Prof. Dr. Halit Dursunoğlu

Türkiye TürkçesiYazım Bilgisi

TÜRKİYE TÜRKÇESİ YAZIM BİLGİSİProf. Dr. Halit DURSUNOĞLU

ISBN 978-605-318-462-1 Kitap içeriğinin tüm sorumluluğu yazarlarına aittir.

© 2016, Pegem Akademi

Bu kitabın basım, yayın ve satış haklarıPegem Akademi Yay. Eğt. Dan. Hizm. Tic. Ltd. Şti.ne aittir.

Anılan kuruluşun izni alınmadan kitabın tümü ya da bölümleri,kapak tasarımı; mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik, kayıtya da başka yöntemlerle çoğaltılamaz, basılamaz, dağıtılamaz.

Bu kitap T.C. Kültür Bakanlığı bandrolü ile satılmaktadır.Okuyucularımızın bandrolü olmayan kitaplar hakkında

yayınevimize bilgi vermesini ve bandrolsüz yayınlarısatın almamasını diliyoruz.

1. Baskı: Mayıs 2016, Ankara

Yayın-Proje: Ümit DilaverDizgi-Grafik Tasarım: Ayşe Yağmur Kızılateş

Kapak Tasarımı: Mehmet Gruşçu

Baskı: Salmat Basım Yayıncılık Ambalaj Sanayi Tic. Ltd. Şti.Büyük Sanayi 1. Cadde 95/1

İskitler/ANKARATel: (0312 341 10 20)

Yayıncı Sertifika No: 14749Matbaa Sertifika No: 26062

İvedik Organize Sanayi 28. Cadde 2284 Sokak No:105Yenimahalle/ANKARA

(0312 394 55 91)

Yayıncı Sertifika No: 14749Matbaa Sertifika No: 26687

İletişim

Karanfil 2 Sokak No: 45 Kızılay / ANKARAYayınevi 0312 430 67 50 - 430 67 51

Yayınevi Belgeç: 0312 435 44 60Dağıtım: 0312 434 54 24 - 434 54 08

Dağıtım Belgeç: 0312 431 37 38Hazırlık Kursları: 0312 419 05 60

İnternet: www.pegem.netE-ileti: pegem@pegem.net

ÖN SÖZ

Türkçenin doğru, güzel ve etkili kullanımı; Türkçe konuşan, Türkçe düşünen için her şeyden önce vicdanî bir yükümlülük, millî bir sorumluluktur. Ecdadımızdan bize kalan en önemli miras; dildir, vatandır, devlettir, bayraktır, inançtır, kültürdür. Bütün bunların için-de en başta geleni dildir. Çünkü bütün bu birliktelikleri sağlamak; her şeyden önce, aynı dilde konuşmaktan, aynı dilde yazışmaktan geçmektedir.

“Bir” olmamızı sağlayan dilin birliğimizi muhafaza etmesi için korunması ve doğru kullanılması gerekir. Bu konuda hem şahısların hem toplumun hem de devletin hassas ol-ması gerekmektedir. Kişi, dili şuurlu kullanmalı; toplum, bu şuuru teşvik etmeli; devlet de bu şuuru politika hâline getirmelidir.

Dili korumak; dili doğru, etkili ve güzel kullanmakla mümkündür. Bunun için de dili doğru konuşmak ve doğru yazmak gerekir. Bunun için de dilin kurallarını iyi bilmek ve bunu özümsemek gerekir. Dili korumak; kendimizi, kimliğimizi, kültürümüzü koru-mak, özetle Türk’e ve Türklüğe dair ne varsa onu korumak anlamına gelmektedir. Türkçeyi korumak, Türkçe konuşan biri olarak onu hatalardan arınmış bir şekilde kullanmak de-mektir. Bu da doğru konuşmak ve doğru yazmakla mümkündür. Dildeki yanlış kullanım-lar, dilimizin, kimliğimizin tahrip olması anlamına gelir.

Dili doğru kullanmak; dilin kurallarını, kullanım biçimlerini bilmek demektir. Bu nedenle Türkçenin doğru kullanımında, doğru konuşulması ve yazılması çok önemlidir. Türkçenin doğru konuşulması, doğru anlaşılmasına; doğru anlaşılması, doğru anlatılması-na; doğru anlatılması, doğru yazılmasına sebep olacaktır. Bu da, Türk’çe konuşmak, Türk’çe yazmak ve Türk’çe anlaşmak anlamına gelir. İşte bütün bu sebeplerden ötürü Türkçenin doğru konuşulması ve yazılması çok önemlidir.

Türkiye’de konuşulan Türkçe, en doğru ve en güzel hâliyle İstanbul’da konuşulmakta ve yazılmaktadır. Onun için Türkiye Türkçesinde esas alınan ağız, Türkiye’nin kültür ve medeniyet merkezi durumunda olan İstanbul’dur. İstanbul, biz Türkiye Türklerinin inan-cına göre, Türkçenin en iyi, en hoş, en ince, en nazik konuşulduğu yerdir. İstanbul, Türkiye Türkçesinin hem yazı dilinin hem de konuşma dilinin merkezidir. Türkiye Türkçesi en doğru hâliyle İstanbul’da konuşulmaktadır; ancak şu da bir gerçektir ki, İstanbul ağzı da değişen hayat şartlarıyla birlikte önemli değişimler geçirmektedir ve daha çok da geçire-cektir. Nasıl ki insanların yeme-içme, giyinme-barınma ihtiyaçları değişimden geçiyorsa dilin de böyle bir değişimden geçmesi tabiidir. Sonuçta dili kullanan insandır. İnsan değiş-tikçe dil de değişmektedir.

iv Türkiye Türkçesi Yazım Bilgisi

Türkiye Türkçesindeki değişim ve gelişimleri belirleyen, her şeyden önce, İstanbul ağzındaki değişimlerdir. Bu değişimler yazı dili ve konuşma dilinin seyrini belirlemektedir. Dolayısıyla, bu çalışmanın temelinde İstanbul ağzı vardır. Bu çalışmanın içeriğinde sunulanlar; kurallar ve bilgiler İstanbul ağzı esas alınarak verilmiştir.

Türkiye Türkçesinin standart ağzı olan ve resmî dilde de esas alınan İstanbul ağzı, Türkiye’de konuşulan Türkçenin yazım kurallarının belirleyicisi ve koruyucusu konumun-da olan Türk Dil Kurumu tarafından da esas alınan Türkçedir. Türk Dil Kurumu tarafından yayımlanan Yazım Kılavuzları da “İstanbul Türkçesi” olarak adlandırılan İstanbul ağzı esas alınarak hazırlanmaktadır. Bu çalışmada verilen kurallar da, bu ağız esas alınarak ve Türk Dil Kurumu tarafından yayımlanan yazım kılavuzları, özellikle internet üzerinden sürekli güncellenen Yazım Kılavuzu, esas alınarak verilmiştir. Zaman zaman kurallarla ilgili yo-rumlara, değişik kullanımlara ve eleştirilere de yer verilmiştir. “Dil birliği”nin, “yazım birli-ği”nden geçtiği inancıyla Türk Dil Kurumu tarafından yayımlanan Yazım Kılavuzunun esas alınmasını bir zorunluluk olarak gördüğümüz için bu eserin temeli de Türk Dil Kurumu tarafından yayımlanan yazım kılavuzlarına; dolayısıyla bu kılavuzlarda yer alan kurallara dayandırılmıştır. Kesin kurallar, çalışmanın yazıldığı tarihte kullanımda olan son Yazım Kılavuzu esas alınarak verilmiştir.

Eserdeki bölümlerin yazımında, TDK tarafından yayımlanan “Yazım Kılavuzu” ve “Türkçe Sözlük”ler başta olmak üzere; çeşitli araştırmacılar ve kurumlar tarafından yayımlanan “Yazım Kılavuzu”, “Türkçe Sözlük”, “Türk Dili”, “Sözlü ve Yazılı Anlatım”, “Türk Dil Bilgisi”, “Türkçe Dil bilgisi”, “Dil Bilgisi”, “Türkiye Türkçesi”, “Türk Dili Tarihi” vb. eser-lerden istifade edilmiştir. Bunun yanı sıra TDK’nin internet sitesi başta olmak üzere Türk dili ve edebiyatı ile ilgili değişik internet sitelerinden de yararlanılmıştır.

7 bölümden oluşan eserin, Türkiye Türkçesine ve Türkçeye karınca kararınca bir hiz-met olması temennisiyle…

12.02.2016, Erzurum

Prof. Dr. Halit DURSUNOĞLU

Prof. Dr. Halit DURSUNOĞLU

1969 yılında Erzurum’da doğdu. İlköğrenimini Bayburt’ta, ortaöğrenimini Erzurum’da tamamladı. 1994 yılında Atatürk Üniversitesi Kâzım Karabekir Eğitim Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı Eğitimi Bölümünü bitirdi. 1996'da Yüksek lisans, 2002’de Doktora eğitimini tamamladı.

Bir yıl kadar “Türkçe Öğretmenliği” yaptı. 1995-2002 yılları arasında “Araştırma Görevlisi” olarak görev yaptı. 2002 yılında “Yardımcı Doçent”, 2011’de “Doçent”, 2016’da “Profesör” oldu.

Başta Atatürk Üniversitesi olmak üzere Erzurum Teknik Üniversitesi, Bayburt Üniversitesi ve Ağrı İbrahim Çeçen Üniversitesinde T ürk Dili ve Edebiyatı, Türkiye Türkçesi, Osmanlı Türkçesi, Eski Anadolu Türkçesi, Türkçe Öğretimi, İlk Okuma Yazma Öğretimi, Eski Türk Edebiyatı, Sözlü ve Yazılı Anlatım, İletişim, Fonetik ve Diksiyon, Etkili İletişim ve Konuşma dersleri verdi.

Hâlen Atatürk Üniversitesi Kâzım Karabekir Eğitim Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı Eğitimi Ana Bilim Dalında öğretim üyesi olarak görev yapmaktadır.

İÇİNDEKİLER

1. BÖLÜMTÜRKİYE TÜRKÇESİ

1.1. Türkiye Türkçesi ...................................................................................................... 21.2. Türkiye Türkçesinin Tarihî Gelişimi ..................................................................... 3

1.2.1. Eski Anadolu Türkçesi (Tarihî Türkiye Türkçesi) ..................................... 71.2.2. Osmanlı Türkçesi .......................................................................................... 81.2.3. Türkiye Türkçesi ............................................................................................ 9

1.3. Türkiye Türkçesinin Türkçe İçindeki Yeri ..........................................................111.4. Türkiye Türkçesinin Temel Özellikleri ...............................................................121.5. Türkiye Türkçesinin Bugünkü Durumu .............................................................151.6. Türkiye Türkçesinin Sesleri ve Harfl eri ..............................................................17

1.6.1. Ünlüler ..........................................................................................................171.6.2. Ünsüzler .......................................................................................................20

2. BÖLÜMKONUŞMA DİLİ-YAZI DİLİ

2.1. Konuşma Dili .........................................................................................................282.2. Yazı Dili ..................................................................................................................292.3. Konuşma Dili ile Yazı Dilinin Karşılaştırılması ................................................312.4. Konuşma Dili ve Yazı Dili Bakımından Türkçe ................................................332.5. Türkiye Türkçesinin Konuşma Dili ve Yazı Dili ................................................34

3. BÖLÜMTÜRKİYE TÜRKÇESİNDE KONUŞMA DİLİNDE VAR OLUP YAZI

DİLİNE YANSIMAYAN DURUMLAR3.1. Ses Olaylarından Kaynaklanan Durumlar .........................................................39

3.1.1. Ses düşmesinden kaynaklanan durumlar ................................................393.1.2. Ses türemesinden kaynaklanan durumlar ...............................................453.1.3. Ses değişiminden kaynaklanan durumlar ...............................................50

3.2. Ses Uzatılmasından Kaynaklanan Durumlar ...................................................513.3. Ses Yakınlaşmasından Kaynaklanan Durumlar ................................................58

viii Türkiye Türkçesi Yazım Bilgisi

3.4. Ses Baskınlığı ya da Zayıfl ığından Kaynaklanan Durumlar ............................593.5. Ses Kullanılmamasından Kaynaklanan Durumlar ...........................................68

4. BÖLÜMTÜRKİYE TÜRKÇESİNDE KONUŞMA DİLİNDE VAR OLUP

YAZI DİLİNE YANSIYAN DURUMLAR 4.1. Ses Olaylarından Kaynaklanan Durumlar .........................................................72

4.1.1. Ses düşmesinden kaynaklanan durumlar ................................................724.1.1.1. Ünlü düşmesinden kaynaklanan durumlar ...............................724.1.1.2. Ünsüz düşmesinden kaynaklanan durumlar .............................77

4.1.2. Ses türemesinden kaynaklanan durumlar ..............................................784.1.2.1. Ünlü türemesinden kaynaklanan durumlar ..............................784.1.2.2. Ünsüz türemesinden kaynaklanan durumlar ............................79

4.1.3. Ses dönüşümünden kaynaklanan durumlar ............................................814.1.3.1. Ünlü dönüşümünden kaynaklanan durumlar ..........................814.1.3.2. Ünsüz dönüşümünden kaynaklanan durumlar ........................82

4.1.4. Ses benzeşmesinden kaynaklanan durumlar ..........................................884.1.4.1. Ünlü benzeşmesinden kaynaklanan durumlar .........................884.1.4.2. Ünsüz benzeşmesinden kaynaklanan durumlar ......................89

4.2. Ses Aşınmasından Kaynaklanan Durumlar ......................................................904.3. Ses Uzatılmasından Kaynaklanan Durumlar ....................................................914.4. Ses Yakınlaşmasından Kaynaklanan Durumlar ................................................924.5. Ses İnceltilmesinden Kaynaklanan Durumlar .................................................934.6. Ses Kullanılmamasından Kaynaklanan Durumlar ...........................................94

5. BÖLÜMTÜRKİYE TÜRKÇESİ YAZIM KURALLARI

5.1. Ses Olaylarından Kaynaklanan Yazımlar .........................................................1055.1.1. Ses benzeşmesinden kaynaklanan durumlar ........................................105

5.1.1.1. Ünlü benzeşmesinden kaynaklanan durumlar .......................1055.1.1.1.1. İlk ünlüye benzeşmekten kaynaklanan durumlar .....................................................................105

ixİçindekiler

5.1.1.1.2. Son ünlüye benzeşmekten kaynaklanan durumlar ....................................................................105

5.1.1.2. Ünsüz benzeşmesinden kaynaklanan durumlar .....................1065.1.1.2.1. “B” ünsüzünün sertleşmesinden kaynaklanan

durumlar ...................................................................1065.1.1.2.2. “C” ünsüzünün sertleşmesinden kaynaklanan

durumlar ...................................................................1075.1.1.2.3. “D” ünsüzünün sertleşmesinden kaynaklanan

durumlar ...................................................................1075.1.2. Ses dönüşmesinden kaynaklanan durumlar .........................................108

5.1.2.1. Ünlü dönüşmesinden kaynaklanan durumlar ........................1085.1.2.2. Ünsüz dönüşmesinden kaynaklanan durumlar ......................109

5.1.2.2.1. “B” ünsüzünün dönüşmesinden kaynaklanan durumlar ....................................................................1095.1.2.2.2. “C” ünsüzünün dönüşmesinden kaynaklanan durumlar ....................................................................1105.1.2.2.3. “D” ünsüzünün dönüşmesinden kaynaklanan durumlar ....................................................................1105.1.2.2.4. “Ğ” sesinin dönüşmesinden kaynaklanan durumlar ....................................................................1115.1.2.2.5. “N” ünsüzünün dönüşmesinden kaynaklanan durum ........................................................................1125.1.2.2.6. “Z” ünsüzünün dönüşmesinden kaynaklanan durum .......................................................................1135.1.2.2.7. “P, Ç, T, K” sert ünsüzlerinin dönüşmesinden kaynaklanan durumlar ............................................113

5.1.3. Ses düşmesinden kaynaklanan durumlar ..............................................1145.1.3.1. Ünlü düşmesinden kaynaklanan durumlar .............................1145.1.3.2. Ünsüz düşmesinden kaynaklanan durumlar ...........................118

5.1.4. Ses türemesinden kaynaklanan durumlar .............................................1205.1.4.1. Ünlü türemesinden kaynaklanan durumlar ............................1205.1.4.2. Ünsüz türemesinden kaynaklanan durumlar ..........................121

x Türkiye Türkçesi Yazım Bilgisi

5.2. Seslerin Söylenişinden Kaynaklanan Yazımlar ...............................................1235.2.1. “K” ünsüzünün kalın söylenmesinden kaynaklanan durumlar ..........1235.2.2. “Y” ünsüzünün daraltıcı özelliğinden kaynaklanan durumlar ...........1235.2.3. “-AcAK” ekinin daraltıcı özelliğinden kaynaklanan durumlar ..........128

5.3. Ek ve Kelime Ayrımından Kaynaklanan Yazımlar ..........................................1305.3.1. Ek olan “-de, -da” ve bağlaç olan “de, da”nın yazımı ............................130

5.3.1.1. Ek olan “-de, -da” ........................................................................1305.3.1.2. Bağlaç olan “de, da” .....................................................................131

5.3.2. Ek olan “-ki” ve bağlaç olan “ki”nin yazımı ...........................................1325.3.2.1. Ek olan “-ki” ................................................................................1325.3.2.2. Bağlaç olan “ki”............................................................................132

5.3.3. Ek olan “-mı, -mi” ve edat olan “mı, mi”nin yazımı .............................1345.3.3.1. Ek olan “-mı/-mi” ........................................................................1345.3.3.2. Edat olan “mi” ..............................................................................134

5.3.4. Bağlama bağlaçlarının (edatlarının) yazımı ..........................................1355.3.4.1. “ne … ne …” bağlacının yazımı .................................................1355.3.4.2. “hem … hem …” bağlacının yazımı ........................................1365.3.4.3. “ya… ya …” bağlacının yazımı ..................................................1365.3.4.4. “da… da …” bağlacının yazımı ..................................................1375.3.4.5. “gerek … gerek …” bağlacının yazımı ......................................1375.3.4.7. Diğer bağlama bağlaçlarının yazımı .........................................138

5.3.5. “idi, imiş, ise, iken” sözlerinin yazımı ....................................................1385.3.6. “ile” sözünün yazımı .................................................................................1395.3.7. Pekiştirmeli sözlerin yazılışı ....................................................................1405.3.8. Mastar eklerinin yazımı ...........................................................................1405.3.9. Fiil çekimi ile ilgili yazımlar ....................................................................140

5.4. Noktalama İşaretli Yazımlar ...............................................................................1415.4.1. Kesme işaretli yazımlar ............................................................................1415.4.2. Düzeltme işaretli yazımlar .......................................................................143

5.5. Kelime Birleşmelerinden Kaynaklanan Yazımlar .......................................... 1475.5.1. Bitişik yazılan birleşik kelimeler ............................................................ 1475.5.2. Ayrı yazılan birleşik kelimeler ................................................................. 160

xiİçindekiler

5.6. Satır Sonlarındaki Hecelerin Ayrılmasından Kaynaklanan Yazımlar .......... 1695.7. Sayıların Yazımı ................................................................................................... 1715.8. Tarih, Ay, Gün ve Saatlerin Yazımı ................................................................... 174

5.8.1. Tarihlerin yazımı ....................................................................................... 1745.8.2. Ay ve günlerin yazımı ............................................................................... 1755.8.3. Saatlerin yazımı ......................................................................................... 176

5.9. Büyük Harfl erin Yazımı ...................................................................................... 1775.10. Alıntı Kelimelerin Yazımı ................................................................................ 1875.11. Yabancı Özel Adların Yazımı ........................................................................... 189

5.11.1. Arapça ve Farsça adların yazılışı......................................................... 1895.11.2. Latin harfl erini kullanan dillerdeki adların yazılışı ......................... 1905.11.3. Yunanca adların yazılışı ....................................................................... 1905.11.4. Rusça adların yazılışı ............................................................................ 1915.11.5. Çince ve Japonca adların yazılışı ........................................................ 1925.11.6. Türk devlet ve topluluklarındaki adların yazılışı .............................. 192

5.12. Atasözleri, Vecizeler, Deyimler ve İkilemelerin Yazımı ............................... 1935.12.1. Atasözlerinin yazımı ............................................................................ 1935.12.2. Vecizelerin (Özdeyişlerin) yazımı ...................................................... 1945.12.3. Deyimlerin yazımı ................................................................................ 1945.12.4. İkilemelerin yazımı .............................................................................. 195

5.13. Kısaltmaların yazılışı ........................................................................................ 197Kısaltmalar dizini ....................................................................................................... 200

6. BÖLÜMNOKTALAMA İŞARETLERİ

6.1. Nokta ( . ) ..............................................................................................................2296.2. Virgül ( , ) .............................................................................................................2326.3. Noktalı virgül ( ; ) ................................................................................................2366.4. İki nokta ( : ) ........................................................................................................2386.5. Üç nokta ( ... ) ......................................................................................................2406.6. Soru işareti ( ? ) ....................................................................................................2416.7. Ünlem işareti ( ! ) ................................................................................................242

xii Türkiye Türkçesi Yazım Bilgisi

6.8. Kısa çizgi ( - ) .......................................................................................................2436.9. Uzun çizgi (—) .....................................................................................................2446.10. Eğik çizgi ( / ) .....................................................................................................2456.11. Ters Eğik Çizgi ( \ ) ...........................................................................................2466.12. Tırnak işareti ( “...” ) ..........................................................................................2466.13. Tek tırnak işareti ( ‘...’ ) ......................................................................................2476.14. Denden İşareti (”) .............................................................................................2486.15. Yay Ayraç ( ) .......................................................................................................2486.16. Köşeli ayraç ( [ ] ) ..............................................................................................2496.17. Kesme işareti ( ‘ ) ...............................................................................................250

7. BÖLÜMBİLİMSEL YAYINLARDAKİ ÖNEMLİ YAZIM BİLGİLERİ

7.1. Bilimsel Yayınlarda Genel Yazım Kuralları ......................................................2587.2. Bilimsel Yayınlarda Kaynakça (Kaynaklar/Bibliyografya) Yazım Kuralları ...................................................................................................260

7.2.1. TDK’ye göre kaynak yazımı .................................................................... 2617.2.1.1. Metin içinde göndermelerin yazımı ........................................2617.2.1.2. Metin sonunda kaynakların yazımı .........................................262

7.2.2. APA’ya göre kaynak yazımı ..................................................................... 2697.2.2.1. Metin içinde göndermelerin yazımı ....................................... 2717.2.2.2. Metin sonunda kaynakların yazımı ......................................... 278

KAYNAKLAR ............................................................................................................. 291İnternet kaynakları ..................................................................................................... 298

1. BÖLÜM

Bu bölümde ele alınan konular:

1. TÜRKİYE TÜRKÇESİ

1.1. Türkiye Türkçesi

1.2. Türkiye Türkçesinin Tarihî Gelişimi

1.2.1. Eski Anadolu Türkçesi (Tarihî Türkiye Türkçesi)

1.2.2. Osmanlı Türkçesi

1.2.3. Türkiye Türkçesi

1.3. Türkiye Türkçesinin Türkçe İçindeki Yeri

1.4. Türkiye Türkçesinin Temel Özellikleri

1.5. Türkiye Türkçesinin Bugünkü Durumu

1.6. Türkiye Türkçesinin Sesleri ve Harfl eri

1.6.1. Ünlüler

1.6.2. Ünsüzler

TÜRKİYE TÜRKÇESİ

1.1. Türkiye Türkçesi

Türkçenin Türkiye Cumhuriyeti topraklarında ve Türkiye Türklerinin yaşa-dıkları bölgelerde kullanılan lehçesi...

Türkiye Türkçesi, Altay dil ailesinin Türk dillerinden Oğuz koluna mensup bir dildir.

Türkçenin, konuşan sayısı bakımından, en büyük lehçesi durumundadır. Türkiye ve Kıbrıs başta olmak üzere Türkiye’ye yakın bölgelerde özellikle Oğuz boyuna mensup Türklerin yaşadıkları coğrafyalarda (Irak, Suriye Balkanlar, Gür-cistan, Orta Asya ve Orta Avrupa ülkeleri) konuşulmaktadır.

Türkiye Türkçesi; Türkiye Cumhuriyeti ve Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriye-tinin resmî dili; Bosna Hersek, Bulgaristan, Yunanistan, Romanya, Makedonya, Kosova ve Irak da ise tanınmış bölgesel (bazı bölgelerde tanınmış resmî dil) dildir.

Türkiye Türkçesi bugün, 2010’lu yıllar itibariyle, Kosova’da; Prizren, Priştine, Mitroviça, Vuçıtırın, Gilan belediyelerinde resmî statüye sahiptir. Makedonya’da da bazı belediyeler düzeyinde, Gostivar’da Makedon ve Arnavut dilleriyle beraber, resmî dil statüsündedir. Kırcaali belediyesinin Bulgar dilinin yanı sıra hizmet ver-diği iki dilden biri Türkçedir. Bulgar Devlet Televizyonunun Türkçe programları vardır. Deliorman ve Doğu Rumeli’de ise okullarda Türkçe seçmeli ana dil dersidir.

Türkçe, Yunanistan’da İskeçe ve Gümülcine’de seçmeli ana dil dersidir. Dinî işlerde de kullanılmaktadır. Rodos’taki Türk azınlık ise bu haklardan mahrumdur.

2 Türkiye Türkçesi Yazım Bilgisi

Romanya’da yaşayan 35.000 Türk, devletçe resmî olarak tanınmıştır ve parla-mentoda 1 milletvekilliği ile temsil edilirler.

Irak’ta ise Türkmenlerin yoğun olarak yaşadıkları yerlerde Türkçe resmî dil-dir. Irak Türkmenleri günlük hayatlarında Azeri lehçesini (güney) ve Urfa ağzını kullanırken, konuşurken; resmî yazı ve eğitim dili olarak Türkiye Türkçesini kul-lanmaktadırlar. Dolayısıyla Türkçe; Kerkük, Telafer gibi kentlerde resmî dildir.

1960’larda iş gücüne ihtiyaç duyan Avrupa kapılarını büyük ölçüde Türklere açmış ve Türkiye’den Avrupa’ya yoğun bir göç yaşanmıştır. I. Dünya Savaşı son-rasında Balkanlarda yaşamaya devam eden Türkler ile birlikte bu insanların sayı-sı günümüzde 7 milyona ulaşmıştır ve büyük bir çoğunluğunun ana dili Türkiye Türkçesidir. Amerika ve Avustralya’da ise yaklaşık 200 bin kişi Türkçe konuşmak-tadır.

Bütün bu ülkeler dikkate alındığında Türkçeyi ana dili olarak kullananlara Türkçeyi bilenler de eklendiğinde Türkiye Türkçesini kullanan insan sayısı 100 milyona çıkmaktadır.

1.2. Türkiye Türkçesinin Tarihî Gelişimi

Bir dilin gelişimi, tarihî araştırmalar neticesinde ortaya konur. Türk dilinin gelişimi ile ilgili çağdaş araştırma ve incelemeler, 19. yüzyılda yabancı Türkolog-ların öncülüğünde başlamıştır. Bu araştırma ve incelemelere 1932’de Atatürk’ün kurduğu Türk Dil Kurumu başta olmak üzere daha sonraki dönemlerde kurulan TİKA, Yunus Emre Vakfı gibi kuruluşlar ve üniversitelerin Türk dili ve edebiyatı ile ilgili bölümlerinde görev yapan öğretim üyesi Türkologlar ve hayatını bu işe adamış yerli Türkologlar da katılmışlardır. Türkoloji alanında son yıllarda çok

Türkiye Türkçesi 3

önemli çalışmalar yapılmaya başlanmış, bu çalışmalar günümüzde de aynı hızda devam etmektedir.

Türkiye Türkçesinin tarihî gelişimi, Türk lehçelerinin çoğunun tarihî gelişi-minden bağımsız olarak düşünülemez. Tarihin belli dönemlerine kadar (12-13. yüzyıllara kadar) Türk lehçelerinin çoğuyla ortak bir mazi birlikteliğine sahip olan Türkiye Türkçesi, Türk dilinin tarihi dönemleri dikkate alındığında bazı Türk leh-çelerinden Eski Türkçe Döneminde bazı Türk lehçelerinden ise Yeni Türkçe Dö-neminde ayrılmış ya da ayrışmaya başlamıştır. Bu dönemlerden sonra birçok Türk lehçesi gibi Türkiye Türkçesi de Türkçenin tarihî seyri içinde kendine mahsus bir seyir izlemiştir.

Türk boyları arasında, Ogur-Bulgar-Çuvaş-Yakut boyları dışında, ayrılış Ka-rahanlı döneminin sonlarına doğru başlamış; Türk dilleri de işte bu dönemden sonra lehçelere dönüşmeye başlamıştır. Bir başka ifadeyle, Karahanlı döneminin sonuna kadar Türk dilleri arasında henüz önemli ayrılıklar yoktur.

Her dilin olduğu gibi Türkçenin de bir “konuşma dili” bir de “yazı dili” var-dır. Dillerin tarihî gelişiminde esas alınan, yazı dilidir. Her dilin konuşma dilinin geçmişi ne kadar araştırılırsa araştırılsın, kesin olarak ortaya konamaz. Yazı dili-nin tarihî gelişimi ise, ancak o dile ait yazılı metinlerle takip edilebilir. Metinlerle takip edilemeyen dönemden öncesi için, birtakım tahminde bulunmak mümkün olmakla birlikte kesin bilgi vermek zordur.

Türkçenin dünyanın en eski, en köklü dillerinden biri olduğu muhakkaktır. Milâttan önceki binli yıllara dayanan bir maziye sahip olan Türkçe, yazı dili olarak ilk ürünlerini muhtemelen bu dönemlerde vermiş olsa da, bugün itibariyle, bun-lara henüz ulaşılamamıştır.

Türklerin Hunlardan önce var oldukları ve devletlerinin olduğu muhakkak-tır; ancak yine de bu dönem hakkında çok net şeyler söylemek doğru değildir, kanaatindeyiz. Türk tarih tezine göre; Sümerler, Etrüskler, İskandinavya’daki bazı halklar, Hititler, Frigler ve Truvalılar Türktür. MÖ 7-3 yüzyıllar arasında yaşamış Etrüsklere ait 80 iskeletten alınan DNA örnekleri alınarak çok titiz bir çalışma ile günümüzde yaşayan çeşitli milletlere ait DNA’lar ile karşılaştırılmıştır. Sonuç ola-rak Etrüsklerin genetiğinin diğer milletlere göre en çok bugünkü Anadolu Türkle-ri ile yakınlık gösterdiği ortaya çıkmıştır.

Şu an ki bilgilere göre, ilk Türk devleti olan ve Çin kaynaklarında “Hiung-nu” olarak zikredilen Hunlar Moğolistan’ın güneydoğu kesiminde yaşayan göçebe bir kavimdi. 3. yüzyılda Kuzey Çin’e karşı sürekli ve etkili akınlar düzenledikleri, Çin-lilerin de buna karşı koymak için Çin Setti’ni yaptıkları bilinmektedir. 350 yılında Asya bozkırlarından batı yönünde harekete geçmişler; dönemlerine göre çok geliş-

4 Türkiye Türkçesi Yazım Bilgisi

miş silah ve donanımları, yüksek hızları ve üstün savaş taktikleriyle önlerine çıkan kavimleri sürerek ya da egemenlik altına alarak Avrupa’nın neredeyse tamamını hükümleri altına almışlardır. Hunların hareketiyle oluşan bu büyük hareketlilik Avrupa’nın sosyal, kültürel, demografik yapısını değiştiren ve bugünkü yapının temellerini oluşturan Kavimler Göçü’nü başlatmıştır. MS 469 yılında tarih sahne-sinden çekilmişlerdir. Bu döneme ait bilgilere ve bazı dil yadigârlarına (kelime ve cümle düzeyinde) Çin kaynaklarında rastlanmaktadır.

“Türk” adıyla kurulan ve bu adı resmî devlet ismi olarak kullanan ilk Türk devleti olan “Göktürkler” ya da “Köktürkler”, 552-744 yılları arasında Orta Asya ve Çin’de hükümdarlık sürdürmüştür. Türk adı bugün kullanılan şekli ile ilk kez Gök-türkler dönemine ait Orhun Yazıtları’nda geçmektedir. Bu döneme ait çok sayıda yazıt bulunmuştur ve günümüzde yapılan çalışmalarla bu yazıtlara yenileri eklen-miştir. Görünen o ki, araştırmalar yapıldıkça bu döneme ait yazıtlar ve eserler bu-lunmaya devam edecektir. Türkçenin yazılı metinlerle takip edilebilen ilk dönemi, en derli toplu ilk metinlerin olduğu dönem; Türk dili tarihi açısından bir milattır. Türk dilinin ilk önemli dil yadigârları Orhun yazıtları, bu dönemi dili tarihimiz açısından çok farklı bir yere koymuştur.

Orhun ve Selenga vadilerinin yerli Türk kavimleri olan Uygurlar, önce Gök-türk devleti hâkimiyetini tanımış; daha sonra kendi siyasî birlikteliklerini oluştu-rup kendi devletlerini kurunca bu devletleri ile birlikte Türk dilinin tarihî seyrinde de yeni bir sayfa açmışlardır. Yerleşik hayat yaşamaları, Mani ve Buda inancını benimsemeleri, kültür ve ticaret bakımından gelişmiş olmaları Uygurları yaşadığı dönem itibariyle diğer Türk boylarından ayıran özelliklerden bazılarıdır. İnanç-larını samimi şekilde benimsemiş olan Uygurların dil yadigârları daha çok o dö-nemde mensup oldukları Maniheizm ve Budizm inancıyla alakalıdır.

Din olarak İslâm’ı kabul eden ilk Türk devleti olan Karahanlılar, Türk dili tarihî açısından, sayısı az da olsa, çok önemli eserlerin miras bırakıldığı bir dönem olmuştur. Türk dilinin en önemli eserlerinden Divanü Lugati’t-Türk, Kutadgu Bi-lig, Atabetü’l-Hakayık, Divan-ı Hikmet ve Kur’an tercümeleri bu dönemin önemli ürünleridir.

Karahanlı dönemi sonrası, Türk toplulukları arasında bir kopuş, bir ayrılış yaşanmıştır. Farklı coğrafyalara, daha uzaklara giden Türk boyları birbirlerinden uzaklaştıkça dillerinde de farklılaşma başlamış; böylece lehçeler ortaya çıkmıştır. Bugünkü Türk lehçelerinin çok büyük çoğunluğunun başlangıcı da o döneme da-yanır. Türk dilleri bu dönemden sonra toplulukların coğrafî dağılımlarına göre sınıfl andırılmış ve adlandırılmıştır.

Türkiye Türkçesi 5

“Batı Türkçesi” olarak adlandırılan Oğuzcanın başlangıç dönemi, daha be-lirgin bir şekilde, bu dönemde başlar. Oğuzca için Batı Türkçesi, Güney Türkçesi, Güneybatı Türkçesi gibi adlandırmalar da kullanılmaktadır.

Oğuzcanın ilk dönemi, Oğuzların Anadolu topraklarını yurt edinmesiyle başlar; bu da “Eski Anadolu Türkçesi” adıyla adlandırılmıştır.

11-13. yüzyıllar arasında Harezm ve Horasan üzerinden dalgalar hâlinde Azerbaycan, İran, Anadolu ve Mezopotamya’ya kadar uzanan Oğuzlar, Karahanlı-lar ve Gazneliler devrinde mevcut yönetimlerle ittifak içinde yaşamışlardır. İran’ın batısında bölgesel bir güç olmaya başlamış ve Selçuk ve Tuğrul beylerle birlikte tarih sahnesine güçlü bir adım atmışlardır. Alparslan’ın Anadolu kapılarını açma-sıyla da Türklük tarihinde en büyük milatlardan biri yaşanmıştır.

Büyük Selçuklular ilim dili olarak Arapçayı, edebiyat ve devlet dili olarak Farsçayı kullansalar da konuşma dili olarak Türkçeyi kullanıyorlardı. Bağdat, Is-fahan, Rey, Merv, Belh, Herat, Basra, Musul nizamiye medreseleriyle de eğitim hayatında önemli atılımlar yapmışlardır Selçuklular.

Oğuz Türklerinin Üçoklu Kınık boyuna mensup Selçuklu hükümdar ailesin-den Süleyman Şah tarafından Anadolu’da kurulan Anadolu Selçuklu Devleti ve Anadolu’da yaşanan otorite boşluğundan hareketle kurulan Anadolu beylikleri döneminde Mevlâna, Yûnus Emre gibi Türkçenin büyük isimleri dil tarihimizde önemli sayfalar açmışlardır.

Tarihin en büyük imparatorluklarından birini kuran Osmanlılar döneminde Türkçe artık bir imparatorluk dili olmuştur. Özellikle Arapça ve Farsçanın derin tesiri altında olan bu dil, 15. yüzyıldan sonra ustalıkla işlenen bir yazı dil hâline gelmiştir. Bu dönem eserleri Türk’ün başka dillere olan hâkimiyetinin de göster-gesidir.

Osmanlı Devletinin son dönemlerinde yeniden var oluş sancıları çeken Türk-çe, Türkiye Cumhuriyetinin kurulmasıyla birlikte, Atatürk’ün de çok özel çabala-rıyla, yeni bir döneme girmiş; böylece, Türkçenin tarihinde yeni bir milat yaşan-maya başlanmıştır.

Bu bilgilerin ışığında Türkiye Türkçesinin tarihî dönemleri genellikle şu şe-kilde sınıfl andırılmaktadır:

Batı Türkçesinin iki ana kolundan birini oluşturan Türkiye Türkçesi, tarihî süreçte kendi içinde üç döneme ayrılır:

1. Eski Anadolu (Eski Türkiye) Türkçesi

2. Osmanlı Türkçesi3. Türkiye Türkçesi

6 Türkiye Türkçesi Yazım Bilgisi