119

P a u l a P e t r i ~ e v i }

Jedan Bog jedan rod: odnos monoteistikih

vjerskih zajednica prema enskim ljudskim pravima

U ovom tekstu nee biti rijei o vjeri kao o linom doivljaju, potrebi, stavu i opredjeljenju, ve o njenom institucionalnom vidu crkvi/vjerskoj zajednici, ije se polje djelovanja ni u kom sluaju ne ograniava na sferu religioznosti, ve obuhvata, ili nastoji da obuhvati, i sve ostale aspekte naeg svakodnevnog ivota, bilo da oni pripadaju privatnoj (odnosi meu polovima, seksualna i reproduktivna prava), bilo javnoj sferi (politika, mediji).

Kada govorimo o istorijskom presjeku u kontekstu enskih ljudskih prava, ogroman progres koji je ostvaren nakon Drugog svjetskog rata (pravo glasa, pravo na abortus, institucija graanskog braka,1 imovinsko i nasljedno pravo, itd.), dakle upravo u vrijeme u kojem je djelovanje crkve na politiki ivot u zemljama Istone

1. U Srbiji je, recimo, do 1944. godine jedini vaei brak bio crkveni, kao to je u Izraelu i danas jedini vaei brak onaj kojeg zakljui rabin.

I I p o g l a v l j e : l i n o i p o l i t i k o

N e k o j e r e k a o f e m i n i z a m ?

120

Evrope bilo potpuno marginalizovano, doista je neosporan. Meutim, kad god je bila u prilici da igra bilo kakvu ozbiljniju ulogu, crkva je uvijek bila, i to valja naglasiti, izrazito retrogradna i restriktivna po pitanju enskih ljudskih prava. U naem kontekstu, to e na prvom mjestu biti seksualna i reproduktivna prava, jer je kontrola nad enskim tijelom i seksualnou jedna od najsnanijih poluga patrijarhata i jedno od najmonijih sredstava njegovog odranja i osnaenja. Nema te institucije koja u veoj mjeri polae pravo na ensko tijelo i daje legitimitet njegovoj instrumentalizaciji, kolonizaciji i eksploataciji od crkve/vjerske zajednice.

Ako je, pak, rije o dananjem trenutku, kojem u se u analizi najvie posvetiti, i mjestu i znaaju koji crkva ima u naem svakodnevnom ivotu, bez obzira na to jesmo li ateisti/kinje ili vjerujui/e, svjedokinje smo obnavljanja retrogradnih tendencija koje osvajaju sve iri prostor u javnom ivotu, uveavaju i uvruju svoju mo kroz pozitivno pravo2, obrazovanje3, kulturu, i naravno, medije.

I

S v e t e k n j i g e m o n o t e i z a m a i n j i h o v a v j e r s k a p r a k s a n a t e m u

e n s k i h l j u d s k i h p r a v a

Ako stavimo u zagrade ono to se u teolokim krugovima naziva verbalnom inspiracijom, a to je tvrenje da su svete knjige neposredni zapisi Boje rijei, pa je svaki psalm, stih ili sura direktna, sveta i neizmjenljiva Boja tvrdnja, u doslovnom smislu objavljena, otkrivena, onda Talmud, Bibliju i Kuran moemo posmatrati i kao istorijske zapise koji pripadaju religijskoj, ali i pravnoj i knjievnoj tradiciji odreenih naroda. Pisane u konkretnim istorijskim situacijama, redigovane u narednih nekoliko stoljea4,

2. Zakon o crkvama i verskim zajednicama, i naravno novi Ustav Srbije, donesen 2006. godine.

3. Ponovno uvoenje vjeronauke u kole i vraanje Bogoslovskog fakulteta u sastav Univerziteta u Beogradu ime se direktno krio Statut Univerziteta.

4. Miel Onfre (Michel Onfray) govori o dvadeset i sedam vekova radilita u: Ateoloka rasprava, Rad, Beograd, 2005, str. 197.

121

one predstavljaju sliku drutva i postojeih drutvenih odnosa onoga vremena, koji su, obrevi se u svetoj knjizi, pomjereni u mitsko vrijeme, dobili i nebeski legitimitet. Autoritet koji garantuje opravdanost ondanjeg statusa quo, postao je bezupitan, apsolutan, boanski. Svete knjige monoteistikih religija, judaizma, hrianstva i islama, mogu se shvatiti i kao ovekoveena patrijarhalna ideologija5. Monoteizam nije izmislio patrijarhat, on ga je zatekao da deluje unutar drutva i preuzeo ga je opravdavajui ga: on se upisuje u stvari u onodobnu kulturnu tradiciju i posredstvom proroka, koji su sinovi te kulture, govori patrijarhalnim jezikom. Boanska poruka uokvirena androcentrikom vizijom koju deli zajednica kojoj je poruka upuena, iskazana je, dakle, mukim jezikom. Na taj se nain preoblikuje patrijarhat od sluajnog istorijskog stanja u neprevladiv model zasnovan na boanskom autoritetu6.

U cjelini uzev, sva tri monoteizma karakterie, u glavnim crtama, potpuno podudaran stav prema eni: ona nije subjekt i ne vrijedi koliko mukarac. Ona je Drugi, nalije, nainjena od prvog eda i za njega. Ipak, iako je drugostvorena od rebra Adamovog, prva je u grijehu. Postoji, dakle, razlog njenog podreenog poloaja, krivica, prvobitni grijeh koji je inicirala. Seksualizacija krivice, kako bi Onfre (Onfray) rekao. Muko postaje normativ, privilegovan lan niza binarnih opozicija koje se uspostavljaju izmeu ova dva pola. Izvor enske moi stoga mora biti mraan, jer je naslijeen iz doaptavanja sa zmijom u rajskom vrtu: ena ostaje i nakon izgnanstva opasna, tajnovita, nona, po Mjesecu upravljena, vjeni izvor elje, nagovora, zle misli, krvi i ivota. Iako sve tri monoteistike objave posjeduju u sebi i egalitaristiki i neegalitaristiki potencijal, ovaj se prvi, naalost, najee odnosi na nadu u onostrano, na jednakost pred stranim sudom, dok se ivot i odnosi u ovom svijetu reguliu u hijerarhijskom kljuu.

5. Lidija Radulovi, Uenje veri konstrukcija rodnih identiteta putem popular-izacije pravoslavne teoloke literature u: Tradicionalno i savremeno u kulturi Srba, SANU, Beograd, 2003, str. 26.

6. Gracijela Longoni, Poloaj ene izmeu patrijarhata i religije, u Pretei znaci fun-damentalizama feministiki odgovori, ene u crnom, Beograd, 2006, str. 107.

I I p o g l a v l j e : l i n o i p o l i t i k o

N e k o j e r e k a o f e m i n i z a m ?

122

Jevrejin se svojom svakodnevnom jutarnjom molitvom zahvaljuje Bogu to ga nije stvorio enom, dok se ena zahvaljuje Bogu zbog toga to ju je nainio po svojoj volji. Njihovu branu zajednicu moe zakljuiti jedino rabin, i njena osnovna funkcija je reproduktivna. Poliginija je opravdana, ali ne i poliandrija, razvod je na raspolaganju suprugu jednostavno uruivanjem pisma otjeranoj supruzi. ene ne smiju da izuavaju Toru inae obaveznu za mukarce; njima se ne dozvoljava da sudjeluju u minimalnoj grupi od desetoro potrebnih za molitvu minjan (minimum je deset odraslih mukaraca starijih od trinaest godina); za njih nema izbornosti na administrativne i sudske funkcije; odobreno je da posjeduju ali ne i da upravljaju sopstvenim dobrima, to je dunost mua.7 U ortodoksnim sina-gogama one ne uestvuju u bogosluenju, a od mukaraca su od-vojene pregradom.

Jedini valjani izbor koji eni nudi hrianska crkva (pravoslavna ili katolika), jeste ili potpuna apstinencija ili prokreacija. Prvobitni grijeh koji je Eva navukla na ovjeanstvo okajavaju njene keri kroz pokornost muu, ali i poroajne muke koje prate njihovo spasenje na zemlji i njihovu misiju raanje djece. Naoiti teolozi, oslanjajui se na mudrost njima omiljenog Filozofa Aristotela, sasvim su ozbiljno raspravljali o tome ima li uopte ena duu. Procijenivi da je nema u istom smislu kao i mukarac, ovjek u pravom i punom smislu te rijei, ali i da je ima u veoj mjeri nego ivotinje, zakljuili su da se ipak ima ta spasiti za vjeni ivot, ostavivi eni izbor izmeu celibata i materinstva u crkvenom braku. Da bi iskupile taj kolebljivi entitet koji se ipak da nazvati duom, da bi zasluile nebo i okajale grijeh prve od njih ali i svoje sopstvene, one e biti ili monahinje, to je poeljnije, ili majke.8 Izbor je neto iri nego u judaizmu i islamu pravo na celibat i

7. Vidi Onfre, nav. delo, str. 143.8. 1Rim 7:34: Koja je neudata brine se za Gospodnje, kako e ugoditi Gospodu,

da bude sveta i tijelom i duhom; a koja je udata brine se za ovosvjetsko, kako e ugoditi muu; i 1Rim 7:38: Tako i onaj koji udaje svoju djevojku dobro ini; ali koji ne udaje bolje ini.

123

ivot posveen Bogu. Sveteniki poziv za nas ipak nije opcija, jer eni nije doputeno da bude uitelj.9 ena u javnom prostoru, na mjestu moi, nije neto to obogotvorena patrijarhalna tradicija moe da dopusti.

Ni najmlaa od tri velike monoteistike religije ne nudi nita moderniji, niti bolji poloaj za enu. Kuran je svakako poboljao katastrofalan poloaj ene u odnosu na prethodno stanje koje je postojalo u Arabiji. Meu pojedinim plemenima predislamskih Arapa postojala je praksa ubijanja enske novoroenadi, koja su se iva zakopavala u pustinji. Kuran pominje i osuuje ovaj obiaj10. Kada je ensko tijelo u pitanju, ono je u vlasti mukarca kojem pripada i uvijek je dostupno njegovoj potrebi.11 Iskljuivi seksualni partner ene je njezin mu, naravno, takoe musliman koji moe imati i vie ena privilegija koja, to se da pretpostaviti, ne vai i vice versa. Meutim, Kuranom se postavljaju ogranienja poliginiji.12 Ogranienja trpi i do tada najee potpuno opravdano nasilje nad enama.13 Naalost, kako vidimo, ovo ogranienje ne znai i zabranu. enu je dozvoljeno udariti u vaspitne svrhe tako da na njenom tijelu ne ostanu tragovi: modrice, rane, lomovi... Ipak je,

9. 1Tim 2:11-15: ena neka se ui u miru sa svakom pokornou;Ali eni ne doputam da bude uitelj, niti da vlada muem, nego da bude mirna.Jer je Adam sazdan prvi, zatim Eva:I Adam se ne prevari, a ena prevarena postade prestupnica;Ali e se spasiti raanjem djece, ako ostanu u vjeri i ljubavi i u svetinji sa estitou. (Kurziv P. P.)

10. Kuran XVI, 58-59: I kad se nekome od njih javi da mu se rodila ki, lice mu potamni i postaje potiten, krije se od ljudi zbog nesree koja mu je dojavljena; da li ovako prezren da je zadri ili da je u zemlju zarovi? Kako runo oni prosuuju!) (Kurziv, P. P.).

11. Kuran II, 223: ene vae su njive vae, i vi njivama vaim prilazite kako hoete.12. Kuran IV, 3: Ako se bojite da prema enama sirotama neete biti pravedni, onda

se enite onim enama koje su vam doputene, sa po dvije, sa po tri i sa po etiri. A ako strahujete da neete pravedni biti, onda samo sa jednom; ili eto vam onih koje posjedujete. Tako ete se najlake nepravde sauvati. (Kurziv, P. P.)

13. Kuran IV, 34: ... A one ijih se neposlunosti pribojavate, vi posavjetujte, a onda se od njih u postelji rastavite, pa ih i udarite; a kad vam postanu poslune, onda im zulum ne inite! - Allah je, zaista, uzvien i velik! (Kurziv, P. P.)

I I p o g l a v l j e : l i n o i p o l i t i k o

N e k o j e r e k a o f e m i n i z a m ?

124

kako vidimo, sveta knjiga propustila da enu uini i ravnopravnom.14 Mu (slino kao i u judaizmu) ima ekskluzivno pravo na jednostran razvod prostim saoptavanjem svoje odluke, takozvanim talakom. Njime suprug puta svoju enu, razvodi je.

Obaveza noenja hidaba (vela, zara, pokrivaa za glavu) ili adora (pokriva za cijelo tijelo, burka) za svaku djevojku koja je ula u pubertet (odnosno, od trenutka dobijanja prve menstruacije) ne nalazi se u Kuranu u jednoznano obavezujuem obliku, ve se i vjernicima i vjernicama jednako preporuuje obaranje pogleda i

14. Kuran II, 228: One imaju isto toliko prava koliko i dunosti, prema zakonu samo, muevi imaju prednost pred njima za jedan stepen. - A Allah je silan i mudar.; onda IV, 34: Mukarci vode brigu o enama zato to je Allah dao prednost jednima nad drugima i zato to oni troe imetke svoje. Zbog toga su estite ene poslune...; zatim IV,11: Allah vam nareuje da od djece vae mukom pripadne toliko koliko dvijema enskima, (Kurziv, P. P.) i tako dalje...

Ilustracija iz stripa Persepolis Marjane Satrapi: islamska revolucija u Iranu uvodi obavezu noenja vela

125

pokrivanje, s tim to je detaljno navedeno kome se ena smije, a kome ne smije pokazati.15 Koja su to stidna mjesta koja valja pokriti, ne objanjava se precizno u Kuranu, ve tek u Hadisima predanjima koja opisuju prorokov ivot, mnogo kasnije uspostavljenoj vjerskoj tradiciji, i novijim, najee fundamentalistikim interpretacijama Kurana.

Ovih nekoliko citata, ma kako taksativno bili navedeni (i svakako ne i u svakom sluaju ili u svim vremenima vaei) daju nam jednu optu sliku ene koju opisuju, ali to je mnogo bitnije, i propisuju sve tri svete knjige: ona ne vrijedi koliko i mukarac, te joj se stoga ne moe prepustiti da sama odluuje o vlastitom tijelu, ivotu i sudbini. Izbor pripada drugima, najee glavi porodice, koja odluuje u skladu s linim, nacionalnim ili vjerskim interesima. ena je reproduktorka, uvarka i prenositeljka tradicionalnih vrijednosti, nikako njihova kreatorka. Njoj ne pripada centralna kategorija subjektiviteta autonomija sloboda volje, vjerovatno stoga to je u Edenu pokazala kako se njome umije sluiti. Ovo ima vrlo konkretne i dalekosene posljedice na ivot ene kako kroz istoriju, tako i danas. Obogotvorena patrijarhalna ideologija vri presudan uticaj na konstrukciju rodnog identiteta, distribuciju rodnih uloga, poloaj ene u drutvu i na itav korpus prava: pravo na slobodu kretanja, misli i izraavanja, glasako i izborno pravo pravo da bira i bude birana, na nasljedno pravo, pravo na obrazovanje, na ostvarivanje seksualnih prava koja ukljuuju i slobodan izbor partnera/ke, bez obzira na njegovu/njenu klasnu, rasnu, vjersku,

I I p o g l a v l j e : l i n o i p o l i t i k o

15. Kuran XXIV, 30-31: 30. Reci vjernicima neka obore poglede svoje i neka vode brigu o stidnim mjestima svojim; to im je bolje, jer Allah, uistinu, zna ono to oni rade; 31. A reci vjernicama neka obore poglede svoje i neka vode brigu o stidnim mjestima svojim; i neka ne dozvole da se od ukrasa njihovih vidi ita osim onoga to je ionako spoljanje, i neka vela svoja spuste na grudi svoje; neka ukrase svoje ne pokazuju drugima, to mogu samo muevima svojim, ili oevima svojim, ili oevima mueva svojih, ili sinovima svojim, ili sinovima mueva svojih, ili brai svojoj ili sinovima brae svoje, ili sinovima sestara svojih, ili prijateljicama svojim, ili robin-jama svojim, ili mukarcima kojima nisu potrebne ene, ili djeci koja jo ne znaju koja su stidna mjesta ena; i neka ne udaraju nogama svojim da bi se uo zveket nakita njihova koji pokrivaju. I svi se Allahu pokajte, o vjernici, da biste postigli ono to elite.

N e k o j e r e k a o f e m i n i z a m ?

126

nacionalnu ili bilo koju drugu pripadnost, reproduktivna prava prava da, bez obzira na brani status, odluuje da li e, kada i sa kim imati djecu, dostupnost zdravstvene zatite, uslug i informisanost o njima... Rijeju, utie na sve aspekte svakodnevnog ivota ene, bilo da pripadaju privatnoj, bilo javnoj sferi.

IIManipulaci ja rel igi jom u polit ike

svrhe udar na enska l judska prava

Prava koja su ene ne tako davno osvojile za sebe plod su dugih i predanih napora feministikog pokreta koji je insistirao na konstruisanom i kulturno uslovljenom karakteru rodnih uloga i porijeklu rodne diskriminacije, zahtijevajui ravnopravnost svih ena i mukaraca i insistirajui na univerzalnosti osnovnih ljudskih prava, mogunosti i sloboda. Postignua ovog pokreta danas se, makar u onom dijelu svijeta koji se obino naziva Zapadom, mahom podrazumijevaju, dok se njegova istorija i mjesto koje mu u istoriji pripada, najee relativizuju, marginalizuju ili predaju zaboravu. Treba pamtiti da nije uvijek bilo ovako kako je, jer tako ne mora i da ostane. Treba pamtiti kako je bilo, da bi nam to dalo znanje i snagu da idemo dalje u ostvarivanju jednakopravnosti za sve. Imajmo na umu upozorenje, odve aktuelno i ivo, osnivaice WLUML-a16 Marieme Heli-Lukas (Marie-Aime Hlie-Lucas), koje je izgovorila i prilikom njenog prologodinjeg boravka u Beogradu, da su potrebne godine da se prava steknu, i samo trenutak da se izgube. Ona to ilustruje na primjeru svoje domovine Alira, koji je nakon politike represije i jaanja fundamentalistikih pokreta (1984) bila prinuena da napusti. Tvrde fundamentalistike struje karakteriu sve tri pomenute religije ime se promoviu u globalni fenomen koji predstavlja ozbiljnu prijetnju demokratskim porecima irom svijeta i djeluje u pravcu ugroavanja ljudskih, a posebno enskih ljudskih prava.

16. Women Living Under Muslim Laws meunarodna mrea solidarnosti ena koje ive pod muslimanskim zakonima.

127

Priroda politiko-religijske interakcije vrlo je sloena. ini se da se najvie tie pitanja legitimiteta i sistema vrijednosti koji pripada odreenoj zajednici. Politike tradicije pretpostavljaju vrednosna opredeljenja i tumaenje znaenja kolektivnog udruivanja. U onoj meri u kojoj su ovi elementi takoe propisani u verskim tradicijama, postaje jasno da je religijsko-politiki sistem ujedinjena mrea i da elementi u religijskoj sferi i oni u politikoj sferi tee da se meusobno pojaavaju. Kada izmeu ove dve sfere postoji kompatibilnost, promovie se stabilnost. Kada izmeu ove dve sfere postoji napetost, politiki sistem ima probleme sa legitimizacijom i rezultat je socijalna anomija, destabilizacija i potencijal za drutveni haos... To kazati sugerie da je politika proeta religijom, a religija politikom.17 Religija, s jedne strane, nudi legitimitet koji za sebe tvrdi da je od boga, dakle, apsolutan. Nijedan dravni poredak, politiko naelo ili ustrojstvo nikada se nisu mogli podiiti tako snanim zaleem i potpunim opravdanjem.

S druge strane, da li uopte postoji institucionalizovana vjera koja nema nikakvih pretenzija prema ovosvjetskom carstvu i politikoj moi u njemu? Nisu li za svaku od religija boji zakoni iznad ljudskih, koji bi po njima trebalo da se ravnaju? Ne udi, stoga, stara kao svijet, prirodna bliskost, nekad ak i jednost, svjetovne i duhovne vlasti. Mi, meutim, smatramo jednim od najbitnijih civilizacijskih postignua ono koje je otvorilo vrata modernom dobu, a to je upravo razdvajanje svjetovne i duhovne vlasti i de nisanje sfera njihovog djelovanja kroz graanske ustave sekularnih drava. Nastala kao rezultat pobede razuma, odnosno naputanja boanske i usvajanja racionalne, iskustvene, kritike interpretacije sveta, sekularizacija kao princip ureenja drutva i drave predstavlja onu graninu crtu koja moderno doba razdvaja od premodernog i bez kojeg je danas demokratski poredak nezamisliv.18

17. Sabrina P. Ramet, Religija i politika u vremenu promene, Centar za enske studije i istraivanja roda i Rekonstrukcija enski fond, Beograd, 2006, str. 212.

18. Olga Popovi-Obradovi, Crkva, nacija, drava Srpska Pravoslavna Crkva i tran-zicija u Srbiji, Pretei znaci fundamentalizama feministiki odgovori, str. 55-56.

I I p o g l a v l j e : l i n o i p o l i t i k o

N e k o j e r e k a o f e m i n i z a m ?

128

Iako se ini da je koncept depolitizovane vjere i potpuno sekularne drave jo uvijek daleka utopija, nita nas ne amnestira od permanentnih i nepokolebljivih napora za njenim ostvarivanjem, jer je to jedini mogui okvir unutar kojeg je ostvariva jednakopravnost nevjerujuih i vjerujuih, i svih vjerujuih meusobno nenasilna koegzistencija ateista/kinja i vjernika/ca koji pripadaju najrazliitijim vjerskim zajednicama, a to im omoguava upravo sekularna drava koja ih meusobno ne diskriminie. Sekularizam ne znai odsustvo vere kao takve, ve odsustvo diskriminacije na osnovu religije.19 Utoliko, biti protiv politike crkve/vjerske zajednice ne znai biti protiv religije ili odreene kulture kao takve, iako je ova so stiki uspostavljena jednakost glavna strategija u argumentaciji svih fundamentalista.

Jedno od najjezgrovitijih odreenja fundamentalizma dao je muel Ejzentat (Shmuel N. Eisendstadt), koji kae da je funda-mentalizam verska i politika praksa i ideologija, ija je glavna karakteristika iskljuivost prema drugim religijama i pogledima na svet, i to pod izgovorom vraanja na osnovne istine i praksu neke religije, a obeleen je i zahtevom da se javni i politiki ivot regulie u skladu sa rigidno tumaenim verskim normama.20 Tvrdei da je jedino njihova verzija religije istinita, fundamentalisti ele nametnuti bespogovornu i iskljuivu interpretaciju vjere koja treba da postane obavezujua za sve graane/ke tako to e biti inkorporirana u pozitivno pravo drave. Vjerski fundamentalizam nije religiozni ve politiki pokret koji manipulie religijom i zloupotrebljava je u cilju dobijanja politike moi. To je fenomen modernog doba koji nastoji da obnovi konzervativnu vjersku tradiciju i regulie sve dimenzije ivota ukinuvi laiki karakter drave i sekularni karakter drutva. Obnova na koju se pozivaju, predstavlja, Hobsbaumovom (Hobsbawm) terminologijom govorei izmiljanje tradicije

19. Rohini P.H., Borba protiv komunalizma: definiimo nau pozitivnu alternativu, Pretei znaci fundamentalizama feministiki odgovori, str. 33.

20. muel N. Ejzentat, Pojam fundamentalizma i neke njegove karakteristike, Pretei znaci fundamentalizama feministiki odgovori, str. 7.

129

konstruisanje mitskih poetaka o kojima ne moemo imati nikakvih pouzdanih saznanja.

Prvi pokret koji je sebe deklarisao na ovaj nain bio je protestantski, dakle hrianski, a nastao je u Americi krajem XIX i poetkom XX vijeka. Gotovo istovremeno javlja se i jevrejski fundamentalizam u Istonoj Evropi, u Maarskoj, a nakon osnivanja izraelske drave (1948) razvija se i u Izraelu, kao i u jevrejskoj zajednici u SAD-u. Islamski fundamentalizam vue svoje korijene iz pokreta vehabija i iz Mahdijevog reima u Sudanu u XIX vijeku, a uao je na velika vrata na svjetsku politiku scenu Islamskom revolucijom u Iranu i dolaskom ajatolaha Homeinija (Homeini) na vlast 1979. godine.

Fundamentalizmi imaju korijene u konzervativnim vjer-skim tradicijama monoteistikih religija, ali se razlikuju od njih time to selektivno prihvataju neke elemente moderne politike,21 kao i dostignua savremene tehnologije (to je strano svakom konzervativizmu). Zajedniki im je fanatizam i nebiranje sredstava za postizanje i ouvanje moi i svjetovne vlasti. Duga tradicija tolikog broja jedinih, iskljuivih, bojom voljom objavljenih istina koje odriu svaku mogunost pluralizma, dakle istovremenog postojanja mnotva objanjenja smisla i ivotnih formi,22 ne moe a da ne doe u kon ikt. Svoju ljubav prema blinjem sva tri monoteizma u svom institucionalnom vidu svjedoe kroz stoljea ratovanja, diskriminacije, progona, muenja, konvertovanja, pljakanja i razaranja, kroz nebrojene ljudske rtve, neugasiva arita sukoba, neuspjehe ekumenskih napora... Nije nam potrebna vera da bismo znali kako je ubijanje pogreno; vera pre slui da prepoznamo gde se mogu nai legitimni izuzeci od ovog pravila.23 ta moe da zahteva

21. Totalitarizam, participativni model, egalitarizam. Posljednja dva koncepta svakako trpe izopaenja kada ih fundamentalisti stavljaju u pogon, pa onda svi uestvuju u progonu neprijatelja, aktivni su kao propagatori/ke fundamentalne istine; jednaki/e su u dodjeljenim ulogama koje su hijerarhizovane, itd... Navedeno prema predavanju Lina Veljaka odranom 2. VI 2006. na seminaru Pretei znaci fundamentalizama feministiki odgovori, u Sijarinskoj banji, u organizaciji ena u crnom.

22. Kako u svojoj studiji o fundamentalizmu pluralizam odreuje Klaus Kincler: Verski fundamentalizam, Clio, Beograd, 2002, str. 20.

23. Mark Jirgensmajer, navedeno prema: Sabrina P. Ramet, str. 211.

I I p o g l a v l j e : l i n o i p o l i t i k o

N e k o j e r e k a o f e m i n i z a m ?

130

boansku legitimaciju? Samo ono to nije moglo dobiti ljudsku, odnosno ono to nije u skladu sa zdravim razumom ve je drugo od njega ono iz krajnje pragmatinih razloga posveeno iznad.

Bez pretenzija da se ozbiljnije posvetim potpunijoj analizi fenomena fundamentalizma, zadrau se samo na njegovim osnovnim crtama, onome to je zajedniko svim fundamentalizmima, a to su posljedice koje fundamentalistiki zahtjevi, kad imamo tu nesreu da se ostvare, imaju na prava ena i njihov poloaj u ovako restrukturiranom drutvu. Interesantno je ukratko navesti na koliko se sve razliitih naina, upravo kada se poziva na istu svetu knjigu, vri selekcija tih osnovnih fundamenata vjere koja pretenduje na univerzalnost, odnosno koliko se sve jedinih istina kojima bismo se svi/e morali povinovati, moe iitati iz iste knjige.

Ovo je najoitije u sluaju islama gdje se sprovodi itav spektar razliitih praksi koje se sve pozivaju na Kuran i legitimiu preko njega. Marieme Heli-Lukas navodi razlike u represiji koju trpe i pravima koja uivaju ene u razliitim zemljama u kojima su na snazi erijatski zakoni. Naveu (prema izvjetajima WLUML-a) samo neke oblike pravno legitimisanog nasilja koje ene trpe u pojedinim muslimanskim zemljama: obrezivanje djevojica, tzv. genitalna mutilacija/obogaljivanje djevojica ili ekscizija24 koje se praktikuje u Egiptu, Somaliji, Sudanu; jednostrano i usmeno izraavanje talaka, kao to je to sluaj u Indiji; ensko pravo glasa biva delegirano mukarcima kao to je to bio sluaj u Aliru; zina25 se kanjava javnim bievanjem, novanom kaznom, kaznom zatvora ili kamenovanjem na smrt Pakistan; nemogunost da se silovatelju izrekne maksimalna kazna ako ne postoji svjedoanstvo etvorice odraslih mukaraca muslimana sa dobrom reputacijom takoe Pakistan; kanjavanje ena zbog neislamskog ponaanja kao to je smijanje na ulici ili zbog pramena kose koji je izvirio ispod

24. Odsijecanje klitorisa djevojicama/resekcija kapica klitorisa obred inicijacije kojima se djevojica uvodi u zajednicu zrelih, polno definisanih lanova zajednice. O tome detaljnije videti dodatak 4 u ovoj knjizi. (Prim. prir.).

25. Preljuba, svaki vid vanbranog seksa.

131

hidaba kao to je sluaj u Iranu; prisilna kontracepcija, abortus i sterilizacija Banglade; ene nemaju pravo da voze Saudijska Arabija, nemaju pravo da napuste zemlju bez pismene dozvole svojih oeva/mueva Iran i Saudijska Arabija; itd...

Nasuprot tome, u razliitim muslimanskim zemljama ene uivaju i razliita prava: pravo glasa na svim nivoima kao u veini muslimanskih zemalja; pravo na izbor supruga u zemljama u kojima vlada Hani kola; zabrana poligamije i pravo na razvod i starateljstvo nad djecom nakon razvoda u Tunisu; itd... Vano je istai da nijedan od zakona koji ugroavaju enska ljudska prava ne postoji u svim muslimanskim zemljama, ve da se svi pozivaju na islam. Ogromna raznolikost i kompleksnost koja karakterie muslimanski svijet uslovljava i razliite kulturne obrasce u razliitim djelovima svijeta. Fundamentalisti, naprotiv, nastoje da nametnu nekakav univerzalan, monolitan i iskljuiv muslimanski identitet, ispravan muslimanski nain ivota.

Jednovremeno sa simpli kacijom, dehumanizacijom i demo-nizacijom drugih, dogaa se i simpli kacija vlastitog identiteta, njegova dei kacija i autoviktimizacija koja poziva na osvetu, naravno nikako sluajno. Ne postoji neto kao to je jednoobrazan muslimanski svet, niti jedinstven islamski zakon (erijatski zakon) koji se svuda primenjuje, te stoga ene u muslimanskim drutvima ive veoma razliite ivote, a represija koju trpe i prava koja uivaju su razliita. ...Sama ova razliitost je dovoljna da se ospori fundamentalistika ideologija muslimanskog identiteta, kao uverenja, naina ivota, pravila ponaanja, kulture koja treba da odreuje ivot tzv. muslimana/ki u itavom svetu. ...Pojam jednoobraznog muslimanskog sveta je pogrean i nametnut pojam.26 Konstrukcija mita o homogenoj vjerskoj zajednici (to nekad implicira i mit o homogenoj naciji, kulturi, itd.), kao i konstrukcija vjerskog identiteta koji se nudi kao jedini prihvatljiv, jedini pravi i istinski, karakteriu politiku

26. Marieme Heli-Lukas, Iz kog si ti plemena? enska borba i konstrukcija musli-manskog identiteta, Pretei znaci fundamentalizama feministiki odgovori, str. 116-117.

I I p o g l a v l j e : l i n o i p o l i t i k o

N e k o j e r e k a o f e m i n i z a m ?

132

svakog fundamentalizma. Isto tako, fundamentalistiki zahtjevi za ouvanjem kulturnih razlika zloupotrebljavaju terminologiju ljudskih prava, i pod ovim ljudskopravakim terminolokim pla-tom nastoje progurati niz diskriminiuih praksi.

U Izraelu su svi zakoni27 koji se tiu braka, raanja, razvoda i sahranjivanja u nadlenosti vjerskih voa. Inkorporiranje religioznih zakona u pozitivni zakon izraelske drave znai zapravo da se potinjenost ena razume kao osnovna postavka izraelskog drutva, vanija od univerzalnih ljudskih prava.28 Monopol nad brakom i razvodom je u rukama rabina,29 a Jevrejka ne moe da ostvari razvod bez pristanka njenog supruga ak ni ako je on nasilan, ako je u zatvoru, ima problema sa mentalnim zdravljem, ili je nestao, a nema dokaza o njegovoj smrti.30 Sloboda ene je, kako vidimo, ovim zakonima ozbiljno ugroena, ona sama predata na milost i nemilost muevljevoj volji, potpuno svedena na ulogu supruge, majke i odgajivaice, i striktno ograniena na privatnu sferu. Iako stepen slobode i nezavisnosti ene u jevrejskim zajednicama, kao uostalom i u svim ostalim, varira od jedne zajednice do druge i zavisi prije svega i od njene klasne pripadnosti, ena je ipak nesumnjivo i viestruko diskriminisana. Situacija u Izraelu tipina je za svaku teokratiju i predstavlja logian rezultat poputanja klerikalnim pritiscima i pravljenja kompromisa s militantnim fundamen tali stikim snagama.

Kada su u pitanju hrianski fundamentalizmi, pomenuu samo praksu katolike i Srpske pravoslavne crkve. I jednu i drugu crkvu karakterie njihovo nastojanje da se nametnu kao vrhovni moralni arbitri u oblasti seksualnih i reproduktivnih prava ena, i da nametnu svoje etike uzuse cjelokupnom graanstvu kroz uticaj koji vre na zakonodavstvo.31 Crkva uspjeva da se izbori za uee svetenih lica

27. Zakoni su doneseni 1951. godine, a prema sporazumu iz 1947. sklopljenom izmeu sekularista i vjerskih voa, poznatom kao Status quo.

28. Tikva Honig-Parnas, Jevrejski fundamentalizam i represije nad enama u jevrejsko-cionistikoj dravi, Pretei znaci fundamentalizama feministiki odgovori, str. 41.

29. Kao to sam ve napomenula, ena ne moe postati sveteno lice rabinka.30. Honig-Parnas, str. 40.31. Misli se na zakon o crkvama i verskim zajednicama, i naravno na Ustav Srbije. To je

ozbiljna i iroka tema u iju se analizu ovdje naalost ne mogu uputati.

133

u dravnim tijelima i institucijama koje nemaju nikakve veze sa sferom religioznosti, kao i za uee u obrazovanju i uticaj u kulturi, zastupljenost u medijskom prostoru, itd.32

Zajedniki za obje crkve je stav koji zauzimaju prema seksualnosti koja po njima ima iskljuivo prokreativnu funkciju, te je po tome bilo koji seksualni odnos koji za cilj nema raanje djece blud. Potencijal seksualnosti odvojene od raanja, znai ista seksualnost, nepomuena seksualnost, to je apsolutno zlo.33 Iz ovog naravno slijedi anatemisanje istopolnih zajednica koje znae ivot u smrtnom grijehu. Bolnu potvrdu ovog stava imali smo prilike da vidimo u pokuaju organizovanja Parade ponosa u Beogradu 2001. godine, kada su navijai nadahnuti duhom svetosavlja, skinsi, pripadnici faistikih organizacija Obraz i Krv i ast, kao i drugi uzoriti branitelji pravoslavnih vrijednosti i vrlina, predvoeni svetenikom arkom Gavriloviem, demonstrirali ljubav prema blinjem tako to su pretukli na desetine LGBT osoba u centru grada, od kojih je njih etrdeset zadobilo teke povrede.34

Objema sestrinskim crkvama zajedniki je i stav prema abortusu, kao jednom od osnovnih enskih ljudskih prava. Kao to sam ve rekla, kontrola nad enskim tijelom i seksualnou jedna je od najsnanijih poluga patrijarhata i jedno od najmonijih sredstava njegovog odranja i osnaenja. Polaganje prava na ensko tijelo i reduciranje ene na ulogu raalice, reproduktorke sistema koji je diskriminie, opte je mjesto veine propovijedi upuenih eni. Marija Ladi Londono (Maria Ladi Londono) u svom predlogu neotuivih seksualnih prava ena naglaava: Ako nae telo ne pripada nama, ivot je promaen! Upravo na njega obnovitelji izvorne hrianske vjere polau pravo. Ono pripada prevashodno zajednici (vjerskoj, nacionalnoj, porodinoj) ijim interesima treba da slui, pa tek onda eni samoj. Fetus se izjednaava s ljudskim biem, pa se tom logikom ene koje abortiraju proglaavaju ubicama, tzv.

32. Pomenuu samo uee crkvenih velikodostojnika u srpskom pregovarakom timu za Kosovo, upravnom odboru RTS-a, radiodifuznom savetu, prosvetnom savetu...

33. Onfre, str. 140.34. Navedeno prema pisnju lista Danas, 10. septembar 2004.

I I p o g l a v l j e : l i n o i p o l i t i k o

N e k o j e r e k a o f e m i n i z a m ?

134

utrobnim edomorkama. Ovakvo ubistvo se kvali kuje kao gore od ubistva roenih i/li odraslih ljudi koji, kako se navodi, imaju priliku da se brane, dok bespomoni fetus to nije u stanju. I u ovogodinjoj boinoj poslanici patrijarh Pavle ne proputa da se obrati sebinim edomorkama: Najvei previd inimo u vezi sa edomorstvom, jer neemo da priznamo da je to greh ubistva deteta, motivisan sebinou nedostojnih roditelja. To je najgnusnije ubistvo, odbijanje blagoslova Bojeg i uskraivanje prava na ivot novoj linosti. Jo neroeno dete nije bezimeni zametak, fetus; to je ovek dua iva. Interesantno je da se gotovo nikakva panja ne pridaje fetusu u sluaju spontanih pobaaja, i u tom sluaju ne govori se o smrti ljudskog bia. Insistira se na egoizmu koji krasi savremenu enu koja se peorativno naziva emancipovanom, kao i na usaivanju osjeaja krivice i smrtnog grijeha. Konkretna situacija u kojoj se nalazi ena kada donosi uvijek teku odluku o abortusu, crkvene velikodostojnike ne zanima. Uticaj socijalnog i ekonomskog faktora, jednostavno se proglaava sebinou i kao takav osuuje. Nastojanja crkve da prema svojim stavovima regulie prava koja eni pripadaju kao slobodnoj graanki nala su izraz u inicijativama crkve da se abortus zabrani ili da se dozvoli samo u odreenim sluajevima.35 Jako je vano istai da statistike pokazuju da se broj abortusa ne smanjuje ukoliko se abortus uini nelegalnim, ve da je jedini rezultat koji se postie kriminalizacijom abortusa ugroavanje zdravlja ene. Takoe, pokrenute su inicijative za pravo na prigovor savjesti na koje se mogu pozivati ginekolozi/kinje i medicinsko osoblje ako iz etikih razloga ne ele da izvre abortus. Ovo pravo je u Hrvatskoj zatieno zakonom.

Pomenuu jo samo povratak vjeronauke u kole koji je obavljen i u Hrvatskoj, neposredno po Tumanovom dolasku na vlast 1990, i u Srbiji dvanaest godina kasnije 2002. godine. Na nastavni program vjeronauke u Srbiji ministarstvo prosvete nema nikakvog uticaja, kao to nema ni uea u njegovom formiranju (a teko i da bi mogao imati

35. Kada je ugroeno zdravlje ene; kada je dijagnostifikovana malformacija ploda; ako je trudnoa posljedica silovanja ili incesta to je sluaj u Poljskoj u kojoj je katolika crkva uspjela da kriminalizuje abortus i uini ga nelegalnim.

135

jer je u koliziji sa, na primer nastavnim programom biologije: teorija evolucije vs. kreacionizam). Ni sam nastavni program, niti njegova realizacija ne prolaze nikakvu proceduru evaluacije, bar ne za to nadlenog ministarstva. Vjerouitelji/ke nemaju isti status kao ostali prosvetni radnici/e i ne odgovaraju direktoru/ki kole, ve svetenom licu. Vjeronauka u kolama etablirala se kao potpuno paralelna i nezavisna institucija u instituciji nad kojom drava nema nikakvu kontrolu. Nastava vjeronauke promovie idealni model ene koju krase tipino enske vrline kao to su pokornost, portvovanost, brinost, koje su sve objedinjene u onoj vrhovnoj materinstvu koje je misija ene i put njenog spasenja. Pored knjiga koje se koriste kao udbenici u nastavi vjeronauke, postoji itav, moglo bi se skoro rei, anr popularne vjerske literature koji nastoji da de nie osnovne smjernice u konstrukciji rodnih identiteta36 koji su, da li je potrebno napomenuti, krajnje patrijarhalni i proizvod su mrane retradicionalizacije naeg drutva koja se predstavlja kao jedini odgovor na krizu vrijednosnog sistema i krizu drutva u cjelini.

IIIAlternative

Spektar borbi za ouvanje i promovisanje enskih ljudskih prava koja su ugroena djelovanjem fundamentalistikih snaga, kree se od napora feministike teologije do potpuno sekularnog pristupa ljudskim pravima.

Glavna strategija borbe feministikih teolokinja i reform-skih snaga u teologiji/ama je reinterpretacija svetih knjiga u ega-litaristikom duhu. U svakoj Objavi nalaze se, kako egalitari stiki, tako i diskriminiui elementi, s tim to se kako kroz istoriju, tako

36. Pogledati niz publikacija koje na popularan nain nastoje pribliiti uenje veri u tom smislu najee jako slabo informisanim ili potpuno nepismenim vjernicima/vjernicama: ta sve treba da zna svaka pravoslavna devojica i ta sve treba da zna svaki pravoslavni deak; onda letke koji se tiu raznih problematinih tema kao to su: sekte, novi nastavni programi, devstvenost, -- a, internet, itd., a koje izdaju crkve, manastiri, sestrinstva, itd.; pogledati npr. letke koje izdaje sestrin-stvo manastira Sv. Stefana, Lipovac: Blagovesnik Despot Stefan, itd.

I I p o g l a v l j e : l i n o i p o l i t i k o

N e k o j e r e k a o f e m i n i z a m ?

136

i kroz zakone koje donose fundamentalisti koji su se domogli vlasti, uvijek aktuelizira upravo neegalitaristiki potencijal svetih spisa, a sve u svrhu kontrole, naravno najee ena, ali i svih marginalizovanih grupa uopte, svih drugih. Istiui da u Kuranu (a isto se sa sigurnou moe tvrditi i za Talmud i za Bibliju) postoji tenzija izmeu egalitaristikog stava po kojem se vjernicima/ama prosuuje samo prema njihovim zaslugama, i neegalitaristikog koji odreuje razliite uloge za mukarce i za ene, Karla M. Obermejer (Carla M. Obermeyer) navodi da tradicionalne interpretacije naglaavaju one djelove vjerskih spisa koji vrednuju ene nie nego mukarce i koriste ih da bi de nisali podreenu ulogu ena nasuprot interpretaciji feministikih teolokinja i reformista koji tvrde da postoji jedan sutinski egalitaristiki etos u islamu koji su deformisale patrijarhalne snage.37 Religiozne zagovornice enskih ljudskih prava ne pokuavaju da monopolizuju oblast ljudskih prava, one sklapaju saveze sa sekularistima/kinjama.38

Na drugom kraju spektra nalaze se enske mree i grupe koje ne smatraju raspravu o vjeri glavnom strategijom za drutvenu promjenu. Kritikujui konzervativne ili neovjene zakone i prakse one osuuju krenje enskih ljudskih prava nezavisno od toga da li se ona opravdavaju na lokalnom, nacionalnom ili meunarodnom planu referiranjem na religiju.39 Smatraju da se enska ljudska prava mogu izboriti, ouvati ili rea rmisati jedino permanentnim protivljenjem teokratizaciji drave, insistiranjem na sekularnom karakteru drutva i jaanjem globalnih enskih mrea protiv fundamentalizma.40

37. Carla Makhoulf Obermeyer, Reproduktivna prava u islamu, ene, zdravlje, razoruanje, ene u crnom, Beograd, 2003, str. 100-101.

38. Kako navodi Marieme Heli-Lukas u tumaenju postignua feministike teologije i njene razlike u odnosu na fundamentalistiku praksu. Heli-Lukas, str. 119. U istom su smjeru upravljena i nastojanja Pokreta katolkinja za pravo na izbor koje se bore za depenalizaciju i legalizaciju abortusa, kao i teoloko uenje koje priznaje moralnu validnost donijetih odluka na planu reproduktivne sposobnosti, oslobaajui ene od krivice i onda kada odlue da abortiraju.

39. Heli-Lukas, 119.40. Navedeno prema: Staa Zajovi, Fundamentalizam i rodni poredak,

Pretei znaci fundamentalizama feministiki odgovori, str. 141.