Druga wojna punicka (218–202)1, była konfl iktem pomiędzy dwoma potęgami

zachodniej części basenu Morza Śródziemnego – Kartaginą i Rzymem, w który były również zaangażowane inne państwa i ludy zamieszku-jące ten obszar. Rozgrywała się ona zarówno na polu militarnym jak i politycznym, gdzie obie strony odnosiły mniej lub bardziej spektakularne sukcesy. Była jednak również okresem, kiedy na karty historii zapisało się wiele postaci, z których najbardziej znanymi są Hannibal (zwycięzca spod Kann i prowodyr traktatu z królem Macedonii Filipem V)2, a także Publiusz Korneliusz Scypion (pogromca Hannibala pod Zamą, zawarł sojusz z Masynissą). Wśród nich mniej znaną, ale rów-nie ważną postacią był wspomniany powyżej Masynissa, najpierw książę z małego królestwa, a następnie król całej Numidii.

Artykuł ma na celu przedstawienie czytelni-kowi drogę Masynissy do tronu numidyjskiego począwszy od sojuszu z Kart Hadaszt, z której wojskami wojował ramię w ramię w Hiszpanii, do zdrady i sojuszu z Rzymianami. Przyczynił się przez to znacząco do ich zwycięstwa na polach Afryki. Niniejsza praca została podzielona na dwie części, w których ukazano wspomniane

1 Wszystkie daty o ile nie zaznaczono inaczej dotyczą lat p.n.e.2 Szerzej o traktacie Filipa V z Hannibalem zob. K. Kęciek, Kynoskefalaj 197 p.n.e., s. ��-8�.

Szczepy Numidów od dawna znajdowały się w cieniu potężnej Kartaginy, która wykorzystując spory między nimi sprawiła, że zawsze stali na uboczu wielkich wydarzeń dziejowych, które przetoczyły się przez akwen śródziemnomorski. Ta sytuacja zmieniła się kiedy wybuchła II wojna punicka, a na kartach historii pojawił się Masynissa

Od sojuszu do zdrady. Droga Masynissy do tronu Numidii

Damian Waszak

Rzym

44 1/2011

wyżej etapy. Ze względu na to, że działalność Masynissy odbywała się w tym okresie wojny punickiej, gdzie dochodziło do licznych waż-nych wydarzeń mających znaczący wpływ na nią, skupiłem się, więc przede wszystkim na tych wątkach militarnych i politycznych, które są bezpośrednio z nim związane. Pozostałe zaś tylko wzmiankuję bądź odsyłam w przypisach do dalszej literatury.

Pierwsze kontakty Rzymian z Numidami

Pierwsze spotkanie Rzymian z saharyjskimi jeźdźcami miało charakter czysto militarny, spowodowany tym, że stanowili oni znaczącą część (ok. 4 tys.) armii Hannibala�. Doszło do niego na ziemi galijskiej4 nad rzeką Ticinus, kiedy to w potyczce jazdy obu stron, Numidzi ustawieni na skrzydłach armii punickiej okrążyli i uderzyli, na znajdujących się za jazdą rzymską lekkozbrojnych zmuszając ich do ucieczki, zada-jąc przy tym znaczące straty� i biorąc następnie udział w pościgu za wycofującymi się Rzymia-nami. Wraz z przeniesieniem ognia wojny na ziemię rzymską, w toczonych wtedy bitwach, wielokrotnie przechylali szalę zwycięstwa na stronę kartagińską�. Stanowili ponadto stały element w licznych wyprawach łupieskich czy furażerskich wysyłanych przez Hannibala po wszystkich zakątkach Italii, niewymienionych przez źródła�.

Nie wiemy dokładnie, kiedy Rzymianie zaczęli się interesować pozyskaniem władców numidyjskich w celach polityczno-militarnych przeciwko Kartaginie. Ta niewiedza spowodo-wana jest lakonicznością źródeł, w których to ówcześni pisarze przedstawiali głównie wydarze-nia „wielkiego formatu” ze starcia dwóch potęg, natomiast wątkom pobocznym, do których za-licza się również kwestia numidyjska, poświecili � K. Kęciek, Wojna Hannibala, Warszawa 200�, s. 1�2.4 Chodzi o terytorium Galii Przedalpejskiej, która w owym czasie, nie była uznawana za część Italii.� Polibiusz, III, ��. Szerzej o bitwie nad rzeką Ticinus zob. Polibiusz, III, ��-�8; Liwiusz XXI, 4�-48; Kęciek, Wojna…, s. 14�-1�0; P. Conolly, Greece and Rome at War, Newbury 200�, s. 1��-1�8.� Z bitwą pod Kannami na czele. O udziale Numidów w tej bitwie zob. Kęciek, Wojna, s. 2�4-2��, 2�1-2��.� Polibiusz, III, 8�.

niewiele miejsca. Zajmowali się tym problemem tylko wtedy, kiedy w jakiś sposób była powią-zana z głównym tokiem narracji. Możliwe, że pierwsi wysłannicy senatu mogli wyruszyć do Numidii, tuż po wielkiej klęsce pod Kannami (21�), bądź w roku następnym (21�). Nie jest to jednak do końca pewne. Jedyną informację o wysłaniu przez nich poselstwa znajdujemy u Tytusa Liwiusza, który zresztą znaczną część miejsca swojego dzieła poświęcił „kartagińskiemu” etapowi Masynissy. Jednakże to nie o nim będzie teraz mowa, a o Syfaksie władcy największego i najpotężniejszego państwa numidyjskiego. Pisze on, że delegatów do króla Masessyliów8 Syfaksa w postaci trzech centurionów wysłali z Hiszpanii Publiusz i Gnejusz Scypionowie�. W zamian za kontynuowanie walki z Kart Hadaszt miał zostać sowicie wynagrodzony przez senat i lud rzymski (SPQR – Senatus Populusque Romanus)10. W celu potwierdzenia postanowień porozumienia, Syfaks wysyła swoje poselstwo, którego dodatkowym zadaniem miało być namawianie stacjonujących tam oddziałów numidyjskich aby przechodziły na stronę Rzymian. Według przekazu T. Liwiusza odniosło ono w tej materii znaczące sukcesy11. Nie potrafimy jednak dokładnie określić, kiedy do tego doszło. Możliwe, że stało się to na przełomie roku 214/21�12, bądź na początku 21�? Za tą drugą datą przemawiają dwa powody. Pierwszy to taki, że Syfaks prowadził już od pewnego czasu działania zbrojne przeciwko Punijczykom, co było zapewne skutkiem zaangażowania Kartaginy na innych frontach i osłabieniem jej sił w Afryce oraz sukcesami Rzymian w Hiszpanii1�. Drugi zaś, że w tym właśnie roku król sąsiadującego z państwem Syfaksa plemienia Massyliów14 – Gaja, przyjął punicką ofertę sojuszu1�. Był to skutek z jednej strony odwiecznego konfliktu obydwu plemion,

8 Krótko o państwie Masessyliów zob. T. Kotula, Masynissa, Warszawa 1���, s. 14-1�.� Liwiusz, XXIV, 48.10 Ibidem. Prawdopodobnie w postaci jakichś afrykańskich nabytków terytorialnych kosztem Kartaginy i jej sojuszników.11 Ibidem.12 Rok 214 podaje R. A. Gabriel w swojej pracy Scypion Afrykański Starszy, tłum. J. Jedliński, Poznań 2010, s. 1�2. Nie podaje on jednak żadnego odnośnika do źródeł czy literatury, który by potwierdzał tą datę.1� Do której mogła się również przyczynić potencjalna działalność agentów rzymskich.14 O kraju Massyliów, zob. Kotula, op. cit., s.1�-1�.1� Liwiusz, XXIV, 4�.

Polityka

4�1/2011

Maurowie walczący z Dakami. Relief z ko-lumny Traja-na w Rzymie.

z drugiej być może potwierdzenie wcześniejszych podbojów, kosztem Kartaginy i możliwością po-zyskania kolejnych kosztem silniejszego sąsiada1�. W zamian Gaja miał dostarczyć kontyngentów lotnej jazdy numidyjskiej, która miała wspierać wojska kartagińskie, nie tylko w samej Afryce, ale również na dalekich frontach tego konfl iktu. Wiekowy już Gaja, nie mógł poprowadzić sił swojego plemienia w pole, dlatego dowództwo nad nimi przekazał swojemu synowi Masynissie, który rozpoczął działania od wojny z Syfaksem. Jedynych informacji o tym konfl ikcie dostarcza nam Liwiusz, który stwierdza, że Syfaks poniósł klęskę pod Mulukką (ob. Moulouya)1� tracąc ponoć �0 tys. ludzi, uciekając szukał schronienia aż w Mauretanii18. Bardziej prawdopodobne wy-daje się, że doszło jedynie do walk granicznych w okolicach Cyrty, mających potwierdzić zawarcie sojuszu pomiędzy Gają, a Kartaginą.

Na służbie Kart Hadaszt – Hiszpania

Wiosną 212 roku Masynissa wraz z kontyn-gentem jazdy numidyjskiej zostaje przetranspor-towany do Hiszpanii. Miał tam wspierać armie

1� Kotula, op. cit., s. 1�.1� Liwiusz, XXIV, 4�; zob. też: P. G. Walsh, Masinissa, „Th e Journal of the Roman Studies”, ��, 1���, s. 1�0.18 Zob. przypis 1�.

punickie w walce z przebywającymi tam od 218 r. wojskami Publiusza1� i Gnejusza Scypionów, którym udało się zająć znaczną część wschod-niego wybrzeża Iberii, zadając przy tym wiele klęsk broniących jej armiom kartagińskim20. Pierwsze sukcesy na froncie hiszpańskim jeźdźcy numidyjscy Masynissy osiągnęli w bitwie pod Castulo, w górnym biegu rzeki Baetis, na przeł. 212/211 r. Wtedy to prowadząc taktykę wojny szarpanej nieustannie dniami i nocami siedział mu [Publiuszowi – przy. aut.] jak wróg pod bokiem, przyczynił się do walnego zwycięstwa wojsk kartagińskich pod wodzą Hazdrubala Barkidy21. Armia rzymska uległa rozgromieniu, a wśród poległych znaleźli się również obydwaj Scypiono-wie. Następnie obaj zmusili ocalałe resztki armii

1� Publiusz przybył do Hiszpanii w 21�.20 O pierwszym etapie wojny w Hiszpanii zob. Appian, ks. XIV-XVII; M. Cary, H. H. Scullard, Dzieje Rzymu, t. I. tłum. J. Schwakopf, Warszawa 1��2, s. 2�8-2�2; R. A. Gabriel, Scypion… s. 80-8� oraz 1��-18�; K. Kęciek, Wojna Hannibala, Warszawa 200�, s. 28�.21 Liwiusz, XXV, �4; Kotula, op. cit., s. 20; S. Lancel, Hannibal, tłum. R. Wiśniewski, Warszawa 2001, s. 212. Szerzej o wojskowości numidyjskiej zob. Kęciek, Wojna…, s. 1�2; Gabriel, op. cit., s. �0-�1; Lancel, op. cit., s. 1�2; P. Connoly, Greece…, s. 14�-1�0. Zdaniem autora, Conolly użył w swej pracy bardzo trafnego określenia wobec Numidów – „mounted peltast” („konnych peltastów”) zob. Connoly., op. cit., s. 1�0; M. Maciejowski, Wojna jugurtyńska 111-105 p.n.e., Zabrze 2008, s. �0-�0.

Rzym

4� 1/2011

rzymskiej do odwrotu za rzekę Ebro. Sytuacja militarna obu stron w Hiszpanii powróciła do stanu sprzed roku 218. Działania zbrojne miały zostać wznowione dopiero w roku następnym, kiedy to do Iberii przybył obrany przez senat nowy konsul – Publiusz Korneliusz Scypion, który jak się miało niedługo okazać zmienił sytuację militarną w tym regionie na korzyść Rzymu. Po tej bitwie Masynissa kilkakrotnie powracał do Afryki (210, 20�) zapewne w celu gromadzenia i wysyłania nowych kontyngentów numidyjskich na służbę punicką22. Potwierdza nam to Liwiusz opisując wypad morski Marka Waleriusza Messali w rejonie Utyki2�. W tym czasie sytuacja w Hiszpanii zmieniła swój obrót. Korneliusz Scypion rozpoczął nową rzymską ofen-sywę, która zakończyła się zdobyciem ważnego portu Nowa Kartagina (Carthago Nova)24, oraz klęską wojsk punickich pod wodzą Hazdrubala Barkasa pod Baecula. To spowodowało liczne odstępstwa plemion hiszpańskich wcześniej zwią-zanych z sojuszem, z Kart Hadaszt, po raz drugi w tak krótkim okresie czasu. Przyczyniło się to znacząco do odniesienia ostatecznego zwycięstwa Rzymian w Iberii. Po klęsce pod Baecula, od razu po powrocie z Afryki, Masynissa wraz z � tys. doborowych jeźdźców otrzymuje za zadanie prowadzenia wojny podjazdowej i urządzania karnych ekspedycji wobec tych plemion, które dopuściły się przejścia na stronę rzymską2�.

Do pierwszego bezpośredniego spotkania Numidyjczyka z wodzem rzymskim doszło w r. 20� pod Ilipą. Wtedy to jego jeźdźcy wraz z jazdą punicką pod wodzą Magona rozpoczęli atak na wojska rzymskie budujące obwałowania swoje-go obozu. Scypion nie dał się jednak zaskoczyć i rzucił przeciwko tym natarczywym napastnikom swoją własną jazdę ustawioną na wzgórzu. Jednej części rozkazał uderzyć na Magona (Leliusz), a drugiej, którą sam poprowadził, na Masynissę. Nakazał, aby nie dopuściła ona Numidów do wykonania zwrotu. Było to jednym z elementów ich taktyki, który okazał się skuteczny gdyż ci lekkozbrojni jeźdźcy, nieposiadający długich włóczni, a tylko oszczepy, nie mogli nawiązać

22 Liwiusz,XXIV, 48.2� Liwiusz, XXVII, �. Mówi o tym, że Massynisa zgromadził � tys. konnych, z którymi chciał się przeprawić do Hiszpanii.24 O oblężeniu Nowej Kartaginy zob. K. Kęciek, Dzieje Kartagińczyków, wyd. II, Warszawa 200�, s. 20�-208.2� Liwiusz, XXVII, 20.

równej walki z Rzymianami, którzy zmusili ich do odwrotu2�, co umożliwiło im dokończenie budowy obozu. Dzięki tej taktyce „synowie wil-czycy” odnieśli w głównej części batalii kolejne zwycięstwo nad oddziałami Masynissy2�. Sama bitwa zaś zakończyła się klęską Punijczyków28. Po niej Numida wraz ze swoją konnicą udał się w rejon Gades, który stanowił jeden z ostatnich przyczółków Kart Hadaszt w Hiszpanii. Masynissa widząc diametralną zmianę sytuacji, do jakiej doszło w Hiszpanii, spowodowaną obecnymi i wcześniejszymi klęskami kartagińskimi oraz masowym odstępstwem ludów hiszpańskich, zaczął poważnie zastanawiać się nad zmianą frontu2�. Mocnych powodów, które go w tym utwierdziły dostarczył mu sam Scypion, poprzez odesłanie wraz z bogatymi darami siostrzeńca Masynissy – Massywy, którego odkryto pośród jeńców afrykańskich wziętych po bitwie pod Ilipą�0. Chciał tym sposobem pozyskać sobie osobę młodego księcia oraz jego konnicę, o któ-rej wyczynach mógł się przekonać uczestnicząc w bitwie pod Kannami, ale również korzystając z informacji dostarczonych przez niedobitki armii swojego ojca oraz wuja. Niemałą rolę ode-grało również wysłane wcześniej przez Syfaksa poselstwo, Scypion chciał bowiem wykorzystać afrykański separatyzm do utworzenia drugiego (a w zasadzie trzeciego) frontu w Afryce �1. Na decyzję Masynissy musiały również wpłynąć płynące z Afryki wieści, które mówiły nie tylko o śmierci jego ojca, ale również o rozpętaniu się w królestwie Massyliów wojny domowej. Dużą rolę odegrała również, przynamniej jeżeli wierzyć źródłom, kwestia Sofonisby (o niej szerzej niżej), która została wydana za żonę Syfaksowi przez Hazdrubala Giskona.

W związku z tymi wydarzeniami, spotkał się on potajemnie z Juniuszem Sylanusem przedsta-wicielem Scypiona w okolicach Gadesu, gdzie doszło do potajemnego zawarcia porozumienia w sprawie nawiązania pomiędzy nimi współpracy�2. 2� Appian, XXV; Liwiusz, XXVIII; Lancel, op. cit., 2��; Stubbs K., Scipio’s Masterpiece. The battle of Ilipa, “Ancient Warfare Magazine”, 4, 200�, s. ��.2� Appian, XXVII.28 Szerzej o bitwie pod Ilipą zob. Stubbs, Scipio’s Maserpiece…, s. �2-��; Lancel. op. cit., 2�4-2��.2� Walsh, op. cit., s. 1�0.�0 Gabriel, op. cit., s. 1�2.�1 Lancel, op. cit., s. 1��.�2 Wg Liwiusza (XXVIII, ��), Masynissa spotkał się tylko z Scypionem.

Polityka

4�1/2011

Ustalono na nim, że w zamian za pomoc swojej jazdy, Masynissa otrzyma rzymskie wsparcie w celu uzyskaniu korony królewskiej. Zobowiązał się również przy tym do wpierania Scypiona po jego lądowaniu w Afryce��.

Wojna domowa w Numidii

Sędziwy władca królestwa Massyliów Gaja zmarł na początku 20� r. Władzę przejął po nim Oezalkes�4, ale ten również już w sile wieku, po krótkim okresie rządów również zmarł��. Wtedy władztwo po nim przejął jego syn Ka-pussa, który jednak nie cieszył się uznaniem poddanych��. Przeciwko jego rządom wystąpił brat Oezalkesa – Mazetullus, rozpoczynając tym samym wojnę domową we wschodnim państwie Numidów. Nie mamy zbyt wiele wiadomości o przebiegu tego konfl iktu, poza �� Op. cit., s. 18�-18�. Wg niego w spotkaniu wziął udział Scypion; Kęciek, Dzieje…, s. 21�.�4 W artykule zastosowałem dwie pisownie jego imienia – Oezalkes i Oezalos.�� R.A. Gabriel oskarża Masynissę, że miał on znaczący wpływ na śmierć swojego ojca i stryja. Jednakże nie podaje żadnych odnośników do literatury. Zob. Gabriel, op. cit., s. 1�2. Z powodu braku materiałów źródłowych, nie możemy potwierdzić tej wersji wydarzeń.�� Liwiusz, XXIX, 2�.

tym, że główny prowodyr starcia, po zebraniu licznej armii wyruszył pod Cyrtę. Doszło tam do bitwy, w której to Kapussa został pokonany. Jednakże Mazetullus nie przejął władzy, ale mianował panującym młodszego syna zmarłego króla – Lakumezesa, samemu stając się jego opiekunem. Był jednak faktycznym władcą królestwa, który ponadto uzyskał poparcie zarówno wschodniego jak zachodniego sąsiada, gdyż okazał się podobnie jak jego brat władcą o nastroju prokartagińskim. Otrzymał za to rękę byłej żony Oezalosa, która była siostrze-nicą Hannibala��. W związku z powstałym chaosem w państwie, Masynissa widział swoją życiową szansę, dzięki której mógł uzyskać tron po swoim ojcu. Dotychczas nie mógł na nim zasiąść, ze względu na numidyjskie prawo dynastyczne, którego główną zasadą było to, że władzę po zmarłym panującym przejmował jego najstarszy brat, a w razie jego śmierci panowanie przejmował jego najstarszy syn�8. Sam zaś był bratankiem Oezalosa, a Mazetullus jego synem, co powodowało, że jego szanse na

�� Kotula, op. cit., s. 22.�8 O numidyjskim prawie dziedziczenia zob. Kotula, op. cit., s. 2�-2�; A. M. Eckstein, Senate and General. Individual Decision and Roman Foreign Relations, 264-193 B.C., Berkeley-Los Angeles-London 1�8�, s. 2��.

Monety królów nu-midyjskich. Po lewej Syfaksa, po prawej Masynissy.

Rzym

48 1/2011

uzyskanie korony były diametralnie mniejsze��. Tę sytuację szczególnie podsycał fakt, że sam wtedy przebywał jeszcze w Hiszpanii. Jednakże zarówno Oezalkes jak i Mazetullus złamali tę zasadę, co dawało Masynissie mocny powód do walki o tron, gdyż mógł się on ogłosić obrońcą dotychczasowego porządku.

Zabrawszy ze sobą niewielki kontyngent swoich jeźdźców, przepłynął Cieśninę Gibral-tarską. Było to spowodowane niewielką liczbą okrętów oraz tym, że Scypion chciał wykorzystać jego Numidów podobnie jak Kartagińczycy w roku 208 do walki z opornymi plemionami Celtyberów i Iberów, wobec których odnosił wcześniej znaczące sukcesy. Było to także jednym z warunków zawartego pomiędzy nimi porozu-mienia. Po przepłynięciu Słupów Heraklesa40 i stanięciu na afrykańskiej ziemi41 udał się do Mauretanii gdzie został mile przyjęty przez tamtejszego króla Bagę, który poparł jego pre-tensje do tronu. Ta deklaracja miała charakter polityczny i miała spowodować strach u jego wschodniego sąsiada. Oprócz poparcia, Maur daje Masynissie eskortę w postaci 4 tys. jeźdź-ców, z tym, że mieli mu towarzyszyć do granicy jego kraju42. Następnie nakazał ich odesłać, nie zakazując jednak tego, aby dokonywał on wśród nich zaciągów. Poza tym Massylijczyk wysłał wici do swoich zwolenników w kraju, że przybywa walczyć o tron z uzurpatorem i jego marionetką.

Massynisa w drodze do swojego państwa wykorzystał nadmorskie szlaki handlowe, co znacząco przyśpieszyło jego przybycie do kraju. Tutaj na samym początku udaje mu się zebrać tylko �00 ludzi, nie licząc, nieznanej liczby tych, których zabrał ze sobą z Hiszpanii oraz Maurów z eskorty Bagi4�. Z tymi nielicznymi siłami udaje mu się zaatakować i doprowadzić do rozproszenia w pobliżu Thapsy przeważają-cego liczebnie wojska Lakumezesa, który udał się z nakazu Kartaginy do Syfaksa, aby zawrzeć z nim sojusz. Szczególnie zależało na tym Ha-

�� Eckstein, Senate and General…, s. 2��.40 Ob. Cieśnina Gibraltarska.41 Appian (VIII, 10) przekazuje nam niepotwierdzoną w innych źródłach informację o tym, że Hazdrubal Giskon chciał dokonać zamachu na Numidę. Wysyłając wraz z nim grupę wiernych swoich jeźdźców, ale temu udało się uciec (Appian, VIII, 11)42 Kotula, op. cit., s. 28.4� Ibidem.

zrubalowi Giskonowi, chcącemu go pozyskać dla Kartaginy44. Samego jednak Lakumezesa, nie udaje mu się pojmać. Po tym sukcesie pod sztandary Masynissy zaczęły przybywać liczne zastępy jeźdźców, powiększając znacząco jego armię, którą zaczął szkolić w taktyce ataków, zwrotów i udawanych ucieczek. Dzięki temu udało mu się pokonać, w nieznanej z nazwy bitwie, w okolicach Cyrty, przeważające siły uzurpatora oraz jego marionetki, którzy uciekli do Kartaginy. Numida uzyskał tym sposobem tron królestwa Massyliów. Aby uchronić się przed potencjalnym wykorzystaniem swoich wrogów przez Kartaginę, zgodził się udzielić im amnestii i powrócić do kraju. Obydwaj uciekinierzy skorzystali z tego prawa pomimo namów kartagińskich notabli4�.

Działania Masynissy przed i po przybyciu Scypiona do Afryki

Scypionowi zależało nie tylko na pozyskaniu Masynissy, który w zasadzie nie miał mu nic do zaoferowania poza swoimi ludźmi, ale przede wszystkim na Syfaksie władcy kraju Masessyliów. W związku z tym wysłał z Hiszpanii na pięciu okrętach poselstwo pod kierownictwem Leliusza. Poza licznymi darami oraz gwarancji sojuszu wysłał ich z wiadomością, że poza tym może uzyskać hojną nagrodę od senatu za okazaną pomoc4�. Prawdopodobnie obiecano mu jakieś nabytki terytorialne kosztem Kartaginy. Ten zgodził się ale pod warunkiem, że ratyfikacja rozmów odbę-dzie się wraz z osobistym przybyciem Scypiona. Ten od razu po powrocie Leliusza, na dwóch okrętach, udał się do królewskiego portu-stolicy Sigi. Jednocześnie zmierzały tam również okręty kartagińskie pod wodzą Hazdrubala Giskona, które próbowały przejąć rzymskie korabie. Dzięki sprzyjającym wiatrom oraz przypływowi udało się im wpłynąć bezpiecznie do portu. Podobnie jak Scypion również Kartagińczycy chcieli pozyskać sobie tego numidyjskiego kacyka. W związku z zaistniałą wyjątkową, a zarazem groźną sytuacją, Syfaks zaprosił obydwu swoich gości na ucztę.

44 Kotula, s. 22; L. A. Thompos, Carthage and the Massylian “Coup d’État” of 206 B.C., “Historia. Zeitschrift für Alte Geschichte”, vol. �0, 1�81, s. 122. Wg tego drugiego do starcia doszło w pobliżu portu Rusicade.4� Thompson, s. 12�.4� Liwiusz, XXVIII, 1�.

Polityka

4�1/2011

Na niej według przekazów antycznych goście za-chowywali się przyjaźnie, a sam Kartagińczyk był ponoć pod wrażeniem Rzymianina4�. Gospodarz zaś zachowywał się wobec swoich gości bardzo życzliwie, obu obiecując swoją przyjaźń i chęć zawarcia sojuszu. Jednakże ostatecznie zawarł go z Kartaginą, ponieważ Hazdrubal Giskon obiecał mu swoją córkę Sofonisbę za żonę. Scypion zaś odpłynął nie uzyskawszy nic48.

Po zawiązaniu sojuszu z Kartaginą w roku 20� doszło do działań przeciwko Masynissie, rozpoczętych przez Syfaksa, który uderzył na zachodnią granicę Massylii w rejonie Cyrty. Jego przeważające siły zadały serię klęsk Mas-syliom4�. Sam Masynissa został zmuszony do ucieczki w góry Ballus, w których to prowadził działania partyzanckie do momentu przybycia Scypiona, zostając tym samym banitą�0. W ramach zacieśnienia traktatu Syfaks oddał Kartaginie tereny zagrabione wcześniej przez Gaję. Sytuacja miała się jednak niedługo zmienić, w związku z wylądowaniem Scypiona w Afryce, pomimo gróźb samego Syfaksa, że wystąpi przeciwko niemu, kiedy ten postawi swoją stopę na ziemi afrykańskiej.

Scypion wylądował w Afryce, na przylądku Farna w rejonie Utyki, której rozpoczął oblęże-nie. Wtedy to również po uprzednim zdobyciu portu Rusicade (ob. Skida)�1, przybył do niego Masynissa z 200 jeźdźcami, aby wypełnić za-warte w Hiszpanii porozumienie o przyjaźni�2. W niedługim czasie jego niewielki zastęp miał pokazać swoje umiejętności bojowe zdobyte podczas toczonych wcześniej walk. Było nim starcie z oddziałem jazdy punickiej pod wodzą Hannona, syna Hazdrubala Giskona, pod wieżą Agatoklesa niedaleko Utyki. Numidzi Masynissy zostali wysłani w stronę miasteczka Salecja, aby posłużyć jako przynęta. Prowadzili taktykę pozorowanych odwrotów i ataków, którą wywiedli Kartagińczyków z miasta. Ci wpadli na zastawioną zasadzkę pomiędzy dwoma 4� Appian, XXXVIII.48 Liwiusz, XXVIII, 1�. Wg Liwiusza Scypion zawarł przymierze z Syfaksem, co nie było prawdą. Mając głównie na celu przysłonięcie niepowodzenia rozmów konsula.4� Liwiusz, XXIX, �1-�2.�0 Ciekawy opis tych wydarzeń ukazuje Liwiusz, XXIX, ��-�4.�1 Maciejowski, op. cit., s. 2�.�2 Eckstein uważa, że tych jeźdźców mogło być nie 200, a 2000. Zob. Eckstein, op. cit., s. 240, przyp. 1�.

wzgórzami, kiedy to główne wejście pomiędzy nimi zablokowali Rzymianie pod wodzą Leliusza, a z boku uderzyli jeźdźcy Numidy��. Doprowa-dziło to do rozbicia wojsk punickich, których wódz został wzięty do niewoli. Skutkiem tego było uwięzienie przez Giskona, przebywającej wtedy na terytorium kartagińskim, matki Masynissy. Została ona potem uwolniona na zasadzie wymiany jeńców�4.

Oddział Hannona był jednak forpocztą większej i potężniejszej, kilkudziesięciotysięcznej armii, dowodzonej przez Hazdrubala Giskona, wspieranego przez jeźdźców Syfaksa. Ze względu na porę roku (zima) doszło do rozmów obu stron w celu zawarcia rozejmu, który okazał się tylko pozorny. Dzięki niemu Scypion uśpił czujność wojsk afrykańskich. Wiosną 20� roku Scypion łamie jego postanowienia i uderza nie-spodziewanie na ich nieufortyfikowane obozy. W tej akcji bierze również udział Masynissa, który wraz z Leliuszem miał zaatakować obóz numidyjski. Ich oddziały podpaliły trawy wo-kół obozu, co spowodowało popłoch i wielkie zamieszanie, w którym ludzie Syfaksa, nie mogli stawić uporządkowanego oporu, ginąc to albo od płomieni bądź od numidyjskich lub rzymskich mieczy��. W niedługim czasie po zebraniu nowych sił Hazdrubal i Syfaks stawiają po raz kolejny wyzwanie Rzymianinowi. Do kolejnego starcia z udziałem Masynissy dochodzi na Wielkich Polach w dolinie Bagradasu, gdzie Kartagińczycy i ich sprzymierzeńcy ponoszą ponownie klęskę��. Syfaks wycofuje się do swo-jego kraju, aby go bronić przed najeźdźcami, a Punijczycy rozpoczynają pertraktacje pokojowe licząc jednak na powrót zwycięskiego, wciąż przebywającego w Italii Hannibala. W pościg za Syfaksem wyrusza Masynissa, który oprócz walki z potencjalnym zagrożeniem masessylskim otrzymał zgodę od Scypiona do poszerzenia swojego państwa ich kosztem��. Wraz z nim zostaje wysłany z kilkoma kohortami Leliusz, który poza wspieraniem Numidy militarnie, miał go przede wszystkim pilnować przed

�� O bitwie zob. Kasjusz Dion, XVII, ��; Gabriel, op. cit., s. 210-211.�4 Kasjusz Dion, XVII, ��.�� O spaleniu obozów zob. Polibiusz, XIV, 1-�; Appian, XIX-XXIII; Liwiusz, XXX, �-�; Gabriel, op. cit. 21�.�� O bitwie na Wielkich Polach zob. Polibiusz, VI-IX; Liwiusz, XXX, 8.�� Appian, XXVI.

Rzym

�0 1/2011

wszelaką zmianą frontu. Do starcia pomiędzy stronami doszło nad rzeką Ampsagą 24 czerwca 204 r. w okolicach Cyrty. Źródła nie przeka-zują nam zbyt dokładnie opisu jej przebiegu, podając za jeden z powodów klęski Syfaksa natychmiastową ucieczkę jego wojsk, które poniosły przy tym ogromne straty�8. Syfaks schronił się w mieście, ale poddał je później bez oporu, oddając się do rzymskiej niewoli. Tym samym główny przeciwnik Masynissy w Numidii został pokonany, ale droga do peł-nej i samodzielnej władzy była jeszcze daleka. Pozostał, bowiem jeszcze syn Syfaksa Wermina, a także liczni wodzowie szczepowi, którzy nie chcieli jego rządów, kładąc swoją nadzieję na sojusz z Kartaginą.

W tym miejscu należy poświęcić kilka słów wspomnianej wyżej Sofonisbie, której kwestia jest na tyle ciekawa, że powinien jest zostać po-święcony de facto osobny artykuł. Przechodząc zaś do rzeczy, Kartaginka była córką Hazdrubala Giskona, którą cechowała uroda oraz wielka inteligencja. O ile te informacje mają pewną podstawę, to więcej trudności sprawia jej ofi-cjalny stan cywilny, który różni się w zależności od źródła. Jedne z nich mówią, że była ona od razu żoną Masynissy��, inne zaś piszą o tym, jakoby była już poślubiona z Masynissą, ale następnie pod wpływem politycznych rozgrywek została oddana Syfaksowi�0. Nie czas i miejsce jednak by to rozsądzać. Po klęsce Syfaksa Masynissa ożenił się z Punijką�1. Jednak nie cieszył się zbyt długo szczęściem małżeńskiego łoża. Po tym jak wrócił do Scypiona wraz z 10 tys. kontyngentem wojowników�2, otrzymał od niego rozkaz sprowadzenia jej do siebie. Spowodowane to było ostrzeżeniami Syfaksa, którego Rzymianin traktował jak honorowe-go jeńca i swojego doradcę��, a ten ostrzegał

�8Appian, XXVI. Autor ten podaje, że w tej bitwie padło po stronie Syfaksa 10 tys. ludzi, a do niewoli dostało się � tys., Rzymianie zaś ��, a Masynissa �00 ludzi. O bitwie zob. Liwiusz, XXX, 11; zob. też: Kotula, op. cit., s. 4��� Diodorus Siculicus, XXVI, �.�0 Appian, XXX; Liwiusz XXX, 1�-1�. Zob. również przyp. 40 o kwestii Sofonisby zob. też: Kotula, op. cit., s. 48-��; Lancel. op. cit., s. 2�2-2�4.�1 Liwiusz, XXX, 12.�2 Polibiusz, XV, �. Było to � tys. lekkozbrojnych i 4 tys. konnych.�� Diodorus Siculicus, XXVI, �.

go przed Sofonisbą�4. Wynik tego spotkania mógł być tylko jeden – jej śmierć. Było to spowodowane tym, że kobieta ta była, nie tylko powodem fiaska wcześniejszych pertraktacji z Syfaksem, ale mogła też przyczynić się do przejścia Masynissy na stronę Kartaginy. Próby jej obrony przed wyrokiem Scypiona, czynione przez Masynissę spełzły na niczym, aby więc uchronić ją przed straszliwym końcem podał jej do zażycia truciznę��. Aby zrekompenso-wać Masynissie tę stratę, urządzono w obozie rzymskim jego uroczyste mianowanie na króla przez Scypiona w imieniu senatu, który je następnie potwierdza��. Miało to ostatecznie związać Numidę z Rzymem.

Prowadzone z Kartaginą pertraktacje zakoń-czyły się wraz z przybyciem z Italii Hannibala, który był ostatnią nadzieją Punijczyków na odmianę losów wojny. Po prawie roku spokoju obie armie wyruszyły w pole, aby rozegrać ostateczną batalię. Dochodzi do niej pod miejscowością Zama. W tej batalii Masynissa stanął ze swoją jazdą na prawym skrzydle��. Jego piechota zaś prawdopodobnie wspierała rzymskich welitów�8. Gdy do walki ruszyła piechota obu stron, Numidowie Masynissy uderzyli na swoich pobratymców służących po stronie kartagińskiej, których zmusili do ucieczki i ruszyli za nimi w pościg. Jednakże nie był on prowadzony zbyt długo, gdyż jego wojska dokonały zwrotu uderzając od tyłu na walczące wojska Hannibala, co przechyliło ostatecznie szalę zwycięstwa na stronę rzym-ską��. Po tej klęsce Kartagina poprosiła o pokój, a Masynissa stawał się jedynym władcą Numi-

�4 Zob. przy. 40.�� Zob. przyp. 40; Appian, XXVII.�� Liwiusz, XXX, 1�; Kotula, op. cit., s. ��; Walsh, op. cit., s. 1�1.�� Polibiusz, XV, �; Appian, XLIV. Wg Liwiusza (XXX, ��) Numidowie stanęli na lewym skrzydle szyku rzymskiego.�8 Gabriel, op. cit., s. 24�. Źródła nawet marginalnie nie wspominają o ich udziale w bitwie co wskazuje, że odegrali w niej bardzo małą rolę.�� Polibiusz, XV, 1�. Liwiusz, XXX, ��, Appian, XLV. Wg Appiana (XLVIII) w bitwie padło 800 ludzi Masynissy.

Polityka

�11/2011

dii�0. Późnej musiała zawrzeć sojusz i zwrócić jego własność,71 przez którą należy rozumieć zapewne nabytki jego ojca.

Podsumowanie

Jak mieliśmy okazję widzieć Masynissa prze-szedł bardzo daleką drogę od kartagińskiego sojusznika, dzięki któremu Kart Hadaszt mogła utrzymać Hiszpanię jeszcze przez kilka lat, do zdrady wobec niej spowodowanej wieloma czyn-nikami. Zapewne dla samego Masynissy nie była to zdrada w dosłownym znaczeniu tego słowa�2. Był on, bowiem synem saharyjskich szczepów, które równie chętnie zawierały jak i łamały zawarte sojusze czy porozumienia. Czyniąc to często pod wpływem chwili, bądź rzeczy, które powinny odegrać w tych kwestiach niewielką rolę (wspomniana wyżej kwestia Sofonisby), lub w celu osiągnięcia własnych korzyści. Masynissa zaś poszedł o krok dalej, postawił wszystko na jedną kartę, mając przy tym świadomość, że los mógł okazać się zmienny. Mógł się o tym przekonać osobiście podczas walk w Hiszpanii, kiedy to po serii klęsk Rzymianie wychodzą z niej ostatecz-nie zwycięsko, ryzykując przy tym praktycznie wszystko. Jak się potem okazało ryzyko to mu się opłaciło. Zyskał więcej niż mógłby osiągnąć będąc pod skrzydłami Kartaginy. Pomimo wielu niepowodzeń, stopniowo po „przysłowiowej” grudzie, udało mu się to, czego nie osiągnął żaden z przedstawicieli jego ludu – zjednoczył prawie całą Numidię, której został jedynym władcą. Dał tym samym początek państwu numidyjskiemu, które wyszło spod cienia Kartaginy i dotychczasowego zaścianka rządzonego przez wiecznie skłócone plemiona numidyjskie. Państwo to miało jeszcze odegrać znacząco rolę w dalszych antycznych dziejach basenu Morza Śródziemnego. Ale to już zupełnie inna historia…

�0 Tu należy zaznaczyć to, że aby nim się stać w pełni musiał on jeszcze pokonać syna Syfaksa oraz wspierających go nieprzychylnych mu wodzów plemiennych.�1 Liwiusz, XXX, ��.�2 L. A. Thompson uważa, że zdrada Masynissy była podyktowana dobrem i dbaniem o interesy swojego kraju. Zob. Thompson, op. cit., s. 121.

Bibliografia

Źródła

1. Appian z Aleksandrii, Historia rzymska, t. I., tłum. L. Piotrowicz, Wrocław 1���.

2. Diodorus Siculicus, The Library Histories [w:] http://penelope.uchicago.edu/Thayer/E/Ro-man/Texts/Diodorus_Siculus/home.html [data dostępu 1�.0�.2011 r.]

�. Kokcejanus Dion Kasjusz, Historia rzymska, t. I, tłum. L. Piotrowicz, Wrocław 1���.

4. Liwiusz Tytus, Dzieje Rzymu od założenia miasta, ks. XXI–XXVII, Wrocław 1��2, ks. XXVIII–XXXIV, tłum. A. Kościółek, M. Brożek, Wrocław 1��4.

�. Polibiusz, Dzieje, tłum. S. Hammer, Wrocław 1���.

Artykuły

1. Thompos A. L., Carthage and the Massylian “Coup d’État” of 206 B.C., “Historia. Zeitschrift für Alte Geschichte”, vol. 30, 1981, s. 120-126.

2. Stubbs K., Scipio’s Masterpiece. The battle of Ilipa, “Ancient Warfare Magazine, 4, 200�, s. �2-��.

�. Walsh G. P., Masinissa, „The Journal of the Roman Studies”, ��, 1���, s. 14�-1�0.

Opracowania

1. Cary M., Scullard H. H., Dzieje Rzymu, t. I. tłum. J. Schwakopf, Warszawa 1��2.

2. Connoly P., Greece and Rome at War, Newbury 200�.

�. Eckstein M. A., Senate and General. Individual Decision and Roman Foreign Relations, 264–193 B.C., Berkeley-Los Angeles-London 1�8�.

4. Gabriel A. R., Scypion Afrykański Starszy, tłum. J. Jedliński, Poznań 2010.

�. Kęciek K., Wojna Hannibala, Warszawa 200�.

�. Kęciek K., Dzieje Kartagińczyków, wyd. II, Warszawa 200�.

�. Kotula T., Masynissa, Warszawa 1���.

8. Lancel S., Hannibal, tłum, R. Wiśniewski, Warszawa 2001.

�. Maciejowski M., Wojna jugurtyńska 111–105 p.n.e., Zabrze 2008.

10. Picard-Charles G., Hannibal, tłum. Z. Stein, Warszawa 1��1.

Źródła ilustracji

http://www.livius.org/cart, hage.html

http://www.africaresource.com/rasta/sesostris-the-great-the-egyptian-hercules/lusius-quietus-commander-of-the-imperial-cavalry-of-the-romano-moorish-army-the-black-romans-by-oguejiofo-annu/)