O‘ Q U V –U S L U B I Y M A J M U A · Ijtimoiy modullar 14 9,72 10 4 6 0 4 8 6 0 0 1. talim va tarbiya sohasidagi O`zbekiston Respublikasining davlat siyosati 8 6 2 4 2. etishning

1

CURXONDARYO VILOYATI XALQ TA’LIMI XODIMLARINI QAYTA TAYY

TERMIZ -2020

O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI

XALQ TA’LIMI VAZIRLIGI

SURXONDARYO VILOYATI XALQ TA’LIMI XODIMLARINI QAYTA TAYYORLASH VA

ULARNING MALAKASINI OSHIRISH HUDUDIY MARKAZI

ANIQ VA TABIIY FANLAR METODIKASI KAFEDRASI

BIOLOGIYA FANIDAN AMALIY

MASHG’ULOTLAR VA LABORATORIYA

ISHLARINI O’TKAZISH TEXNOLOGIYASI moduli bo‘yicha

O‘ Q U V –U S L U B I Y M A J M U A

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI


SURXONDARYO VILOYATI XALQ TA’LIMI

XODIMLARINI QAYTA TAYYORLASH VA ULARNING

MALAKASINI OSHIRISH HUDUDIY MARKAZI

TERMIZ -2020

3

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI


SURXONDARYO VILOYATI XALQ TA’LIMI HODIMLARINI

QAYTA TAYYORLASH VA ULARNING MALAKASINI

OSHIRISH HUDUDIY MARKAZI

ANIQ VA TABIIY FANLAR METODIKASI KAFEDRASI

“BIOLOGIYA FANIDAN AMALIY

MASHG’ULOTLAR VA LABORATORIYA

ISHLARINI O’TKAZISH TEXNOLOGIYASI” moduli bo‘yicha

O‘ Q U V –U S L U B I Y M A J M U A

TERMIZ -2020

Malaka toifa

yo‘nalishi:

biologiya fani o‘qituvchilari

Tinglovchilar

kontingenti:

umumiy o‘rta ta’lim maktablari, ta’lim

DTS asosida olib borilayotgan imkoniyati

cheklangan bolalar ixtisoslashtirilgan

maktablari, maktab-internatlari va

imkoniyati cheklangan o‘quvchilarning

uyida yakka tartibda ta’lim beruvchi

biologiya fani o‘qituvchilari

4

Mаzkur majmua Хаlq tа’limi 2020 yil 3 yanvаrdаgi 2-sоn buyrug’i bilаn

tаsdiqlаngаn tаyanch o’quv rejаlаri hamda 2020 yil 3 yanvardagi 2-sonli buyrug’i

bilan tasdiqlangan o’quv dasturlari asosida ishlab chiqilgan o’quv reja va

dasturlariga muvofiq yaratildi.

Tuzuvchilar: S.Raxmatova- Surxondaryo viloyati xalq ta’limi

xodimlarini qatra tayyorlash va ularning

malakasini oshirish hududiy markazi “Aniq va

tabiiy fanlar metodikasi” kafedrasi katta

o’qituvchisi

Taqrizchi: A.Xurramov- Termiz Davlat Universiteti

“Tabiiy fanlar” fakul’teti dekani, biologiya fanlari

doktori

O`quv-uslubiy majmua Surxondaryo viloyat xalq ta’limi xodimlarini qayta

tayyorlash va ularning malakasini oshirish hududiy markazining 2020 yil 5

yanvardagi 1-sonli qarori bilan tasdiqlangan.

5

3.2 MODUL

MUNDARIJA

I. ISHCHI DASTUR ............................................................................................. 7

II. MODULNI O‘QITISHDA FOYDALANILADIGAN

INTERFAOL TA’LIM METODLARI .......................................................... 11

III. AMALIY MASHG‘ULOT MATERIALLARI ............................................. 21

IV. GLOSSARIY ............................................................................................... 65

V. ADABIYOTLAR RO‘YXATI ................................................................... 66

6

KIRISH

Mazkur majmua O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil

7 fevraldagi “O‘zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo‘yicha

Harakatlar strategiyasi to‘g‘risida”gi PF-4947-sonli Farmoni, 2018 yil

5 sentyabrdagi “Xalq ta’limi tizimiga boshqaruvning yangi tamoyillarini joriy

etish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi PQ-3931-sonli Qarori, shuningdek O‘zbekiston

Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2017 yil 6 apreldagi “Umumiy o‘rta va o‘rta

maxsus, kasb-hunar ta’limining davlat ta’lim standartlarini tasdiqlash to‘g‘risida”gi

187-sonli Qarori, O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2019 yil 29 apreldagi

“O‘zbekiston Respublikasi Xalq ta’limi tizimini 2030 yilgacha rivojlantirish

konsepsiyasini tasdiqlash to‘g‘risida”gi PF-5712-conli farmonida belgilangan

ustuvor vazifalar mazmunidan kelib chiqqan holda tuzilgan bo‘lib, u zamonaviy

talablar asosida fan o‘qituvchilari malakasini oshirish jarayonlarining mazmunini

takomillashtirish hamda ularning kasbiy kompetentligini oshirishni nazarda tutadi.

Majmua mazmuni O‘zbekiston Respublikasining ta’lim-tarbiya sohasidagi

davlat siyosati, ta’lim-tarbiya jarayonini tashkil etishning huquqiy-me’yoriy

hujjatlari,pedagogning kasbiy kompetentligi va mahorati, ta’lim-tarbiya jarayoniga

psixologik yondashuv, o‘quv jarayonida axborot-kommunikatsiya

texnologiyalarini qo‘llash, amaliy xorijiy til, biologiya fanini o‘qitishda

innovatsion yondashuvlar, biologiya fanini o‘qitish metodikasi o‘quv jarayonini

tashkil etishning zamonaviy usullarini o‘z ichiga oladi va ular bo‘yicha tegishli

yangi bilim, ko‘nikma, malaka va kompetensiyalarni shakllantirishga

yo‘naltirilgan.

Majmua doirasida berilayotgan mavzular xalq ta’limi tizimi pedagog

kadrlarini qayta tayyorlash va malakasini oshirish mazmuni, sifati va ularning

tayyorgarligiga qo‘yiladigan malaka talablari va o‘quv rejasi asosida

shakllantirilgan bo‘lib, biologiya fani o‘qituvchilarini zamonaviy ta’lim va

innovatsiya texnologiyalari, ilg‘or xorijiy tajribalardan foydalanish, axborot-

kommunikatsiya texnologiyalarini o‘quv jarayoniga keng tatbiq etish darajasini

oshirish hisobiga ularning kasb mahorati va o‘quv-uslubiy faoliyatini sifatli tashkil

etish kompetensiyalarini muntazam yuksaltirishni nazarda tutadi.

“Amaliy mashg‘ulotlar va laboratoriya ishlarini o‘tkazish texnologiyasi”

modulining o’quv-uslubiy majmuasi biologiya fani o’qituvchilari malakasini

oshirish modulning o’quv dasturi asosida tuzilgan bo’lib, u biologiya fani

o’qituvchilariga o’qitishning zamonaviy metodlari mazmuni va mohiyatini ochib

beradi.

7

TAYANCH O‘QUV REJASI

№ O`quv modullari

Um

um

iy s

oa

t

%

J

am

i a

ud

ito

riy

a

soa

ti

Jumladan

Mu

sta

qil

ta

`lim

Haftalar bo`yicha soatlar

taqsimoti

M

a’r

uza

am

ali

y

ma

shg

’ulo

t

Ko

`ch

ma

ma

shg

`ulo

t

1 -

hafta

2 -

hafta

3 -

hafta

4 -

hafta

Kunlar bo`yicha soatlar

taqsimoti

36 36 36 36

i

I Ijtimoiy modullar 14 9,72 10 4 6 0 4 8 6 0 0

1. O`zbekiston Respublikasining

ta’lim va tarbiya sohasidagi

davlat siyosati

8

6 2 4

2 4 4

2. Ta’lim-tarbiya jarayonini tashkil

etishning huquqiy-me’yoriy

asoslari

6

4 2 2

2 4 2

II Umumkasbiy modullar 46 31,94 40 6 34 0 6 20 16 10 0

1. Pedagogning kasbiy

kompitentligi va mahorati 14 12 2 10

2 6 4 4

2. Ta’lim-tarbiya jarayoniga

psixologik yondashuv 10 8 2 6 2 4 4 2

3. O’quv jarayonida axborot -

komunikatsiya texnologiyalarini

qo’llash

14 12 2 10 2 6 4 4

4. Amaliy xorijiy til 8 8 8 4 4

III Mutaxassislik modullari 78 54,17 70 10 54 6 8 8 14 26 30

1. Biologiya fanini o’qitishda

innovatsion yondashuvlar 22 18 4 14 4 4 4 8 6

2. Biologiya fanini o`qitish

metodikasi 50 46 6 34 6 4 4 10 18 18

3. Biologiya fanidan amaliy

mashg’ulotlar va laboratoriya

ishlarini o’tkazish texnologiyasi

6 6 6 6

IV Ta’lim muassasasi

ixtiyoridagi soatlar 6 5,55 6 2 4 6

Jami: 144 100 126 22 98 6 18 36 36 36 36

9

ISHCHI DASTUR

10

Modulning maqsadi va vazifalari

Modulning maqsadi: umumiy o‘rta ta’lim maktablari biologiya fani

o‘qituvchilari biologiya fani boyicha laboratoriya mashg’ulotlariga qo’yilgan

zamonaviy talablarni, fan kabineti va laboratoriya xonasini tegishli o’quv-

laboratoriya anjomlari bilan jihozlash bo’yicha mey’orni va laboratoriya

mashg’ulotlarini tashkil etishni, biologiya fanini o‘qitish shakllarini

kompetensiyaviy yondashuv asosida tashkil etish ko‘nikmalarini rivojlantirishdan

iborat.

Modulning vazifalari: o‘qituvchilarning biologiya fanini o‘qitishda

o‘quvchilarda kompetensiyalarni shakllantirish uchun laboratoriya va amaliy

mag’ulotlarni qo‘llash haqidagi bilim, ko‘nikma va malakalarini rivojlantirish;

biologiya darslarini zamonaviy talablar asosida tashkil etish ko‘nikmalarini

rivojlantirish.

Biologiya fani o’qituvchilari:

1. Mazkur kursni muvafaqqiyatli tugatgan tinglovchi quyidagilarni

bilishi zarur:

- -umumiy o’rta ta’lim davlat ta’lim standarti (umumiy qoidalar), shuningdek,

biologiya fani bo’yicha laboratoriya mashg’ulotlariga qo’yilgan zamonaviy

talablarni;

-fan kabineti va laboratoriya xonasini tegishli o’quv-laboratoriya anjomlari

bilan jihozlash bo’yicha talablarini;

- belgilangan sanitariya-gigiyena normalari va texnika xavfsizlik qoidalarini;

- laboratoriya va amaliy mashg’ulotlarni tashkil etish va o’tkazishni;

- laboratoriya mashg’ulotlarini o’tkazishda mahalliy materiallardan

foydalanishni;

- laboratoriya mashg’ulotlarini baholash va nazorat qilishni;

2. Quyidagi ko’nikmalarga ega bo’lishi lozim:

- Umumiy o’rta ta’lim davlat ta’lim standarti (umumiy qoidalar), shuningdek,

o’qitilayotgan predmet bo’yicha o’quv dasturi asosida laboratoriya ishlarini

o’tkazish;

11

- o’quvchilarning laboratoriya mashg’ulotlari o’tkazish jarayonida egallagan

bilim, ko’nikma, malakalarini baholash;

- laboratoriya mashg’ulotlarini kuzatish, tahlil qilish.

3. Quyidagi malakalarni egallagan bo’lishi shart:

-fan kabineti va laboratoriya xonasini tegishli o’quv-laboratoriya anjomlari

bilan jihozlash bo’yicha talablarni bajara olish;

-ta’lim jarayoni sifatini oshirish va o’quvchilarning o’quv ehtiyojlarini

qondirish maqsadida AKTning turli vositalaridan laboratoriya va amaliy

mashg’ulotlarni o’tkazish jarayonida qo’llash;

-fanni o’qitishda iqtidorli o’quvchilar bilan ishlash;

-belgilangan texnika xavfsizlik qoidalari va sanitariya-gigiyena normalariga

rioya qilish;

4. Quyidagi kompetensiyalarni egallagan bo’lishi shart:

-o’zini-o’zi rivojlantirish, o’z ustida ishlash kompetentligi ko’rsatkichlari:

- ilg’or pedagogik texnologiyalardan kasbiy faoliyatda foydalanish;

- zamonaviy talablar darajasida darslarni tashkil qilish va o’tkazish.

Mas’uliyat va moslashuvchanlik kompetensiyasi

- turli xil yangi vazifalar va mas’uliyatlarni qabul qila olish;

- o’ziga, jamoada va hamjamiyat miqyosida mas’uliyatli bo’lish;

-o’quvchilarning muvaffaqiyatli o’zlashtirishini nazorat qilish mas’uliyatini

o’z zimmasiga olish.

Modulning o‘quv rejadagi boshqa modullar bilan bog‘liqligi va

uzviyligi

Mazkur modul mazmuni o‘quv rejadagi “Pedagogning kasbiy kompetentligi

va mahorati”, “O’quv jarayonida axborot-kommunikasiya texnologiyalarini

qo‘llash”, bloklari, “Biologiya fanini o‘qitishda innovatsion yondashuvlar” va

“Biologiya o’qitish metodikasi” moduli bilan uzviy bog‘langan holda

pedagoglarning kasbiy pedagogik tayyorgarlik darajasini orttirishga xizmat qiladi

12

Modulning uslubiy jihatdan uzviy ketma-ketligi

Mazkur modul “O‘zbekiston Respublikasining ta’lim va tarbiya sohasidagi

davlat siyosati”, “Ta’lim-tarbiya jarayoniga psixologik yondoshuv” va “O’quv

jarayonida axborot-kommunikasiya texnologiyalarini qo‘llash” va “Biologiya

o’qitish metodikasi” bloklaridan keyin o‘rganiladi. Unda yuqoridagi bloklarda

o‘rganilgan mazmun yo‘nalishlari va uslubiy jihatlarini biologiya faniga tatbiq

etish imkoniyatlari ochib beriladi.

Modulning ta’limdagi o‘rni

Amaliy mashg’ulotlarda tinglovchilar o’quv bloklari doirasidagi ijodiy

topshiriqlar, keyslar, o’quv loyihalari, texnologik jarayonlar bilan bog’liq vaziyatli

masalalar asosida amaliy ishlarni bajaradilar.

Amaliy mashg’ulotlar zamonaviy ta’lim uslublari va innovatsion

texnologiyalarga asoslangan holda o’tkaziladi. Bundan tashqari, mustaqil holda

o’quv va ilmiy adabiyotlardan, elektron resurslardan, tarqatma materiallardan

foydalanish tavsiya etiladi.

13

3.3. Biologiya fanidan laboratoriya mashg’ulotlarini o’tkazish

texnologiyasi bloki bo’yicha soatlar taqsimoti

№ Modul mavzulari

Ha

mm

asi

Ja

mi

o‘q

uv

yu

kla

ma

si

Jumladan

Mu

sta

qil

ta

’lim

Naza

riy

Am

ali

y

Ko

‘ch

ma

ma

shg

’ulo

t

1. Fan kabineti va laboratoriya xonasida

tegishli o’quv-laboratoriya anjomlari bilan

ishlash. fan kabineti va laboratoriya

xonasiga tegishli hujjatlarni yuritish.

2 2

2

2

2

2. Sinflar kesimida biologiya fanidan

laboratoriya ishlarini o’tkazish metodikasi.

AKTning turli vositalaridan laboratoriya

mashg’ulotlarni o’tkazish jarayonida

foydalanish

4

4

4

4

4

Jami 6

6

6

6

6

AMALIY MASHG‘ULOTLAR MAZMUNI

1-mavzu: Fan kabineti va laboratoriya xonasida tegishli o’quv-

laboratoriya anjomlari bilan ishlash. fan kabineti va laboratoriya xonasiga

tegishli hujjatlarni yuritish.(2 soat)

Biologiya fanidan o‘quv-laboratoriya jihozlarini saqlash va ulardan samarali

foydalanish bo‘yicha yo‘riqnoma tahlili. Biologiya o‘quv xonasi va laboratoriya

xonalarining jihozlash hamda biologiya faniga tegishli me’yoriy hujjatlari bilan

tanishsish. Belgilangan texnika xavfsizlik qoidalari va sanitariya-gigiena

normalariga rioya qilish. Biologiya fanidan o‘quv-laboratoriya jihozlarini saqlash

va ulardan samarali foydalanish bo‘yicha yo‘riqnoma tahlili.

14

2-mavzu: Sinflar kesimida biologiya fanidan laboratoriya ishlarini

o’tkazish metodikasi AKTning turli vositalaridan laboratoriya .

mashg’ulotlarni o’tkazish jarayonida foydalanish.(4 soat)

Biologiya fanidan 5-11 sinflar kesimida laboratriya mashg‘ulotlarini

o‘tkazish. Fanlar kesimida laboratoriya ishlarini bajarish, tajriba o‘tkazish.

Vaqtinchalik mikropreparatlar tayyorlash. Biologiya fanidan tayyorlangan virtual

va virual laboratoriyalar bilan tanishtirish. O‘quv filmlari va electron darsliklar

bilan ishlash metodikasini o‘rganish. Biologiya fanidan laboratoriya

mashg‘ulotlarini o‘tkazishda zamonaviy ta’lim texnologiyalarini qo‘llash.

Amaliy mashg‘ulotlarni tashkil etish bo‘yicha ko‘rsatma va tavsiyalar

Amaliy mashg‘ulotlarda tinglovchilar o‘quv bloklari doirasidagi ijodiy

topshiriqlar, keyslar, o‘quv loyihalari, texnologik jaraѐnlar bilan bog‘liq vaziyatli

masalalar asosida amaliy ishlarni bajaradilar.

Amaliy mashg‘ulotlar zamonaviy ta’lim uslublari va innovatsion

texnologiyalarga asoslangan holda o‘tkaziladi. Bundan tashqari, mustaqil holda

o‘quv va ilmiy adabiѐtlardan, elektron resurslardan, tarqatma materiallardan


15

MODULNI O‘QITISHDA

FOYDALANILADIGAN INTERFAOL TA’LIM

METODLARI

16

“Swot-tahlil” metodi

Metodning maqsadi: mavjud nazariy bilimlar va amaliy tajribalarni tahlil

qilish, taqqoslash orqali muammoni hal etish yo‘llarini topishga, bilimlarni

mustahkamlash, takrorlash, baholashga, mustaqil, tanqidiy fikrlash, nostandart

tafakkurni shakllantirishga xizmat qiladi.

Namuna: Rivojlantiruvchi ta’lim yondashuvlarining tahlilini

ushbu jadvalga tushiring

S Rivojlantiruvchi ta’lim yondashuvlarining kuchli tomonlari

W Rivojlantiruvchi ta’lim yondashuvlarining kuchsiz tomonlari

O Rivojlantiruvchi ta’lim yondashuvlarining imkoniyatlari

T Rivojlantiruvchi ta’lim yondashuvlarining to`siqlari

S- (strength)

W- (weakness)

O- (opportunity)

T- (threat)

Kuchli tomonlari

Zaif, kuchsiz tomonlari

Imkoniyatlari

To`siqlar

17

“Keys-stadi" metodi

«Keys-stadi» - inglizcha so‘z bo‘lib, («sase» - aniq vaziyat, hodisa, «study» -

o‘rganmoq, tahlil qilmoq) aniq vaziyatlarni o‘rganish, tahlil qilish asosida

o‘qitishni amalga oshirishga qaratilgan metod hisoblanadi. Keysda vaziyat sifatida

ochiq axborotlardan yoki aniq voqea-hodisadan tahlil uchun foydalanish mumkin.

Mazkur metod muammoli ta’lim metodidan farkli ravishda real vaziyatlarni

o‘rganish asosida aniq qarorlar qabul qilishga asoslanadi. Agar u o‘quv jarayonida

ma’lum bir maqsadga erishish yo‘li sifatida qo‘llanilsa, metod xarakteriga ega

bo‘ladi, biror bir jarayonni tadqiq etishda bosqichma- bosqich, ma’lum bir algoritm

asosida amalga oshirilsa, texnologik jihatni o‘zida aks ettiradi.

“Keys stadi"metodini amalga oshirish bosqichlari

“Keys-stadi” metodining o ‘ziga xos xususiyatlari:

Ish bosqichlari Faoliyat shakli va mazmuni

1-bosqich: Keys va uning

axborot ta’minoti bilan

tanishtirish

yakka tartibdagi audio-vizual ish;

keys bilan tanishish (matnli, audio yoki

media shaklda);

axborotni umumlashtirish;

axborot tahlili • 2-bosqich: Keysni

aniqlashtirish va o‘quv

topshirig‘ini belgilash

individual va guruhda i shlash;

muammolarning dolzarblik ierarxiyasini

aniqlash;

asosiy muammoli vaziyatni belgilash 3-bosqich:Keysdagi asosiy

muammoni tahlil etish orqali

o‘quv topshirig‘ining yechimini

izlash, hal etish yo‘llarini ishlab

Chinich

individual va guruhda ishlash;

muqobil yechim yo‘llarini ishlab chiqish;

har bir yechimning imkoniyatlari va

to‘siqlarni tahlil qilish; 4-bosqich:Keys yechimini

shakllantirish va asoslash,

taqdimot.

yakka va guruhda ishlash;

muqobil variantlarni amalda qo‘llash

imkoniyatlarini asoslash;

ijodiy-loyiha taqdimotini tayyorlash;

yakuniy xulosa va vaziyat yechimining

amaliy aspektlarini yoritish;

18

-izlanishga doir faoliyatning mavjud bo‘lishi;

-jamoaviy va guruhlarda o‘qitish;

-individul, guruhli va jamoaviy ish shakllari integratsiyasi;

-xilma-xil o‘quv loyihalarini ishlab chiqish;

-muvaffaqiyatga erishish uchun ta’lim oluvchilarning o‘quv-bilish faoliyatini

rag‘batlantirish;

-keys harakatlari o‘z ichiga quyidagilar savollar bo‘yicha faoliyatni qamrab

oladi: kim? (who?), qachon? (when?), qaerda? (where?), nima uchun? (why?),

qanday?/ qanaqa? (how?), nima? (natija) (what?).

Keys. 10-11 sinf darsligining sizga taqdim etilgan bitta mavzusi materiallari

bo‘yicha keys topshirig‘ini tuzing. Bu keys asosida o‘tiladigan dars loyihasini

yarating, taqdimot tayyorlang va uni namoyish eting.

“FSMU” metodi

Metodning maqsadi: Mazkur metod ishtirokchilardagi umumiy fikrlardan

xususiy xulosalar chiqarish, taqqoslash, qiyoslash orqali axborotni o‘zlashtirish,

xulosalash, shuningdek, mustaqil ijodiy fikrlash ko‘nikmalarini shakllantirishga

xizmat qiladi. Mazkur metoddan mavzuni mustahkamlashda, o‘tilgan mavzuni

so‘rashda, uyga vazifa berishda hamda amaliy mashg‘ulot natijalarini tahlil etishda


Metodni amalga oshirish tartibi:

-qatnashchilarga mavzuga oid bo‘lgan yakuniy xulosa yoki g‘oya taklif

etiladi;

- har bir ishtirokchiga FSMU metodining bosqichlari yozilgan qog‘ozlarni

tarqatiladi:

19

Ishtirokchilarning munosabatlari individual yoki guruhiy tartibda

taqdimot qilinadi. FSMU tahlili qatnashchilarda kasbiy-nazariy bilimlarni amaliy

mashqlar va mavjud tajribalar asosida tezroq va muvaffaqiyatli o‘zlashtirilishiga

asos bo‘ladi.

Namuna:

Fikr: Zamonaviy pedagogik texnologiyalardan foydalanish ta’lim

samaradorligini oshiradi.

Topshiriq: Mazkur fikrga nisbatan munosabatingizni FSMU orqali tahlil

qiling.

“Tushunchalar tahlili” metodi

Metodning maqsadi: mazkur metod o‘quvchilar yoki qatnashchilarni

mavzu buyicha tayanch tushunchalarni o‘zlashtirish darajasini aniqlash, o‘z

bilimlarini mustaqil ravishda tekshirish, baholash, shuningdek, yangi mavzu

buyicha dastlabki bilimlar darajasini tashxis qilish maqsadida qo‘llaniladi.

Metodni amalga oshirish tartibi:

ishtirokchilar mashg‘ulot qoidalari bilan tanishtiriladi; ta’lim oluvchilarga

mavzuga tegishli bo‘lgan so‘zlar, tushunchalar nomi tushirilgan tarqatmalar

beriladi (individual yoki guruhli tartibda);

F

S

M

U

Fikringizni bayon eting

Fikringizni bayoniga sabab

ko`rsating

Ko`rsatgan sababingizni isbotlab,

misol keltiring

Fikringizni umumlashtiring

20

ta’lim oluvchilar mazkur tushunchalar qanday ma’noni anglatishi, qachon,

qanday holatlarda qo‘llanilishi haqida yozma ma’lumot beradilar;

belgilangan vaqt yakuniga etgach, o‘qituvchi berilgan tushunchalarning

to‘g‘ri va to‘liq izohini o‘qib eshittiradi yoki slayd orqali namoyish etadi;

har bir ishtirokchi berilgan to‘g‘ri javoblar bilan o‘zining shaxsiy

munosabatini taqqoslaydi, farqdarini aniqlaydi va o‘z bilim darajasini tekshirib,

baholaydi.

Namuna: “Moduldagi tayanch tushunchalar tahlili”

Tushunchalar Sizningcha, bu

tushuncha qanday ma’noni

anglatadi?

Qo‘shimcha

ma’lumot

Izoh: Ikkinchi ustunga qatnashchilar tomonidan fikr bildiriladi. Mazkur

tushunchalar haqida qo‘shimcha ma’lumot glossariyda keltirilgan.

“Aqliy hujum” metodi

Mazkur metod biror muammo bo‘yicha ta’lim oluvchilar tomonidan

bildirilgan erkin fikr va mulohazalarni to‘plab, ular orqali ma’lum bir yechimga

kelinadigan metoddir. “Aqliy hujum” metodining yozma va og‘zaki shakllari

mavjud. Og‘zaki shaklida ta’lim beruvchi tomonidan berilgan savolga ta’lim

oluvchilarning har biri o‘z fikrini og‘zaki bildiradi. Ta’lim oluvchilar o‘z

javoblarini aniq va qisqa tarzda bayon etadilar. YOzma shaklda berilgan savolga

ta’lim oluvchilar o‘z javoblarini qog‘oz kartochkalariga qisqa va barchaga

ko‘rinarli tarzda yozadilar. Javoblar doskaga (magnitlar yordamida) yoki

«pinbord» doskasiga mahkamlanadi.“Aqliy hujum” metodining yozma shaklida

javoblarni ma’lum belgilar bo‘yicha guruhlab chiqish imkoniyati mavjuddir.

21

Ushbu metod to‘g‘ri qo‘llanilganda shaxsni erkin, ijodiy fikrlashga o‘rgatishga

imkon yaratiladi.

“Aqliy hujum” metodidan foydalanilganda ta’lim oluvchilarning barchasini

jalb etish mumkin bo‘ladi, jumladan, ta’lim oluvchilarda muloqot qilish va

munozara olib borish madaniyati shakllanadi. Ularda o‘z fikrini faqat og‘zaki

emas, balki yozma ravishda bayon etish mahorati, mantiqiy va tizimli fikr yuritish

ko‘nikmasi rivojlanadi. Bildirilgan fikrlar baholanmasligi turli g‘oyalar

shakllanishiga olib keladi. Bu metod ta’lim oluvchilarda ijodiy tafakkurni

rivojlantirish uchun xizmat qiladi.

“Aqliy hujum” metodi ta’lim beruvchi tomonidan qo‘yilgan maqsadga

qarab amalga oshiriladi:

1.Ta’lim oluvchilarning boshlang‘ich bilimlarini aniqlash maqsad qilib

qo‘yilganda, bu metod darsning mavzuga kirish qismida amalga oshiriladi.

2.Mavzuni takrorlash yoki bir mavzuni keyingi mavzu bilan bog‘lash maqsad

qilib qo‘yilganda yangi mavzuga o‘tish qismida amalga oshiriladi.

3.O‘tilgan mavzuni mustahkamlash maqsad qilib qo‘yilganda mavzudan

so‘ng, darsning mustahkamlash qismida amalga oshiriladi.

“Aqliy hujum” metodini qo‘llashdagi asosiy qoidalar:

1.Bildirilgan fikr-g‘oyalar muhokama qilinmaydi va baholanmaydi.

2.Bildirilgan har qanday fikr-g‘oyalar, ular hatto to‘g‘ri bo‘lmasa ham

inobatga olinadi.

3.Har bir ta’lim oluvchi qatnashishi shart.

Quyida “Aqliy hujum” metodining tuzilmasi keltirilgan:

muammoli savol beriladi;

fikr va g‘oyalar eshitiladi va jamlab boriladi;

fikr va g‘oyalar guruhlanadi;

aniq va to‘g‘ri javob tanlab olinadi;

“Aqliy hujum” metodining bosqichlari quyidagilardan iborat:

1.Ta’lim oluvchilarga savol tashlanadi va ularga shu savol bo‘yicha o‘z

javoblarini (fikr, g‘oya va mulohaza) bildirishlari so‘raladi;

22

2.Ta’lim oluvchilar savol bo‘yicha o‘z fikr-mulohazalarini bildirishadi;

3.Ta’lim oluvchilarning fikr-g‘oyalari rangli qog‘ozlarga yoki doskaga

to‘planadi;

4.Fikr-g‘oyalar ma’lum belgilar bo‘yicha guruhlanadi;

5.Yuqorida qo‘yilgan savolga aniq va to‘g‘rijavob tanlab olinadi.

“Aqliy hujum” metodining afzalliklari:

-natijalar baholanmasligi ta’lim oluvchilarda turli fikr- g‘oyalarning

shakllanishiga olib keladi;

-ta’lim oluvchilarning barchasi ishtirok etadi;

-fikr-g‘oyalar vizuallashtirilib boriladi;

-ta’lim oluvchilarning boshlang‘ich bilimlarini tekshirib ko‘rish imkoniyati

mavjud;

-ta’lim oluvchilarda mavzuga qiziqish uyg‘onadi.

“Aqliy hujum” metodining kamchiliklari:

-ta’lim beruvchi tomonidan savolni to‘g‘ri qo‘ya olmaslik;

ta’lim beruvchidan yuqori darajada eshitish qobiliyatining talab etilishi.

“Kichik guruhlarda ishlash” metodi

Mazkur metod ta’lim oluvchilarni faollashtirish maqsadida ularni kichik

guruhlarga ajratgan holda o‘quv materialini o‘rganish yoki berilgan topshiriqni

bajarishga qaratilgan. Ushbu metod qo‘llanilganda ta’lim oluvchi kichik

guruhlarda ishlab, darsda faol ishtirok etishi, boshlovchi rolida bo‘lish, bir-biridan

o‘rganish va turli nuqtai-nazarlarni qadrlash imkoniga ega bo‘ladi.

“Kichik guruhlarda ishlash” metodi qo‘llanilganda ta’lim beruvchi vaqtni

tejash imkoniyatiga ega bo‘ladi, chunki ta’lim beruvchi bir vaqtning o‘zida barcha

ta’lim oluvchilarni mavzuga jalb eta oladi va baholay oladi.

“Kichik guruhlarda ishlash” metodining bosqichlari quyidagilardan

iborat:

1.Faoliyat yo‘nalishi aniqlanadi. Mavzu bo‘yicha bir-biriga bog‘liq bo‘lgan

masalalar belgilanadi;

23

2.Kichik guruhlar belgilanadi. Ta’lim oluvchilar guruhlarga 3-6 nafardan

bo‘linishlari mumkin;

3.Kichik guruhlar topshiriqni bajarishga kirishadilar;

4.Ta’lim beruvchi tomonidan aniq ko‘rsatmalar beriladi va yo‘naltirib

turiladi;

5.Kichik guruhlar taqdimot qiladilar;

6.Bajarilgan topshiriqlar muhokama va tahlil qilinadi;

7.Kichik guruhlar baholanadi.

«Kichik guruhlarda ishlash» metodining afzalligi: o‘qitish mazmunini

yaxshi o‘zlashtirilishiga olib keladi; muloqotga kirishish ko‘nikmasining

takomillashishiga olib keladi; vaqtni tejash imkoniyati mavjud; barcha ta’lim

oluvchilar jalb etiladi; o‘z-o‘zini va guruhlararo baholash imkoniyati mavjud

bo‘ladi.

«Kichik guruhlarda ishlash» metodining kamchiliklari: ba’zi kichik

guruhlarda kuchsiz ta’lim oluvchilar bo‘lganligi sababli kuchli ta’lim

oluvchilarning ham past baho olish ehtimoli bor;

barcha ta’lim oluvchilarni nazorat qilish imkoniyati past bo‘ladi; guruhlararo

o‘zaro salbiy raqobatlar paydo bo‘lib qolishi mumkin; guruh ichida o‘zaro nizo

paydo bo‘lishi mumkin.

“Bahs-munozara” metodi

Mazkur metod biror mavzu bo‘yicha ta’lim oluvchilar bilan o‘zaro bahs, fikr

almashinuvi ko‘rinishiga ega bo‘ladi.

Har qanday mavzu va muammolar mavjud bilimlar va tajribalar asosida

muhokama qilinishi nazarda tutilganda ushbu metoddan foydalanish mumkin.

Bahs-munozarani boshqarib borish vazifasini ta’lim oluvchilardan biriga topshirish

yoki ta’lim beruvchining o‘zi olib borishi mumkin. Bahs-munozarani erkin holatda

olib borish va har bir ta’lim oluvchini munozaraga jalb etishga harakat qilish

lozim. Ushbu metod qo‘llanilgan vaqtda ta’lim oluvchilar orasida paydo

bo‘ladigan nizolarni darhol bartaraf etishga harakat qilish kerak.

24

“Bahs-munozara” metodini o‘tkazishda quyidagi qoidalarga amal qilish

kerak:

- barcha ta’lim oluvchilar ishtirok etishi uchun imkoniyat yaratish;

- “o‘ng qo‘l” qoidasi (qo‘lini ko‘tarib, ruxsat olgandan so‘ng so‘zlash)ga

rioya qilish;

- fikr-g‘oyalarni tinglash madaniyati;

- bildirilgan fikr-g‘oyalarning takrorlanmasligi;

- bir-birlariga o‘zaro hurmat.

“Bahs-munozara” metodining bosqichlari quyidagilardan iborat:

1.Ta’lim beruvchi munozara mavzusini tanlaydi va shunga doir savollar

ishlab chiqadi.

2.Ta’lim beruvchi ta’lim oluvchilarga muammo bo‘yicha savol beradi va

ularni munozaraga taklif etadi.

3.Ta’lim beruvchi berilgan savolga bildirilgan javoblarni, ya’ni turli g‘oya va

fikrlarni yozib boradi yoki bu vazifani bajarish uchun ta’lim oluvchilardan birini

kotib etib tayinlaydi. Bu bosqichda ta’lim beruvchi ta’lim oluvchilarga o‘z

fikrlarini erkin bildirishlariga sharoit yaratib beradi.

4.Ta’lim beruvchi ta’lim oluvchilar bilan birgalikda bildirilgan fikr va

g‘oyalarni guruhlarga ajratadi, umumlashtiradi va tahlil qiladi.

5.Tahlil natijasida qo‘yilgan muammoning eng maqbul yechimi tanlanadi.

“Muammoli vaziyat” metodi

Mazkur metod ta’lim oluvchilarda muammoli vaziyatlarning sabab va

oqibatlarini tahlil qilish hamda ularning yechimini topish bo‘yicha ko‘nikmalarini

shakllantirishga qaratilgandir.

“Muammoli vaziyat” metodi uchun tanlangan muammoning murakkabligi

ta’lim oluvchilarning bilim darajasiga mos kelishi kerak. Ular qo‘yilgan

muammoning yechimini topishga qodir bo‘lishlari kerak, aks holda yechimni topa

olmagach, ta’lim oluvchilarning qiziqishlari so‘nishiga, o‘zlariga bo‘lgan

ishonchlarining yo‘qolishiga olib keladi. «Muammoli vaziyat» metodi

25

qo‘llanilganda ta’lim oluvchilar mustaqil fikr yuritish, muammoning sabab va

oqibatlarini tahlil qilish, uning yechimini topishni o‘rganadilar.

“Muammoli vaziyat” metodining bosqichlari quyidagilardan iborat:

1.Ta’lim beruvchi mavzu bo‘yicha muammoli vaziyatni tanlaydi, maqsad va

vazifalarni aniqlaydi. Ta’lim beruvchi ta’lim oluvchilarga muammoni bayon

qiladi.

2.Ta’lim beruvchi ta’lim oluvchilarni topshiriqning maqsad, vazifalari va

shartlari bilan tanishtiradi.

3.Ta’lim beruvchi ta’lim oluvchilarni kichik guruhlarga ajratadi.

4.Kichik guruhlar berilgan muammoli vaziyatni o‘rganadilar. Muammoning

kelib chiqish sabablarini aniqlaydilar va har bir guruh taqdimot qiladi. Barcha

taqdimotlardan so‘ng bir xil fikrlar jamlanadi.

5.Bu bosqichda berilgan vaqt mobaynida muammoning oqibatlari to‘g‘risida

fikr-mulohazalarini taqdimot qiladilar. Taqdimotdan so‘ng bir xil fikrlar jamlanadi.

6.Muammoni echishning turli imkoniyatlarini muhokama qiladilar, ularni

tahlil qiladilar. Muammoli vaziyatni yechish yo‘llarini ishlab chiqadilar.

7.Kichik guruhlar muammoli vaziyatning yechimi bo‘yicha taqdimot qiladilar

va o‘z variantlarini taklif etadilar.

8.Barcha taqdimotdan so‘ng bir xil yechimlar jamlanadi. Guruh ta’lim

beruvchi bilan birgalikda muammoli vaziyatni echish yo‘llarining eng maqbul

variantlarini tanlab oladi.

“Loyiha” metodi

Bu ta’lim oluvchilarning individual yoki guruhlarda belgilangan vaqt

davomida, belgilangan mavzu bo‘yicha axborot yig‘ish, tadqiqot o‘tkazish va

amalga oshirish ishlarini olib borishidir. Bu metodda ta’lim oluvchilar

rejalashtirish, qaror qabul qilish, amalga oshirish, tekshirish va xulosa chiqarish,

natijalarni baholash jarayonlarida ishtirok etadilar. Loyihani ishlab chiqish yakka

tartibda yoki guruh bilan bo‘lishi mumkin, lekin har bir loyiha o‘quv guruhining

birgalikdagi faoliyatining muvofiqlashtirilgan natijasidir.

26

Loyiha o‘rganishga xizmat qilittti, nazariy bilimlarni amaliyotga tadbiq etish,

ta’lim oluvchilar tomonidan mustaqil rejalashtirish, tashkillashtirish va amalga

oshirish imkoniyatini yarata oladigan bo‘lishi kerak.

“Loyiha” metodining bosqichlari quyidagilardan iborat:

1.Pedagog loyiha ishi bo‘yicha topshiriqlarni ishlab chiqadi. Ta’lim

oluvchilar mustaqil ravishda darslik, sxemalar, tarqatma materiallar asosida

topshiriqqa oid ma’lumotlarni yig‘adilar.

2.Ta’lim oluvchilar mustaqil ravishda ish rejasini ishlab chiqadilar. Ish

rejasida ta’lim oluvchilar ish bosqichlarini, ularga ajratilgan vaqt va texnologik

ketma-ketlikni, material, asbob-uskunalarni rejalashtirishlari lozim.

3.Kichik guruhlar ish rejalarini taqdimot qiladilar. Ta’lim oluvchilar ish

rejasiga asosan topshiriqni bajarish bo‘yicha qaror qabul qiladilar. Ta’lim

oluvchilar pedagog bilan birgalikda qabul qilingan qarorlar bo‘yicha erishiladigan

natijalarni muhokama qilishadi. Bunda har xil qarorlar taqqoslanib, eng maqbul

variant tanlab olinadi. Pedagog ta’lim oluvchilar bilan birgalikda “Baholash

varaqasi”ni ishlab chiqadi.

4.Ta’lim oluvchilar topshiriqni ish rejasi asosida mustaqil ravishda amalga

oshiradilar. Ular individual yoki kichik guruhlarda ishlashlari mumkin.

27

AMALIY MASHG`ULOT

MATERIALLARI

28

1-MAVZU: FAN KABINETI VA LABORATORIYA XONASIDA

TEGISHLI O’QUV-LABORATORIYA ANJOMLARI BILAN ISHLASH.

FAN KABINETI VA LABORATORIYA XONASIGA TEGISHLI

HUJJATLARNI YURITISH.

(2 SOAT AMALIY MASHG`ULOT )

DARSNING TEXNOLOGIK XARITASI

Darsning

maqsadi:

Tinglovchilar biologiya fan kabineti va laboratoriya

xonasida tegishli o‘quv-laboratoriya anjomlari bilan ishlash,

fan kabineti va laboratoriya xonasiga tegishli hujjatlarni

yuritish hamda texnik xavfsizlik qoidalari bilan tanishadilar.

.

REJA:

1.Fan kabineti va laboratoriya xonasida tegishli o‘quv-

laboratoriya anjomlari bilan ishlash

2. Fan kabineti va laboratoriya xonasiga tegishli

hujjatlarni yuritishni o`rganish

3.Laboratoriya xonasini jihozlash tartibi bilan tanishish

4.Texnika xavfsizlik qoidalari bilan tanishish

Dars turi Amaliy mashg`ulot

Dars

bosqichlari va dars

taqsimoti

80 daqiqa.

I. Tashkiliy qism – 5 daqiqa.

II. Mavzuga doir suhbat matni – 10 daqiqa.

III.Yangi mavzu bayoni – 60 daqiqa.

IV. Darsga yakun yasash – 5 daqiqa.

O‘quv

jarayonining

mazmuni:

Metod: savol-javob, kichik guruhlarda o`qitish,

hamkorlikda o`qitish

Forma: jamoada, guruhlarda.

Jihoz: AKT vositalari, dars ishlanmasi namuna,

marker, rangli qalamlar, qog‘oz.

Usul: og‘zaki, yozma, ko‘rgazmali taqdimot.

Baholash: reyting tizimida.

Uyga vazifa Keyingi o‘tiladigan dars mavzusiga tayyorlanish.

Mavzuga doir adabiyotlar bilan tanishish

Biologiya fanidan laboratoriya mashg‘ulotlarini o‘tkazish metodikasi

Ishdan maqsad: Tinglovchilarning biologiya fanidan laboratoriya

mashg‘ulotlarini o‘tkazish, vaqtinchalik mikropreparatlar tayyorlash, biologiya

29

o‘quv-laboratoriya xonalaridagi o‘quv jihozlari va o‘quv- laboratoriya asbob-

uskunalarini saqlash va ulardan samarali foydalanish ko‘nikmalarini rivojlantirish.

Bajarilishi lozim:

1. Biologiya o‘quv-laboratoriya jihozlarini saqlash va ulardan samarali

foydalanish yuzasidan yo‘riqnoma bilan tanishish, uni tahlil qilish.

Umumta’lim maktablarining biologiya o‘quv-laboratoriya xonasi

1. Biologiya o‘quv - laboratoriya xonasidagi o‘quv jihozlari va o‘quv-

laboratoriya asbob-uskunalarini joylashish tartibi:

O‘quv-laboratoriya xonasi texnik hujjatlarining moslik sertifikati va

sanitariya - gigiena sertifikati bo‘lgan, Davlat me’yorlariga mos maxsus mebellar

komplekti bilan jihozlangan bo‘lishi shart.

Xonada: o‘qituvchi ish joyini tashkil etuvchi; o‘quvchi ish joyini tashkil

etuvchi; o‘quv-ko‘rgazmali qurollarni va o‘quv-laboratoriya asbob- uskunalarini

saqlash imkonini beruvchi; texnik vositalarini saqlovchi mebel va jihozlar bo‘lishi

lozim.

Biologiya o‘quv-laboratoriya xonasi uchun berilgan shkaflar (4 ta) xonaning

orqa tomoniga joylashtiriladi, unga kolleksiyalar to‘plami, o‘quv - ko‘rgazmali

qurollar, darsliklar va o‘quv metodik adabiyotlar, o‘quvchilar tomonidan

tayyorlangan materiallar qo‘yiladi. 2 ta maxsus shkaf laboratoriya xonasiga

joylashtiriladi va unda zararsiz bo‘lgan kimyoviy moddalar, laboratoriya va amaliy

mashg‘ulotlarda foydalaniladigan asbob- uskunalar saqlanadi.

O‘quv-laboratoriya xonasining doskaga qarama-qarshi tomonidagi devorga

biologiya fanining rivojlanishiga hissa qo‘shgan yirik olimlar portreti (3-5 ta)

ularning faoliyatiga doir qisqacha ta’rif berilgan holda ilinishi tavsiya etiladi.

2. Biologiya o‘quv-laboratoriya xonasiga mas’ul o‘qituvchi va laborantga

qo‘yilgan talablar:

2.1. Ta’lim muassasasi rahbarining buyrug‘i bilan har bir biologiya o‘quv-

laboratoriya xonasi uchun olingan mebel, jihoz va o‘quv laboratoriya asbob -

uskunalarining saqlanishi, soz holda tutilishi va ulardan samarali foydalanish

uchun javobgar shaxs etib tayinlanadi.

30

2.2. Biologiya o‘quv-laboratoriya xonasi bo‘yicha belgilangan me’yoriy

hujjatlarga asosan umumta’lim maktabiga (ro‘yxatlarda) etkazib berilgan hamda

mavjud jihozlar va o‘quv-laboratoriya asbob-uskunalarini maktabning ichki

buyrug‘i bilan 1-shakldagi kirim-chiqim dalolatnomasi asosida qabul qilib oladi:

1-shakl

Dalolatnoma namunasi

T/r Mahsulot

nomi

Qayd

raqami

Izoh

2.4. O‘quv-laboratoriya xonasidagi jihozlarning (kimyoviy reaktivlar,

o‘simliklar urug‘lari to‘plamlari) hisobini olib borish, o‘rnini qayta to‘ldirish

uchun mas’uldir (Mazkur belgilangan talablar asosida).

2.5. Biologiya xonasiga ajratilgan barcha mebel, jihozlar va laboratoriya

asbob-uskunalarini tartib bilan raqamlanishini (inventar raqami) ta’minlaydi.

Maktab rahbari

Maktabning xo‘jalik bo‘yicha

direktor o‘rinbosari

Imzo F.I.SH

Ota-onalar vakili Imzo F.I.SH

Biologiya fani o‘qituvchisi Imzo F.I.SH

Biologiya fani bo‘yicha laborant Imzo F.I.SH

Imzo F.I.SH

Biologiya o ‘quv-laboartoriya xonasidagi barcha mebel, jihoz va o‘quv-

laboratoriya asbob- uskunalaridan samarali foydalanish, saqlash, ularni to ‘g ‘ri

joylashtirish va qayta to ‘ldirishga biologiya fani o ‘qituvchisi va laborant

jabogardirlar.

31

2.6. O‘qituvchi va laborant biologiya o‘quv-laboratoriya xonasi uchun

ajratilgan o‘quv-laboratoriya asbob-uskunalarini texnik pasporti asosida doimiy

ishchi holatiga keltirish uchun mas’uldirlar.

2.7. O‘qituvchi va o‘quvchilar amaliy va laboratoriya mashg‘ulotlarini

bajarish jarayonida oq yoki ko‘k rangdagi xalatda bo‘lishlari talab etiladi.

2.8. O‘qituvchi va laborant tomonidan amaliy laboratoriya

mashg‘ulotlariga tayyorgarlik ko‘rish va o‘tkazish uchun biologiya o‘quv -

laboratoriya xonasida oq yoki ko‘k rangdagi xalat doimiy ravishda tayyor bo‘lishi

lozim.

2.9. Laborantning biologiya o‘quv - laboratoriya xonasida xalatsiz yurishi

va o‘qituvchining amaliy mashg‘ulotlarni xalatsiz o‘tkazishi qat’iyan man etiladi.

2.10. Jihozlar, o‘quv-laboratoriya asbob-uskunalari, kimyoviy moddalar

nomlari yozilgan ma’lumotlar daftari tutadi va unga sinf xonadagi barcha

jihozlarning nomlarini inventar raqamlari bilan mos holda tartib asosida yozadi

hamda shu ro‘yxat asosida nazorat olib boradi.

2.11. Daftar uch qismdan iborat bo ‘ladi:

1- qism: Mebel va jihozlar (plakatlar, ko‘rgazmali va proeksion materiallar,

barelef modellar va boshqalar);

2- qism: o‘quv laboratoriya asbob-uskunalari;

1 va 2-qismlar uchun 4-shakldagi jadval asosida yuritiladi.

3- qism kimyoviy moddalar;

4- qism 2-shakldagi jadval asosida olib boriladi.

2.12. O‘quv-laboratoriya va laboratoriya xonasida mavjud mebel, jihozlar va

o‘quv-laboratoriya asbob-uskunalari va kimyoviy moddalar 3-shakldagi sinf

2-shakl

T

/R

Jihoz nomi Zarurati Buyurtma

berilgan sana

Buyurtmaning kim

tomonidan qabul

nilinCTanliai

32

F.I.SH imzo

pasporti asosida ro‘yxatini tuzadi va uning nusxasini sinf xonasi eshigining yon

tarafiga ilib qo‘yiladi.

3-shakl

Maktab rahbari

Fan xonasidagi jihozlarga mas’ul imzo F.I.SH

Laborant xonasidagi jihozlarga ma’sul

2.4. Har haftada biologiya o‘quv-laboratoriya xonasidagi va laboratoriya

xonasidagi mavjud jihozlarni ko‘zdan kechiradi (inventarizatsiyadan o‘tkazadi) va

nosoz holga kelib qolgan jihozlar va ularni ta’mirlash bo‘yicha maktabning

xo‘jalik ishlari bo‘yicha direktor o‘rinbosariga 4-shakldagi dalolatnoma asosida

yozma ravishda ma’lumotnoma taqdim etib boradi.

Sinf pasporti

T/r Mahsulot nomi O‘lchov birligi Soni Qayd raqami

(inven.

raqami)

Sinf xonadagi jihozlar holati bo‘yicha dalolatnoma

T/r Mahsulot

nomi

Ulchov

birligi

Soni Qayd

raqami

(inven.

raqami)

Holati

(yaroqli,

ta’mirtalab,

yaroqsiz)

Sababi

Topshirdi: Fan xonasidagi

jihozlarga mas’ul

Topshirdi: Laboratoriya

xonasida jihozlarga mas’ul

imzo F.I.SH

imzo F.I.SH

33

Qabul qildi:maktab direktorining Xojalik ishlari oyicha

director orinbosari: imzo F.I.SH.

2.5. Har haftada o‘quv-laboratoriya xonasidagi mavjud kimyoviy moddalarni

ko‘zdan kechiradi (inventarizatsiyadan o‘tkazadi) ishlatish muddati

tugayotganlarini o‘rnini to‘ldirish bo‘yicha maktabning xo‘jalik ishlari bo‘yicha

direktor o‘rinbosariga 5-shakldagi dalolatnoma asosida yozma ravishda

ma’lumotnoma taqdim etib boradi.

2.6. Kimyoviy moddalarni ishlatilgan muddati bo‘yicha hisob-kitob ishlarini

olib borish 5-ilovada keltirilgan tavsiyaga asosan olib boriladi.

5-shakl

Laboratoriya xonasidagi kimyoviy moddalarni ishtatilishi boyicha dalolatnoma

Т/r Mahsulot Olchov Qayd Amaliy Amaliy Jami

nomi birligi raqami mashg'ulot mashg'ulot

sarfi

(invent.ra soati sarfi

qami)

2.7. O'qituvchi tomonidan laborantga taqvimiy mavzuiy reja asosida

tashkil etiladigan har bir darsdan oldin kerakli jihozlar, asbob- uskunalar va

kimyoviy moddalar ro‘yxatini nomma-nom yozma ravishda beradi.

2.8. Laborant ushbu ro‘yxat asosida dars jarayonida foydaniladigan

jihozlar, asbob-uskunalar va kimyoviy moddalarni tayyorlaydi.

2.9. Mashg‘ulot tugagandan so‘ng laborant tomonidan sinf xonasi va

Fan xonasidagi jihozlarga

mas’ul

imzo F.I.SH Topshirdi: Laboratoriya xonasidagi

jihozlarga mas’ul

Qabul qildi: Maktab direktorining xo‘jalik

ishlari bo‘yicha director

o`rinsosari

imzo F.I.SH

Tops

hirdi:

34

laboratoriya asbob-uskunalari tartibga solinadi, shisha idishlar belgilangan talablar

asosida yuviladi va quritish moslamasiga joylashtiriladi. SHisha idishlar

qurigandan so‘ng tartib bilan shkaflarga taxlab qo‘yiladi.

2.10. O‘qituvchi va laborantdan o‘quv-laboratoriya jihozlari, asbob-

uskunalari va kimyoviy moddalardan samarali foydalanishda ularning texnik

pasportlari va amaldagi me’yoriy talablarga qat’iy rioya etishlari talab etiladi.

3. Biologiya o‘quv-laboratoriya xonalaridagi o‘quv jihozlari va o‘quv-

laboratoriya asbob-uskunalaridan samarali foydalanish va ularni saqlashga qo‘yilgan

talablar:

3.1. Biologiya faniga taaluqli bo‘lgan o‘quv reja va dasturga muvofiq

mavjud jihozlardan foydalangan holda nazariy va amaliy mashg‘ulotlarni tashkil

etish;

3.2. Biologiya o‘quv-laboratoriya xonasiga etkazilgan va mavjud barcha

jihozlardan o‘quv dasturi asosida belgilangan mavzu bo‘yicha amaliy va

laboratoriya mashg‘ulotlarini jihozlardan optimal foydalanilgan holda tashkil etish

talab etiladi.

3.3. O‘quv-laboratoriya xonasini amaliy mashg‘ulot o‘tkazilganda 2-3

marta havosini almashtirish kerak. Zaharli, uchuvchan moddalar bilan ishlab

bo‘lgandan so‘ng tezlikda idishlar og‘zi tiqinlar bilan zich berkitilishi va parafinlab

qo‘yilishi lozim.

3.4. Quruq moddalar solingan idishlar shkaf tokchalariga faqat og‘zi

berkitilgan holda qo‘yiladi. O‘quv-laboratoriya jihozlari - shisha idishlar, asboblar

shunday joylashtirish kerakki, har bir jihoz o‘quv yili davomida reja asosida

foydalanish muddatini e’tiborga olingan holda saqlanadi.

3.5. SHisha va polipropilen idishlar (kolbalar, stakanlar, o‘lchov

menzurkalari,), katta-kichikligiga, turi hamda ishlatish ketma-ketligi va olib turish,

foydalanish uchun qulay bo‘lgan holda doimiy aniq joyda joylattttirilittti talab

etiladi.

3.6. Suyuq, uchuvchan moddalar, konsentrlangan kislotalar va eritmalarni

quruq moddalar bilan bir tokchada saqlat mumkin emas.

35

3.7. O‘quv-laboratoriya xonasida yonuvchan moddalar ko‘p miqdorda

saqlat mumkin emas.

3.8. O‘quv-laboratoriya xonasi uchun ajratilgan barelef modellar qutidan

chiqarilib, quti ustiga va barelef modelning orqa qismiga inventar raqamlari

qo‘yiladi va mashg‘ulotlar vaqtida foydalanilgandan so‘ng tegishli raqamlangan

qutisida (tik holatda) saqlanadi.

3.9. Namoyish stoli pastki qismi tokchasida kundalik dars davomida zarur

bo‘ladigan buyumlar (filtr va oddiy qog‘ozlar, qisqichlar, qaychi, va boshqalar)

tartib bilan joylashtiriladi.

3.10. Ko‘rgazmali qurollarni saqlashda proeksion ko‘rgazmali slaydlar,

elektron darsliklar va o‘quv qo‘llanmalar, o‘quv-laboratoriya xonasining salqin

joyida saqlanadi. Yoz vaqtida (ta’tilda) ularni namligi o‘zgarmas holda bir

me’yorda turuvchi metall qutilarda saqlanadi.

3.11. Mavjud jihozlardan samarali foydalanish va ularni saqlash holatini

ta’lim muassasasining pedagogik kengashida o‘quv yilida kamida bir marta

atroflicha muhokama qilish va samarali foydalanish bo‘yicha berilgan takliflarni

inobatga olish.

3.12. Mas’uliyatsizlik tufayli xato va kamchiliklarga yo‘l qo‘yib, mebel va

jihozlarining ishlash muddatlarining qisqarishiga, qismlarining ishdan chiqishga

olib kelgan javobgar shaxslarga nisbatan o‘rnatilgan tartibda ma’muriy va

intizomiy choralar ko‘riladi.

3.13. Biologiya xonasidagi o‘qituvchi, laborant va o‘quvchilar stollari,

stullari, shkaflar va boshqa turdagi jihozlarni qirilishi chizilishi kabi holatlari va

uning tozaligi uchun o‘qituvchi, o‘quvchining ota-onasi, o‘quvchi hamda ta’lim

muassasining rahbariyati shaxsan javobgar hisoblanadi.

Umumta’lim maktablarining biologiya o‘quv-laboratoriya xonalaridagi

o‘quv-laboratoriya jihozlaridan samarali va to‘g‘ri foydalanishni tashkil etish

maqsadida Respublika ta’lim markazi va tegishli idoralar mutaxassislari

tomonidan ishlab chiqilgan metodik qo‘llanmadan foydalanish tavsiya etiladi.

O‘zbekiston Respublikasi Xalq ta’limi vazirligi, Oliy va o‘rta maxsus ta’limi

36

vazirligi, Madaniyat va sport ishlari vazirligi. Ta’lim muassasalaridagi mebel,

o‘quv-laboratoriya asbob-uskunalari, kompyuter texnikasi, sport anjomlari va

boshqa inventarlardan samarali foydalanish hamda ularni saqlash to‘g‘risida

yo‘riqnoma (qo‘llanma), Toshkent, 2010.

UMUMIY O‘RTA TA’LIM MUASSASALARIGA AJRATILGAN

O‘QUV-LABORATORIYA JIHOZLARIDAN SAMARALI FOYDALANISH

VA ULARNI SAQLASH BO‘YICHA

NIZOM

Mazkur Nizom O‘zbekiston Respublikasining «Ta’lim to‘g‘risida»gi Qonun,

«Kadrlar tayyorlash milliy dasturi» hamda O‘zbekiston Respublikasi

Prezidentining «2004-2009 yillarida Maktab ta’limini rivojlantirish Davlat

umummilliy dasturi to‘g‘risida»gi 2004 yil 21 maydagi PF-3431-sonli Farmoni,

Vazirlar Mahkamasining 2004 yil 9 iyuldagi «2004-2009 yillarda Maktab ta’limni

rivojlantirish Davlat umummilliy dasturini amalga oshirish chora-tadbirlari

to‘g‘risida»gi 321-sonli qarori asosida umumiy o‘rta ta’lim muassasalariga

ajratilgan o‘quv-laboratoriya jihozlaridan samarali foydalanish va ularni saqlash

tizimini yaratish, bu borada umumta’lim maktablari o‘qituvchilari va

rahbarlarining shaxsiy javobgarligini oshirish maqsadida ishlab chiqilgan.

Ushbu Nizom umumiy o‘rta ta’lim muassasalarida o‘quv-laboratoriya

jihozlaridan samarali foydalanish va ularni saqlash tizimi tartiblarini

shakllantirib xodimlari va moddiy javobgar shaxslar ma’suliyatini belgilaydi.

Umumiy o‘rta ta’lim muassasalarida jihozlangan fan xonalari, o‘qitishning

texnikaviy vositalari foydalanadigan mashg‘ulotlarning sifatini oshirishga, ta’lim

jarayonini takomillashtirishga, o‘quvchining malaka va ko‘nikmalarini

shakllantirishda ta’lim jarayoni sub’ektlari vazifalarini belgilash uchun me’yoriy

xujjat bo‘lib xizmat qiladi.

O‘quv-laboratoriya jihozlaridan foydalanish va ularni saqlashni tashkil

etish tartibi

37

Ta’lim muassasalarining rahbarlari jihozlarni qabul qilib olishda yuk qabul

qilib olishning amaldagi qoidalariga qat’iy rioya qilishlari lozim.

Ta’lim muassasalarining rahbarlari buyrug‘i bilan har bir fan xonasi,

laboratoriya, o‘quv ishlab chiqarish ustaxonalari, o‘quv-tajriba xo‘jaligi uchun

olingan jihozlar va texnikalarning saqlanishi, soz holda tutilishi uchun javobgar

shaxslar tayinlanadi.

Fan xona jihozlari maxsus ajratilgan joylarda, o‘quv dasturining tegishli

bo‘limlariga mos ravishda, ularning og‘irliklari hamda o‘lchamlarini

e’tiborga olgan holda joylashtiriladi va saqlanadi.

Jihozlarni saqlash joylari tartib bilan raqamlanadi va u erda saqlanayotgan

jihozlar nomlari yozilgan ma’lumotlar daftarida belgilanadi. Qutilarda

saqlanayotgan jihozlarning ro‘yxati yozilgan yorliqlari quti tashqarisiga

yopishtiriladi.

Fan xonasi, laboratoriya, o‘quv ustaxonalarida mavjud o‘quv jihozlaridan

mashg‘ulotlarga tayyorlanishda qulaylikni yaratish maqsadida kartoteka tashkil

qilinadi.

Fan xonasi (kabinet) mudiri, fan o‘qituvchisi va to‘garak, fakulptativ

mashg‘ulotlarni o‘tkazadigan o‘qituvchi xonani, laboratoriya va o‘quv

ustaxonalarini jihozlash bo‘yicha mas’ul hisoblanadilar. Fan xonasi (kabinet)

mudiri rahbarligida xonada mashg‘ulot o‘tkazadigan o‘qituvchilar bilan xonani

jihozlashning istiqbol, yillik rejasi va o‘z kuchlari bilan jihozlashning ish

taqsimotlari amalga oshiriladi. Xonaga biriktirilgan o‘quv guruhlari bilan

birgalikda jihozlarning tozaligi, sozligi va saqlanishi bo‘yicha ish olib boradi va

har chorakda inventarizatsiya qiladi. Xonada texnika, yong‘in va o‘quvchilarning

xayotiy xavfsizligining ta’minlanishiga, gigienik talablarning bajarilishiga, mavjud

jihoz va materiallardan tejamkorlik bilan foydalanishga va o‘quvchilarni ham

tejamkorlikka o‘rgatishga mas’uldir.

To‘garak va fakultativ mashg‘ulotlar fan xonasi, laboratoriya, o‘quv

ustaxonalarida o‘tkazilganda, mashg‘ulot vaqtida jihozlarning saqlanishi

mashg‘ulotni o‘tadigann pedagog zimmasiga yuklatiladi.

38

Laborant laboratoriya xonasidagi o‘quv jihozlarining saqlanishi va

foydalanish uchun javobgardir. Laborant jihozlardan foydalanish tizimini, ularni

saqlash va texnik xizmat ko‘rsatish qoidalarini bilishi hamda barcha jihozlarni soz,

ishlatishga shay holatda tutishga ma’sul.

Fan o‘qituvchisi va laborant elektr toki, gaz va qizdiruvchi asbob-uskunalar

hamda kimyoviy reaksiyalar bilan ishlashning texnikaviy xavfsizlik qoidalarini,

baxtsizlik hodisalarida birinchi tibbiy yordam ko‘rsatishni bilishi hamda

uskunalarni soz saqlanishi uchun ma’suldirlar.

Ta’lim muassasasining o‘quv ishlari bo‘yicha direktor o‘rinbosari fan xonalari

(kabinet) mudirlarining faoliyatini muvofiqlashtiradi, kabinetlardan sinfdan

tashqari, to‘garak va fakulptativ mashg‘ulotlar uchun to‘g‘ri foydalanishni nazorat

qilib boradi.

Barcha fan xonalari, laboratoriyalarning jihozlari va ularning ishga yaroqlilik

holati ta’lim muassasasining Pasportida o‘rnatilgan tartibda qayd etib boriladi.

O‘quv-laboratoriya jihozlarini saqlashni nazorat qilish tartibi

Fan xonalarida jihozlarning saqlanishi, maqsadli foydalanish ustidan qat’iy

nazorat o‘rnatish hamda o‘qituvchi, laborantlarning jihozlardan foydalanish

bo‘yicha malaka oshirish ehtiyojini o‘rganish va ta’minlash ta’lim muassasasining

direktor o‘rinbosari tomonidan amalga oshiriladi.

Biologiya xonasiga qo’yiladigan xavfsizlik va gigiena talablari:

Biologiya o’quv xonasini jihozlash va uni yil davomida boyitib borishni

hisobga olish, undan foydalanish uchun har doim tayyor holda turishini ta’minlash

asosiy vazifalaridan biridir.

Biologiya o’quv fani asosan tirik organizmlar to’g`risida bilim beruvchi fan.

Biologiya o’quv fanini DTS talablari asosida o’qitish, tirik organizmlar ustida

ko’rgazmali va amaliy usullarni qo’llash asosida mashg`ulotlar o’tkazishga imkon

beradigan moddiy bazani tashkil etishni talab etadi. Biologiya xonasi 2ta: dars olib

boriladigan xona, laboratoriya ishlari olib boriladigan, zarur jihozlar, asboblar,

jismlar, jadvallar saqlanadigan, “tirik tabiat burchagi” xonasidan iborat bo’ladi.

39

O’quv va laboratoriya xonalari kerakli asboblar bilan jihozlangan maxsus

xonalarda tashkil qilinadi. O’quv xonasi jihozlanganda fanining mazmunini to’liq

qamrab olgan bo’lishi kerak. Kabinet old tomonida doska, o’ng tomonida

televizor, chap tomoniga kompyuter qo’yiladi. Doskaning chap tomoniga o’simlik

va hayvon xujayrasi stend yoki modeli o’ng tomonida organik olam rivojlanish

evolyustiyasi, oyna tomoniga xonagullari, orqa tomoniga biologiyaning bo’limlari

bo’yicha shkaflar va bu shkaflarga har bir bo’limga tegishli bo’lgan jihozlar

qo’yish kerak. Shkafning tepa tomoniga biologiya faniga katta xissa qo’shgan

olimlar jumladan, E.P.Karovin, I.A.Raykova, T.Z.Zohidov, A.A.Muzaffarov,

Yo.X.To’raqulov, B.O.Toshmuhammedov, J.A.Musaev, A.Abdullaev kabilarning

portretlari qo’yiladi. Fan xonasi jihozlari alohida har bir biologiya fani talablariga

javob beradigan muayan tizimda joylashtirilishi lozim. Tajriba o’tkazish uchun

mo’ljallangan asboblar so’ngi fan texnika yutuqlari darajasida bo’lishi, texnik

estetikasi, xavfsizlik texnikasi, mehnat gigienasi talablariga javob berishi lozim.

Shu sababli o’quv va laboratoriya xonalari o’quv asbob uskunalaridan

foydalanishda zarur bo’lgan umumiy talablar mavjud.

1.Pedagogik talablar:

O’quv va laboratoriya xonalari, undagi jihozlar hamda vositalar darsda

o’rganiladigan mavzu mazmunini yoritishga, o’quvchilarning ob’ektlarning

tuzilishini to’liq tasavvur etishlariga yo’naltirilishi bilimlarni yodda saqlash va

amaliyotda qo’llashga yordam berishi, biologik ta’lim jarayonida ko’rgazmaviylik

prinstipini amalga oshirish, shuningdek ilg`or pedagogik va axborot texnikalarini

qo’llash orqali o’quvchilarning biologiya fani asoslarini puxta o’zalshtirishlari

uchun, o’kuv va amaliy ko’nikmalarini tarkib toptirishi, ularni mustaqil hayotga

tayyorlash va kasb tanlashlariga yordam berishi lozim.

Xonadagi o’quv jihozlarining barchasi ta’limning texnikaviy vositalari va

mehnat gigienasi hamda xavfsizlik texnikasi talablariga javob berishi lozim. O’quv

xonasida texnik vositalari (asboblar)ni ishlatish va saqlash qoidalarini eslatib

turuvchi (eslatmalar) bo’lishi kerak. Xavfsizlik texnikasi va gigiena talablariga

to’liq rioya qilish baxtsiz xodisalarni hamda turli kasalliklarni oldini olishning

40

ishonchli garovidir.

3.Estetik talablar:

Xonaga qo’yilgan har bir jihoz, shuningdek, ularning elementlari va umumiy

ko’rinishi go’zalllik qonuniyatlariga javob berishi, o’quvchilarning badiiy didini

tarbiyalashi o’quvchida ham, o’qituvchida ham qoniqish xissini hosil qilishi kerak.

Xonadagi ko’rgazmali manbalar:

Optik asboblar – biologiya darslarida ko’proq optik asboblar, ya’ni mikroskop

va lupadan foydalaniladi. Ular ko’zimizga ko’rinmaydigan xayvonot va o’simliklar

organizmning anatomo – morfologik, shuningdek, mikroorganizmlarning

tuzilishini o’rganish uchun foydalaniladi.

Biologiya darslarida foydalaniladigan ko’rgazmali qurollar tabiiy va tasviriy

qurollarga bo’linadi.

Tabiiy preparatlashtirilgan qurollarga: botanikadan – gerbariylar, gerbariy

tablistalari va amaliy ishlar uchun quritilgan o’simlik uning organlaridan

tayyorlangan tarqatma materillar kiradi;

zoologiyadan – xasharotlar kollekstiyalari va umurtqasiz xayvonlar tiplarining

fiksastiya qilingan vakillari, xayvonlarning rivojlanishini ko’rsatuvchi xo’l

preparatlar, umurtqalilarning har xil sistematik gruppa vakillarining tulup

(chuchela) va skeletlari, tarqatma material – xayvonlarning ayrim qismlari,

baliqlarning suyaklari, tangachalari, qushlarning patlari va boshqalar; odam

anatomiyasi, fiziologiyasi va gigienasidan – odam skeleti, ayrim suyaklari

mikropreparatlar va boshqalar kiradi.

Tasviriy ko’rgazmali qurollar: har bir kurs bo’yicha tablistalar va rasmlar;

odam anatomiyasi, fiziologiya va gigienasi kursi uchun qismlarga ajratiladigan

odam gavdasi va mulyaji va ayrim organlar sistemalari; umumiy biologiya kursi

uchun maymun kalla suyaklari va miyasining mulyajlari diapozitivlar va

mikropreparatlar kiradi. Jadvallar – o’quv jadvallarni saqlashga alohida ahamiyat

berilishi lozim. Jadvallarni shkafdagi sim ilgaklarga osilgan holda saqlash qulay.

Biologiya xonasining barcha jihozlari dars davomida tajriba, amaliy ish kuzatishlar

o’tkazishda, jadvallar, video filmlar, diapozitlarni o’z vaqtida namoyish qilishga,

41

amaliy ishlarda material va asboblarni tarqatish hamda yigìb olishga moslashgan

bo’lishi kerak. O’quv qurollarni muayan tizimda saqlash ularni darsda foydalanish

uchun tez topish va tayyorlashga imkon beradi. Biologiya xonasida barcha

buyumlarni to’g`ri va chiroyli joylashganligi o’quvchilarda estetik tuygùlarni

tarbiyalashga yordam beradi.

LABORATORIYA MASHGÙLOTLARINI O`TKAZISHDAGI

TEXNIKA HAVFSIZLIK QOIDALARI

1. Ish bajarish tartibini puxta o’zlashtirmasdan va tajriba o’tkazish uchun

asboblarning to’g’ri yig’ilganligiga ishonch hosil qilmasdan tajribani boshlamaslik

kerak.

2. Moddalarni bevosita hidlash, ushlash, ta'mini totish mutlaqo mumkin

emas.

3. Tajriba davomida termometr sinib qolsa, undagi simobni maxsus usullar

bilan tezda yig’ishtirib olish va simob to’kilgan joyga oltingugurt sepish kerak.

4. Yonuvchan va uchuvchan moddalami tajriba stolida ortiqcha miqdorda

saqlamaslik, ularni elektr plita va ochiq alanga manbasidan uzoqda saqlash kerak.

5. Qizdirish maqsadida imkon boricha usti berk isitgich asboblaridan

foydalanish lozim.

6. Yong’in chiqqan taqdirda avvalo, o’t chiqishiga sabab bo’lgan manba

o’chiriladi, so’ngra qum sepiladi yoki yopqich yopiladi. Alanganing yoyilish xavfi

bo’lsa o’t o’chirgichdan foydalanish kerak.

7. Probirka va boshqa shisha idishlarni ehtiyotlik bilan qizdirish va bunda

ularning og’zi odam ishiamayotgan tomonga qaratilgan bo’lishi kerak.

8. Kislota va ishqorlar eritmalarini qizdirishda himoya vositalarini kiyib

olish, maxsus ko’zoynak taqib olish zarur.

9. Reaksiya olib borilayotgan va qizdirilayotgan idishlarga engashib qarash

mumkin emas.

10. Kislotalarni suyultirishda kislotani oz-ozdan idish devori bo’ylab suvga

quyish kerak.

11. Konsentrlangan kislota va ishqorlarni kimyoviy pipetka bilan o’lchash

man etiladi. Ularni faqat tomizgich yordamida o’lchab olish lozim.

12. Kislotalar saqlanadigan idishlarni to’kilmaydigan va sachramaydigan qilib

ushlash kerak.

42

13. Portlovchi aralashma hosil qilish xavfi bor moddalar bilan ishlashda alohi-

da ehtiyot choralarini ko’rish lozim.

14. Ehtiyotsizlik kiyim-kechaklarga, ko’zga, teriga zarar va jarohat yetkazishi

mumkin. Shuning uchun nojo’ya harakatlar qilmaslik, moddalar bilan

hazillashmaslik lozim.

15. Tajribalar tugagach, gaz, elektr va suv tarmoqlarini berkitish, asboblarni

o’chirish kerak.

16. Ish joyining doimo toza va ozoda saqlanishini ta'minlash lozim.

43

2-MAVZU: SINFLAR KESIMIDA BIOLOGIYA FANIDAN

LABORATORIYA ISHLARINI O’TKAZISH METODIKASI AKTNING

TURLI VOSITALARIDAN LABORATORIYA MASHG’ULOTLARNI

O’TKAZISH JARAYONIDA FOYDALANISH

(2-soat amaliy mashgùlot)

DARSNING TEXNOLOGIK XARITASI

Darsning

maqsadi:

Tinglovchilar sinflar kesimida biologiya fanidan

laboratoriya mashgùlotlarining soni va o‘tkazish

metodikasi bilan tanishadilar.

.

REJA:

1.5-6 sinf botanika fanidan laboratoriya mashgùlotlarini

bajarish metodikasi bilan tanishish

2.7-sinf zoologiya fanidan laboratoriya mashgùlotlarini


3.8-9 sinf biologiya fanidan laboratoriya mashgùlotlarini


4.10-11 sinf biologiya fanidan laboratoriya

mashgùlotlarini bajarish metodikasi bilan tanishish

5. Aktning turli vositalaridan laboratoriya va amaliy

mashg‘ulotlarni o‘tkazish jarayonida foydalanish.

Dars turi Amaliy mashgùlot

Dars

bosqichlari va dars

taqsimoti

80 daqiqa.

I. Tashkiliy qism – 5 daqiqa.

II. Mavzuga doir suhbat matni – 10 daqiqa.

III.Yangi mavzu bayoni – 60 daqiqa.

IV. Darsga yakun yasash – 5 daqiqa.

O‘quv

jarayonining

mazmuni:

Metod: savol-javob, kichik guruhlarda o`qitish,

hamkorlikda o`qitish

Forma: jamoada, guruhlarda.

Jihoz: AKT vositalari, dars ishlanmasi namuna,

marker, rangli qalamlar, qog‘oz.

Usul: og‘zaki, yozma, ko‘rgazmali taqdimot.

Baholash: reyting tizimida.

Uyga vazifa Keyingi o‘tiladigan dars mavzusiga tayyorlanish.

Mavzuga doir adabiyotlar bilan tanishish

44

1.Biologiya laboratoriya mashg’ulotlarining maqsadi, vazifalari,

ta’lim- tarbiya jarayonida tutgan o’rni

Amaldagi DTS va o`quv dasturiga muvofiq holda 5 - 11-sinflar uchun

biologiya fanidan laboratoriya mashgùloti (43 ta) va ekskursiyalar (5 ta)

belgilangan.

Laboratoriya va amaliy mashgùlotlar - yangi mavzuni o`rganish, kuzatish,

tabiiy obyektlar namunasida tadqiqot uslublaridan keng foydalanib, ularni dars

jarayonida tatbiq etishni ko`zda tutadi.

Biologiya fani maqsad va vazifalaridan kelib chiqqan holda, ta'lim jarayonini

quyidagi tashkiliy shakllarda o`tkazish ko`zda tutiladi:

• Dars an’anaviy ta'lim jarayonining eng dinamik, barcha jihatlardan

muqobil va asosiy tashkiliy shaklidir. Darsning asosiy ko`rsatkichlari: o`qituvchi-

ta'lim berish texnologiyalari; o`quvchi-bilim darajasi, o`zlashtirish; davlat ta'lim

standarti - darslik; o`quv xonasi - ko`rgazmali qurollar; dars jadvali - ta'lim

jarayoniga ajratilgan (cheklangan 45 daqiqa) vaqt. Darsga qatnashish -

majburiydir.

• Kuzatish - hodisa va obyektni tabiiy sharoitda kuzatish. Kuzatish jarayoni

o`quvchilardan ziyraklikni talab etadi.

• Namoyishli tajriba - o`tilgan mavzu, olingan nazariy bilimlarni tajribada

tasdiqlash va ko`rsatish maqsadida o`quv-laboratoriya sharoitida o`qituvchi (yoki

maxsus tayyorgarlik ko`rgan assistent) tomonidan namoyish etiladigan tajriba.

• Amaliy ish - o`quvchilar egallagan bilimlarga asoslangan holda muayyan

mehnat malaka-ko`nikmalarini talab etuvchi topshiriq (xona o`simliklarini

ko`paytirish, urug`larni undirish). Yakka tartibda yoki bir guruh o`quvchilar bilan

bajarilishi mumkin. Amaliy ish sinfdan tashqari vaqtda ham o`tkazilishi mumkin

(uy sharoitida pichan ivitmasini tayyorlab kelish, ipak qurtini parvarish qilish).

• Amaliy mashgùlot - o`qituvchi rahbarligida va uning hamkorligida

bajariladi. Mashgùlot bir nechta tashkiliy qismlarga boiinadi. Amaliy

mashg'ulotni darsga qiyoslash mumkin.

45

• Laboratoriya ishi - maxsus jihozlangan o`quv-laboratoriya xonasida tashkil

etilib, o`qituvchi ishning maqsadini tushuntiradi va o`quvchilarni topshiriqni

bajarish algoritmi (tartibi) bilan tanishtiradi. Laboratoriya ishida bajarilishi lozim

bo`lgan amallar aniq o`rnatilgan tartibda bajarilishi talab etiladi.

• Laboratoriya mashgùloti - maxsus jihozlangan o`quv-laboratoriya

xonasida tashkil etilib, o`quvchilar egallagan bilimlarini aniqlashtirish, uni

tajribaviy uslubda isbotlash, tushunchalarini mustahkamlash, o`quv-laboratoriya

jihozlari bilan ishlashda amaliy malaka va ko`nikmalarni shakllantirish maqsadida

o`tkaziladi. Mashgùlot bir nechta tarkibiy qismlardan iborat bo`lib, unda bir

vaqtning o`zida bir nechta laboratoriya ishi o`tkazilishi mumkin (pichan

bakteriyasi tayoqchasi va urug` tukchalarini

mikroskopda ko`rish).

• Ekskursiya - tabiiy sharoitda biron-bir obyekt, tabiiy hodisani o`rganish

imkoniyatini yaratuvchi tashkiliy-pedagogik jarayon. Ekskursiya sinfdan

tashqarida o`tkaziladi, cf tkazilish vaqti bilan cheklanmagan, o*quvchilar tarkibi

o`zgarishi (sinflardan terma qilib olingan) ham mumkin

• Eksperiment - sinov, tajriba, ilmiy-tadqiqot metodlaridan biri bo`lib,

pirovard

natijada ilmiy bashorat o`z isbotini topishi lozim. Eksperiment muayyan tartibda

muntazam qayd etilib borilishini talab etadi.

Laboratoriya va amaliy mashg"ulotlarga tayyorgarlik ko'rilar ekan, biologiya

laboratoriya xonasining sanitariya-gigiyenik holatiga e'tibor berilishi lozim: havo

almashinuvi, ozodaligi va boshqalar.

Biologiya fanidan laboratoriya va amaliy mashgùlotlarni o`tkazishga zarur

bo’lgan asbob hamda jihozlar yuvilgan va quritilgan bo`lishi zarur. Tajriba

maqsadi va vazifasiga qarab, o`quvchilar soniga mos ravishda zaruriy asbob va

jihozlar tayyorlanadi. Bunda, laborant-assistent uslubiy qo`llanmada ko`rsatilgan

laboratoriya jihozlarini belgilangan miqdorlarda taqsimlab, muayyan tartibda

tayyorlab qo`yadi.

Har bir jihozning o`z o`rni bo`lishi lozim. Laboratoriya mashgùlotlari

46

o`tkazib bo’lingandan so`ng, barcha jihozlar joy-joyiga qo`yilishi kerak. Bu

qoidani o`quvchilarga singdirib borish kerak va u odat tusiga kirishiga erishish

lozim.

Darsda o'qituvchi tomonidan tayyorlangan yo`riqnomalar, tavsiya va

topshiriqli varaqalar ishlatilishi mumkin. Odatda ularda ishning maqsadi

mujassamlanadi hamda tarkibiga ishni bajarish rejasi va topshiriqlar kiritiladi.

Bunday varaqalar o`quvchilarda qo`yilga'" riasalalarni mustaqil yechish, biologik

tajribalarni qadamba-qadam amalga oshirish malakalarini rivojlantiradi. Mazkur

topshiriq varaqalari bilan ishlash jarayonida o`quvchilarning ilmiy-tadqiqotchiligi,

faolligi rivojlanib, ortib boradi.

Laboratoriya va atnaliy mashgùlotlar samaradorligini oshirish maqsadida

o`quvchilarni kichik guruhlarga b lish, har biriga alohida vazifalar berish. olingan

natijalarning himoyasini tashkil qilish mumkin. Hamkorlikda amalga oshirilgan ish

esa - o`quvchilarning faolligini oshiradi, darsda olingan bilimlarni yanada

mustahkamlaydi.

Laboratoriya va amaliy mashgùlotlarda yangi materialni kuzatish, tabiiy

obyektlardan keng foydalanish uslubini tatbiq etish ko`zda tutiladi. Bunday darslar

real bilimlarni to`plash, amaliy malaka va ko`nikmalarni shakllantirish maqsadida

o`tkaziladi.

Biologiya darslarida o`quvchilar bajarayotgan amaliy laboratoriya tajribalari

ta'lim-tarbiyaviy ahamiyatga egadir. Mustaqil bajariladigan laboratoriya tajribalari

o`quvchilarning bilim-malakalarni ongli ravishda o`zlashtirishga, fikrlash

faoliyati va biologiya faniga boigan qiziqishlarini rivojlantirishga, mehnat

malakalarini o`stirishga, kuzatuvchanlik qobiliyatini oshirishga, borliqni to`g`ri

idrok etishni shakllantirishga o`zining ta'sirini ko`rsatadi.

Laboratoriya va amaliy mashgùlotlarni tashkil qilishda va o`tkazishda

quyidagi rejadan foydalanish mumkin:

- o`tilgan materialni takrorlash(suhbat, savol-javob);

- laboratoriya va amaliy mashgùlot maqsadi va vazifasini tushuntirish;

47

- o`quv jihozlari bilan ishlash qoidalarini eslatish;

- ish tartibini tushuntirish;

- belgilangan laboratoriya va amaliy mashgùlotni amalga oshirish;

- laboratoriya va amaliy mashgùlot natijalarini qayd qilish;

- laboratoriya va amaliy mashgùlot natijalarini himoyalash;

- laboratoriya va amaliy mashgùlotni yakunlash;

- yakuniy savol-javob o`tkazish;

- o`quvchilarni reyting tizimida baholash.

Biologiya darslarida laboratoriya mashg’ulotlarini tashkil etish

Biologiya o‘quv dasturida o‘quvchilarning o‘zlashtirgan bilimlarini

mustahkamlash, ularni amaliyotga qo‘llash orqali biologik, amaliy va o‘quv

mehnati ko‘nikmalarini tarkib toptirish maqsadida laboratoriya mashg‘ulotlari

kiritilgan.

O‘qituvchi laboratoriya mashg‘ulotlarini talab darajasida o‘tkazish uchun:

1. Laboratoriya mashg‘ulotlarining didaktik maqsadini aniqlashi;

2. Laboratoriya mashg‘uloti uchun zarur bo‘ladigan jihozlarni tayyorlashi;

3. Laboratoriya mashg‘ulotida o‘quvchilarning bilish faoliyatini tashkil etish

yo‘llarini belgalashi va shu asosda mashg‘ulotning borishini loyihalashi;

4. O‘quvchilarning tajriba va kuzatish o‘tkazish jarayonida zarur bo‘ladigan

topshiriqlar uchun ko‘rsatmalar tayyorlashi;

5. Laboratoriya mashg‘uloti topshiriqlari bo‘yicha o‘quvchilar

tomonidan tayyorlanadigan axborotni rasmiylashtirish yo‘llarini aniqlashi lozim.

6. Laboratoriya mashg‘ulotining borishi va olingan natijalarni tahlil

qilishi, zarur hollarda tegishli o‘zgartarishlar kiritishi lozim.

Biologiya o‘quv dasturidan o‘quvchilarning o‘quv va amaliy

mehnat ko‘nikmalarini rivojlantirish maqsadida amaliy mashg‘ulotlar ham

o‘rin olgan. O‘qituvchi mazkur amaliy mashg‘ulotlarning samaradorligini oshirish

maqsadida quyidagilarga e’tiborini qaratishi lozim:

48

• O‘quv dasturidan o‘rin olgan amaliy mashg‘ulotlarni istiqbol va taqvim-

mavzuli rejadagi va ta’lim-tarbiya jarayonida tutgan o‘rnini aniqlashi;

• Amaliy mashg‘ulotlarining didaktik maqsadini aniqlashi;

• Amaliy mashg‘ulotini o‘tkazish uchun zarur bo‘ladigan

jihozlarni tayyorlashi;

• Amaliy mashg‘ulotda o‘quvchilarning bilish faoliyatini tashkil etish

yo‘llarini belgilashi va shu asosda mashg‘ulotning borishini loyihalashi;

• O‘quvchilarning tajriba va kuzatish o‘tkazish jarayonida zarur bo‘ladigan

topshiriqlar uchun ko‘rsatmalar tayyorlashi;

• Amaliy mashg‘ulotning borishi va olingan natijalarni tahlil qilishi, zarur

hollarda tegishli o‘zgartirishlar kiritishi lozim. Xulosa qilib aytganda, biologiya

o‘qituvchisi o‘quv yili boshida o‘quv fanini o‘qitishni rejali va tizimli amalga

oshirish maqsadida istiqbol reja tuzishi, unda fanlararo bog‘lanishlar, ekskursiya va

sinfdan tashqari ishlarni belgilashi, shu asosda mavzuli-takvim reja tuzishi zarur.

Mazkur mavzuli-taqvim rejada dars, darsdan tashqari ishlar, laboratoriya va amaliy

mashg‘ulotlarni belgilashi, dars va mashg‘ulotlarni talab darajasida tashkil etishi

va o‘tkazishiga erishishi lozim.

Umumta’lim maktablarining biologiya darslarida o‘quv-laboratoriya

jihozlaridan foydalanishni tashkil etish tartibi

Mavjud jihozlardan samarali foydalanishda o‘quv ishlari bo‘yicha direktor

o‘rinbosari boshchiligida fan xonasi mudiri, fan o‘qituvchilarini majburiyatlari va

vazifalari:

- o‘quv reja va dasturga muvofiq mavjud jihozlardan foydalangan holda

amaliy, laboratoriya mashg‘ulotlarini tashkil etish;

- yangi informatsion texnologiyalarni amaliyotga tatbiq etish;

- jihozlardan foydalanishning texnikaviy xavfsizlik chora-tadbirlarini ishlab

chiqish va amalga oshirish;

- byudjetdan tashqari mablag‘ topish maqsadida o‘quv jarayonini to‘liq

49

ta’minlagan holda mavjud jihozlardan foydalanib, xizmat ko‘rsatishni yo‘lga

qo‘yish choralarini ko‘rish.

Mavjud jihozlardan samarali foydalanish va ularni saqlash holatini ta’lim

muassasasining pedagogik kengashida o‘quv yilida kamida bir marta muhokama

qilinadi.

Umumiy o‘rta ta’lim muassasalarining tajriba xo‘jaliklarida ishlatish uchun

berilgan qishloq xo‘jaligi texnikalaridan birinchi navbatda o‘quv maqsadlarida

foydalanilishga ta’lim muassasalari rahbari shaxsan mas’uldir.

Fan xonalari jihozlaridan maqsadli foydalanish va ularning saqlanishini

samarali tashkil etgan fan xonasi (kabinet) mudiri, fan o‘qituvchisi va

o‘quvchilarni rag‘batlantirish masalasi ta’lim muassasa rahbariyati tomonidan

yarim yillik va o‘quv yili yakuni bo‘yicha ko‘rib chiqiladi.

Biologiya fanidan laboratoriya mashg‘ulotlarini o‘tkazish metodikasi

Ishdan maqsad: Tinglovchilarning biologiya fanidan laboratoriya

mashg‘ulotlarini o‘tkazish, vaqtinchalik mikropreparatlar tayyorlash, biologiya

o‘quv-laboratoriya xonalaridagi o‘quv jihozlari va o‘quv- laboratoriya asbob-

uskunalarini saqlash va ulardan samarali foydalanish ko‘nikmalarini rivojlantirish.

Bajarilishi lozim:

2. Biologiya o‘quv-laboratoriya jihozlarini saqlash va ulardan samarali

foydalanish yuzasidan yo‘riqnoma bilan tanishish, uni tahlil qilish.

3. Vaqtinchalik mikropreparatlar tayyorlash.

4. “Odam va uning salomatligi” fanidan “Nafas bilan chiqadigan

havodagi karbonat angidridni aniqlashga oid tajriba qo‘yish” mavzusidagi

laboratoriya ishini bajarish.

1. Biologiya (Sitologiya va genetika asoslari) fanidan “Amilazaning

kraxmalga ta’siri” mavzusidagi laboratoriya ishini bajarish.

2. “Turning morfologik mezonini aniqlash” mavzusidagi laboratoriya

ishini bajarish.

3. Tinglovchilar baj argan ishi yuzasidan taqdimot tayyorlaydilar.

50

SINFLARDA BIOLOGIYA FANIDAN LABORATORIYA

MASHGÙLOTI O`TKAZISH METODIKASI

5-SINF BOTANIKA

1-LABORATORIYA MASHGÙLOTI

Mavzu: Gulli o`simliklarning organlari bilan tanishish.

Maqsad: Gulli o`simliklarning vegetativ (ildiz,poya,barg) va generativ

(gul,urug` va meva) organlarining tuzilishi, joylashishi va ularning o`ziga xos

tuzilishi va vazifalari bilan tanishtirish.

Jihozlar:o`quv-laboratoriya mikroskopi,lupa,preparoval to`plam

(pinset,skalpel.preporaval nina),filtr qogòzi,gerbariy va tirik o`simlik namunalari.

Mashgùlotni bajarish tartibi

1.O`simlikning vegetative organlari: ildiz, poya, barglar topiladi va o`rganiladi.

2.O`simlikning generativ organlari: gul, urug` va mevasi topiladi va o`rganiladi.

3.Gulning tuzilishi kuzatiladi.

4.Urug`ning tuzilishi o`rganiladi.

5.Mevaning tuzilishi o`rganiladi.

6.Jadvallar to`ldiriladi:

Gulli o`simliklarning solishtirma tavsifi

O`simlik nomlari Hayotiy

shakli

O`simliklar organlari

Olma daraxt Ildiz, poya, barg, gul, meva, urug`

Anor buta Ildiz, poya, barg, gul, meva, urug`

Shuvoq yarim buta Ilidz, poya,barg, gul, meva, urug`

Ajriq ko`p yillik Ildiz, poya, barg, gul, meva, urug`

Sabzi ikki yillik Ildiz, poya, barg, gul, meva, urug`

Pomidor bir yillik Ildiz, poya, barg, gul, meva, urug`

Gulli o`simliklar organlari va vazifasi

O`simlik organlari Vazifasi

Ildiz Oziqlantiradi

Poya Oziq moddani to`playdi

Barg Nafas oladi,organik modda hosil qiladi

Gul Jinsiy ko`payadi

Meva Urug`ni himoyalaydi va tarqatadi.

Urug` Ko`payish

51

Xulosa:

Gulli o`simliklarning vegetativ organlariga ildiz, poya, barg va generativ

organlariga gul,meva,urug` kiradi. Gul gulkosacha, gultoj,changchi,urug`chidan

tashkil topgan.Urug` po`st, urug`palla va murtakdan tashkil topgan. Meva po`st,et

va mag`izdan tashkil topgan.Gulli o`simliklarning vegetativ organlaridan ildiz oziq

moddalarni tuproqdan so`rib olib yer ustki qismga uzatadi. Poya ildiz bilan barg

orasida moddalar harakatini ta`milaydi va oziq moddalarni to`playdi. Barg

organik modda hosil qiluvchi, suvni bug`latuvchi va nafas oluvchi organ. Gul

yopiq urug`li o`simliklarning jinsiy ko`payish organi. Meva urug`ni himoyalaydi

va tarqatishga yordam beradi.Urug` ko`payuvchi organ.

Nazorat uchun savollar

1.Gulli o`simliklarning vegetativ va generativ orgalariga misol keltiring va

ularning vazifalari haqida ma`lumot bering.

2.Gul o`simliklarda qanday vazifani bajaradi?

3.Urug` va mevaning tuzilishiga ta`rif bering.

Uyga vazifa: Birinchi laboratoriya mashg`ulotini o`rganish.

Rasm:

6-SINF BIOLOGIYA (BOTANIKA)

3-LABORATORIYA MASHG'ULOTI

Mavzu: Barglarning tashqi tuzilishini o’rganish.

Maqsad: O’simlik barglarining tashqi tuzilishini shakli va qirrasi tuzilishini

raqamlanishini bir-biri bilan taqqoslab o’rganish. Qaysi sinfga va oilaga kirishini

ham o’rganish. Mavzuga doir hayotiy ko’nikmalarni shakllantirish.

52

Jihozlar: Gerbariylar, tirik o’simliklardan namunalar, (o’rik, bug’doy,

akatsiya, soxta kashtan, atirgul) xona o’simliklari.

Ishni bajarish tartibi:

1.Bandli va bandsiz barglar tuzilishi bilan tanishiladi.

2.Barglarning tomirlanish turlari bilan lupa yordamida tanishiladi.

3.Oddiy va murakkab barglar bilan tanishiladi.

4.Chetlari butun, o’yilgan, barg plastinkasi ikki-uch karra qirqilgan

o’simliklar bilan tanishiladi.

5.Barg plastinkasining bir nechta turi chiziladi .

6.Bargning asosiy qismlari belgilanadi.

Jadval-1

T

t/r

O’simlik

nomi

Barg turi Tomirlanish Shakli Qirrasi

1

1

O’rik oddiy patsimon yuraksimon tishli

2

2

Bug’doy oddiy parallel qalami tekis

3

3

G`oza oddiy panjasimon o`yilgan tekis

4

4

Soxta

kashtan

murakkab to’rsimon panjasimon tishli

5

5.

Atirgul murakkab to’rsimon ovalsimon tishli

Rasm: Bargning xillari chiziladi

53

Mashg’ulot natijalari va yakuniy xulosa.

1.Barg- o’simlikning muhim biologik jarayonlar asosida organic moddalar

hosil qiluvchi suvni bug’latuvchi va nafas oluvchi asosiy vegetativ organi. Barg

asosan ikki qismdan : barg yaprog’i (plastinkasi) va barg bandidan tashkil topgan

.Ayrim o’simliklar barg bandining pastki qismida yon bargchalar bo’ladi. Ba’zi

o’simliklarning bargi bandsiz bo’ladi. Bunday burglar bandsiz (o’troq ) barg

deyiladi.Barglar poyaga yoki novdaga, odatda, barg bandi bilan birikadi. Bandsiz

burglar poyaga yaprog’ining pastki qismi bilan birikadi. Bandli barglarga: olma,

o’rik, nok, terak, yong’oq, anjir, tok, bodring, qovun kabilar; bandsiz barglarga

lola, piyoz, shirach, gulsafsar, bug’doy, makkajo’xori, arpa, sholi kabi o’simliklar

kiradi.

2.Ko’pchilik o’simliklarning bargi va bargchalari aniq ko’rinib turadigan va

ko’z bilan ko’rib bo’lmaydigan tomirlari bo’ladi.Tomirlar barg bandidan bargga

o’tib shoxlanadi.Shu tomirlar tufayli barg mustahkam bo’ladi.Ikki palllali

o’simliklarning bargi to’rsimon tomirlangan. Ularni ayniqsa, terak, chinor, olma,

o’rik,nok, yalpiz, g’o’za kabi o’simliklar bargida yaxshi ko’rish mumkin. Bunday

tomirlanish to’rsimon tomirlanish deb aataladi. Bir pallali o’simliklardan bug’doy,

arpa, makkajo’xori, oqjo’xori, g’umay va boshqalar bargaining tomiri burglar

chetiga parallel yoki yoysimon joylashgan. Bunday tomirlanish parallel yoki

yoysimon tomirlanish deb ataladi.

3.Yuksak o’simliklarning bargi tuzulishiga ko’ra oddiy va murakkab

bo’ladi.Barg bandida bitta barg joylashsa, bunday barg oddiy barg deb ataladi.

Bularga olma, nok, o’rik, shaftoli, tut, tok, go’za, terak, rovoch, yantoq kabilarning

bargi kiradi. Bitta barg bandida bir nechta bargchalar joylashgan bo’lsa, bunday

burglar murakkab barglar deyiladi.Murakkab bargli o’simliklarga shirinmiya, beda,

soxta kashtan, yong’oq, jiyda, na’matak, qulupnay, loviya, no’xat, yeryong’oq

kabilar kiradi.

Xulosa: Barg ikki qismdan:barg yaprog`i va barg bandidan tashkil

topgan.barglar bandli va bandsiz bo`ladi. Barglar oddiy va murakkab, shakli

turlicha bo’ladi. Barg- o’simlikning muhim biologik jarayonlar asosida organik

54

moddalar hosil qiluvchi, suvni bug’latuvchi va nafas oluvchi asosiy vegetativ

organi hisoblanadi.

7-SINF BIOLOGIYA (ZOOLOGIYA)

1-LABORATORIYA MASHG`ULOTI

Mavzu:Tufelkaning tuzilishi.Harakatlanishi va ta’sirlanishini o`rganish.

Maqsad:Infuzoriya tufelkani

Documents

O‘ Q U V –U S L U B I Y M A J M U A · Ijtimoiy modullar 14 9,72 10 4 6 0 4 8 6 0 0 1. talim va tarbiya sohasidagi O`zbekiston Respublikasining davlat siyosati 8 6 2 4 2. etishning