Nr 4 (14) 2016Cena 10 PLN /w tym 5% VATISSN 2084-9621 nr indeksu: 284017

NOWI ŚLĄZACYBRADECKI, DZIADUL, SZCZAWIŃSKI, ILLG,

PASTUCHOWA, SŁAWEK, SZYMCZYK, VILLQIST I INNI

4 | WALDEMAR SZYMCZYK

Made in Silesia Podtrzymują pamięć, badają historię, wskrzeszają wielokulturowość, troszczą się o tradycję i godkę, dbają o przestrzeń publiczną lub po prostu animują życie kulturalne. Nowi Ślązacy.

10 | TADEUSZ SŁAWEK

Wyspa. Kilka lekcji Śląska

Mój Śląsk, nim stał się rosochatym drzewem o bujnych gałęziach, rósł, jak to w zwyczaju drzew, bardzo powoli. Może to i lepiej, bo gdyby rósł szybciej, pewnie wiedziałbym o nim jeszcze mniej niż wiem dzisiaj.

16 | TADEUSZ BRADECKI

Nie przenoście nam stolicy do KatowicW listopadzie roku 2007, w miesięczniku „Dialog”, w felietonie zatytułowanym Radość z odzyskanego hasioka pisałem: „Przez całe życie nie potrafiłem przemóc irracjonalnego oporu i zacząć mówić po niemiecku. Wszystko co niemieckie było w czasach mojego dzieciństwa wyklęte, zakazane, straszne; tak w domu, jak i w szkole”.

22 | JERZY ILLG

Obcy i bliski. Bliski i obcy

Nie jestem Ślązakiem, ale od najwcześniejszego dzieciństwa przez kilka dziesięcioleci mieszkałem na Śląsku. Siłą rzeczy sprawy go dotyczące nie były i nie są mi obojętne. Ukończyłem studia na Uniwersytecie Śląskim i do stanu wojennego pracowałem na tej uczelni. Gdy w 1982 roku relegowano mnie z niej z wilczym biletem, pomocną dłoń wyciągnęło do mnie krakowskie środowisko „Tygodnika Powszechnego” i „Znaku”, gdzie szczęśliwie znalazłem bezpieczną przystań.

4 (14) 2016spis treści.

28 | DAGMARA DRZAZGA

Tak, jestem stąd

– Bo ja nie jestem Ślązaczką... – tak przed laty nieśmiało tłumaczyłam się z nieznajomości jakiegoś śląskiego słowa. – Przecież wiemy! – śmiali się koledzy z ekipy filmowej. – Skąd? – Nie wyglądasz na Ślązaczkę. Wystarczy posłuchać, jak mówisz. Stanęłam wieczorem przed lustrem. To jaka musiałabym być, żeby było jasne, że jestem stąd?

34 | JAN DZIADUL

Dwa brzegi tej samej rzekiNie mam problemów z identyfikacją. Szczególnie gdy o śląskich sprawach rozprawiam w Warszawie, czy gdzieś w Polsce. Jestem Ślązakiem, bo mieszkam tu już 43 lata, z roczną przerwą na Szkołę Oficerów Rezerwy. Stoję po stronie Śląska jeszcze bardziej, kiedy moja rodzinna przestrzeń jest poniewierana, deprecjonowana, traktowana protekcjonalnie albo ekonomicznie oskubywana.

40 | MACIEJ SZCZAWIŃSKI

Piwnice i strychy

Te pytania nie były nigdy moimi pytaniami. Nie nurtowały mnie, nie dręczyły ani nie były konieczne przy jakiejkolwiek autoidentyfikacji. „Czy czuję się Ślązakiem? Na ile czuję się Ślązakiem? Jakim czuję się Ślązakiem?"

44 | INGMAR VILLQIST

Napisać portretTrzy wspaniałe kobiety miały ogromny wpływ na moje życie: profesor Zofia Ostrowska-Kębłowska, promotor mojej pracy magisterskiej w ówczesnej Katedrze Historii Sztuki Uniwersytetu Wrocławskiego, profesor Ewa Chojecka: wspaniały historyk sztuki, twórczyni Zakładu Historii Sztuki Uniwersytetu Śląskiego, i Anda Rottenberg, z którą przez lata dzieliliśmy dyrektorowanie warszawską Zachętą.

48 |

W Ślązakach jest lękZ prof. JACKIEM WODZEM, socjologiem, rozmawia WALDEMAR SZYMCZYK.

52 | MAGDALENA PASTUCHOWA

Kto (jeszcze) mówi po śląsku?Interferencja, zapożyczanie, wpływ – to te pojęcia, które z perspektywy językoznawcy determinują opis języka (odmiany, gwary, dialektu), którego jedną z cech dystynktywnych jest bliskość z innym językiem (odmianą, gwarą, dialektem).

57 | KRZYSZTOF KARWAT

Wiersze

60 | MARCIN ZASADA

Symbol bezlitośnie wydojonego Śląska

Wszyscy wiedzą, czym jest dziś Bytom, lecz z utrwalanego przez ostatnie ćwierćwiecze stereotypowego wizerunku rzadko wydobywa się blisko 800-letnią historię, zabytki i dawną potęgę przemysłową. Dlatego tak ważna jest dziś odpowiedź na pytanie o to, jakie to miasto będzie. Zależy ona od powodzenia programu rewitalizacyjnego, który pochłonie ok. 1,5 miliarda złotych i może wyznaczyć kierunek przeobrażeń dla całego postindustrialnego Śląska.

66 | GRAŻYNA KUŹNIK

Miasto, które wie, co to miłość

Fytel w bytomskich Łagiewnikach trafił do filmu, bo oszołomił Adriana Katroshiego, jak każdego, kto znajdzie się tu po raz pierwszy. Mało kto jednak z obcych tutaj zagląda, chyba że zabłądzi.

72 | MAREK MIERZWIAK

Brama życia

Kiedy jechałem do Będzina, aby spotkać się z Karoliną i Piotrem Jakoweńkami, nawet nie przypuszczałem, że dowiem się rzeczy, które pozostawały nieodkryte. Niby wiedzieliśmy, że w Będzinie mieszkało do wybuchu II wojny światowej wielu Żydów, ale że było ich aż 30 tysięcy i nagle wszyscy zniknęli – o tym na co dzień przecież nie myślimy.

78 | JÓZEF KRZYK

Ostatnie miejsce we wszechświecieAdam i Barbara Podgórscy wydali już kilkadziesiąt książek. Kiedyś napiszą wreszcie o sobie, o tym, jak najechali na Śląsk, a Śląsk ich pokonał.

82 | TOMASZ MALKOWSKI

Ikony z importu Fenomen śląskiej architektury zbudowali przyjezdni. Czas w końcu powiedzieć prawdę: Śląsk stanowił eldorado nie tylko dla przemysłowców czy robotników. To zawsze był raj także dla architektów.

90 | ZBIGNIEW KADŁUBEK

Res novaeZ pełnią śląskości obcuje nie ten, który mniema, że się w śląskości urodził, ale ten, kto się w niej obudził. Śląską piosenkę historyczną trzeba zaśpiewać na wspak. Odśpiewać jej niezrozumiałą treść od końca.

92 | INGMAR VILLQIST

GolemNajtrudniej zacząć; rzucić na mokry blat rzeźbiarskiego stołu pierwszą garść gliny, przecisnąć ją przez palce, a rozlezie się obłymi wyciskami wkoło; nic jeszcze nie będzie przypominać.

94 | KRZYSZTOF KARWAT

Biedny gorol z WestfaliiZa Bieruta i wczesnego Gomułki chodził do podstawówki w bytomskim Bobrku. Tak szybko nauczył się języka swych kolegów, że zaniepokojona dyrekcja szkoły musiała wezwać matkę.

96 | KSIĄŻKI

Nadesłane i wypatrzone

2 3

Czyżby? Co najmniej od 100 lat wiadomo, że Górny Śląsk zaludniają trzy kategorie mieszkańców: pnioki, krzoki i ptoki. Czyli ci „z dziada

pradziada”, „napływowi” i tacy, którzy miejsca tu raczej nie zagrzeją. Ale to podział, który z wolna staje się anachroniczny, gdyż nie uwzględnia,

że od ćwierćwiecza żyjemy w innej Polsce i w innej Europie, do których i po których nieustannie peregrynują miliony ludzi, szukając dla siebie

nowych sadyb. Jednych wyrzucają z ich domów rodzime bądź obce reżimy. Innych – bezrobocie, lęk przed biedą. Jeszcze innych – potrzeba

zmiany, ciekawość świata, tęsknota za lepszym życiem, czyli takim, za które będę mógł sam odpowiadać, nie obawiając się, że ktoś mi wykrzyczy:

wynocha, nie jesteś u siebie! A co dziś znaczy: być u siebie, na Górnym Śląsku? Trzeba mieć „papiery”? Dowieść wierności „ziemi i krwi”?

Rozglądam się wokół siebie. Niewielu widzę „rodowitych”. Znacznie ich mniej niż kiedyś. Bo umarli? Wyjechali do Niemiec? Czy na Wyspy

Brytyjskie? Może do Krakowa albo Warszawy? Wszystkich wypędzono? Może dobrowolnie opuścili swój heimat? Kto zajął ich miejsce?

Wiadomo – gorole i chadziaje. Czy to także ci, którzy – mając kresowe, galicyjskie, wielkopolskie lub kieleckie korzenie – chronią dziedzictwo

„starego dobrego Śląska”, układając z jego polskich, niemieckich i żydowskich cząstek swą własną tożsamość?

Kijem Wisły nie zawrócisz. Tym bardziej śląskiej Odry. Nic już nie będzie takie, jak za staryj piyrwy.

Etnolodzy takiego pojęcia nie używają,

bo wcześniej musieliby wyznaczyć jego

definicyjne ramy, a one pozostają rozmyte.

Nowi Ślązacy… Powie ktoś: a cóż to za terminologiczny

dziwoląg!

od redaktora.

Nr 4 (14) 2016Wydania internetowe: www.fabrykasilesia.plISSN 2084-9621, nr indeksu: 284017

Wydawca: Regionalny Instytut Kultury w Katowicach – Instytucja Kultury Województwa Śląskiegoul. PCK 19, 40-057 Katowice www.rik.katowice.plp.o. dyrektora: Adam Pastuch, tel.: (32) 251-75-63

Adres redakcji: 40-057 Katowice, ul. PCK 19  Tel.: (32) 201-77-74 E-mail: redakcja@fabrykasilesia.pl Facebook: www.facebook.com/fabryka.silesia

Redaktor naczelny:Krzysztof Karwat (kkarwat@fabrykasilesia.pl)

Administracja, sekretariat, sprzedaż hurtowa: Beata Przybylska (bprzybylska@fabrykasilesia.pl)

Rada Redakcyjna: Zbigniew Kadłubek, Waldemar Szymczyk, Ingmar Villqist

Projekt i opracowanie graficzne: Andrzej Pasierbski

Realizacja poligraficzna: LAVENDE Jolanta Budzyńska

Korekta: Grażyna Kwiek

Na okładkach:1. Bytom. Zlot superbohaterów.4. Tożsamość.Zdjęcia: Ewa Zielińska

Sprzedaż: w siedzibie redakcji, sklepie internetowym (www.fabrykasilesia.pl/sklep) oraz na terenie całego kraju w punktach dystrybucyjnych: Kolportera, RUCH-u oraz w sieci EMPiK-ów.

Reklamy i promocje: (cennik w sekretariacie)

Wydano z finansowym wsparciem Samorządu Miasta Bytomia

Redakcja nie zwraca tekstów niezamówionych. W materiałach przyjętych do druku, także fotogra-ficznych bądź graficznych, zastrzega sobie prawo do zmian i skrótów. Rozpowszechnianie tekstów zamieszczonych w kwartalniku, także z jego wydania internetowego, bez zgody wydawcy jest zabronione. Nakład: 1300 egz. redaktor naczelny

1