İNTELLEKTUAL BACARIQLARIN İNKİŞAF SƏVİYYƏSİNƏ TƏSİR GÖSTƏRƏN

MÜHİTİN TƏNZİMLƏNMƏSİ

Firədun İbrahimov,AMİ-nin Şəki filialının professoru,

pedaqogika üzrə elmlər doktoru

Açar sözlər: intellektual bacarıqlar, metaidrak, yaradıcı təfəkkür, tənqidi təfəkkür,tapşırıq, interaktiv təlim, psixoloji dəstək, fasilitator, motivasiya, refleksiya.

Ключевые слова: интеллектуальные навыки, метасознание, творческое мыш-ление, критическое мышление, задание, интерактивное обучение, психолгическаяподдержка, фасилитатор, мотивация, рефлекция.

Key words: intellectual skills, meta-cognition, creative thinking, critical thinking,assignment, interactive training, psychological assistance, facilitator, motivation, reflec-tion.

Yaradıcı surətdə, elmi şəkildə düşünmə-yə qabil şəxsiyyətlər yetişdirmək vəzifəsininhəyata keçirilməsində bilik, intellektualbacarıq və vərdişlərə yiyələnmə mühüm roloynayır (4). Əqli tərbiyə dedikdə, bilik, intel-lektual bacarıq və vərdişlər sisteminə yiyə-lənməyi, təfəkkürü və əqli keyfiyyətləri inki-şaf etdirməyi, idrak motivlərini formalaşdır-mağı nəzərdə tutulur. Şagird özünün əqliməziyyətlərini reallaşdırmaq, idrak fəaliyyə-tini məqsədyönlü tənzim etmək üçün zəruriintellektual bacarıqlara yiyələnməlidir (psi-xoloji və pedaqoji ədəbiyyatda bəzən bubacarıqlar daha geniş yönümdə əqli əməkbacarıqları və ya tədris bacarıqları kimi şərholunur).

İntellektual bacarıqlar çoxsaylıdır.N.A.Mençinskayanın bu sahədəki araşdır-malarını nəzərə alaraq intellektual bacarıqla-rı aşağıdakı qruplara ayırmaq olar: 1.Ümumiintellektual bacarıqlar (planlaşdırma, kitablaiş, özünənəzarət); 2. Psixi fəaliyyətin təşkiliüçün zəruri olan intellektual bacarıqlar(mətndə əsas fikri ayırd etmək, mətni məna-sına görə hissələrə bölmək, hadisələri tutuş-

durmaq və s.); 3. Xüsusi intellektual baca-rıqlar (onlar bu və ya digər fənnin xüsusiy-yətlərini əks etdirir, məsələn, qrafik bacarıq-ları). İ.Untun müəllifi olduğu intellek tualbacarıqların başqa bir təsnifatı isə belədir:1.Tədris materialının qavranılması ilə bağ lıbacarıqlar ( oxu, müşahidə, dinləmək bacarı-ğı); 2.Tədris materialı ilə məntiqi əməliy yataparmaq bacarığı (mühüm olanın aid edil-məsi, müqayisə, nəticə çıxarmaq bacarığı və s.);3.Yaradıcılıq bacarıqları (kompozisiya qur-maq bacarığı və s.) (2).

İntellektual bacarıqların başlıca funk-siyası fikri əməliyyat eksteriorizasiyası(psixi fəaliyyətə xarici, praktik fəaliyyətininteriorizasiyası, buna müvafiq olaraq, prak-tik fəaliyyətə daxili, psixi fəaliyyətin ekste-riorizasiyası-xarici olana çevrilmə kimibaxılır) ilə əlaqədardır: idrak fəaliyyətininməzmunu fikri əməliyyatlarla şərtlənir, onla-rın fəaliyyəti prosesində reallaşması isəbilavasitə intellektual bacarıqların səviyyə-sindən asılıdır (2), (5).

Təlim prosesinin köklü məsələlərindənolan şagirdlərin intellektual bacarıqlarının

Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyi

24

formalaşmasının özünəməxsus xüsusiyyət-ləri vardır. Qabaqcıl müəllimlər öz təcrübə-lərinin hikməti ilə onların şagirdlərə aşılan-masına diqqət yetirirlər. Bu öz-özlüyündəfərəh doğurur. Lakin unutmaq olmaz ki,ümumi intellektual bacarıqların, bir tərəf-dən, siniflər, digər tərəfdən, ayrı-ayrı fənlərüzrə sisteminin və məzmununun öyrənilmə-məsi şagirdlərdə onların elmi-metodik ölçü-lərlə formalaşdırılması prosesinə özününmənfi təsirini göstərir.

İnsanın özünü dərk etməsi həmişədünya fəlsəfəsi, psixologiyası və pedaqogi-kasının aktual problemi olub. Elm xadimləriinsanın özünü dərk etməsinə şəxsiyyət yönü-mündən yanaşıb, onun köklərini insanın öz“Mən”i haqqında təsəvvürlərinin formalaş-ması prosesində axtarıblar. Təəssüf ki, tədqi-qatçılar son dövrlərədək insanın öz ağıl dün-yasının, təfəkkür aləminin, koqnitiv proses-lərinin xüsusiyyətlərini dərk etməsini kifa-yət qədər dəyərləndirməyiblər.

Məktəb təcrübəsində də idrak fəaliyyə-tinin psixologiyası yetərincə öyrənilməyib,şagirdlər özlərinin hafizə və ya təfəkkürününxüsusiyyətləri ilə maraqlansalar da, onlarınmaraqları təmin olunmayıbdır. ÇağdaşAmerika psixologiyasında bu məsələ diqqətmərkəzinə çevrilərək metaidrak sistemi kimiöyrənilməyə başlanılmışdır. Müəyyən edil-mişdir ki, uşaqlar inkişaf etdikcə onlardakoqnitiv (idrak) proseslər haqqında müəy-yən təsəvvürlər formalaşır və özlərinin əqlifəallıqlarını tənzim etməyə başlayırlar.

Fleyvell metaidrakın bəzi funksiyala-rını ətraflı öyrənmiş və təsvir etmişdir.Onlardan aşağıdakıları qeyd etmək olar: 1.Problemin qoyuluşu və onun mümkün həlliyolunun müəyyən edilməsi; 2.Tapşırığınhəlli üçün hansı koqnitiv prosesin zəruri ol -masını bilmək; 3. İdrak qaydaları və üsulla-rının aktivləşdirilməsi; 4.Təfəkkürün im kan -larına inam; 5.Tapşırıqları daha səmərəli həlletmək cəhdi. Bu funksiyalar bir-biri ilə qar-

şılıqlı əlaqədədir. Birinci funksiya uşaqlardafəaliyyətin məqsədləri haqqında təsəvvürlə-rin əmələ gəlməsi ilə şərtlənir. Yaş artdıqcaonlar məlum yolları müxtəlif situasiyalaratətbiq etməyi öyrənirlər. Tədricən şagirdlər-də koqnitiv proseslər haqqında təsəvvürlərformalaşır. Onlar başa düşürlər ki, materialıyadda saxlamaq üçün müəllimə diqqətləqulaq asmaq, yada salmaq üçün xatırlamaqlazımdır. Şagirddə bu psixoloji proseslərhaqqında təsəvvürlər aydın olanda, o, tapşı-rığın xarakterindən asılı olaraq bir halda diq-qəti, başqa halda hafizəni fəallaşdırır. Buprosesdə onun səriştəsi tədricən artır. O,məsələni həll etmək üçün yeni-yeni yollaraxtarır. Şagird öz təfəkkürünün imkanlarınainananda çətinliklərdən çəkinmir, uğursuzlu-ğa düçar olsa da belə, fikirləşir və məsələnihəll etməyə çalışır. Bu prosesdə də onunözünə münasibəti dəyişir. Tapşırığı tələm-tələsik, başdansovdu deyil, səmərəli yollarlahəll edir (2).

P. Massen, C. Kencer, C. Koqan vəA.Xyustonun fikrincə, qeyd olunan funksi-yalar bütün uşaqlarda bu və ya digər dərəcə-də inkişaf edir. Lakin onların inkişaf səviyyə-sinə tərbiyə şəraiti mühüm təsir göstərir.Metaidrak funksiyaları yaxşı təşkil olunmuşşagirdlər tədris (idrak) tapşırıqlarını planauy-ğun və məqsədyönlü həll edirlər. Bu funksi-yalar uğurlu təlimin (təlim elə fəaliyyətdir ki,onun bilavasitə məqsədi müəyyən məlumat-ları, hərəkətləri, davranış formalarını mənim-səməkdən ibarətdir) zəruri şərtidir (5). Onlarıhər vasitə ilə inkişaf etdirmək lazımdır.Məsələnin aktuallığı elmi metodik surətdəbütün aydınlığı ilə dərk edilməli və bu sahə-də məktəbdə sistemli iş aparılmalıdır.

Şagirdlərdə intellektual bacarıqlarınformalaşdırılması məqsədi ilə xüsusi tapşı-rıqlar sistemi tətbiq olunur. Bu tapşırıqlarmüxtəlif intellektual bacarıqların strukturu-nun modelləşdirilməsi prinsipi əsasında tər-tib olunur. Şagirdlər onları yerinə yetirdikcə

“Azərbaycan məktəbi” 2014/6

25

öz işinin məqsədini müəyyən etmək, bubaxımdan tədris materialını sistemləşdirmək,müstəqil surətdə material toplamaq, inşa yaz-maq və s. kimi intellektual bacarıqlara yiyə-lənirlər. İnkişafetdirici təlim prinsipi baxımın-dan bu yol səmərəli sayılır. Lakin ondan məq-sədyönlü istifadə etmək üçün intellektualbacarıqların siniflər və fənlər üzrə sistemi vəməzmunu əsaslı şəkildə işlənilməlidir.

Subyektiv fikrimizə görə, ümumtəhsilməktəblərində tətbiq edilməkdə olan kuriku-lum modelindən yaradıcılıqla istifadə etməklə(bu, müəllimin elmi-nəzəri hazırlığı və peda-qoji ustalığı ilə şərtlənir) şagirdlərdə intellek-tual bacarıqların inkişafı məqsədini də hədəf-ləyən tapşırıqlar sistemini formalaşdırmaqmümkündür. Fikrimizə aydınlıq gətirək.

Kurikulumun struktur elementlərindənolan məzmun standartları fəaliyyət baxımın-dan idraki, emosional və psixomotor baca-rıqlara bölünür. Bu bacarıqlar (məsələninşərtlərinə və qarşıda duran məqsədə müvafiqolan yolları və əməliyyatları düzgün seçməkvə onlara nəzarət etmək üçün məlumatlardanistifadə qaydalarını mənimsəmək prosesininson məhsulu) (5) inkişaf səviyyələri üzrətaksonomiyalarda iyerarxik qaydada yerləş-dirilib. Taksonomiyalar təlimi daha ardıcılvə səmərəli qurmaq üçün aşağıdakı imkanla-rı yaradır: təlim məqsədlərini düzgün müəy-yənləşdirmək; problemləri düzgün müəy-yənləşdirməklə şagirdlər üçün tapşırıqlarıtərtib etmək; qoyulmuş məqsədlərə uyğunqiymətləndirmə vasitələri seçmək; təlimnəticələrinə əsaslanaraq refleksiyanı düzgünseçmək; bu və ya digər materialın öyrənil-məsində şagirdlərin hansı çətinliklərlə qarşı-laşdıqlarını müəyyən etmək.

Standartlarda ifadə edilən bilik (bu vəya digər ideal və praktik fəaliyyət növününmüvəffəqiyyətlə təşkil edilməsi üçün aləminzəruri mühüm xassələri barədə məlumatınmənimsənilməsi prosesinin məhsulu) altstandartlarda dörd kateqoriyadan birini təm-

sil edir. Biliyin növləri bunlardır: 1. Dek la ra -tiv/faktoloji bilik prosesləri və ya fəaliyyətmərhələlərini ehtiva etmir. Müəyyən fənnüzrə məlumat xarakterli biliklərdir. Bunlarınsırasına artıq mövcud olan mühüm anlayış-lar və faktlar, terminologiya və təriflər, hərhansı bilik sahəsini dərk etmək və problem-ləri həll etmək üçün vacib olan məlumatlardaxildir; 2. Prosedural bilik prosesi ehtivaedir. Bu bilik hər hansı fənn üzrə mühümvərdiş və proseslər kimi qəbul edilə bilər.Hər hansı fənn və ya bilik sahəsində fəaliy-yətin icrasına kömək edən prosedur qaydala-rı əhatə edən biliklərdir. Bunların sırasınatədqiqat, araşdırma və tətbiqetmə metod vətexnikaları, alqoritmlər, xüsusi metodologi-yalar daxildir. 3. Kontekstual bilik sadəcəprosedural və ya deklarativ biliyin əsasındaqurulan biliyin yeni məzmununu təşkil edir.Konseptual bilik problemin həll edilməsiyolu ilə əldə olunan yeni biliklərdir.Bunların sırasına müəyyən fəaliyyət sahəsi-nə münasib faktları ümumiləşdirən və əlaqə-ləndirən şəxsin yaratdığı yeni konsepsiyalar,ümumiləşdirmələr, nəzəriyyələr, təsnifatlar,prinsiplər, modellər, strukturlar daxildir. 4.Metakoqnitiv bilik idrak prosesinin gedişatı-na, idraketmə qabiliyyətinin refleksiyasınavə dərk edilməsinə kömək edən biliklərdir.Bunların sırasına problemin həlli və idrakməsələlərinin necə həyata keçirilməsi haq-qında strateji və ya reflektiv biliklər, idrakprosesi haqqında təsəvvürlər daxildir (6).Metakoqnitiv bilikləri təfəkkür prosesləri vəinformasiyalar, onlardan effektli istifadəyədair biliklər (strateji bilik, koqnitiv vəzifələrhaqqında biliklər, o cümlədən uyğun gələnkontekstual və şərti biliklər, özünüdərketmə)kimi qəbul etmək olar.

İdrak taksonomiyası səviyyələr üzrəümumi təlim nəticələrini, spesifik təlim nəti-cələrini və fəaliyyət göstəricilərini ehtiva edir,hansı ki, müəllim tapşırıqlar sistemini for -malaşdırarkən onlara istinad edir. İdrak takso-

Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyi

26

nomiyası aşağıdakı kimi qruplaşdırılmışdır:Bilik səviyyəsi: Ümumi təlim nəticələ-

ri: ümumi terminləri bilir; Spesifik təlim nəti-cələri: müəyyən edir; təsvir edir; sadalayır;sıralayır; seçir; Fəaliyyət göstəriciləri: yaddasaxlamaq; xatırlamaq; tanımaq; işarə etmək.

Anlama səviyyəsi: Ümumi təlim nəti-cələri: fakt və prinsipləri anlayır; Spesifiktəlim nəticələri: fərqləndirir; izah edir; nümu-nələr gətirir; Fəaliyyət göstəriciləri: izahetmək; bir ifadə vasitəsindən digər ifadə vasi-təsinə keçmək; öz sözləri ilə təsvir etmək.

Tətbiqetmə: Ümumi təlim nəticələri:konsepsiya və prinsipləri yeni şəraitdə tətbiqedir; Spesifik təlim nəticələri: dəyişir;hesablayır; istifadə edir; nümayiş etdirir;Fəaliyyət göstəriciləri: problemi həll etmək;müəyyən nəticələr əldə etmək üçün informa-siyaları tətbiq etmək.

Analiz: Ümumi təlim nəticələri: işintəşkili strukturunu təhlil edir; Spesifik təlimnəticələri: ayırır; hissələrə bölür; əlaqələndi-rir; müəyyən edir; Fəaliyyət göstəriciləri:onların bir yerdə necə mövcud olduğunugöstərmək üçün nəyisə parçalamaq; ünsiy-yətin əsasını təşkil edən strukturu tapmaq;motivləri müəyyənləşdirmək.

Sintez: Ümumi təlim nəticələri:əşyaları və ideyaları təsnif edərək sxemləryaradır; Spesifik təlim nəticələri: yaradır;tərtib edir; yazır; nəql edir; Fəaliyyət göstə-riciləri: həm şifahi formada, həm də fizikiobyekt ola bilən unikal (yeganə), orijinal(ilkin) məhsulu yaratmaq.

Dəyərləndirmə: Ümumi təlim nəticə-ləri: yazı materialının məntiqi ardıcıllığınıqiymətləndirir; Spesifik təlim nəticələri:müqayisə edir; qarşılaşdırır; mühakimə yürü-dür; Fəaliyyət göstəriciləri: məsələ haqqındamühüm qərarlar çıxarmaq; mübahisələri vəya fikir müxtəlifliklərini həll etmək (6).

Təqdim olunan ümumi, spesifik təlimnəticələrinə və fəaliyyət göstəricilərinəyönələn fəal dərs üçün tapşırıqların hazırlan-

masında təfəkkür növlərinin iyerarxiyasısadədən mürəkkəbə doğru aşağıdakı qaydailə qurulur: məntiqi təfəkkür-tənqidi təfək-kür-yaradıcı təfəkkür.

Qeyd edək ki, təfəkkürün əməliyyatlarıonun növünü müəyyən etməyə əsas verir. Buamildən də təlimin idarə olunmasında fayda-lanmaq olur. Səriştəli müəllimlər hafizə vətəfəkkürün növlərinin iyerarxiyasını sadədənmürəkkəbə doğru qurarkən aşağıda özünəyer alan tələbli tapşırıqlardan istifadə edirlər:

Hafizə: 1. Öyrən; Əzbərlə; Yadına sal;Xəyalında canlandır; Yadında saxla; 2.Danış; İfadə et; Göstər; 3. Tap; Siyahını tər-tib et; Sadala; 4. Təsdiqini tap (əsaslandır);5. Düsturun köməyi ilə hesablayıb tap;Hesabla; 6. Hər hansı bir kateqoriyaya aidet; Göstər; 7. Modelin əsasında tərtib et; 8.Tərif ver və s.

Məntiqi təfəkkür: 1. Təsvir et; Mü -qa yisə et; Oxşarlıqları və fərqləri tap; Təs nifet; 2. Qur; Dəyişdir; Hesabla; Sadələşdir;3. Müəyyən et; Öz tərifini ver; Əlaqəni aşkaret; 4. Sxem, qrafik, cədvəl düzəlt; Tərtib et;Davam et; 5. Təhlil et; İzah et; Şərh et; Nəticəçıxar; 6. Səbəbi tap (səbəb-nəticə); 7. Ümumi-ləşdir; Əsas ideyanı seçib ayır; 8. Mahiyyətini,mənasını ifadə et və s.

Tənqidi təfəkkür: 1. Müxtəlif ba xışnöqtələrindən qiymətləndir; Əhəmiyyətini,rolunu qiymətləndir; 2. Meyarları müəy yənet; Meyar cədvəlini tərtib et; 3. Səhvləri tap;Faktları uydurmadan seçib ayır; Mübahisə liməqamları aşkar et; 4. Tənqidi yanaş; Düz -gün olanı seç; 5. Ən mühüm predmetləri vəhadisələri müəyyən et, əhəmiyyətini sübutet; 6. Öz ideyanı əsaslandır (sübut et); 7.Ən səmərəli yolu tap; 8. Məsləhət ver və s.

Yaradıcı təfəkkür: 1. Uydur: hekayə;situasiya; nağıl; musiqi; üsul; 2. Tərtib et,uydur: maket; model; qrafik; kitab; sxem; 3.Proqnoz ver; Müqayisə et və analoqu tap;İxtira et, yarat; Başqa obyektə döndər; Yenitətbiq üsulunu tap; 4. Dəyişikliklər et, yarat,

“Azərbaycan məktəbi” 2014/6

27

yenidən tərtib et; Dəyişikliklər etməklə yarat;Quraşdır; 5. Yeni əsaslar üzərində təsnif et;Yeni şəraitə uyğun hala gətir; Yeni şəraitdətətbiq et; 6. Öz şəxsi izahını ver; Problemimüəyyən et, fərziyyələr irəli sür; 7. Mübaliğəet; Minimuma endir; 8. Simvol (rəmz) şəklin-də təsvir et və s.

Tapşırıqlar və onların sistemi: dərsinməqsədinə uyğun və qoyulan tədqiqat prob-leminin həllinə yönəlmiş olmalıdır (təfəkkü-rün növünə görə, məlumat mənbələrinəgörə, nəticələri təqdimetmə formasına görəvə s.); şagirdlərin yaşına, bilik və intellektu-al səviyyəsinə, qabiliyyətlərinə və maraqla-rına uyğun olmalı, diferensial xarakter daşı-malıdır; dövlət proqramına və milli dəyərlə-rə əsaslanmalıdır; aktual, real həyatla vəşagirdlərin təcrübələri ilə bağlı olmalıdır;kəşfetmə həvəsini artıran, maraqlı, cəlbediciolmalıdır; dəqiq ifadə edilməlidir; aydın vəaçıq sualları özündə ehtiva etməlidir.

Tapşırıqlar sisteminin formalaşdırılmasıtəlim prosesində şagirdlərin intellektual baca-rıqlarının inkişafını hədəfləyən işin yalnız birhissəsidir. Mühüm məsələlərdən biri də şagird-lərin tapşırıqlar üzərində işləyərkən idrak fəal-lığının əmələ gəlməsinə və bütün prosesərzində ( davamlı) saxlanılmasına nail olmaq-dır. Diqqət mərkəzində saxlanılmalıdır ki, fəal(interaktiv) təlimin (fəal təlim prosesinin qayə-si tədqiqatdır) dörd əsas mexanizmi idrak fəal-lığının əmələ gəlməsinə və dərs zamanı saxla-nılmasına səbəb olur. Bunlar aşağıdakılardır:

Mexanizm №1. Problem situasiyanınyaradılması (Şagirdin qarşısına problemqoyulur və onun problemi həll etməyə yönəl-dilməsi nəticəsində idrak fəallığı yaranır);Mexanizm №2. Şagirdin tədqiqatçı, müəlli-min fasilitator funksiyasında çıxış etməsi(Fəal/interaktiv təlim zamanı şagird subyektmövqeyində dayanmalı, bu prosesin bərabəriştirakçısı olmalı, o, bilikləri müstəqil şəkildətədqiqat zamanı əldə etməlidir). Mexanizm№3. Dialoqun və əməkdaşlığın zəruriliyi

(Fəal/interaktiv təlim dialoji şəkildə əmək-daşlıq şəraitində keçirilir). Me xa nizm №4.Psixoloji dəstək: hörmət və etibar (Şagirdlə-rin idrak fəallıqlarını saxlamaq vasitəsi onla-rın psixoloji dəstəklənməsidir, hansı ki, bu,müəllimin xeyirxah münasibəti, şagirdlərəhörmət və etibarı, onların ba ca rı ğı na inamısayəsində mümkün olur) (6).

Şagirdin tədqiqatçı mövqeyində çıxışetməsi o zaman mümkün olur ki, təlim materia-lının məzmunu, vasitə və metodların hərəkət for-ması ( təlim prosesində təlim materialının məz-munu, vasitə və metodlar təşkilat formasınanəzərən məzmun yerində çıxış edir) tədqiqatprosesinə uyğun olsun. Təd qi qat prosesinəuyğun qurulan təlimin təşkilat formasının özünə-məxsus quruluşu vardır (fəal dərsin quruluşu təd-qiqat prosesinin mərhələlərini xatırladır).

Fəal dərs adlanan bu forma özündəaşağıdakı mərhələləri ehtiva edir:

1. Motivasiya mərhələsi (probleminqoyulması, fərziyyələrin irəli sürülməsi); 2.Tədqiqatın aparılması mərhələsi (fərziyyələ-ri yoxlamaq üçün faktların axtarılması): 3.Məlumat mübadiləsi mərhələsi (əldə edilmişməlumatların təqdimatı); 4. Məlumatınmüzakirəsi və təşkili mərhələsi (əldə edilmişməlumatların müzakirəsi, müxtəlif faktlarınəlaqələndirilməsi, onların sistemləşdirilmə-si); 5. Ümumiləşdirmə və nəticələrin çıxarıl-ması mərhələsi (ümumiləşdirmələr, nəticələ-rin fərziyyələrlə müqayisəsi və onların təs-diq və ya təkzib edilməsi haqqında nəticə,tədqiqat sualına cavab); 6. Produktiv (yara-dıcı) tətbiqetmə mərhələsi (yeni şəraitdə tət-biqetmə, praktiki məsələlərin həlli); 7.Qiymətləndirmə və ya refleksiya mərhələsi(fəaliyyətin qiymətləndirilməsi, öyrənməyinqaydalarının mənimsənilməsi, artıq başa çat-mış prosesin şüurda inikası, biliklərinmənimsənilməsinin bütün mərhələlərini təh-lil etməyə və dərindən başa düşməyə imkanverən başlıca mexanizmlərdən biri) (3).

İntellektual bacarıqların formalaşdırılması

Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyi

28

məqsədi ilə tətbiq ediləcək tapşırıqların seçilmə-si, sistemə salınması və onların üzərində şagird-lərin fəaliyyətinin təşkil olunmasında aşağıdakıprinsiplər diqqət mərkəzində saxlanılmalıdır:

- təlim prosesinin tamlığı – prosesdətəlim məqsədləri (inkişafetdirici, öyrədici,tərbiyəedici) kompleks həyata keçirilir, o,real nəticələrlə yekunlaşan “müəllim-şagird” fəaliyyətlərini əhatə edir;

- təlimdə bərabər imkanların yaradıl-ması – bütün şagirdlərə eyni təlim şəraiti yara-dılır və bu proses onların potensial imkanları-nın nəzərə alınması əsasında tənzimlənir;

- şagirdyönümlülük - şagirdtəlim prosesinin mərkəzində dayanır.Bütün tədris və təlim işi şagirdlərinmaraq və tələbatlarının ödənilməsinə,onların istedad və qabiliyyətlərinin,potensial imkanlarının inkişafına yönəl-dilir;

- inkişafyönümlülük – şagirdlərinidrak fəallığı izlənilir, nailiyyətləri təhlil edi-lir, bilik, bacarıq və vərdişlərinin inkişafsəviyyəsi tənzimlənir;

- fəaliyyətin stimullaşdırılması – təli-min səmərəli və effektiv qurulması, şagirdlə-rin təlimə marağının artırılması üçün onlarınfəaliyyətindəki bütün irəliləyişlər qeyd olu-nur və dəyərləndirilir, nəticə etibarilə şagird-lərin daha uğurlu təlim nəticələrinə istiqa-mətləndirilməsi təmin olunur;

- dəstəkləyici mühitin yara dıl ması–pro sesin maddi-texniki baza əsasında və sağ-lam mənəvi-psixoloji mühitdə təşkil edilmə-si keyfiyyətin və səmərəliliyin yüksəldilməsiüçün əlverişli və təhlükəsiz təlim şəraitiyaradır.

Rəyçi: prof. Ə.Ağayev

İstifadə edilmiş ədəbiyyat

1. Bayramov Ə. Şagirdlərdə əqlikeyfiyyətlərin inkişaf xüsusiyyətləri. Bakı:

Maarif, 1967.2. Əlizadə Ə. Müasir Azərbaycan

məktəbinin psixoloji problemləri. Bakı:Pedaqogika, 2004.

3. İbrahimov F., Hüseynzadə R.Pedaqogika. Dərslik. 2 cilddə. Bakı: Mü tər -cim, 2013.

4. Kazımov N. Pedaqogika (dərslik).Bakı: Maarif, 1996.

5. Ümumi psixologiya (professorA.V.Petrovskinin redaktorluğu ilə). II nəşr-dən tərcümə. Bakı: Maarif, 1977.

6. Veysova Z. Ümumi orta təhsilsəviyyəsi üzrə yeni fənn kurikulumlarınıntətbiqi. Bakı: İnkişaf elmi mərkəzi, 2013.

Ф.ИбрагимовРегулирование окружающей среды,которая влияет на уровень развития

интеллектуальных навыковРезюме

В статье комментируется интеллекту-альные навыки и их главные функции, атакже говорится о применении системыспециальных задании, с целью их форми-рования у учащихся. Отмечается что однаиз главных задач выявление сознательнойактивности при работе над этими зада-ниями, и ее устойчивое сохранение вовремя всего процесса.

F.IbrahimovFactors that influence the development

of intellectual skillsSummary

In the article, it is spoken about intel-lectual skills and their main functions, theimplementation of a system of assignmentsto form students’ intellectual skills. İt isnoted that, one of the main issues here, is toachieve and maintain students cognitiveactiveness throughout the whole processwhile working on those assignments.

“Azərbaycan məktəbi” 2014/6

29