venae distinctae albiet nigri in marmoribus, et variegationes colorum infloribus ejusdem speciei, sunt Instantiae Solitariae.Album enim et nigrum marmoris, et maculae albi etpurpurei in floribus garyophylli, conveniunt fere inomnibus praeter ipsum colorem. Unde facile colligitur,colorem non multum rei habere cum naturis alicujuscorporis intrinsecis, sed tantum situm esse in positurapartium crassiori et quasi mechanica. Istae autemInstantiae sunt Solitariae, quatenus ad discrepantiam.

185

Utrunque autem genus Instantias Solitarias appellareconsuevimus; aut Ferinas, sumpto vocabulo abastronomis.

XXIII.

Inter praerogativas instantiarum, ponemus secundoloco Instantias Migrantes. Eae sunt, in quibus naturainquisita migrat ad generationem, cum prius nonexisteret; aut contra migrat ad corruptionem, cumprius existeret. Itaque in utraque antistrophe,instantiae tales sunt semper geminae; vel potius unainstantia in motu sive transitu, producta ad periodumadversam. At hujusmodi instantiae non solumaccelerant et roborant exclusivam, sed etiamcompellunt affirmativam sive formam ipsam inangustum. Necesse est enim ut forma rei sit quippiam,quod per hujusmodi migrationem indatur, aut contraper hujusmodi migrationem tollatur et destruatur.Atque licet omnis exclusio promoveat affirmativam,tamen hoc magis directe fit in subjecto eodem quam indiversis. Forma autem (ut ex omnibus quae dicta suntmanifesto liquet) prodens se in uno ducit ad omnia.Quo autem simplicior fuerit migratio, eo magishabenda est instantia in pretio. Praeterea InstantiaeMigrantes magni sunt usus ad partem operativam;quia cum proponant formam copulatam cum efficienteaut privante, perspicue designant praxin in aliquibus;unde facilis etiam est transitus ad proxima. Subesttamen in illis nonnihil periculi, quod indiget cautione;hoc videlicet, ne formam nimis retrahant adefficientem, et intellectum perfundant vel saltemperstringant falsa opinione de forma ex intuituefficientis. Efficiens vero semper ponitur nil aliud essequam vehiculum sive deferens formae. Verum huic rei,

186

per exclusivam legitime factam, facile adhibeturremedium. Proponendum itaque est jam exemplum instantiaemigrantis. Sit natura inquisita Candor sive Albedo:instantia migrans ad generationem est vitrumintegrum et vitrum pulverizatum. Similiter, aquasimplex et aqua agitata in spumam. Vitrum enimintegrum et aqua simplex diaphana sunt, non alba; atvitrum pulverizatum et aqua in spuma, alba, nondiaphana. Itaque quaerendum quid acciderit ex istamigratione vitro aut aquae. Manifestum enim estformam albedinis deferri et invehi per istamcontusionem vitri et agitationem aquae. Nihil autemreperitur accessisse, praeter comminutionem partiumvitri et aquae, et aeris insertionem. Neque vero parumprofectum est ad inveniendam formam albedinis, quodcorpora duo per se diaphana, sed secundum magis etminus (aer scilicet et aqua, aut aer et vitrum), simulposita per minutas portiones exhibeant albedinem, perrefractionem inaequalem radiorum lucis. Verum hac inre proponendum est etiam exemplum periculi etcautionis, de quibus diximus. Nimirum facile hicoccurret intellectui ab hujusmodi efficientibusdepravato, quod ad formam albedinis aer semperrequiratur, aut quod albedo generetur tantum percorpora diaphana; quae omnino falsa sunt, et permultas exclusiones convicta. Quin potius apparebit(misso aere et hujusmodi) corpora omnino aequalia(secundum portiones opticas) dare diaphanum;corpora vero inaequalia per texturam simplicem, darealbum; corpora inaequalia secundum texturamcompositam, sed ordinatam, dare reliquos colores,praeter nigrum; corpora vero inaequalia per texturamcompositam, sed omnino inordinatam et confusam,

187

dare nigrum. Itaque de instantia migrante adgenerationem in natura inquisita albedinis,propositum est jam exemplum. Instantia autemmigrans ad corruptionem in eadem natura albedinis,est spuma dissoluta, aut nix dissoluta. Exuit enimalbedinem et induit diaphanum aqua, postquam fitintegrale sine aere. Neque vero illud ullo modopraetermittendum est, quod sub Instantiis Migrantibuscomprehendi debeant non tantum illae quae migrantad generationem et privationem, sed etiam illae quaemigrant ad majorationem et minorationem; cum illaeetiam tendant ad inveniendam formam, ut perdefinitionem formae superius factam et tabulamgraduum manifesto liquet. Itaque papyrus, quae siccacum fuerit alba est, at madefacta (excluso aere etrecepta aqua) minus alba est et magis vergit addiaphanum, similem habet rationem cum instantiissupradictis.

XXIV.

Inter praerogativas instantiarum, tertio loco ponemusInstantias Ostensivas, de quibus in vindemiationeprima de Calido mentionem fecimus; quas etiamElucescentias, sive Instantias Liberatas etPraedominantes, appellare consuevimus. Eae sunt,quae ostendunt naturam inquisitam nudam etsubstantivam, atque etiam in exaltatione sua autsummo gradu potentiae suae; emancipatam scilicet, etliberatam ab impedimentis, vel saltem perfortitudinem suae virtutis dominantem super ipsa,eaque supprimentem et coercentem. Cum enim omnecorpus suscipiat multas naturarum formas copulatas etin concreto, fit ut alia aliam retundat, deprimat,frangat, et liget; unde obscurantur formae singulae.

188

Inveniuntur autem subjecta nonnulla in quibus naturainquisita prae aliis est in suo vigore, vel per absentiamimpedimenti vel per praedominantiam virtutis.Hujusmodi autem instantiae sunt maxime ostensivaeformae. Verum et in his ipsis instantiis adhibenda estcautio, et cohibedus impetus intellectus. Quicquidenim ostentat formam, eamque trudit, ut videaturoccurrere intellectui, pro suspecto habendum est, etrecurrendum ad exclusivam severam et diligentem. Exempli gratia; sit natura inquisita Calidum.Instantia Ostensiva motus expansionis, quae (utsuperius dictum est) portio est praecipua formaecalidi, est vitrum calendare aeris. Etenim flamma, licetmanifesto exhibeat expansionem, tamen proptermomentaneam extinctionem non ostendit progressumexpansionis. Aqua autem fervens, propter facilemtransitionem aquae in vaporem et aerem, non tam beneostendit expansionem aquae in corpore suo. Rursusferrum ignitum, et similia, tantum abest ut progressumostendant, ut contra per retusionem et fractionemspiritus per partes compactas et crassas (quae domantet fraenant expansionem) ipsa expansio non sit omninoconspicua ad sensum. At vitrum calendare clareostendit expansionem in aere, et conspicuam etprogredientem et durantem, neque transeuntem. Rursus, exempli gratia, sit natura inquisita Pondus.Instantia Ostensiva ponderis est argentum vivum.Omnia enim superat pondere magno intervallo, praeteraurum; quod non multo gravius est. At praestantiorinstantia est ad indicandam formam ponderisargentum vivum quam aurum; quia aurum solidum estet consistens, quod genus referri videtur ad densum; atargentum vivum liquidum est et turgens spiritu, ettamen multis partibus exuperat gravitate diamantem,

189

et ea quae putantur solidissima. Ex quo ostenditurformam gravis sive ponderosi dominari simpliciter incopia materiae, et non in arcta compage.

XXV.

Inter praerogativas instantiarum ponemus quarto locoInstantias Clandestinas, quas etiam InstantiasCrepusculi appellare consuevimus. Eae sunt velutioppositae instantiis ostensivis. Exhibent enim naturaminquisitam in infirma virtute, et tanquam inincunabulis et rudimentis suis; tentantem et tanquamprimo experientem, sed sub contraria natura latentemet subactam. Sunt autem hujusmodi instantiae magniomnino momenti ad inveniendas formas; quia sicutostensivae ducunt facile ad differentias, itaclandestinae ducunt optime ad genera; id est, adnaturas illas communes, quarum naturae inquisitaenihil aliud sunt quam limitationes. Exempli gratia; sit natura inquisita Consistens, sivese determinans; cujus contrarium est Liquidum, sivefluens. Instantiae clandestinae sunt illae quae exhibentgradum nonnullum debilem et infimum consistentis influido; veluti bulla aquae, quae est tanquam pelliculaquaedam consistens et determinata, facta ex corporeaquae. Similiter stillicidia, quae, si adfuerit aqua quaesuccedat, producunt se in filum admodum tenue, nediscontinuetur aqua; at si non detur talis copia aquaequae succedere possit, cadit aqua in guttis rotundis,quae est figura quae optime aquam sustinet contradiscontinuationem. At in ipso temporis articulo, cumdesinit filum aquae et incipit descensus in guttis, resilitipsa aqua sursum ad evitandam discontinuationem.Quin in metallis, quae cum funduntur sunt liquida sedmagis tenacia, recipiunt se saepe guttae liquefactae

190

sursum, atque ita haerent. Simile quoddam estinstantia speculorum puerilium, quae solent facerepueruli in scirpis ex saliva, ubi cernitur etiam pelliculaconsistens aquae. At multo melius se ostendit hocipsum in altero illo ludicro puerili, quando capiuntaquam, per saponem factam paulo tenaciorem, atqueinflant eam per calamum cavum, atque inde formantaquam tanquam in castellum bullarum; quae perinterpositionem aeris inducit consistentiam eo usqueut se projici nonnihil patiatur absque discontinuatione.Optime autem cernitur hoc in spuma et nive, quaetalem induunt consistentiam ut fere secari possint;cum tamen sint corpora formata ex aere et aqua, quaeutraque sunt liquida. Quae omnia non obscure innuuntLiquidum et Consistens esse notiones tantum plebeias,et ad sensum; inesse autem revera omnibus corporibusfugam et evitationem se discontinuandi; eam vero incorporibus homogeneis (qualia sunt liquida) essedebilem et infirmam, in corporibus vero, quae suntcomposita ex heterogeneis, magis esse vividam etfortem; propterea quod admotio heterogeneiconstringit corpora, at subintratio homogenei solvit etrelaxat. Similiter, exempli gratia; sit natura inquisitaAttractio, sive Coitio Corporum. Instantia circa formamejus ostensiva maxime insignis est magnes. Contrariaautem natura attrahenti est non attrahens, licet insubstantia simili. Veluti ferrum, quod non attrahitferrum, quemadmodum nec plumbum plumbum, neclignum lignum, nec aquam aqua. Instantia autemclandestina est magnes ferro armatus, vel potiusferrum in magnete armato. Nam ita fert natura, utmagnes armatus in distantia aliqua non trahat ferrumfortius quam magnes non armatus. Verum si

191

admoveatur ferrum, ita ut tangat ferrum in magnetearmato, tunc magnes armatus longe majus pondusferri sustinet quam magnes simplex et inermis, proptersimilitudinem substantiae ferri versus ferrum; quaeoperatio erat omnino clandestina et latens in ferro,antequam magnes accessisset. Itaque manifestum estformam coitionis esse quippiam quod in magnete sitvividum et robustum, in ferro debile et latens. Itidemnotatum est sagittas parvas ligneas absque cuspideferrea, emissas ex sclopetis grandibus, altius penetrarein materiam ligneam (puta latera navium, ut similia),quam easdem sagittas ferro acuminatas, proptersimilitudinem substantiae ligni ad lignum, licet hocante in ligno latuerit. Itidem, licet aer aerem aut aquaaquam manifesto non trahat in corporibus integris,tamen bulla approximata bullae facilius dissolvitbullam quam si bulla illa altera abesset, ob appetitumcoitionis aquae cum aqua et aeris cum aere Atquehujusmodi Instantiae Clandestinae (quae sunt ususnobilissimi, ut dictum est) in portionibus corporumparvis et subtilibus maxime se dant conspiciendas.Quia massae rerum majores sequuntur formas magiscatholicas et generales; ut suo loco dicetur.

XXVI.

Inter praerogativas instantiarum ponemus quinto locoInstantias Constitutivas, quas etiam Manipularesappellare consuevimus. Eae sunt quae constituuntunam speciem naturae inquisitae tanquam FormamMinorem. Cum enim formae legitimae (quae suntsemper convertibiles cum naturis inquisitis) lateant inprofundo nec facile inveniantur, postulat res etinfirmitas humani intellectus ut formae particulares,quae sunt congregativae Manipulorum quorundam

192

instantiarum (neutiquam vero omnium) in notionemaliquam communem, non negligantur, verumdiligentius notentur. Quicquid enim unit naturam, licetmodis imperfectis, ad inventionem formarum viamsternit. Itaque instantiae, quae ad hoc utiles sunt nonsunt contemnendae potestatis, sed habent nonnullampraerogativam. Verum in his diligens est adhibenda cautio, neintellectus humanus, postquam complures ex istisformis particularibus adinvenerit atque indepartitiones sive divisiones naturae inquisitaeconfecerit, in illis omnino acquiescat, atque adinventionem legitimam Formae Magnae se nonaccingat, sed praesupponat naturam velut a radicibusesse multiplicem et divisam, atque ulteriorem naturaeunionem, tanquam rem supervacuae subtilitatis etvergentem ad merum abstractum, fastidiat et rejiciat. Exempli gratia; sit natura inquisita Memoria, siveExcitans et Adjuvans memoriam. Instantiaeconstitutivae sunt, ordo sive distributio, quaemanifesto juvat memoriam; item Loci in memoriaartificiali, qui aut possunt esse loci secundumproprium sensum, veluti janua, angulus, fenestra, etsimilia, aut possunt esse personae familiares et notae,aut possunt esse quidvis ad placitum (modo in ordinecerto ponantur), veluti animalia, herbae; etiam verba,literae, characteres, personae historicae, et caetera;licet nonnulla ex his magis apta sint et commoda, aliaminus. Hujusmodi autem Loci memoriam insigniterjuvant, eamque longe supra vires naturales exaltant.Item carmina facilius haerent et discuntur memoriterquam prosa. Atque ex isto manipulo triuminstantiarum, videlicet ordinis, locorum artificialismemoriae, et versuum, constituitur species una auxilii

193

ad Memoriam. Species autem illa Abscissio Infinitirecte vocari possit. Cum enim quis aliquid reminisciaut revocare in memoriam nititur, si nullampraenotionem habeat aut perceptionem ejus quodquaerit, quaerit certe et molitur et hac illac discurrit,tanquam in infinito. Quod si certam aliquampraenotionem habeat, statim abscinditur infinitum, etfit discursus memoriae magis in vicino. In tribusautem illis instantiis quae superius dictae sunt,praenotio perspicua est et certa. In prima videlicet,debet esse aliquid quod congruat cum ordine; insecunda debet esse imago quae relationem aliquamhabeat sive convenientiam ad illa loca certa; in tertia,debent esse verba quae cadant in versum. Atque itaabscinditur infinitum. Aliae autem instantiae dabunthanc alteram speciem; ut quicquid deducatintellectuale ad feriendum sensum (quae ratio etiampraecipue viget in artificiali memoria) juvetmemoriam. Aliae instantiae dabunt hanc alteramspeciem; ut quae faciunt impressionem in affectu forti,incutientia scilicet metum, admirationem, pudorem,delectationem, juvent memoriam. Aliae instantiaedabunt hanc alteram speciem; ut quae maximeimprimuntur a mente pura et minus praeoccupata antevel post, veluti quae discuntur in pueritia aut quaecommentamur ante somnum, etiam primae quaequererum vices, magis haereant in memoria. Aliaeinstantiae dabunt hanc alteram speciem; ut multitudocircumstantiarum sive ansarum juvet memoriam,veluti scriptio per partes non continuatas, lectio, siverecitatio voce alta. Aliae denique instantiae dabunthanc alteram speciem; ut quae expectantur etattentionem excitant melius haereant, quam quaepraetervolant. Itaque si scriptum aliquod vicies

194

perlegeris, non tam facile illud memoriter disces quamsi illud legas decies, tentando interim illud recitare, etubi deficit memoria inspiciendo librum. Ita ut sintveluti sex Formae Minores eorum quae juvantMemoriam; videlicet abscissio infiniti; deductiointellectualis ad sensibile; impressio in affectu forti;impressio in mente pura; multitudo ansarum;praeexpectatio. Similiter, exempli gratia; sit natura inquisitaGustus, sive Gustatio. Instantiae quae sequuntur suntConstitutivae: videlicet, quod qui non olfaciunt, sedsensu eo a natura destituti sunt, non percipiant autgustu distinguant cibum rancidum aut putridum,neque similiter alliatum aut rosatum, aut hujusmodi.Rursus, illi, qui per accidens nares habent perdescensum rheumatis obstructas, non discernunt autpercipiunt aliquid putridum aut rancidum aut aquarosacea inspersum. Rursus, qui afficiuntur hujusmodirheumate, si in ipso momento, cum aliquid foetidumaut odoratum habent in ore sive palato, emungantfortiter, in ipso instanti manifestam perceptionemhabent rancidi vel odorati. Quae instantiae dabunt etconstituent hanc speciem, vel partem potius gustus; utsensus gustationis ex parte nihil aliud sit quam olfactusinterior, transiens et descendens a narium meatibussuperioribus in os et palatum. At contra, salsum etdulce et acre et acidum et austerum et amarum, etsimilia, haec (inquam) omnia aeque sentiunt illi inquibus olfactus deest aut obturatur, ac quisquam alius;ut manifestum sit sensum gustus esse compositumquiddam ex olfactu interiori et tactu quodam exquisito;de quo nunc non est dicendi locus. Similiter, exempli gratia; sit natura inquisitaCommunicatio Qualitatis absque Commistione

195

Substantiae. Instantia Lucis dabit vel constituet unamspeciem communicationis; Calor vero et Magnesalteram. Communicatio enim lucis est tanquammomentanea, et statim perit, amota luce originali. Atcalidum et virtus magnetica, postquam tramissafuerint vel potius excitata in alio corpore, haerent etmanent ad tempus non parvum, amoto primo movente.Denique magna est omnino praerogativa instantiarumconstitutivarum, ut quae plurimum faciant et addefinitiones (praesertim particulares) et ad divisionessive partitiones naturarum; de quo non male dixitPlato, Quod habendus sit tanquam pro Deo, quidefinire et dividere bene sciat.

XXVII.

Inter praerogativas instantiarum ponemus sexto locoInstantias Conformes, sive Proportionatas; quas etiamParallelas, sive Similitudines Physicas, appellareconsuevimus. Eae vero sunt, quae ostenduntsimilitudines et conjugationes rerum, non in formisminoribus (quod faciunt instantiae constitutivae) sedplane in concreto. Itaque sunt tanquam primi et infimigradus ad unionem naturae. Neque constituunt aliquodaxioma statim ab initio, sed indicant et observanttantum quendam consensum corporum. Attamen licetnon multum promoveant ad inveniendas formas,nihilominus magna cum utilitate revelant partiumuniversi fabricam, et in membris ejus exercent velutianatomiam quandam; atque proinde veluti manuducunt interdum ad axiomata sublimia et nobilia,praesertim illa quae ad mundi configurationempertinent, potius quam ad naturas et formas simplices. Exempli gratia; Instantiae Conformes sunt quaesequuntur: speculum, et oculus; et similiter fabrica

196

auris, et loca reddentia echo. Ex qua conformitate,praeter ipsam observationem similitudinis, quae admulta utilis est, proclive est insuper colligere etformare illud axioma; videlicet, organa sensuum etcorpora quae pariunt reflexiones ad sensus esse similisnaturae. Rursus ex hoc ipso admonitus intellectus nonaegre insurgit ad axioma quoddam altius et nobilius.Hoc nimirum; nihil interesse inter consensus sivesympathias corporum sensu praeditorum, etinanimatorum sine sensu, nisi quod in illis accedatspiritus animalis ad corpus ita dispositum, in hisautem absit. Adeo ut quot sint consensus in corporibusinanimatis, tot possint esse sensus in animalibus, siessent perforationes in corpore animato ad discursumspiritus animalis in membrum rite dispositum,tanquam in organum idoneum. Et rursus, quot sintsensus in animalibus, tot sint proculdubio motus incorpore inanimato ubi spiritus animalis abfuerit; licetnecesse sit multo plures esse motus in corporibusinanimatis quam sensus in animatis, propterpaucitatem organorum sensus. Atque hujus reiostendit se exemplum valde manifestum in doloribus.Etenim quum sint plura genera doloris in animalibus,et tanquam varii illius characteres (veluti alius estdolor ustionis, alius frigoris intensi, alius puncturae,alius compressionis, alius extensionis, et similium),certissimum est omnia illa, quoad motum, inessecorporibus inanimatis; veluti ligno aut lapidi, cumuritur, aut per gelu constringitur, aut pungitur, autscinditur, aut flectitur, aut tunditur, et sic de aliis; licetnon subintrent sensus, propter absentiam spiritusanimalis. Item instantiae conformes (quod mirum fortassedictu) sunt radices et rami plantarum. Omne enim

197

vegetabile intumescit, et extrudit partes incircumferentiam, tam sursum quam deorsum. Nequealia est differentia radicum et ramorum, quam quodradix includatur in terra, et rami exponantur aeri etsoli. Si quis enim accipiat ramum tenerum et vegetumarboris, atque illum reflectat in aliquam terraeparticulam, licet non cohaereat ipsi solo, gignit statimnon ramum, sed radicem. Atque vice versa, si terraponatur superius, atque ita obstruatur lapide autaliqua dura substantia, ut planta cohibeatur nec possitfrondescere sursum, edet ramos in aerem deorsum. Item instantiae conformes sunt gummi arborum, etpleraeque gemmae rupium. Utraque enim nil aliudsunt quam exudationes et percolationes succorum: inprimo genere scilicet, succorum ex arboribus; insecundo, ex saxis; unde gignitur claritudo et splendorin utrisque, per percolationem nimirum tenuem etaccuratam. Nam inde fit etiam, quod pili animaliumnon sint tam pulchri et tam vividi coloris quam aviumplumae complures: quia succi non tam delicatepercolantur per cutem quam per calamum. Item instantiae conformes sunt scrotum inanimalibus masculis, et matrix in femellis. Adeo utnobilis illa fabrica per quam sexus differunt (quatenusad animalia terrestria), nil aliud videatur esse, quamsecundum exterius et interius; vi scilicet majore calorisgenitalia in sexu masculo protrudente in exterius, ubiin femellis nimis debilis est calor quam ut hoc facerepossit; unde accidit quod contineantur interius. Item instantiae conformes sunt pinnae piscium, etpedes quadrupedum, aut pedes et alae volucrum;quibus addidit Aristoteles quatuor volumina in motuserpentum. Adeo ut in fabrica universi motusviventium plerunque videatur expediri per

198

quaterniones artuum sive flexionum. Item dentes in animalibus terrestribus, et rostra inavibus, sunt instantiae conformes; unde manifestumest, in omnibus animalibus perfectis fluere duramquandam substantiam versus os. Item non absurda est similitudo et conformitas illa,ut homo sit tanquam planta inversa. Nam radixnervorum et facultatum animalium est caput; partesautem seminales sunt infirmae, non computatisextremitatibus tibiarum et brachiorum. At in planta,radix (quae instar capitis est) regulariter infimo lococollocatur; semina autem supremo. Denique illudomnino praecipiendum est et saepius monendum; utdiligentia hominum in inquisitione et congerieNaturalis Historiae deinceps mutetur plane, et vertaturin contrarium ejus quod nunc in usu est. Magna enimhucusque atque adeo curiosa fuit hominum industriain notanda rerum varietate atque explicandis accuratisanimalium, herbarum, et fossilium differentiis;quarum pleraeque magis sunt lusus naturae quamseriae alicujus utilitatis versus scientias. Faciunt certehujusmodi res ad delectationem, atque etiamquandoque ad praxin; verum ad introspiciendamnaturam parum aut nihil. Itaque convertenda plane estopera ad inquirendas et notandas rerum similitudineset analoga, tam in integralibus quam partibus. Illaeenim sunt quae naturam uniunt, et constituerescientias incipiunt. Verum in his omnino est adhibendacautio gravis et severa; ut accipiantur pro instantiisconformibus et proportionatis illae, quae denotantsimilitudines (ut ab initio diximus) physicas; id est,reales et substantiales et immersas in natura, nonfortuitas et ad speciem; multo minus superstitiosas autcuriosas, quales naturalis magiae scriptores (homines

199

levissimi, et in rebus tam seriis quales nunc agimus vixnominandi) ubique ostentant; magna cum vanitate etdesipientia, inanes similitudines et sympathias rerumdescribentes atque etiam quandoque affingentes.Verum his missis, etiam in ipsa configuratione mundiin majoribus non sunt negligendae instantiaeconformes; veluti Africa, et regio Peruviana cumcontinente se porrigente usque ad FretumMagellanicum. Utraque enim regio habet similesisthmos et similia promontoria, quod non temereaccidit. Item Novus et Vetus Orbis; in eo quod utrique orbesversus septentriones lati sunt et exporrecti, versusaustrum autem angusti et acuminati. Item instantiae conformes nobilissimae sunt frigoraintensa in media (quam vocant) aeris regione, et ignesacerrimi qui saepe reperiuntur erumpentes ex locissubterraneis; quae duae res sunt ultimitates etextrema; naturae scilicet frigidi versus ambitum coeli,et naturae calidi versus viscera terrae; perantiperistasin, sive rejectionem naturae contrariae. Postremo autem in axiomatibus scientiarum notatudigna est conformitas instantiarum. Veluti tropusrhetoricae, qui dicitur Praeter Expectatum, conformisest tropo musicae, qui vocatur Declinatio Cadentiae.Similiter, postulatum mathematicum, ut quae eidemtertio aequalia sunt etiam inter se sint aequalia,conforme est cum fabrica syllogismi in logica, qui unitea quae conveniunt in medio. Denique multum utilisest in quamplurimis sagacitas quaedam inconquirendis et indagandis conformitatibus etsimilitudinibus physicis.

XXVIII.

200

Inter praerogativas instantiarum, ponemus septimoloco Instantias Monodicas; quas etiam Irregulares siveHeteroclitas (sumpto vocabulo a grammaticis)appellare consuevimus. Eae sunt, quae ostenduntcorpora in concreto, quae videntur esse extravagantiaet quasi abrupta in natura, et minime convenire cumaliis rebus ejusdem generis. Etenim instantiaeconformes sunt similes alterius, at instantiaemonodicae sunt sui similes. Usus vero instantiarummonodicarum est talis qualis est instantiarumclandestinarum: viz. ad evehendam et uniendamnaturam ad invenienda genera sive communes naturas,limitandas postea per differentias veras. Neque enimdesistendum ab inquisitione donec proprietates etqualitates, quae inveniuntur in hujusmodi rebus quaepossunt censeri pro miraculis naturae, reducantur etcomprehendantur sub aliqua forma sive lege certa: utirregularitas sive singularitas omnis reperiatur pendereab aliqua forma communi; miraculum vero illud sittandem solummodo in differentiis accuratis et gradu etconcursu raro, et non in ipsa specie: ubi nunccontemplationes hominum non procedant ultra quamut ponant hujusmodi res pro secretis et magnalibusnaturae, et tanquam incausabilibus, et proexceptionibus regularum generalium. Exempla instantiarum monodicarum sunt, sol etluna, inter astra; magnes, inter lapides; argentumvivum, inter metalla; elephas, inter quadrupedes;sensus veneris, inter genera tactus; odor venaticus incanibus, inter genera olfactus. Etiam S litera apudgrammaticos, habetur pro monodica; ob facilemcompositionem quam sustinet cum consonantibus,aliquando duplicibus, aliquando triplicibus; quod nullaalia litera facit. Plurimi autem faciendae sunt

201

hujusmodi instantiae; quia acuunt et vivificantinquisitionem, et medentur intellectui depravato aconsuetudine et ab iis quae fiunt plerunque.

XXIX.

Inter praerogativas instantiarum, ponemus loco octavoInstantias Deviantes; errores scilicet naturae, et vaga,ac monstra: ubi natura declinat et deflectit a cursuordinario. Differunt enim errores naturae ab instantiismonodicis in hoc; quod monodicae sint miraculaspecierum, at errores sint miracula individuorum.Similis autem fere sunt usus; quia rectificantintellectum adversus consueta, et revelant formascommunes. Neque enim in his etiam desistendum abinquisitione donec inveniatur causa hujusmodideclinationis. Veruntamen causa illa non exurgit adformam aliquam proprie, sed tantum ad latentemprocessum ad formam. Qui enim vias naturae noverit,is deviationes etiam facilius observabit. At rursus, quideviationes noverit, is accuratius vias describet. Atque in illo differunt etiam ab instantiis monodicis,quod multo magis instruant praxin et operativam. Namnovas species generare arduum admodum foret; atspecies notas variare, et inde rara multa ac inusitataproducere, minus arduum. Facilis autem transitus esta miraculis naturae ad miracula artis. Si enimdeprehendatur semel natura in variatione sua, ejusqueratio manifesta fuerit, expeditum erit eo deducerenaturam per artem quo per casum aberraverit. Nequesolum eo, sed et aliorsum; cum errores ex una partemonstrent et aperiant viam ad errores et deflexionesundequaque. Hic vero exemplis non est opus, proptereorundem copiam. Facienda enim est congeries sivehistoria naturalis particularis omnium monstrorum et

202

partuum naturae prodigiosorum; omnis deniquenovitatis et raritatis et inconsueti in natura. Hoc verofaciendum est cum severissimo delectu, ut constetfides. Maxime autem habenda sunt pro suspectis quaependent quomodocunque a religione, ut prodigia Livii:nec minus, quae inveniuntur in scriptoribus magiaenaturalis, aut etiam alchymiae, et hujusmodihominibus; qui tanquam proci sunt et amatoresfabularum. Sed depromenda sunt illa ex gravi et fidahistoria, et auditionibus certis.

XXX.

Inter praerogativas instantiarum, ponemus loco nonoInstantias Limitaneas; quas etiam Participia vocareconsuevimus. Eae vero sunt, quae exhibent speciescorporum tales, quae videntur esse compositae exspeciebus duabus, vel rudimenta inter speciem unamet alteram. Hae vero instantiae inter instantiasmonodicas sive heteroclitas recte numerari possunt:sunt enim in universitate rerum rarae etextraordinariae. Sed tamen ob dignitatem seorsimtractandae et ponendae sunt; optime enim indicantcompositionem et fabricam rerum, et innuunt causasnumeri et qualitatis specierum ordinariarum inuniverso, et deducunt intellectum ab eo quod est, ad idquod esse potest. Harum exempla sunt: muscus, inter putredinem etplantam; cometae nonnulli, inter stellas et meteoraignita; pisces volantes, inter aves et pisces ;vespertiliones, inter aves et quadrupedes; etiam

'Simia quam similis turpissima bestia nobis; 'et partus animalium biformes et commisti ex speciebusdiversis; et similia.

203

XXXI.

Inter praerogativas instantiarum ponemus decimo locoInstantias Potestatis, sive Fascium (sumpto vocabuloab insignibus imperii), quas etiam Ingenia, sive ManusHominis appellare consuevimus. Eae sunt operamaxime nobilia et perfecta, et tanquam ultima inunaquaque arte. Cum enim hoc agatur praecipue utnatura pareat rebus et commodis humanis;consentaneum est prorsus, ut opera, quae jampridemin potestate hominis fuerunt (quasi provinciae anteaoccupatae et subactae), notentur et numerentur;praesertim ea quae sunt maxime enucleata et perfecta:propterea quod ab istis proclivior et magis inpropinquo sit transitus ad nova et hactenus noninventa. Si quis enim ab horum contemplatione attentapropositum acriter et strenue urgere velit, fiet certe utaut producat illa paulo longius, aut deflectat illa adaliquid quod finitimum est, aut etiam applicet ettransferat illa ad usum aliquem nobiliorem. Neque hic finis. Verum quemadmodum ab operibusnaturae raris et inconsuetis erigitur intellectus etelevatur ad inquirendas et inveniendas formas, quaeetiam illorum sunt capaces, ita etiam in operibus artisegregiis et admirandis hoc usu-venit; idque multomagis; quia modus efficiendi et operandi hujusmodimiracula artis manifestus ut plurimum est, cumplerunque in miraculis naturae sit magis obscurus.Attamen in his ipsis cautio est adhibenda vel maxime,ne deprimant scilicet intellectum et eum quasi humoaffigant. Periculum enim est, ne per hujusmodi opera artis,quae videntur velut summitates quaedam et fastigiaindustriae humanae, reddatur intellectus attonitus etligatus et quasi maleficiatus quoad illa, ita ut cum aliis

204

consuescere non possit, sed cogitet nihil ejus generisfieri posse nisi eadem via qua illa effecta sunt,accedente tantummode diligentia majore etpraeparatione magis accurata. Contra, illud ponendum est pro certo: vias et modosefficiendi res et opera, quae adhuc reperta sunt etnotata, res esse plerunque pauperculas; atque omnempotentiam majorem pendere et ordine derivari afontibus formarum, quarum nulla adhuc inventa est. Itaque (ut alibi diximus) qui de machinis etarietibus, quales erant apud veteres, cogitasset, licethoc fecisset obnixe atque aetatem in eo consumpsisset,nunquam tamen incidisset in inventum tormentorumigneorum operantium per pulverem pyrium. Nequerursus, qui in lanificiis et serico vegetabiliobservationem suam et meditationem collocasset,unquam per ea reperisset naturam vermis aut sericibombycini. Quocirca omnia inventa, quae censeripossunt magis nobilia (si animum advertas), in lucemprodiere, nullo modo per pusillas enucleationes etextensiones artium, sed omnino per casum. Nihilautem repraesentat aut anticipat casum (cujus mos estut tantum per longa saecula operetur), praeterinventionem formarum. Exempla autem hujusmodi instantiarumparticularia nihil opus est adducere, propter copiameorundem. Nam hoc omnino agendum; ut visitentur etpenitus introspiciantur omnes artes mechanicae, atqueliberales etiam (quatenus ad opera), atque indefacienda est congeries sive historia particularis,tanquam magnalium et operum magistralium etmaxime perfectorum in unaquaque ipsarum, una cummodis effectionis sive operationis. Neque tamenastringimus diligentiam, quae adhibenda est in

205

hujusmodi collecta, ad ea quae censentur promagisteriis et arcanis alicujus artis tantum, atquemovent admirationem. Admiratio enim proles estraritatis; siquidem rara, licet in genere sint ex vulgatisnaturis, tamen admirationem pariunt. At contra, quae revera admirationi esse debentpropter discrepantiam quae inest illis in specie collatisad alias species, tamen si in usu familiari praesto sintleviter notantur. Debent autem notari monodica artis,non minus quam monodica naturae; de quibus anteadiximus. Atque quemadmodum in monodicis naturaeposuimus solem, lunam, magnetem, et similia, quae revulgatissima sunt sed natura tamen fere singulari:idem et de monodicis artis faciendum est. Exempli gratia; instantia monodica artis estpapyrus; res admodum vulgata. At si diligenteranimum advertas, materiae artificiales aut planetextiles sunt per fila directa et transversa; qualia suntpannus sericus, aut laneus, et linteus, et hujusmodi:aut coagmentantur ex succis concretis; qualia suntlater, aut argilla figularis, aut vitrum, aut esmalta, autporcellana, et similia; quae si bene uniantur splendent,sin minus, indurantur certe, sed non splendent.Attamen omnia talia, quae fiunt ex succis concretis,sunt fragilia, nec ullo modo haerentia et tenacia. Atcontra, papyrus est corpus tenax, quod scindi etlacerari possit; ita ut imitetur et fere aemuletur pellemsive membranam alicujus animalis, aut folium alicujusvegetabilis, et hujusmodi opificia naturae. Nam nequefragilis est, ut vitrum; neque textilis, ut pannus; sedhabet fibras certe, non fila distincta, omnino admodum materiarum naturalium: ut inter artificialesmaterias vix inveniatur simile aliquod, sed sit planemonodicum. Atque praeferenda sane sunt in

206

artificialibus ea quae maxime accedunt ad imitationemnaturae, aut e contrario eam potenter regunt etinvertunt. Rursus, inter ingenia et manus hominis, nonprorsus contemnenda sunt praestigiae et jocularia.Nonnulla enim ex istis, licet sint usu levia et ludicra,tamen informatione valida esse possunt. Postremo, neque omnino omittenda suntsuperstitiosa, et (prout vocabulum sensu vulgariaccipitur) magica. Licet enim hujusmodi res sint inimmensum obrutae grandi mole mendaciorum etfabularum, tamen inspiciendum paulisper si fortesubsit et lateat in aliquibus earum aliqua operationaturalis; ut in fascino, et fortificatione imaginationis,et consensu rerum ad distans, et transmissioneimpressionum a spiritu ad spiritum non minus quam acorpore ad corpus, et similibus.

XXXII.

Ex iis, quae ante dicta sunt, patet quod quinque illainstantiarum genera de quibus diximus (viz.instantiarum conformium, instantiarummonodicarum, instantiarum deviantium, instantiarumlimitanearum, instantiarum potestatis) non debeantreservari, donec inquiratur natura aliqua certa(quemadmodum instantiae reliquae, quas primo locoproposuimus, nec non plurimae ex iis quae sequentur,reservari debent); sed statim jam ab initio facienda estearum collectio, tanquam historia quaedamparticularis; eo quod digerant ea quae ingrediunturintellectum, et corrigant pravam complexionemintellectus ipsius, quem omnino necesse est imbui etinfici et demum perverti ac distorqueri ab incursibusquotidianis et consuetis.

207

Itaque adhibendae sunt eae instantiae tanquampraeparativum aliquod, ad rectificandum etexpurgandum intellectum. Quicquid enim abducitintellectum a consuetis, aequat et complanat areamejus ad recipiendum lumen siccum et purum notionumverarum. Quin etiam hujusmodi instantiae sternunt etpraestruunt viam ad operativam; ut suo loco dicemus,quando de Deductionibus ad Praxin sermo erit.

XXXIII.

Inter praerogativas instantiarum ponemus locoundecimo Instantias Comitatus, atque Hostiles; quasetiam Instantias Propositionum Fixarum appellareconsuevimus. Eae sunt instantiae, quae exhibentaliquod corpus sive concretum tale, in quo naturainquisita perpetuo sequatur tanquam comes quidamindividuus: aut contra, in quo natura inquisitaperpetuo fugiat atque ex comitatu excludatur, ut hostiset inimicus. Nam ex hujusmodi instantiis formanturpropositiones certae et universales, aut affirmativae autnegativae; in quibus subjectum erit tale corpus inconcreto, praedicatum vero natura ipsa inquisita.Etenim propositiones particulares omnino fixae nonsunt, ubi scilicet natura inquisita reperitur in aliquoconcreto fluxa et mobilis, viz. accedens sive acquisita,aut rursus recedens sive deposita. Quocircaparticulares propositiones non habent praerogativamaliquam majorem, nisi tantum in casu migrationis; dequo antea dictum est. Et nihilominus, etiamparticulares illae propositiones comparatae et collataecum universalibus multum juvant; ut suo loco dicetur.Neque tamen, etiam in universalibus istispropositionibus exactam aut absolutam affirmationemvel abnegationem requirimus. Sufficit enim ad id quod

208

agitur, etiamsi exceptionem nonnullam singularem autraram patiantur. Usus autem instantiarum comitatus est adangustiandam affirmativam formae. Quemadmodumenim in instantiis migrantibus angustiatur affirmativaformae; viz. ut necessario poni debeat forma rei essealiquid quod per actum illum migrationis inditur autdestruitur; ita etiam in instantiis comitatus angustiaturaffirmativa formae; ut necessario poni debeat forma reiesse aliquid quod talem concretionem corporissubingrediatur, aut contra ab eadem abhorreat; ut quibene norit constitutionem aut schematismumhujusmodi corporis non longe abfuerit ab extrahendain lucem forma naturae inquisitae. Exempli gratia; sit natura inquisita Calidum.Instantia comitatus est flamma. Etenim in aqua, aere,lapide, metallo, et aliis quamplurimis, calor estmobilis, et accedere potest et recedere: at omnisflamma est calida, ita ut calor in concretione flammaeperpetuo sequatur. At instantia hostilis calidi nullareperitur apud nos. Nam de visceribus terrae nihilconstat ad sensum; sed eorum corporum quae nobisnota sunt nulla prorsus est concretio quae non estsusceptibilis caloris. At rursus, sit natura inquisita Consistens. Instantiahostilis est aer. Etenim metallum potest fluere, potestconsistere; similiter vitrum; etiam aqua potestconsistere, cum conglaciatur: at impossibile est ut aerunquam consistat, aut exuat fluorem. Verum de instantiis hujusmodi propositionumfixarum supersunt duo monita, quae utilia sunt ad idquod agitur. Primum, ut si defuerit plane universalisaffirmativa aut negativa, illud ipsum diligenter noteturtanquam non-ens; sicut fecimus de calido, ubi

209

universalis negativa (quatenus ad entia quae adnostram notitiam pervenerint) in rerum natura deest.Similiter, si natura inquisita sit aeternum autincorruptibile, deest affirmativa universalis hic apudnos. Neque enim praedicari potest Aeternum autIncorruptibile de aliquo corpore eorum quae infracoelestia sunt, aut supra interiora terrae. Alterummonitum est, ut propositionibus universalibus, tamaffirmativis quam negativis, de aliquo concreto,subjungantur simul ea concreta quae proxime videnturaccedere ad id quod est ex non-entibus: ut in calore,flammae mollissimae et minimum adurentes; inincorruptibili, aurum, quod proxime accedit. Omniaenim ista indicant terminos naturae inter ens etnon-ens; et faciunt ad circumscriptiones formarum, negliscant et vagentur extra conditiones materiae.

XXXIV.

Inter praerogativas instantiarum, ponemus locoduodecimo ipsas illas Instantias Subjunctivas, dequibus in superiori aphorismo diximus: quas etiamInstantias Ultimitatis sive Termini appellareconsuevimus. Neque enim hujusmodi instantiae utilessunt tantum, quatenus subjunguntur propositionibusfixis; verum etiam per se, et in proprietate sua.Indicant enim non obscure veras sectiones naturae, etmensuras rerum, et illud Quousque natura quid faciatet ferat, et deinde transitus naturae ad aliud. Taliasunt, aurum, in pondere; ferrum, in duritie; cete, inquantitate animalium; canis, in odore; inflammatiopulveris pyrii, in expansione celeri; et alia id genus.Nec minus exhibenda sunt ea quae sunt ultima graduinfimo, quam quae supremo; ut spiritus vini, inpondere; sericum, in mollitie; vermiculi cutis, in

210

quantitate animalium; et caetera.

XXXV.

Inter praerogativas instantiarum, ponemus locodecimo tertio Instantias Foederis sive Unionis. Eaesunt, quae confundunt et adunant naturas, quaeexistimantur esse heterogeneae, et pro talibus notanturet signantur per divisiones receptas. At instantiae foederis ostendunt operationes eteffectus, quae deputantur alicui ex illis heterogeneis utpropria, competere etiam aliis ex heterogeneis; utconvincatur ista heterogenia (quae in opinione est)vera non esse aut essentialis, sed nil aliud esse quammodificatio naturae communis. Optimi itaque suntusus ad elevandum et evehendum intellectum adifferentiis ad genera; et ad tollendum larvas etsimulachra rerum, prout occurrunt et prodeuntpersonatae in substantiis concretis. Exempli gratia: sit natura inquisita Calidum.Omnino videtur esse divisio solennis et authentica,quod sint tria genera caloris; viz. calor coelestium,calor animalium, et calor ignis; quodque isti calores(praesertim unus ex illis comparatus ad reliquos duos)sint ipsa essentia et specie, sive natura specifica,differentes et plane heterogenei: quandoquidem calorcoelestium et animalium generet et foveat, at calorignis contra corrumpat et destruat. Est itaque instantiafoederis experimentum illud satis vulgatum, cumrecipitur ramus aliquis vitis intra domum ubi sit focusassiduus, ex quo maturescunt uvae etiam menseintegro citius quam foras; ita ut maturatio fructusetiam pendentis super arborem fieri possit, scilicet abigne, cum hoc ipsum videatur esse opus propriumsolis. Itaque ab hoc initio facile insurgit intellectus,

211

repudiata heterogenia essentiali, ad inquirendum quaesint differentiae illae quae revera reperiuntur intercalorem solis et ignis, ex quibus fit ut eorumoperationes sint tam dissimiles, utcunque illi ipsiparticipent ex natura communi. Quae differentiae reperientur quatuor: viz. primo,quod calor solis respectu caloris ignis sit gradu longeclementior et lenior; secundo, quod sit (praesertim utdefertur ad nos per aerem) qualitate multo humidior;tertio (quod caput rei est), quod sit summe inaequalis,atque accedens et auctus, et deinceps recedens etdiminutus; id quod maxime confert ad generationemcorporum. Recte enim asseruit Aristoteles causamprincipalem generationum et corruptionum, quae fiunthic apud nos in superficie terrae, esse viam obliquamsolis per zodiacum; unde calor solis, partim pervicissitudines diei et noctis, partim per successionesaestatis et hyemis, evadit miris modis inaequalis.Neque tamen desinit ille vir id quod ab eo recteinventum fuit statim corrumpere et depravare. Nam utarbiter scilicet naturae (quod illi in more est) valdemagistraliter assignat causam generationis accessuisolis, causam autem corruptionis recessui; cumutraque res (accessus videlicet solis et recessus) nonrespective, sed quasi indifferenter, praebeat causamtam generationi quam corruptioni; quandoquideminaequalitas caloris generationi et corruptioni rerum,aequalitas conservationi tantum ministret. Est etquarta differentia inter calorem solis et ignis, magniprorsus momenti: viz. quod sol operationes suasinsinuet per longa temporis spatia, ubi operationesignis (urgente hominum impatientia) per brevioraintervalla ad exitum perducantur. Quod si quis idsedulo agat, ut calorem ignis attemperet et reducat ad

212

gradum moderatiorem et leniorem (quod multis modisfacile fit), deinde etiam inspergat et admisceatnonnullam humiditatem, maxime autem si imiteturcalorem solis in inaequalitate, postremo si morampatienter toleret (non certe eam quae sit proportionataoperibus solis, sed largiorem quam homines adhiberesolent in operibus ignis), is facile missam facietheterogeniam illam caloris, et vel tentabit velexaequabit vel in aliquibus vincet opera solis, percalorem ignis. Similis instantia foederis est resuscitatiopapilionum ex frigore stupentium et tanquamemortuarum, per exiguum teporem ignis; ut facilecernas non magis negatum esse igni vivificareanimantia quam maturare vegetabilia. Etiam inventumillud celebre Fracastorii de sartagine acriter calefacta,qua circundant medici capita apoplecticorumdesperatorum, expandit manifeste spiritus animales abhumoribus et obstructionibus cerebri compressos etquasi extinctos, illosque ad motum excitat, non aliterquam ignis operatur in aquam aut aerem, et tamen perconsequens vivificat. Etiam ova aliquando excludunturper calorem ignis, id quod prorsus imitatur caloremanimalem; et complura ejusmodi; ut nemo dubitarepossit quin calor ignis in multis subjectis modificaripossit ad imaginem caloris coelestium et animalium. Similiter sint naturae inquisitae Motus et Quies.Videtur esse divisio solennis atque ex intimaphilosophia, quod corpora naturalia vel rotent, velferantur recta, vel stent sive quiescant. Aut enim estmotus sine termino, aut statio in termino, aut latio adterminum. At motus ille perennis rotationis videturesse coelestium proprius; statio sive quies videturcompetere globo ipsi terrae; at corpora caetera (graviaquae vocant et levia, extra loca scilicet connaturalitatis

213

suae sita) feruntur recta ad massas sive congregationessimilium; levia sursum, versus ambitum coeli; graviadeorsum, versus terram. Atque ista pulchra dictu sunt. At instantia foederis est cometa aliquis humilior; quicum sit longe infra coelum, tamen rotat. Atquecommentum Aristotelis de alligatione sive sequacitatecometae ad astrum aliquod jampridem explosum est;non tantum quia ratio ejus non est probabilis, sedpropter experientiam manifestam discursus etirregularis motus cometarum per varia loca coeli. At rursus alia instantia foederis circa hoc subjectumest motus aeris; qui intra tropicos (ubi circulirotationis sunt majores) videtur et ipse rotare aboriente in occidentem. Et alia rursus instantia foret fluxus et refluxusmaris, si modo aquae ipsae deprehendantur ferri moturotationis (licet tardo et evanido) ab oriente inoccidentem; ita tamen ut bis in die repercutiantur.Itaque, si haec ita se habeant, manifestum est motumistum rotationis non terminari in coelestibus, sedcommunicari aeri et aquae. Etiam ista proprietas levium, nimirum ut ferantursursum, vacillat nonnihil. Atque in hoc sumi potest proinstantia foederis bulla aquae. Si enim aer fuerit subteraquam, ascendit rapide versus superficiem aquae, permotum illum plagae (quam vocat Democritus), perquam aqua descendens percutit et attollit aeremsursum; non autem per contentionem aut nixum aerisipsius. Atqui ubi ad superficiem ipsam aquae ventumfuerit, tum cohibetur aer ab ulteriore ascensu, perlevem resistentiam quam reperit in aqua non statimtolerante se discontinuari: ita ut exilis admodum sitappetitus aeris ad superiora. Similiter sit natura inquisita Pondus. Est plane

214

divisio recepta, ut densa et solida ferantur versuscentrum terrae, rara autem et tenuia versus ambitumcoeli; tanquam ad loca sua propria. Atque loca quodattinet, (licet in scholis hujusmodi res valeant) planeinepta et puerilis cogitatio est, locum aliquid posse.Itaque nugantur philosophi cum dicant quod, siperforata esset terra, corpora gravia se sisterentquando ventum esset ad centrum. Esset enim certevirtuosum plane et efficax genus nihili, aut punctimathematici, quod aut alia afficeret, aut rursus quodalia appeterent: corpus enim non nisi a corpore patitur.Verum iste appetitus ascendendi et descendendi aut estin schematismo corporis quod movetur, aut insympathia sive consensu cum alio corpore. Quod siinveniatur aliquod corpus densum et solidum, quodnihilominus non feratur ad terram, confunditurhujusmodi divisio. At si recipiatur opinio Gilberti,quod magnetica vis terrae ad alliciendum gravia nonextendatur ultra orbem virtutis suae (quae operatursemper ad distantiam certam, et non ultra), hocque peraliquam instantiam verificetur; ea demum eritinstantia foederis circa hoc subjectum. Neque tamenoccurrit impraesentiarum aliqua instantia super hoccerta et manifesta. Proxime videntur accederecataractae coeli, quae in navigationibus per OceanumAtlanticum versus Indias utrasque saepeconspiciuntur. Tanta enim videtur esse vis et molesaquarum quae per hujusmodi cataractas subitoeffunditur, ut videatur collectio aquarum fuisse antefacta, atque in his locis haesisse et mansisse; et posteapotius per causam violentam dejecta et detrusa esse,quam naturali motu gravitatis cecidisse; adeo ut conjicipossit, corpoream molem densam atque compactam inmagna distantia a terra fore pensilem tanquam terram

215

ipsam, nec casuram nisi dejiciatur. Verum de hoc nilcerti affirmamus. Interim in hoc et in multis aliis facileapparebit, quam inopes simus historiae naturalis; cumloco instantiarum certarum nonnunquamsuppositiones afferre pro exemplis cogamur. Similiter sit natura inquisita Discursus Ingenii.Videtur omnino divisio vera, rationis humanae etsolertiae brutorum. Attamen sunt nonnullae instantiaeactionum quae eduntur a brutis, per quas videnturetiam bruta quasi syllogizare: ut memoriae proditumest de corvo, qui per magnas siccitates fere enectus siticonspexit aquam in trunco cavo arboris; atque cum nondaretur ei intrare propter angustias, non cessavit jaceremultos lapillos, per quos surgeret et ascenderet aqua utbibere posset; quod postea cessit in proverbium. Similiter sit natura inquisita Visibile. Videturomnino esse divisio vera et certa, lucis, quae est visibileoriginale et primam copiam facit visui, et coloris, quiest visibile secundarium et sine luce non cernitur, ita utvideatur nil aliud esse quam imago aut modificatiolucis. Attamen ex utraque parte circa hoc videntur esseinstantiae foederis; scilicet, nix in magna quantitate, etflamma sulphuris; in quarum altera videtur esse colorprimulum lucens, in altera lux vergens ad colorem.

XXXVI.

Inter praerogativas instantiarum, ponemus locodecimo quarto Instantias Crucis; translato vocabulo aCrucibus, quae erectae in biviis indicant et signantviarum separationes. Has etiam Instantias Decisoriaset Judiciales, et in casibus nonnullis Instantias Oraculiet Mandati, appellare consuevimus. Earum ratio talisest. Cum in inquisitione naturae alicujus intellectusponitur tanquam in aequilibrio, ut incertus sit utri

216

naturarum e duabus, vel quandoque pluribus, causanaturae inquisitae attribui aut assignari debeat,propter complurium naturarum concursumfrequentem et ordinarium, instantiae crucis ostenduntconsortium unius ex naturis (quoad naturaminquisitam) fidum et indissolubile, alterius autemvarium et separabile ; unde terminatur quaestio, etrecipitur natura illa prior pro causa, missa altera etrepudiata. Itaque hujusmodi instantiae sunt maximaelucis, et quasi magnae authoritatis; ita ut curriculuminterpretationis quandoque in illas desinat, et per illasperficiatur. Interdum autem Instantiae Crucis illaeoccurrunt et inveniuntur inter jampridem notatas; at utplurimum novae sunt, et de industria atque excomposito quaesitae et applicatae, et diligentia sedulaet acri tandem erutae.

1. Exempli gratia; sit natura inquisita Fluxus etRefluxus Maris, ille bis repetitus in die atquesexhorarius in accessibus et recessibus singulis, cumdifferentia nonnulla quae coincidit in motum lunae.Bivium circa hanc naturam tale est. Necesse prorsus est ut iste motus efficiatur, vel abaquarum progressu et regressu, in modum aquae inpelvi agitatae, quae quando latus unum pelvis alluit,deserit alterum; vel a sublatione et subsidentiaaquarum e profundo, in modum aquae ebullientis etrursus subsidentis. Utri vero causae fluxus et refluxusille assignari debeat, oritur dubitatio. Quod sirecipiatur prior assertio, necesse est ut cum sit fluxusin mari ex una parte, fiat sub idem tempus alicubi inmari refluxus ex alia. Itaque ad hoc reduciturinquisitio. Atqui observavit Acosta, cum aliis nonnullis(diligenti facta inquisitione), quod ad litora Floridae et

217

ad litora adversa Hispaniae et Africae, fiant fluxusmaris ad eadem tempora, et refluxus itidem ad eademtempora; non contra, quod cum fluxus fit ad littoraFloridae, fiat refluxus ad littora Hispaniae et Africae.Attamen adhuc diligentius attendenti, non per hocevincitur motus attolens, et abnegatur motus inprogressu. Fieri enim potest, quod sit motus aquarumin progressu, et nihilominus inundet adversa littoraejusdem alvei simul; si aquae scilicet illae contrudanturet compellantur aliunde, quemadmodum fit in fluviis,qui fluunt et refluunt ad utrumque littus horis iisdem,cum tamen iste motus liquido sit motus in progressu,nempe aquarum ingredientium ostia fluminum exmari. Itaque simili modo fieri potest, ut aquaevenientes magna mole ab Oceano Orientali Indicocompellantur et trudantur in alveum Maris Atlantici, etpropterea inundent utrumque latus simul.Quaerendum itaque est, an sit alius alveus per quemaquae possint iisdem temporibus minui et refluere.Atque praesto est Mare Australe, Mari Atlanticoneutiquam minus, sed potius magis latum et extensum,quod ad hoc sufficere possit. Itaque jam tandem perventum est ad instantiamcrucis circa hoc subjectum. Ea talis est: si pro certoinveniatur, quod cum fit fluxus ad littora adversa tamFloridae quam Hispaniae in Mari Atlantico, fiat simulfluxus ad littora Peruviae et juxta dorsum Chinae inMari Australi; tum certe per hanc instantiamdecisoriam abjudicanda est assertio quod fluxus etrefluxus maris, de quo inquiritur, fiat per motumprogressivum: neque enim relinquitur aliud mare autlocus, ubi possit ad eadem tempora fieri regressus autrefluxus. Commodissime autem hoc sciri possit, siinquiratur ab incolis Panamae et Limae (ubi uterque

218

Oceanus, Atlanticus et Australis, per parvum Isthmumseparantur), utrum ad contrarias Isthmi partes fiatsimul fluxus et refluxus maris, an e contra. Verum haecdecisio sive abjudicatio certa videtur, posito quod terrastet immobilis. Quod si terra rotet, fieri fortasse potestut ex inaequali rotatione (quatenus ad celeritatem siveincitationem) terrae et aquarum maris, sequaturcompulsio violenta aquarum in cumulum sursum, quaesit fluxus: et relaxatio earundem (postquam ampliuscumulari non sustinuerint) in deorsum, quae sitrefluxus. Verum de hoc facienda est inquisitioseparatim. Attamen etiam hoc supposito, illud aequemanet fixum, quod necesse sit fieri alicubi refluxummaris ad eadem tempora quibus fiunt fluxus in aliispartibus. Similiter, sit natura inquisita posterior ille motus exduobus quos supposuimus, videlicet motus maris seattollens et rursus subsidens; si forte ita acciderit ut(diligenti facto examine) rejiciatur motus alter, de quodiximus, progressivus. Tum vero erit trivium circahanc naturam tale. Necesse est ut motus iste, per quemaquae in fluxibus et refluxibus se attollunt et rursusrelabuntur, absque aliqua accessione aquarum aliarumquae advolvuntur, fiat per unum ex his tribus modis;vel quod ista aquarum copia emanet ex interioribusterrae et rursus in illa se recipiat; vel quod non sitaliqua amplior moles aquarum, sed quod eaedemaquae (non aucto quanto suo) extendantur siverarefiant, ita ut majorem locum et dimensionemoccupent, et rursus se contrahant; vel quod nec copiaaccedat major nec extensio amplior, sed eaedem aquae(prout sunt tam copia quam densitate aut raritate) pervim aliquam magneticam desuper eas attrahentem etevocantem, et per consensum, se attollant et deinde se

219

remittant. Itaque reducatur (si placet) jam inquisitio(missis duobus illis motibus prioribus) ad huncultimum; et inquiratur si fiat aliqua talis sublatio perconsensum sive vim magneticam. Atqui primomanifestum est universas aquas, prout ponuntur infossa sive cavo maris, non posse simul attolli, quiadefuerit quod succedat in fundo; adeo ut si foret inaquis aliquis hujusmodi appetitus se attollendi, illeipse tamen a nexu rerum, sive (ut vulgo loquuntur) nedetur vacuum, fractus foret et cohibitus. Relinquitur,ut attollantur aquae ex aliqua parte, et per hocminuantur et cedant ex alia. Enimvero rursusnecessario sequetur ut vis illa magnetica, cum supertotum operari non possit, circa medium opereturintensissime; ita ut aquas in medio attollat, illae verosublatae latera per successionem deserant etdestituant. Itaque jam tandem perventum est ad instantiamcrucis circa hoc subjectum. Ea talis est: si inveniaturquod in refluxibus maris aquarum superficies in marisit arcuata magis et rotunda, attollentibus se scilicetaquis in medio maris et deficientibus circa latera, quaesunt litora; et in fluxibus eadem superficies sit magisplana et aequa, redeuntibus scilicet aquis ad prioremsuam positionem; tum certe per hanc instantiamdecisoriam potest recipi sublatio per vim magneticam,aliter prorsus abjudicanda est. Hoc vero in fretis perlineas nauticas non difficile est experiri; videlicetutrum in refluxibus versus medium maris, mare nonsit magis altum sive profundum quam in fluxibus.Notandum autem est, si hoc ita sit, fieri (contra accreditur) ut attollant se aquae in refluxibus, demittantse tantum in fluxibus, ita ut littora vestiant et inundent.

220

2. Similiter, sit natura inquisita Motus Rotationisspontaneus; et speciatim, utrum Motus Diurnus, perquem sol et stellae ad conspectum nostrum oriuntur etoccidunt, sit motus rotationis verus in coelestibus, autmotus apparens in coelestibus, verus in terra. Poteritesse instantia crucis super hoc subjectum talis. Siinveniatur motus aliquis in oceano ab oriente inoccidentem, licet admodum languidus et enervatus; siidem motus reperiatur paulo incitatior in aere,praesertim intra tropicos, ubi propter majores circulosest magis perceptibilis; si idem motus reperiatur inhumilioribus cometis, jam factus vivus et validus; siidem motus reperiatur in planetis, ita tamendispensatus et graduatus ut quo proprius absit a terrasit tardior, quo longius celerior, atque in coelo demumstellato sit velocissimus: tum certe recipi debet motusdiurnus pro vero in coelis, et abnegandus est motusterrae; quia manifestum erit, motum ab oriente inoccidentem esse plane cosmicum et ex consensuuniversi, qui in summitatibus coeli maxime rapidusgradatim labascat, et tandem desinat et extinguatur inimmobili, videlicet terra. Similiter, sit natura inquisita Motus Rotationis illealter apud astronomos decantatus, renitens etcontrarius Motui Diurno, videlicet ab occidente inorientem; quem veteres astronomi attribuunt planetis,etiam coelo stellato, at Copernicus et ejus sectatoresterrae quoque; et quaeratur utrum inveniatur in rerumnatura aliquis talis motus, an potius res conficta sit etsupposita, ad compendia et commoditatescalculationum, et ad pulchrum illud, scilicet deexpediendis motibus coelestibus per circulos perfectos.Neutiquam enim evincitur iste motus esse in supernisverus et realis, nec per defectum restitutionis planetae

221

in motu diurno ad idem punctum coeli stellati, nec perdiversam politatem zodiaci, habito respectu ad polosmundi; quae duo nobis hunc motum pepererunt.Primum enim phaenomenon per anteversionem etderelictionem optime salvatur; secundum per lineasspirales; adeo ut inaequalitas restitutionis et declinatioad tropicos possint esse potius modificationes motusunici illius diurni, quam motus renitentes aut circadiversos polos. Et certissimum est, si paulisper proplebeiis nos geramus (missis astronomorum et scholaecommentis, quibus illud in more est ut sensui in multisimmerito vim faciant, et obscuriora malint), talem essemotum istum ad sensum, qualem diximus; cujusimaginem per fila ferrea (veluti in machina) aliquandorepraesentari fecimus. Verum instantia crucis super hoc subjectum poteritesse talis. Si inveniatur in aliqua historia fide digna,fuisse cometam aliquem vel sublimiorem velhumiliorem qui non rotaverit cum consensu manifesto(licet admodum irregulariter) motus diurni, sed potiusrotaverit in contrarium coeli; tum certe hucusquejudicandum est posse esse in natura aliquem talemmotum. Sin nihil hujusmodi inveniatur, habendus estpro suspecto, et ad alias instantias crucis circa hocconfugiendum.

3. Similiter, sit natura inquisita Pondus sive Grave.Bivium circa hanc naturam tale est. Necesse est utgravia et ponderosa vel tendant ex natura sua adcentrum terrae, per proprium schematismum; vel ut amassa corporea ipsius terrae, tanquam a congregationecorporum connaturalium, attrahantur et rapiantur, etad eam per consensum ferantur. At posterius hoc si incausa sit, sequitur ut quo propius gravia

222

appropinquant ad terram, eo fortius et majore cumimpetu ferantur ad eam; quo longius ab ea absint,debilius et tardius (ut fit in attractionibus magneticis);idque fieri intra spatium certum; adeo ut si elongatafuerint a terra tali distantia ut virtus terrae in ea agerenon possit, pensilia mansura sint, ut et ipsa terra, necomnino decasura. Itaque talis circa hanc rem poterit esse instantiacrucis. Sumatur horologium ex iis quae moventur perpondera plumbea, et aliud ex iis quae moventur percompressionem laminae ferreae; atque vere probentur,ne alterum altero velocius sit aut tardius; deindeponatur horologium illud movens per pondera superfastigium alicujus templi altissimi, altero illo infradetento; et notetur diligenter si horologium in altositum tardius moveatur quam solebat, propterdiminutam virtutem ponderum. Idem fiatexperimentum in profundis minerarum alte sub terradepressarum, utrum horologium hujusmodi nonmoveatur velocius quam solebat, propter auctamvirtutem ponderum. Quod si inveniatur virtusponderum minui in sublimi, aggravari in subterraneis,recipiatur pro causa ponderis attractio a massacorporea terrae.

4. Similiter, sit natura inquisita Verticitas AcusFerreae, tactae magnete. Circa hanc naturam tale eritbivium. Necesse est ut tactus magnetis vel ex se indatferro verticitatem ad septentriones et austrum; vel utexcitet ferrum tantummodo et habilitet, motus autemipse indatur ex praesentia terrae; ut Gilbertus opinatur,et tanto conatu probare nititur. Itaque huc spectant ea,quae ille perspicaci industria conquisivit. Nimirumquod clavus ferreus, qui diu duravit in situ versus

223

septentriones et austrum, colligat mora diutinaverticitatem, absque tactu magnetis: ac si terra ipsa,quae ob distantiam debiliter operatur (namquesuperficies aut extima incrustatio terrae virtutismagneticae, ut ille vult, expers est), per moram tamenlongam magnetis tactum suppleret, et ferrum exciret,deinde excitum conformaret et verteret. Rursus, quodferrum ignitum et cadens, si in extinctione suaexporrigatur inter septentriones et austrum, colligatquoque verticitatem absque tactu magnetis: ac si partesferri in motu positae per ignitionem, et postea serecipientes, in ipso articulo extinctionis suae magisessent susceptivae et quasi sensitivae virtutis manantisa terra quam alias, et inde fierent tanquam excitae.Verum haec, licet bene observata, tamen non evincuntprorsus quod ille asserit. Instantia crucis autem circa hoc subjectum poteritesse talis. Capiatur terrella ex magnete, et notentur poliejus; et ponantur poli terrellae versus orientem etoccasum, non versus septentriones et austrum, atqueita jaceant; deinde superponatur acus ferrea intacta, etpermittatur ita manere ad dies sex aut septem. Acusvero (nam de hoc non dubitatur) dum manet supermagnetem, relictis polis mundi, se vertet ad polosmagnetis; itaque quamdiu ita manet, vertitur scilicet adorientem et occidentem mundi. Quod si inveniaturacus illa, remota a magnete et posita super versorium,statim se applicare ad septentriones et austrum, veletiam paulatim se eo recipere, tum recipienda est procausa, praesentia terrae; sin aut vertatur (ut prius) inorientem et occidentem, aut perdat verticitatem,habenda est illa causa pro suspecta, et ulteriusinquirendum est.

224

5. Similiter, sit natura inquisita Corporea SubstantiaLunae: an sit tenuis, flammea, sive aerea, ut plurimi expriscis philosophis opinati sunt; an solida et densa, utGilbertus et multi moderni, cum nonnullis ex antiquis,tenent. Rationes posterioris istius opinionis fundanturin hoc maxime, quod luna radios solis reflectat; nequevidetur fieri reflexio lucis nisi a solidis. Itaque instantiae crucis circa hoc subjectum eae essepoterint (si modo aliquae sint) quae demonstrentreflexionem a corpore tenui, qualis est flamma, modosit crassitiei sufficientis. Certe causa crepusculi, interalias, est reflexio radiorum solis a superiore parteaeris. Etiam quandoque reflecti videmus radios solistemporibus vespertinis serenis a fimbriis nubiumroscidarum, non minori splendore, sed potiusillustriori et magis glorioso, quam qui redditur acorpore lunae; neque tamen constat eas nubescoaluisse in corpus densum aquae. Etiam videmusaerem tenebrosum pone fenestras noctu reflecterelucem candelae, non minus quam corpus densum.Tentandum etiam foret experimentum immissionisradiorum solis per foramen super flammam aliquamsubfuscam et caeruleam. Sane radii aperti solis,incidentes in flammas obscuriores, videntur eas quasimortificare, ut conspiciantur magis instar fumi albiquam flammae. Atque haec impraesentiarumoccurrunt, quae sint ex natura instantiarum cruciscirca hanc rem; et meliora fortasse reperiri possunt.Sed notandum semper est, reflexionem a flamma nonesse expectandam, nisi a flamma alicujusprofunditatis; nam aliter vergit ad diaphanum. Hocautem pro certo ponendum, lucem semper in corporeaequali aut excipi et transmitti, aut resilire.

225

6. Similiter, sit natura inquisita Motus Missilium,veluti spiculorum, sagittarum, globulorum, per aerem.Hunc motum Schola (more suo) valde negligenterexpedit; satis habens, si eum nomine motus violenti anaturali (quem vocant) distinguat; et quod ad primampercussionem sive impulsionem attinet, per illud,(quod duo corpora non possint esse in uno loco, ne fiatpenetratio dimensionum,) sibi satisfaciat; et deprocessu continuato istius motus nihil curet. At circahanc naturam bivium est tale: aut iste motus fit ab aerevehente et pone corpus emissum se colligente, instarfluvii erga scapham aut venti erga paleas; aut apartibus ipsius corporis non sustinentibusimpressionem, sed ad eandem laxandam persuccessionem se promoventibus. Atque priorem illumrecipit Fracastorius, et fere omnes qui de hoc motupaulo subtilius inquisiverunt: neque dubium est, quinsint aeris partes in hac re nonnullae; sed alter motusproculdubio verus est, ut ex infinitis constatexperimentis. Sed inter caeteras, poterit esse circa hocsubjectum instantia crucis talis; quod lamina, aut filumferri paulo contumacius, vel etiam calamus sive pennain medio divisa, adducta et curvata inter pollicem etdigitum exiliant. Manifestum enim est, hoc non posseimputari aeri se pone corpus colligenti, quia fonsmotus est in medio laminae vel calami, non inextremis.

7. Similiter sit natura inquisita motus ille rapidus etpotens Expansionis Pulveris Pyrii in flammam; undetantae moles subvertuntur, tanta pondera emittuntur,quanta in cuniculis majoribus et bombardis videmus.Bivium circa hanc naturam tale est. Aut excitatur istemotus a mero corporis appetitu se dilatandi, postquam

226

fuerit inflammatum; aut ab appetitu mixto spirituscrudi, qui rapide fugit ignem, et ex eo circumfuso,tanquam ex carcere, violenter erumpit. Schola autem etvulgaris opinio tantum versatur circa priorem illumappetitum. Putant enim homines se pulchrephilosophari, si asserant flammam ex forma elementinecessitate quadam donari locum amplioremoccupandi quam idem corpus expleverat cum subiretformam pulveris, atque inde sequi motum istum.Interim minime advertunt, licet hoc verum sit, positoquod flamma generetur, tamen posse impediriflammae generationem a tanta mole, quae illamcomprimere et suffocare queat; ut non deducatur resad istam necessitatem de qua loquuntur. Nam quodnecesse sit fieri expansionem, atque inde sequiemissionem aut remotionem corporis quod obstat, sigeneretur flamma, recte putant. Sed ista necessitasplane evitatur, si moles illa solida flammam supprimatantequam generetur. Atque videmus flammam,praesertim in prima generatione, mollem esse etlenem, et requirere cavum in quo experiri et luderepossit. Itaque tanta violentia huic rei per se assignarinon potest. Sed illud verum; generationem hujusmodiflammarum flatulentarum, et veluti ventorumigneorum, fieri ex conflictu duorum corporum,eorumque naturae inter se plane contrariae; alteriusadmodum inflammabilis, quae natura viget insulphure; alterius flammam exhorrentis, qualis estspiritus crudus qui est in nitro; adeo ut fiat conflictusmirabilis, inflammante se sulphure quantum potest(nam tertium corpus, nimirum carbo salicis, nil aliudfere praestat, quam ut illa duo corpora incorporet etcommode uniat), et erumpente spiritu nitri quantumpotest, et una se dilatante (nam hoc faciunt et aer, et

227

omnia cruda, et aqua, ut a calore dilatentur), et peristam fugam et eruptionem interim flammamsulphuris, tanquam follibus occultis, undequaqueexufflante. Poterant autem esse instantiae crucis circa hocsubjectum duorum generum. Alterum eorumcorporum quae maxime sunt inflammabilia, qualiasunt sulphur, caphura, naphtha, et hujusmodi, cumeorum misturis; quae citius et facilius concipiuntflammam quam pulvis pyrius, si non impediantur: exquo liquet appetitum inflammandi per se effectumillum stupendum non operari. Alterum eorum quaeflammam fugiunt et exhorrent, qualia sunt salesomnes. Videmus enim, si jaciantur in ignem, spiritumaqueum erumpere cum fragore antequam flammaconcipiatur; quod etiam leniter fit in foliis paulocontumacioribus, parte aquea erumpente antequamoleosa concipiat flammam. Sed maxime cernitur hoc inargento vivo, quod non male dicitur aqua mineralis.Hoc enim, absque inflammatione, per eruptionem etexpansionem simplicem vires pulveris pyrii fereadaequat; quod etiam admixtum pulveri pyrio ejusvires multiplicare dicitur.

8. Similiter sit natura inquisita, Transitoria NaturaFlammae, et Extinctio ejus Momentanea. Non enimvidetur natura flammea hic apud nos figi et consistere,sed singulis quasi momentis generari, et statimextingui. Manifestum enim est in flammis, quae hiccontinuantur et durant, istam durationem non esseejusdem flammae in individuo, sed fieri persuccessionem novae flammae seriatim generatae,minime autem manere eandem flammam numero; idquod facile perspicitur ex hoc, quod, subtracto

228

alimento sive fomite flammae, flamma statim pereat.Bivium autem circa hanc naturam tale est.Momentanea ista natura aut fit remittente se causaquae eam primo genuit, ut in lumine, sonis, et motibus(quos vocant) violentis; aut quod flamma in natura suapossit hic apud nos manere, sed a contrariis naturiscircumfusis vim patiatur et destruatur. Itaque poterit esse circa hoc subjectum instantiacrucis talis. Videmus flammas in incendiis majoribus,quam alte in sursum ascendant. Quanto enim basisflammae est latior, tanto vertex sublimior. Itaquevidetur principium extinctionis fieri circa latera, ubi abaere flamma comprimitur et male habetur. Atmeditullia flammae, quae aer non contingit sed aliaflamma undique circumdat, eadem numero manent,neque extinguuntur donec paulatim angustientur abaere per latera circumfuso. Itaque omnis flammapyramidalis est basi circa fomitem largior, verticeautem (inimicante aere, nec suppeditante fomite)acutior. At fumus angustior circa basin ascendendodilatatur, et fit tanquam pyramis inversa; quia scilicetaer fumum recipit, flammam (neque enim quispiamsomniet aerem esse flammam accensam, cum sintcorpora plane heterogenea) comprimit. Accuratior autem poterit esse instantia crucis adhanc rem accommodata, si res forte manifestari possitper flammas bicolores. Capiatur igitur situla parva exmetallo, et in ea figatur parva candela cerea accensa;ponatur situla in patera, et circumfundatur spiritusvini in modica quantitate, quae ad labra situlae nonattingat; tum accende spiritum vini. At spiritus ille viniexhibebit flammam magis scilicet caeruleam, lychnuscandelae autem magis flavam. Notetur itaque utrumflamma lychni (quam facile est per colorem a flamma

229

spiritus vini distinguere; neque enim flammae, utliquores, statim commiscentur) maneat pyramidalis,an potius magis tendat ad formam globosam, cum nihilinveniatur quod eam destruat aut comprimat. At hocposterius si fiat, manere flammam eandem numero,quamdiu intra aliam flammam concludatur nec viminimicam aeris experiatur, pro certo ponendum est. Atque de instantiis crucis haec dicta sint. Longioresautem in iis tractandis ad hunc finem fuimus, uthomines paulatim discant et assuefiant de naturajudicare per instantias crucis et experimenta lucifera,et non per rationes probabiles.

XXXVII.

Inter praerogativas instantiarum ponemus loco decimoquinto Instantias Divortii; quae indicant separationesnaturarum earum quae ut plurimum occurrunt.Differunt autem ab instantiis quae subjungunturinstantiis comitatus; quia illae indicant separationesnaturae alicujus ab aliquo concreto cum quo illafamiliariter consuescit, hae vero separationes naturaealicujus ab altera natura. Differunt etiam ab instantiiscrucis; quia nihil determinant, sed monent tantum deseparabilitate unius naturae ab altera. Usus autemearum est ad prodendas falsas formas, et dissipandasleves contemplationes ex rebus obviis orientes; adeo utveluti plumbum et pondera intellectui addant. Exempli gratia: sint naturae inquisitae quatuornaturae illae, quas Contubernales vult esse Telesius, ettanquam ex eadem camera; viz. calidum, lucidum,tenue, mobile sive promptum ad motum. At plurimaeinveniuntur instantiae divortii inter ipsas. Aer enimtenuis est et habilis ad motum, non calidus aut lucidus;luna lucida, absque calore; aqua fervens calida, absque

230

lumine; motus acus ferreae super versorium pernix etagilis, et tamen in corpore frigido, denso, opaco; etcomplura id genus. Similiter sint naturae inquisitae Natura Corporea etActio Naturalis. Videtur enim non inveniri actionaturalis, nisi subsistens in aliquo corpore. Attamenpossit fortasse esse circa hanc rem instantia nonnulladivortii. Ea est actio magnetica, per quam ferrumfertur ad magnetem, gravia ad globum terrae. Addietiam possint aliae nonnullae operationes ad distans.Actio siquidem hujusmodi et in tempore fit, permomenta non in puncto temporis, et in loco, pergradus et spatia. Est itaque aliquod momentumtemporis, et aliquod intervallum loci, in quibus istavirtus sive actio haeret in medio inter duo illa corporaquae motum cient. Reducitur itaque contemplatio adhoc ; utrum illa corpora quae sunt termini motusdisponant vel alterent corpora media, ut persuccessionem et tactum verum labatur virtus a terminoad terminum, et interim subsistat in corpore medio; anhorum nihil sit, praeter corpora et virtutem et spatia?Atque in radiis opticis et sonis et calore et aliisnonnullis operantibus ad distans, probabile est mediacorpora disponi et alterari: eo magis, quod requiraturmedium qualificatum ad deferendam operationemtalem. At magnetica illa sive coitiva virtus admittitmedia tanquam adiaphora, nec impeditur virtus inomnigeno medio. Quod si nil rei habeat virtus illa autactio cum corpore medio, sequitur quod sit virtus autactio naturalis ad tempus nonnullum et in locononnullo subsistens sine corpore; cum neque subsistatin corporibus terminantibus, nec in mediis. Quareactio magnetica poterit esse instantia divortii circanaturam corpoream et actionem naturalem. Cui hoc

231

adjici potest tanquam corollarium aut lucrum nonpraetermittendum: viz. quod etiam secundum sensumphilosophanti sumi possit probatio quod sint entia etsubstantiae separatae et incorporeae. Si enim virtus etactio naturalis, emanans a corpore, subsistere possitaliquo tempore et aliquo loco omnino sine corpore;prope est ut possit etiam emanare in origine sua asubstantia incorporea. Videtur enim non minus requirinatura corporea ad actionem naturalem sustentandamet devehendam, quam ad excitandam aut generandum.

XXXVIII.

Sequuntur quinque ordines instantiarum, quas unovocabulo generali Instantias Lampadis siveInformationis Primae appellare consuevimus. Eae suntquae auxiliantur sensui. Cum enim omnis interpretationaturae incipiat a sensu, atque a sensuumperceptionibus recta, constanti, et munita via ducat adperceptiones intellectus, quae sunt notiones verae etaxiomata; necesse est ut, quanto magis copiosae etexactae fuerint repraesentationes sive praebitionesipsius sensus, tanto omnia cedant facilius et foelicius. Harum autem quinque instantiarum lampadis,primae roborant, ampliant, et rectificant actionessensus immediatas; secundae deducunt non-sensibilead sensibile; tertiae indicant processus continuatos siveseries earum rerum et motuum quae (ut plurimum)non notantur nisi in exitu aut periodis; quartae aliquidsubstituunt sensui in meris destitutionibus; quintaeexcitant attentionem sensus et advertentiam, atque unalimitant subtilitatem rerum. De his autem singulis jamdicendum est.

XXXIX.

232

Inter praerogativas instantiarum ponemus loco decimosexto Instantias Januae sive Portae: eo enim nomineeas appellamus quae juvant actiones sensusimmediatas. Inter sensus autem manifestum est partesprimas tenere Visum, quoad informationem; quarehuic sensui praecipue auxilia conquirenda. Auxiliaautem triplicia esse posse videntur: vel ut percipiat nonvisa; vel ut majore intervallo; vel ut exactius etdistinctius. Primi generis sunt (missis bis-oculis et hujusmodi,quae valent tantum ad corrigendam et levandaminfirmitatem visus non bene dispositi, atque ideo nihilamplius informant) ea quae nuper inventa suntperspicilla; quae latentes et invisibiles corporumminutias, et occultos schematismos et motus (auctainsigniter specierum magnitudine) demonstrant;quorum vi, in pulice, musca, vermiculis, accuratacorporis figura et lineamenta, necnon colores et motusprius non conspicui, non sine admiratione cernuntur.Quinetiam aiunt lineam rectam calamo vel penecillodescriptam, per hujusmodi perspicilla inaequalemadmodum et tortuosam cerni: quia scilicet nec motusmanus, licet per regulam adjutae, nec impressioatramenti aut coloris revera aequalia existant; licet illaeinaequalitates tam minutae sint ut sine adjumentohujusmodi perspicillorum conspici nequeant. Etiamsuperstitiosam quandam observationem in hac re (utfit in rebus novis et miris) addiderunt homines: viz.quod hujusmodi perspicilla opera naturae illustrent,artis dehonestent. Illud vero nihil aliud est quam quodtexturae naturales multo subtiliores sint quamartificiosae. Perspicillum enim illud ad minuta tantumvalet: quale perspicillum si vidisset Democritus,exiluisset forte, et modum videndi atomum (quem ille

233

invisibilem omnino affirmavit) inventum fuisseputasset. Verum incompetentia hujusmodiperspicillorum, praeterquam ad minutias tantum(neque ad ipsas quoque, si fuerint in corporemajusculo), usum rei destruit. Si enim inventumextendi posset ad corpora majora, aut corporummajorum minutias, adeo ut textura panni linteiconspici posset tanquam rete, atque hoc modominutiae latentes et inaequalitates gemmarum,liquorum, urinarum, sanguinis, vulnerum, etmultarum aliarum rerum, cerni possent, magnaeproculdubio ex eo invento commoditates capi possent. Secundi generis sunt illa altera perspicilla quaememorabili conatu adinvenit Galilaeus; quorum ope,tanquam per scaphas aut naviculas, aperiri et exerceripossint propiora cum coelestibus commercia. Hincenim constat, galaxiam esse nodum sivecoacervationem stellarum parvarum, planenumeratarum et distinctarum; de qua re apud antiquostantum suspicio fuit. Hinc demonstrari videtur, quodspatia orbium (quos vocant) planetarum non sint planevacua aliis stellis, sed quod coelum incipiat stellescereantequam ad coelum ipsum stellatum ventum sit; licetstellis minoribus quam ut sine perspicillis istis conspicipossint. Hinc choreas illas stellarum parvarum circaplanetam Jovis (unde conjici possit esse in motibusstellarum plura centra) intueri licet. Hincinaequalitates luminosi et opaci in luna distinctiuscernuntur et locantur; adeo ut fieri possit quaedamseleno-graphia. Hinc maculae in sole, et id genus:omnia certe inventa nobilia, quatenus fides hujusmodidemonstrationibus tuto adhiberi possit. Quae nobis obhoc maxime suspectae sunt, quod in istis paucissistatur experimentum, neque alia complura

234

investigatu aeque digna eadem ratione inventa sint. Tertii generis sunt bacilla illa ad terrasmensurandas, astrolabia, et similia; quae sensumvidendi non ampliant, sed rectificant et dirigunt. Quodsi sint aliae instantiae quae reliquos sensus juvent inipsorum actionibus immediatis et individuis, tamen siejusmodi sint quae informationi ipsi nihil addant plusquam jam habetur, ad id quod nunc agitur non faciunt.Itaque earum mentionem non fecimus.

XL.

Inter praerogativas instantiarum ponemus loco decimoseptimo Instantias Citantes, sumpto vocabulo a foriscivilibus, quia citant ea ut compareant quae prius noncomparuerunt; quas etiam Instantias Evocantesappellare consuevimus. Eae deducunt non-sensibile adsensibile. Sensum autem fugiunt res, vel propter distantiamobjecti locati; vel propter interceptionem sensus percorpora media; vel quia objectum non est habile adimpressionem in sensu faciendam; vel quia deficitquantum in objecto pro feriendo sensu; vel quiatempus non est proportionatum ad actuandumsensum; vel quia objecti percussio non toleratur asensu; vel quia objectum ante implevit et posseditsensum, ut novo motui non sit locus. Atque haecpraecipue ad visum pertinent, et deinde ad tactum.Nam hi duo sensus sunt informativi ad largum, atquede communibus objectis; ubi reliqui tres non informentfere, nisi immediate et de propriis objectis.

1. In primo genere non fit deductio ad sensibile, nisirei, quae cerni non possit propter distantiam,adjiciatur aut substituatur alia res quae sensum magis

235

e longinquo provocare et ferire possit: veluti insignificatione rerum per ignes, campanas, et similia.

2. In secundo genere fit deductio, cum ea quae interiuspropter interpositionem corporum latent, neccommode aperiri possunt, per ea quae sunt insuperficie, aut ab interioribus effluunt, perducuntur adsensum: ut status humanorum corporum per pulsus, eturinas, et similia.

3 [e] 4. At tertii et quarti generis deductiones adplurima spectant, atque undique in rerum inquisitionesunt conquirendae. Hujus rei exempla sunt. Patet quodaer, et spiritus, et hujusmodi res quae sunt totocorpore tenues et subtiles, nec cerni nec tangi possint.Quare in inquisitione circa hujusmodi corporadeductionibus omnino est opus. Sit itaque natura inquisita Actio et Motus Spiritusqui includitur in corporibus tangibilibus. Omne enimtangibile apud nos continet spiritum invisibilem etintactilem, eique obducitur atque eum quasi vestit.Hinc fons triplex potens ille et mirabilis processusspiritus in corpore tangibili. Spiritus enim in retangibili, emissus, corpora contrahit et desiccat;detentus, corpora intenerat et colliquat; nec prorsusemissus nec prorsus detentus, informat, membrificat,assimilat, egerit, organizat, et similia. Atque haecomnia deducuntur ad sensibile per effectus conspicuos. Etenim in omni corpore tangibili inanimato, spiritusinclusus primo multiplicat se, et tanquam depascitpartes tangibiles eas quae sunt maxime ad hoc facileset praeparatae, easque digerit et conficit et vertit inspiritum, et deinde una evolant. Atque haec confectio etmultiplicatio spiritus deducitur ad sensum per

236

diminutionem ponderis. In omni enim desiccatione,aliquid defluit de quanto; neque id ipsum ex spiritutantum praeinexistente, sed ex corpore quod prius fuittangibile et noviter versum est: spiritus enim nonponderat. Egressus autem sive emissio spiritusdeducitur ad sensibile in rubigine metallorum, et aliisputrefactionibus ejus generis quae sistunt se antequampervenerint ad rudimenta vitae; nam illae ad tertiumgenus processus pertinent. Etenim in corporibus magiscompactis spiritus non invenit poros et meatus perquos evolet: itaque cogitur partes ipsas tangibilesprotrudere et ante se agere, ita ut illae simul exeant;atque inde fit rubigo, et similia. At contractio partiumtangibilium, postquam aliquid de spiritu fueritemissum (unde sequitur illa desiccatio), deducitur adsensibile tum per ipsam duritiem rei auctam, tummulto magis per scissuras, angustiationes,corrugationes, et complicationes corporum, quae indesequuntur. Etenim partes ligni desiliunt etangustiantur; pelles currugantur; neque id solum, sed(si subita fuerit emissio spiritus per calorem ignis)tantum properant ad contractionem ut se complicent etconvolvant. At contra, ubi spiritus detinetur, et tamen dilataturet excitatur per calorem aut ejus analoga (id quod fit incorporibus magis solidis aut tenacibus), tum verocorpora emolliuntur, ut ferrum candens; fluunt, utmetalla; liquefiunt, ut gummi, cera, et similia. Itaquecontrariae illae operationes caloris (ut ex eo aliadurescant, alia liquescant) facile conciliantur; quia inillis spiritus emittitur, in his agitatur et detinetur:quorum posterius est actio propria caloris et spiritus;prius, actio partium tangibilium tantum peroccasionem spiritus emissi.

237

Ast ubi spiritus nec detinetur prorsus nec prorsusemittitur, sed tantum inter claustra sua tentat etexperitur, atque nacta est partes tangibiles obedienteset sequaces in promptu, ita ut quo spiritus agit eaesimul sequantur; tum vero sequitur efformatio incorpus organicum, et membrificatio, et reliquaeactiones vitales, tam in vegetabilibus quam inanimalibus. Atque haec maxime deducuntur adsensum per notationes diligentes primorumincoeptuum et rudimentorum sive tentamentorumvitae in animalculis ex putrefactione natis: ut in ovisformicarum, vermibus, muscis, ranis post imbrem, etc.Requiritur autem ad vivificationem et lenitas caloris etlentor corporis; ut spiritus nec per festinationemerumpat, nec per contumaciam partium coerceatur,quin potius ad cerae modum illas plicare et effingerepossit. Rursus, differentia illa spiritus, maxime nobilis etad plurima pertinens (viz. spiritus abscissi, ramosisimpliciter, ramosi simul et cellulati; ex quibus priorest spiritus omnium corporum inanimatorum,secundus vegetabilium, tertius animalium), perplurimas instantias deductorias tanquam sub oculosponitur. Similiter patet, quod subtiliores texturae etschematismi rerum (licet toto corpore visibilium auttangibilium) nec cernantur nec tangantur. Quare in hisquoque per deductionem procedit informatio. Atdifferentia schematismorum maxime radicalis etprimaria sumitur ex copia vel paucitate materiae quaesubit idem spatium sive dimensum. Reliqui enimschematismi (qui referuntur ad dissimilaritatespartium, quae in eodem corpore continentur, etcollocationes ac posituras earundem) prae illo alterosunt secundarii.

238

Sit itaque natura inquisita Expansio sive CoitioMateriae in corporibus respective: viz. quantummateriae impleat quantum dimensum in singulis.Etenim nil verius in natura quam propositio illagemella, ex nihilo nihil fieri, neque quicquam innihilum redigi: verum quantum ipsum materiae sivesummam totalem constare, nec augeri aut minui. Necillud minus verum, ex quanto illo materiae sub iisdemspatiis sive dimensionibus, pro diversitate corporum,plus et minus contineri: ut in aqua plus, in aere minus;adeo ut si quis asserat aliquod contentum aquae in parcontentum aeris verti posse, idem sit ac si dicat aliquidposse redigi in nihilum; contra, si quis asserat aliquodcontentum aeris in par contentum aquae verti posse,idem sit ac si dicat aliquid posse fieri ex nihilo. Atqueex copia ista et paucitate materiae notiones illae densiet rari, quae varie et promiscue accipiuntur, proprieabstrahuntur. Assumenda est et assertio illa tertia,etiam satis certa: quod hoc de quo loquimur plus etminus materiae in corpore hoc vel illo ad calculos (factacollatione) et proportiones exactas aut exactispropinquas reduci possit. Veluti si quis dicat inesse indato contento auri talem coacervationem materiae, utopus habeat spiritus vini, ad tale quantum materiaeaequandum, spatio vicies et semel majore quam impletaurum, non erraverit. Coacervatio autem materiae et rationes ejusdeducuntur ad sensibile per pondus. Pondus enimrespondet copiae materiae, quoad partes rei tangibilis;spiritus autem, et ejus quantum ex materia, non venitin computationem per pondus; levat enim ponduspotius quam gravat. At nos hujus rei tabulam fecimussatis accuratam; in qua pondera et spatia singulorummetallorum, lapidum praecipuorum, lignorum,

239

liquorum, oleorum, et plurimorum aliorum corporumtam naturalium quam artificialium, excepimus: rempolychrestam, tam ad lucem informationis quam adnormam operationis; et quae multas res revelet omninopraeter expectatum. Neque illud pro minimohabendum est, quod demonstret omnem varietatemquae in corporibus tangibilibus nobis notis versatur(intelligimus autem corpora bene unita, nec planespongiosa et cava et magna ex parte aere impleta) nonultra rationes partium 21 excedere: tam finita scilicetest natura, aut saltem illa pars ejus cujus usus ad nosmaxime pertinet. Etiam diligentiae nostrae esse putavimus, experiri siforte capi possint rationes corporum non tangibiliumsive pneumaticorum, respectu corporum tangibilium.Id quod tali molitione aggressi sumus. Phialam vitreamaccepimus, quae unciam fortasse unam capere possit;parvitate vasis usi, ut minori cum calore posset fierievaporatio sequens. Hanc phialam spiritu viniimplevimus fere ad collum; eligentes spiritum vini,quod per tabulam priorem eum esse ex corporibustangibilibus (quae bene unita, nec cava sunt)rarissimum, et minimum continens materiae sub suodimenso, observavimus. Deinde pondus aquae cumphiala ipsa exacte notavimus. Postea vesicamaccepimus, quae circa duas pintas contineret. Ex eaaerem omnem, quoad fieri potuit, expressimus eousque ut vesicae ambo latera essent contigua: etiamprius vesicam oleo oblevimus cum fricatione leni, quovesica esset clausior: ejus, si qua erat, porositate oleoobturata. Hanc vesicam circa os phialae, ore phialaeintra os vesicae recepto, fortiter ligavimus; filo parumcerato, ut melius adhaeresceret arctius ligaret. Tumdemum phialam supra carbones ardentes in foculo

240

collocavimus. At paulo post vapor sive aura spiritusvini, per calorem dilatati et in pneumaticum versi,vesicam paulatim sufflavit, eamque universam veliinstar undequaque extendit. Id postquam factum fuit,continuo vitrum ab igne removimus, et super tapetemposuimus ne frigore disrumperetur; statim quoque insummitate vesicae foramen fecimus, ne vapor, cessantecalore, in liquorem restitutus resideret, et rationesconfunderet. Tum vero vesicam ipsam sustulimus, etrursus pondus excepimus spiritus vini qui remanebat.Inde quantum consumptum fuisset in vaporem seupneumaticum computavimus: et facta collationequantum locum sive spatium illud corpus implessetquando esset spiritus vini in phiala, et rursus quantumspatium impleverit postquam factum fuissetpneumaticum in vesica, rationes subduximus: exquibus manifeste liquebat, corpus istud ita versum etmutatum expansionem centuplo majorem quam anteahabuisset acquisivisse. Similiter sit natura inquisita Calor aut Frigus; ejusnempe gradus, ut a sensu non percipiantur obdebilitatem. Haec deducuntur ad sensum per vitrumcalendare, quale superius descripsimus. Calor enim etfrigus, ipsa non percipiuntur ad tactum; at calor aeremexpandit, frigus contrahit. Neque rursus illa expansioet contractio aeris percipitur ad visum; at aer illeexpansus aquam deprimit, contractus attollit; ac tumdemum fit deductio ad visum, non ante, aut alias. Similiter sit natura inquisita Mistura Corporum: viz.quid habeant ex aqueo, quid ex oleoso, quid ex spiritu,quid ex cinere et salibus, et hujusmodi; vel etiam (inparticulari) quid habeat lac butyri, quid coaguli, quidseri, et hujusmodi. Haec deducuntur ad sensum perartificiosas et peritas separationes, quatenus ad

241

tangibilia. At natura spiritus in ipsis, licet immediatenon percipiatur, tamen deprehenditur per variosmotus et nixus corporum tangibilium in ipso actu etprocessu separationis suae; atque etiam peracrimonias, corrosiones, et diversos colores, odores, etsapores eorundem corporum post separationem. Atquein hac parte, per distillationes atque artificiosasseparationes, strenue sane ab hominibus elaboratumest; sed non multo foelicius quam in caeterisexperimentis, quae adhuc in usu sunt: modis nimirumprorsus palpatoriis, et viis caecis, et magis operosequam intelligenter; et (quod pessimum est) nulla cumimitatione aut aut aemulatione naturae, sed cumdestructione (per calores vehementes aut virtutes nimisvalidas) omnis subtilioris schematismi, in quo occultaererum virtutes et consensus praecipue sitae sunt.Neque illud etiam, quod alias monuimus, hominibus inmentem aut observationem venire solet in hujusmodiseparationibus: hoc est, plurimas qualitates, incorporum vexationibus tam per ignem quam aliosmodos, indi ab ipso igne iisque corporibus quae adseparationem adhibentur, quae in composito prius nonfuerunt; unde mirae fallaciae. Neque enim scilicetvapor universus, qui ex aqua emittitur per ignem,vapor aut aer antea fuit in corpore aquae; sed factus estmaxima ex parte per dilatationem aquae ex caloreignis. Similiter in genere omnes exquisitae probationescorporum sive naturalium sive artificialium, per quasvera dignoscuntur ab adulterinis, meliora a vilioribus,huc referri debent: deducunt enim non-sensibile adsensibile. Sunt itaque diligenti cura undiqueconquirendae.

242

5. Quintum vero genus latitantiae quod attinet,manifestum est actionem sensus transigi in motu,motum in tempore. Si igitur motus alicujus corporis sitvel tam tardus, vel tam velox, ut non sit proportionatusad momenta in quibus transigitur actio sensus,objectum omnino non percipitur; ut in motu indicishorologii, et rursus in motu pilae sclopeti. Atque motusqui ob tarditatem non percipitur, facile et ordinariodeducitur ad sensum per summas motus; qui vero obvelocitatem, adhuc non bene mensurari consuevit; sedtamen postulat inquisitio naturae ut hoc fiat inaliquibus.

6. Sextum autem genus, ubi impeditur sensus propternobilitatem objecti, recipit deductionem, vel perelongationem majorem objecti a sensu; vel perhebetationem objecti per interpositionem medii talis,quod objectum debilitet, non annihilet; vel peradmissionem et exceptionem objecti reflexi, ubipercussio directa sit nimis fortis, ut solis in pelviaquae.

7. Septimum autem genus latitantiae, ubi sensus itaoneratur objecto ut novae admissioni non sit locus, nonhabet fere locum nisi in olfactu et odoribus; nec ad idquod agitur multum pertinet. Quare de deductionibusnon-sensibilis ad sensibile, haec dicta sint. Quandoque tamen deductio fit non ad sensumhominis, sed ad sensum alicujus alterius animaliscujus sensus in aliquibus humanum excellet: utnonnullorum odorum, ad sensum canis; lucis, quae inaere non extrinsecus illuminato latenter existit, adsensum felis, noctuae, et hujusmodi animalium quaecernunt noctu. Recte enim notavit Telesius, etiam in

243

aere ipso inesse lucem quandam originalem, licetexilem et tenuem, et maxima ex parte oculis hominumaut plurimorum animalium non inservientem; qui illaanimalia, ad quorum sensum hujusmodi lux estproportionata, cernant noctu; id quod vel sine lucefieri, vel per lucem internam, minus credibile est. Atque illud utique notandum est, de destitutionibussensuum eorumque remediis hic nos tractare. Namfallaciae sensuum ad proprias inquisitiones de sensu etsensibili remittendae sunt: excepta illa magna fallaciasensuum nimirum quod constituant lineas rerum exanalogia hominis, et non ex analogia universi; quae noncorrigitur nisi per rationem et philosophiamuniversalem.

XLI.

Inter praerogativas instantiarum ponemus loco decimooctavo Instantias Viae, quas etiam InstantiasItinerantes et Instantias Articulatas appellareconsuevimus. Eae sunt quae indicant naturae motusgradatim continuatos. Hoc autem genus instantiarumpotius fugit observationem quam sensum. Mira enimest hominum circa hanc rem indiligentia.Contemplantur siquidem naturam tantummododesultorie et per periodos, et postquam corpora fuerintabsoluta ac completa, et non in operatione sua. Quod siartificis alicujus ingenia et industriam explorare etcontemplari quis cuperet, is non tantum materiasrudes artis atque deinde opera perfecta conspiceredesideraret, sed potius praesens esse cum artifexoperatur et opus suum promovet. Atque similequiddam circa naturam faciendum est. Exempli gratia;si quis de vegetatione plantarum inquirat, eiinspiciendum est ab ipsa satione seminis alicujus (id

244

quod per extractionem, quasi singulis diebus, seminumquae per biduum, triduum, quatriduum, et sicdeinceps, in terra manserunt, eorumque diligentemintuitum, facile fieri potest), quomodo et quandosemen intumescere et turgere incipiat et veluti spirituimpleri; deinde quomodo corticulam rumpere etemittere fibras, cum latione nonnulla sui interimsursum, nisi terra fuerit admodum contumax;quomodo etiam emittat fibras, partim radicalesdeorsum, partim cauliculares sursum, aliquandoserpendo per latera, si ex ea parte inveniat terramapertam et magis facilem; et complura id genus.Similiter facere oportet circa exclusionem ovorum; ubifacile conspici dabitur processus vivificandi etorganizandi, et quid et quae partes fiant ex vitello, quidex albumine ovi, et alia. Similis est ratio circa animaliaex putrefactione. Nam circa animalia perfecta etterrestria, per exectiones foetuum ex utero, minushumanum esset ista inquirere; nisi forte per occasionesabortuum, et venationum, et similium. Omnino igiturvigilia quaedam servanda est circa naturam, ut quaemelius se conspiciendam praebeat noctu quaminterdiu. Istae enim contemplationes tanquamnocturnae censeri possint, ob lucernae parvitatem etperpetuationem. Quin et in inanimatis idem tentandum est; id quodnos fecimus in inquirendis aperturis liquorum perignem. Alius enim est modus aperturae in aqua, aliusin vino, alius in aceto, alius in omphacio; longe alius inlacte, et oleo, et caeteris. Id quod facile cernere erat perebullitionem super ignem lenem, et in vase vitreo, ubiomnia cerni perspicue possint. Verum haec breviusperstringimus; fusius et exactius de iis sermoneshabituri, cum ad inventionem latentis rerum processus

245

ventum erit. Semper enim memoria tenendum est, noshoc loco non res ipsas tractare, sed exempla tantumadducere.

XLII.

Inter praerogativas instantiarum ponemus loco decimonono Instantias Supplementi, sive Substitutionis; quasetiam Instantias Perfugii appellare consuevimus. Eaesunt, quae supplent informationem ubi sensus planedestituitur; atque idcirco ad eas confugimus cuminstantiae propriae haberi non possint. Dupliciterautem fit substitutio; aut per Graduationem, aut perAnaloga. Exempli gratia: non invenitur medium quodinhibeat prorsus operationem magnetis in movendoferrum; non aurum interpositum, non argentum, nonlapis, non vitrum, lignum, aqua, oleum, pannus autcorpora fibrosa, aer, flamma, et caetera. Attamen perprobationem exactam fortasse inveniri possit aliquodmedium, quod hebetet virtutem ipsius plus quamaliquod aliud, comparative et in aliquo gradu: velutiquod non trahat magnes ferrum per tantam crassitiemauri quam per par spatium aeris; aut per tantumargentum ignitum quam per frigidum; et sic desimilibus. Nam de his nos experimentum non fecimus ;sed sufficit tamen ut proponantur loco exempli.Similiter non invenitur hic apud nos corpus quod nonsuscipiat calidum igni approximatum. Attamen longecitius suscipit calorem aer quam lapis. Atque talis estsubstitutio quae fit per Gradus. Substitutio autem per Analoga, utilis sane, sedminus certa est; atque idcirco cum judicio quodamadhibenda. Ea fit, cum deducitur non-sensibile adsensum, non per operationes sensibiles ipsius corporisinsensibilis, sed per contemplationem corporis alicujus

246

cognati sensibilis. Exempli gratia: si inquiratur deMistura Spirituum, qui sunt corpora non-visibilia,videtur esse cognatio quaedam inter corpora et fomitessive alimenta sua. Fomes autem flammae videtur esseoleum et pinguia; aeris, aqua et aquea: flammae enimmultiplicant se super halitus olei, aer super vaporesaquae. Videndum itaque de mistura aquae et olei, quaese manifestat ad sensum; quandoquidem mistura aeriset flammei generis fugiat sensum. At oleum et aquainter se per compositionem aut agitationem imperfecteadmodum miscentur: eadem in herbis, et sanguine, etpartibus animalium, accurate et delicate miscentur.Itaque simile quiddam fieri possit circa misturamflammei et aerei generis in spiritalibus: quae perconfusionem simplicem non bene sustinent misturam,eadem tamen in spiritibus plantarum et animaliummisceri videntur; praesertim cum omnis spiritusanimatus depascat humida utraque, aquea et pinguia,tanquam fomites suos. Similiter si non deperfectioribus misturis spiritalium, sed decompositione tantum inquiratur; nempe, utrum facileinter se incorporentur, an potius (exempli gratia) sintaliqui venti et exhalationes, aut alia corpora spiritalia,quae non miscentur cum aere communi, sed tantumhaerent et natant in eo, in globulis et guttis, et potiusfranguntur ac comminuuntur ab aere quam in ipsumrecipiuntur et incorporantur: hoc in aere communi etaliis spiritalibus, ob subtilitatem corporum, percipi adsensum non potest; attamen imago quaedam hujus rei,quatenus fiat, concipi possit in liquoribus argenti vivi,olei, aquae; atque etiam in aere, et fractione ejus,quando dissipatur et ascendit in parvis portiunculisper aquam; atque etiam in fumis crassioribus; deniquein pulvere excitato et haerente in aere; in quibus

247

omnibus non fit incorporatio. Atque repraesentatiopraedicta in hoc subjecto non mala est, si illud primodiligenter inquisitum fuerit, utrum possit esse talisheterogenia inter spiritalia qualis invenitur interliquida; nam tum demum haec simulacra perAnalogiam non incommode substituentur. Atque de instantiis istis supplementi, quod diximusinformationem ab iis hauriendam esse, quando desintinstantiae propriae, loco perfugii; nihilominus intelligivolumus, quod illae etiam magni sint usus etiam cumpropriae instantiae adsint; ad roborandam scilicetinformationem una cum propriis. Verum de hisexactius dicemus quando ad Adminicula Inductionistractanda sermo ordine dilabetur.

XLIII.

Inter praerogativas instantiarum ponemus locovicesimo Instantias Persecantes; quas etiam InstantiasVellicantes appellare consuevimus, sed diversa ratione.Vellicantes enim eas appellamus, quia vellicantintellectum, persecantes, quia persecant naturam: undeetiam illas quandoque Instantias Democritinominamus. Eae sunt, quae de admirabili et exquisitasubtilitate naturae intellectum submonent, ut exciteturet expergiscatur ad attentionem et observationem etinquisitionem debitam. Exempli gratia: quod parumguttulae atramenti ad tot literas vel lineas extendatur;quod argentum, exterius tantum inauratum, ad tantamlongitudinem fili inaurati continuetur; quod pusillusvermiculus, qualis in cute invenitur, habeat in sespiritum simul et figuram dissimilarem partium; quodparum croci etiam dolium aquae colore inficiat; quodparum zibethi aut aromatis longe majus contentumaeris odore; quod exiguo suffitu tanta excitetur nubes

248

fumi; quod sonorum tam accuratae differentiae, qualessint voces articulatae, per aerem undequaque vehantur,atque per foramina et poros etiam ligni et aquae (licetadmodum extenuatae) penetrent, quin etiamrepercutiantur, idque tam distincte et velociter; quodlux et color, etiam tanto ambitu et tam perniciter, percorpora solida vitri, aquae, et cum tanta et tamexquisita varietate imaginum permeent, etiamrefringantur et reflectantur; quod magnes per corporaomnigena, etiam maxime compacta, operetur: sed(quod magis mirum est) quod in his omnibus, inmedio adiaphoro (quale est aer) unius actio aliam nonmagnopere impediat; nempe quod eodem tempore perspatia aeris devehantur et visibilium tot imagines, etvocis articulatae tot percussiones, et tot odoresspecificati, ut violae, rosae; etiam calor et frigus etvirtutes magneticae; omnia (inquam) simul, unoalterum non impediente, ac si singula haberent vias etmeatus suos proprios separatos, neque unum inalterum impingeret aut incurreret. Solemus tamen utiliter hujusmodi instantiispersecantibus subjungere instantias, quas MetasPersecationis appellare consuevimus; veluti quod in iis,quae diximus, una actio in diverso genere aliam nonperturbet aut impediat, cum tamen in eodem genereuna aliam domet et extinguat: veluti, lux solis, lucemcicindelae; sonitus bombardae, vocem; fortior odor,delicatiorem; intensior calor, remissiorem; lamina ferriinterposita inter magnetem et aliud ferrum,operationem magnetis. Verum de his quoque interAdminicula Inductionis erit proprius dicendi locus.

XLIV.

Atque de instantiis quae juvant sensum, jam dictum

249

est; quae praecipui usus sunt ad Partem Informativam.Informatio enim incipit a sensu. At universumnegotium desinit in Opera; atque quemadmodum illudprincipium, ita hoc finis rei est. Sequentur itaqueinstantiae praecipui usus ad partem operativam. Eaegenere duae sunt, numero septem; quas universas,generali nomine, Instantias Practicas appellareconsuevimus. Operativae autem partis, vitia duo;totidemque dignitates instantiarum in genere. Autenim fallit operatio, aut onerat nimis. Fallit operatiomaxime (praesertim post diligentem naturaruminquisitionem) propter male determinatas etmensuratas corporum vires et actiones. Vires autem etactiones corporum circumscribuntur et mensurantur,aut per spatia loci, aut per momenta temporis, aut perunionem quanti, aut per praedominantiam virtutis;quae quatuor nisi fuerint probe et diligenter pensitata,erunt fortasse scientiae speculatione quidem pulchrae,sed opere inactivae. Instantias vero quatuor itidem,quae huc referuntur, uno nomine InstantiasMathematicas vocamus, et Instantias Mensurae. Onerosa autem fit praxis, vel propter misturamrerum inutilium, vel propter multiplicationeminstrumentorum, vel propter molem materiae etcorporum quae ad aliquod opus requiri contigerint.Itaque eae instantiae in pretio esse debent, quae autdirigunt operativam ad ea quae maxime hominumintersunt; aut quae parcunt instrumentis; aut quaeparcunt materiae sive supellectili. Eas autem tresinstantias quae huc pertinent, uno nomine InstantiasPropitias sive Benevolas vocamus. Itaque de hisseptem instantiis jam sigillatim dicemus; atque cum iispartem illam de Praerogativis sive DignitatibusInstantiarum claudemus.

250

XLV.

Inter praerogativas instantiarum ponemus locovicesimo primo Instantias Virgae, sive Radii; quasetiam Instantias Perlationis, vel de Non Ultra appellareconsuevimus. Virtutes enim rerum et motus operanturet expediuntur per spatia non indefinita aut fortuita,sed finita et certa; quae ut in singulis naturis inquisitisteneantur et notentur plurimum interest practicae, nonsolum ad hoc, ut non fallat, sed etiam ut magis sit auctaet potens. Etenim interdum datur virtutes producere,et distantias tanquam retrahere in propius; ut inperspecillis. Atque plurimae virtutes operantur et afficiunttantum per tactum manifestum; ut fit in percussionecorporum, ubi alterum non summovet alterum, nisiimpellens impulsum tangat. Etiam medicinae quaeexterius applicantur, ut unguenta, emplastra, nonexercent vires suas nisi per tactum corporis. Deniqueobjecta sensuum tactus et gustus non feriunt nisicontigua organis. Sunt et aliae virtutes quae operantur ad distantiam,verum valde exiguam, quarum paucae adhuc notataesunt, cum tamen plures sint quam hominessuspicentur: ut (capiendo exempla ex vulgatis) cumsuccinum aut gagates trahunt paleas; bullaeapproximatae solvunt bullas; medicinae nonnullaepurgativae eliciunt humores ex alto, et hujusmodi. Atvirtus illa magnetica per quam ferrum et magnes, velmagnetes invicem, coeunt, operatur intra orbemvirtutis certum, sed parvum; ubi contra, si sit aliquavirtus magnetica emanans ab ipsa terra (paulonimirum interiore) super acum ferream, quatenus adverticitatem, operatio fiat ad distantiam magnam. Rursus, si sit aliqua vis magnetica quae operetur per

251

consensum inter globum terrae et ponderosa, aut interglobum lunae et aquas maris (quae maxime credibilisvidetur in fluxibus et refluxibus semi-menstruis), autinter coelum stellatum et planetas, per quam evocenturet attollantur ad sua apogaea; haec omnia operantur addistantias admodum longinquas. Inveniuntur etquaedam inflammationes sive conceptiones flammae,quae fiunt ad distantias bene magnas, in aliquibusmateriis; ut referunt de naphtha Babylonica. Caloresetiam insinuant se per distantias amplas, quod etiamfaciunt frigora; adeo ut habitantibus circa Canadammoles sive massae glaciales, quae abrumpuntur etnatant per oceanum septentrionalem et deferuntur perAtlanticum versus illas oras, percipiantur et incutiantfrigora e longinquo. Odores quoque (licet in hisvideatur semper esse quaedam emissio corporea)operantur ad distantias notabiles; ut evenire soletnavigantibus juxta litora Floridae, aut etiam nonnullaHispaniae, ubi sunt sylvae totae ex arboribus limonum,arantiorum, et hujusmodi plantarum odoratarum, autfrutices rorismarini, majoranae, et similium. Postremoradiationes lucis et impressiones sonorum operanturscilicet ad distantias spatiosas. Verum haec omnia, utcunque operentur addistantias parvas sive magnas, operantur certe adfinitas et naturae notas, ut sit quiddam Non Ultra:idque pro rationibus, aut molis seu quanti corporum;aut vigoris et debilitatis virtutum; aut favoribus etimpedimentis mediorum; quae omnia incomputationem venire et notari debent. Quinetiammensurae motuum violentorum (quos vocant), utmissilium, tormentorum, rotarum, et similium, cumhae quoque manifesto suos habeant limites certos,notandae sunt.

252

Inveniuntur etiam quidam motus et virtutescontrariae illis, quae operantur per tactum et non addistans; quae operantur scilicet ad distans et non adtactum; et rursus, quae operantur remissius addistantiam minorem et fortius ad distantiam majorem.Etenim visio non bene transigitur ad tactum, sedindiget medio et distantia. Licet meminerim meaudisse ex relatione cujusdam fide digni, quod ipse incurandis oculorum suorum cataractis (erat autem curatalis, ut immitteretur festuca quaedam parva argenteaintra primam oculi tunicam, quae pelliculam illamcataractae removeret et truderet in angulum oculi)clarissime vidisset festucam illam supra ipsampupillam moventem. Quod utcunque verum essepossit, manifestum est majora corpora non bene autdistincte cerni nisi in cuspide coni, coeuntibus radiisobjecti ad nonnullam distantiam. Quin etiam insenibus oculus melius cernit remoto objecto paulolongius, quam propius. In missilibus autem certum estpercussionem non fieri tam fortem ad distantiamnimis parvam, quam paulo post. Haec itaque et similiain mensuris motuum quoad distantias notanda sunt. Est et aliud genus mensurae localis motuum, quodnon praetermittendum est. Illud vero pertinet admotus non progressivos, sed sphaericos; hoc est, adexpansionem corporum in majorem sphaeram, autcontractionem in minorem. Inquirendum enim estinter mensuras istas motuum, quantamcompressionem aut extensionem corpora (pro naturaipsorum) facile et libenter patiantur, et ad quemterminum reluctari incipiant, adeo ut ad extremumNon Ultra ferant; ut cum vesica inflata comprimitur,sustinet illa compressionem nonnullam aeris, sed simajor fuerit, non patitur aer, sed rumpitur vesica.

253

At nos hoc ipsum subtiliore experimento magisexacte probavimus. Accepimus enim campanulam exmetallo, leviorem scilicet et tenuiorem, quali adexcipiendum salem utimur; eamque in pelvim aquaeimmisimus, ita ut deportaret secum aerem quicontinebatur in concavo usque ad fundum pelvis.Locaveramus autem prius globulum in fundo pelvis,super quem campanula imponenda esset. Quare illudeveniebat, ut si globulus ille esset minusculus (proratione concavi), reciperet se aer in locum minorem, etcontruderetur solum, non extruderetur. Quod sigrandioris esset magnitudinis quam ut aer libentercederet, tum aer majoris pressurae impatienscampanulam ex aliqua parte elevabat, et in bullisascendebat. Etiam ad probandum qualem extensionem (nonminus quam compressionem) pateretur aer, talequippiam practicavimus. Ovum vitreum accepimus,cum parvo foramine in uno extremo ovi. Aerem perforamen exuctione forti attraximus, et statim digitoforamen illud obturavimus, et ovum in aquamimmersimus, et dein digitum removimus. Aer verotensura illa per exuctionem facta tortus et magis quampro natura sua dilatatus, ideoque se recipere etcontrahere nitens (ita ut si ovum illud in aquam nonfuisset immersum, aerem ipsum traxisset cum sibilo),aquam traxit ad tale quantum quale sufficere posset adhoc, ut aer antiquam recuperaret sphaeram sivedimensionem. Atque certum est corpora tenuiora (quale est aer)pati contractionem nonnullam notabilem, ut dictumest; at corpora tangibilia (quale est aqua) multo aegriuset ad minus spatium patiuntur compressionem.Qualem autem patiatur, tali experimento inquisivimus.

254

Fieri fecimus globum ex plumbo cavum, qui duascirciter pintas vinarias contineret; eumque satis perlatera crassum, ut majorem vim sustineret. In illumaquam immisimus, per foramen alicubi factum; atqueforamen illud, postquam globus aqua impletus fuisset,plumbo liquefacto obturavimus, ut globus deveniretplane consolidatus. Dein globum forti malleo ad duolatera adversa complanavimus; ex quo necesse fuitaquam in minus contrahi, cum sphaera figurarum sitcapacissima. Deinde, cum malleatio non ampliussufficeret, aegrius se recipiente aqua, molendino seutorculari usi sumus; ut tandem aqua, impatienspressurae ulterioris, per solida plumbi (instar rorisdelicati) exstillaret. Postea, quantum spatii per eamcompressionem imminutum foret computavimus;atque tantam compressionem passam esse aquam (sedviolentia magna subactam) intelleximus. At solidiora, sicca, aut magis compacta, qualia suntlapides et ligna, necnon metalla, multo adhuc minoremcompressionem aut extensionem, et fereimperceptibilem ferunt; sed vel fractione, velprogressione, vel aliis pertentationibus se liberant: utin curvationibus ligni aut metalli, horologiismoventibus per complicationem laminae, missilibus,malleationibus, et innumeris aliis motibus apparet.Atque haec omnia cum mensuris suis in indagationenaturae notanda et exploranda sunt, aut in certitudinesua, aut per aestimativas, aut per comparativas, proutdabitur copia.

XLVI.

Inter praerogativas instantiarum ponemus locovicesimo secundo Instantias Curriculi, quas etiamInstantias ad Aquam appellare consuevimus; sumpto

255

vocabulo a clepsydris apud antiquos, in quasinfundebatur aqua, loco arenae. Eae mensurantnaturam per momenta temporis, quemadmodumInstantiae Virgae per gradus spatii. Omnis enim motussive actio naturalis transigitur in tempore; aliusvelocius, alius tardius, sed utcunque momentis certis etnaturae notis. Etiam illae actiones quae subito videnturoperari, et in ictu oculi (ut loquimur), deprehendunturrecipere majus et minus quoad tempus. Primo itaque videmus restitutiones corporumcoelestium fieri per tempora numerata; etiam fluxus etrefluxus maris. Latio autem gravium versus terram etlevium versus ambitum coeli fit per certa momenta,pro ratione corporis quod fertur, et medii. Atvelificationes navium, motus animalium, perlationesmissilium, omnes fiunt itidem per tempora (quantumad summas) numerabilia. Calorem vero quod attinet,videmus pueros per hyemem manus in flamma lavare,nec tamen uri; et joculatores vasa plena vino vel aqua,per motus agiles et aequales, vertere deorsum etsursum recuperare, non effuso liquore; et multahujusmodi. Nec minus ipsae compressiones etdilatationes et eruptiones corporum fiunt, aliaevelocius, aliae tardius, pro natura corporis et motus,sed per momenta certa. Quinetiam in explosioneplurium bombardarum simul, quae exaudiunturquandoque ad distantiam triginta milliarium,percipitur sonus prius ab iis qui prope absunt a locoubi fit sonitus, quam ab iis qui longe. At in visu (cujusactio est pernicissima) liquet etiam requiri ad eumactuandum momenta certa temporis: idque probaturex iis quae propter motus velocitatem non cernuntur;ut ex latione pilae ex sclopeto. Velocior enim estpraetervolatio pilae quam impressio speciei ejus quae

256

deferri poterat ad visum. Atque hoc, cum similibus, nobis quandoquedubitationem peperit plane monstrosam: videlicet,utrum coeli sereni et stellati facies ad idem tempuscernatur quando vere existit, an potius aliquanto post;et utrum non sit (quatenus ad visum coelestium) nonminus tempus verum et tempus visum, quam locusverus et locus visus, qui notatur ab astronomis inparallaxibus. Adeo incredibile nobis videbatur, speciessive radios corporum coelestium per tam immensaspatia milliarium subito deferri posse ad visum; sedpotius debere eas in tempore aliquo notabili delabi.Verum illa dubitatio (quoad majus aliquod intervallumtemporis inter tempus verum et visum) postea planeevanuit: reputantibus nobis jacturam illam infinitam etdiminutionem quanti, quatenus ad apparentiam, intercorpus stellae verum et speciem visam, quae causatur adistantia; atque simul notantibus ad quantamdistantiam (sexaginta scilicet ad minimummilliariorum) corpora, eaque tantum albicantia, subitohic apud nos cernantur; cum dubium non sit lucemcoelestium, non tantum albedinis vividum colorem,verum etiam omnis flammae (quae apud nos nota est)lucem, quoad vigorem radiationis, multis partibusexcedere. Etiam immensa illa velocitas in ipso corpore,quae cernitur in motu diurno (quae etiam viros gravesita obstupefecit ut mallent credere motum terrae), facitmotum illum ejaculationis radiorum ab ipsis (licetceleritate, ut diximus, mirabilem) magis credibilem.Maxime vero omnium nos movit, quod siinterponeretur intervallum temporis aliquod notabileinter veritatem et visum, foret ut species per nubesinterim orientes et similes medii perturbationesinterciperentur saepenumero, et confunderentur.

257

Atque de mensuris temporum simplicibus haec dictasint. Verum non solum quaerenda est mensura motuumet actionum simpliciter, sed multo magis comparative:id enim eximii est usus, et ad plurima spectat. Atquevidemus flammam alicujus tormenti ignei citius cerni,quam sonitus audiatur; licet necesse sit pilam priusaerem percutere, quam flamma quae pone erat exirepotuerit; fieri hoc autem propter velocioremtransactionem motus lucis, quam soni. Videmus etiamspecies visibiles a visu citius excipi quam dimitti; undefit quod nervi fidium, digito impulsi, duplicentur auttriplicentur quoad speciem, quia species novarecipitur, antequam prior demittatur; ex quo etiam fit,ut annuli rotati videantur globosi, et fax ardens, noctuvelociter portata, conspiciatur caudata. Etiam ex hocfundamento inaequalitatis motuum quoad velocitatem,excogitavit Galilaeus causam fluxus et refluxus maris;rotante terra velocius, aquis tardius; ideoqueaccumulantibus se aquis in sursum, et deinde per vicesse remittentibus in deorsum, ut demonstratur in vaseaquae incitatius movente. Sed hoc commentus estconcesso non concessibili (quod terra nempemoveatur), ac etiam non bene informatus de oceanimotu sexhorario. At exemplum hujus rei de qua agitur, videlicet, decomparativis mensuris motuum, neque solum reiipsius, sed et usus insignis ejus (de quo paulo anteloquuti sumus), eminet in cuniculis subterraneis, inquibus collocatur pulvis pyrius; ubi immensae molesterrae, aedificiorum, et similium, subvertuntur, et inaltum jaciuntur, a pusilla quantitate pulveris pyrii.Cujus causa pro certo illa est, quod motus dilatationispulveris, qui impellit, multis partibus sit pernicior,

258

quam motus gravitatis per quem fieri possit aliquaresistentia; adeo ut primus motus perfunctus sit,antequam motus adversus inceperit; ut in principiisnullitas quaedam sit resistentiae. Hinc etiam fit, quodin omni missili, ictus, non tam robustus quam acutuset celer, ad perlationem potissimum valeat. Nequeetiam fieri potuisset, ut parva quantitas spiritusanimalis in animalibus, praesertim in tam vastiscorporibus qualia sunt balaenae aut elephanti, tantammolem corpoream flecteret et regeret, nisi proptervelocitatem motus spiritus, et hebetudinem corporeaemolis, quatenus ad expediendam suam resistentiam. Denique, hoc unum ex praecipuis fundamentis estexperimentorum magicorum, de quibus mox dicemus;ubi scilicet parva moles materiae longe majoremsuperat et in ordinem redigit: hoc, inquam, si fieripossit anteversio motuum per velocitatem unius,antequam alter se expediat. Postremo, hoc ipsum Prius et Posterius in omniactione naturali notari debet; veluti quod in infusionerhabarbari eliciatur purgativa vis prius, astrictiva post;simile quiddam etiam in infusione violarum in acetumexperti sumus; ubi primo excipitur suavis et delicatusfloris odor; post, pars floris magis terrea, quae odoremconfundit. Itaque si infundantur violae per diemintegrum, odor multo languidius excipitur: quod siinfundantur per partem quartam horae tantum, etextrahantur; et (quia paucus est spiritus odoratus quisubsistit in viola) infundantur post singulas quartashorae violae novae et recentes ad sexies; tum demumnobilitatur infusio, ita ut licet non manserint violae,utcunque renovatae, plus quam ad sesquihoram, tamenpermanserit odor gratissimus, et viola ipsa noninferior, ad annum integrum. Notandum tamen est,

259

quod non se colligat odor ad vires suas plenas, nisi postmensem ab infusione. In distillationibus veroaromatum maceratorum in spiritu vini patet quodsurgat primo phlegma aqueum et inutile, deinde aquaplus habens ex spiritu vini, deinde post aqua plushabens ex aromate. Atque hujus generis quamplurimainveniuntur in distillationibus notatu digna. Verumhaec sufficiant ad exempla.

XLVII.

Inter praerogativas instantiarum ponemus locovicesimo tertio Instantias Quanti, quas etiam DosesNaturae (sumpto vocabulo a Medicinis) vocareconsuevimus. Eae sunt quae mensurant virtutes perQuanta corporum, et indicant quid Quantum Corporisfaciat ad Modum Virtutis. Ac primo sunt quaedamvirtutes quae non subsistunt nisi in quanto cosmico,hoc est, tali quanto quod habeat consensum cumconfiguratione et fabrica universi. Terra enim stat;partes ejus cadunt. Aquae in maribus fluunt etrefluunt; in fluviis minime, nisi per ingressum maris.Deinde etiam omnes fere virtutes particularessecundum multum aut parvum corporis operantur.Aquae largae non facile corrumpuntur; exiguae cito.Mustum et cervisia maturescunt longe citius, et fiuntpotabilia, in utribus parvis, quam in doliis magnis. Siherba ponatur in majore portione liquoris, fit infusio,magis quam imbibitio; si in minore, fit imbibitio,magis quam infusio. Aliud igitur erga corpushumanum est balneum, aliud levis irroratio. Etiamparvi rores in aere nunquam cadunt, sed dissipantur etcum aere incorporantur. Et videre est in anhelitu supergemmas, parum illud humoris, quasi nubeculam ventodissipatam, continuo solvi. Etiam frustum ejusdem

260

magnetis non trahit tantum ferri, quantum magnesinteger. Sunt etiam virtutes in quibus parvitas quantimagis potest; ut in penetrationibus, stylus acutus citiuspenetrat, quam obtusus; adamas punctuatus sculpit invitro; et similia. Verum non hic morandum est in indefinitis, sedetiam de rationibus quanti corporis erga modumvirtutis inquirendum. Proclive enim foret credere,quod rationes quanti rationes virtutis adaequarent; utsi pila plumbea unius unciae caderet in tali tempore,pila unciarum duarum deberet cadere duplo celerius,quod falsissimum est. Nec eaedem rationes in omnigenere virtutum valent, sed longe diversae. Itaque haemensurae ex rebus ipsis petendae sunt, et non exverisimilitudine aut conjecturis. Denique in omni inquisitione naturae Quantumcorporis requiratur ad aliquod effectum, tanquamdosis, notandum; et cautiones de Nimis et Parumaspergendae.

XLVIII.

Inter praerogativas instantiarum ponemus locovicesimo quarto Instantias Luctae; quas etiamInstantias Praedominantiae appellare consuevimus.Eae indicant praedominantiam et cessionem virtutumad invicem; et quae ex illis sit fortior et vincat, quaeinfirmior et succumbat. Sunt enim motus et nixuscorporum compositi, decompositi, et complicati, nonminus quam corpora ipsa. Proponemus igitur primumspecies praecipuas motuum sive virtutum activarum;ut magis perspicua sit ipsarum comparatio in robore,et exinde demonstratio atque designatio instantiarumluctae et praedominantiae.

261

1. Motus Primus sit Motus Antitypiae materiae, quaeinest in singulis portionibus ejus; per quem planeannihilari non vult: ita ut nullum incendium, nullumpondus aut depressio, nulla violentia, nulla deniqueaetas aut diuturnitas temporis possit redigere aliquamvel minimam portionem materiae in nihilum; quin illaet sit aliquid, et loci aliquid occupet, et se (inqualicunque necessitate ponatur), vel formam mutandovel locum, liberet, vel (si non detur copia) ut estsubsistat; neque unquam res eo deveniat, ut aut nihilsit, aut nullibi. Quem motum Schola (quae semper fereet denominat et definit res potius per effectus etincommoda quam per causas interiores) vel denotatper illud axioma, quod Duo corpora non possint esse inuno loco; vel vocat motum Ne fiat penetratiodimensionum. Neque hujus motus exempla proponiconsentaneum est: inest enim omni corpori.

2. Sit Motus Secundus, Motus (quem appellamus)Nexus; per quem corpora non patiuntur se ulla ex partesui dirimi a contactu alterius corporis, ut quae mutuonexu et contactu gaudeant. Quem motum Schola vocatMotum Ne detur vacuum: veluti cum aqua attrahitursursum exuctione, aut per fistulas; caro per ventosas;aut cum aqua sistitur nec effluit in hydriis perforatis,nisi os hydriae ad immittendum aerem aperiatur; etinnumera id genus.

3. Sit Motus Tertius, Motus (quem appellamus)Libertatis; per quem corpora se liberare nituntur apressura aut tensura praeter-naturali, et restituere sein dimensum corpori suo conveniens. Cujus motusetiam innumera sunt exempla: veluti (quatenus adliberationem a pressura) aquae in natando, aeris in

262

volando; aquae in remigando, aeris in undulationibusventorum; laminae in horologiis. Nec ineleganter seostendit motus aeris compressi in sclopettis ludicrispuerorum, cum alnum aut simile quiddam excavant, etinfarciunt frusto alicujus radicis succulentae, velsimilium, ad utrosque fines; deinde per embolumtrudunt radicem vel hujusmodi farcimentum inforamen alterum; unde emittitur et ejicitur radix cumsonitu ad foramen alterum, idque antequam tangatur aradice aut farcimento citimo, aut embolo. Quatenusvero ad liberationem a tensura, ostendit se hic motus inaere post exuctionem in ovis vitreis remanente, inchordis, in corio, et panno, resilientibus post tensurassuas, nisi tensurae illae per moram invaluerint, etc.Atque hunc motum Schola sub nomine Motus exForma Elementi innuit: satis quidem inscite, cum hicmotus non tantum ad aerem, aquam, aut flammampertineat, sed ad omnem diversitatem consistentiae; utligni, ferri, plumbi, panni, membranae, etc., in quibussingula corpora suae habent dimensionis modulum, etab eo aegre ad spatium aliquod notabile abripiuntur.Verum quia motus iste libertatis omnium est maximeobvius, et ad infinita spectans, consultum fuerit eumbene et perspicue distinguere. Quidam enim valdenegligenter confundunt hunc motum cum gemino illomotu antitypiae et nexus; liberationem scilicet apressura, cum motu antitypiae; a tensura, cum motunexus; ac si ideo cederent aut se dilatarent corporacompressa, ne sequeretur penetratio dimensionum;ideo resilirent et contraherent se corpora tensa, nesequeretur vacuum. Atqui si aer compressus se velletrecipere in densitatem aquae, aut lignum in densitatemlapidis, nil opus foret penetratione dimensionum; etnihilominus longe major posset esse compressio

263

illorum, quam illa ullo modo patiuntur. Eodem modosi aqua se dilatare vellet in raritatem aeris, aut lapis inraritatem ligni, non opus foret vacuo; et tamen longemajor posset fieri extensio eorum, quam illa ullo modopatiuntur. Itaque non reducitur res ad penetrationemdimensionum et vacuum, nisi in ultimitatibuscondensationis et rarefactionis; cum tamen isti motuslonge citra eas sistant et versentur, neque aliud sintquam desideria corporum conservandi se inconsistentiis suis (sive, si malint, in formis suis), necab iis recedendi subito, nisi per modos suaves ac perconsensum alterentur. At longe magis necessarium est(quia multa secum trahit), ut intimetur hominibus,motum violentum (quem nos mechanicum,Democritus, qui in motibus suis primis expediendisetiam infra mediocres philosophos ponendus est,motum plagae vocavit) nil aliud esse quam MotumLibertatis, scilicet a compressione ad relaxationem.Etenim in omni sive simplici protrusione sive volatuper aerem, non fit summotio aut latio localis, antequampartes corporis praeter-naturaliter patiantur etcomprimantur ab impellente. Tum vero partibus aliisalias per successionem trudentibus, fertur totum; necsolum progrediendo, sed etiam rotando simul; ut etiamhoc modo partes se liberare, aut magis ex aequotolerare possint. Atque de hoc motu hactenus.

4. Sit Motus Quartus, motus cui nomen dedimusMotus Hyles: qui motus antistrophus est quodammodoMotui, de quo diximus, Libertatis. Etenim in MotuLibertatis, corpora novum dimensum sive novamsphaeram sive novam dilatationem aut contractionem(haec enim verborum varietas idem innuit) exhorrent,respuunt, fugiunt, et resilire ac veterem consistentiam

264

recuperare totis viribus contendunt. At contra in hocMotu Hyles, corpora novam sphaeram sive dimensumappetunt; atque ad illud libenter et propere, etquandoque valentissimo nixu (ut in pulvere pyrio)aspirant. Instrumenta autem hujus motus, non solacerte, sed potentissima, aut saltem frequentissima,sunt calor et frigus. Exempli gratia: aer, si pertensuram (velut per exuctionem in ovis vitreis)dilatetur, magno laboret desiderio seipsum restituendi.At admoto calore, e contra appetit dilatari, etconcupiscet novam sphaeram, et transit et migrat inillam libenter, tanquam in novam formam (utloquuntur); nec post dilatationem nonnullam de reditucurat, nisi per admotionem frigidi ad eam invitetur;quae non reditus est, sed transmutatio repetita. Eodemmodo et aqua, si per compressionem arctetur,recalcitrat; et vult fieri qualis fuit, scilicet latior. At siinterveniat frigus intensum et continuatum, mutat sesponte sua et libenter in condensationem glaciei; atquesi plane continuetur frigus, nec a teporibusinterrumpatur (ut fit in speluncis et cavernis pauloprofundioribus), vertitur in crystallum aut materiamsimilem, nec unquam restituitur.

5. Sit Motus Quintus, Motus Continuationis.Intelligimus autem non continuationis simplicis etprimariae, cum corpore aliquo altero (nam ille estMotus Nexus); sed continuationis sui, in corpore certo.Certissimum enim est, quod corpora omnia solutionemcontinuitatis exhorreant; alia magis, alia minus, sedomnia aliquatenus. Nam ut in corporibus duris (velutichalybis, vitri) reluctatio contra discontinuationem estmaxime robusta et valida, ita etiam in liquoribus, ubicessare aut languere saltem videtur motus ejusmodi,

265

tamen non prorsus reperitur privatio ejus; sed planeinest ipsis in gradu tanquam infimo, et prodit se inexperimentis plurimis; sicut in bullis, in rotunditateguttarum, in filis tenuioribus stillicidiorum, et insequacitate corporum glutinosorum, et ejusmodi. Sedmaxime omnium se ostendit appetitus iste, sidiscontinuatio tentetur usque ad fractiones minores.Nam in mortariis, post contusionem ad certumgradum, non amplius operatur pistillum; aqua nonsubintrat rimas minores; quin et ipse aer, non obstantesubtilitate corporis ipsius, poros vasorum paulosolidiorum non pertransit subito, nec nisi perdiuturnam insinuationem.

6. Sit Motus Sextus, motus quem nominamus Motumad Lucrum, sive Motum Indigentiae. Is est, per quemcorpora, quando versantur inter plane heterogenea etquasi inimica, si forte nanciscantur copiam autcommoditatem evitandi illa heterogenea et seapplicandi ad magis cognata, (licet illa ipsa cognatatalia fuerint quae non habeant arctum consensum cumipsis) tamen statim ea amplectuntur, et tanquampotiora malunt: et lucri loco (unde vocabulumsumpsimus) hoc ponere videntur, tanquam taliumcorporum indiga. Exempli gratia: aurum, aut aliudmetallum foliatum non delectatur aere circumfuso.Itaque si corpus aliquod tangibile et crassumnanciscatur (ut digitum, papyrum, quidvis aliud),adhaeret statim, nec facile divellitur. Etiam papyrus,aut pannus, et hujusmodi, non bene se habent cumaere qui inseritur et commistus est in ipsorum poris.Itaque aquam aut liquorem libenter imbibunt, et aeremexterminant. Etiam saccharum, aut spongia infusa inaquam aut vinum, licet pars ipsorum emineat et longe

266

attollatur supra vinum aut aquam, tamen aquam autvinum paulatim et per gradus attrahunt in sursum. Unde optimus canon sumitur aperturae etsolutionum corporum. Missis enim corrosivis et aquisfortibus, quae viam sibi aperiunt, si possit inveniricorpus proportionatum et magis consentiens etamicum corpori alicui solido quam illud cum quotanquam per necessitatem commiscetur, statim seaperit et relaxat corpus, et illud alterum intro recipit,priore excluso aut summoto. Neque operatur aut potestiste motus ad lucrum solummodo ad tactum. Namelectrica operatio (de qua Gilbertus et alii post eumtantas excitarunt fabulas) non alia est quam corporisper fricationem levem excitati appetitus; qui aerem nonbene tolerat, sed aliud tangibile mavult, si reperiatur inpropinquo.

7. Sit motus Septimus, Motus (quem appellamus)Congregationis Majoris; per quem corpora feruntur admassas connaturalium suorum: gravia, ad globumterrae; levia, ad ambitum coeli. Hunc Schola nomineMotus Naturalis insignivit: levi contemplatione, quiascilicet nil spectabile erat ab extra quod eum motumcieret (itaque rebus ipsis innatum atque insitumputavit); aut forte quia non cessat. Nec mirum: semperenim praesto sunt coelum et terra; cum e contra causaeet origines plurimorum ex reliquis motibus interdumabsint, interdum adsint. Itaque hunc, quia nonintermittit sed caeteris intermittentibus statimoccurrit, perpetuum et proprium; reliquos ascititiosposuit. Est autem iste motus revera satis infirmus ethebes, tanquam is qui (nisi sit moles corporis major)caeteris motibus, quamdiu operantur, cedat etsuccumbat. Atque cum hic motus hominum

267

cogitationes ita impleverit ut fere reliquos motusoccultaverit, tamen parum est quod homines de eosciunt, sed in multis circa illum erroribus versantur.

8. Sit Motus Octavus, Motus Congregationis Minoris;per quem partes homogeneae in corpore aliquoseparant se ab heterogeneis, et coeunt inter sese; perquem etiam corpora integra ex similitudine substantiaese amplectuntur et fovent, et quandoque ad distantiamaliquam congregantur, attrahuntur, et conveniunt:veluti cum in lacte flos lactis post moram aliquamsupernatat; in vino faeces et tartarum subsidunt.Neque enim haec fiunt per motum gravitatis et levitatistantum, ut aliae partes summitatem petant, aliae adimum vergant; sed multo magis per desideriumhomogeneorum inter se coeundi et se uniendi. Differtautem iste motus a motu indigentiae, in duobus. Uno,quod in motu indigentiae sit stimulus major naturaemalignae et contrariae; at in hoc motu (si modoimpedimenta et vincula absint) uniuntur partes peramicitiam, licet absit natura aliena quae litem moveat:altero, quod arctior sit unio, et tanquam majore cumdelectu. In illo enim, modo evitetur corpus inimicum,corpora etiam non admodum cognata concurrunt; at inhoc coeunt substantiae, germana plane similitudinedevinctae, et conflantur tanquam in unum. Atque hicmotus omnibus corporibus compositis inest; et sefacile conspiciendum in singulis daret, nisi ligaretur etfraenaretur per alios corporum appetitus etnecessitates, quae istam coitionem disturbant. Ligatur autem motus iste plerumque tribus modis:torpore corporum; fraeno corporis dominantis; et motuexterno. Ad torporem corporum quod attinet; certumest inesse corporibus tangibilibus pigritiam quandam

268

secundum magis et minus, et exhorrentiam motuslocalis; ut, nisi excitentur, malint statu suo (prout sunt)esse contenta quam in melius se expedire. Discutiturautem iste torpor triplici auxilio: aut per calorem, autper virtutem alicujus cognati corporis eminentem, autper motum vividum et potentem. Atque primo quoadauxilium caloris; hinc fit, quod calor pronuntietur esseillud quod separet heterogenea, congreget homogenea.Quam definitionem Peripateticorum merito derisitGilbertus; dicens eam esse perinde ac si quis diceret acdefiniret hominem illud esse quod serat triticum etplantet vineas: esse enim definitionem tantum pereffectus, eosque particulares. Sed adhuc magisculpanda est illa definitio; quia etiam effectus illi(quales quales sunt) non sunt ex proprietate caloris,sed tantum per accidens (idem enim facit frigus, utpostea dicemus), nempe ex desiderio partiumhomogenearum coeundi, adjuvante tantum calore addiscutiendum torporem, qui torpor desiderium illudantea ligaverat. Quoad vero auxilium virtutis inditae acorpore cognato; illud mirabiliter elucescit in magnetearmato, qui excitat in ferro virtutem detinendi ferrumper similitudinem substantiae, discusso torpore ferriper virtutem magnetis. Quoad vero auxilium motus;conspicitur illud in sagittis ligneis, cuspide etiamlignea, quae altius penetrant in alia ligna quam sifuissent armatae ferro, per similitudinem substantiae,discusso torpore ligni per motum celerem: de quibusduobus experimentis etiam in aphorismo de instantiisclandestinis diximus. Ligatio vero motus congregationis minoris, quae fitper fraenum corporis dominantis, conspicitur insolutione sanguinis et urinarum per frigus. Quamdiuenim repleta fuerint corpora illa spiritu agili, qui

269

singulas eorum partes cujuscunque generis ipse utdominus totius ordinat et cohibet, tamdiu non coeuntheterogenea propter fraenum; sed postquam illespiritus evaporaverit, aut suffocatus fuerit per frigus,tum solutae partes a fraeno coeunt secundumdesiderium suum naturale. Atque ideo fit, ut omniacorpora quae continent spiritum acrem (ut sales, ethujusmodi) durent et non solvantur, ob fraenumpermanens et durabile spiritus dominantis etimperiosi. Ligatio vero motus congregationis minoris, quae fitper motum externum, maxime conspicitur inagitationibus corporum per quas arcetur putrefactio.Omnis enim putrefactio fundatur in congregationehomogeneorum; unde paulatim fit corruptio prioris(quam vocant) formae, et generatio novae. Namputrefactionem, quae sternit viam ad generationemnovae formae, praecedit solutio veteris; quae est ipsacoitio ad homogeniam. Ea vero, si non impedita fuerit,fit solutio simplex: sin occurrant varia quae obstant,sequuntur putrefactiones quae sunt rudimentagenerationis novae. Quod si (id quod nunc agitur) fiatagitatio frequens per motum externum, tum veromotus iste coitionis (qui est delicatus et mollis etindiget quiete ab externis) disturbatur et cessat; ut fierividemus in innumeris: veluti cum quotidiana agitatioaut profluentia aquae arceat putrefactionem; ventiarceant pestilentiam aeris; grana in granariis versa etagitata maneant pura; omnia denique agitata exteriusnon facile putrefiant interius. Superest ut non omittatur coitio illa partiumcorporum, unde fit praecipue induratio et desiccatio.Postquam enim spiritus, aut humidum in spiritumversum, evolaverit in aliquo corpore porosiore (ut in

270

ligno, osse, membrana, et hujusmodi), tum partescrassiores majore nixu contrahuntur et coeunt, undesequitur induratio aut desiccatio: quod existimamusfieri, non tam ob motum nexus, ne detur vacuum,quam per motum istum amicitiae et unionis. Ad coitionem vero ad distans quod attinet, eainfrequens est et rara; et tamen in pluribus inest quamquibus observatur. Hujus simulacra sunt, cum bullasolvat bullam; medicamenta ex similitudinesubstantiae trahant humores; chorda in diversisfidibus ad unisonum moveat chordam; et hujusmodi.Etiam in spiritibus animalium hunc motum vigereexistimamus, sed plane incognitum. At eminet certe inmagnete, et ferro excito. Cum autem de motibusmagnetis loquimur, distinguendi plane sunt. Quatuorenim virtutes sive operationes sunt in magnete, quaenon confundi, sed separari debent; licet admiratiohominum et stupor eas commiscuerit. Una, coitionismagnetis ad magnetem, vel ferri ad magnetem, vel ferriexciti ad ferrum. Secunda, verticitatis ejus adseptentriones et austrum, atque simul declinationisejus. Tertia, penetrationis ejus per aurum, vitrum,lapidem, omnia. Quarta, communicationis virtutis ejusde lapide in ferrum, et de ferro in ferrum, absquecommunicatione substantiae. Verum hoc loco de primavirtute ejus tantum loquimur, videlicet coitionis.Insignis etiam est motus coitionis argenti vivi et auri:adeo ut aurum alliciat argentum vivum, licet confectumin unguenta; atque operarii inter vapores argenti vivisoleant tenere in ore frustum auri, ad colligendasemissiones argenti vivi, alias crania et ossa eoruminvasuras; unde etiam frustum illud paulo postalbescit. Atque de motu congregationis minoris haecdicta sint.

271

9. Sit Motus Nonus, Motus Magneticus; qui licet sit exgenere motus congregationis minoris, tamen sioperetur ad distantias magnas et super massas rerummagnas, inquisitionem meretur separatam; praesertimsi nec incipiat a tactu, quemadmodum plurimi, necperducat actionem ad tactum, quemadmodum omnesmotus congregativi; sed corpora tantum elevet, aut eaintumescere faciat, nec quicquam ultra. Nam si lunaattollat aquas, aut turgescere aut intumescere faciathumida; aut coelum stellatum attrahat planetas versussua apogaea; aut sol alliget astra Veneris et Mercurii,ne longius absint a corpore ejus quam ad distantiamcertam; videntur hi motus nec sub congregationemajore nec sub congregatione minore bene collocari,sed esse tanquam congregativa media et imperfecta,ideoque speciem debere constituere propriam.

10. Sit Motus Decimus, Motus Fugae; motus scilicetmotui congregationis minoris contrarius; per quemcorpora ex antipathia fugiunt et fugant inimica, sequeab illis separant, aut cum illis miscere se recusant.Quamvis enim videri possit in aliquibus hic motus essemotus tantum per accidens aut per consequens,respectu motus congregationis minoris, quia nequeuntcoire homogenea, nisi heterogeneis exclusis et remotis;tamen ponendus est motus iste per se, et in speciemconstituendus, quia in multis appetitus fugae cerniturmagis principalis quam appetitus coitionis. Eminet autem hic motus insigniter in excretionibusanimalium; nec minus etiam in sensuum nonnullorumodiosis objectis, praecipue in olfactu et gustu. Odorenim foetidus ita rejicitur ab olfactu, ut etiam inducatin os stomachi motum expulsionis per consensum;

272

sapor amarus et horridus ita rejicitur a palato autgutture, ut inducat per consensum capitisconquassationem et horrorem. Veruntamen etiam inaliis locum habet iste motus. Conspicitur enim inantiperistasibus nonnullis; ut in aeris media regione,cujus frigora videntur esse rejectiones naturae frigidaeex confiniis coelestium; quemadmodum etiam videnturmagni illi fervores et inflammationes, quae inveniunturin locis subterraneis, esse rejectiones naturae calidaeab interioribus terrae. Calor enim et frigus, si fuerint inquanto minore, se invicem perimunt; sin fuerint inmassis majoribus et tanquam justis exercitibus, tumvero per conflictum se locis invicem summovent etejiciunt. Etiam tradunt cinamomum et odorifera, sitajuxta latrinas et loca foetida, diutius odorem retinere;quia recusant exire et commisceri cum foetidis. Certeargentum vivum, quod alias se reuniret in corpusintegrum, prohibetur per salivam hominis, autaxungiam porci, aut terebinthinam, et hujusmodi, nepartes ejus coeant; propter malum consensum quemhabent cum hujusmodi corporibus; a quibus undiquecircumfusis se retrahunt; adeo ut fortior sit earum fugaab istis interjacentibus quam desiderium uniendi secum partibus sui similibus; id quod vocantmortificationem argenti vivi. Etiam quod oleum cumaqua non misceatur, non tantum in causa estdifferentia levitatis, sed malus ipsorum consensus: utvidere est in spiritu vini, qui cum levior sit oleo, tamense bene miscet cum aqua. At maxime omnium insignisest motus fugae in nitro, et hujusmodi corporibuscrudis, quae flammam exhorrent; ut in pulvere pyrio,argento vivo, necnon in auro. Fuga vero ferri ab alteropolo magnetis a Gilberto bene notatur non esse fugapropria, sed conformitas, et coitio ad situm magis

273

accommodatum.

11. Sit Motus Undecimus, Motus Assimilationis, siveMultiplicationis sui, sive etiam Generationis Simplicis.Generationem autem simplicem dicimus noncorporum integralium, ut in plantis, aut animalibus;sed corporum similarium. Nempe per hunc motumcorpora similaria vertunt corpora alia affinia, autsaltem bene disposita et praeparata, in substantiam etnaturam suam: ut flamma, quae super halitus et oleosamultiplicat se, et generat novam flammam; aer, quisuper aquam et aquea multiplicat se, et generat novumaerum; spiritus vegetabilis et animalis, qui supertenuiores partes tam aquei quam oleosi in alimentissuis multiplicat se, et generat novum spiritum; partessolidae plantarum et animalium, veluti folium, flos,caro, os, et sic de caeteris, quae singulae ex succisalimentorum assimilant et generant substantiamsuccessivam et epiusiam. Neque enim quenquam cumParacelso delirare juvet, qui (distillationibus suisscilicet occaecatus) nutritionem per separationemtantum fieri voluit; quodque in pane vel cibo lateatoculus, nasus cerebrum, jecur; in succo terrae radix,folium, flos. Etenim sicut faber ex rudi massa lapidisvel ligni, per separationem et rejectionem superflui,educit folium, florem, oculum, nasum, manum, pedem,et similia; ita Archaeum illum Fabrum internum exalimento per separationem et rejectionem educeresingula membra et partes asserit ille. Verum missisnugis, certissimum est partes singulas, tam similaresquam organicas, in vegetabilibus et animalibus, succosalimentorum suorum fere communes, aut non multumdiversos, primo attrahere cum nonnullo delectu,deinde assimilare, et vertere in naturam suam. Neque

274

assimilatio ista, aut generatio simplex, fit solum incorporibus animatis, verum et inanimata ex hac reparticipant; veluti de flamma et aere dictum est.Quinetiam spiritus emortuus, qui in omni tangibilianimato continetur, id perpetuo agit, ut partescrassiores digerat et vertat in spiritum, qui deindeexeat; unde fit diminutio ponderis et exsiccatio, ut alibidiximus. Neque etiam respuenda est in assimilationeaccretio illa, quam vulgo ab alimentatione distinguunt;veluti cum lutum inter lapillos concrescit, et vertitur inmateriam lapideam; squammae circa dentes vertunturin substantiam non minus duram quam sunt dentesipsi, etc. Sumus enim in ea opinione, inesse corporibusomnibus desiderium assimilandi, non minus quamcoeundi ad homogenea; verum ligatur ista virtus, sicutet illa, licet non iisdem modis. Sed modos illos, necnonsolutionem ab iisdem, omni diligentia inquirereoportet, quia pertinent ad senectutis refocillationem.Postremo videtur notatu dignum, quod in novem illismotibus, de quibus diximus, corpora tantum naturaesuae conservationem appetere videntur; in hoc decimoautem propagationem.

12. Sit Motus Duodecimus, Motus Excitationis; quimotus videtur esse ex genere assimilationis, atque eonomine quandoque a nobis promiscue vocatur. Estenim motus diffusivus, et communicativus, ettransitivus, et multiplicativus, sicut et ille; atque effectu(ut plurimum) consentiunt, licet efficiendi modo etsubjecto differant. Motus enim assimilationis procedittanquam cum imperio et potestate; jubet enim et cogitassimilatum in assimilantem verti et mutari. At motusexcitationis procedit tanquam arte et insinuatione etfurtim; et invitat tantum, et disponit excitatum ad

275

naturam excitantis. Etiam motus assimilationismultiplicat et transformat corpora et substantias;veluti, plus fit flammae, plus aeris, plus spiritus, pluscarnis. At in motu excitationis, multiplicantur ettranseunt virtutes tantum; et plus fit calidi, plusmagnetici, plus putridi. Eminet autem iste motuspraecipue in calido et frigido. Neque enim calordiffundit se in calefaciendo per communicationemprimi caloris; sed tantum per excitationem partiumcorporis ad motum illum qui est Forma Calidi; de quoin vindemiatione prima de natura calidi diximus.Itaque longe tardius et difficilius excitatur calor inlapide aut metallo quam in aere, ob inhabilitatem etimpromptitudinem corporum illorum ad motum illum;ita ut verisimile sit posse esse interius versus visceraterrae materias quae calefieri prorsus respuant; quiaob condensationem majorem spiritu illo destituuntur aquo motus iste excitationis plerunque incipit. Similitermagnes induit ferrum nova partium dispositione etmotu conformi; ipse autem nihil ex virtute perdit.Similiter fermentum panis, et flos cervisiae, etcoagulum lactis, et nonnulla ex venenis, excitant etinvitant motum in massa farinaria, aut cervisia, autcaseo, aut corpore humano, successivum etcontinuatum; non tam ex vi excitantis quam expraedispositione et facili cessione excitati.

13. Sit Motus Decimus Tertius, Motus Impressionis;qui motus est etiam ex genere motus assimilationis,estque ex diffusivis motibus subtilissimus. Nobisautem visum est eum in speciem propriam constituere,propter differentiam insignem quam habet erga prioresduos. Motus enim assimilationis simplex corpora ipsatransformat; ita ut si tollas primum movens nihil

276

intersit ad ea quae sequuntur. Neque enim primaaccensio in flammam, aut prima versio in aerem,aliquid facit ad flammam aut aerem in generationesuccedentem. Similiter, motus excitationis omninomanet, remoto primo movente, ad tempora benediuturna; ut in corpore calefacto, remoto primo calore;in ferro excito, remoto magnete; in massa farinaria,remoto fermento. At Motus Impressionis, licet sitdiffusivus, et transitivus, tamen perpetuo penderevidetur ex primo movente; adeo ut, sublato autcessante illo, statim deficiat et pereat; itaque etiammomento, aut saltem exiguo tempore, transigitur.Quare motus illos assimilationis et excitationis, motusgenerationis Jovis, quia generatio manet; hunc autemmotum Motum Generationis Saturni, quia natus statimdevoratur et absorbetur, appellare consuevimus.Manifestat se vero hic motus in tribus; in lucis radiis;sonorum percussionibus; et magneticis, quatenus adcommunicationem. Etenim amota luce, statim pereuntcolores et reliquae imagines ejus; amota percussioneprima et quassatione corporis inde facta, paulo postperit sonus. Licet enim soni etiam in medio per ventostanquam per undas agitentur; tamen diligentiusnotandum est, quod sonus non tam diu durat quam fitresonatio. Etenim impulsa campana, sonus ad benemagnum tempus continuari videtur; unde quis facile inerrorem labatur, si existimet toto illo tempore sonumtanquam natare et haerere in aere; quod falsissimumest. Etenim illa resonatio non est idem sonus numero,sed renovatur. Hoc autem manifestatur ex sedationesive cohibitione corporis percussi. Si enim sistatur etdetineatur campana fortiter et fiat immobilis, statimperit sonus nec resonat amplius; ut in chordis, si postprimam percussionem tangatur chorda, vel digito ut in

277

lyra, vel calamo ut in espinetis, statim desinitresonatio. Magnete autem remoto, statim ferrumdecidit. Luna autem a mari non potest removeri; necterra a ponderoso dum cadit. Itaque de illis nullumfieri potest experimentum; sed ratio eadem est.

14. Sit Motus Decimus Quartus, Motus Configurationis,aut Situs; per quem corpora appetere videntur, noncoitionem aut separationem aliquam, sed situm, etcollocationem, et configurationem cum aliis. Est autemiste motus valde abstrusus, nec bene inquisitus. Atquein quibusdam videtur quasi incausabilis; licet revera(ut existimamus) non ita sit. Etenim si quaeratur curpotius coelum volvatur ab oriente in occidentem quamab occidente in orientem; aut cur vertatur circa polospositos juxta Ursas potius quam circa Orionem, aut exalia aliqua parte coeli: videtur ista quaestio tanquamquaedam extasis, cum ista potius ab experientia, et utpositiva recipi debeant. At in natura profecto suntquaedam ultima et incausabilia; verum hoc ex illis nonesse videtur. Etenim hoc fieri existimamus ex quadamharmonia et consensu mundi, qui adhuc non venit inobservationem. Quod si recipiatur motus terrae aboccidente in orientem, eaedem manent quaestiones.Nam et ipsa super aliquos polos movetur. Atque curtandem debeant isti poli collocari magis ubi sunt quamalibi? Item verticitas, et directio, et declinatio magnetisad hunc motum referuntur. Etiam inveniuntur incorporibus tam naturalibus quam artificialibus,praesertim consistentibus et non fluidis, collatioquaedam et positura partium, et tanquam villi etfibrae, quae diligenter investigandae sunt; utpote sinequarum inventione corpora illa commode tractari autregi non possunt. At circulationes illas in liquidis, per

278

quas illa dum pressa sint, antequam se liberarepossunt, se invicem relevant, ut compressionem illamex aequo tolerent, motui libertatis verius assignamus.

15. Sit Motus Decimus Quintus, Motus Pertransitionis,sive Motus secundum Meatus; per quem virtutescorporum magis aut minus impediuntur autprovehuntur a mediis ipsorum, pro natura corporum etvirtutum operantium, atque etiam medii. Aliud enimmedium luci convenit, aliud sono, aliud calori etfrigori, aliud virtutibus magneticis, necnon aliisnonnullis respective.

16. Sit Motus Decimus Sextus, Motus Regius (ita enimeum appellamus) sive Politicus; per quem partes incorpore aliquo praedominantes et imperantes reliquaspartes fraenant, domant, subigunt, ordinant, et cogunteas adunari, separari, consistere, moveri, collocari, nonex desideriis suis, sed prout in ordine sit et conducatad bene esse partis illius imperantis; adeo ut sit quasiRegimen et Politia quaedam, quam exercet pars regensin partes subditas. Eminet autem hic motus praecipuein spiritibus animalium, qui motus omnes partiumreliquarum, quamdiu ipse in vigore est, contemperat.Invenitur autem in aliis corporibus in gradu quodaminferiore; quemadmodum dictum est de sanguine eturinis, quae non solvuntur donec spiritus, qui partesearum commiscebat et cohibebat, emissus fuerit autsuffocatus. Neque iste motus omnino spiritibusproprius est, licet in plerisque corporibus spiritusdominentur ob motum celerem et penetrationem.Veruntamen in corporibus magis condensatis, necspiritu vivido et vigente (qualis inest argento vivo etvitriolo) repletis, dominantur potius partes crassiores;

279

adeo ut nisi fraenum et jugum hoc arte aliquaexcutiatur, de nova aliqua hujusmodi corporumtransformatione minime sperandum sit. Neque veroquispiam nos oblitos esse existimet ejus quod nuncagitur; quia cum ista series et distributio motuum adnil aliud spectet, quam ut illorum praedominantia perinstantias luctae melius inquiratur, jam inter motusipsos praedominantiae mentionem faciamus. Nonenim in descriptione motus istius regii, depraedominantia motuum aut virtutum tractamus, sedpraedominantia partium in corporibus. Haec enim eaest praedominantia, quae speciem istam motuspeculiarem constituit.

17. Sit Motus Decimus Septimus, Motus RotationisSpontaneus; per quem corpora motu gaudentia, et benecollocata, natura sua fruuntur, atque seipsa sequuntur,non aliud, et tanquam proprios petunt amplexus.Etenim videntur corpora aut movere sine termino; autplane quiescere; aut ferri ad terminum, ubi pro naturasua aut rotent aut quiescant. Atque quae bene collocatasunt, si motu gaudeant, movent per circulum: motuscilicet aeterno et infinito. Quae bene collocata sunt, etmotum exhorrent, prorsus quiescunt. Quae non benecollocata sunt, movent in linea recta (tanquam tramitebrevissimo) ad consortia suorum connaturalium.Recipit autem motus iste rotationis differentias novem.Primam, centri sui, circa quod corpora movent:secundam, polorum suorum, supra quos movent:tertiam, circumferentiae sive ambitus sui, prout distanta centro: quartam, incitationis suae, prout celerius auttardius rotant: quintam, consequutionis motus sui,veluti ab oriente in occidentem, aut ab occidente inorientem: sextam, declinationis a circulo perfecto per

280

spiras longius aut propius distantes a centro suo:septimam, declinationis a circulo perfecto per spiraslongius aut propius distantes a polis suis: octavam,distantiae proprioris aut longioris spirarum suarum adinvicem: nonam et ultimam, variationis ipsorumpolorum, si sint mobiles: quae ipsa ad rotationem nonpertinet, nisi fiat circulariter. Atque iste motuscommuni et inveterata opinione habetur pro propriocoelestium. Attamen gravis de illo motu lis est internonnullos tam ex antiquis quam modernis, quirotationem terrae attribuerunt. At multo fortassejustior movetur controversia (si modo res non sitomnino extra controversiam), an motus videlicet iste(concesso quod terra stet) coeli finibus contineatur, anpotius descendat, et communicetur aeri et aquis.Motum autem rotationis in missilibus, ut in spiculis,sagittis, pilis sclopetorum, et similibus, omnino admotum libertatis rejicimus.

18. Sit Motus Decimus Octavus, Motus Trepidationis,cui (ut ab astronomis intelligitur) non multum fideiadhibemus. Nobis autem corporum naturaliumappetitus ubique serio perscrutantibus occurrit istemotus; et constitui debere videtur in speciem. Estautem hic motus veluti aeternae cujusdam captivitatis.Videlicet ubi corpora non omnino pro natura sua benelocata, et tamen non prorsus male se habentia,perpetuo trepidant, et irrequiete se agant, nec statu suocontenta, nec ulterius ausa progredi. Talis inveniturmotus in corde et pulsibus animalium; et necesse est utsit in omnibus corporibus, quae statu ancipiti itadegunt inter commoda et incommoda, ut distractaliberare se tentent, et denuo repulsam patiantur, ettamen perpetuo experiantur.

281

19. Sit Motus Decimus Nonus et postremus, motus illecui vix nomen motus competit, et tamen est planemotus. Quem motum, Motum Decubitus, sive MotumExhorrentiae Motus, vocare licet. Per hunc motumterra stat mole sua, moventibus se extremis suis inmedium; non ad centrum imaginativum, sed adunionem. Per hunc etiam appetitum omnia majorem inmodum condensata motum exhorrent, atque illis proomni appetitu est non moveri; et licet infinitis modisvellicentur et provocentur ad motum, tamen naturamsuam (quoad possunt) tuentur. Quod si ad motumcompellantur, tamen hoc agere semper videntur utquietem et statum suum recuperent, neque ampliusmoveant. Atque circa hoc certe se agilia praebent, etsatis perniciter et rapide (ut pertaesa et impatientiaomnis morae) contendunt. Hujus autem appetitusimago ex parte tantum cerni potest; quia hic apud nos,ex subactione et concoctione coelestium, omnetangibile non tantum non condensatum est adultimitatem, sed etiam cum spiritu nonnullo miscetur.

Proposuimus itaque jam species sive elementasimplicia motuum, appetituum, et virtutum activarum,quae sunt in natura maxime catholica. Neque parumscientiae naturalis sub illis adumbratum est. Nonnegamus tamen et alias species fortasse addi posse,atque istas ipsas divisiones secundum veriores rerumvenas transferri, denique in minorem numerum posseredigi. Neque tamen hoc de divisionibus aliquibusabstractis intelligimus: veluti si quis dicat corporaappetere vel conservationem, vel exaltationem, velpropagationem, vel fruitionem naturae suae; aut si quisdicat motus rerum tendere ad conservationem et

282

bonum, vel universi, ut antitypiam et nexum; veluniversitatum magnarum, ut motus congregationismajoris, rotationis, et exhorrentiae motus; velformarum specialium, ut reliquos. Licet enim haec verasint, tamen nisi terminentur in materia et fabricasecundum veras lineas, speculativa sunt, et minusutilia. Interim sufficient et boni erunt usus adpensitandas praedominantias virtutum et exquirendasinstantias luctae; id quod nunc agitur. Etenim ex hisquos proposuimus motibus alii prorsus suntinvincibiles; alii aliis sunt fortiores, et illos ligant,fraenant, disponunt; alii aliis longius jaculantur; aliialios tempore et celeritate praevertunt; alii alios fovent,roborant, ampliant, accelerant. Motus antitypiae omnino est adamantinus etinvincibilis. Utrum vero Motus nexus sit invincibilisadhuc haeremus. Neque enim pro certoaffirmaverimus utrum detur Vacuum, sivecoacervatum sive permistum. At de illo nobis constat,rationem illam, propter quam introductum est Vacuuma Leucippo et Democrito (videlicet quod absque eo nonpossent eadem corpora complecti et implere majora etminora spatia), falsam esse. Est enim plane plicamateriae complicantis et replicantis se per spatia, intercertos fines, absque interpositione vacui; neque est inaere ex vacuo bis millies (tantum enim esse oportet)plus quam in auro. Id quod ex potentissimis corporumpneumaticorum virtutibus (quae aliter tanquampulveris minuti natarent in vacuo), et multis aliisdemonstrationibus, nobis satis liquet. Reliqui veroMotus regunt et reguntur invicem, pro rationibusvigoris, quanti, incitationis, ejaculationis, necnon tumauxiliorum tum impedimentorum quae occurrunt. Exempli gratia: magnes armatus nonnullus detinet

283

et suspendit ferrum, ad sexagecuplum pondus ipsius;eo usque dominatur motus congregationis minorissuper motum congregationis majoris; quod si majusfuerit pondus, succumbit. Vectis tanti roborissublevabit tantum pondus; eo usque dominatur motuslibertatis super motum congregationis majoris; sinmajus fuerit pondus, succumbit. Corium tensum adtensuram talem non rumpitur; eo usque dominaturmotus continuationis super motum tensurae; quod siulterior fuerit tensura, rumpitur corium, et succumbitmotus continuationis. Aqua per rimam perforationistalis effluit; eo usque dominatur motus congregationismajoris super motum continuationis; quod si minorfuerit rima, succumbit, et vincit motus continuationis.In pulvere sulphuris solius immissi in sclopetum cumpila, et admoto igne, non emittitur pila; in eo motuscongregationis majoris vincit motum hyles. At inpulvere pyrio immisso vincit motus hyles in sulphure,adjutus motibus hyles et fugae in nitro. Et sic decaeteris. Etenim instantiae luctae (quae indicantpraedominantiam virtutum, et secundum quas rationeset calculos praedominentur et succumbant) acri etsedula diligentia undique sunt conquirendae. Etiam modi et rationes ipsius succumbentiaemotuum diligenter sunt introspiciendae. Nempe, anomnino cessent, vel potius usque nitantur, sed ligentur.Etenim in corporibus hic apud nos, nulla vera estquies, nec in integris nec in partibus; sed tantumsecundum apparentiam. Quies autem ista apparenscausatur aut per aequilibrium, aut per absolutampraedominantiam motuum. Per aequilibrium, ut inbilancibus, quae stant si aequa sint pondera. Perpraedominantiam, ut in hydriis perforatis, ubi quiescitaqua et detinetur a decasu, per praedominantiam

284

motus nexus. Notandum tamen est (ut diximus)quatenus nitantur motus illi succumbentes. Etenim siquis per luctam detineatur extensus in terra, brachiis ettibiis vinctis, aut aliter detentis; atque ille tamen totisviribus resurgere nitatur; non est minor nixus, licetnon proficiat. Hujus autem rei conditio (scilicet utrumper praedominantiam motus succumbens quasiannihiletur, an potius continuetur nixus, licet nonconspiciatur), quae latet in conflictibus, apparebitfortasse in concurrentiis. Exempli gratia; fiatexperimentum in sclopetis, utrum sclopetus, pro tantospatio quo emittat pilam in linea directa, sive (ut vulgoloquuntur) in puncto blanco, debiliorem edatpercussionem ejaculando in supra, ubi Motus Ictus estsimplex, quam desuper, ubi Motus Gravitatis concurritcum Ictu. Etiam canones praedominantiarum qui occurruntcolligendi sunt. Veluti, quod quo communius estbonum quod appetitur, eo motus est fortior ut motusnexus, qui respicit communionem universi, fortior estmotu gravitatis, qui respicit communionem densorum.Etiam quod appetitus qui sunt boni privati, nonpraevalent plerunque contra appetitus boni magispublici, nisi in parvis quantis. Quae utinam obtinerentin civilibus.

XLIX.

Inter praerogativas instantiarum ponemus locovicesimo quinto Instantias Innuentes; eas scilicet, quaecommoda hominum innuunt aut designant. Etenimipsum Posse et ipsum Scire naturam humanamamplificant, non beant. Itaque decerpenda sunt exuniversitate rerum ea quae ad usus vitae maximefaciunt. Verum de iis erit magis proprius dicendi locus,

285

cum Deductiones ad Praxim tractabimus. Quinetiam inipso opere Interpretationis circa singula subjecta,locum semper Chartae Humanae, sive ChartaeOptativae, assignamus. Etenim et quaerere et optarenon inepte, pars scientiae est.

L.

Inter praerogativas instantiarum ponemus locovicesimo sexto Instantias Polychrestas. Eae sunt, quaepertinent ad varia et saepius occurrunt; ideoque operaeet novis probationibus haud parum parcunt. Atque deinstrumentis ipsis atque ingeniationibus proprius eritdicendi locus, cum Deductiones ad Praxim etExperimentandi Modos tractabimus. Quinetiam quaeadhuc cognita sunt et in usum venerunt, in HistoriisParticularibus singularum artium describentur. Inpraesenti autem subjungemus quaedam catholica circaea pro exemplis tantum polychresti. Operatur igitur homo super corpora naturalia(praeter ipsam admotionem et amotionem corporumsimplicem) septem praecipue modis: nempe, vel perexclusionem eorum quae impediunt et disturbant; velper compressiones, extensiones, agitationes, ethujusmodi; vel per calorem et frigus; vel per moram inloco convenienti; vel per fraenum et regimen motus; velper consensus speciales; vel per alternationemtempestivam et debitam, atque seriem et successionemhorum omnium; aut saltem nonnullorum ex illis.

1. Ad primum igitur quod attinet; aer communis quiundique praesto est et se ingerit, atque radiicoelestium, multum turbant. Quae itaque ad illorumexclusionem faciunt, merito haberi possint propolychrestis. Huc igitur pertinent materies et crassities

286

vasorum, in quibus corpora ad operationem praeparatareponuntur. Similiter, modi accurati obturationisvasorum, per consolidationem et lutum sapientiae, utloquuntur chymici. Etiam clausura per liquores inextimis, utilissima res est; ut cum infundunt oleumsuper vinum aut succos herbarum, quod expandendose in summitate instar operculi, optime ea conservatillaesa ab aere. Neque pulveres res malae sunt; qui,licet contineant aerem permistum, tamen vim aeriscoacervati et circumfusi arcent: ut fit in conservationeuvarum et fructuum intra arenam, et farinam. Etiamcera, mel, pix, et hujusmodi tenacia, recte obducunturad clausuram perfectiorem, et ad summovendumaerem et coelestia. Etiam nos experimentumquandoque fecimus, ponendo vas, necnon aliqua aliacorpora, intra argentum vivum, quod omnium longedensissimum est ex iis quae circumfundi possunt.Quinetiam specus et cavernae subterraneae magni usussunt ad prohibendum insolationem et aerem istumapertum praedatorium; qualibus utuntur GermaniSeptentrionales pro granariis. Necnon repositiocorporum in fundo aquarum ad hoc spectat: ut meminime quippiam audisse de utribus vini demissis inprofundum puteum, ad infrigidationem scilicet, sedcasu et per neglectum ac oblivionem ibidemremanentibus per multos annos, et deinde extractis;unde vinum factum est non solum non vapidum autemortuum, sed multo magis nobile ad gustum, percommixtionem partium suarum (ut videtur) magisexquisitam. Quod si postulet res ut corporademittantur ad fundum aquarum, veluti intra fluviosaut mare, neque tamen aquas tangant, nec in vasibusobturatis concludantur, sed aere tantum circumdentur;bonus est usus vasis illius quod adhibitum est

287

nonnunquam ad operandum subter aquis supernavigia demersa, ut urinatores diutius manere possintsub aquis, et per vices ad tempus respirare. Illudhujusmodi erat. Conficiebatur dolium ex metalloconcavum, quod demittebatur aequabiliter adsuperficiem aquae, atque sic deportabat totum aeremqui continebatur in dolio secum in fundum maris.Stabat autem super pedes tres (instar tripodis), quilongitudinis erant aliquanto minoris statura hominis;ita ut urinator posset cum anhelitus deficeret,immittere caput in cavum dolii, et respirare, et deindeopus continuare. Atque audivimus inventam esse jammachinam aliquam naviculae aut scaphae, quaehomines subter aquis vehere possit ad spatianonnnulla. Verum sub tali vase, quale modo diximus,corpora quaevis facile suspendi possint; cujus causahoc experimentum adduximus. Est et alius usus diligentis et perfectae clausuraecorporum: nempe, non solum ut prohibeatur aditusaeris per exterius (de quo jam dictum est), verumetiam ut cohibeatur exitus spiritus corporis, superquod fit operatio per interius. Necesse est enim utoperanti circa corpora naturalia constet de summissuis: viz. quod nihil expirarit aut effluxerit. Fiunt enimprofundae alterationes in corporibus, quando, naturaprohibente annihilationem, ars prohibeat etiamdeperditionem aut evolationem alicujus partis. Atquehac de re invaluit opinio falsa (quae si vera esset, deista conservatione summae certae absque diminutioneesset fere desperandum): viz. spiritus corporum, etaerem majori gradu caloris attenuatum, nullis vasorumclaustris posse contineri, quin per poros vasorumsubtiliores evolent. Atque in hanc opinionem adductisunt homines per vulgata illa experimenta, poculi

288

inversi super aquam cum candela aut chartainflammata, ex quo fit ut aqua sursum attrahatur;atque similiter ventosarum, quae super flammamcalefactae trahunt carnes. Existimant enim in utroqueexperimento aerem attenuatum emitti, et indequantum ipsius minui, ideoque aquam aut carnes pernexum succedere. Quod falsissimum est. Aer enim nonquanto diminuitur, sed spatio contrahitur; nequeincipit motus iste successionis aquae, antequam fiatextinctio flammae aut refrigeratio aeris: adeo utmedici, quo fortius attrahant ventosae, ponantspongias frigidas aqua madefactas super ventosas.Itaque non est cur homines multum sibi metuant defacili exitu aeris aut spirituum. Licet enim verum sitetiam solidissima corpora habere suos poros, tamenaegre patitur aer aut spiritus comminutionem sui adtantam subtilitatem; quemadmodum et aqua exirerecusat per rimam minusculam.

2. De secundo vero modo ex septem praedictis illudimprimis notandum est, valere certe compressiones ethujusmodi violentias ad motum localem, atque alia idgenus, potentissime; ut in machinis et missilibus:etiam ad destructionem corporis organici, atque earumvirtutum quae consistunt plane in motu. Omnis enimvita, immo etiam omnis flamma et ignitio destruiturper compressiones; ut et omnis machina corrumpituret confunditur per easdem. Etiam ad destructionemvirtutum quae consistunt in posituris, et dissimilaritatepartium paulo crassiore; ut in coloribus (neque enimidem color floris integri et contusi, neque succiniintegri et pulverizati); etiam in saporibus (neque enimidem sapor pyri immaturi, et ejusdem compressi acsubacti; nam manifesto dulcedinem majorem concipit).

289

Verum ad transformationes et alterationes nobiliorescorporum similarium non multum valent istaeviolentiae; quia corpora per eas non acquiruntconsistentiam aliquam novam constantem etquiescentem, sed transitoriam, et nitentem semper adrestitutionem et liberationem sui. Attamen non abs reforet hujus rei facere experimenta aliqua diligentiora;ad hoc scilicet, utrum condensatio corporis benesimilaris (qualia sunt aer, aqua, oleum, et hujusmodi),aut rarefactio similiter per violentiam indita, possintfieri constantes et fixae et quasi mutatae in naturam. Idquod primo experiendum per moram simplicem;deinde per auxilia et consensus. Atque illud nobis inpromptu fuisset (si modo in mentem venisset), cumaquam (de qua alibi) per malleationes et pressoriacondensavimus, antequam erumperet. Debueramusenim sphaeram complanatam per aliquot dies sibipermisisse, et tum demum aquam extraxisse; ut fieretexperimentum, utrum statim impletura fuisset talemdimensionem, qualem habebat ante condensationem.Quod si non fecisset aut statim, aut certe paulo post,constans videlicet facta videri potuisset istacondensatio; sin minus, apparuisset factam fuisserestitutionem, et compressionem fuisse transitoriam.Etiam simile quiddam faciendum erat circaextensionem aeris in ovis vitreis. Etenim debuerat fieri,post exuctionem fortem, subita et firma obturatio;deinde debuerant ova illa manere ita obturata pernonnullos dies; et tum demum experiendum fuisset,utrum aperto foramine attractus fuisset aer cum sibilo,aut etiam attracta fuisset tanta quantitas aquae postimmersionem, quanta fuisset ab initio, si nullaadhibita fuisset mora. Probabile enim, aut saltemdignum probatione est, haec fieri potuisse et posse;

290

propterea quod in corporibus paulo magisdissimilaribus similia efficiat mora temporis. Etenimbaculum per compressionem curvatum post aliquodtempus non resilit; neque id imputandum est alicuideperditioni ex quanto ligni per moram; nam idem fietin lamina ferri (si augeatur mora), quae non estexpirabilis. Quod si non succedat experimentum permoram simplicem, tamen non deserendum estnegotium, sed auxilia alia adhibenda. Non enim parumlucri fit, si per violentias indi possint corporibusnaturae fixae et constantes. Hac enim ratione aer possitverti in aquam per condensationes, et complura alia idgenus. Dominus enim est homo motuum violentorum,magis quam caeterorum.

3. At tertius ex septem modis refertur ad magnum illudorganum, tam naturae quam artis, quoad operandum;videlicet calidum et frigidum. Atque in hac parteclaudicat plane potentia humana, tanquam ex unopede. Habemus enim calorem ignis, qui caloribus solis(prout ad nos deferuntur) et caloribus animalium quasiinfinitis partibus potentior est et intensior. At deestfrigus, nisi quale per tempestates hyemales, aut percavernas, aut per circundationes nivis et glaciei, haberipotest: quod in comparatione aequari potest cumcalore fortasse solis meridiano in regione aliqua extorridis, aucto insuper per reverberationes montium etparietum; nam hujusmodi utique tam calores quamfrigora ab animalibus ad tempus exiguum toleraripossunt. Nihili autem sunt fere prae calore fornacisardentis, aut alicujus frigoris quod huic graduirespondeat. Itaque omnia hic apud nos vergunt adrarefactionem, et desiccationem, et consumptionem:nihil fere ad condensationem et intenerationem, nisi

291

per misturas et modos quasi spurios. Quare InstantiaeFrigoris omni diligentia sunt conquirendae: qualesvidentur inveniri in expositione corporum super turresquando gelat acriter; in cavernis subterraneis;circundationibus nivis et glaciei in locisprofundioribus, et ad hoc excavatis; demissionecorporum in puteos; sepulturis corporum in argentovivo et metallis; immersione corporum in aquis, quaevertunt ligna in lapides; defossione corporum in terra(qualis fertur apud Chinenses esse confectioporcellanae, ubi massae ad hoc factae dicuntur manereintra terram per quadraginta aut quinquaginta annos,et transmitti ad haeredes, tanquam minerae quaedamartificiales); et hujusmodi. Quinetiam quaeinterveniunt in natura condensationes, factae perfrigora, similiter sunt investigandae; ut, causis eorumcognitis, transferri possint in artes. Quales cernunturin exudatione marmoris et lapidum; in rorationibussuper vitra per interius fenestrarum, sub auroram,post gelu noctis; in originibus et collectionibusvaporum in aquas sub terra, unde saepe scaturiuntfontes; et quaecunque sunt hujus generis. Inveniuntur autem, praeter illa quae sunt frigida adtactum, quaedam alia potestate frigida, quae etiamcondensant; veruntamen operari videntur supercorpora animalium tantum, et vix ultra. Hujus generisse ostendunt multa in medicinis et emplastris. Aliaautem condensant carnes et partes tangibiles; qualiasunt medicamenta astringentia, atque etiaminspissantiae: alia condensant spiritus; id quodmaxime cernitur in soporiferis. Duplex autem estmodus condensationis spirituum, per medicamentasoporifera, sive provocantia somnum: alter persedationem motus; alter per fugam spirituum. Etenim

292

viola, rosa sicca, lactuca, et hujusmodi benedicta sivebenigna, per vapores suos amicos et moderaterefrigerantes, invitant spiritus ut se uniant, et ipsorumacrem et inquietum motum compescunt. Etiam aquarosacea, apposita ad nares in deliquiis animae, spiritusresolutos et nimium relaxatos se recipere facit, ettanquam alit. At opiata et eorum affinia spiritus planefugant, ex qualitate sua maligna et inimica. Itaque siapplicentur parti exteriori, statim aufugiunt spiritus abilla parte, nec amplius libenter influunt: sin sumanturinterius, vapores eorum, ascendentes ad caput, spiritusin ventriculis cerebri contentos undequaque fugant;cumque se retrahant spiritus neque in aliam partemeffugere possint, per consequens coeunt etcondensantur; et quandoque plane extinguuntur etsuffocantur; licet rursus eadem opiata moderatesumpta, per accidens secundarium (videlicetcondensationem illam quae a coitione succedit),confortent spiritus, eosque reddant magis robustos, etretundant eorum inutiles et incensivos motus, ex quoad curas morborum, et vitae prolongationem haudparum conferant. Etiam praeparationes corporum ad excipiendumfrigus non sunt omittendae; veluti quod aqua parumtepida facilius conglacietur quam omnino frigida, ethujusmodi. Praeterea, quia natura frigus tam parce suppeditat,faciendum est quemadmodum pharmacopolae solent;qui, quando simplex aliquod haberi non possit, capiuntsuccedaneum ejus, et quid pro quo, ut vocant: velutilignum aloes pro xylobalsamo, cassiam pro cinamomo.Simili modo diligenter circumspiciendum est, si quaesint succedanea frigoris; videlicet quibus modis fieripossint condensationes in corporibus, aliter quam per

293

frigus, quod illas efficit ut opus suum proprium. Illaeautem condensationes videntur intra quaternumnumerum (quantum adhuc liquet) contineri. Quarumprima videtur fieri per contrusionem simplicem; quaeparum potest ad densitatem constantem (resiliuntenim corpora) sed nihilominus forte res auxiliaris essequeat. Secunda fit per contractionem partiumcrassiorum in corpore aliquo, post evolationem autexitum partium tenuiorum, ut fit in indurationibus perignem, et repetitis extinctionibus metallorum, etsimilibus. Tertia fit per coitionem partiumhomogenearum, quae sunt maxime solidae in corporealiquo, atque antea fuerant distractae, et cum minussolidis commistae: veluti in restitutione mercuriisublimati, qui in pulvere longe majus occupat spatiumquam mercurius simplex, et similiter in omnirepurgatione metallorum a scoriis suis. Quarta fit perconsensus, admovendo quae ex vi corporum occultacondensant; qui consensus adhuc raro se ostendunt;quod mirum minime est, quoniam antequam inventiosuccedat formarum et schematismorum, deinquisitione consensuum non multum sperandum est.Certe quoad corpora animalium, dubium non est quinsint complures medicinae, tam interius quam exteriussumptae, quae condensant tanquam per consensum, utpaulo ante diximus. Sed inanimatis rara est hujusmodioperatio. Percrebuit sane, tam scriptis quam fama,narratio de arbore in una ex insulis sive Terceris siveCanariis (neque enim bene memini), quae perpetuostillat; adeo ut inhabitantibus nonnullamcommoditatem aquae praebeat. Paracelsus autem ait,herbam vocatam Rorem Solis meridie et fervente solerore impleri, cum aliae herbae undique sint siccae. Atnos utramque narrationem fabulosam esse

294

existimamus. Omnino autem illae instantiaenobilissimi forent usus, et introspectione dignissimae,si essent verae. Etiam rores illos mellitos, et instarmannae, qui super foliis quercus inveniuntur menseMaio, non existimamus fieri et densari a consensualiquo, sive a proprietate folii quercus; sed cum superaliis foliis pariter cadant, contineri scilicet et durare infoliis quercus, quia sunt bene unita, nec spongiosa, utplurima ex aliis. Calorem vero quod attinet, copia et potestasnimirum homini abunde adest; observatio autem etinquisitio deficit in nonnullis, iisque maximenecessariis, utcunque spagyrici se venditent. Etenimcaloris intensioris opificia exquiruntur etconspiciuntur; remissioris vero, quae maxime in viasnaturae incidunt, non tentantur, ideoque latent. Itaquevidemus per vulcanos istos qui in pretio sunt, spirituscorporum magnopere exaltari, ut in aquis fortibus, etnonnullis aliis oleis chymicis; partes tangibilesindurari, et, emisso volatili, aliquando figi; parteshomogeneas separari; etiam corpora heterogeneagrosso modo incorporari et commisceri; maxime autemcompages corporum compositorum et subtilioresschematismos destrui et confundi. Debuerant autemopificia caloris lenioris tentari et exquiri; undesubtiliores misturae et schematismi ordinati gignipossint et educi, ad exemplum naturae et imitationemoperum solis; quemadmodum in aphorismo deinstantiis foederis quaedam adumbravimus. Opificiaenim naturae transiguntur per longe minoresportiones, et posituras magis exquisitas et varias,quam opificia ignis, prout nunc adhibetur. Tum verovideatur homo revera auctus potestate, si per calores etpotentias artificiales opera naturae possint specie

295

repraesentari, virtute perfici, copia variari; quibusaddere oportet accelerationem temporis. Nam rubigoferri longo tempore procedit, at versio in crocumMartis subito; et similiter de aerugine et cerussa.Christallum longo tempore conficitur, vitrum subitoconflatur. Lapides longo tempore concrescunt, lateressubito coquuntur, etc. Interim (quod nunc agitur)omnes diversitates caloris cum effectibus suisrespective diligenter et industrie undique suntcolligendae et exquirendae: coelestium, per radios suosdirectos, reflexos, refractos, et unitos in speculiscomburentibus; fulguris, flammae, ignis carbonum;ignis ex diversis materiis; ignis aperti, conclusi,angustiati, et inundantis, denique per diversas fabricasfornacium qualificati; ignis flatu exciti, quieti et nonexciti; ignis ad majorem aut minorem distantiamremoti; ignis per varia media permeantis; calorumhumidorum, ut balnei Mariae, fimi, caloris animaliumper exterius, caloris animalium per interius, foeniconclusi; calorum aridorum, cineris, calcis, arenaetepidae; denique calorum cujusvis generis cumgradibus eorum. Praecipue vero tentanda est inquisitio et inventioeffectuum et opificiorum caloris accedentis etrecedentis graduatim, et ordinatim, et periodice, et perdebita spatia et moras. Ista enim inaequalitas ordinatarevera filia coeli est, et generationis mater; neque acalore aut vehementi, aut praecipiti, aut subsultorio,aliquid magni expectandum est. Etenim et invegetabilibus hoc manifestissimum est; atque etiam inuteris animalium magna est caloris inaequalitas, exmotu, somno, alimentationibus et passionibusfoemellarum quae uterum gestant; denique in ipsismatricibus terrae, iis nimirum in quibus metalla et

296

fossilia efformantur, locum habet et viget istainaequalitas. Quo magis notanda est inscitia aliquorumalchymistarum ex reformatis, qui per caloresaequabiles lampadum et hujusmodi, perpetuo unotenore ardentium, se voti compotes fore existimarunt.Atque de opificiis et effectibus caloris haec dicta sint.Neque vero tempestivum est illa penitus scrutari,antequam rerum formae et corporum schematismiulterius investigati fuerint, et in lucem prodierint. Tumenim quaerenda et adoperanda et aptanda suntinstrumenta, quando de exemplaribus constiterit.

4. Quartus modus operandi est per moram, quae certeet promus et condus naturae est, et quaedamdispensatrix. Moram appellamus, cum corpus aliquodsibi permittitur ad tempus notabile, munitum interimet defensum ab aliqua vi externa. Tum enim motusintestini se produnt et perficiunt, cum motus extraneiet adventitii cessant. Opera autem aetatis sunt longesubtiliora quam ignis. Neque enim possit fieri talisclarificatio vini per ignem, qualis fit per moram; nequeetiam incinerationes per ignem tam sunt exquisitae,quam resolutiones et consumptiones per saecula.Incorporationes etiam, et mistiones subitae etpraecipitatae per ignem, longe inferiores sunt illis,quae fiunt per moram. At dissimilares et variischematismi, quos corpora per moras tentant (qualessunt putredines), per ignem aut caloremvehementiorem destruuntur. Illud interim non abs refuerit notare; motus corporum penitus conclusorumhabere nonnihil ex violento. Incarceratio enim illaimpedit motus spontaneos corporis. Itaque mora invase aperto plus facit ad separationes; in vase penitusclauso ad commistiones; in vase nonnihil clauso, sed

297

subintrante aere, ad putrefactiones. Utcunque deopificiis et effectibus morae undique sunt diligenterconquirendae instantiae.

5. At regimen motus (quod est quintus ex modisoperandi) non parum valet. Regimen autem motusvocamus, cum corpus aliud occurrens corporis alteriusmotum spontaneum impedit, repellit, admittit, dirigit.Hoc vero plerunque in figuris et situ vasorum consistit.Etenim conus erectus juvat ad condensationemvaporum in alembicis; at conus inversus juvatdefaecationem sacchari in vasis resupinatis. Aliquandoautem sinuatio requiritur, et angustiatio, et dilatatioper vices, et hujusmodi. Etiam omnis percolatio hucspectat; scilicet cum corpus occurrens uni particorporis alterius viam aperit, alteri obstruit. Nequesemper percolatio aut aliud regimen motus fit perextra; sed etiam per corpus in corpore: ut cum lapilliimmittuntur in aquas ad colligendam limositatemipsarum; syrupi clarificantur cum albuminibusovorum, ut crassiores partes adhaerescant, et posteaseparari possint. Etiam huic regimini motus satisleviter et inscite attribuit Telesius figuras animalium,ob rivulos scilicet et loculos matricis. Debuerat autemnotare similem efformationem in testis ovorum, ubinon sunt rugae aut inaequalitas. At verum est regimenmotus efformationes perficere in modulis etproplasticis.

6. Operationes vero per consensus aut fugas (quisextus modus est) latent saepenumero in profundo.Istae enim (quas vocant) proprietates occultae, etspecificae, et sympathiae, et antipathiae, sunt magna exparte corruptelae philosophiae. Neque de consensibus

298

rerum inveniendis multum sperandum est, anteinventionem formarum et schematismorumsimplicium. Consensus enim nil aliud est quamsymmetria formarum et schematismorum ad invicem.Atqui majores et magis catholici rerum consensus nonprorsus obscuri sunt. Itaque ab iis ordiendum. Eorumprima et summa diversitas ea est; ut quaedam corporacopia et raritate materiae admodum discrepent,schematismis consentiant: alia contra copia et raritatemateriae consentiant, schematismis discrepent. Namnon male notatum est a chymicis, in principiorumsuorum triade, sulphur et mercurium quasi peruniversitatem rerum permeare. (Nam de sale ineptaratio est, sed introducta ut possit comprehenderecorpora terrea, sicca, et fixa.) At certe in illis duobusvidetur consensus quidam naturae ex maximecatholicis conspici. Etenim consentiunt sulphur;oleum, et exhalatio pinguis; flamma; et fortasse corpusstellae. Ex altera parte consentiunt mercurius; aqua etvapores aquei; aer; et fortasse aether purus etinterstellaris. Attamen istae quaterniones geminae, sivemagnae rerum tribus (utraque intra ordines suos),copia materiae atque densitate immensum differunt,sed schematismo valde conveniunt; ut in plurimis seprodunt. At contra metalla diversa copia et densitatemultum conveniunt (praesertim respectu vegetabilium,etc.), sed schematismo multifariam differunt; etsimiliter vegetabilia et animalia diversa schematismisquasi infinitis variantur, sed intra copiam materiaesive densitatem paucorum graduum continentur. Sequitur consensus maxime post prioremcatholicus, videlicet corporum principalium et fomitumsuorum; videlicet menstruorum, et alimentorum.Itaque exquirendum, sub quibus climatibus, et in qua

299

tellure, et ad quam profunditatem metalla singulagenerentur; et similiter de gemmis, sive ex rupibus,sive inter mineras natis; in qua gleba terrae, arboressingulae, et frutices, et herbae potissimum proveniant,et tanquam gaudeant; et insimul quae impinguationes,sive per stercorationes cujuscunque generis, sive percretam, arenam maris, cineres, etc., maxime juvent; etquae sint ex his pro varietate glebarum magis aptae etauxiliares. Etiam insitio et inoculatio arborum etplantarum, earumque ratio, quae scilicet plantae superquas foelicius inserantur, etc., multum pendet deconsensu. In qua parte non injucundum foretexperimentum, quod noviter audivimus esse tentatum,de insitione arborum sylvestrium (quae hucusque inarboribus hortensibus fieri consuevit), unde folia etglandes majorem in modum amplificantur, et arboresfiunt magis umbrosae. Similiter, alimenta animaliumrespective notanda sunt in genere, et cum negativis.Neque enim carnivora sustinent herbis nutriri; undeetiam Ordo Folitanorum (licet voluntas humana pluspossit quam animantium caeterorum super corpussuum), post experientiam factam (ut aiunt), tanquamab humana natura non tolerabilis, fere evanuit. Etiammateriae diversae putrefactionum, unde animalculagenerantur, notandae sunt. Atque consensus corporum principalium ergasubordinata sua (tales enim ii possint censeri quosnotavimus) satis in aperto sunt. Quibus addi possuntsensuum consensus erga objecta sua. Qui consensus,cum manifestissimi sint, bene notati, et acriter excussi,etiam aliis consensibus qui latent magnam praeberepossint lucem. At interiores corporum consensus et fugae, siveamicitiae et lites (taedet enim nos fere vocabulorum

300

sympathiae et antipathiae, propter superstitiones etinania), aut falso ascriptae, aut fabulis conspersae, autper neglectum rarae admodum sunt. Etenim si quisasserat inter vineam et brassicam esse dissidium, quiajuxta sata minus laete proveniunt, praesto ratio est:quod utraque planta succulenta sit et depraedatrix,unde altera alteram defraudat. Si quis asserat esseconsensum et amicitiam inter segetes et cyaneum, autpapaver sylvestre, quia herbae illae fere non proveniuntnisi in arvis cultis: debuit is potius asserere dissidiumesse inter ea, quia papaver et cyaneus emittuntur etcreantur ex tali succo terrae qualem segetes reliquerintet repudiaverint; adeo ut satio segetum terrampraeparet ad eorum proventum. Atque hujusmodifalsarum ascriptionum magnus est numerus. Quoadfabulas vero, illae omnino sunt exterminandae. Restattenuis certe copia eorum consensuum, qui certoprobati sunt experimento; quales sunt magnetis etferri, atque auri et argenti vivi, et similium. At inexperimentis chymicis circa metalla inveniuntur et aliinonnulli observatione digni. Maxima vero frequentiaeorum (ut in tanta paucitate) invenitur in medicinisnonnullis, quae, ex proprietatibus suis occultis (quasvocant) et specificis, respiciunt aut membra, authumores, aut morbos, aut quandoque naturasindividuas. Neque omittendi sunt consensus intermotus et affectus lunae et passiones corporuminferiorum, prout ex experimentis agriculturae,nauticae, et medicinae, aut alias cum delectu severo etsincero colligi et recipi possint. Verum instantiaeuniversae consensuum secretiorum, quo magis suntinfrequentes, eo majori cum diligentia suntinquirendae, per traditiones, et narrationes fidas etprobas; modo hoc fiat absque ulla levitate, aut

301

credulitate, sed fide anxia et quasi dubitabunda. Restatconsensus corporum modo operandi tanquaminartificialis, sed usu polychrestus, qui nullo modoomittendus est, sed sedula observatione investigandus.Is est coitio sive unio corporum, proclivis aut difficilis,per compositionem, sive appositionem simplicem.Etenim corpora nonnulla facile et libentercommiscentur et incorporantur, alia autem aegre etperverse: veluti pulveres melius incorporantur cumaquis; calces et cineres, cum oleis; et sic de similibus.Neque tantum sunt colligendae instantiae propensionisaut aversionis corporum erga misturam, sed etiamcollocationis partium, et distributionis, et digestionis,postquam commista sint; denique et praedominantiaepost misturam transactam.

7. Superest ultimo loco ex modis septem operandiseptimus et postremus: operatio scilicet peralternationem et vicissitudines priorum sex; de quoantequam in singulos illos paulo altius fueritinquisitum, tempestivum non foret exemplaproponere. Series autem sive catena hujusmodialternationis, prout ad singula effecta accommodaripossit, res est et cognitu maxime difficilis, et ad operamaxime valida. Summa autem detinet et occupathomines impatientia hujusmodi tam inquisitionis,quam praxeos; cum tamen sit instar fili labyrinthi,quoad opera majora. Atque haec sufficiant adexemplum Polychresti.

LI.

Inter praerogativas instantiarum, ponemus locovicesimo septimo atque ultimo Instantias Magicas. Hocnomine illas appellamus, in quibus materia aut

302

efficiens tenuis aut parva est, pro magnitudine operiset effectus qui sequitur; adeo ut etiamsi fuerintvulgares, tamen sint instar miraculi; aliae primointuitu, aliae etiam attentius contemplanti. Has veronatura ex sese subministrat parce; quid vero factura sitsinu excusso, et post inventionem formarum, etprocessuum, et schematismorum, futuris temporibusapparebit. At ista effecta magica (quantum adhucconjicimus) fiunt tribus modis: aut permultiplicationem sui, ut in igne, et venenis, quaevocant specifica; necnon in motibus, qui transeunt etfortificantur de rota in rotam: aut per excitationem siveinvitationem in altero, ut in magnete, qui excit acusinnumeras, virtute nullatenus deperdita aut diminuta;aut in fermento, et hujusmodi: aut per anteversionemmotus, ut dictum est de pulvere pyrio, et bombardis, etcuniculis: quorum priores duo modi indagationemconsensuum requirunt; tertius, mensurae motuum.Utrum vero sit aliquis modus mutandi corpora perminima (ut vocant), et transponendi subtilioresmateriae schematismos (id quod ad omnimodascorporum transformationes pertinet, ut ars brevitempore illud facere possit, quod natura per multasambages molitur), de eo nulla hactenus nobis constantindicia. Quemadmodum autem in solidis et verisaspiramus ad ultima et summa; ita vana et tumidaperpetuo odimus, et quantum in nobis est profligamus.

LII.

Atque de Dignitatibus sive Praerogativis Instantiarumhaec dicta sint. Illud vero monendum, nos in hocnostro Organo tractare logicam, non philosophiam. Sedcum logica nostra doceat intellectum et erudiat ad hoc,ut non tenuibus mentis quasi claviculis rerum

303

abstracta captet et prenset (ut logica vulgaris), sednaturam revera persecet, et corporum virtutes et actuseorumque leges in materia determinatas inveniat; ita utnon solum ex natura mentis, sed ex natura rerumquoque haec scientia emanet: mirum non est, si ubiquenaturalibus contemplationibus et experimentis, adexempla artis nostrae, conspersa fuerit et illustrata.Sunt autem (ut ex iis quae dicta sunt patet)Praerogativae Instantiarum numero 27; nominibus:Instantiae Solitariae: Instantiae Migrantes: InstantiaeOstensivae: Instantiae Clandestinae: InstantiaeConstitutivae: Instantiae Conformes: InstantiaeMonodicae: Instantiae Deviantes: InstantiaeLimitaneae: Instantiae Potestatis: Instantiae Comitatuset Hostiles: Instantiae Subjunctivae: InstantiaeFoederis: Instantiae Crucis: Instantiae Divortii:Instantiae Januae: Instantiae Citantes: Instantiae Viae:Instantiae Supplementi: Instantiae Persecantes:Instantiae Virgae: Instantiae Curriculi: Doses Naturae:Instantiae Luctae: Instantiae Innuentes: InstantiaePolychrestae: Instantiae Magicae. Usus autem haruminstantiarum, in quo instantias vulgares excellunt,versatur in genere aut circa partem informativam; autcirca operativam; aut circa utramque. Atque quoadinformativam, juvant illae aut sensum, aut intellectum.Sensum, ut quinque Instantiae Lampadis: intellectum,aut accelerando exclusivam formae, ut Solitariae; autangustiando et propius indicando affirmativamformae, ut Migrantes, Ostensivae, Comitatus, cumSubjunctivis; aut erigendo intellectum, et ducendo adgenera et naturas communes; idque aut immediate, utClandestinae, Monodicae, Foederis; aut graduproximo, ut Constitutivae; aut gradu infimo, utConformes; aut rectificando intellectum a consuetis, ut

304

Deviantes; aut ducendo ad Formam Magnam, siveFabricam Universi, ut Limitaneae; aut cavendo deformis et causis falsis, ut Crucis et Divortii. Quod veroad Operativam attinet; illae practicam aut designant,aut mensurant, aut sublevant. Designant autostendendo a quibus incipiendum, ne actum agamus,ut Instantiae Potestatis; aut ad quid aspirandum, sidetur facultas, ut Innuentes: mensurant quatuor illaeMathematicae: sublevant Polychrestae et Magicae. Rursus ex istis instantiis 27, nonnullarum (utsuperius diximus de aliquibus) facienda est collectiojam ab initio, nec expectanda particularis inquisitionaturarum. Cujus generis sunt instantiae conformes,monodicae, deviantes, limitaneae, potestatis, januae,innuentes, polychrestae, magicae. Hae enim autauxiliantur et medentur intellectui et sensui, autinstruunt praxin in genere. Reliquae tum demumconquirendae sunt, cum conficiemus tabulascomparentiae ad opus interpretis circa aliquamnaturam particularem. Sunt enim instantiaepraerogativis istis insignitae et donatae animae instar,inter vulgares instantias comparentiae; et ut ab initiodiximus, paucae illarum sunt vice multarum; quocircacum tabulas conficimus, illae omni studio suntinvestigandae, et in tabulas referendae. Erit etiamearum mentio necessaria in iis quae sequuntur.Praeponendus itaque erat earum tractatus. Nunc veroad adminicula et rectificationes Inductionis, etdeinceps ad concreta, et latentes processus, et latentesschematismos, et reliqua quae Aphorismo 21. ordineproposuimus, pergendum; ut tandem (tanquamcuratores probi et fideles) tradamus hominibusfortunas suas, emancipato intellectu, et facto tanquammajore: unde necesse est sequi emendationem status

305

hominis, et ampliationem potestatis ejus supernaturam. Homo enim per lapsum et de statuinnocentiae decidit, et de regno in creaturas. Utraqueautem res etiam in hac vita nonnulla ex parte repararipotest; prior per religionem et fidem, posterior perartes et scientias. Neque enim per maledictionem factaest creatura prorsus et ad extremum rebellis. Sed invirtute illius diplomatis, In sudore vultus comedespanem tuum, per labores varios (non per disputationescerte, aut per otiosas ceremonias magicas), tandem etaliqua ex parte ad panem homini praebendum, id est,ad usus vitae humanae subigitur.

Finis Libri Secundi Novi Organi.

306

Versão para eBookeBooksBrasil.org

__________________Dezembro 2002

Proibido todo e qualquer uso comercial.Se você pagou por esse livroVOCÊ FOI ROUBADO!

Você tem este e muitos outros títulosGRÁTIS

direto na fonte:eBooksBrasil.orgeBookLibris

© 2002 eBooksBrasil.org

307