UDK 911.3:338.924 (497.115) = 861

Asían Puška*

INDUSTRIALIZACIJA KOSOVA KAO INOVACIONI PROCES

Industrializacija označava novi vid razvoja produkcionih snaga a time i pro-dukcionih odnosa. Ona izaziva lanac različitih procesa i pojava. Procesom indu-strializacije menja se teritorijalni raspored produkcionih snaga, koje se koncentri-raju na manji prostor.

I pored toga što industrializacijom koncentriraju produkcione snage u pojedi-ne tačke u prostoru, razvojem komunikacija povečava se komunikativnost izmedu ljudi i ostalih elemenata radne i životne sredine. Interakcija izmedu sastavnih ele-menata geografske sredine intenzivira se razvojem industrije, jer ona ubrzava tok i obim razmene materije u datom prostoru i vremenu.

Izmenom načina produkcije menja se i lokacija produkcionih snaga,1 a to znači razvoj novih objekata, novih i postoječih naselja i transformacije prostora u kojem se one lociraju. »Industrija koja zapošljava 10.000 radnika, stvara aglomera-ciju od 40—50.000 stanovnika«.2

Postavlja se pitanje da li se industrializacija može smatrati inovacijom. Pola-zeči od činjenice da je industrijalizacija metod i proces jednog novog načina prerade i proizvodnje materijalnih dobara, koje služe za zadovoijavanje razli-čitih potreba, onda možemo prihvatiti da je to Inovacioni proces. Vojislav Durič u svojoj knjiži »Inovacije u društvu« iznosi da smo inovaciju »generalno odredili kao svaku društveno svrhovitu, raclonalnu i istorijski adekvatnu instrumentalnu i!i teleološku vrednost, koja ima vremenski skorije tačke nastanka ill pramene u formi, funkcij i ili inheretnom sadržaju ili sa kojom su ljudi u skorije vreme stupili u kontakt i koja otuda još nije do saturacije proširena u jednoj omedenoj, zain-teresovanoj društvenoj sredini«.3

»Svaka nova stvar koja je koristna, sadrži koristan rad i stvara novu vred-nost«4 može se smatrati inovacijom. Medjutim, osim materijalnih razlikujemo i ne-materijalne-duhovne inovacije.

Počeci razvoja industrije na Kosovu

Dok se u Zapadnoj i Centralnoj Evropi u 19. stolječu industrija razvija dosta brzim tempom, dotle se u Jugoistočnoj Evropi i njenim pojedinim regijama tek po-čela razvijati. Relativna udaljenost od razvljenih zemalja i regija, kao i potlačenost

" Dr., docent, Geografski inštitut, Prirodno-matematički fakultet, Maršala Tita b. b., 31000 Priština, glej izvleček na koncu zbornika.

1 Gerhard Schmidt-Renner: Elementare Theorie der ökonomischen Geographie. Gotha/Leipzig. 1966, str. 31.

2 Ljubinka Pjanič. Prostorna ekonomija, Beograd, 1972. str. 1975. 3 Vojislav Durič: Inovacije u društvu, Gradina, 1975., str. 163/64.

od strane nerazvijene osmonliiske imperije, učinili su da je oblast Kosova ostala nerazvijena.

Prvi oblici industrial izaci je na Kosovu bili su vrlo skromni. U drugoj polovinl 19. stolječa, kada se na tlu Balkana pojavljuju znaci sitnog kapitalizma, javljaju se i prva industrijsko-zanatska preduzeža, koja su mogla da rade sa skromnim kapitalom i več davno poznatim (starim) mašinama. Tako u drugoj polovini 19. stolječa, pogotovu iza 1880 g., tj. poslije izgradnje željezničke pruge Beograd— Kraljevo—Mltrovica—Skopje (1874. g ) , javljaju se mlinovi, hemijske radionlce za izradu sapuna i prve drvno-preradivačke radlonice, koje su radile na pogon vode, pare ili nafte. Izmedju 1880. i 1910. godine u Kosovskoj Mitrovici, Prištini i Prizrenu postojali su mlinovi lokalne sitne buržuazlje, fabrika sapuna »Misk« (1880. g.) u Prištini i pet radnji za proizvodnji! sapuna u Prizrenu U Kosovskoj Mitrovici tih godina je proradila prva mehanička pilana porodice Dragaj.5 Proizvodi ovih in-dustri jskih pogona bili su namenjeni ne samo lokalnim i regionalnim potrebama, več su se prodavali čak u Grčku i Tursku.

Teška ekonomska i polit ička situacija na Balkanu i česti lokalni ratovi protiv tadašnje turške vlasti nisu omogučil i brži ekonomski razvoj. Od prvog balkanskog pa do prvog svetskog rata, ekonomska i politička situacija nije uopšte poboljša-na. Poslije stvaranja buržoaske Jugoslavije, Kosovo dolazi pod ovu vlast. Tadašnja srpska buržoazija, znajučl za neka prirodna bogatstva na Kosovu, a koja su se koristila od vremena Ilira, Rimljana i Turaka, bila je zainteresirana da ih koristi za svoje interese. Zbog toga je otvorila prve banke u Mitrovici, Peči i Prištini, koje su finansirale razvoj putne mreže i industrijskih pogona izmedu dva svetska rata Izgradena je železnička pruga Kosovo Polje—Peč, te Kosovo Polje—Kuršumlija (koja nije bila dovršena). Zatim su izgradene i popravljene neke ceste uz pomoč lokalne radne snage.

Izmedu dva svjetska rata, potpomognuti od države, lokalni sitni kapitalisti iz-gradili su nekoliko industrijskih pogona u Kosovskim gradovima. Pošto tadašnja država nije imala dosta kapitala i stručnog kadra, odstupila je Trepču, »Novo Brdo«, »Janjevo«, »Ajvaliju« englenskom i francuskom kapitalu na korlštenje.

U toku 1932. godine flotacija u Starom Trgu preradila je 397.963 tona rude clova i cinka, a proširenjem kapaciteta 1937. godine je preradjeno 600.000 tona, a u toku 1940. godine 698.000 tona. Engleska je do 1941. godine od »Trepče« i ostalih pomenutih rudnika izvukla više nego 6 miliona tona rude olova i cinka, 700 000 tona koncentrata olova, 720.000 tona cinka, pirita i dr..°

Izmedu 1929. i 1935. godine u bližini večih naselja podignute su prve hidro-centrale i termocentrale. Godine 1929, koristeči vode Prizrenske Bistrice, izgradena je manja hidrocentrala, 1930. g. hidrocentrala na reci čečeva kod Mitrovice, 1935. godine na Belom Drimu nedaleko od Peči Radavačka hidrocentrala. U gradovima Prištini, Gnjllanu, Elez-Hanu (Beneral Jankovič), Dakovici, Ferizaju (Uroševcu) i »Trepči«, podignute su električne centrale za lokalne potrebe gradova i industrije. U toku 1939. godine proizvedeno je 36.954.000 KWh ili 54 KWh na 1 stanovnika, od toga 92,8 % dala je termocentrala u »Trepči«.7

Izmedu dva svetska tata izgradeno je nekoliko pogona za preradu drveta, 1821., 1935. i 1936. u Mitrovici, 1930. u Peči, Prištini i dr. Polufabrikati i fabrikati izvozili su se u ostale krajeve zemlje. U pomenutom periodu u svim večim naselji-ma Kosova izgradeni su mlinovi na parni, naftni ili električni pogon, u Prištini,

4 Vojislav Durič: Inovacije u Društvu . . . str. 165 5 Tahir Avdyli: Zhvil l imi i industrise ne Kosove (Razvoj industri je na Kosovu), Prishtine, 1978. 4 Tahir Avdyli: Zhvil l imi . . . str. 32. 7 Tahir Avdyli: Zhvi l l imi . . . str. 32—45.

Peči, Mitrovici, Uroševcu, Dakovici, Vučitrnu, Rakošu, Kosovom Polju, Orahovcu i Prizrenu. Ukupni kapacitet ovih mlinova je 1931. god. iznosio 6 vagona dnevno. Od 1918. do 1941. god. na tlu Kosova je radilo 11 mlinova.8

U toku ovog perioda je izgradena fabrika cementa »Lepenac« u Elez-Hanu (Deneral Jankoviču) 1936. godine, u Dakovici 1929. god., Mitrovici 1936., Uroševcu.. Peči 1935. godine.

Za vreme drugog svetskog rata nije izgraden ni jedan objekat, osim što su »Trepča« i drugi rudnici iskorišteni od strane Nemačke i Italije za potrebe ratne industrije.

Razvoj industrije u posleratnom razdoblju

U toku rata bili su uništeni ili oštečeni skoro svi postoječi objekti. Najprije su obnovljeni mlinovi (18 mlinova), zatim ciglane, pilane i ponovo su otvoreni rudnici sAjvalija«, »Novo Brdo« (1948/49), »Janjevo«, »Deva« (blizu Dakovice), »Goleš«, »Kišnica« (1961. godine). U toku 1949. godine izgradena je fiotacija u Marevcu ne-daleko od Prištine. Od 1961—1964. godine sledi integracija »Kišnice«, »Ajvalije«, »Novog Brda« (rudnici olova I cinka) I fiotacija u Marevcu sa »Trpečom«.

U posleratnom razvoju industrije možemo izdvojiti dve glavne etape: prva od 1945 do 1957. godine i druga od 1957. do 1975 godine. Prva etapa obuhvata vre-menski period koji se karakteriše vrlo niskom stopom ekonomskog razvoja Kosova, i zaostajanjem u poredjenju sa drugim oblastima naše zemlje. Ovakav razvoj je posledica niskog stepena ekonomskog razvoja kao i investicione politike. Dok su ostale regije zemlje dobila investiciona sredstva bez odredenog roka i obaveze vračanja i sa niskim kamatama, dotle je Kosovo dobilo samo neznatna investicio-na sredstva pod ovakvim povoljnim uslovima.8 Obim društveno-ekonomskih inve-sticija u osnovna sredstva u 1952, 1953, 1954 i 1955. godine bio je manji nego u 1947. dogini. Od 1948. do 1952. godine stopa društvenog produkta per kapita bila je negativna za — 1 , 3 % dok Jugoslavija u celini beleži povečanje društvenog pro-dukta za 0,1 % per kapita.10

Do 1957. godine izgradeni su ovi industrijski objekti: preduzeče za preradu drveta »Napredak« u Prištini, tekstilna fabrika »Kosovka« u Prištini (1952), klaoni-ca i hladnjača u Kosovom Polju (1956.), osniva se Gradevinsko preduzeče u Pri-štini (1951.), pogon za preradu drveta u Mitrovici (1945), fabrike za preradu kože i obuče u Peči (1957) i Prizrenu (1947), fabrika cinkanog posuda u Dakovici (1948), tekstilna industrija u Dakovici (1947), fabrika ulja u Uroševcu (1948), fabrika kon-fekcije u Vučitrnu (1956.), hidrocentrala »Kožnje« u Dečanskoj Bistrici (1957), i Di-kance kod Dragaša (1958), fabrika cementa u Elez-Hanu (Deneral Jankovič). Ovi objekti su uglavnom bili manjeg kapaciteta, osim »Trepče«, ali su posle 1960. god. doživeli proširenje kapaciteta i rekonstrukciju.

Razdoblje izmedu 1957. I 1975. godine može se smatrati kao prva etapa pro-cesa industrijaliazcije Kosova. U toku 1958. godine puštena je u rad fabrika boja i kozmetičkih preparata u Vučitrnu. Iste godine se osniva gradevinsko preduzeče u Uroševcu. Godina 1960. predstavlja početak razvoja prehrambene industrije u Prizrenu (klaonica), zatim prerade plastičnih masa u Orahovcu, fabrika papira i ambalaže u Lipljanu i fabrika cigara u Gnjilanu. Iste godine otvara se rudnik mag-nezita u Strezovcu kod Kamenice. Godine 1961. puštena je u pogon fabrika tekstila

8 Tahir Avdyli: Zhvi l l imi . . . str. 45—47. 9 Ismet Gusija: Ekonomski razvoj Kosova od 1B76 do 1980. godine, »Perpanmi« br. 6, Priština,

1975. 10 Ismet Gusija: Ekonomski razvoj . . . o. c.

u Prizrenu, fabr ika šečera u Peči i osnovani su šumsko industr i jski kombinat u Peči i Uroševcu. Godinu kasni je (1962 ) koriščenjem Kosovskog lignita počinje se proizvodit i struja u termocentral i »Kosovo I« (od 65 MW), zat im ulazi u proizvodnju teksti lni kombinat u Dakovici . U Mitrovici je osnovano metalno preduzeče za pro-izvodnju i popravku prikol ica (u 1963. godini). Godine 1964. puštena je u proiz-vodnju fabr ika amortizera u Prištini, zat im fabr ika lekova i drugih farmaceutsk ih proizvoda u Prizrenu, fabr ika za proizvodnju gume u Suvoj Reki kao i elektrol iza cinka u Mitrovici . Termocentrala »Kosovo II« sa 125 MW je puštena u korištenje 1965. godine, kada je proradi la i fabr ika za proizvodnju elektr ičnih kl jučeva i osi-gurača blizu Obil ica, Iste godine puštena je u proizvodnju nova topionica u Zveča-nu i formirana je štampari ja novinsko- izdavačkog preduzeča »Rilindija« u Prištini.

U toku 1966. godine puštene su u pogon fabr ika zidnih tapeta u Prištini i ne-kol iko automatsk ih i e lektr ičnih mlinova u Prištini, Prizrenu, Mitrovici , Peči, Dako-vici, Lipljanu, Vučitrnu i Rakošu (izmedu Peči i Mitrovice).

Godine 1967. u Mitrovic i izgradnjom fobrike akumulatora počinje f inal izaci ja »Trepčinih« proizvoda. Proizvodnja auto-delova u Peči počela je 1963. godine, a u »Balkanu« počela je proizvodnja trapeznog remenja, u Prizrenu je montirana indu-str i jska hladnjača i izgraden je vinski podrum u Maloj Kruši kod Prizrena. Godinu kasnije, 1969, u Prizrenu je puštena u pogon nova fabr ika za sintet ičko vlakno, koja snabdeva ostale fabr ike teksti la na Kosovu ovom vrstom vlakna.

U toku 1970. izgradeno je 9 važnih industr i jskih objekata: termocentrala »Kosovo III« sa 200 MW, gasif ikaci ja i toplana, fabr ika veštačkog dubriva u Ko-sovskoj Mitrovici , fabr ika taf t ing tepiha u Gnji lanu, fabr ika kvasca i alkohola u Peči i industr i jska hladnjača u Dakovic i . Ove se godine osnivaju pol joprivredno-industr i jski kombinat u Peči, Prizrenu, Kosovom Polju i Uroševcu.

Po broju puštenih industr i jskih objekata najbogati ja može bit i 1971. godina. U ovoj godini su proradi l i ovi objekt i : fabr ika zidnih ploča i keramike u Kamenici, termocentrala »Kosovo IV« sa 200 MW, fabrika metalnih proizvoda u Prizrenu, fabr ika zavesa u Gnji lanu, fabr ika piva u Peči, fabr ika sokova u Suvoj Reci, coca cole u Lipl janu, fabr ika slada u Peči, fabr ika parketa u Dečanima i proširuju se proizvodni kapacitet i »Balkana«.

U toku 1972. godine završeno je ¡oš sedam industr i jskih objekata: fabr ika elektromotora u Dakovic i (u saradnj i sa Energoinvestom), zat im fabr ika elektr ič-nih pegla i metalnih cevi u Uroševcu, fabr ika industr i jskih (plastičnih) džakova u Orahovcu, fabr ika poliestera u Podujevu, tr ikotaža u Gnji lanu i fabr ika azotnog (Tubriva u Obil iču.

Fabrika papira i ambalaže u toku 1973. godine proširuje svoie kapacitete, a ove godine se osamostaluje jedan pogon šumsko- industr i jskog kombinata iz Peči u Istoku, koji se bavi proizvodnjom vrata i prozora.

Fabrika lovačke munici je proradi la je u Srbici 1974. godine, dok je u sledečoj 1975. godini puštena u proizvodnju termocentrala »Kosovo V« sa 200 MW i fabr ika fosforpentoksida. Elektroindustr i ja je dobi la još jedan objekat u 1976. godini. U njemu se proizvode kompletne t rafostanice i drugi elektrodelovi (u Prištini). To-kom 1977. godine opština Srbica dobi ja drugi industr i jski objekat: proizvodnju dečj ih igračaka.

Ulaganja su imala presudan značaj za porast industr i jske proizvodnje. U od-nosu na 1952. godinu f izički obim industr i jske proizvodnje porastao je u 1974. go-dini za 8,1 puta, dok je u 1975. godini bio veči od godinu dana ranije za 10,1 % , a u 1976 za 5,3 °/o.n

11 Ismet Gusija: Prirodna bogatstva u funkci j i razvoja SAP Kosova, referat podnet na medju-narodnoi konferencij i . Priština. 1977, str. 3.

Razvoj industrije možemo izraziti i preko broja zaposlenih u ovoj privrednoj grani.

Tabela 1. Broj zaposlenih u industrij i

1955 1960 1965 1970 1975

15296 23123 31833 37944 51858

Bazični index 66,1 100 137,7 164,1 224,3

Izvor podataka: Statistički godišnjacl SFRJ.

Broj zaposlenih u industrij i i rudarstvu od 1960. do 1975. godine povečan je za 2,2 puta, a od 1955. godine za 3,4 puta (indeks 339). Prateči podatke broja zaposle-nih po svim godinama od 1960. do 1975 možemo uočiti da postoje tri faze poveča-nja broja zaposlenih u industriji i rudarstvu i tO: prva 1962—1965.; druga 1970— 1972. i treča 1974—1975.

DrugI indikator razvoja industrije je udeo industrije u strukturi društvenog proizvoda. Da bismo imali jasniju predstavu o povečanju udela industrije u struk-turi društvenog proizvoda, dat čemo seriju podataka za vremenski period 1947— 1976.

Tabela 2. Struktura diuštvenog proizvoda na Kosovu12

Godine Industrija Poljoprivreda

1947. 22,3 % 53,5 % 1952. 28,3 42,0 1957. 22,9 55,6 1962. 28,2 40,0 1964. 30,7 39,1 1967. 32,5 35,9 1972. 38,1 23, i 1973. 34,1 25,6 1974. 35,6 24,6 1975. 36,2 25,0 1976. 37,2 24,5

Uspon industrije nije bio pravolinijski, jer je bilo i padova u udelu industrije u društvenom proizvodu. Udeo industrije je nadmašlo udeo poljoprlvrede tek 1972. godine, i od tada je on veči ali ne tako izrazito.

Granska struktura industrije Kosova

Granska struktura industrije na Kosovu na njenom početnom stadijumu (1955. godine, bila je dosta jednostavna, jer je u toj strukturi učestvovalo 11 grana, od kojih je dominantno mesto imala obojena metalurgija (49,6% svih zaposlenih), in-

11 Pokrajinski zavoa za statistiku. razvoj Kosova od 1947—1972, Priština 1974, str. 12 i raz-voj Kosova od 193©—1977, Priština 1978, str. 30. (za podatke do 1972, cene su iz 1956. g. a oa 1972—1976. cene su iz 1972. godine).

dustr i ja gradevinskog materi jala (12,7%), proizvodnja uglja (12,4%), nemetali (6 ,3%), industri ja duvana (5,46%), drvna (5,1%) i teksti lna industri ja (4,0%). U ovim granama industri je 1955. godine bilo je 95 ,56% svih zaposlenih u industri j i Kosova, a u struktur i industr i jske proizvodnje 1952. oni su učestvovali sa 85,8%.1 3

Do 1970. godine u struktur i industr i je proširuje se još za pet industr i jskih grana i to: metalnom, elektroindustr i jom, ¡ndustri jom papir a, kože i obuče I indu-str i jom gume. Od 16 zastupl jenih grana u ovoj godinl po broju i učešču zaposlenih najzastupljeni je su bile: obojena metalurgi ja (25,8%), tekst i lna industr i ja (17,5%), proizvodnja uglja (13,3%), metalna (6,5%), industr i ja gradevinskog materi jala (5 ,7%), prehrambena (5,0%) i drvna industri ja (4,8%). Ovih sedam industr i jskih grana imalo je 1970. godine 7 8 , 6 % svih zaposlenih u industr i j i i rudarstvu Kosova. Najbrži porast broja zaposlenih za ovaj period zabeležila je hemijska (107 puta), zatim tekst i lna (10,3 puta) i prehrambena industri ja (skoro 6 puta).

Tabela 3. STRUKTURA ZAPOSLENIH I PROIZVODNJA PO INDUSTRIJSKIM GRANAMA (u %)

Zaposleni Proizvodnja

INDUSTRIJA UKUPNO 1955 1974 1952 1975

111 Elektroenergija 1,4 4,2 3,2 19,6

112 Ugalj 12,4 12,6 6,4 11,0

114 Črna metalurgi ja — 0,86 — 3.2

115 Obojena metal. 49,6 23,17 67,5 19,4

116 Nemetali 6,3 3,9 3,5 2,9

117 Metalna Ind. — 6,4 0,3 7,7

119 Elektro ind. — 1,7 — 2,4

120 Hemijska ind. 0,098 4,6 — 5,0

121 Ind. grad. mat. 12,7 4,8 5,4 3,3

122 Drvna indus. 5,1 4,2 12,5 2,3

123 Industri ja papira — 1,5 — 1,2

124 Teksti lna ind. 4,0 18,2 0,5 10,0

125 Ind. kože I obuče — 3,66 0,3 2,2

126 Indus. gume — 1,36 — 1,6

127 Prehramb. ind. 2,0 4,8 0,4 4,8

128 Graf ička ind. 0,73 2,39 — 1,1

129 Indust. duvana 5,46 1,44 — 1,3

Filmska industri ja — 0,23

13 Ismet Gusija: Prirodna bogatstva u funkci j i . . .

RAZVOJ INDUSTRIJE KOSOVA

Povečanjem broja grana smanjuje se udeo pojedinih grana, a i obojene meta-lurgije, industrije gradevinskog materijala i industrije duvana. Što se tiče vrednosti industrijske proizvodnje, pomenute grane su zabelježile relativan pad, kao i drvna industrija i nemetali (vidi tabelu 3). Elektroenergija i proizvodnja uglja povečali su vrednost proizvodnje za šest, odnosno skoro dva puta. Pozitivan trend pokazali su i črna metalurgija, metalna, elektroindustrija, hemijska i prehrambena industrija. Po broju zaposlenih u toku 1974. godine tri industrijske grane, obojena metalurgija, proizvodnja uglja i tekstilna industrija, učestvuju sa 53,97% od celokupnog broja zaposlenih.

Največe izmene u menjanju redosleda Industrijskih grana po broju zaposlenih dogodile su se u vremenskom intervalu 1955—1970., što se da potkrepiti i koefi-c ien tom korelacije ranga, koji iznosi 0,638.14 Vrednost ovog koeficijenta za vre-menski period od 1970—1974. g. je daleko veča i iznosi 0,977. Ova visoka vrednost

" što je vrednost koefici jenata monja, to su i izmene u redosledu industri jskih grana vece i obrnuto.

koefici jenta pokazuje da nije došlo do znatnih promena u rang listi po broju za-poslenih industr i jskih grana u pomenutom periodu.

Prostorni razmeštaj industrije na Kosovu

Industr i jski objekti nisu podjednako rasporedeni na Kosovu. Geografski razme-štaj zavisi od razmeštaja sirovina, radne snage, razvijene infrastrukture i poli-t ičkog faktora.

U tri razvijenije opštine: Prištini, Mit rovic i i Prizrenu smešteno je 45 ,9% in-dustr i jskih radnlh organizaci ja ili 5 5 , 3 % svih zaposlenih (1975. godine). U sedam opština, gde su smešteni regionalni centr i , nalazi se 74,26% svih radnih organiza-cija iz industr i je ili 81 ,5% zaposienih u industri j i i rudarstvu.

Koncentraci ja zaposlenih u industr i j i po opšt inama možemo prikazati i pomoču indeksa koncentraci je, koji za zaposlene u industri j i 1971. godine iznosi 39,50. On je tri puta veči nego indeks koncentraci je stanovništva, a koji je 1971. godine 11,25. 15 Stepen koncentraci je zaposlenih u industr i j i i rudarstvu i posle sedam godina ostao je skoro isti.

Pomoču koefici jenta lokaci je (LQ)16 možemo pokazati da li je industri ja ili neka njena grana razvijena iznad ili ¡spod proseka regije (Pokrajine). Iznad proseka če biti razvijena ako je vrednost koefici jenta iznad 1, a ispod proseka, koeficient ima vrednost manju od 1.

Vrednost LQ za industr i ju (tj. broja zaposlenih u industri j i) za 1961. godinu su veče od 1 u sledečim opšt inama: Kosovskoj Mitrovic i (3,295), Prištini (1,971), Leposaviču (1,908), Kačaniku (1,857), Bakovic i (1,506), i Lipl janu (1,381). U ostal ih 16 opšt ina LQ je manji od 1 i kreče se od 0,840 (u Gnji lanama) do 0,0044 (u Dra-gašu). U kasni j im godinama, kao što smo videli razvijaju se isti centri i neki drugi regionalni centri, zbog čega u 1975. godini vrednost LQ iznad 1 Ima 8 opština.

Ako se LQ izračunava za pojedine industr i jske grane, onda če ta vrednost biti veča ukol iko u jednoj opšt ini ima manji broj grana i obrnuto. Industri ja uglja je npr. iznad proseka razvijena u Prištini (3,4), a ispod proseka u Lipljanu (0,38). Črna metalurgi ja je 1 0 0 % zastupl jena u Uroševcu, stoga u ovoj opštini ima visoku vrednost (21,4), a obojena metalurgi ja je razvijena u Leposaviču (4,9), Klini (4,5), Mi t rovic i (3,5), dok je ispod proseka u Prišt ini (0,7) i Bakov ic i (0,16).17

Industri ja nemetala ima visoke vrednosti u opšt inama Kamenica (23,2) i Llp-Ijane, zato što je udeo zaposlenih u ovim granama 9 0 , 6 % odnosno 40,1%. Što se t iče vrednosti LQ metalne industri je, one su iznad proseka u opštini Peč (4,6), Dečani (3,4) i Uroševac (1,8), zato što ova industri ja u pomenut im opšt inama za-pošljava 3 6 , 5 % (u Peči), 26,7 % u Dečanima i 14 ,7% u Uroševcu industr i jskih radnika. Kod ostal ih opšt ina vrednost LQ jei spod proseka, iako je broj zaposlenih u ovoj grani znatan u Prištini, Mit rovic i i Prizrenu. Hemijska industri ja je kon-centr i rana u 4—5 centra, stoga su i vrednosti LQ iznad proseka u opšt inama: Otahovac (14,45), Vučitrnu (9,2), Prizren (4,8) i Kosovska Mitrovica (1,96). Industri ja g iaaevinskog materi jala je iznad proseka razvijena u opšt inama: Kačanik (21,7), Podujevo (21,7), Srbica (21,7), Klina (3,08) i Kamenica (1,03). Ova vrsta industr i je

1i Riza čavol i I Aslan Puška: Koncentracija nekih geografskih elemenata na Kosovu, Zbornik PMFa, Priština, 1973, str. 52.

16 Igor Vrišer: Industrializacija Slovenije, Ljubljana, 1977, str. 25. '7 Asllan Pushka: Diferencimi regjional i zhvi l l imit te industrise ne Kosove (Regionalna dife-

renc iac i ja industri jskog razvoja na Kosovu), »Economia« br, 1/1978, Prishtine, 1978, str. 40

je zastupliena i u drugih sedam centara, ali ¡e udeo zaposlenih u ovoj industr i j i nizak, stoga ¡maju LQ vrednost i ¡spod 1.

Drvna industr i ja ima veči značaj u opštini Istok (21,7), Dečani (12,0), Uroševcu (9,4) i Peči 1,98). Industri ja papira je locirana u Lipljanu, stoga LQ ima visoku vred-nost (23,8), a industri ja gume u Suvoj Reci (65,5). Teksti lna Industri ja je iznad pro-seka razvijena u opšt inama: Bakovlca (4,4), Gnji lane (3,8), Prizrenu (2,1) i Vuči-t rnu (3,03). Industri ja kože i obuče je zastupl jena samo u Peči (8,8) i Prizrenu (3,4). Objekti prehrambene industr i je su locirani u 10 opšt ina. Od večeg značaja su u opštinama Viti na (16,1), Orahovac (4,5), Peč (2,7), U roševac (2,5), Suva Reka (1,3), Prizren (1,2) i Priština (1,14).

Duvanska industr i ja je od značaja za opšt inu Gnj i lane (12,7), Prizren (1,76) i Oakovicu (1,26), dok je graf ička industri ja iznad proseka razvijena u Prištini, Pri-zrenu i Kosovskoj Mitrovici .

Osim teksti lne, metalne (delimično), mašinske, elektrotehničke, kožne (delimič-no), gumarske, donekle hemijske industri je, koje nemaju obezbedenu sirovinu na Kosovu, ostale vrste industri je su locirane pored ležišta sirovina. Medut im, treba istači da prehrambena i duhanska industri ja nemaju uvek dovol jnih kol ičina suro-

ZAPOSLENI U INDUSTRIJI KOSOVA 1 9 7 5

HlHIllIll ELEKTROENERGIJA

TTTTFJ PROIZVODNJA UGLJA

H ^ J ČRNA METALURGIJA

i OBOJENA METALURGIJA

I L INDUSTRIJA NEMETALA

| |! | II METALNA INDUSTRIJA

^ ^ ELEKTR, INDUSTRIJA

llilililill HEMUSKA INDUSTRIJA

I .I. IND. GRADEVINSKOG MATERJALA

E S S S I DRVNA IND. I INDUSTRIJA PAPIRA

I : : I : IL TEKSTILNA IND. I IND KOŽE I OBUČE

INDUSTRIJA GUME

PREHRANBENA INDUSTRIJA

H H GRAFIČKA INDUSTRIJA

I J C . I DUHANSKA INDUSTRIJA

vina zbog toga što se poljoprivreda Kosova susreče sa nekim problemima, kao što su sitni i rasparcelisani posedi, nedovoljna stopa mehanizacije, još nedovoljno razvijeni kooperacioni odnosi i neke druge organizacione slabosti.

Prosečna godišnja stopa porasta zaposlenih u industriji u deset poslednjih godina (1965—1975.) največa je bila u opštinama, u kojima je u poslednjim godina ma započeo razvoj industrije. To su opštine Vučltrn (18,8%), Suva Reka (12,1%), Prizren (7,9%), Klina (13,6%), Glogovac (8,0%), Leposavič (6,7%), Peč (5,1%) Itd.

Takodje i vrednosti regionalnih faktora13 za vremenski period 1960—1975. bile su največe u pomenutim opštinama: Vučitrn (6,63) Suva Reka (6,49), Klina (3,97), Prizren (2,69), Vitina (1,81) i dr.19 Opštine, čija vrednost faktora je ispod 1, jesu one koje su zabeležile relativno nizak porast broja zaposlenih u industriji, iako se neke smatraju kao industrijski relativno dobro razvijene kao Mitrovica (0,559), Leposavič (0,88), Kačanik (0,56) itd.

Što se tiče strukture i geografskog razmeštaja industrije na Kosovu možemo reči sledeče:

— sa porastom regionalnog centra raste I broj zaposlenih u industriji (koeficijent korelacije 0,98),20

— sa porastom broja zaposlenih u industriji raste i broj industrijskih grana,

Lokacijski koeficijent: C1975)

<r> oo "o ~r\j <J> oo

•S Urosevaog

a o ID

£6' c t»

š f f

I

Djakovica«

Mitrovica »a Leposavič«̂ Prstna

'8 Igor Vrišer: Industrializacija Slovenije . . . str. 25. '9 Asllan Pushka: Diferencimi regiional I zvhi l l lmit te industrise ne Kosove . . .

str. 41/42. 20 Asl lan Pushka: Diferencimi regiional . . . str. 42.

— sa porastom b roja industrijskih g rana smanjuje se vrednost LQ i koeficijent a specializacije, odnosno što je manji industrijski centar, tirne je vedi udeo za-poslenih u jednoj industrijskoj grani,

— manje razvijene opštine imaju manji broj zaposlenih u industriji i imaju manji broj visoko akumulativnih grana,

— u zapadnom delu, u Dukagjinskoj kotlini, preovladuje laka i preradlvačka, a u istočnom, Kosovskoj kotilni, oboiena i črna metalurgija, hemijska i preradivačka industrija.

Na osnovu vrednosti koeficijenta lokacije i regionalnog faktora, opštine Ko-sova možemo podeliti u četiri grupe:

Lokacioni Regionalni koeficijent faktor

> 1 > 1 Oakovica, Peč, Prizren i Priština

> 1 < 1 Kačanik, Kosovska Mitrovica, Leposavič i Lipljane.

< 1 > 1 Glogovac, Gnjilane, Istok, Klina, Srbica, Suva Reka, Vitina i Vučitrn.

< 1 < 1 Dečani, Dragaš, Kamenica, Orahovac, Podujevo i Uroševac.

Prvoj grupi pripadaju one opštine kod kojih je industrija razvijena iznad pro-seka Pokrajine i zabeležile su porast broja zaposlenih u industrij i iza 1960. godine.

Opštine druge grupe razvile su industriju nešto ranije, te su posljednih godina imale manji porast broja zaposlenih. Medutim i kod njih industrija je razvijena iz-nad proseka.

ZAPOSLENI U INDUSTRIJI I UKUPNO ZAPOSLENI

u DRUSTVENOM SEKTORU

Trečoj grupi pripadaju one opštine koje imaju manje razvijenu industriju od proseka Pokrajine, ali su poslednjih godina uspeli da podignu neke industrijske objekte.

Šest opština ove grupe ¡maju ispod proseka razvijenu industriju, i poslednjih godina nisu uspeli da jače razvijaju industriju i povečavaju broj zaposlenih u industriji.

Dalj i razvo j industr i je na Kosovu

Sama činjenlca da je 69,3% društvenih privrednih investicija u vremenu od 1948 do 1974. godine uloženo u industriju,21 govori o tome da za privredni razvoj Kosova industrija igra, I treba da igra, osnovnu ulogu. Takvo opredeljenje proizilazi otuda što je industr ial izaci ja kao metoda sveukupnog razvoja prihvačena kao naj-bolja alternativa ubrzanog razvoja ovog najnerazvijenog regiona naše zemlje. Dru-ga osnova ovog opredeljenja opire se na velika prirodna bogatstva kojima raspo-laže Kosovo. Prema ekonomskim ocenama mineralnih sirovina Jugoslavije, Kosovo učestvuje sa 10%. Največe učešče ima ugalj (20%), zatim metali (11%). Medutim u strukturi vrednosti mineralnih bogatstava Kosova metali čine 50%, ugalj 4 8 % i nemetali 2%.2 2 U toku 1975. godine 47,3% od ukupne proizvodnje olova i cinka bilo je sa Kosova, medutim, udeo rafiniranog olova je iznosio 70,6%, srebra 7 0 % idr.23

Na osnovu poznatih rezervi može se predvideti da če obojena metalurgija na Kosovu imati i dalju perspektivu razvoja. U vezi s njom kao i sa koriščenjem uglja i gasa, moguče je razviti vrlo razgranatu hemljsku industriju. U toku je izgradnja metalurškog kombinata za koriščenje nikla u Glogovcu. Energetika ima veoma dobru bazu za dalji razvoj na osnovu velikih rezervi uglja (oko 10 miliardi tona). Do sada izgradeni kapaciteti za proizvodnju električne energije od 790 MW proizvode 3,291 miliardi KWh. Sa postoječim kapacitetima »Kosova A« postoji mogučnost pro-izvodnje 5 miliardi KWh. Sa kapacitetima za koje se predvida da se izgrade u tri faze do kraja stolječa, na Kosovu je moguče proizvesti 65,4 miliardi KWh.24

Da je za Kosovo Industrija od večeg značaja govori I podatak da ona obez-beduje Kosovu 94,8% vrednosti izvoza, od toga daje obojena metalurgija 33,07%, ostalo tekstilna, črna metalurgija, elektroindustrija i metalna Industrija.25

Industrija je uticala na povečanje broja zaposlenih u privrednim I neprivred-nim delatnostima, uticala je na porast gradova, razvoj saobračaja i druge infra-strukture. Izmedu stope aktivnog stanovništva u sekundarnim i tercijarnim delat-nostima po opštinama za Kosovo postoji visoka pozitivna korelacija (0.75), a sa pri-marnim vrlo visoka negativna korelacija (—0.91).26

21 Ismet Gusija: Prirodna bogatstva u funkciji razvoja SAP Kosova . . . str. 3. 22 Eugenije Kostič: Ocena mineralriog bogatstva SFRJ i mogučnosti koje ono pruža za dugo-

ročnl privredni razvoj, Ekonomski institut, Beograd, 1974, str. 10 I 11. 23 Ismet Gusija: isti članak, str. 7. 24 »Energoprojekt«, Mogučnosti izgradnje termoelektrana na području SAP Kosova, Beograd.

1975. godine, str. 18. 25 Statistički godišnjak Kosova, Priština, 1978. god., str. 203. 2> Asllan Pushka.- The distrlbution of rural population, structural changes and the impact of

such distribution on the general development of Kosovo, Polish-Jugoslav Geographica! Seminar, Warszawa, 1978, str. 196.

Asllan Pushka

THE INDUSTRIALIZATION OF KOSOVO AS A PROCESS OF INOVATION

Althorgh mlningindustry in Kosova has a long term tradition, it have been de-veloped in mediaeval age, real industrialization began very late. Moderate begin-nings of industrialization date from the end of the XIX century and the beginning of the XX (with less than 100 employees) century. This period is characterized by development of small factories of the wood and foodindustry as well as the in-dustry of building materials.

The development of industry between 1945 and 1957 was moderate. During this period mostly the objects, destroyed during the war, were rebuilt and built some lesser ones. This kind of slow development of industry was result of small ir.vestitions up to the sixties. Till 1958, in Kosova were built objects of small and medium size, altogether 15. Among them, the biggest was »Trepca«. In the year 1955 there were 15.296 employees in industry and mining, and the part of industry in the total social product was only 22,9%.

From 1958 to 1978 more than 60 new industrial objects were built. This kind of a quicker develop of industry caused the covered with fact, that the percentage of industrial workers corresponds with the social product and its portion of total amount of export.

The number of industrial workers increased 3,4 times from 1955 to 1975, or for some 2,2 times from 1960 to 1975. Of total number of employees in 1975, in industry were employed 3 8 % . Although the numbers show that the number of the emplo-yees in industry and mining increased, but if we compare the number of workers and the total number of population, then we can recognise, that this number is not satisfactory one because in the year 1976 only 3,5 of 100 inhabitants were em-ployed in industry and mining.

Till the year 1955, 95,56% of all workers were employed in seven industrial branches (from 14) as follows: half of them were employed in colored metalurgy (49,6%), one quarter in industry of building materials (12,7%) and coal mining (12,4%), and one f i f th in other four branches: nonmetal-industry (6,3%), tobacco industry (5,46%), wood industry (5,1%) and textiles industry (4,0%). Twelve years later this structure was changend, so that the number of indrustrial branches Is widened now from 11 to 16. The portion of workers, employed in coloured me-talurgy has been domlnlshed mostly (from 49,6% to 25,8%).

In this period specific signification of textile and metal industry and of coal-mining has been raised. In mentioned industrial branches 53,9% of all Industrial workers have been employed.

As far as the space concentration of industry Is concerned, it is fairly stressed because in three communes: Prlshtina, Mitrovica and Prizrenl, 45,9% of all fac-tories are placed, or 55,3% of the total number of the employed In Kosova.

In seven regional centres (from 22 of the comunal centres), there are 81,5% of total number of the employed in industry and mining. Indeks of the concen-tration of the employed in industry is 39,7% (1977), and it is three times bigger of that for population (11,25). As far as the structure and the geographical spread in Kosova is concerned, we can say: with the bigness of the regional centres the number of the employees in industry increases (the cooficient of corelation is + 0,98);

— with the increase of the number of industrial workers, the number of industrial branches is increasing;

— with the increase of the number of industrial branches, the worth of LQ as the coeficient of specialization are diminishing;

— the less developed communes have the smallest number of the industrial wor-kers and a smaller number of industrial branches, especially higher-accumula-tive ones;

— in the western Valley of Dukagjini the most frequent are food and metal in-dustry and in the eastern Valley of Kosova colored and black metalurgy, coai-mines chemical, manufacture industry, and electric works.