türkmenistanyň ylymlar akademiýasy arheologiýa we etnografiýa instituty a. Baltaýew, a. Jykiýew nowruZ – türkmen halkynyň milli Baýramy aCademy of sCienCes of turkmenistan arChaeology and ethnograPhy institute a. Baltayev, a. Jikiyev novruZ – national holiday of turkmen PeoPle АкАдемия нАук ТуркменисТАнА инсТиТуТ Археологии и эТногрАфии a. БАлТАев, А. джикиев новруЗ – нАЦионАлЬнЫЙ ПрАЗдник Туркменского нАродА aşgabat•ylym•2013
a. Baltaýew, a. Jykiýew
arChaeology and ethnograPhy institute
a. Baltayev, a. Jikiyev
türkmenistany Prezidenti gurbanguly Berdimuhamedow
– Novruz - the oldest national holiday of the Turkmen people. This
light date ingrained in the memories and hearts of our people and
symbolizes the beginning of a new year. It is rooted in the depths
of the philosophy of life, outlook of our glorious ancestors and
was an important part of the spiritual life of the Turkmen people
for centuries. In the new historical period of the Turkmen state
Novruz has a place in the calendar of important dates, finding a
completely new meaning and sound.
President of turkmenistan gurbanguly Berdimuhamedov:
— — . . , . , .
hormatly okyjylar! Türkmen halkyny Milli bahar —
Nowruz baýramy bilen bagly taryhy- me deni däpler baradaky u kitaby
sizi dykgatyyza ýetirýäris. Kitapda umumadamzat medeniýetini dür dä
ne gymmatlyklaryny biri bolan Nowruz baýramyny täsin däpleri, onu
bilen bagly edebi eserler, halk oýunlary, bereketli türkmen
topragyny özi, bu gadymy hem myhmansöýer halky kalby ýaly sahy toý
saçagyny bezegi bolan toý tagamlary we beýleki milli ýörelgeler
barada gürrü edilýär.
Nowruzy taryhy gözbalaryny öwrenmek üçin, ony ekerançylygy irki
ojaklary bilen baglanydyrmak maksadalaýyk hem-de kämil pikir-
garaýy yzygiderliligine kybap bolar. Belli arheolog, etnograf
alymlary ylmy gözlegleri Türkmenistany gadymy Mesopotamiýa, Müsür,
Hytaý, Hindistan bilen bir hatarda gadymy medeniýetleri mekany,
ösen siwilizasiýalary bäinji merkezi bolandygyny subut etdi.
Häzirki döwürde munu özi dünýä derejesinde ykrar edilen hakykatdyr.
Eger-de biz Nowruzy ilkinji nobatda hut tebigaty täzelenii, topragy
gy ukusyndan oýanyp, gaýtadan güller açyy, ekerançylyk ilerini
balangyjy bilen baglanydyrýan bolsak, onda bu baýramçylygy keremli
gözbalaryny hut u bereketli toprakdan
nowruZ – teBigaty hem-de kÖülleri Baýramy
gözlemelidiris. Ynsan ömrüni ilkinji gününden soky demine çenli toý
bilen her pursatyny dabaralandyrmagy bize pent eden pederlerimizi
topraga dirili dänesini talan günlerini baýramçylyk dabaralaryna
besländigi bolsa öz-özünden dünüklidir.
Nowruz baýramy Berkarar döwletimizi bagtyýarlyk döwründe güneli
Türkmenistany ähli künjeklerinde giden bellenilip geçilýän naýbay
milli baýramlary birine öwrüldi. Türkmenistany Prezidenti Hormatly
Gurbanguly Berdimuhamedow Nowruz baýramy barada eýle diýýär: «Milli
bahar baýramy türkmen halkyny kalbynda we hakydasynda ajaýyp toý
hökmünde bellenip gelýän baýramlary biridir. Mähriban halkymyz
asyrlary dowamynda has-da kämilleen gadymy Milli bahar baýramyny bu
gün ynsan durmuyna täze öwügin berýändigine, umumadamzat medeni
mirasyny aýrylmaz bölegi hökmünde ähmiýetini has uludygyna çäksiz
guwanýar» [1].
Türkmenistany Prezidenti Gurbanguly Berdimuhamedowy ba- lan gyçlary
esasynda we hut özü ni batutanlygynda ýurdumyzda alnyp barylýan
köpugurly medeni syýa sat türkmen halky tarapyndan müýyllyk- lary
jümmüinde döredilip, bizi günlerimize çenli gelip ýeten milli
mirasymyzy, ol sanda Nowruz baýramyny gyzykly däplerini gorap
8
Nowruz baýramyny däpleri halkymyzy taryhyny, edebi mirasyny,
ruhy-gözellik dünýäsini öwrenmekde gymmatly hazynadyr.
Soky ýyllarda bizi döwletimizde Nowruz baýramy bilen bagly däpleri
ýitekirläp barýan gadymy nusgalaryny ylmy esasda düýpli öwrenmäge
ähli mümkinçilikler döredildi. oa laýyklykda, bu ugurda ylmy gözleg
ilerini alyp barýan alymlar tarapyndan berkarar Türkmenistany dürli
künjeklerinde ýaaýan ilaty arasyndan Nowruz baýramy bilen bagly
milli däpleri, ahyrana eserleri, halk oýunlaryny, naharlary dürli
görnüleri ýygnalyp, ylmy seljermeler geçirildi. eýle hem türkmen
edebi mirasyny dünýäni dürli döwletlerini ylmy kitaphanalarynda
saklanylýan gadymy golýazmalary öwrenilip, halk köpçüligine
ýetirildi.
u kitapda döwletimizi dürli künjeklerine guralan ylmy-gözleg
saparlaryny netijesinde ýüze çykarylan etnografik maglumatlar
ilkinji gezek ylmy dolanyyga girizilýär.
Nowruz baýramyny täsin däple- rini täze öwüginler bilen dikeltmekde
ýurdumyzy medeniýet ulgamyny igärlerini aýratyn tagallalary bardyr.
Türkmenistany Medeniýet ministrligini welaýat müdirliklerine,
etrap, äher medeniýet bölümlerine degili folklor-etnografik
toparlaryny çykylarynda Nowruz baýramyny milli däplerini, ahyrana
halk döredijilik eserlerini ençemesi döwrebap öwüginler bilen
dikeldildi. Olary Nowruz baýramçylygy mynasybetli guralýan
dabaralarda ýerine ýetirýän çeper çykylary tomaaçylary toý atlygyny
goalandyrýar.
Taryhymyzy dürli döwürlerinde Nowruz baýramyny däpleri alysdaky we
golaýdaky halklar bilen medeni gatnayklary we özara täsirleri has-
da kämillemegine hyzmat edipdir. Beýik Ýüpek ýoluny ugry bilen
gatnan kerwenler halkymyzy Nowruz baýramy bilen bagly täsin
däplerini dünýäni çar künjegine ýaýradypdyr.
Hormatly Prezidentimizi Kararlary bilen Berkarar döwletimizi
bagtyýarlyk döwründe ýurdumyzda milli mira symyzy dürdäne
gymmatlyklaryna bagylanan halkara festiwallaryny, sergileri, ylmy
maslahatlary, medeniýet günlerini we beýleki forumlary yzygiderli
geçirilip durulmagy ruhy baýlyklarymyzy dünýä wagyz etmäge gi
mümkinçilikler döredýär.
Hormatly Prezidentimizi milli medeniýetimizi häzirki zamany ösen
dünýäsini ülülerine laýyklykda ös- dür mek baradaky bimöçber
aladalary gady my atalarymyzy hem-de soky nesilleri Nowruz baýramy
bilen bagly döreden täsin däplerini dowam etdirmäge, olary
pederlerimizi ruhuna ygrarlylykda berjaý etmäge we özünden soky
nesillere geçirmäge gönükdirilendir. Munu özi Hormatly
Prezidentimizi die bir türkmen halkyny däl, eýsem umumadamzat
gymmatlyklaryny gorap saklamak ugrunda alyp barýan pähim-parasada
ýugrulan ödengörüjilikli syýasatyny irin miweleridir. Çünki gadymy
Nowruz baýramy bilen bagly däpler die türkmen halkyny däl, eýsem
umumadamzat genisini döreden naýbay ruhy baýlyklaryny
biridir.
Nowruz baýramyny gadymy däplerini geljek nesiller üçin gorap
saklamak bolsa umumadamzat bähbitli ynsanperwer wezipedir.
9
bellenilipdir. Bu hasap burýatlarda, azerbaýjanlarda we baga käbir
halklarda hem bar. Her ýyly 22-nji fewralyna gabat gelýän «Türkmen
Nowruzyny» gadymy oguz-türki kowumlarymyzy nesilleri bolan
burýatlarda we azerbaýjanlarda hem bellenilip geçilendigi Gün
kalendary boýunça ýöredilen bu senenamany hem gadymydygyna aýatlyk
edýär.
Nowruz baýramlaryny ikinjisi Gündogar ýurtlarynda has giden mehur
bolan 21-nji martda bellenilýän Nowruz baýramydyr. Nowruzy Günorta
we Gündogar Türkmenistany oturymly we ekerançylyk bilen megullanan
ilaty has owhunly belläpdirler. Nowruz baýramyny soky asyrlarda
maldarçylyga has köp üns beren
Türkmenistan Garasyzlyga eýe bolanyndan so, Nowruz baýramyna has-da
uly ähmiýet berlip, bu baýram günleri dynç güni diýlip yglan
edilip, ol uludan tutulyp balandy. Nowruz baýramy Orta, Merkezi we
Alynky Aziýany halklary tarapyndan ýöredilen, ol sanda türkmenleri
hem ýeke-täk Gün senenamasy (kalendary) boýunça ýaz paslynda
gije-gündizi deleýän wagtynda mart aýyny 21- inde
bellenilýär.
Türkmen halky häzirki gregorian senenamasy kabul edilmezinden ö iki
hili täze ýyly — Nowruzy belläpdir. Olary ilkinjisi halk arasynda
«Türkmen Nowruzy» ýa-da «Çarwa Nowruzy», «Togsan doldy», «Ýere ýyly
gitdi» atlary bilen belli bolup, adatça, fewral aýyny 22-sine
10
Merkezi we Günbatar Türkmenistany ilaty baýramçylyk günlerinde
«ýyly sylagy» hökmünde «nowruz köje», «nowruz ýarma» ýaly milli
naharlary biirip, die u baýramçylyga mahsus bolan «semeni» tagamyny
taýýarlamak ýaly däpler bilen dabaraly belläpdirler.
Nowruz senenamasyny haçan we nirede dörändigi hakynda anyk
maglumatlar ýok. Alymlary aglabasy zoroastrizm dinini keramatly
kitaby, Awestany maglumatlaryna hem-de ýüze çykarylan arheologik
tapyndylara esaslanyp, Nowruzy Horasanda (Günorta Türkmenistan we
Demirgazyk-Gündogar Eýran) ýa-da Horezmde (Demirgazyk Türkmenistan
we Özbegistan)
dörändigini çak edýärler. Günorta we Demirgazyk Türkmenistany
ýadygärliklerinden ýazyna we güýzüne gije-gündizi deleýän
günlerinde ýerli ilaty Günü hatyrasyna gurban edendiklerine aýatlyk
edýän tapyndylar ýüze çykaryldy, hususan-da, gurban edilen mallary
eti biirilen uly gazanlar tapyldy [5. 109 s.].
Ilis alymy Meri Boýsy Nowruz hasabyny we yslamdan öki otparazlyk
dinini taryhy kökleri barada gürrü berýän «Otparazlar» (“”) atly
kitabynda belleýi ýaly, otparazlyk dininde hudaýy ýaradan zatlaryny
hemmesinden has möhümi ot
hasaplanypdyr. Oda degili däpler we baýramlar türkmenlerde hem
saklanyp galypdyr.
Belli alym S. N. Krameri «Taryh umerde balaýar» atly kitabynda
ylymda türkmenleri gadymy kowum dalary hasapla- nylýan, bizi
eýýamymyzdan öki III müýyllyklarda Mesopotamiýada — Tigr we Ýewfrat
derýa- laryny aralygynda irki siwilizasiýalary merkezlerini birini
döreden umerleri ruhy medeniýetinde Nowruz baýra myny dabaraly
bellenil ýändigi ýazylypdyr [34. 256 s.]. umerleri taryhyny
öwreniji alym I. S. Kloçkow öz kitabynda bu barada eýle ýazýar:
«Nazary jähtden, umerlerde ýyl 360 günden çalyp, her ýyl 12 aýdan
we her aý 30 günden
11
ybaratdyr. Ýyly birinji güni — bahary ilkinji güni hasaplanylýar»
[35. 207 s.].
Gadymy «Gilgame» umer dessanynda Nowruz «Täze ýyl», «Täze gün»,
«Bahary ilkinji güni», «Bahar baýramy» ekilinde beýan edilip,
baýram dabarasy, owhunly mezetme görnüinde alnypdyr. Dessanda
Nowruzy — Täze ýyly owhunyny suratlandyrýan eýle setirler
bar:
äheri halkyna bir öküz soýdum, Bu gün bir üýtgeik dabara-toýdur.
Miwe iresini, erbet-eraby, Datly nygmatlary doýýança
goýdum. Her kimse bezenip çykypdyr seýle, Täze ýyl atlygy
eýledir,
eýle [36. 12s.]. Gündogar ýurtlaryny
köpüsinde Nowruz — Täze ýyl baýramy ýaz paslynda gije-gündizi
deleýän wagty bellenilipdir.
Ýeri gelende aýtsak, bizi eýýamymyzdan öki III müýyllykda
Mesopotamiýada ýaan gadymy kowumdalarymyz umerlerde ýöredilen aý
kalendaryny hem sähetli- bisähet günleri bolupdyr. Bu gadymy däp
giçki orta asyrlarda Beýik mogollar adöwletinde hem giden ulanylyp,
eýle güne Beýik Biribardan ýalkawly «Soltany sähet güni» diýlip
atlandyrylypdyr.
Otparazlyk dinini mukaddes Awesta kitabynda bu baýram «Nowruz»
diýlip atlandyrylmandyr. Baýramçylygy «Nowruz»
ady die orta asyrlarda ýaan alymlary we ahyrlary ilerinde duýar.
Has irki döwürlerden balap, tä araplary bu ýerlerde yslam dinini
ýaýradan döwrüne çenli Merkezi we Alynky Aziýany halklary Nowruz
günleri buthanalary öünde uly ot ýakyp, täze ýyl baýramyny
belläpdirler. Ýazy gelmegi, baky durmuy balanýan ilkinji täze Güni
arwah- jynlary ýok bolýan, bahar paslyny balanýan güni
hasaplanypdyr. Täze ýyly ilkinji gününde (Nowruzda) adamlar
günortan buthanany ýanyna üýüp, ýeri astyndan ýylylygy, ýagtylygy
dolanyp gelendigini adyýan garylapdyrlar [6. 44–45 s.].
12
VII asyrda Gündogarda Nowruz baýramyny däpleri yslam dinini
dessurlary bilen utgadyrylypdyr. Muny VIII asyrda Abbasylary
kögünde otparazlyk döwründe mehur bolan Nowruz baýramyny öküsi ýaly
owhunly bellenilendigi hem doly tassyklaýar.
Nowruz baýramyny Horezm patyalaryny kögünde bellenilii barada X–XI
asyrlary belli alymy Abu Reýhan Birunini «Geçen nesilleri
ýadygärlikleri» („ ”) atly iinde bu barada giileýin maglumatlar
berilýär. Russiýa Federasiýasyny Ylymlar akademiýasyny Etnologiýa
institutyny ylmy igäri N. P. Lobaçewany «Orta Aziýany
ekerançylaryny senenama däplerini taryhyndan» atly makalasynda Abu
Reýhan Birunini Nowruz baradaky ýazan maglumatlaryny örän
jaýdardygy we baýdygy barada syn berilýär.
Birunini iinde Gündogar halklaryny köpüsinde yslam dini
ýaýradylandan so hijri aý-ýyl hasaby bilen ýöredilendigine
garamazdan, Nowruz baýramyny Gün ýyl hasaby bilen, ýagny gije-
gündizi ýazky deleýän gününde bellenendigi ýazylypdyr [7. 8–16
s.].
Abu Reýhan Biruni aý- ýyl hasabyny ýöretmekde Nowruz baýramyny
ýylbay hökmünde çelgi alynýandygyny, munu özi halk üçin aý-günü
hasabyny ýöretmekde örän amatlylyk döredýändigini öz iinde
belläpdir. Mundan baga-da, alym Horasany
hökümdarlaryny Nowruz gününde nökerlerine ýaz geýimini
geýdirendigi, Nowruz günleri Horezm patyalaryny kögünde dürli
naharlar, eýle hem semeni biirilip, myhmanlary patyany kabul
edendigi barada ýazypdyr.
Orta asyrlarda Nowruz baýramyny Orta Aziýada we Horasanda dabaraly
bellenilip geçilii barada Gündogary belli ahyry Abulkasym
Ferdöwsini «anama» (alary taryhy) eserinde we beýleki mehur
alym-ahyrlary eserlerinde hem gyzykly maglumatlar bar.
Häzirki Köneürgenç äherini ýanyndaky obada doglan Abu Reýhan
Birunini döwürdei X asyrda ýaap geçen ahyr Ferdöwsi «anama» atly
eserini Türkmen-Gaznalylar döwletini esaslandyran hökümdar Mahmyt
Gaznalyny tabyrygy boýunça 30 ýyly dowamynda ýazypdyr.
Rowaýatlara görä, Mahmyt Gaznaly ahyr Ferdöwsä bitiren hyzmaty
üçin
13
ujypsyzja serpaý ýapýar. Hökümdar «anama» eserini ürç edip,
gaýtalap- gaýtalap okanyndan so, bu eseri gymmatyny örän
ýokarydygyna baha berip, Ferdöwsä öz kömekçisi bilen köp gyzyl
dinar ugradýar. Emma any arzyly serpaýy ýüklenen düýe Tusu
derwezesinden girende, äheri beýleki derwezesinden äherliler ahyry
soky ýoluna ugradypdyrlar.
«anama» eserinde Nowruz hakynda aakdaky ýaly dürdäne setirler
bar:
Bize rowaýatçy — daýhan [8] gürrü berýär:
Ilki kim «Men hökümdar» diýipdir. Kim ilki öz kellesine Täç
geýipdir. Hemmesi geçmide
galdy. Bular köne kitaplarda bar Olar gahrymanlyklar hakynda Täji
we tagty kanun berdi Patya Kaýumurs, höküm sürüp
balady Dünýäde kanun we häkimiýet we
adalatlylyk peýda boldy. Günü töweregindäki älemde
ýaldyrap, Dünýäde ýene-de gül açyldy ýaz
çykdy. Jemit [9] howada asylyp duran
ýaly, Patya öz tagtynda Gün ýaly ýakyp
barýar. Tagty ýanynda älem malaýyny
ýere berdi, Adamlar bu bagta çäksiz begendiler. Hökümdary aýagyny
aagyna
ýahontlar (gymmat bahaly da) okladylar,
Ýagty güne Nowruz diýdiler, Goý täze ýyl baýramçylyk bolsun, Ol gün
ýer tagta gelýär, dynç alýar. Bu gadymy baýram hemielikdir. Goý ol
geçen patyalary ýada salsyn
[10. 39–51 s.]. Ferdöwsini eserinde waspy
ýetirilýän Nowruz baýramçylygyny temasy gadymy Gündogary dürli
döwletlerinde soraky döwürlerde ýaap, örän gymmatly eserleri
döredip giden belli ahyrlary ilerinde gi gerim alýar. Mysal üçin,
XI asyry belli ahyry atranjy hem eýle setirleri ýazypdyr:
Legleki hemie Nowruz hakda bize ho habar getirýär.
Bu ýazda legleki gamgyn ýüregimizi atlandyrýar.
Onu höwürtgesi mekdepdir, serçeler onu oglanlarydyr
(okuwçylarydyr).
Olary arasynda garry mugallym halypa legleki otyr.
XI asyry belli alymlaryny biri M. Narahy «Buharany taryhy»
14
atlandyrylýan saldamly iinde: «Her ýyly soky aýyny 21-ne Täze ýyl
baýramy uly dabaralara beslenilip bellenilýär. Bu baýramçylyk
ekerançylary baýramydyr» diýip ýazýar.
Mälim boly ýaly, Beýik Seljuk döwletini soltany Mälik any
hökümdarlyk eden döwründe ylym, bilim, medeniýet pajarlap ösüpdir.
adöwleti tanymal ynsanlaryny, alymlaryny, ahyrlaryny, bagy-
sazandalaryny hökümdar öz howandarlygynda saklap, olar bilen
ýygy-ýygydan duuyp, gee- maslahat edip durupdyr.
Mälik a il-ýurt bähbitli täze bir balangyjy düýbüni tutanda
alymlar– münejjimler bilen maslahatlayp, olardan haýsy günü
sähetlidigini– amatlydygyny sorapdyr hem-de olary maslahaty bilen
ie balapdyr.
Seljuk soltanlygyny mehur hökümdarlaryny biri Mälik a alymlary
töweregine ýygnap, geljekki
müýyllyklara ýa saljak täze aý-ýyl hasabyny–senenamany düzdürmegi
ýüregine düwýär. Alymlary gatnamagynda geçirilen maslahatda belli
matematik we astronom Omar Haýýamy bu mesele boýunça eden teklibi
hökümdary ýüregine jük bolýar.
Omar Haýýam Mälik any tagallasy bilen kögü ýanynda asman
jisimlerine gözegçilik edip öwrenmek üçin obserwatoriýa gurdurýar.
Öz döwrüni belli alymlary bilen bilelikde Gün hasaby boýunça anyk
aý-gün senenamasyny düzüp, ýazyna gije- gündizi deleýän wagtyny,
ýagny Nowruzy wagtyny anyklap, Mälik any tabyrygyny hötdesinden
gelýär. eýlelikde, dünýä belli, häzirki döwre çenli öz mehurlygyny
ýitirmän gelýän Gün senenamasy düzülýär.
Omar Haýýamy bu kitabynda: «Eliizdäki kitapda Nowruzy gadymy
däpleri, öki döwürde onu haýsy günde bellenilendigi, haýsy
15
hökümdary döwründe baýramçylyk derejesinde bellenilip balandygy,
onu ýaly-da, Gündogary belli hökümdarlaryny beýleki kök däpleri we
olarda a neberelerini özlerini alyp bary medeniýeti beýan edilýär»
diýlip bellenilýär. eýle hem Ýeri 365 günde we bir gije-gündizi
çärýeginde Günü dayndan aýlanýandygy, Nowruz aýyny ilkinji gününe
«Täze gün — Nowruz”diýlip at berlendigi we onu baýramçylyk däbine
öwrülendigi ýazylypdyr.
Alymy belleýi ýaly, «Jemitden soky patyalar bu gadymy däbi
ýöredipdirler we onu mazmunyny has-da baýladyrypdyrlar. Rowaýatlara
görä, Kaýumars patyany hökümdarlyk eden döwründe ol ýyly, aýy,
günleri atlaryny belläp, adamlar biler ýaly, aý-ýyl hasabyny
bellemegi we ýöretmegi girizipdir».
Nowruznamada mundan baga- da, Jemit patyadan — tä Mälik any döwrüne
çenli ýurt hökümdarlaryny
aý-ýyl hasabyna girizen üýtgemeleri, aý- ýyl hasabyny girizilmegini
sebäpleri hakynda gürrü edilýär. Eserde Nowruz bilen baglanyykly
ady tutulýan patyalar, mifiki ahslar Jemidi, Kaýumarsy, Tahmurasy,
Huangy keramatly hökümdarlar hasaplanylandygy barada hem
ýazylypdyr.
Alym Nowruznamada ekerançylyk bilen bagly dörän baýramçylyk däp-
lerini keramatly Jemidi, Kaýumars patyalaryny döwründe-de bolan-
dygyny, Nowruzy döreýi barada dünýä belli eserleri ýazan
Ferdöwsini, Birunini ýaan asyrlarynda-da mehurdygyny, mahlasy «adam
döräli bäri — Nowruz baýramy hem bar» diýip ýazýar [11. 60–61
s.].
Sasanylary hökümdarlyk eden III–VII asyrlarda Nowruz däpleri has
dabaraly baýramlary biri hökmünde bellenilipdir. Baýramçylyk
dabaralary alty günläp dowam edipdir. Aý- ýyl hasabyny ilkinji
aýyny birinji gününde Täze ýyl baýramy
16
balanypdyr. Baýramçylygy ilkinji bä güni ähli halk baýramy, altynjy
güni bolsa patyany güni hasaplanylypdyr. Ol gün «Uly Nowruz» diýlip
atlandyrylypdyr.
Biruni Sasany patyalaryny kök alymlary Kisrawyny we Masudyny
ýazgylaryna esaslanyp, Nowruz baýramyny aakdaky ýaly ýörgünli
däplerini bolandygyny ýazypdyr. «Nowruzy ilkinji güni patya halky
arasyna çykypdyr. Baýramy balanýandygy bilen adamlary gutlap, Täze
ýylda kök tarapyndan ilaty eretli ýaamagy üçin ähli mümkinçilikleri
dörediljekdigini, mätäçlere hemaýat beriljekdigini wada
beripdir.
Nowruzy ikinji güni patya daýhanlary, ýer eýelerini we ýurdu belli
adamlaryny hem-de olary magalalaryny, üçünji gün nökerleri- harby
serkerdeleri, ruhanylary, ýokary wezipelerde ileýänleri, dördünji
gün öz ýakyn garyndalaryny, bäinji gün öz ogullaryny we
egindelerini kabul edipdir. Nowruzy altynjy güni öz egindeleri
bilen meýlis gurap, erkana dynç alypdyr, wagtyny ho geçiripdir. Bu
anly günler «Uly Nowruz» diýlip atlandyrylypdyr.
Uly Nowruzy dabaralaryna bir aýa golaý wagt öünden balap ije
taýýarlyk görüpdirler. Mysal üçin, Uly Nowruza ýigrimi bä gün
galanda, patyany kögündäki çarbagda ýörite oturdylan da sütünlerini
üstünde arpa, bugdaý, tüwi, noýba, mekge, nohut, künji ýaly
ekinleri dänelerini ekipdirler. Baýramçylyk günlerine ýetier ýaly
olara örän ünsli ideg edipdirler, wagtly- wagtynda suwarypdyrlar.
Nowruzy ilkinji gününde dabaraly aýdym-saz, söhbet bilen olary
baldaklaryny ýygnamak dessuryny berjaý edip dabara
gurapdyrlar.
Baýramçylygy ilkinji bä gününde patya ýyly dowamynda tapawutly
zähmet çekenlere, döwlet, il-gün bähbitli ilerde aýratyn hyzmat
bitirenlere halat-serpaý ýapypdyr, arz-ikaýatlaryny diläpdir.
Toý dabaralary adamlar tara- pyndan patya üçin taýýarlanylan
sowgatlary gowurmak dessury bilen utgadyrylyp, has-da täsirli
geçirilipdir.
Täjirler, telekeçiler ýyly dowa- mynda töläp ýetimedik salgytlaryny
Nowruz günlerinde töläpdirler.
Taryhçy N. P. Lobaçewany «Orta Aziýany ekerançylaryny senenama
däplerini taryhyndan» atly iinde belleýi ýaly, adyllykda,
parasatlylykda ady rowaýata öwrülen patya Hysrow Anuirwany döwründe
Nowruz günleri toý saçaklarynda dürli däneleri (bugdaýy, arpany,
mekgäni, nohudy, tüwini, künjini, noýbany we . m.) unundan biirilen
çörek, gyzdyrmalar goýlupdyr. Olary üstüne 7 agajy — söwüdi,
zeýtuny, beýini, nary we . m. agaçlary çybyklaryny
atypdyrlar.
Saçagy üstünde 7 sany ak käse, 7 dirhem, dinar pullary, ýüzärlik,
mundan baga-da, süýt, peýnir, reklenen ýumurtga goýlupdyr. Patyany
öünde ak gant, kokos hozy, hurma atylan süýtli naharlar goýlupdyr.
Täze ýylda bol hasyl bolsun diýen niýet bilen, owaldan gelýän däbe
görä, Nowruzdan 25 gün ö ýörite meýdançada 7 dürli dänäni
tohumlaryny ösdürip ýetidiripdirler. Toý saçaklaryny üstünde
keramatly emler ýakypdyrlar [7. 8 s.].
Etnograf A. Ngmtini «Gadymy täjik leri we olary ata-babalaryny eke
rançylyk senenamasy bilen bagly
17
däpleri» atly iinde Nowruz baýra- mynda gyzyldan ýasalyp gymmatly
dalar oturdylan ýüzügi, ok-ýaýy, aty, laçyny ähmiýetine uly üns
berlipdir. Toý naharlarynda täze bugdaýy, arpany, mekgejöweni
çöregi, noýba peýdalanylypdyr. Saçak- da 7 görnüli dänäni unundan
biirilen çörekleri üstünde 7 dürli agaçlary çybyklary, eker,
gyzyl-kümü teeleri, ýüzärlik oty goýlupdyr. Mundan baga-da, «s»
harpyndan balanýan iýmitleri ýedisi bilen saçagy bezemek dessury
ýöredilipdir. Nowruzda patyalar pygamber sahawatyna eýerip, günäli
adamlary günäsini ötüpdirler, bendilikde oturanlary azatlyga
çykarypdyrlar [12. 62–63 s.].
A.Niýazini «Musulman baýram- çylyklary» atly iinde Nowruzy öran
irki döwürlerden bäri bellenilip, so-solar yslam dinini dessurlary
bilen utgayp gidendigini, ýöne baýramçylygy, esasan, ekerançylyk
däpleri bilen baglydygyny, mysal üçin, ýaz ekiini balanýandygyny
alamaty hökmünde ilkinji çili çekmek ýaly däpleri berjaý
edilendigini belleýär. Kitapda täjikleri Nowruz baýramyna taýýarlyk
ileri hem beýan edilýär: ”Jaýlary, howlulary içi syrylyp-
süpürilýär, öýü düegi täzelenilýär. Baýramçylyga on bä gün galanda,
agaç gapda bugdaý dänesi ekilip, semeni biirmäge öünden taýýarlyk
görülýär. Munu maksady täze ýylda bol hasyl arzuwlamakdyr» [38. 30
s.].
Türkmenistany Ylymlar akade mi- ýasyny Arheologiýa we etnografiýa
institutyny guramagynda Lebap welaýatyny Köýtendag etrabyndan tä
Türkmenabat äherine çenli aralykda geçirilen etnografik gözleg
ileri käbir etraplarda häzirki günlerde-de
et goulman taýýarlanylýan semeni, köje, bulamak, süýtli a, noýbaly
una, mäewe, agdarma gutap ýaly nahardyr süýji tagamlary 7-sini
biirilip, Nowruz baýramyny saçagyny bezemek dessuryny ýöredilip
gelinýändigini ýüze çykardy [37].
Nowruz-bahar baýramçylygyny Merkezi Aziýany köp halklaryny,
hususan-da, türkmenleri däplerine meze irki dessurlary gadymy oguz-
türki kowumdalarymyzy mesgen tutan goy döwletlerini köpüsinde
ýaýrapdyr.
Mysal üçin, Türkiýede Ärtogrul Gazyny ýolbaçylygyndaky seljuk
türkmenleri XIII asyrda Anadoly äherine Mälik any Nowruzdan
balanýan senenamasyny sähetli gününden ugur alyp aýak basýarlar.
Hökümdar ol ýerlerde atalardan miras bolup gelen gadymy ýörelgeleri
has-da kämilledirip, bahar aýlary atlaryny bezäp-besläp, ýaýlalara
awa-ikara, seýil-seýrana çykypdyr. Kyrk gulakly toý gazanlary
atarylyp, soltany raýatlary göçgünli sazlary kalplarda döredýän
jogunyna ýigitleri aýak tansyny edipdirler.
Däbe görä, Nowruz günleri hökümdar adöwleti ähli ýerler- däki
wekillerini üýürip, halk maslahatyny geçiripdir. «Ärtogrul Gazy
maslahaty» diýlip atlandyrylan bu maslahaty owazasy dünýä dolupdyr.
«Ärtogrul Gazy maslahaty» Aýdylhemit II hökümdarlyk eden döwrüne
çenli dowam edipdir. Alymlary ýazmagyna görä, ýerli ilat häzirki
döwürde hem atalary gadymy dessuryna ygrarly bolmak bilen,
Türkiýäni Sögüt äherinde ýerleýän Ärtogrul Gazy kümmetini
töwereginde ol kysmy baýramçylyk
18
Türkiýäni Toros sebitlerinde ýaaýan türkmenler öki döwürde Nowruz
günleri saba-säher birek- biregi öýüne baryp, bahar baýramy bilen
gutlapdyrlar. Ilat ýazlaga çykyp, goýun-geçilerden süýt önümlerini
dürli görnülerini — aýran, çal, gurt, gatyk taýýarlap, toý
saçagynda ol zatlardan-da goýupdyrlar. Sürüsinde owlak-guzy görnen
adamlar ol gün myhmanlaryny dowar soýup hezzetläpdirler. Dabara
gelen adamlar maldarlary «Nowruzyyz gutly, owlak-guzy möwsümiiz
haýyrly, bereketli bolsun!» diýip gutlapdyrlar.
Baýramçylykda dowul, surnaý, baglama, ud, dilli tüýdük ýaly
saz
gurallary çalnyp, aýdym aýdylyp, tans edilipdir. Ir ertirden giç
agama çenli dowam eden ol dabara adamlarda agzybirligi has-da
berklediripdir.
Gadymy Izmir welaýatyny Naldöken obasynda ýaaýan kowumdalarymyz
bahar baýramyny «Soltan Nowruz» diýip atlandyrypdyrlar. Olary
arasynda «Marty 9-yndan so daglar myhman alýar» diýen ynanç
ýörgünli eken. Nowruz baýramyny ýazlag ýaýlada uludan tutupdyrlar.
Ysmanakly börek, palaw, ýumurtgadan taýýarlanan naharlar toý
desterhanyny bezegi bolupdyr. Baýramçylyk günleri hemmeleri i täze,
i tämiz lybaslaryny geýinmegi, tebigaty roýy-kebini täzelenmegi
bilen utgayp, baýramçylyk atlygyny, buýsanjyny barha belende
göteripdir
[36. 12 s.]. Gadymy Wawilonda, 3
mü ýyl mundan ö mart aýynda ýazyna gije-gündizi deleýän güni –
Nowruz baýramçylygyny bellenilýän günlerinde uly dini baýram
edilipdir. Baýrama ähli adamlar de gatnayp, örän owhunly
geçirilipdir.
Goy Eýran döwletini käbir äherdir obalarynda häzire çenli sasanylar
döwründe (III–VII asyrlar) has mehur bolan otparazlyk dinine mahsus
däpleri berjaý edýärler. Olar saçagy ýedi dürli tagamlar (iýmitler)
bilen bezäp, ýanyp duran em goýup, Nowruz baýramyny on üç günläp
dowam edýärler. Ýalar Nowruz gijeleri köçelerde ot ýakyp,
günälerini oda dökmek üçin onu
19
üstünden bökýärler. Nowruz aýyny altysyna bolsa, otparazlyk dinini
pygamberi Zoroastry doglan gününi belleýärler [14. 72–73 s.].
XIX asyry 70-nji ýyllarynda Demirgazyk Eýranda Russiýany konsuly
wezipesinde ilän baron Bode Kolyçew Eýranda ýaaýan türkmenleri köp
bölegini mesgen tutan Türkmensähra welaýatynda Nowruz
baýramçylygyny iki halky wekillerini agzybirlikde diýse agalaly
ýagdaýda belleýändikleri barada ýazypdyr.
Gazagystanda bu baýramçylygy täsin dabaralary gadymdan gelýän kada
görä, Nowruz aýyny 22- ine sagat üçden so balanýar. Bu baýramçylyga
gazaklar «Ýylbay» halk baýramy hem diýýärler. Nowruz günleri ýagyn
ýagsa, ony «Nur ýagdy, geljek ýyl gowy bolar» diýip ýorýarlar.
Eger-de gar ýagsa, oa «Akja gar» diýýärler. Halk arasynda mezetme
hökmünde owadan gyzlara: «Bu gyz Nowruzy akja gary ýaly» diýýärler.
Öler gazaklarda Nowruz günleri öküz soýupdyrlar. «Nowruz köje»
atlandyrylýan milli nahary bolsa, die hepdäni täk günleri
biiripdirler. Ýöne bu günler saçaga köje ýalar üçin äberilýän
bolsa, aksakgallary öüne hormat bilen öküzi kellesini goýupdyrlar.
Baýramçylyk günleri at üstünde oýnalýan halk oýunlary uly owhun
bilen geçirilipdir [16. 7 s.].
Özbegistany uly äherlerinde Nowruz günleri gi bazarlary
ýörite
taýýarlanylan ýerlerinde halk sungat ussatlaryny gatnamagynda
aýdym- sazlar, tanslar guralypdyr. Adamlara palaw we miweleri ýedi
görnüi bilen hezzet-hormat edipdirler. Ýedi dürli dänelerden
taýýarlanan köje ýarmasyny biiripdirler. Öler Nowruzy ö ýanynda
ýerli münejjimler, alymlar Hywany hanyna Täze ýyly nähili
boljakdygyny, sähetli günlerini habar beripdirler. Han öz ilatyna
baýramçylygy uludan bellemäge rugsat beripdir hem-de onu
guramaçylykly geçmegine ýardam edipdir. Bazarlarda goç, horaz
urudyrylypdyr, masgarabazlary çykylary guralypdyr. Nowruz on bä
güne çenli baýram edilipdir [22. 719 s.].
20
Nowruzy saçagyny sümelek, dograma, palaw, 7 görnüli däneden
biirilen alar, biçek (otly börek), gatlama, kaki (idäçar) ýaly irin
naz- nygmatlar bezeýärler.
Baýramçylyk günleri guralýan atçapyyk, göre ýaly halk oýunlary
boýunça bäsleikler, masgarabazlary degime äheindaki oýunlary
guralýar.
Hytaýda ýaaýan oguz-türki kowumlary Nowruz – bahar baýramy- ny
giden belläpdirler. Baýramçylyk günleri obalary, äherleri ilaty
köçelerde aýdym aýdyp, gezelenç edipdirler. Kelleleri ak rekli ba
gaply döwlet igärleri, ahunlar, nökerler- esgerler, äheri häkimbegi
metjide baryp baýram namazyny okap, biri-birlerini gutlapdyrlar
rysgal we döwletlilik arzuw edipdirler.
Nowruz – Täze ýyl gijelerinde magala agzalaryny bir saçagy baynda
jemlenmegini däp edipdirler. Täze ýyly ýedinji güni gök önümleri
ýedi görnüinden çorba biiripdirler.
Baýramçylyk gijeleri ot ýakyp, öler tüpe, häzirki wagtda feýerwek
atmak däbi ýöredilýär. Sebäbi tüpei sesine jynlar, erbet ruhlar
gaçyp gidýärmi hem-de ýyly düümli, rysgal-bereketli bolmagyna öz
täsirini ýetirýärmi. Hytaýda ýaaýan uýgurlar, türkmenler, gazaklar
we beýleki musulman halklary Täze ýyl baýramyna bahar baýramy —
«i-szi» diýip atlandyrýarlar [31. 196–197 s.).
Hindistanda, gije-gündizi ýazyna deleýän güni «Holi» baýramyny
belleýärler. Baýramdan iki hepde ö odun ýygnap balaýarlar. Sora
agamlaryna ot ýakyp, odu üstünden bökýärler. Alymlary pikirine
görä, bu dessur gadymy otparazlyk dinini mukaddes ot bilen bagly
däplerinden
gözba alypdyr. Holi güni adamlar özlerini aladasyz we adyýan
duýýarlar. Dabara gatnaýan ýalar biri-birini üstüne reklenen
suwlary sepýärler. [24. 128 s.].
Gadymy Gündogary köp ýerlerinde bolup, ilaty milli ýörelgelerini
öwrenen arap syýahatçylaryny ýazmaklaryna görä, gadymy oguz-türki
taýpalarynda oguz münejjimleri jadyly güýji bar hasaplanylan day
ýokary zyyp ýagy, gar ýagdyrypdyrlar. [18. 249 s.].
Ýeri gelende aýtsak, Türkmenistany köneden oturymly oba ýerlerinde
häzirki wagta çenli saklanylyp galan gadymy «bä da» oýny u
dessurdan gözba alan bolmagy mümkin. Sebäbi bä da oýnuny mazmuny ak
guy ýokaryk zyyp, day – bereket-rysgally öýe salmakdan
ybarat.
Atalarymyzy eýle gadymy däbine meze dessur Azerbaýjany dag
etegindäki gadymy obalaryny ilatyny arasynda saklanylyp galypdyr.
Oba münejjimleri dagdan getirilen «Baba day» atlandyrylýan day ýagy
ýagdyrýan jadyly güýjüni bardygyna ynanyp, ony Nowruz günlerinde
geçirilen dessurlarda, ähmiýetli dabaralarda ulanypdyrlar.
Azerbaýjanlary arasynda ýaýran baga bir täsin rowaýata görä, Täze
ýyl haýwanlary birini üstüne münüp gelýärmiin [15. 23 s.].
Halky ynanjyna görä, eger-de, Täze ýyl aty üstüne münüp gelse, onda
ýyl ýagynly we hasylly bolarmy, eger düýüde balyk görse, ýyl
ýagynly bolar diýen ýordumlar bar. Azerbaýjanlary müçe senenamasyna
görä, mart aýy – owlak gyran, aprel — çabga (Leýsan), maý —
«aglar-güler», iýun — «waý nne», iýul — «üzüm
21
biiren–goza biiren», awgust — «guýruk doan», sentýabr — «solýan»,
noýabr — «gyraw düen» ýaly atlandyrylypdyr [15.164–165 s.].
Bizi pikirimizçe, Gündogar halklaryny arasynda giden ýaýran ýyllary
keramatly hasaplanan haýwanlary we gulary atlary bilen atlandyrmak
dessury gözbayny ga- dy my oguz-türki kowumlarymyzy ruhy
medeniýetine degili milli ýörelgelerden alyp gaýdypdyr hem- de ol
halkymyz tarapyndan häzire çenli ýöredilýän müçe aý-ýyl hasaby
bilen baglanyyklydyr. Mälim boly ýaly, türkmen müçe ýyllary eýle
atlandyrylýar: «Ýyl bay syçan, sygyr, bars, towan, luw, ýylan,
ýylky, koý (goýun), bijin, takyk, it, douz boldy tamam» [19.
225–226 s.].
Bu senenamany oguz-türki kowumlarymyzy hanlaryny V–VII asyrlara
degili mazar üsti dalarynda köp duýandygyny aýratyn bellemelidiris
[20. 42 s.].
Her müçe ýylynda nähili howa ýagdaýyny, alamatyny bolýandygy barada
aýdylýan dürli pikirler, rowaýatlar hem halkymyzy arasynda
saklanylyp galypdyr. Hasaby ilkinji syçan ýyly yssy howaly ýyl,
sygyr ýyly ýagynly, otly, bars ýyly az ýagynly, towan ýyly ýagynly,
luw, ýylan ýyly rysgal-bereketli, goýun, ýylky ýyllary gowy, bijin
we towuk ýyllary pes hasylly, it ýyly rysgally, i soky douz ýyly
ýagynly-hasylly bolýar diýen ýordumlar bar. Bu sebäpli türkmenlerde
«It ýyly ek, douz ýyly or» ýaly aýdylýan nakyllar bar [21. 13–14
s.].
Soky asyrlary dowamynda Uzboý derýasyny suwuny peselmegi bilen
baglylykda Demirgazyk- Günbatar Türkmenistany öki ekerançy ilaty,
esasan, maldarçylyk
bilen megullanypdyrlar. u sebäpli Nowruz baýramyny gadymy däpleri
ýatdan çykarylman, olar maldarçylyk hojalygyny ýöretmegi gadymy
dessurlary bilen utgadyrylyp ýöredilipdir.
Günorta Türkmenistany daglyk we dag etegindäki obalarynda, eýle hem
Amyderýany ýakalarynda oturymly ekerançylyk bilen megullanyp gelýän
ilat Nowruz baýramyny hemie uly dabara bilen adyýan
garylapdyr.
Nowruzdan ödäki gy aýlary howany sowuk, gar-doakçylyk bolmagy, kä
ýyllarda mallar üçin tomusda toplanylan ot-iými azlyk etmegi käbir
kynçylyklary döredýär. oa görä-de, bu döwre halk arasynda «gara gy»
diýýänler hem bar. Günorta Türkmenistanda gy aýlary gün
senenamasy–aý-ýyl senenamasy boýunça ikä bölüp, olary «Uly çille»
we «Kiçi çille» diýip atlandyrýarlar.
Uly çille dekabr aýyny 20-sinden ýanwar aýyny 30-yna çenli, ýagny
40 gün dowam edýär. Ýeri gelende aýtsak, «çille» sözüni sözköki hem
«kyrk» diýen manyny aladýar.
Kiçi çille ýanwar aýyny 30-yndan fewral aýyny 22-sine çenli dowam
edýär. eýlelikde, gy dekabr aýyny 20-sinden fewral aýyny 22-sine
çenli, ýagny 62 gün dowam edýär. Professor M. Kösäýew atalarymyzdan
miras galan bu senenamany «Çarwa Nowruzy», ýa-da «Türkmen Nowruzy»
diýlip atlandyrylandygyny ýazýar.
eýle gadymy senenama meze hasaplama öki döwürde oguz-türki
kowumlaryna degili burýatlarda-da bolupdyr.
Azerbaýjanlar gyy üç çillä bölýärler. Birinji çille «Gyy oglan
çagy» diýlip atlandyrylyp, ol dekabr aýyny 22-sinden, ýagny gy
düenden tä
22
fewral aýyny bayna çenli dowam edýär. Ikinji çille «Kiçi çille»
diýlip atlandyrylyp, fewral aýyny 2-sinden fewral aýyny 22-sine
çenli dowam edýär. Fewral aýyny 22-sinden mart aýyny 22-sine çenli
aralyk bolsa, 7 günden 4 sany çillä bölünýär. [15. 168 s.].
Günorta Türkmenistanda kiçi we uly çille tamamlananda, edil Nowruz
baýramyny öüsyrasyndaky ýaly, agamara her öýü gapysynda ot
ýakylypdyr. Çagalar, çagaly aýallar «günäler oda ýansyn» diýip üç
gezek otdan böküpdirler. Bu däp çilleden soky 3 güne çenli
bellenipdir.
Öler Nowruz baýramçylyk edilýän günleri «Ýüpek Nowruzy» diýlip
atlandyrylyp, Günorta Türkmenistanda 17–22-nji martda, Etek
oazisinde 21–23-nji martda bellenilipdir.
Günorta Türkmenistany köp etraplarynda Nowruz günlerini «Ýyly
sylagy» diýip atlandyryp,
ony uly hormat bilen baýramçylyk dabaralaryna besläp garylapdyrlar.
Obany gurply adamlary janly soýup, uly gazanlarda etli ýarma
naharyny biiripdirler, toý saçagyny bayna ähli obadalaryny
çagyrypdyrlar. Bu nahar halk arasynda «Nowruz ýarma» ady bilen
mehur bolupdyr.
Adamlar biri-birlerini ýazy çykmagy bilen gutlapdyrlar, ýyly gowy —
rysgal-bereketli bolmagyny arzuw edipdirler. Nahardan so doga
okalyp, «Ýagmyr ýagsyn, bol hasyl bolsun» diýip, Beýik Biribardan
dileg edipdirler.
Öler adamlar howa ýagdaýyny, alamatlaryny üsti bilen ýyly nähili
geljegini öünden kesgitlemäge çalypdyrlar. oa görä-de, Nowruz
günlerinde ýyly gowy, ýagynly, hasylly bolmagyny dileg edip, sadaka
beripdirler.
Mälim boly ýaly, atalarymyz tarapyndan Burkut baba ýagyn- ýagmyry,
Mamaka bulutlary piri
23
hasaplanylypdyr. Eger-de, Nowruz günleri ýagyn ýagman, ýyl gurak
gelse, onda adamlar, ylaýta-da, maldarlar howsala düüp, ýagyn
ýagdyrmak maksady bilen öden gelýän däplere, ynançlara görä, Burkut
babany ýoluna owlak, geçi gurban edipdirler hem-de ýyly
ygally-hasylly bolmagyny Beýik Biribardan dileg edipdirler.
Günbatar Türkmenistany käbir obalarynda öden gelýän dessura görä,
geçini açyk meýdandaky agaja 2–3 günläp dayp goýupdyrlar. Adamlar
ol günler geçini dyngysyz mälemesini «Ynha, geçi janawer Burkut
babadan ýagyn ýagdyrmagyny diledi, indi ýagyn köp bolar» diýip
geçini gurban edipdirler hem-de sadaka beripdirler.
Nowruz günleri azda-kände ýagyn ýagsa, ony gowulyga ýorup, ýyly
ygally, bereketli boljakdygyny nyany hasaplapdyrlar. Dagy bolmanda,
ýagy damjasy geçini
ahyny ezse-de, ýyl rysgally-hasylly geler diýip umyt
edipdirler.
Käbir taryhçylary pikirine görä, Burkut babany adyny sözköki
Bürgüdi ady bilen baglanyyklydyr. Sebäbi Bürgüt batyrgaýlygy hem-
de bulutlary ýokarsynda uçup gezýändigi bilen beýleki gulardan
tapawutlanýar. Gadym wagtlarda adamlary ýaaýan ýerlerine ýagny–
buludy sürüp getirýän keramatly gu hasaplanylypdyr.
Bu babatda halky arasynda «Hut, put, gowy gelsem gazan süýt, erbet
gelsem kellebaaýak üt» ýaly aýdylýan sözler bar [17.].
Gadymdan gelýän Nowruz däplerine görä, güneli Türkmenistany ähli
künjeklerinde baýramçylykdan öünçä adamlar öz howlularyny, ýaaýy
jaýlaryny arassalapdyrlar, geýimlerini ýuwupdyrlar, suwa
düüpdirler. eýle hem baýramçylygy ö ýanynda adamlar
algy-bergilerini üzlüipdirler,
24
Günorta we Gündogar Türkmenistanda Sapar aýyny i soky çarenbesinde
agamara irik garalandan so obany köçelerinde ot ýakyp, çagalar,
ýalar, gelin-gyzlar otdan böküpdirler.
Otparazlyk dinini bu gadymy däbi «Gara çarenbe», «Ahyr çarenbe»,
«aman ot» ýaly atlandyrylypdyr.
Türkmenistany köp ýerlerinde Täze ýyly–Nowruzy ö ýanynda berjaý
edilen gara çarenbede gatlama biirilip, goy-golamlara paýlanylyp
sadaka edipdirler. Sebäbi bu gün ýyly i «agyr güni» hasaplanypdyr.
Adamlar «bela-beterden gorasyn» diýip, Beýik Tarydan dileg
edipdirler. Garaky düüp balanda ýalar ot ýakyp, otdan
böküpdirler,
ýanýan taýaklary ýokary zyypdyrlar. Soundan «Goý, bize duçar boljak
göze görner-görünmez belalar oda ýansyn» diýip, köne döwük gap-
gaçlary, gaplary, geýimleri oda zyypdyrlar. Sora olary külüni guma
gömüpdirler. [25. 300–301 s.].
Kaka etrabyny käbir obalarynda gadymy dessurlary berjaý edilýän bu
güni «Ahyr ho» diýlip atlandyrylyp, adata görä, magala agzalaryny
hemmesi öz öýlerinde bolmaly eken. Ýogsam olar gadymdan gelýän
ynanja görä, «üç ýyllap bir-birinden aýra bolýarlarmy» diýip yrym
edipdirler. Mundan baga-da, dessur ähmiýetli günde öý golary daaryk
çykarylypdyr, kakylypdyr, arassalanypdyr. Gündizine kyrk sany
çapady biirilip, goulara paýlanylypdyr. Adatça, ahyr çarenbe güni
kir ýuwmaly däl eken. Sebäbi öden gelýän ynanja görä, hapa
suwlar
25
ölenleri tarapyna akýarmy. Mundan baga-da, bu gün saç daralmandyr.
Eger-de, saç darasa, onda uzak ýyllap kelle agyryly bolunýarmy.
Ahyr çarenbe güni janly gurban edilip, nahar biirilipdir, molla
çagyrylyp, tebärek okadylypdyr, galan naharlary öwlüýä äkidilip,
zyýarata barýanlara sadaka hökmünde paýlapdyrlar [26. 43 s.].
Köp obalarda Nowruz günleri ýalar gadymy oguz beglerini gadymy
dessurlaryny ýöredip, öz göwün sygyýan dostlary bilen «gedek»,
«deene oturyk» ýaly saz-söhbetli toý meýlislerini gurapdyrlar.
Ýalar tä da atýança obany köçelerinde gezelenç edipdirler.
Günorta we Gündogar Türkmenistanda ýalar, esasan hem gyzlar Nowruz
günleri edil Gurban baýramyndaky ýaly hiildiklerde (uçak, bat)
uçupdyrlar. Die gyz-gelinleri gatnamagynda baýramçylyk meýlisi
guralyp, onda ertekiler, rowaýatlar, matallar, aýdyylypdyr, gyzlar
monjugatdy milli oýnuny berjaý edip, wagtlaryny adyýan
geçiripdirler.
Käbir obada ýa ýigitler öz söýýän gyzlaryna sowgatlar, hatlar
gowurypdyrlar. Gyzlar hem öz gezeginde olara öz tiken tahýalaryny,
dürli golbaglary, kedeli haltajyklary iberipdirler [28].
Käbir ýerlerde Nowruz gijelerinde guralýan gyz meýlislerinde
ýigitler öz taýýarlan sowgatlaryny, esasan hem süýji we beýleki
ir-iýmili düwünçegi gyzlara bildirmän,
ak oýü ganatyna da ýüzünden berkidip gaýdypdyrlar. Gyzlar sowgady
kimi getirendigini hem- de haýsy gyza degilidigini onu görnüini we
hilini synlap bilipdirler. Sowgada jogap hökmünde gyzlar hem öz
taýýarlan tahýalaryny halaýan ýigidine ýetiripdirler.
Amyderýany orta akymynda ýaaýan ilaty arasynda eger-de, boý gyza
sawçylyga barlyp, bayna ýaglyk dalan bolsa, toý edilýänçä ýigidi
hossarlary tarapyndan Nowruz, Gurban, Oraza baýramlary mynasybetli
gelinlige sowgatlyk ýaglyk ýa-da mata sowgat etmek däbi ýörgünli
bolupdyr.
Käbir obalarda «Täze ýyl ygally, rysgal-döwletli bolsun» diýen
ynanja
26
Türkmen nusgawy ahyrlary öz eserlerinde ýaz-bahar pasly Nowruzy
taryplapdyrlar. Beýik akyldar ahyrymyz Magtymgulyny, Andalyby,
Seýdini, Zelilini, Mollanepesi we bagalary eserlerinde türkmen
tebigatyny ajaýyplygy, hususan-da bahar pasly– Nowruzy waspy çeper
beýan edilýär.
Magtymguly Pyragyny has üýtgeik, belent perdede Nowruzy tarypy
ýetirilýän «Nowruzdan seni», «Bu gün» ýaly ygyrlaryny okanyda,
türkmen tebigatyny misli behidi bahar ýaly gözelligine ýene-de bir
gezek magat göz ýetirýärsi.
ahyry «Duman peýda» atlandyrylýan ygrynda eýle ajaýyp setirler
bar:
Gelse Nowruz äleme, re kylar jahan peýda,
Ebrler awaz urup, dag kylar duman peýda,
Bijanlar jana gelip, açarlar dahan peýda,
Gögermedik giýalar, gögerip rowan peýda,
Ederler haýwanatga hem sud-u zyýan peýda,
Ýer ýüzüne ýaýylyp, ýörirler nahan peýda,
Wabeste dahan gular kylarlar zyban peýda [39. 87s.].
Nowruz baýramçylygy günlerinde birnäçe toý meýlisleri hem
guralypdyr. Meýlislerde öden gelýän kadalar döwrebap öwüginli
dessurlar bilen utgadyrylyp, baýramçylygy örän täsirli geçmegine
ýardam edipdir. Döreýi gözbayny örän irki
döwürlerden alyp gaýdan «Monjugatdy», «Deene», «Gedek», «Ýaglyk
atdy» ýaly gadymy toý dessurlary Türkmenistany dürli ýerlerinde
bizi günlerimize çenli ýöredilip gelinýär.
monjugatdy Türkmen halkyny
27
ýaly çigmallardan ýasalan monjuklar ýüze çykarylýar. Monjuk köp
tapylýan arheologik ýadygärliklere ýerli ilat «Monjuklydepe» diýip
at beripdir. eýle at bilen mehur bolan arheologik ýadygärlikleri
biri Ahal welaýatyny Altyn asyr etrabyny çäginde ýerleýär. Onu
taryhy ýay bizi eýýamymyzdan öki VI–V müýyllyklara, ýagny Jeýtun
medeniýetine degilidir. Munu eýledigini Monjuklydepeden ýüze
çykarylan çakmakdadan ýasalan i gurallary, Jeýtun medeniýetine
mahsus külalçylyk önümlerini galyndylary doly tassyklaýar.
Monjuklydepe ady bilen mehurlanýan ýadygärlikleri ýene-de ikisi
Lebap welaýatyny Köýtendag etrabynda ýerleýär. Bu ýadygärlikler
antik döwre degili diýlip hasaplanylýar.
Alymlary häzirki wagta çenli toplan etnografik maglumatlaryna ser
salsa, monjugatdy oýun- däbini gadymy nusgalary, esasan,
Türkmenistany Günorta we Günbatar etraplarynda has gyzgalaly
geçirilipdir. Bu gadymy oýnu ady öler käbir obada «sowzuman» diýlip
hem atlandyrylypdyr. Ady agzalan obalarda monjugatdy oýnuna
käwagtlar birnäçe oglanlar hem gatnaypdyrlar.
Monjugatdy oýny balamanka, gyz-gelinler läle, matal, tapmaça
aýdyypdyrlar. Öz tiken tahýalaryny halaýan ýigitlerine gowurmak
üçin tahýany onu jigilerine ýa-da
ýakyn goy gyzlara beripdirler. eýle günlerde oglanlar hem gyzlar
üçin taýýarlan gülýaka, bilezik we beýleki sowgatlaryny ýa-da
ýörite hat ýollapdyrlar.
Monjugatdy oýun-däbinde ýerine ýetirilýän lälelerde hem Nowruz
baýramyny waspy edilipdir. Munu eýledigini aakdaky läle setirleri
tassyklaýar:
Nowruz geldi, ýaz geldi, Garga gitdi, gaz geldi, Oturan adamlara
Bilbilden owaz geldi.
Monjugatdyny geçirilii barada halky arasyndan ýygnanan
maglumatlardan görnüli ýaly, eger- de läleleri ýedi, on dört ýaly
gyzlar
30
aýdan bolsalar, monjugatdyny uly gyzlar, ýay durmua çykan gelinler,
hususan hem gaýtarmalar (çuwal gyzlar) oýnapdyrlar.
Monjugatdyny geçirmek üçin, köplenç, Nowruz günleri, käwagtlar
adamlary iden bo bahar günleri obadalaryny birini öýüne
ýygnanyylypdyr. Munu üçin, oýny gurnaýan gelin ýa-da gyz oýny haçan
geçirmek amatly boljakdygy barada öz ýakynynda ýaaýan gelin-gyzlar
bilen maslahatlayp, beýleki obadalaryna- da öünden habar
ýetiripdir.
Adatça, oýna ýolbaçylyk etmek monjugatdyny geçiriliini düzgünlerini
we sanawaçlaryny oat bilýän gelne-aýala ynanylypdyr.
Oýun käwagtlar ilkagamdan balap, ýarygijä çenli dowam edipdir. Oýnu
aralygynda degime sözler aýdyyp, wagtlaryny adyýan geçiripdirler,
göwün açypdyrlar.
Oýna gatnajak gelin-gyzlary her biri öz ýany bilen belli bir
rekdäki monjugy ýa-da monjugy ululygyndaky bellik edilen zatlary
getiripdirler. Oýnu geçiriljek ýerinde ullakan, agzyndan el
sygaýjak bir
küýzä suw guýup goýupdyrlar. Eger- de göwnejaý küýze tapylmasa,
onda uly suwly käsäni ýa-da jamy içine monjuklar görünmez ýaly suw
guýup, üstüni ýaglyk bilen ýapypdyrlar. Oýunçylary monjuklary,
dajagazlary biri-birinden tapawutlanypdyr. Yygnanan oýunçylar olary
ýoldalaryna görkezmän küýzä atypdyrlar. Küýzäni ýanynda kiçijik
gyzy oturdyp, olary ýeke-ýekeden çykardypdyr. Oýna ýolbaçylyk edýän
aýal ilki bilen bir monjugatdy sanawajyny sanapdyr. Ondan so ça-
gajyk küýzä (ýa-da jama) elini sokup, oýunçylary birini monjugyny
çykarypdyr. Monjuk çykarylmazdan ö aýdylan sanawaç, orta-degimeli
sözler, ol çykarylan monjugy eýesine degili hasaplanylypdyr.
Akademik B. Garryýew bu oýnu geçirilii barada eýle ýazypdyr:
«Monjugatdy alabahar, ýaz çykanda ýa bir baýramçylyk wagtynda
oýnalýar. Ony aýtmak üçin gelin- gyzlar we aýallar ilki agamdan bir
öýe ýygnanyýarlar. Her kim özbayna, özüniki, ýa belligi bolan bir
monjuk getirýär. Sora bir käsäni, ýa bir gaby
31
suwdan dolduryp, monjuklary hemmesini oa atýarlar. Monjuk atylandan
so gelin-gyzlary biri: «Ýokarda ülker, telpegin silker, jana- jan
aygym gelmäge gorkar» diýen ýaly ygyr bendini aýdýar we bent
aýdylyp bolan dessine, bir ýaajyk gyza tabagy–käsäni içinden bir
monjuk çykardýarlar, monjuga seredýärler we ol çykan kimi monjugy
bolsa, ýaky aýdylan bent hem onuky, oa degili, onu adyndan aýdylan
hasap edilýär» [27. 40 s.].
Maglumatlara görä, suwly käsä- küýzä dürli rekdäki (ak, gök, gyzyl,
ýayl we . m.) monjuklary ýa-da her kimi öz ýany bilen getiren dürli
rekdäki dajagaz, ýüzük, düwme ýaly bellik edilen zatlaryny hem
atmaga rugsat berlipdir.
Käbir obada monjugy gyzjagaza däl-de, oýna ýolbaçylyk edýän, ýagny
ilkinji bolup monjugatdy setirlerini aýdýan, söze çeper zenana
çykardypdyrlar. Oýun, köplenç, aakdaky ýaly degimeli bentleri
aýtmakdan balapdyr:
Depä çykar Ogultäç, Düwme kakar Ogultäç, Sower ýaryn söwdürip,
Söwüde çykar Ogultäç.
orta sözli, täsirli setirler sanalan so oýna gatnaýan gyzlar
«Çykar, monjugy!» diýipdirler. Çykarylan monjugy kimikidigini
gyzlar onu eýesini ýüzüni gyzaryndan, utanjyraýyndan hem alapdyrlar
hem-de monjugy eýesi belli bolanso, oa «Al, seni paýy!», «Bu gyzy
ýürejigi bolaýdy!» diýen ýaly sözler bilen ýomak atyp, degipdirler,
gülüpdirler. Ol sözlere gyzy ýüzi gyzaryp, monjukly käsäni alyp,
has duzly sözlerden düzülen bendi aýdyp
jogap gaýtarmak üçin özünden ödäki monjuk çykarana tarap
ylgapdyr.
Mazmunyndan görnüi ýaly, monjugatdyda gyz-gelinleri edep-ekramy,
gelin-gyzlary isleg- arzuwlary, pikir-hyýallary, olara geljekde
garaýan ykballary ýaly ahwallar hakynda bentler aýdylýar. Bu bolsa
oýunçylarda keýpiholuk, ruhubelentlik döredýär, oýna bolan islegi
artdyrýar.
Eger-de monjugatdyny bentleri käbir gelin-gyzlary ouksyzlygy,
olanylmaýan gylyklary barada gürrü açsa, oýnu ertine görä, hiç kimi
öz bijesinden gaty görmäge, öýkelemäge haky bolmaýar.
Mysal üçin, käbir sanawaç- bentlerde aakdaky ýaly setirlere hem du
gelmek bolýar:
Hellesiýä hellesi, Köne köwü pellesi. Ata saa paý berdi, Gotur iti
kellesi [28].
Monjugatdyny sanawaçlarynda pal atylýan ýaly, haýsy-da bolsa bir
oýunçyny geljekde ykbalyny nähili boljakdygy, oa nähili durmuy
garaýandygy orta sözleri üsti bilen beýan edilýän ýerleri hem
bolupdyr. Monjuk çykarylmazdan ö aýdylan sanawaç degili adamsyny
dogry we oat sypatlandyrýan bolsa, onda töweregindäki oýunçylar
owhunly gülüpdirler. Monjugy çykan gyz ýa-da gelin sanawajy
manysyna kaýyl bolup, öýke-kine etmän oýny dowam etdiripdir.
Kähalatlarda sanawaçlarda orta, degime sözleri üsti bilen gyzy
ýaltalygy, olanylmaýan endikleri tankyt edilen bentler bijesine
düen gelin- gyzlar utanyp, monjugy çykarana «Sen karam edip, meni
masgaralajak boldu» diýip igenipdirler.
Monjugatdyny köp bentlerinde ma gala gatnayklary oat teswirlen
ýär.
32
Käbir bentlerde baldyzyny gelnejesine we gyzy öz agasyna bolan
sylagy, garaýy görkezilýär. Mua u aakdaky bentler hem mysal bolup
biler:
Gelnejem sarydy, Sary ýagdan durudy. Hernä diýse barydy, Öz agamy
ýarydy.
Oýna gatnaýan gelinleri bijesine durmuy bezegi bolan çaga hakyndaky
bentler düse, has hoal bolup, özlerini bagtly hasaplapdyrlar. Mua
aakdaky setirler hem aýatlyk edýär:
Gandu-eker birem baly, At gazana, goý gaýnasyn. Jübüt-jübüt çaga
bolsun, Eje toýuda oýnasyn.
Bentlerde gyzy gylyk-häsiýeti, edep-ekramy, görk-görmegi taryp
edilýän sanawaçlar gabat gelse, onda oýna gatnaýan ýigit «Bentde
taryp edilýän gyz ýaly gelnim bolar» diýip ynam bilen yrym
edipdir.
Monjugatdy ýaly gyzykly oýunlar bilen täsirli geçirilýän gyz
meýlislerine çuwal gyz, ýagny gaýtarma döwründe ýören ýa gelin
gatnaýan bolsa, onda dile çeper joralary degimek üçin oa
kakdyryp:
Mawut donu gatbar-gat, Birin geýde, birin sat, Öz öýmüze gelmese,
Goy öýmüze gel-de ýat
-ýaly bentlerini aýdypdyrlar [41. 40 s.]. Monjugatdyny sözleri
umumy
aýdylýan bent-sanawaçlardyr. oa görä-de olar niýet-arzuw alatmak
bilen birlikde, käte bolaýmasa, olary belli bir adama degili etmek
çetindir.
Käte monjuk atyma gatnaýan gyz öz monjugyny dayndan öz dogany,
jigisi üçin hem aýry monjuk talap bilýär we onu adyna aýdylan bendi
sora öýlerine gelip habar berýär. eýlelikde, gaýybana monjugy çykan
gyz hem özüne degili, agam aýdylan bendi mazmunyna görä arzuw
edýär.
Monjugatdy aýdymlary agam gyz-gelinler ýygnanyanda, olary hemmesi
gezekme-gezek, yzly- yzyndan aýdýarlar. Köp halatlarda bolsa,
monjugatdy bentlerini has köp bilýän we dili çeper gelin-gyzlar
sanaýarlar.
Monjugatdy aýdymlaryny köpüsini söýgi, ýar, gelin-gyzlary pynhan
duýgulary bilen bagly bolýandygyny hem bellemelidiris. Gyz-gelinler
söýgi bentlerinde
33
Gelin-gyzlary köp wasp edýän arzuw-hyýallaryny biri-de bedew atly
batyr ýigitlerdir. Türkmen ýigitleri ata- babalarymyzy däplerine
eýerip, goa ganaty, söwer dosty bolan bedewini, öz magalasyny,
il-halkyny ar- namysyny, Watany gorapdyrlar. Olar
gelin-gyzlarymyzy, halkymyzy göz-guwanjydyrlar. Olar gelin-gyz-
larymyzy bagtyýar ýaamagy üçin janlaryny gaýgyrmandyrlar [30. 27
s.].
Monjugatdylar barada ýokarda gürrü edilen häsiýetnamalary u bentler
hem doly tassyklaýar:
Agar çäkmen etegi, Etegi gular ýatagy. eýle ýary bolany, Uçmahdadyr
otagy.
***
Suw akar akmak bilen, Gaýany ýykmak bilen. Kiikiden ýar bolmaz,
Gyýalap bakmak bilen.
*** Ýapa-ýapa ýaz ýagy, Ýagdy ýay, ýeejan. Ýapynjasyz ýa ýigit,
Ezilýär-le, ýeejan!
*** Nowruz geldi bu gije, Gije atarlar bije. Kimi bijesi çyksa,
Baýragy horaz jüýje. Nowruz geldi, ýaz geldi, Garga geldi, gaz
geldi. Oturan adamlara,
Bilbilden owaz geldi [27. 139–158 s.]. Monjugatdy däbi baradaky
ylmy
maglumatlar bu gadymy halk oýnuny-däbini die türkmenlerde du
gelýändigini, özem Nowruz baýramy günlerinde has mehurlyga eýe
bolýandygyny tassyklaýar. ol sebäpli alymlar monjugatdylary Nowruz
baýramçylygy mynasybetli döredilen halk oýnudygyny öz ilerinde
ýazýarlar. Atalarymyzy
34
taryhyny dürli döwürlerinde dünýäni çar ýanynda döwlet gurup
ýaandygy bilen bagly monjugatdy milli däbimiz hem pederlerimizi
mesgen tutan ýerlerinde ýaýrapdyr. Mysal üçin, Türkiýäni gadymy
Igdir, Agri ýaly etraplarynda bellenilýän bahar baýramçylygy
günlerinde «gelin-gyzlary edýän arzuwlary ýerine düýärmi» diýen
ynanç bilen agamlaryna bizdäki ýaly monjugatdy oýnamak üçin bir
suwly gaba öz bellän monjuklaryny ýa-da belgili zatlaryny
talaýarlar. So oýunçylary biri monjugatdy bendini aýdyp, gapdan
monjuk çykarýar. Aýdylan gogy ol monjugy eýesine degili bolýar we
aýdylan arzuwlar ýerine ýetýär diýip ynanýarlar [29. 40 s.].
Mojugatdy oýny käbir obalarda, esasan, Nowruzda, käwagtlar bolsa
toý agamlarynda aýal-gyzlar tarapyndan ýerine ýetirilýän oýunlary
biri hökmünde bizi günlerimize çenli gelip ýetip, zenanlara
ruhubelentligi, päk ahlaklylygy, ahandazlygy, birek- birege
mähribanlygy ündeýändigi diýse ähmiýetlidir.
Berkarar döwletimizi bagtyýarlyk döwründe monjugatdy halk oýny
güneli Türkmenistany ähli ýerlerinde uly höwes bilen ýerine
ýetirilýär. Nowruz baýramçylygynda we beýleki milli toý-baýramlarda
çeper döredijilik toparlary tarapyndan ýerine ýetirilýän monjugatdy
bentleri öhratly Watanymyzy, mähriban gelin- gyzlarymyzy, bagtyýar
halkymyzy waspyny belentden ýalandyrýar.
deene Nowruz günleri ýa ýigitler hem
öz de-dulary bilen agamlaryna deene görnüinde oturlyyk-meýlis
gurapdyrlar. Meýlise gatnaýan oglanlar tarapyndan hemmeler
üçin
de derejede çykdajy edilip guralýan oturlyykdyr.
Deene Türkmenistany hemme sebitlerinde giden ýaýran ýalary meýlisi
bolup, ol köplenç Nowruz baýramçylygy günleri, eýle hem howany
salkyn, oba hojalyk ilerini az wagtlary güýz we gy aýlary has köp
guralypdyr.
Deene oýnuna oglanlary has tejribelisi, salyhatlysy, ýay ulusy
ýolbaçylyk edip, ol kimi näme ileri ýerine ýetirmelidigini
tabyrypdyr. Özara maslahatlaylandan sora de mukdarda pul, azyk
önümlerini we oturlyyga gerek zatlary hemmesini orta
goýupdyrlar.
Deenede ähli çykdajyny de paýlanylyylandygy bilen bagly Gündogar
Türkmenistanda «Deenä de ärik» diýen nakyl hem ýörgünli
bolupdyr.
Deene oturlyyga gatnaýan ýigitler ýa aýratynlyklary boýunça
tapawutlanypdyrlar. Mysal üçin, öýlenmedik ýa ýigitleri, ýa-da ýay
20-den geçen magalaly adamlary oturlyyklary aýratyn bolupdyr.
Deeneçiler ýygnan pullaryna janly: goýun, geçi, tokly, towuk, eýle
hem tüwi, ýag, kimi we beýleki zerur önümleri satyn alypdyrlar.
Kähalatda, deene has agalaly, täsirli bolar ýaly bagy-sazandalar
hem çagyrylypdyr.
Deene Nowruz baýram çy- ly gyndan baga günlerde gur- nalýan bolsa,
onda ol oturlyyga gatnaýanlary isleglerine görä, haý- sy-da bolsa
bir bo gün geçirilipdir.
Nowruz günlerini deenesi beýleki wagtlarda geçirilen meýlislerden
has gyzykly geçipdir. Saz-söhbetli, gyzykly oýunlar bilen
utgadyrylyp geçirilen oturlyyklary uzak wagtlap, kähalatda, ýary
gijä
35
çenli, Nowruz günlerinde bolsa, tä da atýança hem dowam
edipdirler.
Deene oturlyygyny täsirli geçmegine toý meýlisinde ýüzük
(keçe-keçe), peçiz ýaly oýunlary guralmagy-da ýardam edipdir.
Öki döwürlerde saz-söhbetli, dürli halk oýunlary bilen geçirilýän
unu ýaly oturlyyklar adamlary gündizki hojalyk ilerinden, magala
aladalaryndan biraz ünsüni sowmaga, öý hojalyk we ekerançylyk
ilerinden az-kem dynç almaga mümkinçilik beripdir.
Ir döwürlerde deene oturlyygyny ýalary dynç almaklaryny guramakda,
eýle hem agzybirligi barha berkledirmekde ähmiýeti uly
bolupdyr.
gedek (kedek, hedek) Nowruz baýramçylygy günlerinde,
eýle hem oba hojalyk ilerini azalýan güýzü soky we gy aýlarynda
Türkmenistany Günorta-Gündogar hem-de Gündogar etraplarynda die
erkek kiileri gatnamagynda örän guramaçylykly geçirilýän meýlisleri
biri gedekdir.
Gedek meýlisini Nowruz baýramçylygy günlerinde–ekeran- çylyk we
maldarçylyk ilerini balanýan döwri has dabaraly geçirmek dessury XX
asyry ortalaryna çenli dowam edipdir.
Gedek meýlisi — oýny häzirki wagta çenli Türkmenistany Gündogar
etraplarynda, eýle hem taryhy dürli döwürlerinde goy Owganystan
döwletini çäklerine Amyderýany orta akymyndan göçüp giden
türkmenleri arasynda ýöredilip gelinýär.
Bu gadymy baýramçylyk meýlisi Ahal welaýatyny käbir
etraplarynda
«gedek», «hedek», Lebap welaýatyny etraplarynda «kedek» diýlip
atlandyrylýar.
Gedek meýlisini ýöretmegi edil deene oturlyygyndaky ýaly özboluly
kadalary, düzgün-tertibi bolupdyr.
Adatça, gedege 15 ýadan tä 30 ýaa çenli bolan erkek kiiler
gatnaypdyr- lar. Gedek ýöretmäge isleg bildirýän erkek kiiler özüni
hal-ýagdaýlaryna, maddy mümkinçiliklerine görä topar
düzüpdirler.
Gedege gatnaýanlar meýlisi göwnejaý ýöredilmegi üçin öz aralaryndan
ýolbaçy saýlapdyrlar. Meýlisi guraýan ýolbaçy, öz kömekçileri bilen
maslahatlayp, häsiýeti gabat geliýän, pikirde adamlardan gedege
gatnayjylary düzümini düzüpdir. ol sebäpli bir obany içinde birnäçe
gedek toparlary hereket eden wagtlary hem bolupdyr.
Mundan baga-da, gedek meýlisini guraýanlar oa gatnaýanlary ýa
aýratynlygyna hem üns beripdirler. Mysal üçin, adatça, 15 ýadan 20
ýaa çenli öýlenmedik oglanlar aýratyn topar düzüpdirler.
Käbir obalarda, köplenç, öýlenen 20–30 ýaly erkek kiileri bir
topary, 30 ýadan geçen orta ýaly adamlar ýene-de bir topary emele
getiripdirler. Yöne soky toparda gedek meýlisleri örän seýrek
geçirilipdir.
Günorta Türkmenistany käbir etraplaryny obalarynda die bir öz
obasynda däl, eýsem beýleki obalarda geçirilen gedek meýlislerine
gatnaan ýalar hem bolupdyr. Gedek meýlisinde haýsy topara
gatnaýandygy ýa-da oýunçylary ýa aýratynlyklaryna seretmezden, berk
düzgün-tertip saklanylypdyr.
36
Adatça, gedege gatnaýan topary düzümi takmynan, 10–20 adam çemesi
bolupdyr. Sebäbi topara 20-den köp adam gatnasa, onda meýlisi
guraýan adama, nahar-tagamlary göwnejaý derejede taýýarlamak,
myhmanlara hyzmat etmek ýeil dümändir.
Gedegi ýolbaçysy topary agzalary bilen hemie ýakyn aragatnayk
saklap, gedegi haçan geçirmelidigini, kimi gezegidigini belläpdir.
Gedek geçirmegi nobaty, adatça, bije arkaly ýa-da oýunçylary
islegleri boýunça bellenilipdir. Yöne, köplenç, ilkinji gedek
meýlisini ýolbaçy saýlanany özi geçiripdir we beýlekiler üçin
meýlisi nähili guramak babatynda görelde görkezipdir. Gedegi
ilkinji gezek guralyynda
oa gatnajaklary öýlerine habar ugradylyp, çakylyk edilipdir.
Gündogar Türkmenistanda ýörgünli däbe görä, toý meýlisini indiki
gezek kimi geçirmelidigi çözülen so, onu eline saçak-ýaglyk düwlüp
berlipdir. Düwünçegi içine iki sany çörek, süýji- pime ýaly
nygmatlar hem-de goýnu döüni biirilen bölegi salnypdyr. Saçagy
berilmegi, bir tarapdan, indiki nobaty kimikidigini aýan etse,
ikinji tarapdan, meýlisi gurmalyny magalasyna toý paýy hökmünde
kabul edilipdir.
Gedegi 15–20 ýaly oglanlar ýygy- ýygydan geçiripdirler, ýagny käbir
obada gedegi hepdede bir ýa-da iki gezek hem geçirilen wagtlary
bolupdyr. Orta ýaly adamlar bolsa, aýda bir gezek ýygnanyyp
oupdyrlar.
Gedek meýlisini ýöretmegi düzgünine görä, ony geçirýän adam toý
meýlisine gerek boljak zatlary hemmesini çykdajysyny öz üstüne
alypdyr. Gedek meýlisi Nowruz baýramçylygy günlerinde gündizine,
beýleki günler, adatça, hojalyk ileri
37
edilip bolan so — agama golaý balapdyr. Meýlisi guraýan gedegi has
abraýly geçirmegi aladasyny edip, janly soýup, palaw, çorba, börek
ýaly naharlar hem-de dürli naz- nygmatlar taýýarladypdyr.
Amyderýany orta akymynda ýaaýan ilaty arasynda höwes bildirilýän
çerwi, öhlat, ilekli, tamdyrlama ýaly naharlary taýýarlamak
ýörgünli bolupdyr. Maly içegelerine maýda dogralan et, bagyr-öýken
salnyp, öz suwuna biirilen öhlat örän isleg bildirilýän nahar
hasaplanypdyr.
Gedege gatnaýanlar öz ýoldalaryny öünde utanmazlyk üçin elinden
gelen hormat-hyzmaty edipdir. Olar öz gezeginde has üýtgeik
tagamlary, seýrek biirilýän naharlary taýýarlamaga çalypdyrlar.
Käbir obalarda gedekde taýýarlanylýan nahar-tagamlary sany dokuzdan
az bolmandyr.
Gedegi has gyzykly we manyly geçmegi üçin, meýlise bagy-
sazandalary, dessançylary ýa-da orta söze, rowaýata ökde ýatke
adamlary çagyrypdyrlar. Gedekçiler bir- birlerine gyzykly gürrüler
berip, saz- söhbet edip, lezzetli dynç alypdyrlar.
Kähalatda, esasan hem, Nowruz baýramçylygy günlerinde öz gedek
meýlislerine goy obalardaky de- du gedek ýöredýän toparlaryny
myhmançylyga çagyrýan wagtlary- da bolupdyr. Sora olar hem öz
gezeginde, bulary myhmançylyga çagyrypdyrlar. eýlelikde, dürli
obalarda ýaaýan gedek toparlaryny arasynda dostlukly aragatnayk
guralypdyr. Bular ýaly gatnayklar guralanda meýlisi çykdajylary has
köp bolýandygy sebäpli, onu çykdajylaryny gedegi agzalaryny hemmesi
bilelikde çekipdir. eýle gedeklerde iki topar bolup ýüzük,
38
Gedek meýlisi gadymy oguz beglerini ýöreden dessurlaryny biridir.
eýle toý meýlisini guralyy barada «Görogly» adessanynda hem beýan
edilýär. Gedek meýlisini halkymyzy asyrlarboýy döreden we
kämillediren ahlak we terbiýe ähmiýetli mirasyny öwrenmekde
ähmiýeti uludyr. Ata-babalardan galan bu däp Nowruz baýramyny
özboluly bezegine öwrülipdir, eýle hem gyy ekerançylyk we
maldarçylyk ilerini aladalaryny biraz ýeillediripdir, az wagtlaýyn
bolsa-da, olary dynç almagyna mümkinçilik beripdir.
«ýaglyk atdy» dessury Günorta Türkmenistany käbir
etraplarynda Nowruzy üç günläp baýram edilýän döwründe oglan-
gyzlar bileleip Oraza baýramyndaky ýaly Nowruzy gelendigini bulap,
ýaremezan aýdyp goy-golam öýlere aýlanýarlar. Baran ýerlerinde ýany
bilen eltýän ýaglygyny bir ujuny elinde saklap, beýleki ujuny öýü
gapysyndan uzadypdyrlar.
Öý eýeleri bu gadymy dessur üçin öünden pime, kimi, ýumurtga,
köke-süýji ýaly nygmatlar taýýarlap goýýarlar. Çagalar gapyny
agzyna gelende bolsa olara gogudyr sanawaç, ýayltmaç, aýdym
aýtdyrýarlar. Sora olary ýaglyklaryna sowgat-süýji düwüp
ugradýarlar.
Nowruz baýramyny bu täsin dessury astrahan türkmenlerinde häzirki
güne çenli saklanyp galyp, onda aýdylýan halk döredijilik eseri
«adiwana» diýlip atlandyrylýar:
Nowruzlykny beri bize, Doga kylaýyk size, Ýayyz ýetsin ýüze,
adiwana, adiwana.
Goy-golamlary Nowruz baýramy bilen gutlap, adiwana bentlerini
ussatlyk bilen aýdýan çagalara «adiwanaçylar», sag bolsun hökmünde
olara berilýän süýji-köke düwünçegine bolsa «nowruzlyk» diýilýär
[28].
u ýerden görnüi ýaly, türkmen halkynda Nowruz baýramyny öran täsin
we i irki döwre mahsuz däpleri diýse köp. Munu özi türkmen halkyny
Nowruz