288
УЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИ ОЛИЙ ВА УРТА МАХСУС ТАЪЛИМ ВАЗИРЛИГИ А. А. АБДУЛЛАЕВ, Э. Ж. МУЙДИНОВ, М. Б. ЮСУПОВА, Б. К. СОЛИЕВ, К- РУСТАМОВ МОЛИЯВИЙ ХИСОБ Олий ва урта махсус таълим вазирлиги томопидан уцув цумапма сифатида тавсия этилган ТОШКЕНТ - 2005 www.ziyouz.com kutubxonasi

МОЛИЯВИЙ ХИСОБn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Сиз жуда \ам цизикдрли, шу билан бирга замонавий ама- лий

  • Upload
    others

  • View
    45

  • Download
    0

Embed Size (px)

Citation preview

Page 1: МОЛИЯВИЙ ХИСОБn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Сиз жуда \ам цизикдрли, шу билан бирга замонавий ама- лий

УЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИ ОЛИЙ ВА УРТА МАХСУС ТАЪЛИМ ВАЗИРЛИГИ

А. А. АБДУЛЛАЕВ, Э. Ж. М У Й ДИ Н О В, М . Б. ЮСУПОВА, Б. К. СОЛИЕВ, К- РУСТАМОВ

МОЛИЯВИЙ ХИСОБОлий ва урта махсус таълим вазирлиги томопидан уцув

цумапма сифатида тавсия этилган

ТОШКЕНТ - 2005

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 2: МОЛИЯВИЙ ХИСОБn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Сиз жуда \ам цизикдрли, шу билан бирга замонавий ама- лий

А. Абдуллаев, Э. Мундинов, М. Юсупова, Б. Солиев, К̂. Рустамов.Молиявий \исоб. Т., «Fan va texnologiya», 2005, 288 бет.

Республикамизда мустакиллик йилларида бухгалтерия \исоби ти- зимини такомиллаштириш борасида жуда куп ишлар амалга оши- рилди. Бухгалтерия хисобининг ХУКУКИЙ асослари ишлаб чикилди. Мамлакатимизда бухгалтерия \исобининг халцаро стандартларига асосланган миллим бухгалтерия \исоби стандартлари яратилди. Бу узгаришлар бухгалтерия хисоби со\асида ишлаётган мутахассислар малакасини к,айта укитиш асосида оширишни ва талабаларга бухгал­терия хисобини укитиш учун янги йуналишдаги барча янгиликларни узида акс этгирган кулланма яратиш заруратини келтириб чикдрди.

Хозирги кунга келиб, бу муаммо канчалик долзарб эканлиги кузга ташланмокда Айницса, бухгалтерия \исобининг халк,аро таж- рибаларига асосланган янги счётлар режасини ишлаб чикарилиши ва 2004 йилнинг 1 январидан барча хужалик юритувчи субъектлар фао- лиятига жорий цилиниши бу сохада янги дарслик ва укув кулланмалар яратиш зарурлигини яна бир бор исботлади. Янги счёт­лар режасининг хаётга татбик, этилиши натижасида бухгалтерия Хисобини юритиш тартиби сезиларли узгариши ва такомиллашиши кутилмокда. Шунинг учун бу узгаришларни узида акс эттирган янги укув кулланмани яратиш ва илм оммасига такдим цилишни муал- лифлар уз олдиларига максад килиб куйдилар. Укув кулланма асо- сан олий укув ю ртларининг «Бухгалтерия хисоби», «Аудит» ва «Молия» йуналиш ларида таълим олаётган талабалар учун мулжалланган.

Тацризчилар:

© « F a n v a te x n o lo g iy a » н а ш р и ё т и , 2 0 0 5 .

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 3: МОЛИЯВИЙ ХИСОБn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Сиз жуда \ам цизикдрли, шу билан бирга замонавий ама- лий

КИРИШ

Сиз жуда \ам цизикдрли, шу билан бирга замонавий ам а- лий билимлар со\аси билан таниш иш га кириш мокдасиз. Купчиликда бухгалтерия \исоби - зерикарли машгулот, деган цараш нинг мавжудлиги эса, бизнинг фикримизча, бу касб- нинг мазмуни ва а^амиятини тулиц тушунмаганликдан келиб читали.

Бухгалтерия \исобини бизнес тили дейиш ади. Бу беж из эмас, чунки бозор ицтисодиёти ш ароитида хужалик юритувчи субъектларни кизиктирадиган иккита савол бор: биринчи - унинг хужапиги фонда берадими, йукми; иккинчи - у уз зим - масидаги мажбуриятларни уддалай оладими ва агар уддапаса, ресурсларнинг етишмаслиги туфайли корхона уз ф аолиятини тухтатишига турри келмайдими? Бу саволларга жавобни бух­галтерия \и соби ва унинг маълумотлари билан таниш иш оркалигина топиш мумкин. Шу сабабли \ам бухгалтерия ^исоби ф анини урганиш *озирги кунда н и \оят даражада катта а\ам иятга эга.

Кулингиздаги укув кулланма замонавий бухгалтерия \исобининг асосий “йуналишларини ёритиш га багиш ланган булиб у шу йуналиш буйича даре бераётган уцитувчилар, ил- мий иш билан шукулланаётган аспирантлар, магистрантлар \амда Олий ва урта махсус укув ю ртларининг «Бухгалтерия \исоби» ва «Аудит» йуналиши буйича таълим олаётган талаба- ларга мулжалланган. Уцув кулланманинг 3, 11, 12, 13, 15, 16, 17, 18, 19, 20, боблари ицтисод ф анлари номзоди, доцентЭ. М уйдинов, 1,4,5,6,14 боблари ицтисод фанлари номзоди, доцент М. Ю супова ва 2, 7, 8, 9, 10, 21 боблари ицтисод фанлари номзоди, доцент Б. Солиев томонидан тайёрланган.

Укув цулланмани тайёрлашда курсатган кумаги учун У. М ирзаолимов ва Ш. Юсуповга уз миннатдорчилигимизни билдирамиз.

^КУВ цулланма «Олий укув ю ртлариаро илмий-услубий бирлаш малар фаолиятини м у во ф и ^аш ти р и ш Кенгаши» П ре-

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 4: МОЛИЯВИЙ ХИСОБn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Сиз жуда \ам цизикдрли, шу билан бирга замонавий ама- лий

зидиумининг 2002 йилнинг 10 июлидаги 28-сонли мажлис баёни билан наш рга рухсат этилган.

Уцув ^улланма юзасидан ф икр-муло\азаларингизни (О'йидаги манзилга юборишингизни ва телефонлар орцали билдириш ингизни сураймиз.

710002, А нлижон ш а\ри , Тинчлик кучаси, 9-а уй, тел: 83742- 222583, 255187.

Муамифлар

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 5: МОЛИЯВИЙ ХИСОБn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Сиз жуда \ам цизикдрли, шу билан бирга замонавий ама- лий

1-М АВЗУ. ЗАМОНАВИЙ БУХГАЛТЕРИЯ ЦИСОБИ ВА УН И Н Г КОНЦЕПТУАЛ АСОСЛАРИ

/. Бухгалтерия х;исобипииг таърифи

Бухгалтерия \исобига турли нуктаи назардан бир неча хил таърифни бериш мумкин.

Биринчи таърифни юк,орида келтирдик. Иккинчи таъриф буйича эса бухгалтерия \и соби хужалик ф аолиятини бош кариш нинг функцияларидан бири деб, учинчи таъриф ни махсус билимлар тизими, яъни фан деб, туртинчи таъриф ни эса корхоналар хужалик фаолиятини тавсифловчи ахборотлар тизими деб бериш мумкин.

Хаки катан, бухгалтерия хисоби корхоналарни бошкаришдаги режалаштириш, ташкил килиш, назорат ва та\лил каби функция- лардан биридир. Унинг маъпумотлари асосан назорат ва та^лил учун хизмат килади, уларнинг натижаларидан эса корхонани режа­лаштириш ва унинг истикболини белгилаш учун фойдаланилади. Демак, у \озирги кунда энг му^им бошкррув функцияларидан бири экан. Ш унинг учун \ам у энг керакли ва нуфузли касб хисобланади.

Фан сифатида эса бухгалтерия \и соби хужалик юритувчи субъектлар фаолиятини \исобга олиш усуллари, асослари ва йуллари ^амда кридалари билан таниш тирувчи билимлар ти­зими сифатида юза га чицади ва уз тарихига эгадир.

Бозор иктисодиёти шароитида эса бухгалтерия \и со б и хужалик юритувчи субъектлар ф аолияти ва унинг натиж алари билан к,изикувчи барча шахсларга, жумладан, ички ва таш ки фойдаланувчиларга тегишли маълумотларни тегишли тарзда тайёрлайди ва такдим этади.

Ш ундай килиб, бухгалтерия \и соби га бериладиган энг за- монавий таъриф куйидагича:

Бухгалтерия х;исоби - бу хужалик юритувчи субъектлар фаолиятини кузатиш хамда тулитча, узлуксиз равишда, узаро борлиц %олда хужжатлар ердамида пул бирликларида руйхат га олиш орцали молиявий маълумотларни акс эттирувчи модел- лаштирилган ахборот тизимидир.

Шундай килиб, замонавий бухгалтер факатгина хисобваракаларини юргизиш билангина шугулланмаслиги, балки у режалаштириш ва карорлар кабул килиш, назорат ва ра^барнинг эътиборини жалб килиш, фаолиятга ба*о бериш хамда уни

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 6: МОЛИЯВИЙ ХИСОБn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Сиз жуда \ам цизикдрли, шу билан бирга замонавий ама- лий

шар\паш, аудиторлик текширувидан утказиш кабиларни к,амраб олувчи кенг мик,ёсдаги фаолият билан шугулланмоги лозим экан. Замонавий бухгалтер томонидан тяйёрланган ахборот фойдаланув- чиларнинг талабларини кридириши керак. Бу жихдтдан Б. Нидлз, X. Андерсон, Д. Колдуэлларнинг “Принципы бухгалтерского учё­та” китобида келтирилган цуйидаги таъриф энг маъкулидир:

Бухгалтерия ^исоби маълум бир хужалик юритувчи субъект тугрисидаги молиявий ахборотларни улчаш, к,айта ишлаш ва молиявий хисобот куринишида такднм этиш тизимидир.

Ушбу таъриф нинг мо^иятини ёритишга \аракат ^иламиз.Бухгалтерия \и со б и хужалик фаолияти ва у билан боглик,

Карорларни к,абул килувчи шахслар уртасида богловчи восита булиб хизмат килади:

- У хужалик фаолиятини уни к,айд этиш орцали улчайди. М асалан, ма\сулот сотиш муомаласини амалга ошириш учун юк хати расмийлаш тирилади вау махсус к^айд кдяиш китоби­да-руйхатдан утказилади. Юк хатини расмийлаш тириш пайти- да харидор, муомала амалга оширилаётган сана, сотилаётган ма\сулот, унинг м икдори, нархи ва ана шу асосда киймати тугрисидаги маълумотлар кайд килинади, яъни сотиш \аж м и улчанади.

Улчанган хужалик муомалаларини фойдали ахборот куринишига келтириш ва зарур пайтгача са»ушш максадида уни кайта ишлайди. М асалан , умумий сотиш \аж м и , даромадлар, харажатлар \исоблаб топилади.

- Ахборотга цизикувчилар ундан фойдалана олиши учун маълумотларни молиявий ^исоботлар куринишида та едим этади. М олиявий чисоботлар эса умумий коидалар асосида тузилади ва ш унинг учун \ам улар деярли барча фойдаланув- чиларга тушунарли булади.

Бухгалтерия ^исоби тизим эканлиги эса шунда намоён буладики, хужалик ф аолияти \ак;идаги маълумотлар бухгалте­рия \исоби тизим ига кириш булса, к,изикувчи шахслар учун фойдали ахборот эса ундан чикиш \исобланади.

2. Бухгалтерия ахборотипинг фойдалапувчилари

Узбекистон Республикасининг бозор иктисодиётига утиши бухгалтерия \и соби олдида турган вазифаларнинг тубдан узгаришига олиб келди.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 7: МОЛИЯВИЙ ХИСОБn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Сиз жуда \ам цизикдрли, шу билан бирга замонавий ама- лий

Узбекистан Республикаси “Бухгалтерия х^соби туп1исида“ги Конунида бухгалтерия хнсобининг мацсади ва вазифалари куйидагича килиб белгиланган:

Бухгалтерия \исобининг максади ф ойдаланувчиларни уз ва катила, тулик \амда аник, молиявий ва бошк,а бухгалтерия ахбороти билан таъминлашдир.

Бухгалтерия ахборотидан фойдаланувчилар ' бухгалтерия маълумотларига асосланиб у ёки бу карорни кабул килувчи жисмоний ва у̂КУКИй шахслардир. Масалан, корхона ра\бари молиявий ^исобот билан таниш иб, корхонанинг истикболини белгилаш и, инвестор эса ана шу корхона баланси билан та- ниш ган ^олда инвестиция килиш \акида к,арор кабул килиш и мумкин. Банк ташкилоти эса ХЮС молиявий \о л ати билан таниш иб чик,ибгина кредит бериш ёки бермаслик \акидаги Карорни кабул кила олади. С олик инспектори хужалик юри- тувчи субъект тулаши лозим булган соли к суммасини унинг молиявий натижалари билан таниш иб чиккандан сунггина аницлой олади. Айрим жисмоний шахслар эса у ёки бу \иссадорлик жамиятининг акиияларини харид килиш га карор килиш лари учун акцияларнинг даромадлилик дараж аси билан таниш иш га \аракат килиш ади. Ш унга эътибор бериш лозим- ки, бу карорлар ана шу хужалик юритувчи субъектга нисба- тан кабул килинади ва унинг келгусидаги ф аолиятига таъсир курсатади.

Шундай килиб, бозор икгисодиётига угиш шароитида ахборот- даи фойдаланувчиларнинг 2 гуру^и учун ах борот тайёрланада: ички ва ташки. Ахборотдан ташки фойдаланувчиларни амалда ян а иккита гуру^га ажратиш мумкин: бевосита молиявий кизикиш и булган ва билвосита молиявий кизикиш и булган ф ойдаланув­чилар. Агар бевосита молиявий кизикиш и булган фойдала- нувчиларга хужалик юритувчи субъектлар м олиявий натижа- ларидан бевосита молиявий манфаатдорлар, яъни инвестор ва кредиторлар кирса, билвосита молиявий кизикиш и булган шахсларга солик идоралари, кимматба\о когозлар б^йича дав- лат агентлиги, фонд биржалари, статистика бош кармалари ва бош ка тартибга солиб турувчи таш килотлар киради.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 8: МОЛИЯВИЙ ХИСОБn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Сиз жуда \ам цизикдрли, шу билан бирга замонавий ама- лий

М олиявий маълумотлардан фойдаланувчиларнинг турли гуру^пари мавжудлиги бухгалтерия хисобининг ягона тизим сиф атида учга булинишига олиб келди:

- М олиявий \исоб;- Бошк^арув \исоби;- Солик, чисоби.Х исобнинг бу уч тури Узининг вазифаси, яъни ахбороти ва

услубияти билан бир-биридан фарк, ^илади.Молиявий хрсоб — хужалик юритувчи субъектлар томонидан

жамоатчилик хукмига такдим этиладиган хамда ички ва ташки фой- даланувчилар учун мулжалланган ахборотни такдим этувчи х^собдир. Жамоатчиликни компанияга сармоялар куядиган, кре- дитлар ажратадиган ёки у билан узаро х^мкорликда иктисодий фаолият юритадиган турли тоифадаги шахслар ташкил к^илиши мумкин. Бу шахслар ушбу компанияга сармоя куйиш ва уни мо- лиялаштириш буйича к,арор к,абул кдпишда унинг молиявий ва бошкр ^исоботларига турли даражада таянадилар. Компаниядан таш^ари булган кишиларнинг маълумогга булган э^гиёжлари мо­лиявий \исобнинг марказида туради.

Бошкдрув \исоби — ички фойдаланувчилар э\тиёжини ^исобга олган х,олда иктисодий хужалик муомалалари ва мах,сулот ишлаб чикдриш устидан назорат урнатишда, бюджет бажарилиши ва фойда олишнинг мотггорингини урнатишда, шунингдек, компаниянинг ке- лажакда муваффак,к,иятга эришишини таъминлаш учун фойдалани- ладиган бухгалтерия хисоби маълумотларини тайёрлаб беради.

Бошк^арув ёки аналитик бухгалтериянинг мак^сади маъсу- лият марказлари, фаолият со^алари буйича ахборот бериш ва унинг та\лилидир. Натижада жуда йирик булган фирма ва корпорацияларда даромадлар (маржалар), харажатлар ва фой- да \и со б и бир неча ун ёки юзлаб маъсулият марказлари буйича таш кил килинади. Бунда бошк,арув ва молиявий \исоб уртасида узаро боглиьушк турли усуллар билан махсус (акс эт- тирувчи, параллел, кесишувчи, йигиб таксимловчи) \исоблар ёрдамида амалга оширилади.

М олиявий х,исоб умум^абул кдпинган стандартлар ва та- мойиллар асосида юритилади. Айнан ана шу стандарт ва та- мойиллар молиявий ахборотнинг кайд кдлиниш и, б а \олан и ш и ва топш ирилиш ини тартибга солиб туради.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 9: МОЛИЯВИЙ ХИСОБn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Сиз жуда \ам цизикдрли, шу билан бирга замонавий ама- лий

Корхоналар ташкилий-\уКУ*<.ий ш аклларидан цатъи назар барчаси молиявий \исобни Республикада урнатилган умумий тартибдаги бухгалтерия хисобининг миллий стандартларига мувофик \олда юритишлари шарт. Ш уни ал о \и д а таъкидлаш лозимки, бухгалтерия \исоби миллий стандартлари тавсиявий характерга эга булганлиги сабабли ало \ида хужалик юритувчи субъектлар уз *исоб сиёсатларини иш лаб чи^иш лари учун асос булиб хизмат килиши мумкин .

Хрсоб сиёсати — бу корхона ра\барияти томонидан тас- днкланган бухгалтерия ^исобини юритиш ва молиявий ^исоботни тузиш буйича усуллар ва шакллар жамламасидир.

Узбекистан Республикаси нолинчи бухгалтерия \исоби миллий стандартига мувофик, бухгалтерия \и соби концептуал асослари ишлаб чикилган.

Концептуал асослар — бу бухгалтерия хисобининг бозор икгисодиёти шарошилаги моделини тавсиф.ювчи тизим. Б \М С га мувофик; концептуал асослар бешта таркибий цисмдан иборат булиб, улар юкрридаги саволларга жавоб бериш учун хизмат цилааи.

Бухгалтерия ^исоби муаммолари ва концептуал асосларининг таркибий кисмлари

Бухгалтерия х и с о б и н и н г м уамм олариБ у х гал тер и я \и с о б и кон и еп туал

а с о с л а р и тар к и б и й к и с м л а р и н и н г н ом лари

1. Янги хужалик ю ритиш шароитларнда бухгалтерия \исобининг мак,сад ва вгиифа- лари нималардан иборат?

- Б у х гал тер и я х и со б и н и н г мак,сад ва в а зи ф а л а р и .

2. Бухгалтерия \и с о б и тайёрлайд иган м аълум отлар с и ф а т ж п \ати д ан к.андаи булиш и керак?

- Бухгалтерия маълумотларининг сиф ат хусуснятлари.

3. Бухгалтерия \исоби маъпумотларининг таркиби крндай?

- М олиявий \исоботининг элс- ментлари

4. \ а р кандай м аълум от бухгалтерия м аълум оти булиб хи со б л ан ад и м и ?

- М о л и я в и й м аълум отларни тан о л и ш ва улч аш м езон лари .

5. Бухгалтерия \и со б н н и к*шдай криди ёки кулланмаларга гаяниб юритиш керак?

- Б у х гал тер и я \и с о б и н и н г та- м о й и л л ар и .

Келтирилган схема бухгалтерия \и со б и н и н г концептуал асосларининг мо^иятини ёритишга ёрдам беради. Шундай цилиб, бухгалтерия \исобининг концептуал асослари бухгал­

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 10: МОЛИЯВИЙ ХИСОБn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Сиз жуда \ам цизикдрли, шу билан бирга замонавий ама- лий

терия \и со б и н и н г фойдаланувчиларини ахборот билан таъминлаш вазифасидан келиб чикдди, аникроги, бухгалтерия \исоби берадиган маълумот, яъни молиявий \исоботдан фой- даланувчилар, уларнинг ахборотга булган э\тиёж и, ана шу ах- боротнинг сиф ати \амда мазмуни, уни эътироф этиш мезон- лари, уларни тайёрлаш ва таедим этиш коидаларининг барча- си концептуал асослар билан белгиланиб куйилади.

Узбекистан Республикасида молиявий .\исоботни тайёрлаш ва такдим зтиш нинг 1998 йил 14 августида 475-сон билан Адлия ва- зирлиги томонидан руйхатдан угказилган концептуал асосларини куйидаги 1.1-чизма билан тавсифлаб бериш мумкин:

Молиявий ^исоботни тайёрлаш ва такдим этишнинг

КОНЦЕПТУАЛ АСОСЛАРИ

1.1-чизма.

Ш ундай цилиб, бухгалтерия \исоби концептуал асослари бухгалтерия .\исобинннг бозор ик,тнсоднёти шароитида ахборот тизими сифатидаги моделини акс эттирар экан.

К елгирилган чизмага мувофи^ концептуал асосларнинг ало\ида йуналиш лари (аспектлари) ёки таркибий к,исмларининг тайинланиш и билан таниш иб чи^иш лозим.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 11: МОЛИЯВИЙ ХИСОБn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Сиз жуда \ам цизикдрли, шу билан бирга замонавий ама- лий

2-М АВЗУ. М ОЛИЯВИ Й Х И С О БО ТЛ А РН И Н Г ТА ВСИФ И

I. Молиявий х,исоботларнипг мацсади

Узбекистан Республикаси худудида фаолият курсатаётган барча хужалик юритувчи субъектлар белгиланган тартиб, муд- дат ва ш аклларда \исоботлар таедим к^лиш лари шарт. Р ес- публикамизда молиявий \исоботларни хал^аро стандартлар талаблари даражасига я^инлаш тириш ва соддалашгириш ус- тида жиддий ишлар олиб борилмокуш. М олиявий \исоботлар хужалик юритувчи субъектларнинг маълум давр ичидаги м о- лиявий-хуж алик фаолияти натижалари, асосий воситалари \аракати, пул ок,имлари тугрисидаги ва маълум санадаги ак - тивлари, мажбуриятлари ва хусусий капиталининг хрлати \ак,ида ахборотлар беради.

М олиявий \исоботларни тузиш , одатда унинг кониептуал асосларига таянган холда амалга оширилади. К ониептуал рамка, энг аввало, куйидагиларни \ал килиш учун зарур:

- мавжуд концепиия ва тамойиллар асосида тизим тузиш ;- янги амалий ^ийинчиликлар вужудга келганда уларни

ечиш учун алгоритм яратиш;- молиявий ахборотлардан фойдаланувчиларда уларни ту-

шуниш дарпжасини 01иириш;- турли корхоналар молиявий х^соботлари ракрбатбардошлигини

ошириш.М олиявий \исобот концепциялари (М \К ) томонидан

куйидагилар аникланиши лозим (2.1-чизма):1) М олиявий \исоботларни такдим килиш нинг мак^сади

(ва \ал килиниш и учун молиявий маълумотлар талаб циладиган вазифалар);

2) Бухгалтерия \исоботининг сиф ат тавсифлари (асосий хусусиятлари);

3) М олиявий \исоботларнинг элементлари;4) М олиявий маълумотларни эътироф этиш (тан олиш )

ва улчаш мезонлари;5) Маълумотлар тизимини тузиш тамойиллари.Куриниб турибдики, молиявий \исоботлар концепциясининг

бош масаласи булиб молиявий \исоботлар такдим килиш нинг максадини аникдаш \исобланади. Бухгалтерия \исобининг миллий стандартлари (Б\М С )да молиявий \исоСхттларнинг мак;сади куйидагича килиб белгиланган: «Молиявий хисоботларнинг чаксадн

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 12: МОЛИЯВИЙ ХИСОБn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Сиз жуда \ам цизикдрли, шу билан бирга замонавий ама- лий

хужалик юритувчи субъектларнинг молиявий полати, фаолият нати- жалари ва молиявий холатидаги узгаришлар ахборотлартакдим кдниш хисобланади»1.

2.1-чизма. Молиявий ^исоботларнинг концептуал асослари.

Гарчанд, ушбу ма^садпар учун тузилган молиявий х^собсгглар купчилик фойдаланувчилар э\гиёжларини крндирса-да, фойдала- нувчилар учун ик^исодий карорлар крбул цилиш учун керак булиши мумкин булган ахборотларни етказиб бера олмайдилар, чунки улар- да угган жараёнларнинг молиявий натижалари акс этгирилади ва молиявий характерда булмаган маълумотлар улар таркибига кирмай- ди. Шунга кррамасдан, ишончли ва уз вак^ида такдим к^линган мо­лиявий \исоботлардаги ахбороглар улардан фойдаланувчиларга корхонанинг молиявий \олптини ба\олаш ва корхона фаолияти билан боглик, булган молиявий ва ик^исодий царорлар кабул кдлиш учун етарлича имкон беради.

Буни англаб етиш учун бир хусусий фирманинг \исоботини инвестор сифатида куриб чик^ишингиз мумкин. Ф араз кдлинг, ф ирм анинг баланс маълумотлари куйидагича:

1 Н С Б У Р есп убли ки У зб ек и стан . М инистерство ф и н а н с о в РУ з. Н А Б иА Уз. Т о ш к е н т . 2002 й. 5 бет.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 13: МОЛИЯВИЙ ХИСОБn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Сиз жуда \ам цизикдрли, шу билан бирга замонавий ама- лий

________Фирма ресурслари________________ Улариипг манйалари________Б и н о Зм лн.сум Х усусий кап и тал 5 м лн . сумТ оварли р 2 м лн . сумЖ А М И 5м лн.сум Ж А М И 5 м лн .с у м

Ф ирма \ак,ида кушимча маълумот ' унинг ой ли к фойдаси 500 мин г сум.

Табиийки* бундай маълумотлар инвестиция к,илиш \ак,ида к,арор к^бул кдлишга ундайди. Молиявий ^исоботнинг вазифасини янада аникрок тушунтириш максадида бошка бир фирманинг \исоботи маъпумотларини куриб чикамиз:

Фирма ресурслари Уларнинг манбалариБино -2 млн.сум Хусусий капитал - 2 млн. сум Товаплап - 3 млн. с у м Фирманинг капзлари - 3 млн. с у м

Ж АМ И -5 млн.сум ЖА МИ - 5 млн.сум

Ф ирма \акида цушимча маълумот'унинг ой ли к фойдаси 200 минг сум.

М олиявий \исоботларнинг мак,садини икки тоиф ага - асосий ва иккинчи даражали мацсадларга ажратиш мумкин. Асосий ма^сади - молиявий ^олат, молиявий натиж алар ва пул маблапмри ^ацидаги иш ончли маълумотларни такдим килиш ни таъминлаиг булса, Иккиламчи мак,садн эса, царорлар н;абул килиш мацсадида барча фойдали ахборотларни такдим килиш йули билан очик.-ойдинликни таъминлаш дир.

Молиявий \исобот коицепциялпри молиявий \исоботларни ту- зиш тартиб коидаларини белгилаб берар экан уларни тузишга куйнладиган талаблар (бухгалтерия \исоби ахборотларининг сифат хусусиятлари), такдим килинаётган ахборотларнинг минимал таркиби (молиявий х^собот элементлари) ва улар кдпиши мумкин булган асосий масалалар мазмунини хдм асослаб беради. М \К кура, молиявий \исоботларни тузишдан мацсад улардан фойдаланувчиларга такдим к,илинаётган ахборотлар асосида куйидаги вазифаларни >̂ ал к,илиш имконини бериш керак:

— инвестииион карорлар ва крелитлар бериш буйича царорлар Кабул килиш;

— х^жалик субъектининг келгуси пул окимларини ба\олаш;— хужалик субъектига ишониб топширилган ик^исодий ре-

сурслар туфайли унинг ресурслари ва мажбуриятларини ба\олаш ;— рах,барият фаолиятини бахрлаш.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 14: МОЛИЯВИЙ ХИСОБn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Сиз жуда \ам цизикдрли, шу билан бирга замонавий ама- лий

Юкррида санаб утилган вазифапарни бажариш ва асосий максадга эришиш учун эса молиявий \исобот ахбораглари маъпум бир талабларга жавоб бериши керак. Улардан энг му\имлари ' бу ахборотнинг сифат тавсифлари ёки хусусиятларидир, яъни ахбо- ротларнинг фойдали белгилари (тушунарлилик, ишончлилик. а^амиятлилик ва такксхпанмалилик), чекловлар (уз вактидалилик. манфаатлар ва тавсифлар орасидаги баланс, сифат тавсифлари ора- сидаги баланс) хрмда энг му\им йул куйишлар (\исоблаш тамойи- ли, фаолиятнинг давомийлиги). Улар бухгалтерия \исоби ахборот­нинг у ёки бу к,арорпарни кабул цилиш учун фойдалилигини акс эггирадилар ва белгилайдилар.

М олиявий хисоботларда хужалик юритувчи субъектнинг уз мажбуриятларини бажариш и ва сармояларини кяйтариши учун даромад ва келгусида накд пул тушумларини олиш кобилиятини амалга ош ириш учун ёрдам берадиган ахборот- ларни акс эттириши керак. Такдим килинган \исобот маълу- мотларидан корхона ра\барининг фаолиятини ба^олаш максадида \ам фойдаланилади.

2. Молиявий хисоботнипг сифат тафсилотлари

Молиявий \исоботнинг концептуал (МХК.) асослари бухгалте­рия ахборотининг к,арор кабул килиш жараёнидаги фойдапилик даражасини оширувчи хусусиятларини белгилайди ва аник/тайди. Юкорида санаб угилганидек бухгалтерия ахборотининг турчта асо­сий сифат хусусиятларига куйидагилар киради:

- тушунарлилик;- а\ам иятлилик;- ишончлилик;- солиштириш им конининг мавжудлиги.1. Тушунарлилик. М олиявий \исобот такдим килУвчи К°Р _

хоналар фаолиятига тааллукпи иктисодий-молиявий карор Кабул килиш да фойдали булиши учун ахборот тушунарли булиши лозим. Бирок ахборотларни тушунарлик булиши ке­рак дегани ’ бу бутун ахборотни англаш кобилиятининг энг паст даражасига мослаш тириш ёки уни энг кам тажрибали сармоядор тушуна олиш и даражасигача соддалаштириш лозим дегани эмас. М аълумки, молиявий ахборотлар тизимини иш- лаб чикиш да амалий ф аолият билан шугулланувчи инвестор ва кредиторлар иш ва иктисодий фаолият масалаларини етар- ли даражада туш унадилар \амда бухгалтерия \исоби буйича

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 15: МОЛИЯВИЙ ХИСОБn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Сиз жуда \ам цизикдрли, шу билан бирга замонавий ама- лий

озгина булса \ам тушунчага эгалар, деган нук,таи назардан к,арал ади.

Шунингдек, молиявий пхборотлардан с|юйд;шанувчи.пар алоат- та уз фаолиятларини ва кабул килган карорларини етарлича асосли булишини таъминлашлари учун уларга такдим килинган ахборот- ларпинг мо>;ияти ва мазмунини тушунишлари ^амда ахборотларни лозим даражадаги кунт билан урганишлари лозим. Бундам ташк,ари, молиявий ахборотлардан фойдалануичи 1уру>у1ар гаъри- фига кура, инвестор ва кредиторларга масла\ат берадиган шахслар \ам шу гуру\парга киритиладики, улар бу сохдда тажрибасиз булган шахсларга керакли масла.\атларни берадилар. Буларнинг \аммаси молиявий ахборотларни тушунарлилигини таъминлашга хизмат килади.

2. А^амиятлилик. М олиявий \исоботларни сиф ат хусуси- ятларини ифодаловчи бу тушунча, молиявий ахборотлардан фойдаланиб карор кабул килиш ваколатига эга булган турли тоифадаги ташки фойдаланувчилар учун бухгалтерия ахборо- тининг ярок,пилигини ифодалайди. М олиявий ахборотнинг а\ам иятлилиги, бир томондан уларни иктисодий истикболни белгилаш учун, иккинчи томондан эса, истикболни белги- лаш нинг техник услубларини такомиллаштириш максадида олдин белгиланган истикболнинг тугрилигини текш ириш максадида ишлатишни англатади.

Бухгалтерия ахборотининг а\ам иятлилик дараж асини си- ф атнинг куйидаги уч жи\ати ёрдамида улчаш мумкин:

- уз ва^тидалилик (айни пайтлилик);- истикболни белгилаш имконияти;- тескари алока.Уз ва^тидалилик (айни пайтлилик). Бухгалтерия ахбороти­

нинг карор кабул килиш ваколатига эга булган ички ва ташки фойдаланувчиларга уз вактида етказилиши талаб этилади. М асапан, фирма банкдан кредит маблаглари олиш и учун 15 январ куни банк таш килотига фирма хисоботи такдим эти- лиш и керак. Агар бухгалтер молиявий \исоботни шу кунга тайёрлаб улгурса, фирма кредит олувчи субъектлар жумласига киритилиш имконияти булади. Агар \исобот 1 ойдан кейин тайёр булса, бу хисобот кредит олиш нуктаи назаридан а\ам иятли эмаслиги аницдир.

Истифолии белгилашпипг имконияти. Молиявий ахборотлар ташки фойдаланувчилар учун, уларнинг олдинги белгиланган ис- тикболни \озирги натижалари билан солиштириб, келгуси ис-

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 16: МОЛИЯВИЙ ХИСОБn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Сиз жуда \ам цизикдрли, шу билан бирга замонавий ама- лий

тик^болни тугри белгилаш крбилиятини яхшилаш мак,садлари учун фойдали булиши керак. Истикбал килишда унча му\им булмаган ёки умумон му\им булмаган молиявий ахборотидан фойдаланиш, К^рор к;абул килиш ваколатига эга булган шахсларни оддий фараз Килишидан бошка парса эмас, деб \исоблаш мумкин.

Тескарй алоца. Бухгалтерия ахбороти хужалик юритувчи субъект фаолиятини акс эттириб, айнан ана шу молиявий маълумотлар фирмалар. корхоналарга нисбатан у ёки бу карор Кабул килиниш ига асос булиб хизмат киладилар ва натижада уларнинг келгусидаги фаолиятини белгилаб бсрадилар. Ахбо- рот канчалик етарли \ам да тушунарли булса, уз вактида топ- ш ирилса, унинг хужалик фаолиятига таъсири шунчалик ижо- бий булиш ини бухгалтер унутмаслиги керак.

3. Ишончлилик. М олиявий ахборотларнинг ишончлилиги, энг аввало, унинг хатолар ва ноаникликлардан холислигини билдиради. У ахборотнинг асосий маъносини тугри очиб бе- риш и керак. Карор кабул килиш ваколатига эга булган ташки фойдаланувчилар, улар иктисодий истикбол килиш ва нати- жаларни тасдиклаш да таянадиган ахборотнинг малакали му- тахассислар томонидан тайёрланганлигига ишонган булиш лари керак.

А хборотнинг тутрилиги уч мезон мослигига караб текш и- рилади:

- хакконийлик (тугри акс эттириш);- текш ириш имкониятининг мавжудлиги;- холислик (бетарафлилик).Х ащ опийлик баъзида тугри акс этгириш, иш ончлилик деб

\ам ю ритилади. Бухгалтерия ахборотининг бу хусусияти уни укувчи шахсларга такдим этиладиган молиявий \исоботнинг тулик тексти ва сонларига татбик этилади. У молиявий ахбо- ротни мавжуд факт ва шароитларни тугри акс эттираётганли- гини билдиради. Бухгалтерия ахбороти муомалаларнинг уму- мий тавсиф ини суз ва сонлар ёрдамида берибгина колмай, балки операцияларнинг иктисодий мо^иятини \ам акс этти- риши керак.

Текшириш имкониятининг мавжудлиги: текш ириш им ко­ниятининг мавжудлиги такдим килинган ахборотларни унинг манбалари булган ^ужжатлар асосида солиш тириб, тугрилигини текш ириб олиш имконияти борлигини ифода- лайди. Ш унингдек, текш ириш имкониятининг мавжудлиги

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 17: МОЛИЯВИЙ ХИСОБn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Сиз жуда \ам цизикдрли, шу билан бирга замонавий ама- лий

захира була оладиган мукобил ахборот м анбаларининг мав- жудлигини назарда тутади.

Холислик (бетарафлилик) нотугри туш унча, нотукри нуктаи- назар ёки асосланмаган ф и крлар молиявий \исобогларда укувчиларга таъсир курсатиш максадида ишла- тилмаса, ахборот холислик (бетарафлилик) мезонига мос ке- лади. М олиявий \исоботларни тайёрлашга жавобгар булган киш илар олдиндан белгиланган натижаларга ёки маълум бир \аракатга мажбур этишга (масалан, инвесторларни компания акцияларини сотиб олиш га ундаш) каратилган чеч кандай \аракат ^илмаслиги керак. Бухгалтерия ахбороти маълум бир нуктаи назар, олдиндан белгиланган натижа ёки апо\ида та- раф туррисидаги \а р кандай нотурри туш унчалардан холи булиши керак.

4. Солиштириш имконининг мавжудлиги. М олиявий ахбо- ротларнинг сифат хусусиятини ифодаловчи бу тушунча бир турдаги ахборот ичидаги эмас, балки икки хил турдаги ахбо­рот орасидаги муносабатга хос белгидир. С олиш тириш ёрла- мида ахборотлардан фойдаланувчилар молиявий ^исоботларнинг икки тупламида берилган ахборотлар ораси­даги ухшашликлар ва фаркларни тогшш им кониятига эга буладилар. Солиш тириш имконини мавжудлиги турли хужалик юритувчи субъектларнинг молиявий \исоботларини таккослаш да ёки бир субъектнинг турли давр , маълум бир вакт учун молиявий х,исоботларини таккослаш да му\им воси- та сифатида кулланади. Хужалик юритувчи субъектининг мо­лиявий \исоботларини солиштириш и м конининг мавжудлиги бухгалтерия \исобида бир хил сиёсатдан доим ий фойдаланиш натижасида кучайиб боради.

Солиштириш имкони мавжудлигининг икки томони булиб, бири, бухгалтерия \исобининг ягона сиёсатидан йилдан-йилга фойдаланилишни белгилаб берадиган изчиллик булса, иккинчиси, ухшаш муаммоларни куллайдиган ва ухшаш шароитда ишлайдиган корхоналарнинг бухгалтерия х^собини бир хил тамойилларидан фойдаланишларидаги бирдамликни билдиради.

Изчиллик бухгалтерия \исобининг бир хилдаги концеп- циялари ва тамойилларининг йилдан-йилга изчил равишда Куллашни назарда тутади. Бухгалтерия \и со б и н и н г тамойил- лари узгармаслиги керак, деган фаразлар бор. Бирок, \аддан таш кари катъий изчиллик ахборотнинг иш ончлилигига сал- бий таъсир этиши мумкин. Бухгалтерия *и ееби«инр-айрим

У- в 3 1,

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 18: МОЛИЯВИЙ ХИСОБn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Сиз жуда \ам цизикдрли, шу билан бирга замонавий ама- лий

там ойилларини танлашда узгаришга йул куйиш изчиллик- нинг бузилиш ига олиб келиши \ам мумкиндир. Бухгалтерия х,исобининг янги сиёсатини акс эттириш ва цушимча ахбо- ротни очиб бериш мацсадида, мазкур щцол курипувчи туцнашув мавж уд булган молиявий хисоботлар асосида цайтадан х,исобот тайёрлаш орцали %ал этилади.

Молиявий натижалар туфисидаги \исоботда ягона тармок^а те­ги шли булган турли компанияларнинг даромадлари ва харажатлари буйича ахборотни солиштириш учун зарур булган ахборот берилиши керак. Шунингдек, бу \исоботда мазкур компаниянинг угган йилги ва х,исобот давридаги даромад ва харажатлари туфисидаги ахборот берилиши керак.

3 . Молиявий %исоботпинг элемептлари

Элементлар - бу молиявий \исоботда акс эттириладиган моддаларни бирлаштирувчи гуру\пардир ёки молиявий \исоботларга киритилиши лозим булган моддаларнинг гу- ру^ларидир.

Молиявий ^исоботнинг концептуал асосларига биноан 7 та мо­лиявий \исобот элементлари кузда тугилган булиб, булар - бухгалте­рия балансига туфидан-туфи тегишли булган 3 та элемент: актив- лар, мажбуриятлар ва капитал; соф активлар ва молиявий натижала- рига туфисидаги хисоботга тегишли булган 4 та элемент - даромад- лар, харажатлар, фойда ва зарарлар.

Даврий молиявий хисоботлар корхоналар молиявий хужалик фаолияти туфисидаги жорий бухгалтерия ахборотларини улардан фойдаланувчиларга етказиб беришнинг воситаларидир. Юцорида келтирилган молиявий \исоботларнинг етги элементнинг мо^иятини англаб олиш ало^ида а\амиятга эга, чунки улар жорий молиявий х,исоботларда фойдаланиладиган асосий гуру\паш (тур- кумлаш)ни ташкил кдпадилар. Молиявий \исоботлар элементла- рини мо^ияти ва уларнинг асосий хусусиятларига к;иск,ача тухталиб утамиз.

Д аставвал, бухгалтерия баланси тегишли булган элемснт- ларини куриб чи^айлик.

Активлар бу утган муомалалар ва хрдисалар натижасида хужалик субъекти томонидан назорат к,илинадиган иктисодий ресурслар булиб, улар келажакда фойда келтириши мумкин.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 19: МОЛИЯВИЙ ХИСОБn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Сиз жуда \ам цизикдрли, шу билан бирга замонавий ама- лий

Активларнинг таърифига диктат билан назар таш ласак. куйидагиларга ало^ида эътибор каратилганлигини англаш Кийин эмас:

1)утган муомалалар ва \одисалар натижасида ю зага кел-ган;

2)хужалик субъекти томонидан назорат кдпинадиган;3)келажакда фонда келтириши мумкин булган иктисодий

ресурслар.У ларнинг маъносини ёритиш га ^аракат к,иламиз:- и^тисодий ресурслар ут ган муомалалар ва х,одисалар на­

тижасида юзага келган булсагина, улар хуж алик юритувчи субъектнинг активлари хисобланади. Утган муомала ёки \одисалар натижасида иктисодий ресурсларининг юзага кел- ганлиги эса хужжатлар орк;али аникданади: масалан, ф ирм а номига ёзилган асосий воситани кабул килиш топш ириш да- лолатномаси, товарлар буйича мол етказиб берувчи то м о н и ­дан ёзилган ва товарлар олувчи томонидан кабул кдлинганлиги \акида имзо куйилган юк хатлари, кассага ки- рим цилинган пул маблагларига расмийлаш тирилган касса кирим ордерлари ва \.к . Аникдик киритиш максадида бир не- ча \олатн и куриб чицамиз:

1-^олат: хусусий фирмага маъмуриятга хизмат курсатиш учун автомобил харид цилинди. Ф ирма автомобил сотувчи офис билан шартнома тузди, пул маблагларини утказиб берди ва кабул килиш -топшириш далолатномасига биноан автомо- билни кабул килиб олди. Ушбу автомобил хусусий ф ирм а учун асосий восита, яъни актив деб кабул килинади.

2-^олат: хусусий фирма эгаси, яъни мулкдор узининг шах- сий фойдаланиш и учун автомобил харид килиб олди ва харид максадида фирма номидан \еч кандай )^жжат расм ийлаш - тирмади. Бу автомобил фирма эгасига тегишли, лекин ф ирм а учун актив \исобланмайди.

- хуж алик субъекти томонидан назорат ъилинадиган ицтисодий ресурсларгина унинг активи \исобланади . Ю коридаги мисол бу ж и\атни муваффакиятли ёритиш га ёр- дам беради. Фирма мисолидаги 1-\олатда актив ф ирм ага К^бул килинганлиги учун \ам бу актив, яъни автом обилнинг бундан буён ишлатилиши, эскириш и, агар сотиб ю борилса, унинг натижалари фирма томонидан инобатга олинади , яъни актив ф ирманинг назоратида булади.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 20: МОЛИЯВИЙ ХИСОБn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Сиз жуда \ам цизикдрли, шу билан бирга замонавий ама- лий

- келажакда фойда келтириши мумкин булган иктисодий ресурсларгина активлар дейилали, яъни улар фойдаланиш га ярок^пи булсагина актив деб тан олинадилар. Мисол: маълум- ки, иктисодий ресурслар жумласига материаллар \ам кирити- лади. Ф араз дилинг, курилиш ташкилоти омборида 1000 бан- када буёк бор эди. Бухгалтерга уларнинг 100 тасининг сакутаниш муддати тугаганлиги туфайли куриб к,олганлиги, яъни фойдаланиш га яроксиз булиб колганлиги ^акида маълу- мот бериш ди. Д емак, корхонанинг ресурслари 100 банка буёкка камайганлиги ан и к далилдир. Хулоса ш уки, буёклар куриниш идаги активлар 900 бирликни ташкил этмокда.

“Активлар” таърифидаги 3-жи\атни бош качарок тал кин Килиш \ам мумкин: иктисодий ресурслар хужалик фаолияти ю ритиш учун керак, хужалик фаолияти эса фойда олиш максадида юритилади.

Мажбуриятлар - бу хужалик субъектининг утган муомалалар ва \одисаларни амалга ошириш натижасидаги мажбуриятлари булиб, уларни ^исоб-китоб килиш актиштарнинг топширипиши ёки иш- латилишига, хизматларнинг курсатилиши ёки бошка келгуси иктисодий фойданинг камайишига олиб келиши мумкин.

Ушбу таърифда куйидагиларни ажратиб курсатиш максадга мувофик б^лади:

- хуж алик субъектининг утган муомалалар ва %одисаларни амалга ошириш натижасида юзага келган мажбуриятлари;

- уларни, яъни мажбуриятларни %исоб-китоб к;илиш;- активларнинг топширилиши ёки ишлатилиши;- хизматларнинг курсатилиши;- бошца келгуси иктисодий фойданинг камайишига олиб ке­

лиш и мумкин.Агар хужалик юритувчи субъект уз хужалик фаолиятини

амалга ош ириш давомида бошк^а хужалик юритувчи субъект- лар ёки жисмоний шахслардан карздор булиб колса, бу унинг мажбуриятлари \исобланади . Мажбуриятларни юзага келти- рувчи муомала ёки \одисаларга пулини кейинрок тулаш шар- ти билан товар харид килиш , бошка таш килотнинг хизмати- дан фойдаланиш кабилар мисол була олади. Ана шу вокеа- \оди саларн ин г булиб утганлигини исботловчи хужжатлар рас- мийлаш тирилган булсагина (масалан, шартнома ва ю к хати, хизмат курсатилганлиги \акида счёт, далолатнома ва

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 21: МОЛИЯВИЙ ХИСОБn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Сиз жуда \ам цизикдрли, шу билан бирга замонавий ама- лий

бош калар), улар натижасида юзага келган царзлар мажбурият- лар сифатида бухгалтерияда \исобга олинади.

- мажбуриятларни хисоб-китоб цилиш н,уйидаги йуллар билаи амалга оширилади:

а) активларнинг топширилиши ёки ишлатилиши орцали. М асалан, харидор бирон-бир ХЮС товарлари учун олдиндан пул утказиб куйди, деб фараз цилайлик. Бунинг натижасида ХЮ С учун харидор олдида мажбурият юзага келди ва бу маж- бурият буйича \исоб-китоб цилиш учун у харидорга товар- ларни етказиб бериши, яъни активларни топш ириш и керак. Ёки бош ка бир мисолни курайлик: ХЮС кассасига ускуна ижараси учун ижарачи пул топширди. Бунинг натижасида Х Ю Снинг ижарачи олдида мажбурияти пайдо булди, уни \исоб-ки тоб килиш учун эса ХЮС (фирма ёки таш килот) уз ускунасини ижарачига ишлатиш учун бериб туриш и керак.

б) хизмапыарнипг курсатилиши - агар ХЮС \исоб раками га унинг хизмат курсатишини сураб, бирон шахе томонидан олдин­дан пул утказилган булса, ХЮС учун хизмат курсатиш мажбурияти пайдо булади. Демак, бундай \олларда мажбуриятни бажариш учун пул утказган шахсга хизмат курсатилиши керак.

в) боища келгуси ицтисодий фойданинг камайишига олиб ке- лиши мумкин. ХЮ С фаолияти давомида баъзан шундай маж- буриятлар пайдо буладики, улар буйича х,исоб-китоб килиш наф акат активларнинг берилиш и, балки келгусидаги ф ойда­нинг \ам камайишига олиб келади. М асалан, банкдан олин- ган кредит буйича банк ташкилоти билан \и со б -ки то б килиш учун, аввало, кредитнинг узини тулаш, колаверса, корхона фойдаси \исобидан кредит буйича фоизлар \ам т^ланиш и та- лаб этилади.

Хусусий капитал — бу хужалик субъектининг активларга эгалигининг улуши булиб, бунда унинг мажбуриятлари чикариб ташланади. Хусусий капитали махсус бир тоифадаги моддаларни уз ичига олади, масалан, хусусий капиталнинг турлари ва таксимланмаган фойда.

Ю корида келтирилган бухгалтерия балансининг асосий элементларидан таш кари, молиявий \исобот элементларига молиявий натижалар туррисидаги хисоботнинг куйидаги туртта элементи \ам киради:

Даромадлар - бу субъектнинг хужалик ф аолияти натиж а­сида, одатда, ижара >;аки, фоизлар, лицензия туловлари ва ди- видендлар шаклида даромад келтирадиган ф аолияти , яъни то-

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 22: МОЛИЯВИЙ ХИСОБn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Сиз жуда \ам цизикдрли, шу билан бирга замонавий ама- лий

варларнинг сотилиш и, хизматларнинг курсатилиши ёки бошк,а шахсларнинг хужалик субъектининг ресурсларидан ф ойдаланиш и натижасида активларнинг келиб туш иш и ёки мажбуриятларнинг камайиши орк;али руй берадиган иктисодий ресурсларнинг купайишидир.

Д аром адлар тушунчасининг мо\иятини ёритишга \аракат Киламиз. Даромадлар концепциясида куйидаги м у\им шарт- лар мавжуд:

1) даромадлар - щ т исодий ресурсларнинг купайишидир:а) ик,тисодий ресурсларнинг купайиши активларнинг келиб

тушиши op^a/iu руй беради. Х а^и^атаи, агар таннархи 40000 сум булган товар 50000 сумга сотилса, активларнинг, аникроги пул маблагларининг купайиши руй беради. Агар ана шу товар насияга сотилса, 40000 сумлик товар моддасининг урнига 50000 сумлик дебиторлик карзи акс эттириладиган модда пайдо булади.

б) мажбурияпыарнинг камайиши орцали даромадлар тан олиниши мумкин. Масааан, 2003 йил 15 сентябрда харидор товар учун олдин- дан 350000^ сумлик туловни 100% амапга оширган, деб фараз килайлик. Уша куни тушган пулни даромад деб тан олинмайди, чунки хали товар жунатилгани йук,, яъни даромад ишлаб гопилгани йук;. Товар етказиб берувчи бу ташкилогда ёки хужалик юритувчи субъектда мажбурият пайдо булди. 2003 йил 15 октябрда товар ушбу харидорга юклаб жунатилди ва товар етказиб берувчи ХЮС мажбу- рияти камайди, ана шу муомаладан кейингина тушган пулни даро­мад деб тан олиниши мумкин. чунки энди у ишлаб топилди.

2) даромадлар олдинги хуж алик вокеа-^одисалари натиж а- си булиши керак. Масалан, сотиш натижасида даромадни тан олиш учун сотиш муоамаласи булганлиги \акддаги ёзма гу- во \н о м а , яъни жужжат керак булади. М а\сулот жунагиш \ак;идаги ю к хати шундай жужжат булиб хизмат кдлиш и мум­кин.

Х араж атлар - бу активларнинг камайиши ёки фойдани купайтириш ма^садида хужалик фаолиятидан келиб чикдциган мажбуриятларни уз зиммасига олиш орк;али руй берадиган и^тисодий ресурсларнинг камайишидир.

Харажатлар тушунчасининг к^йидаги ж и\атларига эъти- борни каратиш лозим:

1) ицтисодий ресурсларнинг камайиши;2) фойдани купайтириш мацсадида ресурсларнинг камайиши;3) ицтисодий ресурсларнинг камайиши 2 хил руй беради:

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 23: МОЛИЯВИЙ ХИСОБn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Сиз жуда \ам цизикдрли, шу билан бирга замонавий ама- лий

- активларпипг камайиши;- мажбурияпъшрпи уз зиммасига олиши орцали.Энди ана шу уч жихдгдан харажатлар концепциясига изо \ бера-

миз. Авваломбор, ик^исодий ресурсларининг камайишига мисол кел- тирамиз. 2 хил хрлатни куриб чицрмиз. 1-\олат: фараз килайлик. кас- сала 5000 сум пул камомади аник^анди. Бу \опатда икгисодий ре- сурснинг камайиши фойдани купайтириш макрадида руй бсрмаяпти, шу сабабли бу чицим харажат эмас, балки злрар деб тан опиниши мумкин. 2-хрлатда, омбордан 27000 сумлик материалнинг ишлаб чикрриш цехига ма\сулот ишлаб чикрриш учун берилишини курайлик. Актив, яъни ик^исодий ресурс - материат сарфи келажакда (1юйда олиш макрадида амалга оширилмокда. Материалнинг камай­иши ишлаб чик,ариш харажатидир. Шундай килиб, ик^исодий ре- сурсларнинг фойдани купайтириш ма^садида камайиши харажат деб тан олинишини иниедоб ащик.

Энди ана шу камайиш нинг, юцорида айтганимиздек, 2 хил руй беришига эътиборни каратамиз:

- активларнинг камайишига материаллар сарфланиш и, пул берилиши ва \.к . мисол була олади;

- баъзи \аиларда эса мажбуритлар пайдо булиши оркдли ик^гисодий ресурсларнинг камайиши руй беради. Масалан, ишчиларга мпълум бир суммага иш хдци \исобланганда, хужапик юритувчи субъ- ектнинг ишчилар олдида иш хдки буйича мажбурияти пайдо булади ва ана шу суммага ишлаб чифриш харажатлари купаяди.

Фойда - бу хужалик субъектига таъсир этадиган асосий ва асосий булмаган фаолият, х,одисапар, ш ароитлар натижасида каииталнинг купайиши булиб, хусусий капиталга т^ланадиган бадаллар бундам мустаснодир.

Зарарлар - бу асосий фаолият ва барча бошкр операциялар, \одисалар, шароитлар натижасида хусусий капиталининг кама­йиши булиб, харажатлар ёки хусусий капиталининг таксимланиши натижасидаги камайиш бундан мустаснодир.

Ш ундай к;илиб, зарар капиталнинг камайиш и демакдир.Кониептуал асосларнинг туртинчи таркибий ^исми - бу мо-

лиявий маълумотларни эътироф этиш ва улчаш мезонларидир.

4. Эътироф этиш ва бахолаш мезоилари

Эътироф этиш — бу модданинг молиявий \исоботга кирити- лиши жараёнидир. Эътироф этилган моддага ном ва микдорий

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 24: МОЛИЯВИЙ ХИСОБn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Сиз жуда \ам цизикдрли, шу билан бирга замонавий ама- лий

улчам берилади. ^ьтироф этиш барча компаниялардаги молиявий \исоботларкинг барча элемеитларига тааллук/ш булади. Бухгалте­рия хисобидаги \исоблаш усулининг концептуал асоси, эъти- роф этиш мезони билан таъминланади: бухгалтерия \исоби даги ^исоблаш усули, тулов наед пул ёки чек орк;али амалга ош ирилганидан ка>п>и назар муомала ва \одисаларнинг содир булиш вак^ида курсатадиган таъсирини эътироф этади.

Элементни молиявий ^исоботларда акс эттириш учун куйидаги мезонларга мое келиши керак:

- элем ентни микдорий улчовга эга булиши ва улар Кийматини асосланган равишда ба\олаш мумкинлиги;

- ицтисодий манфаат келтириш ёки уни чициб кетиши э \ги м о л л и ги н и н г мавжудлиги.

Молиявий х^собот элементини эътироф этиш, бир кррашда жуда катга муаммоли масаи ага ухшамайди. Лекин бозор икхисодиёти турли хил ноаникутикларга, янгидан-янги хрлатларга тез-тез дуч келиш мум- кин булган тизимдир. Бундай шароитда молиявий \исобот элемент- ларини, хдггоки активлар деб номланмиш моддаларга тегишли ахбо- ротларни эътироф этиш муаммога аиланиши мумкин. Масалан, хусусий тадбиркоршик билан шурулланувчи Крдиров уз фирмасига бошкр бир хусусий тадбиркор Собироваан олинган 2 йил хизмат Килган (хизмат к,ипиш муддати 5 йил) “Тико” автомобилини келтир- ди. Фараз килайлик, Крдиров улгуржи савдо фаолияти билан шугулланади. Крдиров фирмасининг бухгалтерида автомобилни ёки асосий восита, ёки товар-моддий захира деб тан олиш э^гимоплари мавжуд. Бу автомобилнинг нима макрадоа сотиб сшинишига борлиц. Агар автомобил кайта сотиш учун харид килинган булса, уни товар- моддий захира деб, агар асосий фаолият ёки маъмурий мак;садларда ишлатиш учун сотиб олинган булса, асосий восита деб тан олиш ке­рак. У ёки бу моддага олиб бориш кейинчапик мулк соли т, кушилган киймат солири каби масалалар билан борлик булади. Маса- ланинг яна бир томони, автомобилнинг к^ймати билан богликдир. Агар “Тико” автомобилининг бозор циймати ушбу муомала руй бер- ган сан ада 1280 минг сум булса-ю, харид кдлинаётган аетомобил нар- хи 2000 минг сум деб хабар берилса, лекин олди-сотди шартномаси ^амда юк хати такдим этилмаса, бухгалтер ушбу автомобилни фирма балансига олишида ноаник,пиклар келиб чик^ши, чунки аетомобил нархини белгилашда макнул асос (тегишли ^ужжатлар) йук хрмда унинг к^ймати окдлона ба^оланмаган. Шартноманинг, дасглабки хужжатларнинг мавжудлиги ва хдтто о^илона балрлаш )$м келгусида автомобилдан фойдаланиш имкониятининг кафолатидир. Шундай

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 25: МОЛИЯВИЙ ХИСОБn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Сиз жуда \ам цизикдрли, шу билан бирга замонавий ама- лий

килиб, модда улчаниш, келгусида даромад келтириш э\гимоли булсагина уни мсшиявий ахборстг сифатида тан сшиш мумкин экан.

Улчаш ёки \исоблаш мезонлари туртта микдор курсаткичларга асосланган \амда фараз килинадики, тегишли равишда \исобга олинган моддалар узларининг тушунарлили- ги, а\амиятлилиги ва ишончлилиги \ам да солиш тириш имко- нининг мавжудлиги билан фаркланадилар.

Элементны апицлаш . Модда молиявий \исоботнинг эле- ментига, аникроги, унинг таърифига мос келиш и керак. Ма- салан, фирма “Т и ко” авгомобилини харид килди. Бу муома- лани расмийлаштиришга ва бухгалтерия \исоботи моддалари- га киритиш нинг икки хил им кон и яти бор:

1.Агар “Т ико” фирма маъмуриятига хизмат килиш учун харид килинган булса, уни асосий восита деб кабул килиш мумкин, чунки бу \олда у “Асосий воситалар” моддасининг таърифига тугри келмокда.

2 Агар автомобил кайта сотиш учун харид килинган булса, у “Товар-моддий захиралар” моддасининг таъриф ига мос ту- шади ва уни товар деб тан олиш керак булади.

Улчаш мумкинлиги. Модда аникпик билан улчаш мумкин булган тегишли атрибут (яъни тавсиф )га эга. М олиявий \исоботларни эътироф этиш нинг бу жи^атини тушунтириш максадида куйидаги мисолни куришимиз мумкин. Юкоридаги \олатда “Т ико” автомобилини у ёки бу модда сифатида тан олиб, бухгалтерия \исоби регистрларига кайд этиш учун унинг киймати \акидаги маълумот булиш и керак. Фараз килайлик, харид килинаётган “Т ико” 2 йил хизмат килган (унинг хизмат килиш муддати 5 йил ), унинг баланс киймати 2 млн. сум, эскириш и 700 минг сум, лекин харид нархи, яъни автомобилни топш ириш -кабул килиш хужжатидаги сумма 1,5 млн. сум. Бундан таш кари, автомобилнинг бозор киймати 2 млн. сум эканлиги \акида маълумот мавжуд. Бу \олда улчаш учун асос' бу хужжатларда акс эттирилган 1,5 млн. сум булиб, у автомбилнинг к°лди^ хамда бозор кийматларига \ам якиндир, яъни асослангандир.

Хужалик фаолияти \акидаги яна бир маълумот сифатида фирмада иш ловчиларнинг уртача йиллик сонини олайлик. Бу ахборотни улчаш, яъни пул куриниш ида акс эттириш имко- нияти йук; булганлиги сабабли уни молиявий ахборот сиф ати­да тан олинмайди.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 26: МОЛИЯВИЙ ХИСОБn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Сиз жуда \ам цизикдрли, шу билан бирга замонавий ама- лий

Долзарблик - фойдаланувчиларнинг к,арор кабул к^илишларига моддадаги ахборотнинг таъсир курсата олишини англатади. Ф ой­даланувчиларнинг' карор кабул килишларига таъсир курсатувчи \ар Кандай молиявий ахборот, албатга, акс этгирилиши лозим.

Иш опчлилик - моддадаги ахборот ишончли, нейтрал ва уни текш ириш имконияти мавжудлигини билдиради.

Ба\олаш мезонлариБа^олаш - бу молиявий \исобогларда моддани \исобга

оладиган улчамни аник^лаш жараёмидир. Агар улчаш учун лойи к асос булмаса, муомала, юк,орида аник^панганидек, \исобн и н г биринчи мезонига мос келмайди. Улчашнинг купгина мукобил асослари бор булиб. уларнинг каторига бошлангич танмарх, алмаштириш киймати, жорий сотиш киймати \ам д а мазкур модда уз х>аёти давомида яратиши мум- кин булган пул маблагларинннг тегишли коэффициент билан дисконтланган киймати киради.

Юк,орида бухгалтерия \исобининг концептуал асослари х,акида гапирганимизда унинг тамойиллардаги урнини курсатиб утган эдик. Энди эса тамойилларни концептуал асосларнинг беш инчи таркибий кисми сифатида апо\ида куриб чикамиз.

1. Икки ёцламалик. Хужаликдаги \ар бир воцелик бир хил суммада икки марта бир \исобварагининг дебетида ва иккин- чисининг кредитида курсатилади. Бу тамойил баланс тенгли- гидан келиб читали:

АКТИВЛАР = МАЖБУРИЯТЛАР + КАПИТАЛ

2. Улчов бирликлари. Факат пул куринишида ифода этиш мумкин булган хужалик иокелигигина бухгалтерия \исобида акс эттирилади. Бизда эса, маълумки, нафакат пул, балки на- турал улчов бирликлари \ам \исобда ишлатилади. Бош ка бух­галтерия хисоби тизимларида эса факат пул бирлиги тан олингани учун хали бах,оси аникланмаган объектлар бухгале- рия объектлари каторига кушилмайди. Бу эса асосий восита- лар ва товар-м оддий бойликларни \исобга олишда жуда катта а\ам иятга эга.

3. Ало^ида хужалик юритувчи субъект. Фирма уз мулкдо- рига нисбатан ХУКУКИЙ жи\атдан мусгакилдир. Мулкдор ва ф ирм анинг \исоб-китоб варак,лари ало\ида булади ва улар-

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 27: МОЛИЯВИЙ ХИСОБn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Сиз жуда \ам цизикдрли, шу билан бирга замонавий ама- лий

нинг мажбуриятлар буйича масъулияти бир-бири билан ке - сиш м айди.

4. Узлуксизлик. Корхона кайсидир бир куни пайдо булади ва кандайдир муддат яшайди. Бу узига хос тамойил булиб, у куйидаги ф икрга карши туради: \а р бир одам узининг ваф от этиш ини билади, шундай экан \а р кандай завод, ф ирма ва бош калар доимий эмас. Шундай булса \ам бу тамойил асо- сийлардан \исобланади. Ана iuy ф араз молиявий натижаларми жуда самарали аникдашга имкон беради ва \исобга олинаёт- ган объектларни кбайта бадолашга булган бехуда уриниш /ш р- дан воз кечиш ни талаб этади. \а к и к а т а н \ам агар корхона узок ф аолият курсатади деб \исобланса, унинг мулкини Кайта ба^олашга х,ожат йук ва аксинча, агар корхона тугатила- ётган булса, унинг мероси тарихий ба\ода эмас, балки \озирги амалдаги бозор ба^осида аникланиш и керак.

5. Таннарх. Бухгалтерия х*исоби объектлари уларни сотиб олиш нархи ва олиб келиш, урнатиш, фойдаланишга толширии] билан боглик харажатлар суммаси билан ба\оланиши керак. Биз- датаник^и рус бухгалтери А.П. Рудановский хизматлари туф ай- ли таннарх гамойили ягона тугри ба\олаш сифатида кабул килинган ва меъёрий \ужжатларда белгилаб куйилган, б и рок вакти-вакти билан давлат томонидан \исоб объектларини Кайта ба\олаш утказилиб туришини айтиб утиш керак. Т а н ­нарх тамойили куйидаги сабабларга кура тан олиниши керак:

1) у объектив, чунки ба\олаш хужжатларга асосланган булади ва энг асосийси ба\олаш предметига \аки катан маълум бир суммада пул туланган ёки туланиши шарт;

2) икки ёкламалик тамойилидан келиб чикади ва аникроги, хужалик вокеалар-фактлар ^исобда узининг амалга оширилган реал бах,осида курсатилиши керак;

3) мулк сотиб олинган бахрсида акс эттирилади;4) молиявий натижалар жуда тугри аникланади, чунки

уларга кайта бэдолашнинг таъсири утказилмайди.М ана ш унинг учун маш^ур Америка бухгалтерлари

Р. Энтони ва Ю. Идзири таннарх тамойилини якдиллик б и ­лан маъкуллайдилар.

Ш уни \ам таъкидлаш керакки, баъзи мамлактларда товар таннархи \ужжатдаги туланиши керак булган, яъни ёзилган суммадаи кам рок деб белгиланиши мумкин. Лекин б а\олар уртасидаги ф арк фойда сифатида акс эттирилади.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 28: МОЛИЯВИЙ ХИСОБn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Сиз жуда \ам цизикдрли, шу билан бирга замонавий ама- лий

6. Консерватизм. (Э\гиёткорлик) Бу тамойилни э\тиёткорлик там ойили деб таъриф бергандик. Энди уни чет мамлакатлар амалиётида кулланилиш тартиби билан танишиб чик;пмиз.

Агар объектнинг таннархи унинг сотилиш ба\осидан юкори булса, потенциал зарар олинган пайтда объект соти­лиш бахрсида курсатилади. Шундай цилиб, олинган зарар у цайси даврда аникутанган б^лса, уша даврда курсатилар экан. Ф ойда эса кайси даврда олинса, уша даврда \исобга олинади. Бундан иккита м у\им коида келиб чикади.

- \исобот даврида шаклланган потенциал даромадлар. улар эътироф цилинадиган х,исобот даврида курсатилиши ке- рак;

- \исобот даврида шаклланган потенциал зарарлар келгу- си \исобот даврларига олиб борилмаслиги, балки ана шу \исобот даврининг узида курсатилиши керак.

Консерватизм тамойилини куллаш техникаси эса ь^йидагича: аниьутнган потенциал зарар натижавий \исоблар дебетига олиб борилади, лекин моддий кийматликлар \исобидан эмас, балки махсус тузатишларга мослаштирилган контрактив \исоблар оркали \исобдан чикарилади.

Консерватизм тамойили таннарх ва нарх буйича ба\олаш тамойилига царши эмасм и, деган савол турилади. Аксинча, бу тамойил таннарх там ойилини тулдиради, чунки уни куллаш учун бухгалтерияда мулкни таннарх буйича ба^олаш талаб этилади. О бъектларни минимал ба\оларда акс эттириш эса умуман “ Кайта б а \о л аш ” деган гапнинг узи мазмунсиз экан- лигини келтириб чикаради. Агар кайта ба^олаш утказилса, таннарх туш унчасининг умуман кераги булмай крлади.

7. А^амиятлилик. Объектларни у ёки бу бухгалтерия кате- гориясига олиб бориш мулкдор унга кандай а^амият беришга богликдир. М асалан, бир корхонада асосий воситаларга олиб борилган объект бош ца корхонада материалларга олиб бори- лиш и мумкин. Бизнинг амалиётда шу пайтгача объектнинг циймати уни асосий воситалар к,аторига куш иш нинг энг асо­сий белгиси \исобланган . Лекин бу бозор шароитига турри келмаслигини бир неча маротаба утказилган к;айта ба^олаш нинг узигина курсатиб куйди.

Аксарият мамлакатларда “ Касса” ^исоби энг а\амиятли \исобланади. Ч унки, бу ^исобда фирмаларнинг барча пул маблаглари >;исобга олинади. Бизда эса накд пул кассада,

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 29: МОЛИЯВИЙ ХИСОБn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Сиз жуда \ам цизикдрли, шу билан бирга замонавий ама- лий

кдпганлари эса \исоб-китоб, валюта хисобларида \и с о 6 га олинади.

8. Сотиш. Виз учун бозор иктисодиёти шароитида энг то р - тишувли, яъни мунозарали масалалардан бири хисобга о л и н а- ётган объектнинг сотилиш лахзасини аник/тш дир. Fap6 олимлари сотиш лахзаси деб моддий бойликка булган мулк- чилик хУКУКининг сотувчидан харидорга утиш лахзасини Кабул килиш ган, яъни улар ХУКУК концепциясини олта сури- шади. Виз эса шу пайтгача сотиш лахзаси деб махсулот учун харидордан пул тушган пайтини хисоблаб келдик. Бунда, ал - батта, пул тушган пайт мулкчилик хУКУ^ининг утиш пайтига турри келмайди. Шундай килиб, гарбликлар кониепииясига кура, фойда ма\сулотни жунатиш пайтидаёк пайдо булар экан , бизда эса пул келиб тушган пайтда хисобга олинади. Биринчи хрлда фойда бор, лекин иш хаки т^лаш, со л и к утказиш, кредитор каРзлаРни узиш учун пулнинг узи йук>. Бундан таш кари, Fap6 мамлакатларида бу муаммолар и кки хисобда - “С отиш ” ва “С отилган товарлар тан н архи ” Хисобларида акс эттирилса, бизда факат битта “ М ахсулот (ишлар ва хизматлар)ни сотиш “ хисобининг бир том онида тушум, иккинчи томонида таннарх акс эттирилади.

9. М ос келиш. Шу хисобот даврининг даромадлари уларни олиш учун сарфланган харажатларга мос тушиши керак. Ву \исоб иш ларини ташкил килиш нинг муаммоларидан б и р и - дир. Бу тамойил Э.Ш маленбах (1873-1955)нинг активларга берган тушунчасига жуда мос келади. У нинг фикрича, актив- лар бу келажакда даромад келтирувчи харажатлардир. Виз эса уларни факат хужалик маблаглари деб тушуниб урганиб колганмиз. Бундан активларга куйилган молиявий натиж алар олиб бориш тартибини куриб чикиш зарурияти тугиляпти. Шу сабабли, харажат деб пул туланиш и эмас, балки ана шу туловлар учун ХУКУК пайдо булиниш и тушунилади. Бундан таш кари, пул суммаларининг \исобланиш и ва уларнинг Хакикий харакати уртасидаги доим ий ф арк борлиги хам ана шунга асосан пайдо булади.

Ю корида айтиб утганимиздек, молиявий хисоб там ойи л- лари бухгалтерия хисоби концептуал асосларининг таркибий элементи хисобланиб, уларнинг мохияти ва мазмуни Узбекистон Республикаси нолинчи бухгалтерия хисоби м и л - лий стандартида батафсил ёритилган. М амлакатимизда утказилган ислохотларни амалга ош ириш жараёнида асосий

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 30: МОЛИЯВИЙ ХИСОБn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Сиз жуда \ам цизикдрли, шу билан бирга замонавий ама- лий

УКУв кулланмаси сиф атида ишлаб чицилган М олиявий \исоб китобида эса уларни кулланилиш доирасига мувофик равиш- да куйидаги гуруэутрга бирлаштириш тавсия этилган:

A. Му^ит тамойиллари ' ало\ида хужалик субъекти, даво- мийлик, ба^олаш, даврийлик.

Ало^ида хуж алик субъекти тамойили — бухгалтерия \исоби узига хос хусусиятларга эга булган \амда бир-биридан ало\ида булган хужалик субъектлари билан ишлайди. Уларнинг \ар бири мулк эгаси сиф атида бошка ташкилот булишига царамай ало\ида курилади ва \исобга олиб борилади. М асалан. бухгал­терия *исоби нуцтаи назаридан корпорация ва уларнинг ак- циядорлари ало^ида шахслардир.

Давомийлик - корхона уз фаолиятини келгусида давом эт- гиради деган ф араз билан молиявий \исоботлар тузилади ва такдим этилади.

Бахолаш - маълумотларнинг пул бирликларида акс этти- рилиши.

Даврийлик м олиявий \исоботлар чорак, йиллик даврларга тузилади.

B. Сотиш тамойиллари ‘ таннарх, \исоблаш, муюфик^ик, туликочиб бериш.

Таннарх тамойили ' барча активларнинг хужалик юритиш давомида уларнинг харид цилиниши ёки ишлаб чикарилиши учун цилинган харажатлар асосида бахрланишини англатади.

Хисоблаш тамойили ' унга кура пул туланиши ёки олини- ш ини инобатга олм ай , барча даромад ва харажатлар уларни юзага келтирган хужалик муомалалари булиб утган пайтдаёк ^исобга олинади. М асалан, ма\сулот сотилганда, унинг пули олинмаган булса \а м , у сотилди деб \исобланади ва сотиш буйича даромад тан олинади. Ишчига иш \ак,и \исобот ойи- нинг охирида \исобланади , лекии у кейинги ойнинг бошида туланади.

Мувофицлик тамойили ' молиявий натижалар тугрисидаги \исоботда акс эттирилган даромадлар билан уларни ишлаб топиш учун к,илинган харажатлар мос равишда курсатилади. Масалан, \исобот даврида УзДЭУ “ Н ексия” автомобилини сотган булса, ана шу автомобилнинг фацат таннархи молия­вий \исоботда акс эттирилади.

Тулик, очиб бериш ' фойдаланувчилар к,арорлар к,абул цилишлари учун керакли маълумотларнинг барчаси молиявий \исоботларда тулик очиб берилиши керак.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 31: МОЛИЯВИЙ ХИСОБn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Сиз жуда \ам цизикдрли, шу билан бирга замонавий ама- лий

С. Чекловчи тамойиллар ’ таннарх-даромад, му^имлик, тармок, хусусиятлари, консерватизм.

Таннарх-даромад ' молиявий \исоботларни тузиш учун сарфланадиган хпражатлар улардан олинадиган даромадлардан кам булиши ксрак. Ш унинг учун \ам кичик корхоналар ало\ида бухгалтерияни юритиб эмас, балки бухгалтерлик фирмаларига буюртма асосида \и собот туздиришади.

Мух,имлик ' карор кабул килиш учун му\им ахборотлар молиявий \исоботларда акс эттирилиш и шарт.

Тармок, хусусиятлари бухгалтерия \исобини таш кил Килишда ф аолият тармогининг хусусияти албатта уз аксини топади. М асалан, ишлаб чик,ариш \исоби н и нг савдо ф аолияти \исобидан фарки катта ёки пахта тозалаш корхоналарида бух­галтерия \исоби Уз хусусиятларига, мева-сабзавотларни кбайта ишлаш корхоналарида бухгалтерии ^исоби уз хусусиятларига эгадир.

Консерватизм тамойми, юцорида айтганимиздек, бухгал­терии э\гиёткорликка чорлайдиган тамойилдир.

Ш ундай килиб, тамойиллар концептуал тузилмага риоя цилиш учун бухгалтерлар фойдаланадиган маълум бир кулланмалардир.

5. Молиявий хмсоботнипг турлари

М олиявий \исоботнинг мак^сади, вазифалари унда акс э т ­тирилиш и лозим булган ахборотларнинг тури, номи ва куламини белгилаб беради. М олиявий \исоботлардан ф ойда- ланувчилар карорлар кабул килиш лари учун хужалик ю ритув- чи субъект \акида куйидаги ахборотларни такдим этиш талаб Килинади:

- корхонанинг ицтисодий ресурслари, мажбуриятлари ва капитали;

- корхонанинг иктисодий ресурслари, мажбуриятлари \амда капиталида содир булган узгаришлар;

корхонанинг иктисодий \олати .Бошк;ача килиб айтганда корхонанинг молиявий \о л ати ,

\исобот даври учун молиявий натижалари *амда мулкий \олати \акидаги маълумотлар молиявий \исоботда акс этти ­рилиши керак. Ушбу маълумотларни Узбекистан Республика- сининг «Бухгалтерия \исоби тугрисида»ги конунига м увоф ик Куйидаги шаклларла акс эттириш тавсия этилади:

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 32: МОЛИЯВИЙ ХИСОБn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Сиз жуда \ам цизикдрли, шу билан бирга замонавий ама- лий

1) Бухгалтерия балансы - 1- сон шакл;2) Молиявий натижалар туфисидаги хисобот - 2- сон шакл;3) Асосий воситаларнинг харакати туф исидаги хисобот -

3-сон шакл;4) Пул ок,имларининг харакати туфисидаги хисобот - 4- сон

шакл;5) Хусусий капиталнинг харакати туфисидаги хисобот - 5-

сон шакл;6) М олиявий хисоботга иловалар, хисоб-китоблар ва

изохлар.Бу молиявий хис°ботлар Узбекистон Республикасининг

Бухгалтерия Хисоби М иллий Стандартлари асосида ишлаб чик,илган ва «К орхонанинг хисоб сиёсати»га асосан тузилиши ва фойдаланувчилар учун ахамиятли булган барча молиявий ахборотии цамраб олиш лари керак.

1-сонли «Бухгалтерия баланси» шаклда корхонанинг хужалик маблаглари ва уларнинг жойлашиши хамда таркиб топиш манбалари уз ифодасини топали. Корхонанинг мулки - бу унинг маблаглари суммасининг уз маблаглари манбалари суммасига тугри келувчи цисмидир. Корхона молиявий барк^арорлиги эса унинг мулкий холати хамда тулов цобилияти билан ба\оланади. Тулов крбилиятини аникутшда эса корхона мажбуриятларини унинг айланма маблаглари суммаси билан солиш тириш лозим.

2-сонли «Молиявий натижалар туррисидаги хисобот» шаклда корхонанинг махсулот сотишдан курган молиявий натижаси, асосий фаолият, умумхужалик фаолияти буйича молиявий на­тижаси ва соф фойдаси курсатилади. Бу шакл маълумотлари бухгалтерия балансини тузишда ишлатилади.

3-сонли «Асосий воситаларнинг харакати тугрисндаги хисобот” шакл корхонада мавжуд мулкнинг холатини ба\олаш да имконини берадиган маълумотларни уз ичига ола- ди. Бу шакл баъзи маълумотларини (масалан, йил бошига ва йил охирига крлдик, суммасини) балансдаги шу моддалар би­лан солиштириш мумкин. Тахпил учун эса асосий воситалар­нинг уртача йиллик киймати курсаткичи ишлатилади. Ушбу шакл асосий воситалар харакати билан боглик; барча маълу­мотларни бергани сабабли, улар асосида асосий воситалар, яъни мулкнинг техник холатини бахолаш мумкин.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 33: МОЛИЯВИЙ ХИСОБn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Сиз жуда \ам цизикдрли, шу билан бирга замонавий ама- лий

4-сонли «Пул оцимларининг харакати тугрисидаги хисобот» шакл корхона пул маблаглари \аракати ни ба\олаш нуцтаи н а - зардан нихоят даражада к а п а ахамиятга эга. Бу \и со б о тн и у^и ш ни билгпн киши маълум бир даражада корхонанинг м о ­лиявий натижалари шаклланиши х.ак.идаги маълумот билан таниш иш и ва уни 2-шакл маълумотлари билан солиш тириш и мумкин. Бу хисобот корхонанинг накд ва накд пулсиз муома- лаларининг умумий айланмаси \ак;идаги маълумотларни бера- ди. Хисобот даври бошига крлдикка хисобот давридаги кирим кушилиб, хисобот давридаги чик,им чегирилиб ю борилса, пул маблаглари цолдигини хисобот даври охирига аник^лаш м ум ­кин.

5-сонли «Хусусий капиталнинг харакати тугрисидаги хисобот» шакл корхонанинг уз маблаглари манбалари Ха^идаги маълумотларни умумлаштириш ва уларнинг Харакати х1ак1ида батафсилрок, маълумот бериш учун тузилади.

Ш ундай килиб, молиявий хисобот бу молиявий хисобнинг энг якуний боск^ичи ва унинг асосий мацсадидир. К онунга мувофик 1 январдан 31 декабрга цадар булган календар йил молиявий хисоботнинг хисобот даври хисобланади.

М олиявий хисобот куйидагиларга таадим этилади:— сол и к; идорапарига;— таъсис хужжатларига мувофик, мулкдорларга;— макроик^исодист ва статистика идораларига;— крнун хужжатларига мувофик, бошкр ташкилотларга.Молиявий хисобот хисобот йили бошидан кушилиб борувчи

жамлама тартибда йилнинг хар чорагида такдим этилади.

6. Молиявий х,исоботларпи очиб бериш

Тушунтириш хатлари молиявий хисоботларнинг аж ратил- мас к,исми хисобланади. Улар ташкой аудиторлар томонидан текш ирилади ва хисоботлар тулик, булиши учун таедим килиниш и керак. Тушунтириш хатлари хисоботнинг асосий матнига киритилган ва киритилмаган турли аспектларга кенг тушунтириш беради ва фойдаланувчилар учун жуда катта ахамиятга эгадирлар. Маълумотлар хисоботда курсатилган рак,амларни фойдаланувчилар томонидан тушунишга ёрдам берадиган баёнотни узида ифодалайди.

Одатда молиявий тртсоботларда жойлашган илк тушунтириш хати хисоб сиёсатининг умумий очиб берилиши хисобланади. М о-

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 34: МОЛИЯВИЙ ХИСОБn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Сиз жуда \ам цизикдрли, шу билан бирга замонавий ама- лий

лиявий \исоботлар тузишда фойдаланилаяиган сиёсатни билиш молиявий \исо6отнинг конкрет ракамларини тушуниш учун ке- ракдир. Масалан, фирма уз ТМЗларини ба\олаш учун FIFO мето- дини ишлатмай AVECO (ёки LIFO) методини ишлатганлигини билсак, ТМЗларнинг кийматини, шунингдек, сотилган ма>;сулот- ларнинг таннархини тугри тал кин килиш учун асосга эга буламиз. Умуман, очиб бериш даромадни тан олиш ва харажатларни жорий ва келгуси даврларда активларга таксимлашга тегишли тамойиллари нисбатан му^им хулосалар к^лишни талаб килади. Агар аникрок айтадиган булсак, очиб бериш куйидаги масалаларга тегишли булган бухгалтерия \исоби усуллари ва тамойилларини уз ичига олади:

- мавжуд булган маъкул узга усулларни танлаш ;- ушбу со \а учун му\им булган тамойил ва усулларни

Куллаш.Турли ком паниялар уз х,исоб сиёсатининг му\им

кисмларида турли моддаларни акс эттирадилар. М олиявий х,исоботда курсатилган суммаларни тушунтириш зарур булган ва фойданувчига м у\и м булган барча сиёсат турларини очиб бериш зарур. Улардан ташкари, келтириладиган молиявий \исоботларни очиб бериш лар куйидаги вазифаларни бажа- риш лари керак:

- тавсилотларни тушунтириш;- операцияларни изо^уюш;- \исоботларда акс эттирилмаган моддаларга тушунти­

риш;- янги маълумотларни келтириш;- бошка зарурий и з о б а р .Тафсилотларни тушунтириш' молиявий \исоботнинг юзаки

Кисмига киритилган булса, чалкашликлар келиб чикиши мумкин, бу эса \исоботни н г тушунарлилигини пасайтиради. Ш унинг учун \ам олинадиган \исобварак,лар, Т М З, асосий воситалар, карз мажбуриятлари, акционерлик капиталига нисбатан тафсилотлар купинча тушунтириш хатларида очиб берилади.

Хужалик муомалаларни тушунтириш' йил давомидаги асо­сий кирим ва чиким лар табиати тушунтириш хатларида очиб берилиш и шарт. А кционерлик ёки бошка турдаги капитал ишлатилганлиги х,акида муаммолар \ам очиб берилиш и шарт.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 35: МОЛИЯВИЙ ХИСОБn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Сиз жуда \ам цизикдрли, шу билан бирга замонавий ама- лий

Хисоботда акс эттирилмаган моддаларни тушунтиришбаъзи ш артномалар ёки иш битимлари му\им булса \ам м о- лиявий \исоботларда акс эттирилмайди, гарчанд улар корхона молиявий \олатини ва муаммолар натижаларини туш униш да мух,им \исоблансалар \ам улар тушунтириш хатларида акс эт- тирилади. Келажакда сотиш ёки сотиб олиш буйича кайл цилинган контрактлар ва мажбуриятлар бунга мисол б^лиш и мумкин. М олиявий йилнинг охири ва молиявий \и со бо тн и таедим этиш санаси орасидаги даврда содир булган \одисалар, кейинги \одисалар сифатида очиб берилиш и ке- рак. К ейинги \одисалар бухгалтерия балансига таъсир этиш - лари ва тахминларни тузатиши мумкин ва агар у бухгалтерия баланси санасидан кейинги \олати ни акс эттирадиган булса, фойдаланувчиларнинг хабари булиши учун у туш унтириш ха- тида очиб берилиш и шарт.

Янги маълумотларни келтириш (такдим этиш )' купинча маълумотлар молиявий \исоботнинг асосий кисмига сигмай Колади, аммо у хулоса чик;ариш учун му\им \исобланади. М а- салан, к,арз мажбуриятларни к^ш имча таъминлаш сиф атида куйилган активлар, боглик, томонлар билан муаммолар, келгу- си беш йил ичида асосий суммани тулаш тахминини уз ичига олган к^рз мажбуриятларининг тафсилотлари, к,арз маж бури- ятлари ва шунингдек, инвестициялар буйича фоиз ставкала- рининг тафсилотлари, инвестицияларнинг \ацикий бозордаги ба^осини ани&ушш, кбайта молиялаш тириш буйича таф силот- лар ва ижара шартномалари.

Бошк,а зарурий нзо^лар (тушунтириш хатлари) юкррида айтиб утилганлар тулиц руйхат \исобланмайди, тушунтириш хатлари бундан ташцари, деталлаштирилган ва мурракаб битимларни, ка- фолатларни, мажбуриятларни ва фойдапанувчига молиявий \исоботни тулик, тушунишга ёрдам берадиган \ар цандай модда­ларни тушунтириб беришлари шарт.

З-М АВЗУ. ХИСОБВАРАКЛАР РЕЖАСИ ВА УНИНГ ТАВСИФИ

I. \исобварацлар режасинипг зарурияти ва мацсади

Х и со б в ар а^ ар режаси деб, белгиланган тамойиллар асо- сида тартибга солинган \nco6Bapaiyiap руйхатига айтилади. Янги \исобвараку1ар режаси У збекистан Республикаси М олия

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 36: МОЛИЯВИЙ ХИСОБn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Сиз жуда \ам цизикдрли, шу билан бирга замонавий ама- лий

вазирлигининг 2002 йил 9 сентябрдаги 103 - буйруги билан тасдикуюниб, Узбекистон Республикаси Адлия вазирлиги то- монидан 2002 йилнинг 23 октябрида 1181-сон билан руйхатга олинди ва 2002 йилнинг 2 ноябридан бошлаб конуний кучга кирди. Янги \исобварак,пар режасига утиш нинг зарурияти куйидаги асосий сабаблар билан тавсифланади:

- Республика ик,тисодиётини бозор муносабатларига угишни бошлаши муносабати билан хорижий сармоядорларни жалб ¡дшиш ва бунинг учун уларга тушунарли булган бухгалтерия \исобини юритишнинг зарурлиги;

- даапат мулкини хусусийлаштирилиши, бунинг натижасида янги хужалик бирлашмалари ва \исоб объсктларининг юзага ке- лиш и (масалан, молиявий куйилмалар, гудвилл, курсдаги фарк^ар ва бошкдпар);

- корхоналар ф аолиятига ба\о берувчи курсаткичларни ж а \о н микёсида таккосланувчанлигини таъминлаш .

Х исобварак^ар режасидан фойдапанишнинг мак;сади бар- ча хужалик юригувчи субъектларда юз бераётган хужалик муомалаларини бухгалтерия \исобининг \исобваракутарида бир хил тарзда акс эттириш дан иборат.

2. Хрсобварацлар режасипи тузишпинг тамойиллари ва унипг тузилиши

Х исобварак^ар реж асини тузиб чик,ишда бир канча му^им тамойилларга риоя килиш га тансия эгилади. Масалан, х,исобвараклар режаси:

- асосий молиявий \исоботларни тузиш учун кулай булиши;- келгусида компания фаопияш тлркиби ва доирасини узга-

ришини *исобга опиб кенгпйишт мойил тарзда эгилувчан булиши;- молиявий \и со б о т элементларининг \аракати тугрисида

батафсил маълумот бера олиш и лозим.Бундан ташк^ари, ян а бир му\им тамойил, бу молиявий

\и собот элементларининг ликвидлилик даражаси. Айрим мамлакатларда, масалан, АКШ ла миллий бухгалтерия \исоби стандарти (GAAP)ra асосан оддий \исобваракутар режасининг тузилиш и куйидаги куриниш га эга булади:

Активлар (Т.р. 100-199)100 Fa3Ha110 Олинадиган \исобвараклар120 Олинган векселлар

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 37: МОЛИЯВИЙ ХИСОБn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Сиз жуда \ам цизикдрли, шу билан бирга замонавий ама- лий

130 Товар захиралари140 Туланган сурурта142 М атериаллар учун олдиндан тулов150 Ер160 Бино170 УскунаМ ажбуриятлар (Т.р. 200-299)200 Туланадиган \исобвараклар210 Берилган киска муддатли векселлар220 \и со бл ан ган иш ха^и225 Хисобламган фоизлар260 Берилган узок муддатли векселларМулк эгасининг капитали (Т.р. 300-399)300 Капитал310 К апиталнинг олиниши Даромадлар (Т.р. 400-499)400 Тушум410 Ижарадан олинган даромад 420 Олинган фоизлар Харажатлар (Т.р. 500-599)500 Иш \аки510 Иш \акидан солик520 Ускуна ижараси харажатлари525 Бино ижараси харажатлари530 Коммунал хизматлар540 Сурурта харажатлари550 Материал харажатлари560 Эксплуатация харажатлари570 Ф оизларнинг туланишиУзбекистан Республикасида \ар ак ат килаётган янги

\исобвараклар режаси олти кием ва унинг таркибида булган туккиз булимдан иборат булиб, уларнинг 1-8 булимлари баланс тузилиш ига, 9-булими эса молиявий натижалар тУгрисидаги \исобот.тузилиш ига мос равиш да жойлаш тирил- ган. Куйидаги жадвалда янги \исобвараклар режасининг тузи- лиши келтирилган:

Корхоналар тавсия этаётган бош \исобваракпар режасига асосан уз маблаглари ва уларнинг таш кил топиш манбалари- ни тулик тарзда \исобга олинишини таъминлаш учун бухгал­терия \исоби н и нг уз ишчи \исобваракпар режасини тузиб чицишлари лозим. Ишчи режадаги \исобвараклар сони бош

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 38: МОЛИЯВИЙ ХИСОБn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Сиз жуда \ам цизикдрли, шу билан бирга замонавий ама- лий

^исобварак^пар режасидагидан ё куп ёки кам булиши мумкин. Лекии улар корхона бизнесининг хусусиягларини \исобга ол- ган \олда барча хужалик муомалаларини батафсил \исобга олиш имконини бериш и лозим.

3 .1-жадвал Янги ^исобвара^лар режасининг тузилиши

К,нсм ил б ули м лар

ракам иК,исм ка булим лар ном и

Х и соби аракларр аза м и

1 кием У*оц мудцатли активлар1-булим А со си й в о си т ;п ар , ном олдий ак ти в л ар ва

6ош к,а узок, муддатли активлар0110-0990

11 кием Ж орий активлар2-булим Т о в а р -м о д д и й захиралар 1010-29903-булим К е лгу еи д а в р хараж атлари ва м уддати

у за й т и р и л г а и хараж атларнинг ж ори й к и с м и

3110-3290

4-булим О л и н а д и г а н хисобваракалар ж о р и й к и см и 4010-49105-булнм П ул м аб л агл ар и , жорий и н ь сети и и ял ар на

б о ш к а ж о р и й активлар5010-5910

III цисм М аж буриятлар6-бУЛИМ Ж о р и й м аж б ури ятлар 6010-69907-булим У ’ю к м уддатли маж буриятлар 7010-7920IV кием Х усусий капиталХ-булим К а п и т а л , ф о й д а »а захиралар 8310-8910V К.ИСМ М олиявий натижалариипг шаклланипш ва

ишлатилинш9-булим Д а р о м а д л а р ва хараж атлар 9010-9910VI к,исм Б алансдан ташкари \исобвараклар 001-014

3. Янги хцсобварацлар режасининг хусусиятли томонлари

Муомалага киритилаётган янги \исобвараклар режасини ишлаб чик;ишда республикамиз мутахассислари бозор ицтисодиёти ривожланган мамлакатлар тажрибасидан кенг фойдаланиб, улардаги амалиётда синалган ва яхши натижалар берган устун томонларини миллий \исобварак^ар режасига жойлаш тириш га \ар акат килдилар. Ш унга кура, янги Хисобварак^лар реж асининг хусусиятли томонлари тугрисида ф икр ю ритамиз. Бундай хусусиятли томонлар жуда куп булгани учун, биз уларнинг му\имлари \ацида тухталиб утамиз. Ж умладан:

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 39: МОЛИЯВИЙ ХИСОБn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Сиз жуда \ам цизикдрли, шу билан бирга замонавий ама- лий

/. Миллий х,исобварак,лар режасида «синтетик» ва «суб^испбварак,» деган тушунчалар мавжуд эмас. К орхонанинг \ар бир турдаги активи, капитали, мажбурияти, даромад, ха- ражат ва якуний молиявий натижаларига ало^ида \исобварак,лар очилган.

М асалан, корхонага тегиш ли номоддий активларни \исобга олиш учун куйидаги х^собваракпар кузда тутилган:

— «патентлар, лицензиялар ва ноу-хау»;— «савдо маркалари, товар белгилари ва саноат нусхалари»;— «дастурий таъминот»;— «ердан ва табиий ресурслардан фойдаланиш хукУ^и»;— «ташкилий харажатлар»;— «франчайз»;— «муаллифлик \УКУКИ»;— «гудвилл»;— «бошка номоддий активлар»2. Янги %исобварак,лар режасининг эгилувчанлиги ва мосла-

шувчанлигининг юцорилиги.\и собваракп ар режасида келтирилган \а р бир

\исобварак,ни турт хонали санокка эгалиги, уни осонликча янги шароитга мослаштириб, уларда \ам суб\исобварак> \а м аналитик \исобварак имкониятларидан фойдаланиш учун ш а- роит яратади. Масалан, биринчи икки ракам синтетик \исобни билдирса, учинчи ракам суб\исобваракни ва туртинчи ракам аналитик маълумотларни акс эттириш учун кулланиши мумкин. Мисол тарикасида узок муддатли инве- стициялар таркибига кирувчи «К,имматли когсш ар» (0610) хисобварагини олишимиз мумкин. Унда:

06-(биринчи иккита ракшам) узок, муддатли инвестициялар- ни билдирса;

1-(учинчи рак,ам) инвестиция йуналиши (кимматли Когозлар)ни англатади;

0 дан 9 гача (туртинчи) ракамлар кимматли кор° 3 тури ни билдириши мумкин. М асалан, 0 6 1 1-облигациялар; 0612- депозит сертификатлари, 0613- вариантлар ёки бир неча тур­даги ма^сулот ишлаб чикарувчилар, 2011-\исобваракда «А» ма^сулот, 2012- х,исобваракда «В» турдаги ва \.к . ма\сулотлар ишлаб чикариш билан борлик харажатларни апо\ида \и со бга олиш имконияти яратилади.

3. Янги хисобварсиушр режасида халцаро амалиётга ухшаб, «актив-пассив» %исобвара%лар мавжуд эмас. М олиявий

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 40: МОЛИЯВИЙ ХИСОБn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Сиз жуда \ам цизикдрли, шу билан бирга замонавий ама- лий

\исоботларнинг халкаро стандартларига кура, \исобвараклар «актив» ёки «пассив» булиши мумкин. Актив \исобварак,лар корхона активларини ^исобга олишга мулжалланган булиб. уларда к^пайиш дебет томонда, камайиш эса кредит томонда акс эттирилади. М асалан, асосий воситалар, товар моддий за- хиралар, пул маблаглари ва \.к . Пассив \исобвараклар корхо­на капитали ва мажбуриятларини \исобга олишга мулжалланган булиб, уларда купайиш кредит томонда, камай­иш эса дебет томонда акс эттирилади. Мисол учун. Низом капитали, туланадиган \исобвараклар, таксимланмаган фойда ва \.к .

4. Янги х,исобварак,лар режаси жуда %ам ю^ори деталлаш- тириш даражасига эга. Муомалага киритилган \исобваранутр режасида аввал корхонанинг активи, мажбурияти, даромади ёки харажатини \исобга олиш учун ишлатилган бирор-бир \исобварак урнига бир нечта янги ^исобваракутр кузда тутил- ган. М асалан, аввал ишлатилган «Дебитор ва кредиторлар» деб номланган \исобваракнинг дебет томонида \исобга олиб борилган муомалаларни акс эггириш учун, «харидор ва буюр- тмачилардан олинадиган \исобваракпар», «ажраб чиккан булинмалар, шуъба ва карам хужаликлардан олинадиган \исобваракпар», «олинадиган фоизлар», «олинадиган роялти» ва \ .к . киритилган. Кредит томонида курсатилган муомала­ларни ^исобга олиш учун эса, \озирда «Туланадиган ф оиз­лар», «Роялти буйича карздорлик», «Кафолатлар буйича карздорлик» ва *.к. каби \исобвараклар кузда тутилган. Шу билан биргаликда бу турдаги дебиторлик ва кредиторлик Карзларининг жорий ва узок муддатли кисми ало\ида-ало\ида \исобга олинади.

5. Арзон ба%о ва тез эскирувчан буюмлар анъанавий %исобини узгарганлиги. Янги ^исобвараклар режасида арзон б а \о ва тез эскирувчан буюмлар (12) ва уларнинг эскириш ини \исобга олувчи (13) \исобваракпар мавжуд эмас \амда уларни анъана­вий тарзда \исобга олиш тартиби узгартирилди. Илгари бу \исобваракпарда ^исобга олинган корхона активлари энди- ликда 1080 «И нвентар ва хужалик анжомлари» номли \исобваракда олиб борилади. Ушбу ^исобваракда куйидаги мезонлардан бирига жавоб берган активлар \исобга олинади:

- хизмат муддати бир йилдан ортмаган;- хизмат муддатидан катъи назар бир бирлик учун

У збекистан Республикасида белгиланган (харид килиш пай-

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 41: МОЛИЯВИЙ ХИСОБn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Сиз жуда \ам цизикдрли, шу билан бирга замонавий ама- лий

тида) энг кам иш \ак,ининг 50 бараваригача микдорда цийматга эга булган активлар.

Хизмат муддаги ва к,ийматидан катъи назар инвентар ва хужалик анжомлари таркибига куйидагилар киритилади: мах- сус асбоблар ва мосламалар; махсус ва санитария кийим и, махсус гюйабзал; ёзув-чизув анжомлари; ошхона инвентари; барпо этиш харажатлари, курилиш -монтаж иш ларининг тан - нархига киритиладиган вактинчалик (титул булмаган) и н ш о - отлар, мосламалар ва к^рилмалар; фойдаланиц] мудцати бир йилдан ошмайдиган алмаштириладиган ускуналар; овлаш куроллари Инвентар ва анжомларни фойдаланиш га топш и- риш пайтида уларнинг киймати гулигича ишлаб чик,ариш ва лавр харажатларига киритилади ва айни вацтда фойдаланиш даврида уларнинг б>тлигини таъминлаш учун балансдан ташк^ридаги «Фондаланишдаги инвентар ва хужалик ан ж ом ­лари» деб номланган \исобваракда акс эттирилади.

6. Солиь;лар ва мажбурий ажратмалар буйича бунак туловлари ва солщ лар буйича берилган мацсадли имтиёзларни %исобга олиш учун мулжаллангаи махсус х,исобварак,ларнинг к и - ритилганлиги. Даракатдаги к,онунчиликка мувофик, мулк ш ак- лидан цатьи назар барча хужалик юритувчи субъектлар \исобот даври давомида солик^ар ва мажбурий аж ратмалар буйича бунак туловлари кдпиб бориш лари лозим. Авваллари бундай хужалик муомалалари \исобланган солик; ва мажбурий ажратмалар \исобварак,ларининг дебет томонида акс эттири- лар эди. Энди бу мак,садлар учун «Бюджетга солик.пар ва йигимлар буйича бунак туловлари», «Сугурта буйича бунак туловлари», «Давлатнинг мак,садли жамгармаларига бунак туловлари» каби ало^ида ^исобваракутр кузда тутилган. М ам - лакатимизда ик,тисодиёт со\асида олиб борилаётган и с- ло\отлар корхоналарга уз ф аолиятларини оёк^а тургазиш , уларни ривожланиш ини таъминлаш ишчи уринларини яр а - тиш ва сармояларни жалб кдпиш мак,садида солик,лар буйича имтиёзлар берилишини кузда тутади. Шундай аник; мак,садларда берилаётган солик, имтиёзларини \исобга олиш учун янги хисобваракушр режасида «М аксадли фойдаланиш буйича солик, имтиёзлари» номли ^исобварак, очилган.

7. Муддати узайтирилган мажбуриятлар ва даромадларни %исобга олиш имконининг юзага келганлиги. М ажбуриятларни юзага келиш и ва туланиши ^амда даромадларнинг \исобланиш и ва тан олиниши орасида маълум муддатнинг

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 42: МОЛИЯВИЙ ХИСОБn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Сиз жуда \ам цизикдрли, шу билан бирга замонавий ама- лий

пайдо булиши муддати узайтирилган мажбурият ёки даромад- ларни вужудга келтиради. Янги ^исобвараклар режасида шу максадларда, жумладан,

солицлар %исоби буйича. «Вак,тинчалик фарклар буйича муддати узайтирилган даромад (фонда) солиги»нинг узок, муддатли кисми, «Вактинчалик фарклар буйича муддати узайтирилган даром ад (фойда) солиги»нинг жорий кисми,«Соликпар ва мажбурий туловлар буйича муддати узай­тирилган мажбуриятлар»нинг жорий кисми ва «Соликлар ва мажбурий туловлар буйича муддати узайтирилган мажбу- риятлар»нинг узок муддатли кисми каби \исобвараку1ар;

облигациялар хрсоби буйича: «Дисконт (чегирмалар) буйича муддати узайтирилган харажатларнинг узок муддатли кисми», «Дисконт (чегирмалар) буйича муддати узайтирилган хара­жатларнинг жорий кисми», «Дисконт (чегирмалар) шак- лидаги муддати узайтирилган даромадларнинг жорий кисми», «Дисконт (мукофот) шаклидаги муддати узайтирилган даро­мадларнинг жорий кисми ва бошка шу каби \исобварак,лар киритилган.

8. Капитал хисобини мукаммал тарзда ущсобга олиш имко- нияти яратилган. Аввалам бор, Низом капитали таркибини яккол курсатиш максадида, «Оддий акциялар», «Имтиёзли акциялар», «П айлар ва улушлар» деб номланган \исобваракпар киритилди. Бундан таш кари, Кушилган капи­тал ва Захира капиталидаги узгаришларни \исобга олиш учун \исобваракпар таркиби кенгайтирилди ва муомаладаги капи­тал суммасига таъсир курсатувчи, «Сотиб олинган узининг оддий акциялари» ва «Сотиб олинган узининг имтиёзли ак- циялари» деб номланган контрпассив хисобваракдан фойда- ланиш кузда тутилди. Таксимланмаган фойда \исобини юри- тиш учун иккита ал о \и да \исобварак,нинг киритилиш и, би- ринчидан, \исобот даври якунини куриш им конини яратган булса, иккинчидан, корхона ташкил топган пайтдан бошлаб капиталнинг узгариш ини т а ^ и л килиш учун шароит яратди.

9. Мацсадли тушумлар %исобига аницлик киритилди. Корхо- нага давлат, халкаро ташкилотлар ва жисмоний шахслардан маълум максадларда келиб тушаётган тушумларни \исобга олиш учун, янги \исобвараклар режасида, «Грантлар», «Суб- сидиялар», «Аъзолик бадаллари» каби \исобвараклар кузда ту- тилган.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 43: МОЛИЯВИЙ ХИСОБn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Сиз жуда \ам цизикдрли, шу билан бирга замонавий ама- лий

10. Бир %исобнинг узида уст даромад, %ам харажапыарни цисобга олиш амалиётига чек цуйилди. Янги \исобвараклар режа- сида сотиш \ажмини х^собга олиб, унинг натижаларини аникпаш учуй мулжалланган аввалги 46-«Махсулот (иш, хизматларнинг) сотилиши» деб номланган ^исобваракнинг кредити буйича курсатилган сотиш ,\ажмини ва дебети буйича курсатилган хара- жатларни \исобга олиш учун бир катор ало^ида хисобварак^лар киритилди. Жумладан, даромадларни \исобга олиш учун. «Тайер ма\сулотни сотишдам олинган даромадлар», «Товарларни сотиш - дан олинган даромадлар», «Бажарилган иш ва курсатилган хиз- матлардан олинган даромадлар» каби \исобвараклар кузда тутил- ган булса, уларни яратиш буйича сарфланган харажатларни \исобга олиш учун эса, «Сотилган тайёр ма^сулотнинг таннархи», «Сотилган товарлар таннархи» ва «Бажарилган иш ва курсатилган хизматлар таннархи» каби ^исобварак/тар киритилган. Хужалик фаолиятининг якуний натижаси худди шу ном билан аталувчи «Якуний молиявий натижа» х^собварагида аник^анади.

11. Янги х,исобвараклар режасшш тах^ил учун кулашшги. Янги ^исобваракутр режасида хужалик юритувчи субъектнинг активлари, мажбуриятлари ва капитал моддалар \аракати н и батафсил тарзда \исобга олиш имкониятининг яратилганлиги унинг фаолиятига ба\о берувчи курсаткичларни ортикча Кийинчиликларсиз \исоблаб чикиш , бошкарув к^арорлари Кабул килиш \амда истикбол режалари тузиш, маълумотларни олиш учун шароит яратади.

12. Балансдан таш^ари муомалаларни х,исобга олиш учун бир катор янги ^исобвара^ар киритилди. Хужалик ф аолиятида юзага келган янги \исоб объектларини акс эттириш учун КУЙидаги балансдан таш^ари \исобвараклар кузда тутилган:

«Узок; муддатли ижара ш артномаси буйича берилган асо- сий воситалар».

«Карз шартномаси буйича олинган мулк».«Вактинчалик берилган соли к имтиёзлари».«Фойдаланишга берилган инвентар ва хужалик буюмлари».

4. Янги %исобварацлар режасидан амалиётда фойдалаништартиби

Янги \исобварак/1ар режаси юкорида куриб чикканимиздек, олтита кием ва туккизта булимдан иборат. Тавсия этилаётган \исобваракпар сони жуда куп булгани билан, бу \олат бизнинг

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 44: МОЛИЯВИЙ ХИСОБn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Сиз жуда \ам цизикдрли, шу билан бирга замонавий ама- лий

фикримизча, улардан фойдаланишни асло цийиплаштирмайди. Гап шундаки, х,исобварак/юрнинг кетма-кетлиги бухгалтерия \исобининг концептуап асосларида кузда тугилган еттида мопия- вий \исобот элемеитларининг жойлашиш кетма-кетлигига мое ра- вишда белгиланган. Ушбу фикрни исботлаш мак^садида ^исобварак^ар гуру\иарини куриб чицамиз:

1.0110-0990 ^исобваракушр - асосий воситалар, номоддий ак­тивлар, узок муддатли инвестичиялар ва бошк;а узок; муддатли ак- тивларни \исобга олишга мулжалланган;

2.1010-3290 \исобварамар - материаллар, тугалланмаган иш- лаб чикрриш, тайёр ма\сулотлар, товарлар, келгуси давр харажаг- лари каби моддаларни х1исобга олиш учун мулжалланган. Бу мод- дапар одатда жорий активлар таркибига киритилади;

3.4010-5920 х1исобваракгпар - олинадиган х1исобвпр;»кгпар ёки дебиторлик царзлари, пул маблаглари ва к,иск;а муддатли инвести- цияларни \исобга олиш га мулжалланган. Улар одатда жорий ак­тивлар таркибида ^исобга олинади.

Куриб турганимиздек, актиыарнинг ^исобвараклар режасида жойлаштирилиши уларнинг хужалик юритувчи субъект фаолият юри- тиши учун зарур булган ик^исодий ресурсларнинг ишлаб чикрриш циклидаги айланиш кетма-кетлигига асосланган хрлда амапга оши- рилган. Х,ак;икдган, икгисодиёт назариясидан маълумки, хужалик фаолиятини юритиш учун ме\нат цуроллари (0100,0400,0300 ва х,.к.), ме\нат буюмлари (1000) талаб этилади. Ме^нат буюмлари ишлаб чицариш жараёнида (2010-2510) Крита ишланиб, ярим тайёр ва тайёр ма^сулотга айлантирилади (2110, 2810) сунгра сотилади. Ма\сулоглар насияга сотилса, дебиторлик царзи (4010) вужудга келади, накд пулга сотилса, пул маблагларига айланади (5010,5110). Шундай цилиб, ОНО ^исобваракдан бошлаб, то 5990 гача булган \исобвараку1арда корхона- нинг узок; ва жорий акгивлари \исобга олинар экан. Бу моддалар мо- лиявий х^собошинг «активлар» деб номланган биринчи олементини гашкил к,илиб, корхона балансининг актив кисмида уз аксини топади. Шунинг учун 0110-5990 х^собваракутар уз вазифасига кура, «ак­тив» х.исобварак^ар деб юррггилади ва уларнинг к;олдири одатда дебет томонда булаци.

4.6010-6990 \исобварак/тр мол етказиб берувчилар, харидорлар ва бошк,а жисмоний \амда .^уку^ий шахсларга нисбатан булган кредиторлик к;арзларини \исобга олишга мулжалланган. Одатда, бундай карзлар жорий мажбуриятларни ташкил кил ад и.

5.7010-7990 \исобварак,лар эса узок муддатли мажбурият­ларни \исобга олиш кузда тутилган. Куриб турганимиздек, бу

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 45: МОЛИЯВИЙ ХИСОБn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Сиз жуда \ам цизикдрли, шу билан бирга замонавий ама- лий

икки гуру\ хисобвара^тар «мажбуриятлар» деб аталган молия- вий хисоботнинг иккинчи элементный \и со б га олишга мулжалланган экан.

6.8010-8990 \исобварак,лар. Корхона хусусий капиталининг хрлати ва хрракати туфисидаги маълумотларни умумлаштириш учун .мулжалланган. Демак, бу хисобваракдар молиявий \исоботнинг учинчи элементи булган «капитал»ни \исобга олиш учун кузда тутилган экан.

Хулоса килиб шуни айтиш керакки, янги х^собваракдпар рсж асининг ОНО дан 8990 гача сано^ка эга булган \nco6Bapaiyiap молиявий \исоботнииг 1-шакли булган бухгал­терия балаисини тайёрлаш учун кулланиладиган \исобварак^ар булиб \исобланади ва шу сабабли улар «дои- мий» хисобварак/тр деб юритилади.

Х1исобваракгиар режасининг сунгги 9010 дан 9910гача булган Хисобварак,лари молиявий натижаларни аницпаш ва 2-шакл «Мо­лиявий натижапар туфисидаги \исобот»ни тайёрлаш учун хизмат Килади. Бу хисобварак^арда молиявий хисоботларнинг долган туртга элементи булиб х,исобланган «Даромадпар», «Харажатлар», «Фойда» ва «Зарарлар»ни \исобга олиш кузда тугилган. Бу эле- ментларни хисобга олувчи хисобварак^ар «вак;тинчалик» хисобварак^ар деб юритилади ва \исобот даврининг молиявий на- тижапарини аникпаш пайтида уларнинг ёпилиши юз беради. Бун- дай хисобваракутрдп келгуси даврга крлдик, крлмайди.

4-М АВЗУ. ХИСОБ Ц И К Л И ВА У Н И Н Г БО С К И Ч Л А РИ

1. \и со б циклидаги цадамлар ва уларнинг мацеадлари

Х,исоб цикли бу хужалик муомалаларини урганишдан бош- лаб то молиявий \исоботнн тузиш ва хнеобваракларни ёпишга- ча булган хисоб жарасиларининг кетма-кетлигидир.

Бухгалтер молиявий хисоботларни тузиш учун фак;ат \и со б жараёнига хос булган тадбирларни амалга ош ириш и ке- рак. У амалда асосан учта му\им муаммони хал этади:

1)хужалик муомаласи к,ачон руй бергани (сана)ни аник,лайди;

2)булиб утган хужалик муомаласининг киймат куриниш и к;андай эканлигини (суммани) урнатади;

3)уни к,андай туркумлаш керак эканлигини белгилайди.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 46: МОЛИЯВИЙ ХИСОБn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Сиз жуда \ам цизикдрли, шу билан бирга замонавий ама- лий

Бухгалтер тайёрлаган маълумотлар ана шу саволларга жа- воб бериш и шарт. Буни мисол ёрдамида х,ам куриш мумкин: масалан, корхона харидорга насияга ма\сулот сотди. Бухгал­тер юк хатини расмийлаш тираётиб, сотиш муомаласи булиб утган санани к,айд к,илади. Юк хатида сотилган ма\сулот циймати \а м курсатилади. Булиб утган хужалик муомаласини иккиёк,лама ёзув оркдли акс эттиради: бир томондан сотиш ни акс эттиради, иккинчи томондан ушбу муомала буйича хари- дорнинг дебиторлик к^рзини ёзиб куяди. Хуллас, юкоридаги учта муаммони \ал кила бориб, бухгалтер \исобот даври да- вомида ана шундай тадбирларни узлуксиз равишда, узаро боглик^ликда амалга ошириб боради.

М олиявий \исобот тузиш учун бухгалтер амалга ош иради- ган тадбирларнинг узига хос кетма-кетлиги мавжуд. Бухгалтер ана шу тадбирларни бирин-кетин бажариб, молиявий \исоботларни тузади ва фойдаланувчиларга так^аим этади. Бухгалтернинг \исобни юритиш жараёнида амалга ош иради- ган тадбирлари маълум бир кетма-кетликда бажарилиши шарт булгани сабабли ана шу тадбирлар %исоб цикли цадамлари дей- илади.

Х исоб цикли молиявий \исоботларга олиб келадиган да- вом этувчи кадамларнинг туркуми \исобланади. Бу цикл \ар \и собот даврида (одатда йилда бир марта) такрорланади.

М аълумотларни к,айта ишлаш учун ишлатиладиган техни- кага борлик; \олда, \исоб циклининг айрим кдцамлари к^ушилади ёки айрим \олларда тушириб крлдирилади. Цикл- нинг тезлиги ва туррилигини ошириш учун купчилик тизим- лар компью терлаш тирилган. Бухгалтерлар куп \олларда ушбу Кадамларнинг бир нечтасини бажариш учун иш жадваллари, журналлардан фойдаланадилар. Иш жадваллари ва журнал- ларни биз кейинрок; синчиклаб куриб чик^амиз.

/ . К,адамлар ва уларнинг мацсадлари:1-кадам. Хужалик муомалаларини цайд килиш учун да-

лилни аник^паш.Мак;сад: асосан муомала ёки далиллар \ак,идаги бирламчи

)^ж ж атлар шаклидаги ахборотларни й и р и ш .

2-к.адам. Тегишли журналларда бухгалтерия ёзувлари ва далилларни к^йд килиш.

Мак^сад: ^исобварак^ар утказишга ёрдам берадиган шаклда хронологик ёзув (журнал)да хужалик муомаласи фирмага ик,- тисодий таъсирини аникутш ва тасвирлаш.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 47: МОЛИЯВИЙ ХИСОБn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Сиз жуда \ам цизикдрли, шу билан бирга замонавий ама- лий

3-к.адам. Журналлардан бош китобга кайд килиш .Максад: ахборотни журналлардан бош китобга кучириш-

ахборотни \исобваракларда саклаш усули.4-^адам. Тузатилмаган синов балансини тайёрлаш .Максад: дебет ва кредитиинг тенглигини текш ириш ва ту-

затувчи журнал ёзувларининг бошлангич нуктаси учун кулай руйхат тузи т.

5-к.адам. Тузатувчи журнал ёзувларини бош журналда кайл килиш.

Максад: \исоблаш ни, узайтирилган муддатларнинг туга- ши, ба\олаш ва бош ка бирламчи \ужжатларда одатда акс эт- тирилмайдиган далилларни кайд килиш.

6-к^дам. Тузатилган синов балансини тайёрлаш .Максад: дебет ва кредитнинг тенглигини текш ириш ва

молиявий \исоботларни тайёрлашни осонлаш тириш .7-цадам М олиявий \исоботларни тайёрлаш.Максад: молиявий натижалар тугрисидаги. баланс ва

таксимланмаган фонда туфисидаги \исоботларга оид маълумот- ларни умумпаштириш, молиявий \исоботлар шаклларини тулдириш учун ахборот тайёрлаш.

8-цадам. Бош китобда х,исобваракларнинг ёпилиш ини кайд килиш.

Максад: вактинчалик \исобваракларни ёпиш ва соф фой- данинг суммасини таксимланмаган фойдага утказиш .

9-кддам. Хисобваракпар ёгшлгандан кейин баш не тайёрлаш.Максад: х,исобвараклар ёпилгандан кейин дебет ва кре­

дитнинг тенглигини текш ириш .10-каддм. Бош китобда доимий х1исобваракспар колдикнарини

Кайд килиш.Максад: янги \исобот даври учун Бош китоб ва

\исобварак,ларни тайёрлаш.Талаба %исоб циклидаги цадамларнинг мо^ияти билан яхши-

роъ; танишиши, аницроц тасаввурга эга булииш учун х,исоб цик- лининг %ар бир радами буйича амалга ошириладигаи тадбирлар (процедуралар)ни куриб чицамиз.

Бухгалтер хужалик юритувчи субъект ф аолиятини \исобга олиш ни хужаликда булиб утаётган вокеа-^одисаларни та\лил Килиб, уларни аниклаш ва улчашдан бошлайди. М асалан, на- сияга товар харид килинди. Бухгалтер ушбу м уомаланинг иж- рочисидан юк хатини олади ва унга берилган иш онч к° р°з и н и Кайд килиш китобига товар келтирилганини белгилаб КУЯДИ.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 48: МОЛИЯВИЙ ХИСОБn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Сиз жуда \ам цизикдрли, шу билан бирга замонавий ама- лий

Агар товарларни сотиш амалга оширилса, бухгалтер юк хати- ни к^йл этиб, тегишли тартибда расмийлаштиради. У юк ха- тига куйидаги реквизитларни киритади: юк хатининг тартиб разам и , муомала амалга оширилган сана, сотувчи-корхона ва унинг вакили, харидор-корхона ва унинг вакили \ам да ишонч вараги, товарнинг номи, микдори, киймати. Юк хатига икки том оннипг вакиллари \амда масъул шахслар имзо куядилар.

2003 йил“ 06 ” мартсана___________Юк хати № 34Кимдан ” К)лдуз” фирмасидан____________________________К имга “Келажак” кичик корхонасига____________________Ким оркали Салимов Ф . 122-сонли ишонч когози са-

на 05.03.2005 й.

т .р . Т о в а р н и н г ном и улчоиб и р л и ги

м и кдориб а^о си ,

сум ,ти й и н

К ийм ати , с у м ,т и й и н

1. Б о л а л а р к,ялпок,часи. п у ш ти р н н г , 575-модел

д о н а 1000« 1800, 00 1800000,00

Ж а м и 1800000,00Б и р м и л л и о н с а к к и з ю з м и н г сум 00 ти й и н

м у \р у р н иИ м зо л а р : Р а \б а р Бош \и с о б ч и

Т оп ш и р у вч и Кабул ки л и б олувчи

М исол тарикасида келтирилган юк хатининг тулдирилиши ва реквизитлари бухгалтер учун хужалик муомаласининг - со- ти ш н ин г кийматини аниклаш га ёрдам беради.

2 -^а дам да амалга оширилган муомалалар буйича \и со б ре- гисгрлари - журналларга бухгалтерия икки ёклама ёзувлари кайд килинади. Масалан, насияга ма\сулот сотилиш муомала- си буйича куйидаги ёзув берилади:

Д т -- Олинадиган \исобварацлар - 1800000 сум;Кт - Товар сотишдан олинган даромад - 1800000 сум.

Сотилган товарни руйхатдан чицприб юбориш учун эса уни сотилди, деб ёзиб куйиш керак. Бунинг учун унинг таннархи \акидаги маълумот керак булади. Фараз килайлик, ушбу муомала буйича товарнинг таннархи 1500000 сумни ташкил килади:

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 49: МОЛИЯВИЙ ХИСОБn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Сиз жуда \ам цизикдрли, шу билан бирга замонавий ама- лий

Дт - Сотилган товарнинг таннархи - 1500000 сум;Кт - Омбордаги товарлар - 1500000 сум.

Бундай ёзув, амалиётда одатда тегиш ли журналларда амал- га оширилади. Були к^уйидагича ифодапаш мумкин:

“Товар-моддий захиралар” журнали (х,исобварак 2910)

Т арти бр а за м и

С ан а Х уж али к м у о м аласи н и н г м аз- м уни

Б о гл ан .\м с о б -ьар ак

дебет креди т

1. 6.11. 2005 й.

Т о в а р - болалар к,алпоцчаси 9110 1500000

ва \о к а з ож ам и о й даиом ила 2750000

Худди шу муомала сотилган ма\сулот таннархини \исобга олиш журналига \ам кайд этилади:

“Сотилган товарлар таннархи” журнали (^исобварак 9120)

Т арти бракам и

С ана Х уж али к м уом аласи н и н г м азм уни

Б о гл ан .^и с о б -в а р а к

деб ет креди т

1. 6.11. 2005 й.

Т о в а р - б олалар килпокчаси 2910 1500000

ва х о казоЖ а м и ой давом и да 2750000

Худди шу муомала “Олинадиган \исобварак;лар” деб ном- ланадиган журналда *ам цайд этилади:

“Олинадиган *исобварацлар” журнали (^исобварац 4010)

Т арти бракам и

С ан а Х уж али к м уом аласи н и н г м азм уни

Б о гл ан .* и с о б -в а р а к

д еб ет креди т

1. 6.11. 2005 й.

Т о вар - болалар ц алпокчаси 9020 1800000

ва х о к азоЖ ам и 1800000

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 50: МОЛИЯВИЙ ХИСОБn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Сиз жуда \ам цизикдрли, шу билан бирга замонавий ама- лий

“Сотиш муомалаларини хис°бга олиш” журнали (хисобварак 9020)

Т арти брацам и

С а н а Х ужалик муомаласи мазмуниБ оглан .хи соб-вар ак

дебет кр ед и т

1. 6 .11 . 2005 й.

Т о в а р - болалар к^лпоц часи 4010 1800000

ва х о к азоЖ а м и 1800000

Ш ундай к;илиб, бухгалтер иккинчи цадамни ижро этди.

3-кддамда журналлардаги ёзувлар бош китобга олиб утилади. Журналлардаги ёзувлар бухгалтерга молиявий ахборотни уз вак;тида Кайд килиб бориш ва ойлик, чораклик \исоботлар учун умумлаш- тириш имконини берса, бош китобга ахборотни журнаплардан кучириш - ахборотни \исобварак^арда сакуюш усули чисобланади. Бош китобга *ар ойда ^исобварак^ар буйича умумий дебет ва кре­дит суммалар к,айд к,илинади. Бош китобда \ар бир \исобварак; учун алохдда варак^ар ажратилади. Бош китоб шакли ва вазифаси билан таништириш учун биз юкрридаги мисолни давом эттирамиз. Куй и да бош китобнинг “Товар-моддий захиралар” \исобварак;асига тегишли варагининг шаклини келтирамиз:

Куриб турганингиздек, бош журналда ало\ида Хисобварак^парда булиб утган узгаришларнинг жами уз акси- ни топиб, \исобварак,лар буйича \исобот даври охирига мав- жуд булган колдикни ани^ш ш имкони пайдо булар экан.

2910 “Омбордаги товарлар” хисобвараги

О й л ар

у ш б у х и со б ва р ак н и н г деб ети б у й и ч а куйидаги

Х и соб вар ак^ар н и н г кредит» буйича

ж ам ид ебет

буйича

ж ам икреди тб уй и ча

к о л д и к

6010 2010 2310 4110

йил б о ш и га *

я н в а р 2000000 2000000 2000000

(Ьеврал 2000000

м арт 1500000 500000

йил б о ш и д а н 2000000 1500000 500000

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 51: МОЛИЯВИЙ ХИСОБn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Сиз жуда \ам цизикдрли, шу билан бирга замонавий ама- лий

4 -ка дам да тузатилмаган синов баланси тайёрланади. Си- нов бапансини тузиш дебет ва кредитнинг тенглигини текш и- риш ва тузатувчи журнал ёзувларининг бош лангич нуцтаси учун кулай руйхат тузиш учун зарурдир.

Амалда тузатилмаган синов баланси ёки айланма кайднома бош китоб маълумотларига асосан тузилади. Куйида синов балансини тузиш учун фойдаланиладиган жадвал куриниш ини келтирамиз:

№\i i c o 6 -

в а р а к

Х и с о б в а р а к /т р н и н г да- стлабкм цолдиги

Х исобот д ав - ридагн айла-

ниш

Х исобвар*о х и р ги

К Я ^ р Н И Н Г

К.ОЛДИГИ

деб ет к р ед и т дебет кр ед и т деб ет креди т

1 0120 160000000 560000 160560000

? 0220 1500000 100000 1600000

на *.к.

ж а м м 1.560.500.000 1.560.500.000 7X3.000 783.000 1.410.500.000 1.410.500.000

5-кддамда тузатувчи журнал ёзувларининг бош журналда к,айд кдпиниши амалга оширилади. Тузатувчи ёзувларни халк,аро таж- рибада мавжуд булган трансформацион к,айдномалардан фойда- ланиш ор^али амалга ошириш кулайдир. Укув мацсадларида биз бу регистр урнига ишчи жадвалдан фойдаланамиз.

Хисоб циклининг кейинги цадамлари иш чи жадвал, бош журнал ва бош китоблар ёрдамида амалга ош ирилгани туфай- ли уларнинг амалга оширилиш тартибини иш чи жадвални тулдириш бос^ичларини куриб чик,иш орк,али изо^ДШ маъкулрок, деб уйлаймиз.

2. Ишчи жадвали ва уни тузиш боскичлари

Ишчи жалвал ‘ бу хисоб жараёнларини соддалаштириш ва хисоботлар тайёрлаш мацсадида умумлаштириш учун ^улланиладиган дастакдир. Уни тайёрлаш \и с о б циклини бир цисми ^исобланмайди. Бирок, унинг к^лланилиш и тузатилган синов балансини, молиявий натижалар тугрисида хиеоботни, так,симланмаган фойда тугрисидаги *исоботни ва бухгалтерия балансини тайёрлаш ни соддапаштириши мумкин.

Куйида ишчи жадвал устунларининг номлари келтирилган:1)>;исобваракнинг номи;2)\исобварагининг разами;

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 52: МОЛИЯВИЙ ХИСОБn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Сиз жуда \ам цизикдрли, шу билан бирга замонавий ама- лий

3)тузатилмаган (дастлабки) синов баланси;4)тузатувчи бухгалтерия ^казм алари ;5)тузатилган синов баланси;6) молиявий натижалар туррисидаги ^исобот;7)так;симланмаган фойда туррисидаги \исобот;8 )бухгалтерия баланси.И ш чи жадвалнинг устунларини тулдириш тартиби ва

м о \и яти н и ёритиб бериш, бизнинг фикримизча, ишчи жад­валнинг вазифасини англашга ёрдам беради.

Тузатилмаган синов баланси ' ана шу номдаги устунда тузэтил- маган синов баланси курсатилиб, у айланма кайдноманинг охирги \исобот даври охирига чисобварак^арнинг к;олдик^ари берилган

устуни асосида тулдирилади. Синов балансининг дебет ва кредит устунлари текшириш учун кушиб чик^илади, чунки дебет ва кредит томон тенг булиши керак:

а) тузатувчи ёзувлардап фойдалапиш:

Тузатувчи ёзувларга ^ачон э\тиёж тугилади? Тузатувчи ёзувлар узи нима учун керак? Бухгалтер ю^оридаги ишларни кадамма-кадам бажариб чиккандан сунг даврий - чораклик, йиллик \исоботларни тузиши керак. Бу жараён бир карашда унча мураккаб эмасдек туюлади. Бешта дастлабки кдцамларни босиб утиш нинг узи >;исобот тузиш учун етарлидек туюлади, лекин аслида бундай эмас. Гап шундаки, айрим \олларда баъзи муомалаларни. кбайта куриб чи^иш зарурати тугилади. Бунинг сабаби эса, йул куйилиши э\тимоли булган хатолик- лар, ноаникуш клар, \исоблаш усулидан фойдаланиш натижа- ларидир. М асалан, корхона ускунасининг ижараси учун туланган пул \исоб-китоб рацамига 2003 йил 1 октябр куни Кабул килинган . 12 ойлик ижара учун олдиндан туланган бу сумма 120000 сумни таш кил килади, деб фараз килайлик. Ижара муддати 2003 йил 1 октябрдан 2004 йил 1 октябригача деб белгиланган. Пул ра^амига келиб тушган куни бухгалтер ушбу муомала буйича куйидаги ёзувни берган эди:

Д т - Х,исоб-китоб разами - 120000 сум;Кт - М уддати узайтирилган даромад- 120000 сум.

Бу ёзув муомала амалга оширилган куни тугри берилган, лекин \и с о б о т даври 31 декабрда тугайди. Демак, 1 октябрдан

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 53: МОЛИЯВИЙ ХИСОБn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Сиз жуда \ам цизикдрли, шу билан бирга замонавий ама- лий

31 декабргача 3 ой утганлиги туфайли (ижара давом этмокда), ижара буйича 3 ойлик даромадни тан олиш талаб этилади. 120000 : 12 ой х 3 ой = 30000 сум. Бунинг учун бухгалтер КУЙидаги тузатиш ёзувини бериши лозим:

Д т - Мудцати узайтирилган даромал - 30000 сум;Кт - Ижарадан олинган даромад- 30000 сум.

Тузатувчи ёзувларга яна бир мисол тарицасида к^йидаги \олатни куриб чицайлик: 2003 йил 1 ноябр купи корхона маъмуриятга 6 ой давомида транспорт хизмати курсатишлари учун олдиндан 48000 сум пулни утказиб берганди. 1 ноябр куни бухгалтер куйидаги ёзувни расмийлаш тирган:

Д т - Бошца маъмурий харажатлар - 48000 сум;Кт - Пул маблакпари - 48000 сум.Бу ёзув пул маблагпарининг сарфланиш ини уз вацтида акс

эттиришга ёрдам берган холос чунки, \и собот даврига мос ке- лувчи транспорт харажати 6 ойлик эмас, балки 2 ойлик эди, яъни ноябр \ам да декабр ойлари учун ушбу харажатларни курсатиш лозим эди. Демак, бухгалтер I ноябр куни нотуфи ёзувни амалга ош ирган. Уни тузатиш ёзувини амалга ошириш учун \исобот даврига тегишли харажат суммасини аник^аймиз: 48000 сум : 6 ой х 2 ой = 16000 сум. харажатлар таркибида нотуфи курсатилган сумма эса 48000 - 16000 = 32000 сум.

Тузатиш ёзуви куйидагича булади:

Д т - Олдиндан туланган харажатлар- 32000 сум;Кт - Бошк^ маъмурий харажатлар- 32000 сум.Шундай килиб,* келтирилган мисолларда иккита тузатиш

ёзувини куриб чиедик.Бухгалтерлик амалиётидан маълумки, бухгалтерияда объ­

ектив ва субъектив сабабларга кура, айрим \олларда хатолик- ларга йул куйилиши ва синов баланси тузилгандан сунг ана шу хатоликлар ани*у1аниш и мумкин. Одатда аник*ланган кам- чиликларни бартараф этиш учун яна ^исоб циклининг илк босцичларига кайтиш ва хатони тузатиш буйича ёзувларни ав- вал дастлабки \и со б регисгрларида жумладан, журналларда акс эттириш, кейин синов балансини цайтадан тузиш га туф и келади. Бу, албатта, жуда машак;катли ишдир. Х алкаро тажри-

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 54: МОЛИЯВИЙ ХИСОБn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Сиз жуда \ам цизикдрли, шу билан бирга замонавий ама- лий

бада, аницроги бозор ицтисодиёти шаклланган мамлакатлар бухгалтерия хисобида «к,изил ёзув», «сторно» каби тушунчалар умуман кулланилмайди. Халк^ро амалиётда кулланиб келина- ётган иш чи жадвал эса мазкур \исоб жараёнини енгиллаш ти- ради ва хатоларни тузатиш буйича ёзувларни бевосита синов баланси тузилгандан сунг амалга ошириш ва ана шу ёзувларга асосан осон ли к билан синов балансини кбайта тузиш ёки тугрилаш им конини беради. Тузатиш мумкин булган хатолик- ларга эса куйидаги \олларни мисол к;илиш мумкин деб уйлаймиз:

- хисобланмай цолган муомапалар (амортизациялар, фоизлар ва бошкд даромад \амда харажатлар);

- хисоблаш усулидан фойдаланган \олда муомалаларни уз ва^тида акс эттириш талабига риоя килиш натижасида, даро­мад ва харажатларнинг мувофинужк тамойилига биноан акс эттирилиш ини таъминлаш (олдиндан туланган ёки олинган суммаларнинг тегишли цисмларини ажратиш ва х- к.);

- ноаникуш клар натижасида нотурри акс эттирилган муо- малалар, нотурри \исобга олинган суммалар ва бошкалар.

Тузатиш ёзувлари дастлаб Бош журналга к,айд к^илинади. Сунгра трансф орм ацион жадвал ёки ишчи жадвалнинг “Туза­тиш ёзувлари” деб номланган устунининг тегишли каторларига ёзиб чицилади. Бу устундаги ёзувларнинг турри- лигини текш ириш учун уларнинг дебет ва кредит йигиндилари аникушниб, тегишли сатрга ёзилади. Дебет ва кредит йигиндилари, албатта, тенг чициш керак.

Амалга ош ирилган тузатувчи ёзувларни х,исобга олган \олда \и со б вар ак /тр н и н г дебет ва кредит цолдицлари кбайта \исоблани б чи^илади, яъни тузатилган синов баланси тузила- ди. Талаба синов балансини тузишда актив ва пассив \исобварак,лардан фойдаланиш кридаларига амал килиш и ке­рак булади.

М асалан, пассив “Ускуналар эскириш и” номли хисобварак^нинг тузатилмаган синов балансидаги крлдиги 345000 сум булса, тузатувчи ёзув ёрдамида ускуна буйича 14986 сум лик эскириш \исобланса, бош журнал \ам да ишчи жадвалнинг “Тузатувчи ёзувлар” номли устунида куйидаги ёзувлар ам алга оширилади:

Д т - Асосий ишлаб чик,ариш харажатлари- 14986 сум;К т - У скунанинг эскириш и- 14986 сум.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 55: МОЛИЯВИЙ ХИСОБn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Сиз жуда \ам цизикдрли, шу билан бирга замонавий ама- лий

Тузатилган синов баланси учун “У скунанинг эскириш и” номли ^исобваракнинг колдири куйидагича аникутанади:

\исобварак,нинг тузатилмаган синов балансидаги кредит Колдири + кредит тузатиш ёзуви сум маси-дебет тузатиш ёзуви суммаси = \исобварак;нинг охирги колДири .

Бизнинг мисолимизда: 345000 + 14986 = 359986 с^м.Ишчи жадвални тулдириш тартибини янада туликрок;

куриб чикиш мак^садида яна битта тузатиш ёзувини куриб чицамиз. Ишчи жадвалдан куриниб турибдики, биз куриб чик,аётган корхона банкдан кредит маблаги олган экан. Бух­галтер ана шу кредит буйича туланадиган фоизларни \исобламаган деб фараз к,илайлик. Ф оизларни \исоблаш учун, кредит олинган сана ва фоиз ставкаси маълум булиши керак. Кредитни 2003 йил 1 декабрда олган, йиллик ф оиз ставкаси- ни эса 10 фоиз, деб олайлик. Ушбу \о л ат буйича тузатувчи ёзувни бериш учун ф оиз суммасини ^исоблаб топамиз:

20000000 сум х 10% : 365 кун х 31 кун = 169863 сумТузатиш ёзуви куйидагича:

Д т - Ф оиз куриниш идаги харажатлар- 169863 сум;Кт - Туланадиган фоизлар- 169863 сум.Юк,орида келтирилган учта тузатиш ёзувини к^йида кел-

тирилган ишчи жадвалнинг “Тузатувчи ёзувлар” устунининг тегишли сатрларига ёзиб курсатамиз.

Тузатувчи ёзувларни ишчи жадвалга киритиб, уларнинг назорат суммалари, яъни жами дебет ва кредит суммаларини аник^паб олгандан сунг “Тузатилган синов б алан си ” номли ус- тунни тулдиришга утилади. Бизнинг мисолим изда тузатилган синов баланси жами суммаси дебет ва кредит буйича 37.908.849 сумга тенг.

б) молиявий хцсоботлар учун мамумотларни умумлаштириш:

Ишчи жадвалнинг кейинги устунларини тулдириш бево- сита молиявий \исоботлар шаклларини тулдириш учун маълумотлар тайёрлашга ёрдам беради.

Ишчи жадвалнинг «Молиявий натижалар тутрисидаги ^исобот» номли устунини тулдириш учун тузатилган синов ба- лансидан даромадлар ва харажатлар суммалари (9010-9900

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 56: МОЛИЯВИЙ ХИСОБn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Сиз жуда \ам цизикдрли, шу билан бирга замонавий ама- лий

\исобваракутрн и нг цолдицлари) ушбу устуннинг дебет ва кредит булимларига утказилади.

Молиявий иатижалар тугрисидаги хисоботга тегишли ус- тунда ёпиладиган бухгалтерия ёзувлари келтирилади. Устун­нинг дебет ва кредит суммалари солиш тирилиб, фойда ёки зарар сум м аси, яъни солиц тулангунча фойда (зарар) суммаси ан и к /тн ад и . Бизнинг мисолда барча даромадлар 930000 сумни, харажатлар 822849 сумни таш кил к,илиб, солик, тулангунча ф ойда эса 107151 сумни ташкил к,илди. Ана шу чиццан натижага асосланиб, солик. \исоб-китоб цртлиниб, туланадиган солнц ва солик буйича харажатлар аникланади. Фа- раз цилайлик, ушбу корхона учун фойда солиги ставкаси 30 фо- из. Демак, соли к суммаси: 107151 х 30 фоиз = 32145 сум.

Амалга ош ирган *исоб-китобларимизни ишчи жадвалга киритиш учун “Тузатиш ёзувлари” номли устунга цайтиб, со- лицца оид ^исобварак^пар курсатилган охирги сатрларга ушбу ёзувни киритамиз:

Дт - Ф ой да солиги буйича харажатлар- 19287 сум;Кт - Х исобланган фойда солиги- 19287 сум.Бу бизн и нг ишчи жадвалда акс эггираётган бешинчи ёзу-

вимиздир (иш чи жадвалга царанг). Ушбу ёзувдан сунг ишчи ж адвалнинг “Тузатувчи ёзувлар” номли устунини тулдиришни якунлаш мак,садида ушбу устуннинг дебет ва кредит устунла- рининг умумий суммалари аникланади. Бизнинг мисолимизда умумий сум ма “Тузатувчи ёзувлар” устуни буйича 278994 сумни таш кил цилди.

Навбатдаги \исоб-китоблар ишчи жадвалнинг “Тузатилган синов б ал ан си ” номли устунини тулдириб, ни\оясига етка- зишдан иборатдир. Бунинг учун ушбу устунга “С олик хара- жатлари” ва “Туланадиган солик“ номли сатрлар суммаси олиб утилади.

Куриб турганингиздек, устуннинг умумий суммаси дебет ва кредит буйича 37940994 сумни таш кил цилди.

Хисобланган солик, суммасини солик, тулангунга к,адар фойда . суммасидан айириб юборсак, соф фойда суммаси келиб чик,ади: 107151- 32145 = 75006 сум. Бу маыумотлар молиявий натижалар- ни тавсифлаб, улар ишчи жадвалнинг “ Молиявий натижапар туфисидаги х,исобот” устунига ёзилиши керак. Бунинг учун дас- таввал “Тузатилган синов баланси” устунидан фацат молиявий натижаяарни аии^лашга оид маьлумошарни “Молиявий натижа-

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 57: МОЛИЯВИЙ ХИСОБn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Сиз жуда \ам цизикдрли, шу билан бирга замонавий ама- лий

лар туфисидаги хисобот” устунига олиб утишимиз керак. Куриб чик,илаётган мисолда вактинчалик ^исобварак^ар жумласига ки- рувчи “Фойла (даромад) соли™ харажатлари” ^исобварага (Туза- тилган синов балансидаги) дебет сумма “Молиявий натижалар тугрисидаги *исобот” устунининг дебетига олиб утилади. Шундан сунг “ Молиявий натижалар туфисидаги \исобот” устунининг де­бет томонидаги барча харажатлар суммалари йигиндиси (солик, харажатларини кушган \олда) аникушнади (1) ва кредит томон- нинг умумий суммасидан айириб (2) юборилади:

1) 822849 + 32145 = 854994 сум;2) 930000 - 854994 = 75006 сум.

Куриб турганингиздек, ишчи жадвалнинг “ М олиявий на­тижалар туррисидаги хисобот” номли устуни ёрдамида аник^анган фойда суммаси “Солнц тулангунга кддар фойда суммасидан “С олик харажатлари” ни айириб юборгандаги суммага тенг чик,мокда:

107151-32145 = 75006 сум.Аникланган соф фойда суммасини “ М олиявий натижалар

туррисидаги \и со б о т” устунининг дебетига ёзамиз. Н има учун бу ёзувни амалга ошириш имизни туш униш учун ёпиладиган бухгалтерия утказмаларининг мо^ияти ва амалга ош ирилиш и тартиби билан таниш тириб чи^амиз.

Ишчи жадвалнинг “ М олиявий натиж алар туррисидаги \и собот” номли устунини тулдиришни якунлаш учун ушбу устуннинг дебет ва кредит устунларидаги умумий суммаларнианик^аймиз:

822849 + 32145 + 75006 = 930000 сум.Шундай килиб, тузатилган синов баланси 0110 \исобваракаан

бошлаб то 9810 \исобварацгача булган барча \исобварак,лар крлдигини уз ичига олади. Демак, ишчи жадвалда 1-шаклдаги ба­ланс \исоботига гегишли 0110-8990 ^исобварак/тр ва 2-шакл “М о­лиявий натижалар туфисидаги х^собот”ни тузиш учун тегишли булган 9010-9900 хисобваракушрни бир-биридан ажратилибгина молиявий натижалар \исоблаб топилар экан. Бу кааамни амалга оширишнинг сабаби молиявий \исобот шаклларининг бир-бирига борли^пигидир. Гап шундаки, 1-шакл - баланснинг 8710 \исобварак, “Так,симланмаган фойда” деб номланган моддасини факатгина “Молиявий натижалар туфисидаги” \исоботни тузиб, фойда суммасини аниьутб булгандан сунггина ёзиш мумкин.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 58: МОЛИЯВИЙ ХИСОБn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Сиз жуда \ам цизикдрли, шу билан бирга замонавий ама- лий

2005

йи

лнин

г 31

дека

брид

а ту

гайд

иган

х,и

собо

т да

ври

учун

ИШ

ЧИ

ЖА

ДВА

ЛX>»£5я3

*JXЯ

1

hSК

Ü*

Xжжос

-с‘Л

г\Г ,гл

жVs,2

r-%sOЭСNO

жжж

гч

e iм

С

ч©жO 'п 1e

V ,

SS

3 E ¿ . s¿ ¿ 1 - a | í : S * a P

í s t l a ig * S * Eer

S

¿

i

¡ я ^ 3 с s 5 g o » & ¡ ¡S § l ? d ! -5 H p. S. я ^ sч> я w >г Э «r *t*

! * ï ; 5 ¡

к*

&r .

Туза

тилг

ан

сино

н ба

ланс

и

нsч

ii t

жж\С

1.<*л

ж*

Ож?

$

о$асЖж5сч

9Sоf-NO

чСXO'

сжXI/*,

О®он*>VI

о3

Туза

тувч

исз

укла

р

►-s4

s2сч

£о*4 ISRr-ir*ï

S

5

Сино

н ба

ланс

и

H

H

¿*жS

•7.С"}

жгч

ж2

1;e*

О

Оогч

Оо3h.О

5СЧ

О

<+*

sоS3

HwiôiKd'xüdmigonnV

о<N «Г*I NСЧо £♦ссч

sГЛ

Оif

©ü-,

©ОО гч

сгчO'40 мг->

¿.2 s ¿ sa ©3 £ ? i

r

0XXLQ

X&

по 1

I I

2 ~§ 1 = 1

2 ¡ * ?>

0

1 i

I I Iï s ij¿ s я< 3- X

ГrcX

i1 1ч Г2 £ * SГ-' Сÿ s?

Cm

¡ 1

Ü ? R

iв 1 = i < 2

&*s i1 2 3 н1 « 5 « - ?

X2

s i *i f âS j r , Т

X2

I s

¡ x* 2

£яюerня

h*■ § ! ? * ж

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 59: МОЛИЯВИЙ ХИСОБn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Сиз жуда \ам цизикдрли, шу билан бирга замонавий ама- лий

(Ю0

00

7)2

09

00

6

32

14

5

1

i5r i

«кT.Г 'S j

j

SX

Ch

iXfñ ©S

ж

%& ■i

1

§ЭС

о^3fГ")

X5«%ГЧ «c

€*>'СэеO'sO

9ч2ISÍ440

ÍTtГ 'е

v<* г<Nгл 1

X

*жЗТ

S я1

ssXsV,

X

ГЛ

оX55

XX5rn

*

г--гъ

V“.

гчг> ¿

И

X52C

SXí fГЛ

SV“>ГЧ

ооm'»üceO'sô г -

i/*(тГ'!го »

It

жжr iглгл

1

es3«я

«о

м

•Я*

Си1л

i■

51

ГЛчОжO'sC

?

33

»Л,2сч

xs

5ir .

§

r^vЕ

sscer**

X

5fГЛ

С

U“)<N

оэс^* 1

«ЛdC

r»Г-iC

с

cP

O' r jTfOV

O'г•**•O'

I/“ГЛ

i

ОXO' 40

5

Й*

Cmn5

î l£ j

s?

J .

XяЯ7£Я5

fc _

>»3н 'X

ist-c

U

15S!

я

I I s së я

ü j =

£яe*s*gЯXSя

£

1

гя

aS

сяг£*ясевX

550

иэ

яs2ЯГ

g

ОЯся*

s

sиЯs

3sZ C S Я£ БS: я * * i l

á ¿ S i

5 | 9~ с . >3 3 *

! И5 £ 53 С И

# 5 5О г : а

«3гж¡U!S‘

Е■ ач вв 5и Ь

I f

i l

*ж1иaпв

пп

Ё

•8 у

2 *

i l г яЙ З

i - l ^ 5

1 1 1 ua п í-

с©

©

у

■итТ.Z

к

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 60: МОЛИЯВИЙ ХИСОБn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Сиз жуда \ам цизикдрли, шу билан бирга замонавий ама- лий

Шу сабабли, тузатилган балансдан 9010 хисобваракдан бошлаб то 9810 \исобварак,гача булган х^собваракутарнинг крлдикуюрини ажратиб ишчи жадвалнинг “Мапиявий натижалар тугрисидаги” \исобот номли устунига ёзиб олинади ва ана шу усгунда молиявий натижа - фойда ёки зарар даромадлар ва харажатларни солишти- риш оркдпи аницданади. Буни биз юкррида батафсил куриб чикдик. Мана шу усгун ёрдамида амалга оширилааиган жараён ёпиладиган бухгалтерия ёзувлари дейилади ва у 9910 \исобварак; “Якуний молиявий натижа” \исобварагининг тар\ини узида му- жассам этади. Бухгалтерия баланси эса солик; \исоб-китоби ва тацсимланмаган фойда аник^ангандан сунг них;оясига етказилади ва тегишли шаклга кучириб ёзилиши мумкин.

в) Ёпиладиган бухгалтерия утказмалари

Ёпиладиган бухгалтерия утказмалари: молиявий натижалар туррисида \исоботга тегиш ли \исобвара*утрининг крлдик,- ларини хусусий капитал тугрисидаги \исоботга даврий утказиш ' ёпиладиган бухгалтерия утказмалари орцали амалга оширилади.

Ёпиладиган бухгалтерия утказмалари 2 мацсадга хизмат к,илади:

— С оф фойдани тацсимланмаган фойдага утказиш.— Кейинги \и со бо т даврини бошлаш учун вацтинчалик

Хисобварак^арда нолга тенг буладиган кряди^ни таъминлаш.Вактинчалик \исобварак/1арни ёпиш - бу ушбу хисобварацнинг

кдлдирини бухгалтерия утказмаси оркдни бошкд \исобварак^а утказишдир.

Олдинги параграфда айтиб угилганидек, 9010-9900 хисобварак^ар вактинчалик хисобварак^лар деб юритилади. Бу \исобваракдан даромад ва фойдани х,исобга олувчи \исобвара!<у1ар пассив \исобваракдар, харажат ва зарарларни \исобга олувчи \исобварану!ар эса актив \исобвлрак; деб юрити­лади. Маълумки, актив хисобваракдарда хужалик муомалалари натижасида купайиш руй берса, дебетланади, пассив \исобвараку1арда эса аксинча. Демак, \исобот даври давомида актив хисобварак^арнинг дебет томонида турли хил харажатлар \амда зарарлар \акдааги маълумотлар йигилса, пассив \исобвара(у]арнинг кредит томонида даромадлар ва фойдалар \ак;идаги маълумотлар йигилар экан. Уларни бир-бири билан солиштириш натижасида молиявий натижалар аник^анади. Ай-

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 61: МОЛИЯВИЙ ХИСОБn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Сиз жуда \ам цизикдрли, шу билан бирга замонавий ама- лий

нан мана шу солиштириш вакгинчалик хисобваракпарни ёпиш пайтида 9910 “Якуний молиявий натижа” хисобвараги ёрдамида амалга оширилади. Ушбу жараённи тушунтириш учун биз юцорида куриб чиккан мисолимизга мурожаат этамиз.

Биз куриб чик,аётган мисолда тузатилган синов балансида молиявий натижаларга алокадор вактинчалик хисобвараклар Колди^лари куйидагича:

9010 М а\сул от сотиш лан о л и н ган да ром ад -9000009110 С отилган м а\сулотлар тан н ар х и - 4780009419 Реклам а харажатлари -34009421 М аъм урий ходимларга и ш -1250009429 Б ош ^а маъмурий хараж атлар -160009350 К исц а муддатли и ж арадан ол и н ган даром ад -30000 9610 Ф о и з куриниш идаги хараж атлар -169849

Вактинчалик хисобваракпарни ёпиш цоидаси куйидагича:

Кредит крлдикка эга булган (даромадлар, фойда) хисобваракларни ёпиш учун шу хисобвараклар дебетланиб, 9910 “Якуний молиявий натиж а” хисобвараги кредитланади.

Дебет колдик,к;а эга булган (харажатлар, зарарларни хисобга олувчи) хисобваракларни ёпиш учун уларни кредит- лаб, 9910 хисобварак дебетланади. Ана шу кридалардан ф ой- даланиб вактинчалик хисобваракларни ёпиш буйича бухгалте­рия утказмаларини куйидаги чизма ёрдамида акс эттирамиз.

Чизмадаги бухгалтерия ёзувларига изо*:а) “ Ма^сулот сотишдан олинган даромад” хисобварарини

ёпиш;б) “Сотилган ма\сулот таннархи” хисобварарини ёпиш ;в) “ Реклама харажатлари” хисобварарини ёпиш ;г) “ Маъмурий ходимларга иш хаки харажатлари” хисобварарини

ёпиш;д) “ Бошк,а маъмурий харажатлар” хисобварарини ёпиш ;е) “Фоиз куринишидаги харажатлар” хисобварарини епиш;ё) “Киск<а муддатли ижарадан олинган даромад” хисобварашни

ёпиш;ж) “Ф ойда (даромад) солиги харажатлари” хисобварарини

ёпиш.Бу ёпиладиган бевосита бухгалтерия утказмалари ишчи

жадвалнинг “Молиявий натижалар тугрисидаги \и с о б о т ” номли устунининг дебет ва кредитида амалга ош ирилади.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 62: МОЛИЯВИЙ ХИСОБn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Сиз жуда \ам цизикдрли, шу билан бирга замонавий ама- лий

Келтирилган чизма ва ишчи жадвалнинг “ М олиявий на- тиж алар тугрисидаги \и с о б о т” номли устунини д и ^ а т билан яна бир карра куриб чи^амиз. Ишчи жадвалнинг ’’М олиявий натиж алар тугрисидаги \исобот” номли устуни 9910- \исобварак’нинг ёпиладиган ёзувлар акс эттирилган тар\и (чизмага каранг) билан бир хил. 9910 “Якуний молиявий на- ти ж а” номли \исобварак;нинг узи \ам вактинчалик ^исобварак^ар гуру\ига мансуб булиб, уни \ам \исобот дав- ри ни н г охирида ёпиш талаб этилади. Бу \исобварак,ни ёпиш учун эса унинг дебетида жамланган барча харажатлар (солик, харажатларини \ам инобатга олган \олда), ушбу хисобваракнинг кредитида жамланган барча даромадлар сум- маси билан солиш тирилиб, соф фойда суммаси ани^ланади:

930000 - 854994 = 75006 сум. “Якунин молиявий натижа” ном­ли 9910 \исобварагининг кредит крлдигини акс этгирувчи ушбу сумма ишчи жадвалнинг “ Молиявий натижалар туфисидаги \исобот” устунидаги соф фойда суммаси билан тенг чик,иши керак. Бизнинг мисолимизда, ишчи жадвал ёрдамида \ам , 9900 \исобваракда \ам соф фойда суммаси 75006 сумга тенг чикуш. Бу х^соб-китобдан кейинги амалга ошириладиган тадбир ' бу 9910 \исобварак,нинг кредит колдигини 8710 х^собварак^инг кредитига олиб угиш орк,али “Якуний молиявий натижа” ^исобвара^ини ёпишдир:

Д т - Якуний молиявий натижа- 87864 сум;Кт - Так;симланмаган ф ойда- 87864 сум.

Ушбу ёзувни ишчи жадвалга киритиш учун 9910 \исобварак тар\ини узида мужассам этган “ Молиявий натижалар туфисидаги \исобот” устунининг дебетига соф фойда суммасини, яъни 75006 сумни ёзиб (кетма-кетликни курсатиш мак^садида бу ёзувни ишчи жадвалдаги 6-ёзув сифатида курсатамиз), бир вак^нинг узида кейинги “Таксимланмаган фойда” номли устуннинг “Соф фойда” сатрининг кредит кисмига >̂ ам 75006 сумни ёзиб к,уимиз(ишчи жадвалга крранг). Бу изо\, бизнинг фикримизча, юкрридаги “Мо­лиявий натижалар туфисидаги х,исобот” устунини тулдиришни якунлаш буйича тавсия ^амда тушунтиришларимизга аник^ик ки- ритади.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 63: МОЛИЯВИЙ ХИСОБn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Сиз жуда \ам цизикдрли, шу билан бирга замонавий ама- лий

Сотилганма^сулотлар

таннархи

Якуний молиянийнатижа

Дт

478000

Дт

34000

КтДт

Ма^сулот сотишдан даромад

Кт Дт Кт

478000 Чь> 478000 900000900000 900000

Операцион ижара буйича даромал

Кт

34000

34000 30000 Дт

30000

___Кт^

30000

Ф оиз куринишидаги

харажатлар Дт Кт

169849 169849^ 7 ^ > .

Бош ^а маъмурий харажатлар

Дт Кт

169849 16000 16000

Маъмурий ходимларга иш

\аци харажатлари Дт Кт

16000

Ж а м и : 822849 930000

125000 125000< d > 125000

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 64: МОЛИЯВИЙ ХИСОБn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Сиз жуда \ам цизикдрли, шу билан бирга замонавий ама- лий

Фойда с о л и р и Солик, тулангунга цадарТуланадиган харажатлари фойдафойда солиги Дт_______ Кт

Л г — Кт 32Н5 32И5 32И532145 | 321 4̂ 0 >

Таксимланма- У * — 930000ган (Ьойда 8549У4

^ “ 1 75()^ 6 75006 75006-к.олдик, соф фойда

Ш ундай килиб, ишчи жадвалнинг навбатдаги устунини тулдириш ни якунлаб, кейинги тадбирга утамиз.

Таксимланмаган фойда тррисидаги хрсобот хисобот дав- ри бошидаги таксимланмаган фойда ва дивидендлар сумма- сини инобатга олиб тулдирилади. Бунинг учун синов балан- сининг 8710 “Таксимланмаган фойда” сатридаги дастлабки колдикни “Таксимланмаган фойда” устунининг ана шу сатри- га олиб утамиз. Б изнинг мисолимизда хисобот иилининг бо- ш ига тузатилган синов балансида акс эттирилган таксимланмаган ф ойда суммаси 134000 сумга тенг эди. Хисобот йили охирига таксимланмаган фойда суммасини уш- бу формула ёрдамида *исоблаб топамиз:

Йил бошига таксимланмаган фойда + \и с о б о т иили соф фойдаси ~ Дивидендлар = \и со б о т йилининг охиригатаксимланмаган фойда. , лплл, ..

Бизнинг мисолимизда : 134000 + 75006 - 209006 сум. Аник/юнган таксимланмаган фойда (зарар) суммаси

209006 сум бухгалтерия баланси устунининг таксимланмаган фойда курсатиладиган сатрини тулдириш учун ишлатилади, ШУНИНГ учун бу сумма ишчи жадвалнинг охирги Бухгалтерия баланси” н о м л и ' устуннинг 8720 “Таксимланмаган фойда сатрига олиб утилади. Икки ёк/1ама езув коидасига биноан яна бош ка бир \исобваракни 209006 сум суммага дебетлаши- миз керак булади. Ушбу \олатда “Таксимланмаган фойда ус­тунини тулдиришни нихрясига етказиш, яъни уни епиш учун айнан шу устуннинг дебети ' умумий суммалар сатрига 209006 сумни ёзамиз (ш артли равишда бу ёзувни ишчи жадвалдаги 7- ёзуц деб белгилаб куямиз) ва ушбу устунни тулдиришни якун­лаб, кейинги устунни тулдиришга утамиз.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 65: МОЛИЯВИЙ ХИСОБn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Сиз жуда \ам цизикдрли, шу билан бирга замонавий ама- лий

Бухгалтерия балансы. Ишчи жадвални тайёрлашдаги охирги тадбир бу бухгаптерия балансини тузишдир. Тузатилган синов ба- лансининг активлар, мажбуриятлар, хусусий капитал буйича барча ^исобварак^ар^ (^исобваракпари) колдик/1ари ишчи жадвалнинг мос келадиган сатрларининг дебет ва кредит устун-ларига утказилади. Бу устунни тулдиришда “Туланадиган солик,“ х,исобвараги к,олдигини олиб угишни унутмаслик керак.

Ишчи жадвалнинг “Молиявий натижалар тугрисидаги \исобот”, “Бухгалтерия баланси” номли устунлари маытумотлари асосида даврий \исобот 1-шакл “ Бухгалтерия баланси” ва 2-шакл “Молиявий натижалар тугрисидаги \исобот” шакллари тулдирилади.

Талабага шуни эслатишимиз керакки, \исоб циклининг охирги учта радами ишчи жадвш ш инг охирги устунларини тулдириш билан бир пайтда амалга ош ирилади, яъни:

8-кддамда бош китобда \исобваракпарнинг ёпилиши к*шд Килинади;

9-кддамда х.исобварак/шр ёпилгандан кейин баланс тайёрланади;10-капамда бои! китобда доимий \исобвараклар к.олдик.пари

кайд килинади ва янги \исобот даври учун тайёрланади.

3 . Тескари бухгалтерия езувлари

Х,иеоб циклининг охирга кадамида янги ^исобот даври учун \озирлик курилади, деб ёздик. Бунинг учун тескари бухгалте­рия утказмаларидан фойдаланилади.

Тескари журнал бухгалтерия утказмаларини \исоблаш усули куйидаги 4 \олда кулланилади:

- Даромад ишлаб топилган, бирок, ^али олинмаган.- Харажатлар амалга оширилган, бирок \али туланмаган.- Пул маблам ари олинган, б и рок даромад ^али иш лаб

топилмаган.- Пул маблаглари туланган ёки мажбуриятлар акс эттирилган,

бирок мос келадиган харажатлар тулик амалга оширилмаган.Тескари бухгалтерия ёзувларининг \и со б циклининг охири

ёки кейинги \исобот йили \исоб циклининг илк кодами дей- иш мумкин. Ю корида санаб утилган хрлларда купинча бух­галтер учун даромад ва харажатларни улар тегишли булган х,исобот даврида мос келиш тамойилига биноан акс эттириш муаммоси пайдо булади. Ана шундай \олларда бухгалтер учун тескари бухгалтерия ёзувларидан фойдаланиш кул келади.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 66: МОЛИЯВИЙ ХИСОБn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Сиз жуда \ам цизикдрли, шу билан бирга замонавий ама- лий

5-М АВЗУ. ДАРОМ АДЛАР ВА ХАРАЖАТЛАРНИ ТАН О Л И Ш ЖАРАЁНИ

1. Даромадлар ва харажатлар тушунчаларипинг мохияти

Даромадлар, харажатлар, фонда *амда зарар тушунчаларининг куйидаги таърифлари ва уларнинг мо\ияти талабага бухгалтерия \исобинииг концептуал асосларини урганиш давомида батафсил ёритиб берилганди:

Даромадлар — бу субъектнинг хужалик фаолияти натижа- сида, одатда, ижара \ак,и, фоизлар, лицензия туловлари ва ди- видендлар ш аклида даромад келтирадиган фаолият, яъни то- варларнинг сотилиш и, хизматларнинг курсатилиши ёки бошк;а ш ахсларнинг хужалик субъектининг ресурсларидан фойдаланиш и натиж асида активларнинг келиб тушиши ёки мажбуриятларнинг камайиш и орк^али руй берадиган иктисодий ресурсларнинг купайишидир.

Харажатлар — бу активларнинг камайиши ёки фойдани купайтириш ма^садида хужалик фаолиятидан келиб чи^адиган мажбуриятларни Уз зиммасига олиш оркдпи руй берадиган ик;тисодий ресурсларнинг камайишидир.

Фойда — бу хужалик субъектига таъсир этадиган асосий ва асосий булмаган фаолият, \одисалар, шароитлар натижа­сида капиталнинг кулайиш и булиб, хусусий капиталга туланадиган бадаллар бундан мустаснодир.

Зарарлар — бу асосий фаолият ва барча бош ^а операция- лар, \одисалар, ш ароитлар натижасида хусусий капиталининг камайиши булиб, харажатлар ёки хусусий капиталнинг таксимланиш и натижасидаги камайиш бундан мустаснодир.

Бухгалтерия \и со би н и н г концептуал асосларига биноан молиявий \исоботларда акс эггирилиши лозим булган еттита элементларнинг турттаси ана шу моддалар гуру\лари эканли- гини эслатган \о л д а талабага уларнинг молиявий \исо-бот таркибида акс эттирилиш жараёнини тушунтириб утиш лозим деб уйлаймиз.

Даромадлар ва харажатлар тугрисидаги маълумотлар “ М о­лиявий натижалар тугрисидаги \исобот” таркибида акс этти- рилиб, улар хужалик юритувчи субъект ф аолиятининг \исобот давридаги молиявий натижаларининг фойда ёки зарар экан- лигини аник^аш учун ишлатилади. Фойда (зарар) даромадлар

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 67: МОЛИЯВИЙ ХИСОБn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Сиз жуда \ам цизикдрли, шу билан бирга замонавий ама- лий

ва харажатларни бир-бири билан солиштнриш натиж асида ан и м ан ад и , яъни:

Даромадлар — харажатлар = фойда (зарар)Молиявий натижаларни анинутш тартибини талабага тушун-

тириш учун, бизнинг назаримизда, “ Молиявий натижалар тугрисидаги х^собот”да акс эггирилувчи курсаткичларнинг шакл- ланиш тартибини куриб чик,иш керак.

“"Молиявий натижалар тугрисидаги” х^соботда даромадлар, ха­ражатлар, фойда ва зарарлар хужалик юритувчи субъектларнинг цуйидаги фаолият со\алари буйича акс этгирилади:

- асосий фаолият;- инвестицион фаолият;- молиявий фаолият.^збекистон Республикаси “Асосий хужалик ф аолиятидан

даромадлар” номли 2-бухгалтерия \исоби миллий стандартида даромадларга куйидагича таъриф берилган:

“Ушбу стандартда даромад дейилганда хужалик субъектлари оддий фаолияти давомида олинган даромадлар, шу жумладан, ма\сулотни сотиш (ишларни бажариш ва хизмат курсатиш)дан олинган даромадлар, олинган фоизлар, дивидендпар, роялтилар ва бошцалар тушунилади.” (Узбекистон Республикаси Бухгалтерия \исоби н и нг Миллий Стандартлари, Тошкент, 2002 й., 38-бет).

Асосий фаолият юзасидан даромад ва харажатларни акс эттириш ма\сулот ёки товар сотувчи корхоналарда хизмат курсатувчи ташкилотларга нисбатан фарк, к;илади. М а\сулот ишлаб чикариш ва уни сотиш билан шугулланувчи корхона- лар узининг ана шу асосий фаолиятини юритиш и учун 2 йуналишда харажатларни амалга оширадилар:

1) ма\сулот ишлаб чик,ариш учун;2) умуман асосий фаолиятни ташкил килиш , бош кариш

х,амда унга хизмат курсатиш юзасидан.Товарлар сотиш билан шугулланувчи фирмаларда \ам то-

варларни харид килиш учун ^амда уларни сотиш билан боглик, операцион фаолият буйича харажатлар юзага келади. Шу сабабли, Молиявий натижалар тугрисидаги \исоботда асосий ф аолият буйича учта элемент уз аксини топади:

1) ма^сулот сотишдан ялпи фойда;2) сотилган ма\сулот таннархи;3) операцион харажатлар.“ М олиявий натижалар тугрисидаги \исобот” ш аклида да-

ромадларни акс эттирувчи дастлабки курсаткич ' бу ма^сулот

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 68: МОЛИЯВИЙ ХИСОБn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Сиз жуда \ам цизикдрли, шу билан бирга замонавий ама- лий

(ёки товарлар) сотишлан (хизматлар курсатиш, ишлар бажа- ришдан) ялпи тушумлардир. \исоботнинг бу курсаткичи махсулот сотишдап ялпи тушумдан товарларнипг %айтарилиши ва харидорларга берилгап чегирмаларни айириб юбориш ор^али аницланади. Даромадлар тушунчасининг таърифига мос ра- виш да бу сатр оркдпи асосий фаолият натижасида олинган тушум акс эттирилади.

“ Молиявий натижалар тугрисидаги \исобот” шаклида хара- жатларни акс этгирувчи дастлабки курсаткич ' бу сотилган ма^сулотлар (товарлар, курсатилган хизматлар, бажарилган иш­лар) таннархи булиб, бу курсаткич сотилган махсулотлар (товар­лар ёки курсатилган хизматлар, бажарилган ишлар) учун ишлаб чикарувчи томонидан цилиигап харажатларни англатади.

М а\сулот сотишдан олинган ялпи тушум суммасидан со­тилган ма\сулот таннархи суммасини чегириб юборилса, махсулот сотишдан ялпи фойда (зарар) курсаткичи келиб чикади. Бу курсаткич ижобий булиши учун сотувчи уз ма\сулотини уни иш лаб чикариш учун кетган харажатларга нисбатан цимматрок нархда сотиши керак булади. Олинган ялпи фойда \исобига корхонанинг операцион харажатлари \а м копланиш и кузда тутилиш и керак. Шуни инобатга олган \о л д а хисоботда асосий фаолиятдан фондами аниклаш учун ма\сулот сотишдан ялпи тушум суммасидан операцион хара- жатлар чегириб юборилади. Операцион харажатлар таркибига ма\сулотни сотиш билан боюшк харажатлар, маъмурий ва бош ка операцион харажатлар киритилади.

Хужалик юритувчи субъект учун учала курсаткич хам, яъни сотишдан ялпи тушум, сотилган махсулот таннархи хомда опе­рацион харажатлар, мухим ахамиятга эгадир, чунки ма\сулот сотиш дан тушумни устириш нинг узигина фойда суммасининг купайиш ига олиб келмайди. Фойда куп булиши учун опера­цион харажатларни имкон кддаР камайтириш \ам талаб эти- лади. Албатта, ма\сулот таннархини пасайтириш йуллари то- пилиш и \ам кузда тутилиш и керак.

М олиявий натижалар тугрисидаги \исоботда молиявий ф аолият буйича олинган натижалар ало\ида акс эттирилади. Улар жумласига даромадлар сифатида олинган дивидендлар, фоизлар, молиявий ижара даромадлари, валюта алмашинув курсларидаги ижобий \ам да харажатлар сифатида эса туланган дивидендлар, фоизлар, молиявий ижара туловлари, валюта алмашинув курсларидаги салбий фарклар киради. Мо-

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 69: МОЛИЯВИЙ ХИСОБn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Сиз жуда \ам цизикдрли, шу билан бирга замонавий ама- лий

лиявий ф аолият буйича даромадлар ва харажатларнинг алгеб- раик йи ги ндиси молиявий ф аолият буйича фойда ёки зарарни курсатади.

Асосий ва молиявий ф аолият натижалари йигиндиси хужалик юритувчи субъектлар умумхужалик фаолиятидан олинган фойда йш зарар курсаткичи сифатида акс эттирилади.

2. Даромадлар ва харажатларни таи олиш жараёни ва упингмезонлари

Хужалик фаолиятидан олинадиган даромадлар ва харажат­ларни \исобга олишдаги асосий масала уларни тан олиш пай- тини аник^аш хисобланади. Даромад ва харажатларни тан олиш уларни модда сифатида молиявий хисоботларга кирити- лиш жараёнидир. Бухгалтер даромад ва харажатларни м олия­вий \и собот моддаси сифатида тан олиши учун куйидаги тад- бирларни амалга ош ириш ини биз \исоб цикли ж араёнини урганиш оркали куриб чиккандик:

- сотиш ёки бошка турдаги даромад ёки харажатни юзага келтирувчи хужалик муомаласи т а ^ и л к,илиниб, у амалга ош ирилган сана урнатилади;

- хужалик муомаласи натижасида юзага келган даромад ёки харажат киймати аник,ланади;

- хужалик муомаласига ном бериш оркали молиявий \исоботнинг у ёки бу моддасига тааллукпи эканлиги белгила- нади, яъни туркумланади. М асалан: ма\сулот сотиш дан тушум ёки даромад, ижара даромади, ф оиз куриниш идаги даром ад­лар ва \оказо . Туркумлаш одатда журналларга икки ёклама ёзувларни ёзиш оркали амалга ош ирилади. Икки ёклам а ёзув- ларни амалга ошириш учун эса тегишли \исобвараклардан фойдаланилади.

Харажатларни тан олиш ж араёни, яъни уларни модда си ­фатида молиявий ^исоботларга киритилиш \олати ана шундай амалга оширилади. Бунда амалга оширилган сана му\им а^амиятга эгадир:

- агар харажатлар сотиш учун мулжалланган махсулот ишлаб чикариш учун амалга оширилган булса, улар ишлаб чикариш ха- ражатлари дейилади;

- агар харажатлар янги турдаги ма\сулотни тажриба-синов максаоларида ишлаб чикариш ёки келгусидаги операцион фаолият

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 70: МОЛИЯВИЙ ХИСОБn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Сиз жуда \ам цизикдрли, шу билан бирга замонавий ама- лий

учун амалга оширилган булса, улар булажак харажатлари деб тан олинади;

- агар ма\сулотлар сотилса, уларга тегишли харажатлар ало\ида х^исобга олиниб, молиявий натижалар тугрисидаги х^соботларга киритилади, чунки улар ана шу \исобот даврида иш- лаб топилган даромаштарга тегишлидир деб х^собланади. Бу тан олиш пайтида м увоф и ^и к тамойилининг намоён б^лишидир.

Ю ^оридаги \олатларнинг барчасини инобатга олган \олда У збекистан Республикасининг 2-сонли бухгалтерия \исоби миллий стандартида даромадлар тушунчаси ва уларни \исобга олиш тартибини аникутш кузда тутилган. Ушбу стандартда даромадларни тан олиш мезонлари к)?рсатилган булиб. унга кура, “асосий хужалик фаолиятидан даромадлар:

- и^тисодий манфаатларнинг келгусида олиниш имко- нияти мавжуд булса;

- \ам д а бу манфаатлар аник; ва иш ончли равишда улчаниш и мумкин булган ла\зада тан олинади.

М олиявий маълумотларни эътироф этиш мезонлари сифа- тида улар концептуал асослар таркибида'ёритилганди. Ушбу мезонларни энди фак,ат даромадларни тан олиш жараёни буйича куриб чикамиз.

2-БХ М С га биноан товарлар сотишдан даромад куйидаги ш артлар бажарилганда тан олинади:

1) хужалик субъекти товарларга эгалик килиш юзасидан таваккалчилик ва мукофотларнинг асосий к;исмини харидоргаутказган булса;

2) хужалик субъекти узида сотилган товарларга эгалик \ам д а назорат к,илиш билан боглик, устунликларни сак^абкрлмаган булса;

3) даромад суммаси юк;ори ишончлилик даражасидаба^оланиш и мумкин булса;

4) хужалик субъекти томонидан иктисодий манфаатлар­н ин г олиниш и э\гим оли мавжуд булса;

5) даромад олиш муомаласи билан боглик барча амалга ош ирилган ва кутилаёгган харажатлар юкрри иш ончлилик да­раж асида улчаниши мумкин булса.

Даромадларни тан олиш нинг мезонлари ва уларнинг санаб утилган жи^атларини талабага яхш иро^ ёритиб бериш ма^садида мисол куриб чик;амиз.

1-мисол, харидор сотувчидан товарни сотиб олиш мак,садида оила аъзоларига курсатгани олиб кетди. Товарнинг

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 71: МОЛИЯВИЙ ХИСОБn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Сиз жуда \ам цизикдрли, шу билан бирга замонавий ама- лий

таннархи - 15000 сум, бозор киймати эса - 18000 сум. Ушбу \о л ат буйича даромад тан олинадими ёки йукми? Агар тан олинса, даромад суммаси к,анча булади? Ушбу саволга жавоб бериш учун юкрридаги ш артларнинг баж арилиш ига эътибор берамиз. Биринчидан, товарга эгалик *илиш билан б о гл и ^ та - ваккалчилик ва мукофотлар харидорга утгани йук;> чунки ха- ридор товардан фойдаланиш \укук,ини \али олгани йук;. Ик- кинчидан, сотувчи ушбу товарни назорат килиш устунлигини узида сак_лаб колди, яъни товарнинг харидорда к>олиши ёки кпйтариб берилганини сотувчи *али назорат килиш и табиий. Бундам таш ^ари, даромад суммасини ба\олаш имкони \ам йук;, чунки бозор к,ийматининг 18000 сум экан лиги , товар­нинг шу нархда, албатта, сотилади дегани эм ас, чунки хари- дор уни шу нархда, сотиб олишга, карор килгани йук. Крлаверса, ик,тисодий манфаатларни олиш, яъни харидордан ушбу товар учун пул олиниш и \а^ида \озирча келиш илгани йук,. Хулоса шуки, куриб чи^илган \олат буйича сотувчи да- ромадни тан олмайди.

2-мисол, сотувчи ва харидор уртасида ускунани сотиш юзасидан битим тузилди. Ускунанинг киймати - 340000 сум. харидор ускунани пулини тулашни ваъда килиб, уни олиб кетди. Ушбу муомала буйича тегишли ^ужжатлар: шартнома, юк хати расмийлаштирилмади. Хуш, даромад тан олинадими? Бу саволга жавоб бериш учун юкрридаги даромадларни тан олиш шартлари бажарилишига назар ташлаймиз:

- Даромални тан олиш пинг 1-шарти баж ариляпти, чунки товарга эгалик к,илиш *укук,и икки томоннинг розилиги би ­лан харидорга утди.

- Демак, товарни 2-ш арт буйича курсатилган назорат к,илиш устунлиги \ам харидорга утди.

- Даромад суммасини юк,ори иш ончлилик даражасида аникушш \ам да окдлона ба^олаш имкони (3-ш арт) эса ушбу \олатда йук,, деб айтиш мумкин, чунки товарнинг сотилиш нархини курсатувчи ^ужжатлар расмийлаш тирилмаган ва бу \акд а маълумотнинг узи йук,-

- Айнан \ужжатларнинг расмийлаш тирилмагани, товар учун пулнинг келиб туш иш ини даргумон килиб куймокда: 4-ш арт бажарилмаяпти.

- Мисолда курсатилган сумма - 340000 сум эса, шу товар­ни сотиш натижасида олинадиган даромадлар учун килинган

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 72: МОЛИЯВИЙ ХИСОБn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Сиз жуда \ам цизикдрли, шу билан бирга замонавий ама- лий

харажат суммасини курсатмокда. Демак, бешинчи шарг бажа- рилмокда, яъни харажатлар ишончли равишда улчанган.

Ш ундай цилиб, ушбу муомала буйича даромадларни тан олиш нинг 3- ва 4- шартлари бажарилмёятганлиги туфайли даромадларни тан олиш нинг имкони йук, деб ишонч билан айтиш мумкин экая.

3-м исол, сотувчидан харидор товарни сотиб олиш га рози булди ва битим тузилди. Товарнинг таннархи - 15000 сум, бо- зор киймати - 18000 сум, харидор учун ушбу муомала буйича Куйилган нарх эса -25000 сум. Товар харидорга етказиб бе- рилди. Ушбу муомалада даромадларни тан олиш нинг деярли барча шартлари бажариляпти, яъни эгалик х^КУКИ харидорга утди, назорат \ам унда, даромадлар ва харажатларни ишончли равиш да улчаш имкони мавжуд. Лекин товарнинг сотилиш нархи, яъни даромад суммасини курсатувчи нарх бозор кийматидан \ам юк,ори эканлиги даромаднинг окилона ба^оланмаганлигини курсатмокда, бу эса, бизнинг фикримиз- ча, харидордан пулни олиш да маълум бир муаммоларни кел- тириб чикариш и мумкин. Харидор товарнинг \а к икий бозор Кийматидан хабар топса, у томонидан, \аттоки, товарни Кайтариб бериш э\тим оли \ам мавжуд. Бу эса келгусида ицтисодий манфаатларнинг олиниши э^тимолини пасайтир- мокда Бундай х;олларда харидор товарнинг бозор кийматидан хабардор булганидагина даромадни ишонч билан тан олиш мумкин, деб уйлаймиз.

4-м исол, сотувчидан харидор товарни сотиб олиш га рози булди ва битим тузилди. Товарнинг таннархи - 35000 сум, бо­зор киймати - 40000 сум, харидор учун ушбу муомала буйича Куйилган нарх эса 40000 сум. Товар харидорга етказиб берил- ди. Ушбу муомалада даромадларни тан олиш нинг деярли бар­ча ш артлари бажариляпти, яъни эгалик \укуки харидорга утди, назорат \ам унда, даромадлар ва харажатларни ишончли равиш да улчаш имкони мавжуд. Даромадлар окилона ба\олан ган , келгусида ицтисодий манфаатларнинг олинишини эса ушбу муомала буйича расмийлаштирилган шаргнома \ам д а ю к хатлари кафолатлайди, шунинг учун \ам 40000 сумлик даромад тан олинади.

Д аромад ва харажатларни тан олиш мезонларининг айрим жи^атларини куйидагича ифодалаш мумкин:

1) модда улчаш учун асосга эга булиши керак;2) сумма окилона аникланган булиши керак;

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 73: МОЛИЯВИЙ ХИСОБn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Сиз жуда \ам цизикдрли, шу билан бирга замонавий ама- лий

3) даромадлар буиича иктисодий м анф аатларнинг оли- ниш и э\тимоли мавжуд булиши керак;

4) харажатлар буйича иктисодий м анф аатларнинг чи^иб кетиши э\тимоли мавжуд булиш керак.

Хулоса к;илиб шуни айтиш керакки, 2-сонли бухгалтерия ^исоби миллий стандартига биноан даромадлар куйидаги ик- кита шарт бажарилсагина ган олинади:

1. Шартноманинг узи бажарилса, яыш мах,сулот харидорга етказиб берилса ёки муомала тугаган булса.

2. Даромад сифатидаги пул мабла/ларини олишнинг %еч булмаганда эх,тимоли мавжуд булса.

Бош^ача килиб айтганда, даромадлар одатда шартнома­нинг бажарилиши амалга оширилганда ва туш умларни улчаш \ам да олиш имкони мавжудпигичинг \е ч булмаганда э\тимоли булсагина тан олинади.

Шундай килиб, биз талабани даромадларни тан олиш жа- раёни ва мезонлари билан таништириб чикдик. Даромад ва харажатларни тан олишда бухгалтерлар амал килиш и лозим булган коидалар \ам мавжудки, уларни тан олишнинг 4 цоидаси деб атаймиз. Булар:

- ани^шш,- бауолаш,- уз вактидалик,- ишончлилик,булиб, улар молиявий \исоботларда тан олиш учун \амм а

моддаларга нисбатан кулланилади.Келтирилган 4 криданинг мо^иятини даром ад ва харажат­

ларни тан олиш юзасидан ёритиб беришга \ар ак ат киламиз:КАникутш шуни англатадики, тан олинаётган модда м о­

лиявий х,исоботлар элементларининг (м асалан, даромад ва ха- ражатларнинг) таърифларига мое келиши керак.

2. Моддани пул бирликларида акс эттириш , яъни даромад ва харажатларнинг кийматини улчаш имкони булсагина, у тан олинади.

3. Х,ар к^андай молиявий маълумотни уз ва^тида тан олиш керак, бу молиявий маълумотларнинг тугрилигини таъмин- лайди.

4. Даромад ва харажатлар тугрисидаги маълумотлар ишончли булиши учун, бухгалтерия \и со б и \у ж ^ атли \исоб эканлигини унутмаган \олда, даромад ва харажатларни факат тегишли дастлабки \ужжатларга асосан тан олиш лозим.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 74: МОЛИЯВИЙ ХИСОБn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Сиз жуда \ам цизикдрли, шу билан бирга замонавий ама- лий

3. Даромад ва харажатларпи тан олиш тамойиллари

М олиявий натижаларни >^исоботда акс эттириш учун х,исоблаш усули ва мувофицлик тамойилидан фойдаланилади.Улардан ф ойдаланиш молиявий \исоботга куйидагича таъсир килади:

- Х уж алик муомалалари натижасидаги даромадлар ёки ха­ражатлар, пул маблаглари келиб тушганида ёки туланганида эмас, балки у амалга оширилган пайтда тан олиниш и талаб кдлинади. Х акикатан, даромадлар ва харажатларни тан олиш мезонларида ик,тисодий манфаатларнинг берилиш ёки оли­ниши э \ги м о л и мавжудлиги кузда тутилган холос. Бу даро­мадлар нук,таи назаридан бухгалтерия балансида активлар си- фатида акс этгирилган пул маблаглари ёки бошка ресурслар- ни олиш \ук^к,ини беради. Бу хрлат харажатлар нуктаи наза­ридан бухгалтерия балансида мажбурият сифатида акс этти- рилган маблагларни тулаш ёки хизмат курсатиш мажбурияти- ни ю клайди.

- М олиявий натижалар тугрисидаги х,исоботда ушбу давр- га тегиш ли булган даромадлар ва харажатлар акс эттирилиш и керак. Х исоблаш тамойили м уво ф и м и к тамойилига тугри ке- лади, яъни даромад пул маблаглари олинганда эмас, товар со- тилганда ёки хизмат курсатилганда \исобланади. Х,исоблаш тамойили кулланилганда харажатлар пул маблаглари туланган вак^тидан катъи назар улар билан боклик, булган даромад тан олинган даврда инобатга олинади.

Х исоблаш тамойилидан фойдаланилганда, даромадларни тан олиш ма^садида уларни к^йидагича туркумлаш мумкин:

- \и с о б о т даврида юзага келган ва ана шу даврда ишлаб топилган даромадлар ' булар \исобот даврида тан олиниш и лозим булган даромадлардир;

- ^исобот даврида юзага келган, лекин ана шу даврда иш ­лаб топилм аганлиги туфайли келгуси даврлар \исоботига ки- ритилиш и лозим булган даромадлар.

Х исобот даврида юзага келган ва ана шу даврнинг \исоботига киритилиш и лозим булган даромадларга бир неча \олатни мисол цилиб курсатиш мумкин.

1-\олат. Харидорга ма^сулот юклаб жунатилган ва ундан накд пул олинган. Ма\сулот юклаб жунатилгани даромаднинг ишлаб топилганлигини билдирмокда. Ма\сулотни жунатиш муомаласи эса умуман даромаднинг шу \исобот даврида юзага келганлигини

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 75: МОЛИЯВИЙ ХИСОБn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Сиз жуда \ам цизикдрли, шу билан бирга замонавий ама- лий

билдирмокда. 2-холат. Ма\сулот харидорга жунатилган, лекин пул хали олингани йук- Бу лолатда даромад хисобот даврида юзага келмоцда, ма\сулот жунатилгани учун даромад ишлаб топилган, шу сабабли хисоблаш тамойилига биноан пул тушмаган булса хам (шаргнома асосида жунатилгани сабабли унинг тушиш э\гимоли бор), даромад тан олинаверади:

Д т - Пул маблаглари (1-\олат) ёки дебиторлар (2-холат);Кт - Сотиш дан олинган даромад.Х,исобот даврида юзага келган, лекин \ал и ишлаб топил-

маган даромадга мисол килиб, харидор томонидан пулнинг олдиндан туланиш ини келтириш мумкин. Даромад \аки да маълумот пул тушганлиги туфайли хисобот даврида юзага ке- ляпти, лекин ма\сулот жУнатилмаганлиги сабабли даромад ишлаб топилмаган. Ушбу муомала ю засидан даромадларни тан олиш кейинги даврларга колдирилади, яъни тан олиш муддати узайтириб турилади:

Д т - Пул маблаглари;Кт - Харидор ва буюртмачилардан олинган бунаклар.Харидорга махрулот жунатилгандан кейин эса:Д т - Харидор ва буюртмачилардан олинган бунаклар;Кт - М а\сулот сотишдан олинган даромад.Хисоблаш тамойилига биноан хараж атлар хам хисобот

даври маълумотларига киритиш максадида куйидагича тур- кумланиши мумкин:

- Хисобот даврида юзага келган ва хисобот давридаги д а ­ромадларни олиш учун ■амалга ош ирилган харажатлар: улар Хисобот даври харажатлари деб тан олинади;

- хисобот даврида юзага келган, лекин хисобот даври да- ромацларини иш лаб топиш билан борлик, булмаган, келгуси- даги даромадларни олишни кузлаб амалга ош ирилган хара­жатлар: улар келгуси даврлар харажатлари деб тан олинади- лар.

Даромадлар ва харажатларнинг м увоф ик^ик тамойилини инобатга олган холда борлик,лиги асосида куйидагича холатлар \ам булиши мумкин:

- хисобот даврида юзага келадиган, лекин хисобот даври­да хеч кандай харажатларни талаб этмайдиган даромадлар \ам мавжуд. М асалан, хисобот даврида олинган дивидендлар учун Хисобот даврида харажатлар килинмайди, улар олдинги хара­жатлар, аникроги инвестициялар натижасида олинади.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 76: МОЛИЯВИЙ ХИСОБn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Сиз жуда \ам цизикдрли, шу билан бирга замонавий ама- лий

- Хисобот даврида юзага келадиган, лекин ана шу даврда \еч крндай даромадларни олишни кузда тутмайдиган харажатлар хам мавжуд. Масалан, банк кредити буйича туланадиган фоизлар хисобот даврида бирон-бир даромадни олишни кузда тутмайди.

Ю крридаги \олатларни инобатга олиб, харажатларни куйидагича тасниф лаш мумкин: *

Бевосита хараж атлар ' бу \исобот даври даромадига мос келадиган сотилган товарлар (бажарилган ишлар, курсатилган хизматлар) таннархи.

Давр хараж атлари - \исобот давридаги сотиш билан боглик, ва умумий маъмурий харажатлардир. Бу харажатлар улар пайдо булган давр мобайнида тан олинади.

Таксимланган харажатлар - бу амортизация ёки сугурта каби харажатлардир. Бу харажатлар мунтазам равишда актив- лар фойда келтирилиш даврларига тацсимланади.

Хулоса к,илиб шуни айтиш мумкинки, \исоблаш тамойилига му- вофик даромад ва харажатларни тан олишнинг куйидаги, одатда, «олтин цоида», деб аталмиш кридалари мавжуд экан:

а) агар сотиш муомаласи буйича дебиторлик кррзи тан олинса, демак, даромадлар тан олиниши керак ва аксинча, даромадни тан олинса, демак, дебиторлик корзин и тан олиш лозим;

б) агар хужалик муомаласи натижасида кредиторлик к,арзи тан олинса, дем ак, харажатларни ёки активларнинг келиб ту- ш ишини тан олиш керак ва аксинча, харажатлар ёки ак ш в- ларнинг келиб туш иш и тан олинса, демак, кредиторлик карзи тан олинади.

4. Даромад ва харажатларни тан олиш усуллари

Даромад ва харажатлар тугрисидаги молиявий маълумот- ларнинг тайинланиш и, уларни тан олиш жараёни \ам да та- мойилларининг хусусиятлари амалда даромад ва харажатларни тан олиш нинг турлича усулларидан фойдаланиш ни белгилаб беради. Д аромад ва харажатларни тан олиш усуллари асосан ик,тисодиётнинг турли хил со^алари хусусиятларидан келиб чи^иб ма\сулот ёки товарни жунатиш, бажарилган ишларни толш ириш пайти билан белгиланади.

Д аромадларни тан олишнинг турлича \олатларини куйидагича тасниф лаш мумкин:

I) м а\сулотни ёки товарни жунатиш пайти (сотиш пай­ти) да тан олинган даромад;

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 77: МОЛИЯВИЙ ХИСОБn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Сиз жуда \ам цизикдрли, шу билан бирга замонавий ама- лий

2) ма\сулот ёки товарни жунатиш пайтидан кейин тан олинган даромад;

3) махрулот ёки товарни жунатгунт едоар тан олинган даромад.Даромадларни тан олиш буйича келтирилган учта

\олатнинг \а р бирининг узига хос ж и\атлари мавжуд булиб, ана шу жи^атлари даромадларни \исобга олиш тартибини белгилаб беради. Ш унинг учун \а р бир \о л атн и н г ж и\атларини ва уларга б о м и к булган даромадларни тан олиш усулларини ало\ида куриб чик,иш лозим деб уйлаймиз.

I) М а\сулотни ёки товарни жунатиш пайтида даромадни тан олиш.

М а\сулотни ёки товарни жунатиш пайтида даромадни тан олиш нинг куйидаги усуллари мавжуд:

- касса усули;- \исоблаш усули.Касса усули даромадни тан олиш нинг иккала ш артлари-

шартномани бажариш ва тушум олиш мавжуд булган доллардп кулланилади. Даромадни тан олиш нинг иккала шарти \ам одатда товарлар бериш ёки хизматлар бажариш пайтида баж а- рилади. Бунда ма^сулотларни ёки товарларни сотишдан о л и н ­ган даромад сотиш куни, яъни ма\сулот мижозга берилган куни тан олинади. Курсатилган хизматлардан олинган даро- мадлар хизматлар бажарилганида тан олинади. Касса усули сотиш пайти усули деб *ам аталади. Бу усулдан асосан чакана савдо таш килотлари фойдаланишади.

Айрим битимлар сотиш пайти усули буйича тан олиш учун таснифпанмайди, чунки уларда иккита мезонлардан бири крндирилмаган. Масалан, бошка компания активларидан фойда- ланишга рухсат берадиган шартнома келишувларидан келадиган даромад (ижара даромаллари, ижара туловлари ва ажратмалари ка- би)ларни олсак, бу купчилик \олларда ижарага берувчи томонидан активлар ижарага берилиши ва ижарачи улардан фойдаланаётган булишига царамай, ижара шартномаси буйича олиниши керак булган даромадлар, яъни ижара туловлари бевосита активларни фойдаланишга бериш пайтида амалга оширилмаслиги мумкин.

Ф араз килайлик, ижара ш артномаси 1 апрелда 6 ой муд- датга ускунани ижарага бериш юзасидан 12000 сум суммага тузилган. 30 апрел куни \олатига ижарачи ижара туловини амалга оширгани й^к,, лекин ижарадан фойдаланаяпти. Бун- дай \олда ижарага берувчи 30 апрел куни бир ой учун ижара даромадини тан олиши керак:

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 78: МОЛИЯВИЙ ХИСОБn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Сиз жуда \ам цизикдрли, шу билан бирга замонавий ама- лий

Д т - Кисца муддатли ижара буйича олинадиган \исобварак,- 2000 сум;

Кт - К,иска муддатли ижарадан олинган даромад- 2000 сум.

Киска муддатли даромадни тан олиш нинг бу усули уисоблаш усули дейилади.

Хисоблаш усулидан фойдаланилганда амалда икки хил ва- зиятлар юзага келиш и мумкин:

!.М а\сулот ёки товар жунатилган, яъни даромад ишлаб топилган, лекин пул олинмаган.

2. Пул олдиндан олинган, лекин махсулот ёки товар \али жунатилмаган, яъни даромад ишлаб топилмаган.

Ю кррида келтирилган мисолимиз биринчи вазиятга оид булса, иккинчи вазиятда “ Муддати узайтирилган даромад” тушунчасидан фойдаланилади.

Журналга обуна цилишни амапга ошираётган компания ёки к,андайдир келгуси салага чипта ссггаётган авиакомпания накд пулни товар берилмасдан ёки хизмат курсатилмасдан оддин олади. Аммо сотиш мезони, яъни даромадларни тан олишнинг иккинчи шарти (икгисодий манфаатларнинг олиниши э^гимоли) кондирилган булса Хам, даромадлар махсулотларни етказиб бермагунча, тан олинмайди. Бозор икгисодиёти шароитида хужапик юритувчи субъектлар турли хил таваккалчиликлардан узлприни сак/тш максадида хам айнан ол­диндан тулов усулидан куп рок фойдаланишга интилалилар. Бундай Холларда сотиш муомаласи буйича келиб тушган пулни ва уша олинган пул туфайли юзага келаётган мажбуриятни тан олиш керак, лекин бу мажбурият кейинги хисобот даврларида ишлаб топилади- ган даромадлар билан боглик булгани туфайли уни муддати узайти­рилган мажбурият деб аталади:

Д т - Пул маблаЕлари;Кт - Муддати узайтирилган даромад.2) М ахсулот ёки товарни жунатиш пайтидан кейип даро­

мадни тан олиш.Фойда ва зарарлар одатда товарлар, хизматлар сотилганда

ёки сотиладиган булганда тан олинади. Амалиётда товар ёки хизматларни етказиб бериш пайтида даромадни тан олиш пайти кечиктирилиши лозим буладиган \оллар учрайди. Бу одатда:

- даромадларни тан олишнинг иккита мезоиидан бирига риоя килинмаганлиги;

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 79: МОЛИЯВИЙ ХИСОБn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Сиз жуда \ам цизикдрли, шу билан бирга замонавий ама- лий

- иккала мезонга \ам товар ва хизматларни етказиб бе- рилгунча риоя килинганлиги сабабли руй беради.

Бундай хрлларда даромад ма\сулот (товар)ни етказиб бер- гандан, хизматлар курсатилган ёки иш лар бажарилгандан сунг тан олинади.

Айрим \олларда даромадни тан олиш мезонларига ма\сулотни етказиб берилгандан сунг ^ам тулик р и о я Килинмайди. Китоб чикариш ёки асбоб-ускуна иш лаб чикариш каби саноатнинг айрим со\аларида, миж озларга маълум \олларда ва катта вакт оралигида товарларни кайтариб бериш буйича кенг ^укУ^лар берилади. Шу сабабли м а\сулот етказиб берилган вак,тда к,андай сумма тан олиниш ини аник^паш буйича муаммолар келиб читали. К,айтариш \укук,ини Б \Х С куйидагича ш ар\лайди: цайтариб бериладиган товарлар учун бозор урганилмаганда, корхона цайтариб бери­ладиган товарларнинг аник, ^исоблаб булмайдиган суммаларига дуч келганида даромад тан олинмайди. Шунинг учун сотишдан келган даромад« сотилган ма\сулотлар таннархини \ам д а ялпи фойда суммасини тан олиш ма^сулотларни к,айтариб бериш хукуки муддати тугаш давригача узайтирилади.

Ушбу \олатн и мисол ёрдамида куриб чикамиз: “А ндиж он” нашриёти 2002 йил 30 октябр куни китоб дуконларига ^ар б и - рининг сотилиш ба\оси 500 сум булган 1500 дона китобни со - тди. Китоб дуконлари ва наш риёт уртасида тузилган ш артно- мага кура, харидорлар товар, яъни китоблар учун, пулни 30 кун муддат ичида утказиб бериш и керак. Китобларнинг тули к сотилиб кетилиши аник булмаганлиги туфайли томонлар ке - лишувига кура, шартномада харидорга китобларни 2003 йил 1 мартга кадар кайтариб бериш \укУКИ берилди. Харидорлар наш риёт ^исоб-китоб рацамига пулни 15 ноябр куни тули к утказиб бердилар, лекин китобларнинг 200 тасини кайтариб жунатдилар. Сотилган китоблар бир донасининг таннархи 350 сумни таш кил килган. “Андижон” нашриёти 2002 йил учун тузилган \исоботида ушбу муомала буйича даромадларни курсатиши керакми? Китобларни ян а кайтариб бериш лари мумкинми? Бундай \олда фойда суммаси кандай аникланади?

И зо\и берилган усул буйича ушбу мисол ёрдамида д ар о ­мадларни тан олиш жараёнини куриб чикамиз.

“Андижон” нашриётида амалга ош ирилган 1-муомала:2002 йил 30 октябрда уз ма\сулоти булган китоблар ш арт-

нома асосида харидорга жунатилди. Даромадларни тан олиш -

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 80: МОЛИЯВИЙ ХИСОБn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Сиз жуда \ам цизикдрли, шу билан бирга замонавий ама- лий

нинг икк&аа шарти \а м (шартноманинг бажарилиш и ва пул- нинг олиниши э>;тимоли мавжудлиги) бажарилаётганлиги ту- файли ушбу \олатда «олтин к1оида»га биноан даромадни (1500 дона х 500 сум = 750000 сум) тан оламиз:

Д т - Олинадиган ^исобварак^пар- 750000 сум;Кт - Ма^сулот сотиш дан олинган даромад- 750000 сум. Бундан ташк;ари, ма\сулот жунатилган куни уни омбордаги

ма\сулотлар \исобидан таннархи буйича (!500х350сум = 525000 сум) чик;ариб юбориши керак:

Д т - Сотилган ма\сулотлар таннархи- 525000 сум;Кт - Омбордаги тайёр ма\сулотлар- 525000 сум.Харидор томоиидан 15 ноябр куни кайтариб жунатилган

товарлар учун кассадан накд пул (200 дона х 500 сум)туланди: Д т - К^айтарилган товарлар- 100000 сум;Кт - Касса- 100000 сум.

- 100000 сум Китоблар омборга кабул кдлинди:Д т - Омбордаги тайёр ма^сулотлар- 70000 сум;Кт - Олинадиган \исобвараклар- 70000 сум.Ушбу мисолда ма\сулот сотишдан ялпи фойда суммаси

195000 сумга тенг (750000-100000)-(525000-70000). Бухгалтерия \исоби халкаро стандартларига кура, шартномада белгиланган муддат ичида кайтариладиган китоблар сони номаълум булган \олатларда ялпи фойда ма^сулот жунатилган пайтда эмас, балки цайтариб бериш муддати тугаганда тан олинади:

Д т - Сотишдан олинган даромад- 650000 сум;Кт - Сотилган ма\сулотлар таннархи- 455000 сум;Кт - Муддати узайтирилган ялпи фойда- 95000 сум. (1300дона х 150)“Андижон” наш риётига 2003 йил 1 мартига кадар бошк^а

китоблар кайгарилмади. 2003 йил 1 март куни наш риёт муд­дати узайтирилган фойдани тан олиши керак:

Д т - Сотилган товарлар таннархи - 455000 сум;Д т - Муддати узайтирилган фойда- 195000 сум;Кт - Сотишдан олинган даромад- 260000 сум.3) Даромадни ма^сулот ёки товарни етказиб беришгача тан

олиш. Айрим \олларда даромадларни тан олиш жараёни узок; булади ва бир неча \и собот даврлари мобайнида давом этади. Бунга катта кемалар, куприклар, офислар курилиш и, шунин- гдек, нефт олиш буйича асбоб-ускуналарни ишлаб чикариш

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 81: МОЛИЯВИЙ ХИСОБn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Сиз жуда \ам цизикдрли, шу билан бирга замонавий ама- лий

мисол була олади. Бундай лой и \алар шартномаларида куп \олларда бажарилган ишлар актлари деб аталувчи келиш илган боскичлар бажарилгандан кейин курувчи томонидан харидор- га юк хатни курилиш жараёнининг турли боскичларида ёзиб бериб бориш и тугрисида шартлар куйилади.

Компания курилиш буйича узок, муддатли ш артнома туза- ётганда даромад ва харажатларни \и со бга олиш нинг куйидаги усулларидан фойдаланиши мумкин:

- Якунланган шартнома усули ' даромадлар ва харажатлар \амда ялпи фойда шартнома якунланиши билан тан олинади.

- Тугалланиш фоизи ' даромадлар, харажатлар ва ялпи фойда курилиш лойи^асининг тугалланиш фоизини ба\олаш асосида \ар бир \исобот даврида тан олинади.

Биринчи усулдан фойдаланилганда курилиш да келиб чикшшган харажатлар товар-моддий захиралар (жорий курилиш) \исобваражда жамланади. Бажарилган ишлар актлари, агар улар мавжуд булса, даромадлар деб ёзилмайди, аксинча, товар-моддий захиралар ^собвараш га тескари булган \исобваракда (олинган бунаклар) тупланади. Шартнома тугаганда даромадлар ва харажат­лар х.исобварагида хамма \исобварак^ар ёпилади ва курилиш объ- екти буйича ялпи фойда тан олинади.

Курилиш ташкилотлари, яъни пудратчиларда бу максадда “Асосий иш лаб чикариш” \исобварагидан фойдаланадилар. Бу ^исобваракнинг дебетида кури лиш ишларига сарф ланган асосий ва ёрдамчи материаллар, иш чиларга \исобланган иш \аки харажатлари, ишлаб чикариш асосий воситалари ам о р ­ти зац и я м , бош ка ишлаб чикариш харажатлари \а р бир Курилиш объекти буйича ало^ида \исобга олиб борилади. Бу- юртмачилардан олинган пул маблаяпари (улар бажарган и ш ­лар \аж м ини инобатга олиб туланади) бунак туловлари си ф а- тида акс эттирилади.

Тугалланиш фоизи усулида \ам курилиш харажатлари ва ж о­рий ялпи фойда товар-моддий захиралар \исобваратда (жорий курилиш) тупланади. Бажарилган ишларнинг хрр кдндай актлари товар-моддий захиралар \исобварагига тескари булган \исобваракда олинган бунаклар сифатида тупланади.

Тугалланиш фоизи усули узлуксиз сотиш ш артном а буйича иш ларнинг утказилиши буйича руй беришини ва агар фойдаланувчиларга уз вактида ахборот берилса, даромадлар шартнома тугашигача тан олиниш и лозимлигини кузда тута- ди. Бу усулга биноан даромад ва харажатларни тан олиш

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 82: МОЛИЯВИЙ ХИСОБn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Сиз жуда \ам цизикдрли, шу билан бирга замонавий ама- лий

курилиш объекти тугатилган ёки тугатилмаганидан катъи на- зар \исобот даврида амалга оширилади. Купчилик \олларда курилиш шартномпеи 1 йилдан ортик, муддатга тузилади ва уларга биноан курилиш объектлари ана шу муддатларда куриб тугалланади. Курилиш объектлари буйича даромад ва хара- жатлар эса тегишли \исобот даврларида боскичма-босцич ки- ритиб борилаверади.

Курилиш буйича узок, муддатли лойи \ани якунлаш босцичи бир неча усул билан улчаниши мумкин. Бу улчовлар иккита асосий rypyviapHHHr бирига тегишлидир.

- харажатлар меъёри ' бу лойи^ани якунлаш учун зарур буладиган барча кутилаётган харажатларнинг жорий вацтдаги л о й и \а харажатлари суммасидир. М асалан. лойи^а буйича умумий харажатлар сметасига нисбатан жорий пайтгача кдлинган харажатлар ёки лойи\ани якунлаш учун зарур булган соатлар микдорига нисбатан ишланган вацт микдори.

- Ишлаб чицариш меъёри ' бу лойи \ани якунлаш буйича кутилаётган умумий натижаларга нисбатан жорий вак,т нати- жаларидир. М асалан, бинонинг курилиши лозим булган уму­мий цаватлари сонига нисбатан битган цаватлар сони ёки йулнинг умумий километражига нисбатан йулнинг куйилган километрлар сони.

Биринчи, яъни харажатлар меъёри усулидан фойдаланилганда курилиш объекти буйича лойи\анинг тугалланганлик фоизи куйидагича аник^анади:

Хисобот даврининг охирига к,илинган харажатлар

__ . (Т утланм аган ишлаб чикариш)Тугалланганлик ф ои зи = Лойщ а буЙИ1|а умумий харажатлар смсгаси

Л ойи\а буйича умумий харажатлар сметаси

Тугалланганлик фоизини аник,лаб булгандан сунг унга асосан жорий даврда тан олиш учун даромадлар суммасини куйидагича аниклаш мумкин:

Жорий давр даромадлари = (Тугалланганлик фонли х шартноманингумумий даромади) ' олдингн даврларла таи олинган даромаплар суммаси

Тавсифи берилган иккала усулни хрм бенук;сон деб булмайди. Курилиш ташкилоти харажатлар усулидан фойдаланса, у жорий

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 83: МОЛИЯВИЙ ХИСОБn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Сиз жуда \ам цизикдрли, шу билан бирга замонавий ама- лий

\исобсгг даврида бажарган ишлари х^ажмини аник/тшда ана шу дав- рда кдг|ингпн харажатларни тан олар экан, хисоб-китоб учун хара- жатларнинг хдкикий суммасини асос килиб опади. Бундай хрлларда харажатларнинг курилиш объекти сметасига хрмда хдр бир иш тури буйича меъёрларга мос келишини, яъни сарф-харажатлар юзасидан тежамкорлик ёки аксинча, оргикча сарфга йул куйилганлигини аник/таш мушкул булади. Бошкдча килиб айтганда, харажатларнинг унумли ёки унумсиз эканлиги устидан назорат урнатиш и м к о н и я т и

чегаралагандир. Харажатлар суммаси канча куп курсатилса, даро- мадлар шунча юкори булиши бу \ални яндпд кучайтиради, деб уйлаймиз.

Агар ишлаб чикариш усулидан фойдаланилса, бажарилган иш х,ажми даромаа ва харажатларни тан олиш учун асос килиб олинади, дейидди. Баъзи \олларда курилиш ишларининг айримлари куп рок харажат талаб этса, айримлари, аксинча, бошкаларига нисбатан камрок харажат талаб этади. Масалан, бинонинг биринчи кавати учун бошка каватларига нисбатан куп харажат килинади, лекин да- ромадлар бажарилган ишларга пропорционал олинади. Бу эса даро- мад ва харажатларнинг \исобот даврлари буйича мутаносиб таксимланишига салбий таъсир курсатади.

4) Хизматларни курсатишдан даромадларни тан олишнинг 4 усули мавжуд:

- Аниц бажариш;- Мутаносиб бажариш;- Тугалланганлик фоизи;- Инкассация.Ачиц бажариш усули битта \аракатни бажаришдан олинган

хизматлар буйича даромадни \исобга олиш учун кулланилади. Масалан, кучмас мулк буйича брокер сотиш буйича комиссион даромадни кучмас мулк буйича битимни тугатгандан сунг ола- ди, стоматолог тиш ни олиб ташлаш буйича операцияни тугат­гандан сунг олади.

Мутаносиб бажариш усули хизматларни бир боскичдан купрок бажаришдан олинган даромадни тан олиш учун Кулланилади. Бу усулга мувофик даромад даври учун хизмат­ларни мутаносиб бажариш асосида тан олинади. Хизматлар- дан олинган даромадни мутаносиб улчаш хизматларнинг ха­ражатлар \а р хил тури учун турлича амалга оширилади:

Хизматларнинг бажарилишининг бир хил боск,ичлари ' \а р бир шундай боскич буйича хизматлардан олинган даромад- нинг бир хил суммаси тан олинади.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 84: МОЛИЯВИЙ ХИСОБn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Сиз жуда \ам цизикдрли, шу билан бирга замонавий ама- лий

Хизматларнинг бажарилишиштг бир хил булмаган бос^ичлари \ар бир шундай боск^ич буйича хизмат курсатадиган субъектнинг бевосита харажатларига мутаносиб равишда хизматлардан олинган даромад тан олинади.

Бажаришнинг белгшанган муддати билан ухшаш босцичлар хизматлардан олинадиган даромадни тан олишнинг одатдаги усу- лидан кулланиш купрок маъкулдир.

Келтирилган усуллардан фойдапанишни тавсифлаб бериш мацсадида мисол куриб чик;амиз: “Ишонч” фирмаси компанияга хизмат курсатиш тугрисида шартнома имзолади. Шартномага би- ноан хизматлар учун тулов 150000 сум деб белгиланди ва у 2005 йил 15 декабрда амалга оширилиши керак. “Ишонч” фирмаси уш- бу хизматни курсатиш учун амалга ошириладиган харажатларни ишончли ба^олай олади. Фирманинг \исоб-китоби буйича хара- жатлар куйидагилардан иборат:

Объектни урганиш ва ишларни режалаштириш — 10000 сум, 2005 йил 31 декабр.

Объект га бевосита хизмат курсатиш- 80000 сум, 2005 йил 25 феврал.

Бундай хрлларда даромцдларни харажатларга мутаносиб ра­вишда тан олиш мумкин. Бунинг учун ало^щ а харажат турпари- нинг улушларини аникутймиз:

Харажатлар суммаси Улушн. фо»и Даромадлар суммаси10000 11,11 1666580000 88,89 13333590000 100.0 150000

Ушбу \олат буйича “ Ишонч” фирмасида амалга ош ирил- ган бухгалтерия ёзувларини урганиб чицамиз.

1. 2005 йил 20 декабр куни истеъмолчи компаниядан пул келиб тушган:

Д т' Пул мпблаглари- 150000 сум;Кт‘ Муддати узайтирилган даромад- 150000 сум.2. 2005 йил 31 декабр куни бажарилган ишларга мос равишда

даромадни тан олиш учун ^исоб - китоблар к^илинади: Умумий ха- ражатлар 10000+80000=90000 сум. хизмат курсатишдан даромадни тан олиш (10000|90000 х 1500000 = 16665 сум.

Д т Муддати узайтирилган даромад- 16665 сум;К т' Хизмат курсатишдан олинган даромад- 16665 сум.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 85: МОЛИЯВИЙ ХИСОБn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Сиз жуда \ам цизикдрли, шу билан бирга замонавий ама- лий

3. 2005 йил 25 феврал куни курсатилган хизматлар учун даромадлар тан олиниши:

Даромад суммасини аникпаш: 80000) 90000 х 150000 —133335 сум.

Бухгалтерия ёзуви;Д т Мудцати узайтирилган даромад- 133335 сум;Кт' Хизмат курсатишдан олинган даромад- 133335 сум.Бундай хрлларда даромадлар тан олинишининг \ар бир

боскичида уларга мос келувчи харажатлар \исобдан чикарилади.Тугалланган бажариш усули бир хил ёки бир хил булмаган

бажариш боскич серияларни амалга оширишдан олинган хизматлардан даромадни *исобга олиш учун кулланилади ва бунда охирги \аракат шунчалик м у\им ки , хизматларни курсатишдан олинган даромад охириги боскич амалга ош ган- дан кейин иш ланган деб \исобланади.

Инкассация усулига мувофи к даромад накд пул маблаглари олинганда тан олинади. И нкассация усули ноаниьушк дара- жаси катта ёки харажатлар сметаси даромалларга нисбатан иш ончсиз булганида хизматлардан олинган даромадни \исобга олиш учун кулланилади.

6-М АВЗУ. ПУЛ МАБЛАБЛАРИ ВА ОЛИНАДИГАН Х.ИСОБВАРАКЛАР \И С О Б И

1. Ликвидли актпивларпинг асосий турлари

Активларнинг айланиш муддати буйича КУЙидагиларга булиш мумкин:

- Узок, муддатли активлар.- Киска муддатли активлар.Ж орий активлар ликвидлик даражасига кура, куиидагича

тартибланади:- Пул маблам ари вауларнинг эквиваленглари.- Киска муддатли инвестициялар.- Олинадиган \исобвараклар.- Товар-моддий захиралари.- Олдиндан килинган харажатлар.Ушбу мавзуни урганишда санаб утилган ликвидли актишгар-

нинг турлари \исобваракларнинг кайси гуру\ларида \исобга оли- нишига бир назар ташлаш керак, деб \исоблаймиз.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 86: МОЛИЯВИЙ ХИСОБn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Сиз жуда \ам цизикдрли, шу билан бирга замонавий ама- лий

Оддиндан кнлшгган харажатлар жумласига хужалик юритувчи субъект томонидан маълум бир хизматлар, ишлар учун олдиндан туланган суммапар ёки умуман олдиндан амалга оширилган хара­жатлар киритилиши мумкин. Улар янгм \исобварак режасининг ана шу номли \исобвара^1ар гуру\ида \исобга олиниши мулжалланган. Бу турдаги активларнинг ликвидлилик даражаси энг паст \исо6панишининг сабаби шундаки, улар корхонанинг аник бир максадларини инобатга олган \олда унинг уз ихтиёрига кура, амалга оширилган харажатларидир ва уларни яна пулга айланти- ришнингузи мантикан мумкин эмас.

Товар-моддий захиралар таркибига хом ашё, материаллар, сотиб олинган товарлар, ишлаб чикарилган товар ма^сулотлар кабилар киради.

Олинадиган .\исобварак,лар дебиторлик карзларини акс эт- тирувчи ^исобварак^арда \исобга олинади. Бу активлар жум- ласига харидорлардан олинадиган суммалар, мол етказиб бе- рувчиларга туланган бунаклар, ходимларга берилган бу- наклар ва бош ка дебиторлик карзлари киритилади.

Киска муддатли инвестициялар деганда, одатда, 3 ойдан 1 йилгача булган муддат билан фойда олиш максадида сотиб олинган ким м атба\о когозлар тушунилади ва уларни \исобга олиш учун шу номдаги ^исобварак мулжалланган. К,иска муд­датли инвестициялар турлари буйича ^исобга олинади.

Пул мабламари ва уларнинг эквивалентлари эса ало\ида \исобга олинади. Уларни \исобга олиш учун мулжалланган ^исобварак^арда миллий валютадаги накд пул маблаклари, \исоб- китоб \исобваракадаги пул маблаЕпари, валюта \исобварак/1ари, бошка махсус \исобвара!у1ар, пул эквивалентларининг \исоби юритилади.

2. Пул мабламари ва уларнинг эквивалентлари \исоби

Пул маблаглари мажбуриятни зудлик билан тулаш учун ишлатилиши мумкин булган маблагларни уз ичига олади.

Пул маблагларига жорий х^собварак/таридаги колдиктар, накд пуллар, тангалар, валюта, корхона кассасининг накд пуллари ва молиявий муассасапар томонидан депозитлар ва муомаладан чикариш учун кабул килинган корхона кассасидаги аник утказиб бериладиган пул хужжатлари киради. Ушбу угказиладиган пул хужжатларига оддий чекпар, касса ордерлари, мижозлар чеклари, пул угказмалари ва бошка \исоб-китоб воситалари киради.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 87: МОЛИЯВИЙ ХИСОБn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Сиз жуда \ам цизикдрли, шу билан бирга замонавий ама- лий

Пул эквивалентлари бу пул маблагларига ухшаш, лекин бошкача таснифланадиган активларлир. Улар хазина векселлари, муомалага чикарилгандан сунг I йил муддатдан уггач, к_айтари- ладиган \укуматнинг фоизсиз мажбуриятларидир. Улар чегирма билан сотилаои ва уз вактида туланади. Тулаш киймати ва чикарилиш киймати уртасидаги фарк харидорнинг даромади булади. Хазина вексе/ыари бир йил ва ундан ортик мулдатда туланадиган хукумат мажбуриятлари кисобланиб, агар улар жорий молиявий йил давомида туланмаса, улар киска муддатли инвести- циялар сифатида тавсифланмайди, тижорат когозлари (корпора- циялар томонидан чикарилган, узинииг киска муддатли пул маб- лагларга булган э^гиёжларини молиялаштирувчи маб-лагаир) ва депозит сертификатлар (тсзда талаб килиб аниш мумкин булмаган депозит сертификатлари ёки банк депозитлари ёки муомалага чикариш йули билан туланиши ва санкция утказилиши мумкин) дан иборат.

Кечикиш лар ва жарима санкциялари пул эквивалентлари пул маблагларига алмаштирилишига таъсир килиши мумкин. Ш унинг учун эквивалентлар касса \исобварагидан олинади. Купинча пул эквивалентларини \исоб-китоб воситасига ай - лантириш э\тиёж и йук-

Эквивалентлар, одатда, киска муддатли инвестициялар хисобварарига олиб борилади. \и с о б о т даври охирида ту л и к олинмаган пул утказмалари чеклар пул мабларлари \исобвараги колдикларидан айрилмайди.

Банкдаги х,исоб-китоб вараги ва уни \исобга олишХужалик юритувчи субъектлар хужалик фаолиятлари жараёни-

да бошка ХУКУКии ва жисмоний шахслар билан х,исоб-китоб олиб боришларига туфи келади. Масалан, мол етказиб берувчилар би­лан сагиб олинган материал, асбоб-ускуна, ёкилги ва бошка товар- моддий бойликлар, харидор корхоналар билан жунатилган махрулот, транспорт ташкилотлари билан юкларни ташиш, соли к органлари билан бюджетга туловлар юзасидан, корхона узининг юкори ташкилоти билан ва х,.к.

Х исоб-китоб, асосан, накд пулсиз, банк оркали, баъзида эса бартер асосида амалга ош ирилади. Корхонанинг умумий пул муомаласида мустакил катнаш увининг асосий ш арти унинг банкда \исоб-китоб \исобварагига булишидир. Бу \исобварак хужалик юритувчи субъектларга пул маблагларини сакпаш ва \исоб-китоб олиб бориш учун очилади. Х исоб-

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 88: МОЛИЯВИЙ ХИСОБn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Сиз жуда \ам цизикдрли, шу билан бирга замонавий ама- лий

китоб муомалаларини олиб бориш к^оидалари банк томонидан амалдаги конунчиликка мувофик белгиланади.

Хужалик субъектлари уртасидаги \исоб-китобни туфи ташкил килиш пул мабларпаридан максадга мувофик, равишда фойдала- нишда му\им а\амиятга эга. Хисоб-китоб муомалаларипинг сама- радорлиги куп жи\атдан уларни \исобга олишни туфи ва рационал ташкил килишга боглик,. Куйидагилар бу муомалаларни ^исобга олишнинг асосий вазифалари ^исобланади:

1. Хисоб-китоб муомалаларини тула ва уз вактида \исобга олиш .

2. Пул мабларларининг \аракати билан борлик муомала­ларни уз вактида \и со бга олиш ва назорат килиш.

3. Хисоб-китоб тулов интизомига риоя килиниш и устидан назорат олиб бориш.

Хисоб-китоб ракамидаги муомалалар \исобвараридаги опера- циялар х^собини юритиш учун ”\исоб-китоб” ракамидан фойда- ланилади. Бухгалтерия \исоб регистрлари, яъни журналларида ёзувлар >^соб-китоб разами буйича банкдан олинган кучирмалар ва уларга иловалар асосида амалга оширилади. Кучирмаларга ило- валар ‘ бу ^исоб-китоб амалга оширилганига асос сифатида хизмат Килган дастлабки \ужжатлар булиб, улар жумласига тулов топши- рикномалари, тулов талабномалари \амла \исобварак;-фактуралар, хужапик шартномапари киради. \исоб-китоб раками муомалала­рини \исобга олиш, умумлаштириш ва молиявий \исоботларга ки- ритиш максадида ана шу \исобварак буйича махсус журнал юри- тилади.

М асалан, харидорга накд пулга, яъни дар \ол пул утказиш йули билан 54000 сум лик ма\сулот сотилди:

Д т ‘ Хисоб-китоб р азам и - 54000 сум;Кт Ма\сулот сотишдан олинган тушум (даромад)- 54000 сум.Харидорга жунатилган 147000 сумлик товарлар учун пул

келиб тушди:Д т ' Хисоб-китоб ракам и- 147000 сум;Кт’ Олинадиган \исобваракпар- 147000 сум.Банкдан бир йил муддаг билан 3000000 сум кредит маб-

лаглари олинди:Дт* Хисоб-китоб рацам и- 3000000 сум;Кт' К,иска муддатли банк кредити- 3000000 сум.Куйидаги \олларда \исоб-китоб ракамидан пул туланиши

мумкин:

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 89: МОЛИЯВИЙ ХИСОБn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Сиз жуда \ам цизикдрли, шу билан бирга замонавий ама- лий

1.Сотиб олинган хом ашё, материал ва бош ^а товар мод- дий бойликлар юзасидан мол етказиб берувчилардан булган царз к^йтарилганда.

2. Банкдан олинган карз кайтарилганда.3. Бюджетга \ар хил туловлар туланганда.4. Касаба уюшма таш килотларига, ижтимоий сурурта аж-

ратмалари утказилганда.5.Хужалик юритувчи субъект кассасига иш \ац и тулаш ва

бош ^а туловлар учун накд пул берилганда.М исоллар: мол етказиб бсрувчидан \и со б-ки то б

рак,амидан пул утказиш йули билан 320000 сумлик материал харид килинди:

Дт' Мол етказиб берувчилар ёки туланадиган хисобварак/1ар- 320000 сум;

К т’ \и со б -к и то б раками- 320000 сум.Бюджетга хисобланган даромад (фойда) солиги утказилди:Д т' Ф ойда солиги буйича сарфлар- 124500 сум;Кт' Х,исоб-китоб разами- 124500 сум.Касса операцияларини \ужжатлаш тириш ва хисобга олиш.Касса ва касса муомалаларини юритиш \ам да расм ийлаш -

тириш тартиби ’’Юридик шахслар томонидан касса о п ерац и я­ларини амалга ошириш кридалари”га асосан олиб борилади.

Тасдик^танган кридаларга мувофик, барча ХУКУКИЙ шахслар, мулкчилик шаклидан катьи назар, узларининг пул маблагларини банк муассасаларида сак/тшлари лозим.

Ю ридик шахслар уртасидаги \исоб-китоблар \ам д а тад- биркорлик фаолиятини амалга ошириш билан борлик фукаролар иштирокидаги \исоб-китоблар банк муассасалари оркдпи ф а^ат накд пулсиз тартибда амалга ош ирилади.

Ташкилотлар томонидан банк муассасаларидан олинган накд пуллар к;андай мацсаплар учун олинган булса, фацат шунга сар- фланади. Аммо, маълум белгиланган лимит микдоридаги пул маб- лаглари корхона кассасида хам сак/шнаци. Хиеоб-китоб разами дан кассага олинган пул ишчи-хизматчиларга иш \ак,и, мукофот тулаш, мафак,а бериш, хизмат сафари харажатларини крплаш ва бошца мацсадлар учун сарфпанади. Банкдан олинган маблаглар белгилан­ган макрадлпр учун сарфпаниши лозим. Сакланаётган пул маб- ларларининг белгиланган лимитдан ортиб кетиш хрллари фацат иш \ак;и, нафа^а, мукофот бериш кунларида юз бериши мумкин.

Касса муомалалари моддий жавобгар шахе булган кассир томонидан юритилади. Банкдан пул олиш учун корхонага чек

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 90: МОЛИЯВИЙ ХИСОБn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Сиз жуда \ам цизикдрли, шу билан бирга замонавий ама- лий

дафтарчаси берилиб, унда банкдан олинадиган пулнинг микдори ва к^андай мак,сад учун олинаётгани курсатилиши ло- зим . Чек китобчаси варагига хужалик юритувчи субъект ра\бари \ам да бош \исобчиси имзо куяди ва бу имзолар бан- кдаги \исоб-ки тоб ра^амидан пул олишга рухсат маъносини англатади. Пул маблагларининг \аракатини расмийлаштирув- чи асосий хужжат касса ордерлари \исобланади. Накд пул кассага касса кирим ордерини расмийлаштириш билан к^бул к,илинади. Бу ордер бош бухгалтер ва кассир томонидан им- золанади. Пулни топш ирган шахсга квитанция берилади. Касса кирим ордерида амалга оширилган муомалага асос булиб хизмат килган \ужжатнинг номери, санаси курсатилади. Бундай ^ж ж атл ар жумласига чек дафтарчаси вараги, билдирги кабилар киритилади.

Кассадан пул берилиш и касса чи^им ордери билан рас- мийлаш тирилади. Бу ордер корхона ра\бари ва бош \исобчи, кассир томонидан имзоланади. Чи^им ордерида пул нима учун берилгани курсатилади ва унга асос булувчи \уж ж аг ор- дерга куш иб куйилади. Ордерларга кушиб куйилган дастлабки \уж ж атларга тегишли муомала килингандан сунг (шу \уж ж атлар иккинчи марта фойдаланмаслиги учун) “О линган” ёки ’’Туланган” деган штамп куйилади. Кассадан пул (пул бе- риш \аь;идаги аризага кура) тулов кайдномаси асосида \ам берилади. Бу \олда ^ужжатларга касса чи^им ордери урнини босувчи штамп куйилади.

Иш \ак,и, мукофот, пафа^а бериш \ак,идаги тулов кайдномаларида корхона ра\бари ва бош \исобчининг пулни бериш туррисидаги рухсат ёзуви булиши лозим. Касса ^ужжатлари кассага берилгунга кадар бухгалтерияда касса ки ­рим ордерларини руйхат килиш журналига ёзиб куйилади. Ана шу журнал ёрдамида бухгалтерия ходимлари касса опера- цияларини юритиш буйича назорат олиб бориш имкониятига эга булади.

Бухгалтерия тулов кайдномаларида кассирлар томонидан Кайд этилган ёзувларни текширади \амда улар буйича берил- ган ва депонентга утказилган суммаларни ^исоблаб чикдди.

Т аш килотнинг барча тушумлари ва наед пул берилиши касса дафтарида \исобга олинади.

\ а р бир хужалик субъекти фак^ат битта касса дафтарини ю ритади, бу дафтар варак,лари рак,амланган, ип утказилган ва унга сургучли ёки мастикали му\р босилган булиши лозим.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 91: МОЛИЯВИЙ ХИСОБn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Сиз жуда \ам цизикдрли, шу билан бирга замонавий ама- лий

Кассир дафтаридаги варацлар сони мазкур таш килот ёки юкрри органи ра\бари ва бош бухгалтеры имзолари билан тасдик^панади.

Кассир дафтаридаги ёзувлар икки нусхада шарикли ручка- да к,айд этилади. Варакдарнинг иккинчи нусхаси йиртиб о л и - надиган булиши керак, улар кассир \исобот бериши учун хизмат цилади. Варак^арнинг биринчи нусхаси касса д аф та- рила цолади. Уларнинг биринчи ва иккинчи нусхалари б и р хил рак,амлар билан рацамланади.

Касса дафтарига учириб ёзиш ва и зо \си з киритиш лар ман этилади. Тузатишлар корхона кассири, шунингдек, бош \исобчи ва унинг урнини босадиган шахснинг имзолари б и ­лан тасдикушнади.

\ а р иш куни охирида кассир бир кунлик муомалалар як у - нини \исоблайди , кассада к°лган пуллар крлдигини кейинги кун санасига утказади ва бухгалтерияга кассир \исоботи си - фатида йиртиб олинган иккинчи варак,ни кирим ва чицим касса \ужжатлари билан бирга касса дафтарига имзо чекиб, гопширади.

Касса ва касса муомалалари буйича дастлабки бухгалтерия ёзувлари касса ордерларида амалга оширилади. Бу ^ж ж атларда касса ^исобвараги билан алоцага кириш аётган \исобварак,лар разами курсатилади.

Касса муомалалари буйича куйидаги мисолларни куриб чикрмиз:1.2003 йил 15 апрел куни \и со б -ки то б рацамидан кассага

ишчиларга иш \аки тулаш учун 265000 сум. хужалик харажат- лари учун 40000 сум ва хизмат сафарлари учун 50000 сум накд пул олинди.

2. Уч кундан сунг, яъни 18 апрел куни кассадаги накд пуллар- нинг сарфпанганлигини тасдикловчи хужжатларни кассир касса \исоботига киритди ва кассадаги накд пул каддигини аник^ади. Ишчиларга иш бериш кайдномасида 265000 сум берилиши кузда тугилганди, олинганлигини тасдикловчи имзо куй ил гаи иш \аки суммалари эса 235000 сумни ташкил к,илган эди. Иш хрци ол- маган бир ишчининг иш ^н;и суммаси ёзилган сатрга кассир “депо­нент” белгисини куйиб, цайдномани ёпди. Хужалик харажатлари учун эса экспедитор А. Х,акимовга 40000 сум пул берилганлигини, хизмат сафари учун эса бош му^андис К. Азизовга 50000 сум берил­ганлигини тасдикловчи иккита касса чиким ордерлари мавжуд эди. 15 апрел куни кассада пул олингунга крдар накд пул йук, эди. Кассир х,исоботини касса китобида куйидагича акс эттирди:

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 92: МОЛИЯВИЙ ХИСОБn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Сиз жуда \ам цизикдрли, шу билан бирга замонавий ама- лий

Касса китоби варат - 302003 йил 15-18 апрел кунлари унуп кассир хцсоботи

\ухж аграками Касса муомаласи мазмуни

богла-нуичи\исоб-нарак

кирим ЧИКИМ

1 2 3 4 5Куи бошиш ко.шмк -

17. 176Х76-сонли чек билан кассага накд пул ОЛИИДН

5110 355000

35. Иш \ак,ини бсриш кайлпомасн 7- сон чек буннча ишчнларга иш \аки туланди

6710 235000

36 Экспедитор А. \аким онга хужалик харажатлари учун буннк бсрилди

423040000

37. Бош му\аклнс К Алпоига хюмат сафари учун бунак берилди

4220 50000

Жами 355000 325000Куи охирига коллик 30000Кассир имзосиХисобчининг имаоси

Шундай к,илиб, касса китоби касса х,исоботи тузиш \амда касса муомалалари буйича бухгалтерия ёзувларини умумлашти- рилган \олда к,айд этиш учун хизмат «.илувчи дастлабки жужжат булиб хизмат килар экан. Кассир \исоботидаги барча ёзувлар касса кирим ^амда чик,им ордерлари ва улардаги ёзувлар асосида аматга оширилиши шарт. Кассир ^исоботидаги ёзувларни икки ёк^ама ёзув куринишида талабага \авола этамиз:

1) Д т КассаКт' Х исоб-китоб вараги Дт' М е\нат \а к и буйича ходимлар билан \исоб-китоблар Кт' Касса

3) Д т' Умумхужалик харажатлари учун берилган бунаклар Кт' Касса

4) Д т' Хизмат саф ари учун берилган . бунаклар Кт' Касса

Бу ёзувлар касса ва касса муомалаларини \исобга олиш ва умумлаштириш учун ишлатиладиган \и со б регистри - жур- налда амалга ош ирилади.

- 355000 сум;- 355000 сум;

- 235000 сум;- 235000 сум;

- 40000 сум;- 40000 сум;

- 50000 сум;- 50000 сум.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 93: МОЛИЯВИЙ ХИСОБn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Сиз жуда \ам цизикдрли, шу билан бирга замонавий ама- лий

3. Олинадигап %исобварацларпи %исобга олиш тартиби

Ж орий активлар таркибида дебиторлик карзлари суммала- ри акс эттирилади.

Дебиторлик царзлари ' бу харидор ва буюртаачиларнинг х,амда бошкаларнинг пул маблагларини тулаш, ма^сулот жунатиш ва хиз- матлар курсаташ юзасидан мажбуриятлари, бошк^ча килиб айтган- да, бу хужалик юритувчи субъектнинг у билан алокадор харидорлар. буюртмачилар ва бошца тдкукртй \амда жисмоний шахслардан маълум бир давр мобайнида олиниши керак булган суммаларидир. Шу сабабли, улар дебиторлик карзлари ёки олинадиган \исобвпракпар ХЮС “бошкалар чунтагидаги” пуллари булгани учун \ам улар активлар жумласига киритилади.

М олиявий \исоботларни тузиш максадларига биноан д е ­биторлик к,аршари жорий ва узок муддатли деб тасниф лана- ди. Ж орий дебиторлик царзини бир йил ёки бир операцион цикл давомила ундириш кузда тутилади. Бош калари эса узок, муддатли дебиторлик к^рзлари дейилади.

Д ебиторлик к,арзлари ёки олинадиган \исобвараклар ба- лансда куйидаги гуру>у1арга б^линиб акс эттирилади:

1. Харидор (буюртмачилардан) олинадиган хисобвараклар.2. Мол етказиб берувчилардан олинадиган \исобвараклар.3. Ходимлардан олинадиган ^исобваракпар.4. Х,исобланаган дебиторлик карзлари.Д ебиторлик карзларининг таснифланиш ини куйидаги 6.1-

чизма ёрдамида куриб чикрмиз:Ушбу чизмада келтирилган таснифлаш \исобваракпар режаси

таркибида дебиторлик карзларини \исобга олувчи \исобвараклар гуру\парини ажратиш учун асос килиб олинган.

Таснифлаш ёрдамида номлари санаб утилган дебиторлик карзлари хужалик юритувчи субъектнинг куйидаги ф аолият турларини амалга ошириш давомида юзага келади:

- асосий фаолият;- молиявий фаолият;- инвестицион фаолият.Хужалик субъекти операцион, яъни асосий ф аолиятини

амалга ош ириш да юзага келадиган асосий дебиторлик карзи- бу харидор ва буюртмачиларнинг дебиторлик карзидир.

Мисол, “Буюк келажак” фирмаси курилиш материаплари ва буюмлар сотиш билан шугулланади. 2003 йил 10 май куни “Ан-

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 94: МОЛИЯВИЙ ХИСОБn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Сиз жуда \ам цизикдрли, шу билан бирга замонавий ама- лий

диж он” курилиш ташкилотига 2.400 минг сумлик гашт насияга сотилди. Бухгалтер шу куни куйидаги ёзувни амапга оширади:

Д т ‘ Харидорлардан олинадиган \исобварак^пар -2400 с^м; Кт' М а\сулот сотиш дан олинган даромад -2400 сум.2003 йил 20 май куни харидор пул утказди:Д т ‘ Хисоб-китоб разам и -2400 сум;Кт' Харидорлардан олинадиган ^исобварак^ар -2400 сум.

1- л и зи н г муомалалари

буйича- ф оизлар- дивидендлар- роялти ва бош калар

6.1- чизма.

Асосий фаолиятни амапга ошириш фа^ат сотишдан иборат эмас, балки таъминот жараёнини >уам талаб этади. Шу сабабли мол етказиб берувчилар ёки пудратчиларга олдиндан угказилган пул-

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 95: МОЛИЯВИЙ ХИСОБn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Сиз жуда \ам цизикдрли, шу билан бирга замонавий ама- лий

лар, яъни бунаклар юзасидан *ам дебиторлик кдрзлари вужудга ке- лади. Мисол, “Буюк келажак” фирмаси унга курил и ш материалла- ри етказиб берувчи “Навоий” компаниясига олинааиган товарлар учун олдиндан 3000 минг сум утказди:

Дт' Мол етказиб берувчиларга бсрилган бунаклар -3000 сум;Кт' Х исоб-китоб разами - 3000 сум.«Навоий» компаниясидан ТМ З олингандан сунг дебитор­

лик царзи ^исобдан чицарилди:Дт* Курилиш материаллари - 3000 с\?м;Кт'Мол етказиб берувчиларга берилган бунаклар -3000 сум. Хужалик субъектинин!' молиявий фаолияти бу пул маб-

лагларини жалб кдпиш билан боглик, булган фаолияти дебиторлик кррзига таъсисчиларнинг корхона олдидаги кррзи мисол булади. Мисол, таъсисчи фирма низомида 150 000 сум пул маблаглари бе- ришини к,айд этганди. Фирма руйхатдан утказилгандан сунг бухгал­тер бериши лозим булган дастлабки ёзув куйидагича булади;

Д т Таъсисчиларнинг низом капиталига улуши буйича царзлари 150000 сум;

Кт' Низом капитали 150000 сум.Таъсисчи пулни касса ёки \исоб-китоб рацамига

тулаганида эса куйидаги ёзув берилади:Д т' Пул маблаглари 150000 сум;Кт' Таъсисчиларнинг низом капиталига улуши буйича

царзлари 150000 сум.Хужалик юритувчи субъект буш турган пул м аблам арни

фойда олиш мацсадида инвестицион ф аолиятига йуналтириши мумкин. Масалан, “ Бобур” номли \иссадорли к жамияти “ Н аргиза” фирмасига йиллик 36 фоиз ставка билан 10 000 000 сумни 1 ой муддат билан царзга берди:

Д т ' Берилган царзлар -10 000000 сум;Кт' Х исоб-китоб разами -10 000000 сум.1 ойдан кейин берилган к,арз фоизи билан цайтарилди:Дт* Х исоб-китоб разами -10 300 000 сум;Кт Берилган царзлар -10000000 сум;Кт' Фоиз куринишидаги даромад -300 000 сум.Харидор (буюртмачшар)дан олинган хисобвара^шр уларга асосий

фаолиятини бажариш даюмида ёки курсатилган хизматлар юзаси­дан пайдо булган дебиторлик кррзларидир. Улар барча дебиторлик царзларининг асосий цисмини ташкил этади. Уларни ?^исобга олиш учун куйидаги хисобварак^ар ишлатилади:

- харидорлар (буюртмячилар)дан олинааиган кисобвараьутар;

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 96: МОЛИЯВИЙ ХИСОБn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Сиз жуда \ам цизикдрли, шу билан бирга замонавий ама- лий

- олинадиган векселлар.Харидорлардан олинадиган ^исобваракдор бу уларнинг

ма\сулот (товар) олди-сотди шартномасига биноан, юзага келган шартномавий мажбуриятларидир. Олинадиган векселлар ‘ бу хари- дорларнинг ёзма мажбуриятлари булиб, бунда тулов маълум бир муддатда амалга оширилади. Бундай дебиторлар сотиш, молиявий ва бошк,а муомалаларда юзага келадилар.

Харидор ва буюртмачилардан олинадиган ^и со б вар а^ар \исобида амалда маълум бир муаммолар мавжуд:

- харидорларга ма^сулот жунатилаётган пайгда купинча пул маблагларни уша за^отиек, ундириб булмайди, бунда ма\еулот сотилиш и мухимрок, булиб крлади;

- ма^сулотлар насияга \ам сотилади, чунки сотувчи ми- жозларни йук,отишни хо^ам айди;

- натижада сотиш ла\заси ва пул тушиш вацти бир- бирига мос туш майди;

- баъзи дебиторлик кдоларининг ундирилиш и турли са- бабларга кура, (харидорнинг тулов кобилияти ёмонлиги, унинг фаолияти тухтатилганлиги ва бошк,алар) даргумон ёки шуб\али булиб к^олиши мумкин.

Ана шундай муаммоларни инобатга олган \одда сотиш \ажмини купайтириш \амда пул маблагларининг имкон кадар тез- рок, тушишини таъминлаш макрадида чегирмалардан фойдалани- лади. Одатда, чегирмаларнинг асосий икки турини фарк^айдилар:

- савдо чегирмалари;- пул чегирмалари (тулов чегирмалари).Саадо чегирмалари ^собварак^ар-фактура ба\оларига нисбатан

цулланилади. Улардан купинча махрулот согиш >^жмини купайтириш макдщида фойдапанилади. Пул чегирмалари харидорни пул маб- лагларини шартномада кузда тутилган тулов муддати тугамай туриб туловни амалга оширишга ундайди. Пул чегирмалари харидорнинг умумий дебиторлик кррзига нисбатан фоиз куринишида белгиланади. Масалан, харидор пулни шартномаааги 60 кун эмас, балки 10 кун ичида утказса, 5 фоиз чегирма берилиши мумкин. 5/10 бу шартнинг белгиланиши. Умумий дебиторлик кррзи эса сотилган товарлар сотиш ба\осини уларнинг микдорига купайтириш оркдли аник,панади. Со­тиш бахрси эса хисобвара^-фактура бахрсига тенг булиши ёки савдо чегирмасини инобатга олган булиши мумкин. Агар савдо ва пул че­гирмалари бир харидорга нисбатан бир вак^нинг узида кулланилса,

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 97: МОЛИЯВИЙ ХИСОБn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Сиз жуда \ам цизикдрли, шу билан бирга замонавий ама- лий

пул чегирмаси кулланиладиган к,иймат ' бу \исобварак-фактура ба^осидан савдо чегирмаси аирилган суммапир.

Чегирмаларнинг кулланилишини мисол ёрдамида куриб чикамиз:

Ип газлама ишлаб чик,ариш корхонаси харидор ’’Холмс” фир- масига 2003 йил 1 март куни 2000 метр ип газлама жунатди. I метр гаэламанинг ба\оси 250 сум, таннархи 120 сум. Шартнома шартла- рига кура, 1000 метрдан ортик, газлама харид килган харидорга 4 фоиз савдо чегирмаси ^амда пулни 10 кун ичида туласа, 5 фоиз пул чегирмаси кузда тугилган. Пул келишувга кура, 5 март куни *исоб- китоб ра^амига келиб туиши. Пул утказилгунга кадар эса 4 март куни 100 метр газлама куштариб жунатилди.

Ушбу мисол буйича сотиш \аж м и к,анча? Д ебиторлик ^арзи-чи? Харидор утказган пул суммаси к,анча?

Бу саволларга бирин-кетин ^исоб-китоблар ва бухгалтерия ёзувларига асосланиб жавоб берамиз:

1)2005 йил 1 март куни ма\сулот харидорга сотилди 2000 метр х 250 — 500 000 сум:

а) Д т Олинадиган \исобвараку!ар -500 000 сум:Кт М а\сулот сотишдан олинган даромад- 500 000 сум.

Бу ма\сулот таннархи буйича омбордаги тайёр ма^сулотлар \исобидан чи^арилди:

б) Дт* Сотилган ма^сулотлар таннархи -240 000 сум;К т’ Омбордаги тайёр ма\сулотлар -240 000 сум.

2) Берилган савдо чегирмаси 4 фоиз булгани учун 1метр газламага т>три келадиган суммани ани^лаймиз:

250 сум х 4 фоиз = 10 сум, яъни сотиш ба\оси 240 сум2000 метр учун х 10 сум = 200 00 сум.Ана шу суммага харидорнинг дебиторлик карзи камайти-

рилиши керак:Д т‘ Савдо чегирмаси -200 00 сум;Кт Олинадиган ^исобварак^ар -200 00 сум.3) 4 март куни 100 метр газлама харидор талабларига си-

фат ж и\атидан жавоб бермаганлиги учун сотувчига цаитарилди (100 метр х 240сум = 24000 сум) харидорнинг д е ­биторлик к^арзини ана шу суммага \ам камайтириш керак:

а) Д т' Кайтарилган товарлар -24000 сум;Кт‘ Олинадиган ^исобварак^ар -24000 сум.

Газлама омборга таннархи буйича кабул килинди (120 сум х 100 метр):

б) Д т ' Омбордаги тайёр ма\сулот -12 000 сум;

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 98: МОЛИЯВИЙ ХИСОБn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Сиз жуда \ам цизикдрли, шу билан бирга замонавий ама- лий

К т'С отилган ма\сулот таннархи -12 ООО сум.4) 5 март куни харилор \исоб-китоб рак,амига пул утказиб

берди. У тулаши лозим булган суммани аниклаймиз:Умумий дебиторлик карзи 500 ООО сум М инус савдо чегирмаси (20 ООО) сум Кдйтарилган ма\сулотлар (24 ООО) сум Ж ами пул чегирмаси кулланиладиган сумма 456 ООО сум

а) Минус пул чегирмаси 5 фоиз (22 800) сумб) Олинган пул маблавдари 433 200 сумАмалга оширилган бухгалтерия ёзувларини 6.2- чизма ёр-

дамида куриб чикамиз.Келтирилган чизмадаги “Олинадиган \исобваракларда

к^рсатилган дебиторлик карзи чегирмалар ва кайтарилган то- варлар суммасига камайиш инм, яъни пул маблаглари соф де­биторлик карзи га мос равишда утказилишини англаш кийин эмас. Демак, соф дебиторлик карзи бир харидор, яъни мижоз буйича куйидагича аникланади:

Компания, ф ирма, корхоналарда эса юзлаб, минглаб хари- дорларга ма\сулот ёки товарлар согилади. Ю корида айтгани- миздек, баъзи харидорларнинг дебиторлик карзларини унди- риш даргумон ёки ш уб\али булиш э\тимоллари мавжуд. Х алкаро тажриба курсагиш ича, бундай дебиторлик карзлари суммасига хужалик субъекти иктисодий ресурслари камайти- рилиш и керак. Бу соф дебиторлик карзларини курсатишга имкон яратади. Ана шу максадда даргумон, умидсиз дебитор­л и к карзлари буйича захиралар яратиш тавсия этилади. Захи- ралар яратиш нинг кулайликлари куйидагилардан иборат:

• бунда дебиторлик царзларининг узи бевосита камайтирил- майди, чунки царзларнинг даргумотигипинг э^тимоли бор холос. Шу сабабли задирами %исобга олиш ва балансда соф дебиторлик карзларини курсатиш мацсадида “Олинадиган ^исобвара^лар ”га контрар х,исобварац иЩубх,али царзлар захираси ” ишлатилади;

• иктисодий ресурсларни камайтириш эса даргумон ёки шуб^али царзларни харажатлар таркибига киритиш ор^али амалга оширилади.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 99: МОЛИЯВИЙ ХИСОБn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Сиз жуда \ам цизикдрли, шу билан бирга замонавий ама- лий

Соф дебиторлик карзи сотишдан умумий даромад ' савдо чегирмаси * каитарилган товарлар- пул чсгирмаси.

Сотишдан олинган Олинадиган

жами 500 ООО 500 ООО колдик -

6.2- чизма.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 100: МОЛИЯВИЙ ХИСОБn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Сиз жуда \ам цизикдрли, шу билан бирга замонавий ама- лий

Д т’ Ш уб^али к,арзлар буйича харажатлар -500 ООО сум;К т'Ш уб\али к;арзлар буйича захира -500 ООО сум.Ушбу корхона буйича соф дебиторлик ^прзини аник,лаш

учун ^исобварак^лар крлдик,лари буйича цуйидаги \исоб- китобни амалга ош ирамиз:

Олинадиган ^исобвпра^лар 10 000 000 сум;Ш уб\али корзлар буйича захира (500000 сум);Соф дебиторлик карзи 9 500 000 сум.Соф дебиторлик карзи ‘ бу шартли тушунча булиб, у фа^ат

харидор ва буюртмачилардан олинадиган \исобварак,лар буйича к$лланилади. Баланс \исоботининг актив кисмидаги “Олинадиган ^исобварак^ар” ва “ Шуб^али к>арзлар буйича за­хира” \исобвараку1ар колдик^ари асосида баланснинг умумий суммасига соф дебиторлик к,арзи суммаси киритилади холос. Бу хужалик субъекти молиявий хрлатининг ишончли ва тугри акс эттирилиш и шартларидан биридир.

4. Ш ущали дебиторлик царзларини ба^олаш ва х,исобдап чицариш тартиби

Ш уб\али к,арзларни ба^олаш халкаро тажриба буйича ик- кита умумий усул мавжуд: соф кредитга сотишдан фоиз усули (молиявий натиж алар туфисидаги ^исобот) ва т^лов муддат- лари буйича олинадиган \исобварак;лар \исоби усули (бухгал­терия баланси). БХ^ХСлари шароитида иккала усул \ам мацбулдир. Биринчи усулнинг ма^сааи ' шуб^али к;арз натижасида пайдо булган харажатларни аник, улчашдан и борат. Иккинчи усул­нинг мак;сади * олинадиган \исобиарак^1арнинг соф таннархини аник, улчашдан иборат.

Соф кредитга сотищдан фоиз усули. Баъзан туфидан-гуфи ^исобдан чицариш усулидан х,ам фойдаланилади. Бу усул муво- фикушк тамойилига таъсир килади. Тажрибага асосланиб, I и убрали царзлардан аник, зарарларнинг ва кредитга соф сотишнинг уртача фоизи ^исобланади. Кейинчалик шуб>^али кррз \ажмини аниадаш учун бу фоиз \исобот даврининг \ак,ик;атдаги соф сотишга цулланилади: мисол, “ Юлдуз” фирмасининг дебиторлик карзлари буйича маълумаглари куйидагича:

2002 йил давомида эса “ Юлдуз” фирмаси товарларини на- сияга сотиш дан даромади 7220 000 сумни таш кил этди, шун- дан ^айтарилган товарлар 220000 сумлик булган, харидорлар- га берилган чегирмалар суммаси ’ 150 000 сум

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 101: МОЛИЯВИЙ ХИСОБn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Сиз жуда \ам цизикдрли, шу билан бирга замонавий ама- лий

Н асиига сотиш *:«жми

Суммаси. сум Ж умладан. шуб- ХД1И КИРХ1ИР, сум

Ф о и з \и со бн да

1999 йил 5000 000 100 000 2 ,0

2000 йил 6000 000 150 000 2,52001 Нил 6200 000 186 000 3.02002 йил 7500 ООО 750 00 1.02003 йил К250 000 90 750 1.1Жами 32950 ООО 534256 1.83

Келтирилган маълумотларга асосан, ш уб\али к,арзлар за- хирасини яратамиз.

(7 220 000-220 000-150 ООО) х 1,83% = 125 355 сум.Х исобнииг натижаси куйидагича ёзилади:

Д т ’ Ш уб\али карзлар буйича харажатлар 125 355 сум;Кт' Ш уб\али едрзлар захираси 125 355 сум.

Тулов муддати буйича олинадиган хисобварам арнн хисоблаш усули. Бу усул соф дебиторлик карзининг бухгалте­рия крлдигига асосланган. У кутилаётган шубрали к,арз буйича фоизни аник^аш учун аввалги маълумотлардан ф ойда- ланади. Усулнинг асоси олинадиган \исобварак,нинг соф тан- нархини - олиниши кутилаётган пул микдорини ба\олаш дан иборат. Кредитга соф сотишдан фоиз усулига нисбатан , тулов муддати буйича олинадиган хисобварацнинг бадолаш усули, дебиторлик карзининг соф таннархини хисоблаш учун керак булган шуб\али царзлар захирасининг якуний к,олдигини Хисоблашта имкон беради. Ш убрали к&рзлар захирасидаги жорий крлдик, сунгра талаб килинган к,олдик,ка мос булиши учун тузатиш утказмаси ёрдамида янгиланади. Ш убхали к^рз тузатишга берилган суммага дебстланади.

Ш убхали к;арзлар буйича керакли к,олди1<; захирасини \исоблаш учун куйидагилар кулланилади:

- умумий олинадиган \исобвара^пар асосланган ягона комбинаиияланган ставка;

- алохида олинадиган хисобваракутр муддатига асослан­ган бир неча ставкалар.

Масалан: “Улугбек” фирмасининг олинадиган Хисобвара^ларнинг тулов мудаатлари буйича гу р у ^ ан и ш и2003 йил 31 декабр холатига адйидагича:

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 102: МОЛИЯВИЙ ХИСОБn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Сиз жуда \ам цизикдрли, шу билан бирга замонавий ама- лий

(мингсум)

Д сбиторлар

Олинади- ган \исоб- варак^ар буйича жами

Туловмуддатикслма*-

ган

1 кундан 30 кунга- ча мудда­ти утган

31 кундан 60 кунгача

муддати утган

61 кундан 90 кунга­ча мудда­ти утган

90 кун­дан ор-

тик, муддати

утган

“ Ю лдуз” ф ирм аси

1 000 1 000

Т адбиркорК одирои

400 400

И п газлама и\м корхо-

наси .5 000 5 ООО

“ Ь с \!о д ” ф ирм аси 150 150

Вош калар 15 000 10 000 3 000 2 000Ж ам и 21 550 15 ООО 4 ООО 2 000 400 150

Ш уб\али КИР'З ф оизи

X 2 10 30 50

“Улугбек” фирмаси 2003 йил 31 декабрга кутилаётган ш уб\али кдозлари.

К уреаткичларМ нкдори

м.с.Ш уб\нлн саналган карзларнннг фоизи

Ш уб\али к ^ р п а р захираси. м.с.

Тулон муддати стиб келмаган

150 (И) 1 150

01-30 кун 4000 2 80

31-60 кун 2 000 10 200

61-90 кун 400 30 120

90 дан оптик 150 50 75

Ж ам и 21 550 X 625

Ф араз килайлик, “Улугбек” фирмасининг “ Ш уб\али к^арзлар захираси” \исобварагида 100 минг сум колдик, мав- жуд. Тахмин килинаётган шуб\али карзлар суммаси 625 минг сум нинг 100 минг суми ана шу захира *исобига копланиш ини инобатга олсак, “Улугбек” фирмаси 2003 йил 31 декабр \олати га шубздли к,арзлар буйича харажатлари 525 минг сумни таш кил этади (625-100) ва ана шу суммага бухгалтерия ёзуви берилади:

Д т ‘ Ш уб\али карзлар буйича харажатлар -525 000 сум;К т' Шубх.али карзлар захираси -525 000 сум.И кки усул х,ам: кредитга соф сотишдан фоиз усули ва

тулов муддати буйича олинадиган \исобварак, усули бирга к^лланилиш и мумкин. Уларнинг \ар бири бошк;асини тас-

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 103: МОЛИЯВИЙ ХИСОБn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Сиз жуда \ам цизикдрли, шу билан бирга замонавий ама- лий

диклаш учун кулланилади. Хисобдан чикарилган ^ар йилги олинадиган \исобварак микдори камдан-кам \о л лар да “ Ш уб^али карзлар захираси” \исобварагининг кредитида акс эттирилган' тахмин килинган микдорга тенг- булади. Агар \исобдан чикарилган \исобвараклар буйича сумма ш уб \али Карзлар захираси олдиндан белгиланган микдордан кам р о к булса, “ Ш уб\али карзлар захираси” \исобвараги кредит цолдигига эга булади. Агар \исобдан чикарилган \исобвараклар буйича сумма ш уб\али карзлар захираси ол- диндан белгиланган микдордан ю корирок булса, “ Ш уб\али карзлар захираси” \исобвараги дебет крлдигига эга булади. Ж орий йил шубедли карзининг дастлабки м икдорини аниклаш учун килинган тузатиш ёзуви \исобот даврининг охирида дебет колдигини бекор цилади. Купгина чакана савдо фирмаларининг дебиторлик к,арзларининг сезиларли кисм и товарлариинг муддатини узайтириб сотиш \исобига тугри ке- лади. Баъзи компаниялар тулов муддати узайтирилган олин а- диган хисобварак^арга эга. Улар буйича тулов 24 ой ва ундан ортик вакт мобайнида келиб тушеа \ам , тулов муддати узай ­тирилган олинадиган \исобвараклар ликвидли активларга олиб борилади, агар савдо кредитлаш нинг бундай усули ушбу со\ада анъанавий равишда кулланилса.

7- М АВЗУ. ТОВАР М О Д ДИ Й ЗАХИРАЛАР ^И С О Б И

1.Товар-моддий захиралар х,ацида тушунча

М е\нат буюмлари ёки бош цача к;илиб айтганда, моддий ресурслар асосий воситалар билан бир каторда иш лаб чикариш нинг асосий элементларилан бири \исобланади . Уларнинг асосий воситалардан фарки шундаки. материаллар \ар бир иш лаб чикариш циклида бугунлай истеъмол килиниб , ишлаб чицариш жараёнида узиминг дастлабки ж исм оний кУринишини йукотади ва иш лаб чикариластган ма\сулот тан - нархига уз кийматини тУла равишда утказади.

4-сонли «Товар-моддий захиралари» деб номлангаи Узбекистон Республикаси БХМ Сда товар-моддий захиралари таркибига хужалик юритувчи субъектларнинг куйидаги актив- лари киритилади:

- Ишлаб чикариш ва хизмат курсатиш жараёнида иш ла- тилиш и кузда тутилган хом аш ё, материаллар, сотиб олинган

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 104: МОЛИЯВИЙ ХИСОБn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Сиз жуда \ам цизикдрли, шу билан бирга замонавий ама- лий

ярим тайёр ма\сулотлар ва бутловчи буюмлар, ёк;илри идиш- лар, эх^иёт кисмлари, бош ^а материаллар ^амда арзон ба\оли тез эскирувчи буюмлар.

- Тугалланмаган иш лаб чикариш.- Хужалик юритувчи субъектнинг оддий фаолиятида со-

тиш учун мулжалланган тайёр ма\сулот ва товарлар.М оддий-ишлаб чикариш захиралари ма^сулот ишлаб

чикариш жараёнида тутган уринлари ва хусусиятларига караб куйидаги гурух^арга булинади:

- хом ашё ва асосий материаллар;- ёрдамчи материаллар;- сотиб олинган ярим тайёр ма\сулотлар ва бутловчи

кисмлар;- чикиндилар;- ёкилгилар;- идиш ва идиш материаллари;- э \ги ёт кисмлар;- инвентар ва хужалик жи^озлари.Хом ашё деб, \ал и саноат ишловидан утмаган ва

м а\сулотларнинг асосий моддий кисмини таш кил киладиган м е \н ат буюмларига айтилади масалан, пахта тозалаш корхо- налари учун тозалаш га келтирилган пахта толаси, металлургия заводи учун темир руда, куьГ заводига келтирилган ошланма- ган тери, ун заводига келтирилган бурдой ва \оказо . Хом ашё- ларга бир марта булса-да, саноат ишлови берилган м е\нат бу- юмлари киради. Кайта ишлаш корхоналари хом аш ёсини, купчилик \олларда, киш лок хужалик ма\сулотлари ва казиб олувчи саноатнинг ма\сулотлари ташкил этади.

Асосий материаллар деб, ишлаб чикарилаётган ма\сулот таркибига буюм сифатида кирадиган ва шу ма\сулотнинг асо- сини таш кил к^иладиган м е\нат буюмларига айтилади. М аса­лан , маш инасозлик саноатида асосий материалларга металл, прокат, тикув фабрикаларида — газлама киради.

Ёрдамчи материаллар ишлаб чикарилаётган ма^сулот тар­кибига кириб, уларда сиф ат узгаришлар \осил килади, яъни ма\сулотга чирой беради, мазасини узгартиради, лекин унинг асосини таш кил килмайди, ишлаб чикариш жараёнида ме\нат воситаларини таъмирлаш , созлаш учун ишлатилади ёки м е\нат жараёни учун керакли шароит яратиб бериш учун хизмат килади.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 105: МОЛИЯВИЙ ХИСОБn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Сиз жуда \ам цизикдрли, шу билан бирга замонавий ама- лий

Урни келганда шуни эслатиб куйиш лозим ки , материал- ларни гуру\ларга булганда, аник, шароитни \исобга олиш ло- зим. Бир турдаги материаллар ма\сулотни яратиш даги ролига к,араб биринчи саноат корхонасида асосий материал булса, иккинчисида ёрдамчи материал булиши мумкин.

Ярим тайёр ма^сулотлар деб, ишлаб чик,арувчи бир цехда тула тугалланиб бошца цехларда кайта ишлаш давом эттири- ладиган м е\нат буюмларига айтилади. Ярим тайёр ма\сулотлар сотиб олиниши ёки корхонанинг узида ишлаб чик,арилиши мумкин. Ш унинг учун сотиб олинган ярим тайер ма\сулотлар шу корхонанинг узида ишлаб чик,арилган ярим тайёр ма\сулотлардан ажратилган \олда \исобга олинади.

Чик,индилар - корхонанинг узида асосий ёки ёрдамчи ма­териаллар сифатида ишлатилиши мумкин, айрим пайтларда эса бош ^а корхоналарга сотилади. Чик,индилар асосан хом ашё ва материалларни кбайта ишлаш, ма\сулот ишлаб чик,ариш натижасида пайдо булади. Чик^индиларни тугри \исобга олиш ва улардан мак,садга мувофик; равиш да фойда- ланиш ни назорат килиш м у\им а\ам иятга эга.

Ёк,илги ишлаб чикаришдаги ролига кура, ёрдамчи матери- алларга ухшаб кетади. Ё^илгилар корхоналарда технологик ма^садларга ёк^илги сифатида ва иситиш ё^илриси сифатида ишлатилади.

Идиш ва идиш материаллари сотилаётган м а\сулотларни ураш, жойлаштириш учун хизмат килиб, ма^сулот билан бир- галикда сотилади.

Э \ти ёт цисмлар машина, асбоб-ускуна ва бош ка м е\нат воситаларини таъмирлаш максадида ишлатилади.

Корхонанинг товар моддий захиралари таркибига куйидагилар киритилмайди:

- инвентаризация натижасида аницланган эгалик к,илиш х^ку^и булмаган товарлар;

- консигнацияда булган товарлар.Дар^акицат, инвентаризация (йу^пама) угказиш даврида корхо-

нэда унинг эгалик кдпиш ^укук,и булмаган товарлар топилиши мумкин. Бу мижознинг буюртмасига асосан тайёрланган (яъни ол- ди-сотди битими бажарилган) унга к,арашли ва жунатишни кугаёт- ган товардир. Аник/шнган бундай товарлар корхонанинг товар- моддий захиралари таркибига киритилмайди. Улар саги I и жараёнида кайд цилиниши лозим.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 106: МОЛИЯВИЙ ХИСОБn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Сиз жуда \ам цизикдрли, шу билан бирга замонавий ама- лий

Товар-моддий захиралари таркибига кирмайдиган товар- ларнинг яна бир тури ' бу конейгнациялаги товарлардир. Консиг­нация ' комитент ёки консигнант деб аталадиган мулк-дорни уз товарларини бошца компания омборларида сотиш учун жойлаш- тиришлир.

Консигнатор бундай товарларни узииинг моддий захира­лари таркибига киритмаслиги керак^чунки реализация даври- гача бу товарлар жунатувчи ' консигнантнинг мулки \исобланади .

Омборда турган товарларнинг бир кисмини консигнацияга берилиш и муомаласини бухгалтерия \исобида куйидаги ёзув билан расмийлаш тириш мумкин:

Д т Консигнацияга берилган товарлар;Кт Омбордаги товарлар.

2. Товар-моддий захираларни ба^олаш тартиби

Товар-моддий захираларини бахрлашда уларни таннархи ёки соф сотиш к;ийматлари буйича \исобга олиш мумкин. Т М З ларини \исобга олиш да шу иккала кийматидан к,айси бири кичик булса, уша к^иймат буйича \исобга олинади. Т М Зларини таннархи ёки соф сотиш кийматлари буйича \и со бга олишда турли усуллардан фойдаланиш мумкин.

Т М З таннархи буйича \исобга олинганда унинг таркибига Т М Зларини сотиб олиш (харид к,илиш), олиб келиш хамда жойлаш тириш билан боглик, барча харажатлар, уларни кбайта иш лаш харажатлари ва бошца харажатлар киритилади.

Д ем ак, ТМ З сотиб олиш билан борлн^ харажатларга Куйидагилар киради:

- товар-моддий захираларини харид киймати;- импорт захиралар учун божхона божлари ва туловлари;- ма\сулотни сертификациялаш харажатлари;- тайёрлов воситачилик ташкилотларига туланган комис-

сион туловлар;- солинуюр (корхона кейинчалик кайтариб олиш и мумкин

булганлардан таш кари, масалан, КК.С);- захираларини сотиб олиш билан боглик, транспорт-

гайёрлов харажатлари, хизмат курсатиш харажатлари ва захи­раларни сотиб олиш билан боглик, бошца харажатлар. Корхо- наларнинг говар-моддий захиралари таркиби хилма-хил

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 107: МОЛИЯВИЙ ХИСОБn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Сиз жуда \ам цизикдрли, шу билан бирга замонавий ама- лий

булганлиги учун \ам улар турлича тайёргарлик \о л ати да були- ши мумкин. Ш унинг учун \ам уларнинг баъзилари, яъни \еч Кандай ишлов берилмаганлари харид нархлари буйича \исобга олинса, бошк,алари, яъни маълум ^айта ишловлардан утганлари, ушбу \олатга келгунча кетган барча харажатларини уз ичига олган \олдаги к,ийматида акс этгирилади.

Кбайта ишлаш харажатлари тайёр ма\сулот иш лаб чик,ариш билан бевосита (гуф и) ёки билвосита (эф и ) харажатларга, шунингдек, узгарувчи ва узгармас харажатларга ажратилиш и мумкин.

Бевосита харажатлар — бу тайёр ма^сулотнинг бирлигини ишлаб чицариш билан бевосита боглик, харажатлардир. Улар жумласига:

- ишлаб чик,аришга тааллум и моддий харажатлари;- асосий ишлаб чи^ариш иш чиларининг иш \ак,и;- ишлаб чикаришга гааллукди ижтимоий сугуртага ажрат-

малари.Ю ^орида келтирилган харажатлар узгарувчи харажатлар

булиб \исобланади. Чунки уларнинг \аж ми бевосита ма\сулот ишлаб чик,арилиши билан б о т и к , — ма\сулот иш лаб чик,ариш \аж м и ошса, унинг микдори \ам ошиб боради.

Билвосита харажатлар — булар ишлаб чи.^ариш жараёнида хизмат курсшиш билан боглик, ишлаб чик,ариш харажатларидир. Масалан, ёрдамчи ишчиларнит вак,гбай иш ,\ак,и, ишлаб чик,ариш асосий воситаларининг аморгизацияси, ишлаб чицариш асосий воситаларининг жорий ва капитал таъмирлаш харажатлари ва ма\сулот \ажмининг усиши доимий харажатлари.

Бошк,а харажатлар - товар-моддий захираларини керакли жойга келтириш билан б о т и к , булган транспорт ва уларни тегишли \олатда ушлаб туриш билан б о ти к , булган бошк,а ха­ражатлар (тайёр ма\сулотни омборга таш иб келтириш инди­видуал буюртмалар буйича товарларни конструкция к,илиш харажатлари ва бош^алар).

Маълумки, ма^сулогларнинг ишлаб чик,ариш товар мате­риал захиралари таннархига кушилмаган харажатлари давр сарфлари сифатида тан олинади. Улар жумласига:

- сотиш буйича сарфлар;- бош^ариш буйича сарфлар (маьмурий сарфлар);- бошк,а операцион сарфлар ва зарарлар.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 108: МОЛИЯВИЙ ХИСОБn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Сиз жуда \ам цизикдрли, шу билан бирга замонавий ама- лий

Товар-моддий захиралари таннархи буйича \исобга олиш - да ф аолият турлари хусусиятларини \исобга олиш лозим. Ж умладан, ма\сулот иш лаб чикариш билан шурулланувчи ва хизмат курсатиш билан шугулланувчи корхоналарда ТМ Зни \исобга олишда маълум тафовутлар мавжуд.

Хизмат курсатиш корхоналарида товар-моддий захиралари таннархига куйидагилар киритилади:

- хизмат курсатиш билан бевосита боглик, булган ходим- ларнинг иш \а^лари;

- бошк^арув ва назорат цилиш билан боглик, ходимларнинг иш \аку1ари;

- хизмат со\асида, бошкпрув ва назорат со^аларида ишла- ётган ходимларнинг иш \аку1арига \исобланган ижтимоий су гурта харажатлари;

- хизмат курсатиш жараёнида юзага келган бошкр устама харажатлар.

Бу ерда хам» сотиш ва маъмурий бошк,ариш билан боглик булган иш \ак;и ва бошкр харажатлари, шунингдек, агар техник жараёнда куриб утилмаган булса, ишлаб чикариш ииклининг ало\ида боск,ичлари уртасида товар-моддий захираларни сак,лаш харажатлари товар-моддий захиралари таннархи таркибига киритилмайди ва улар юзага келган давр сарфлари сифатида тан олинади.

Маълумки, ма^сулотлар (бажарилган иш ва хизматлар) таннар- хини \исобга олиш усули ишлаб чикариш тури, ма^сулот тури ва унинг мураккаблигига боглик, \олда танланади. Амалиётда цулланаётган \исобга олишнинг асосий усулларига норматив, бу- юртмали, “жараёнли” ва харажатларни инвентар ба\олаш (чакана савдода) усуллпри кириб, уларнинг мо^ияти бошкдрув \исоби фа- ница багафсил куриб чи^илади.

3. Товар-моддий захираларни тапнархипи апиклаш усуллари

Товар-моддий захираларини турлича булиши уларни иста- гандек, ба\олаш тартибини куллаш имконини берганидек, уларни ганнархини ан и м аш н и \ар хил усулларидан фойдала- ниш заруратини \ам тугдиради. ТМ Зни таннархи буйича \исобга олиш да цуйидаги усуллардан фойдаланиш мумкин:

- ялпи идентификациялаш усули;- уртача тортилган к;иймат усули;- биринчи харид нархлари буйича ба\олаш усули;

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 109: МОЛИЯВИЙ ХИСОБn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Сиз жуда \ам цизикдрли, шу билан бирга замонавий ама- лий

- охирги харид нархлари буйича ба\олаш усули.ТМ Зни таннархини \исоблаш ни ушбу усуллари м о\иятига

к,иск,ача тухталиб утамиз.Ялпи идентификациялаш усулининг м о\ияти шундаки,

бунда узаро алмаштирилмайдиган захираларнинг ало\ида моддаларининг таннархи, шунингдек, махсус буюртмалар буйича ишлаб чи^арилган ма^сулот ва хизматлар таннархи \ам да аник, харажатларни идентификациялаш йули билан пниадашдир. Харажатларни махсус иденфикация килиш нинг маьноси махсус харажатлар захираларининг ал о \и да моддаси- га олиб борилади. Ялпи идентификациялаш усули ало\ида буюртма буйича ма^сулотлар ишлаб чик^арадиган ёки ассор- тименти куп булмаган ма\сулотлар ишлаб чик,арадиган кор- хоналарда к^лланилади.

Ушбу усул мо\иятини тушунтириш учун корхонанинг ноябр ойи учун келтирилган товарлар крлдиги ва сагиб олинган товарла- ри х£к,идаги куйидаги маълумотларидан фойдаланайлик:,

С ана Ма^мунпМ икдори.

дона

Бир бирлиги- нинг ба^оси,

сум

Умумийсуммаеи.

сум01.11. т и р а коллиги 50 10 50010.11 харид килинди 120 12 144020.11 харид килинди

150 15 225030.11 харид килинди 180 14 2520

Ж ами: 500 X 6710

Куриниб туриблики, корхонанинг сотиш учун мулжалланган товарлари микдори 500 донани ёки 6710 сумни таш кил калган. Шу давр мобайнида олинган товарлардан 400 донаси сотилган ва 1 май \олатига 100 донаси крлган.

Крлдик, товарлар таркибини урганиш шуни курсатдики, I май кунига 50 дона 15 сумлик. 50 дона 14 сумлик товарлар­дан к,олган. Демак, ялпи идентификация усулига мувофик,, то ­варлар колдигн 1450 сум (50*15+50*14)ни таш кил килган булса, сотилган товарлар таннархи 5260 сум (6710- !450)ни таш кил килади.

Маълумки, ТМЗни х,исобга олишнинг тугридан-туфи \исобдан чик,ариш (ялпи идентификациялаш) усулидан фойдаланиш макрадга мувофик, булиб ТМ З турлпри куп булмаган (масалан, тукимачилик саноатида) ёки чикарилаётган махсулотлар турлари

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 110: МОЛИЯВИЙ ХИСОБn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Сиз жуда \ам цизикдрли, шу билан бирга замонавий ама- лий

куп булмаган \олларда (масалан, автомобилсозликда) куллаш мум- кин.

Уртача тортилган киймат (AVECO) усулининг мох,ияти шунда- ки, бунда товар-молдий захиралари хдр бир бирлигининг Киймати \исобот лаври бошида бир тигши товар-моддий захира­лари бирликлар ва \исобот лаври давомида сотиб олинган ёки иш- лаб чикэджлган бир типли бирликларнинг уртача тортилган Киймати буйича аник/танади. Товар-моддий захиралари бирликла- рининг уртача тортилган киймати (t) куйидагича аникданади:

Т

Q

Т — товар-моддий захиралари умумий к^иймати;О “ товар моддий захираларининг бирликлари сони.Уш бу формула ёрдамида \исобланган ТМ З бирлигининг

уртача киймати улар таннархини >^соблаш учун кулланади, яъни сотилган бирликлар микдорига ушбу к,ийматни купайтириб сотилган бирликлар таннархини аник^анса, со- тилмай колган (омборлаги) бирликларга купайтириб эса колдик, бирликлар таннархи аникданади.

Юкррила келтирилган мисол ва формуладан фойдалананиб, говпрларнинг уртача торгилган кийматини \исоблаймиз:

6710I = .......... = 13.42 сум,

500Д ем ак, уртача тортилган климат усулига мувофик 1 май

\олати га Т М З киймати 1342 сум (100 лона х 13,42 сум) ни таш кил калган. Illy даврда сотилган товарлар таннархи эса 5368 сум (400 дона х 13,42 сум) ни ташкил калган.

Биринчи харид нархлари буйича бадолаш (FIFO — биринчи ки- рим, биринчи чик,им) усулининг мо^иитига кура, аввало, сотиб олинган товарларнинг таннархи дастлабки сотиб юборилган товар- ларго олиб борилиши керак деган фикрга асосланади. Демак, бу усулда сотилган товарлар (чикррилган ма\сулотлар) таннархини дас- таввал биринчи сотиб олинган товарлар таннархи \исобига, кейин эса навбатдаги сагиб олинган товарлар \исобига шаклланиб борзди ва \оказо. Бунда сотилмай крлган товарлар к,пйматини охирги харид нархпари ташкил кдпади.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 111: МОЛИЯВИЙ ХИСОБn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Сиз жуда \ам цизикдрли, шу билан бирга замонавий ама- лий

Юкорида келтирилган маълумотлардан фойдаланиб, FIFO ёр- дамида колдик ва сотилган товарларнинг таннархини аник^аймиз. Сотилган (400 дона) товарлар киймати 5310 сумни таи! кил кил иди, яъни:

Демак, мавжуд ТМЗлардан 400 донаси сотилган булса, сотилмай колганлари 100 дона булиб. уларнинг киймати охирги харид нархпари буйича х^собланааи ва унинг хджми 1400 сум (100 лона х !4 сум)ни гашкил килади.

Охирги харид иархлари буйича бодолаш (LIFO — охирги ки- рим, биринчи чиким) усулининг мо\иятига кура, охирги харид килинган товарларнинг бахрси биринчи навбатда сотилган товар­ларнинг кийматини аникдаш учун, \исобот даврининг охирига булган захиралар колдигининг таннархи эса биринчи навбатда ха­рид килинган товарлар таннархи асосида ^исоб килинади. Товар- моддий захираларини ба^олашнинг ушбу усули Узбекистан Рес- публикаси Б \М С да куллашга тавсия килинмаган.

Ю корида келтирилган мисолимиз маълумотларидан ф ой­даланиб, LIFO усули ёрдамида сотилган ва давр охирига ТМЗ колдигини аниклаймиз. Даставвал, сотилган (400 дона) товар­лар кийматини ан и к /тб оламиз:

Учинчи харид 180 дона х 14 сум = 2520 сумИккинчи харид • ! 50 дона х 15 сум = 2250 сумБиринчи харид 70 дона х 12 сум = 840 сум

Жами 400 дона 5610 сум

Демак, сотилган 400 дона ТМЗни умумий таннархи 6210 сумни ташкил цилган булса, сотилмай колган (колдик) товарлар киймати 1100 сумни ташкил килади, яъни 6710 — 5610 = 1100 сум ёки

Крлдик товарлар киймати 5 0 д о н а х 10 сум = 500 сум Биринчи харид__________ 50 д о н а х 12 c ÿ M = 600 сум

Крлдик товарлар кий маги Биринчи харид Иккинчи харид Учинчи хариддан

50 дона х 10 сум = 500 cÿM 120 дона х 12 сум = 1440 сум

150 дона х 15 c ÿ M = 2250 сум 80 дона х 14 c ÿ M — 1120 сум

Жами: 400 дона 5310 сум

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 112: МОЛИЯВИЙ ХИСОБn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Сиз жуда \ам цизикдрли, шу билан бирга замонавий ама- лий

Келтирилган \исоблардан куриниб турибдики, сагилган товарлар Кййматини охирги харил нархлари асосидл, крлдпк, товарлар киймати (таннархи)ни эса дасглабки харид нархлари буйича аникданди. \исобларнинг бундай амалга оширилиши, кжррида айтиб угганимиддек, LIFO усули мо\иятидан келиб чикдли.

Энди юкррида келтирилган усулларни куллаб, сагилган ва крлдик, товарлар кййматини аник/тганимизда. улар хажми орасида к;анлай фарк булишини олинган маълумотлар асосида киёсий та\пилини утказайлик. Кулланилган усулларда сагилган товарлар таннархини аник/таш молиявий натижаларга каидай даражада таъсир курсатишини гасаввур килиш учун, фар;и килайлик. хдр до­на товарнинг сотиш ба\оси 18 сум ташкил кил сим.

Куриниб туриблики, гарчанд, барча \олларда хам бир хил захира сотилган ва бир хил захира колдиги булса-да, сотилган ва к °л д и к захираларнинг кийматлари \ар хил суммани таш ­кил килмокда. Демак, сотилган захиралар кийматининг тур- лича булиш и сотишдан олинган фойдани \ам турлича булиш ига сабаб булмокда.

К урсаткичларУлчов

бнрли-ги

Кулланилган усуллар

Ялпииденти­ф икация

усули

AVECOусули

FIFOусули

LIFOусули

М авжуд захира \аж м и

Киймати

донасум

5006710

5006710

5006710

5006710

С отилган üaxiipiLfiap: \аж м и

Киймати

донасум

4005260

4005368

4005310

4005610

Захиралар колдиги: \аж м и

кийм ати

донасум

1001450

1001342

1001400

1001100

С отиш дан туш ум сум 7200 7200 7200 7200

С отиш дан о л и н ­ган ф онда

сум 1940 1832 1890 1590

М антикан олиб Караганда, кайси усулни куллашимиздан катъи назар захиралар секин-аста сотилади ва улар киймати кейинги даврда ту л а сотилган ма\сулот кийматига утади. Бу ерда ran ф акат захиралар кийматининг канчаси \исобот дав- рида м а\сулот кийматига олиб борилаётганлиги ва улар ора-

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 113: МОЛИЯВИЙ ХИСОБn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Сиз жуда \ам цизикдрли, шу билан бирга замонавий ама- лий

сила вактинчалик фарк^ар юзага келаётганлиги ^акида бор мокда холос.

Шундай килиб, ма^сулот таннархини аникушшнимг турли усулларини куллашнинг киёсий там или шуни куреатдики, FIFO усулини куллаганда эпг куп фойда курсаткичига эришиш мумкин экан {ялпи идентификация усули кенг кулланмаганлиги учун бун- дан мустасно), бу макпум маънода бозор [иароитида бахрларнинг тинмай узгариб (купинча ортиб) туриши билаи боглик,. Чунки то- нар моддий к^ийматликлар крлдики к,иймати нисбаган юкрри дара­жада \исобланади, сотилган товарлар киймати эса пасайтириброк. курсатилади. Шунга мое равишда фойда суммаси купро^ чикади, бу уз навбатидаги бюджет \амда акционерлар (пайчилар) купрок, солик ва дивидендлар олишига сабаб булади.

Агар LIFO усулидан ф ойдаланилса, товар-моддий к,ийматликлар колдири таннархи пастрок даражада \исобланиб, сотилган товарлар таннархи сунгги \олда юк,ори даражада курсатилади, натижада ф ойда озрок, сум мани таш - кил килади ва унга мос \олда бюджет *амда акционерлар со- л и к ва дивидендларини камрок, суммада олишади.

4. Товар-моддий захираларпи соф сотиш цайматида %исобдаи чицаришнинг усуллари

Баъзи лолларда товар-моддий захираларни сотиш кийматлари уларни таннархидан арзонрок, б$>лиши мумкин. Бундай \оллар ТМ Зларни ш икастланиш и, маънавий эски ри - ши (узокрок, сотилмай колиш натижасида) ёки бошк^а сабаб- лар булиши мумкин. Ана шундай вазиятларда ТМ З соф со ­тиш киймати буйича х,исобга олиниш и мумкин.

Товар-модций захиралари шикасгланганда цисман ёки бугунлай эскирганда тупламлаш ёки сотувни ташкил кдпиш харажатлари ош - ганда, сотув нархи пасайган \олларда товар-моддий захиралари уз таннархидан паст ба\ода сотиш цийматида ба\олаши мумкин. С оф сотиш циймати — товар сотилишининг тахминий кийматидан то- варларнинг согув олди гайёргарликлари ва унинг сотилиши хара- жагларнинг айирмасидир.

С оф сотиш к,иймати буйича Т М Зларни \исобга олииш а ж а\он амалиётида куйидаги усуллардан фойдаланилади:

- моддалар буйича;- асосий товарлар гуру\лари буйича;- захираларнинг умумий х,ажми буйича.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 114: МОЛИЯВИЙ ХИСОБn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Сиз жуда \ам цизикдрли, шу билан бирга замонавий ама- лий

Узбекистон Республикаси Б \М С да товар-моддий захира- ларининг умумий \аж м и буйичп \исобга олиш усули гавсия Килинмаган.

Биринчи — «молдалар буйичп» усулда ТМЗларини бир тури КИймати ало^ида бахдланади, иккинчи усудда эса, ТМЗларини гу- ру*и ба^аланади ва учинчи усулда уларнинг умумий \ажми буйича ба^оланади. ТМЗларини ба.\олащда уларнинг таннархи ва соф со- тиш цийматларидан цанеи бири кичик булса, уша киймат ^исобга олипади, яъни уларни \исобга олишда «кичик микдорлар» усули- дан фойдаланади. Бу бухгалтерия \исобининг асосий тамойилла- ридан бири булган э\гиёткорлик (консерватизм) тамойилига мос \олда амалга оширилади.

Ушбу усулни куллаш тартиби куйидаги мисолда курсатилган:

Т-Р Тури Таннархи(сум)

С оф сотиш кинматп

(сум)К ичик микдор

1 А 6000 5000 50002 А 5500 5000 5000

Жами 11500 10000 100004 Б 7500 9000 75005 В 9500 9000 9000

Жами 17000 18000 170006 С 7000 10000 70007 с 8000 10000 Х000X с 11000 10000 10000

Жами . 26000 30000 26000хаммаси 53500 58000 51500

Келтирилган мисолдан куриниб турибдики, захираларнинг купчилигида таннархи ва соф сотиш кийматлари орасида се- зиларли тафовут мавжуд булиб, бунда айрим \олларда захира- лар таннархи соф сотиш кийматидан юкори. Бундай \олларни юз бериш сабабларини биз юкорида курсатиб утдик. Жадвал- да келтирилган маълумотлардан фойдаланиб, юкорида номла- ри к;айд килинган усуллар ёрдамида захираларимизни соф со­тни] кнйматини \и соблаб чикайлик:

1. Модаалар буйича - бунда келтирилган 8 та захирани иккала (таннархи ва сск}) сотиш) «.ийматини солиштириб, улардан энг ки­чик микдори олинади (жадвалда охирги каторда берилган), унинг умумий суммаси 51500 сумни ташкил килади.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 115: МОЛИЯВИЙ ХИСОБn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Сиз жуда \ам цизикдрли, шу билан бирга замонавий ама- лий

2.Асосий товарлар гуру^лари буйича — бунда келтирилган 3 та (А,В,С) турдаги захирани (гурууш ри буйича) иккала (таннархи ва соф сотиш) к,ийматни солиш тириб, улардан энг кичик микдори олинади, унинг умумий суммаси 53000 сумни ташкил килади (А турдаги товарлар гуру\ида — 10000 сум; Б турдаги товарлар гуру\ида — 17000 сум; С турдаги товарлар гуру\ида — 26000 сум).

3. Захираларнинг умумий \ажми буйича — бунда келтирилган барча товарларни умумий суммаси жамланиб, уларни иккала (тан­нархи ва соф сотиш) кийматини солиштириб, улардан энг кичик микдори олинади, унинг умумий суммаси 53500 сумни гашкил к,илади (ТМЗнинг таннархи ва соф сотиш кийматлари устунлари- нинг жами крторидаги сум мал ар тацкрсланди).

Куриниб турибдики. ТМ З соф сотиш киймати буйича \исобга олишда турли усулларни куллаш улар ,\ажмини тур- лича булишига олиб келмокда. Бундай фарнутр одатда корхо- на ТМ Зларини \аж м ини \исоботларда акс эгтириш мак,садида аникдаш учун кулланади. Ха^икатда эса, умумий натижада фарк, келиб чи^майди. Чунки, ушбу усуллар срдамида аник,ланган кийматларни захиралар сотилгандан кейинги фойда ёки зарар (а н и ^ ан ган к,ийматга нисбатан) улар ораси- даги фарк^ни текислайди.

5. Товар-моддий захираларни узлуксиз ва даврий хисобга олиштартиби

Товар-моддий захираларини \исобга олиш нинг икки хил тизими мавжуд булиб, улар куйидагилардир:

- узлуксиз (доимий) хисобга олиш;- даврий \исобга олиш.Товар-моддий захираларини узлуксиз (доимий) *исобга

олиш тизимининг мох,ияти шундаки, бунда товар-моддий за- хираларининг келиши (сотиб олиниш и) ва чик,иб кетиши б а ­ланс хисобварам арида мунтазам ва батафсил равишда акс эггириб борилади. Бу усулнинг афзаллиги ш ундаки, захиралар \аракаги устидан доимо назорат к,илиш, уларни турлари буйича \аж ми ва сарфланган цисми хак^идаги ахборотларни мунтазам олиб бориш \амда сотилган ма\сулотларни таннар- хини аник,лаб бориш имкониятларига эга булинади. Демак, бу тизимни куллаганда ТМ Зларни бош кариш ва захираларни макнул \аж м ини таъминлаш мумкин.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 116: МОЛИЯВИЙ ХИСОБn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Сиз жуда \ам цизикдрли, шу билан бирга замонавий ама- лий

ТМЗларни узлуксиз \исобга олиб бориш тизимини батафсил- рок, тушуниб олиш учун уларни баланс \исобварак;аларида акс эт- тириб борилишини мисол ёрдамида ифодалашга \аракат к^илдик.

(.М ол етказиб берувчилардан хом ашё ва материаллар олинган ва^тда:

Д т — М атериаллар;Кт — Мол етказиб берувчилар ва пудратчиларга туланадиган

Хисобварак^ар.2. Моддий захиралар ишлаб чикариш га берилган вактда:Д т — Асосий иш лаб чик,ариш;Кт — М атериаллар.3.Асосий фаолиятда банд булган (м а\сулот ишлаб

чикариш даги) ии!чиларга ме^нат \ак,и \исобланганда:Д т — Асосий ишлаб чик^ариш;Кт — М е\н ат \ак,и буйича \исоблаш иш лар.4.Умум иш лаб чик,ариш сарфлари (устама харажатлар си-

фатида) ма\сулот таннархига олиб борилганда:Д т — Асосий ишлаб чи^ариш;Кт — Умумиш лаб чик^ариш сарфлари.5.Иш лаб чик^арилган ма^сулот тайёр ма\сулотлар омборига

топширилганда:Д т — О мбордаги тайёр ма^сулотлар;Кт — Асосий ишлаб чи^ариш.6. Сотилган ма\сулотлар таннархи \исобдан чикарилганда:Д т — С отилган тайёр ма\сулотлар таннархи;Кт — О мбордаги тайёр ма\сулотлар.Куриниб турибдики, ТМ Зларининг \ар бир ^аракати таал-

лукуш баланс ^исобварак^парда акс эттирилиб бормокда.Товар-моддий захираларини даврий \,исобга олиш тизими-

нинг м о\ияти ш ундаки, бунда ТМ Зларини \ар бири буйича батафсил \и со б и юритилмайди, балки харажатларнинг ва^тинчалик \исобвараклари ёрдамида \мсобга олиб борилади ва инвентаризация натижаси буйича захиралар крлдиги маълум булгандан кейингина улар таннархи аникданади.

Т М Зларини даврий \исобга олиш нинг (купинча савдо таш килотларида самарали фойдаланиб, унинг) асосий хусуси- ятларига куйидагилар киради:

- ТМ Зларини \ар бири буйича батафсил х^соб юритилмайди;- сотиб олинган ТМ Зни х,исобга олиш учун махсус

вак,тинчалик \исобваракдан фойдаланилади;

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 117: МОЛИЯВИЙ ХИСОБn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Сиз жуда \ам цизикдрли, шу билан бирга замонавий ама- лий

- ТМ Злар \исобварап-1да йил бош идаги крлдик инвента- ризация утказилмагунча узгармай туради;

- ТМ Зларининг \ацикий ^олдига (мавжудлиги)ни аник^паш учун инвентаризация утказиш лозим;

- сотилган товарлар таннархи фак^ат инвентаризация на- тижаси буйича аникланади.

ТМ Злари даврий \исобга олиш тизим и куллаганда сотил­ган товарлар таннархини ани^лаш учун курсаткичларни ба­ланс бокланиш усулидан фойдаланилади, яъни

Кб = с - Кп + т

бу ерда, Кб — лавр бошига товар-моддий захиралари цолдиги;С — сотиб олинган товар-моддий захиралар;К,,— давр охирига товар-моддий захиралар крлдиги;Т — сотилган товарлар таннархи.

Хисобот даврининг охирида товар-моддий захиралари крлдикутарининг инвентаризацияси натижалари буйича т о ­вар-моддий захираларини ^исобга олиш баланс Хисобварак^арининг дебетланиши ёки кредитланиш и “Товар- моддий захиралари буйича тузатишлар” ёки “ М атериаллар ха- рид к,илиш буйича харажатлар” \исобвараклари билан богланишда тузатиш ёзувлари кдпинади. ТМ Зларини х,исобга олиш нинг даврий тизими уларнинг \ар акати н и мунтазам на- зорат к,илиб бориш нинг имконияти булмайди, чунки ТМ З к^анчаси сотилган ва к^анчаси крлганлигини мунтазам аницдаб бориш ни имконияти булмайди. Т М Зларини ^исобварак^арда акс эттирилиш и куйидагича амалга ош ирилиб борилади:

1. Мол етказиб берувчилардан Т М Злари харид ^илиб олинганда (давр мобайнида сотиб олиш ларга ушбу утказма мунтазам бериб борилади):

Д т — Даврий \исобда ТМ Зни сотиб олиш ;Кт — Мол етказиб берувчилар ва пудратчиларга туланадиган

Хисобварак^ар.2. Давр охирида инвентаризация утказилгандан кейин,

ТМ Злари крлдири аник^анган ва^тда:Д т — Сотилган товарлар таннархи;Кт — Даврий \исобда ТМ Зни сотиб олиш .3. Инвентаризация натижасида аник^ланган ТМ Злари

крлдигига (агар келтирилган товарларга нисбаган сотилганла- ри микдори камрок; булса):

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 118: МОЛИЯВИЙ ХИСОБn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Сиз жуда \ам цизикдрли, шу билан бирга замонавий ама- лий

Дт — Омбордаги товарлар;Кт — Д аврий хисобда ТМ Зни сотиб олиш.4. И нвентаризация натижасида аник/титан ТМ Злари

крлдигига (агар келтирилган товарларга нисбатан сотилганла- ри микдори купрок, булса):

Д т — Товар-м оддий захиралар к,ийматини тузагиш;Кт — Омбордаги товарлар.Бутун \и со б о т даври давомида сотилган товар-моддий за-

хираларининг таннархи товар-моддий захиралари буйича ту- затишлар \исобварагининг колдигига, материаллар харид Килишда харажатлар \исобварарининг дебети буйича йигилиб боради. Х исобварак^ар режасида даврий \исоб тизимидан фойдаланиш ма^садида ало\ида “ТМ Зларни харид к,илиш” \исобвараги аж ратилган. Даврий \исоб тизимида йил давоми­да харид к,илинган товар-моддий захиралар суммаси ана шу \исобваракнинг дебетига ёзиб борилади. Йил охирида \исобот тузиш мак,садида утказилган инвентаризация натижасида ом ­бордаги ТМ З крлдиги аник/тнди. Бу маълумотларга асосан икки му\им ахборотни: сотилган товарлар таннархини (агар улгуржи савдо булса) ёки сотилган товарлар таннархига кири- тилиши лозим булган материал харажатларни (агар ишлаб чикариш булса) ва албатта, молиявий натижа — фойда ёки зарарни аник^аш мумкин.

6. Товар-моддий захиралар %исоби билап боглиц муомалаларпиочиб беришлар

Ушбу йуналиш буйича ^исоб сиёсатининг очиб берилиши4-сонли У збекистан Республикаси БХМ С асосида амалга оширилади.

М олиявий хисоботга изо\пар ва тушунтиришларда хужалик юритувчи субъектлар фойдаланган усуллар, жумла- дан, товар-моддий захираларнинг узлуксиз ёки даврий тизи- ми, сотилган товарлар таннархини аник^аш да фойдаланилган усул (уртача кийм ат ёки FIFO), бундан таш ^ари, товарлар- нинг соф сотиш кийматига асосан амалга оширилган ёзувлар каби \олатлар ёритиб берилиши керак.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 119: МОЛИЯВИЙ ХИСОБn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Сиз жуда \ам цизикдрли, шу билан бирга замонавий ама- лий

8-М АВЗУ. АСОСИЙ ВОСИТАЛАР *И С О БИ

1. Асосий воситалсртшг мо%ияти ва турлари

Узбекистан Республикаси “ Бухгалтерия \и со б и туррисида”ги Крнуннинг 4-моддасида: «Асосий ва жорий а к ­тивлар, мажбуриятлар, хусусий капитал, захиралар. даромад- лар ва харажатлар, фойла, зарарлар \ам д а уларнинг \аракати билан борлик хужалик операииялари бухгалтерия \и со б и н и н г объектларидир» — деб курсатиб утилган.

Бухгалтерия ^исобининг объектларидан бири саналувчи актив- ларми корхона фаолиятида ишлатиш ёки фойдаланиш мудцати нуктаи назардан иккита йирик гуру^га ажратиш мумкин:

- бир йилдан кам муддат мобайнида фойдаланиладиган активлар;

- бир йилдан ортик, муддат мобайнида фойдаланиладиган активлар.

Бир йилдан ортик, муддат м обайнида фойдаланиладиган активларни «узок муддатли активлар» деб айтилади ва улар таркибига моддий \амда номоддий активлар киради.

Моддий (асосий воситалар) ва номодлий активлар — бу бир йил­дан купрок; фойдали хизмат килиш муддатига эга булган ишлаб чикариш, маъмурий макспдлар учун фойдаланадиган ва кайта со- тишга мулжатланмаган активлардир.

Моддий активларни эскириши нуктаи назардан уч гуру^га ажратиш мумкин:

- эскиришга тегишли булган актиааар — бинолар, инш оот- лар, ускуналар, мебел, курилмалар ва шунга ухшашлар;

- емирилиш га тегишли булган активлар — фойдали Казилмалар, урмон бойликлари;

- емирилишга ёки эскиришга тегишли булмаган активлар — фойдаланиш даги ер.

Узок; муддатли моддий активлар таркибида асосий воси- талар катта салмокка эга булиб, хужалик юритувчи субъект- лар фаолиятида катта рол уйнайдилар. Узбекистон Республи- касининг 5-сонли Бухгалтерия \исоби миллий стандартининг 7-бандида асосий воситаларга куйидагича таъриф берилган: «Асосий воситалар — моддий иш лаб чикариш ва ноиш лаб чикариш со^аларида узок (бир йилдан ортик) муддат давом и- да фойдаланиладиган \ам да ижарага бериш учун мулжалланган моддий активлардир».

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 120: МОЛИЯВИЙ ХИСОБn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Сиз жуда \ам цизикдрли, шу билан бирга замонавий ама- лий

Берилган таърифга кура, асосий воситаларнинг асосий хусуси- ятлари - корхоналар фаолиятида узок, муддат мобайнида фойдала- ниши ёки ижарага берилишидир. Шунингдек, уларнинг яна бошк,а хусусиятлари - хизмат муддати мобайнида узини натурал-буюм шаклини сак^таб крлиши ва уз ^ийматини секин-аста эскириш та- рицасида чик,ариб боришидир.

Асосий воситалар таркиби, хизмат муддати, киймати ва бошк,а бир к,атор ж и \атлари буйича турлича булиши уларни \исобга олиш ла \ам бир цатор муаммоларни юзага келтиради.

Асосий воситаларнинг фойдали хизмат к,илиш муддати да- вомида даврий эскириш \исоблаб борилади. Бир к;атор асосий воситаларнинг барча ^иймати эскириш йули билан \исобдан чик,ариб борилса, бошк,а бир турдаги асосий воситаларнинг тугатиш к,ийматидан к,олган цисми эскириш тари^асида \исобдан чик,ариб борилади.

Асосий воситаларни \исобга олишда эътибор бериладиган яна бир масала, бу уларнинг н;айси бирларини эскириш сум- масини ишлаб чик,арилган ма\сулот таннархи таркибига ки- ритиш йули билан к,опланади-ю, ^айси бирларини к;иймати ф ойда \исобидан к,опланишини аниКгПаб олиш дир. Бу масала- лар уз навбатида асосий воситаларни таъмирлаш ва уларга техник хизмат курсатиш билан ботик , харажатларни \исобга олиш ни тутри аник^лаш билан \ам боглик-

Демак, асосий воситаларни ^исобга олиш да юк,оридаги айтиб утилган масалалар билан боглик, к^йидаги иккита му- аммони \ал к,илиб олиш лозим:

- Ж орий \и со бо т даврида улар к,ийматининг к,андай кисми *исобдан чикарилади?

- Уларнинг балансда курсатилган к,ийматини к,опланиш суммаси к,андай \исобланади?

- Бу муаммоларни \ал килиш, албатта, бир к,атор савол- ларга тугри жавоб топиш ни так,озо к,илади. Булар жумласига асосан, куйидагиларни киритиш мумкин:

- Асосий воситаларнинг бошлангич к;ийматини ^андай аникугаш лозим?

- Асосий воситаларнинг бир кисмини харажатларга к;андай олиб бориш керак?

- Асосий воситаларни таъмирлаш, техник хизмат курсатиш ва улардан фойдаланиш билан боглик, харажатлар \исобини цандай олиб бориш лозим?

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 121: МОЛИЯВИЙ ХИСОБn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Сиз жуда \ам цизикдрли, шу билан бирга замонавий ама- лий

- Хисобда асосий воситалар ва номоддий активларнинг чи^иб кетиш ини кдндай ифодалаш керак?

Кутубхона фондпари, кишлок, хужалик машиналари ва к^уроллари циймотилан к;атъи назар, асосий воситаларга кушилади.

Асосий воситаларни ^исобга опишни енгиллаштириш мак,салида уни батафсил гуркумлаб олиш макраага мувофикдир. Асосий восита­лар бир кдгор белшлари буйича туркумланааи (8.1 - чизма).

8 .1 - чизм а. Асосий восигаларнинг турк ум л ан и ш и .

Бухгалтерия \исобида \исобга олиш да асосий воситалар турлари буйича (натурал буюм ш аклига кура) куйидаги грухдарга ажратилади:

- ер;- ерни ободонлаштириш;- молияланадиган лизинг ш артномаси буйича олинган

асосий воситалар;- бинолар, иншоотлар ва узатувчи мосламалар;- машина ва ускуналар;- мебел ва офис жи\озлари;- компьютер жи^ози ва \исоблаш техникаси;- транспорт воситалари;- иш ^айвонлари;- ма\сулдор \айвонлар;- куп йиллик усимликлар (дарахтлар);- бошкд асосий воситалар;- консервация кдпинган асосий воситалар.А^амияти буйича, яъни ишлаб чикдришдаги иштирокига кура,

асосий воситаларни, одатда, ишлаб чицариш ва ноишлаб чи^ариш а^амиитига эга булган турларга ажратиб урганилади.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 122: МОЛИЯВИЙ ХИСОБn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Сиз жуда \ам цизикдрли, шу билан бирга замонавий ама- лий

Хужалик ф аолиятида фойдаланиш даражасн буйича асосий воситаларни ^аракатдаги ва \аракатда булмаган турларга аж- ратиш мумкин.

Тааллуклиги нуцтаи назардан хужалик юритувчи субъект- нинг узига тегиш ли (яъни хусусий) булган ва ижарага олинган асосий воситаларга ажратилади.

Тармоцлар буйича эса, асосий воситалар саноат, кишлок хужалиги, курилиш, транспорт, савдо ва умумий овщатланиш, соглик,ни сацлаш ва \оказолар каби ик^исодиётнинг тармокдорига тегишли булган асосий воситаларга гуру\ланади.

2. Асосий воситаларни ба^олаш тартиби

Асосий воситаларни турри \исобга олиш фа^ат уларни ба\олаш нинг ягона тамойили булган шароитдагина амалга ош ирилиш и мумкин. Молиявий \исоботнинг хал^аро стан- дартлари (М Х Х С )га мувофик кийматнинг куйидаги тушунча- лари мавжуд:

- бошланрич к,иймати;- жорий киймати;- кол дик, к,иймати;- тугатиш киймати.Асосий воситаларни сотиб олиш, куриш, ишлаб чик^ариш

ёки хрлатини яхш илаш билан боглик турридан-турри харажат- ларни, жумладан, ундан мак;садли фойдаланиш учуй зарур ва урнатиш билан боглик, булган харажатларни уз ичига олади.

Бошлангич циймат — бу асосий воситаларни яратиш (куриш ва к,айта к^уриш) ёки сотиб олиш буйича ^а^икий амалга ош ирилган харажатлар к^иймати булиб, жумладан, туланган ва цайта крпланмайдиган соликуюр \амда йигамлар, шунингдек, таш иб келтириш, монтаж ^илиш , урнатиш ва ф ойдаланиш га топш ириш харажатлари ва активни тайёрла- ниши буйича фойдаланиш учун ишчи \олатга келтириш би­лан бевосита боглик, булган боип^а харажатларни уз ичига олади. Бош лангич к,иймат объектни корхонада эксплуатациям тушириш пайтида шаклланади. Асосий воситани корхонада булиб турган даври мобайнида фак,ат унинг бошлангич Кийматида \и со б га олинади.

М е\нат воситалари турли даврларда, турли м е\н ат унум- дорлиги дараж асида, хом ашё материалларининг ба\олари турлича булганда ва гурлича иш \ак,и даражаси шароитларида

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 123: МОЛИЯВИЙ ХИСОБn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Сиз жуда \ам цизикдрли, шу билан бирга замонавий ама- лий

ишлаб чикарилади. Ш унинг учун \ам , турли даврлорда ишлаб чикарилган асосий воситаларнинг бош лангич киймати со- лиш тириб булмайдиган ме^нат харажатларини акс эттиради. Бир турдаги асосий воситаларни ягона ба\оланиш ини амалга ошириш максадида вакти-вакти билан уларни кайта тиклаш Кийматларида кайта ба\оланиб борилади.

К,айта тиклаш киймати — бу асосий воситаларни \озирги вакт шароитида тпкрор ишлаб чикариш кийматидир. Асосий воситаларнинг бошлангич киймати инф ляция суръатини Хисобга олган \олда , маълум даврда кайта ба\оланади. К,айта ба\олаш Узбекистан Республикасида хукумат к^арорига муво- ф и к амалага оширилади. Кбайта ба\олаш натижасидан кейин- ги асосий воситалар киймати кайта тиклаш киймати деб ата- лади. Бундай кайта ба^олашлар мамлакатимизда 1925, 1945, 1960, 1972, 1992, 1995, 1997 ва 2001, 2003 йилларда утказилган. Кайта ба\олаш амалга ош ирилган фурсатдан бошлаб объектнинг кай та тиклаш ба\оси унинг бошлангич киймати \исобланади.

Жорий циймат — бу маълум санада амал килаётган бозор бахрлари буйича асосий воситаларнинг киймати ёки узаро манфаатдор томонлар уртасида активларни алмаштириш мум- кин булган суммадир.

Асосий воситалар ишлатилиши жараёнида эскиради ва бунинг окибатида эса, унинг бошлангич киймати камайиб боради. Асосий воситалар техник-иктисодий сифатларининг секин-аста йукотиб боришини пул куриниш ида ифодаланиши уларнинг эскириш и деб айтилади.

Колдик, циймат — асосий воситаларнинг бошлангич Киймати ёки жорий кийматидан тупланган эскириш сумма- сини айирмасидан кейинги х,исоботда акс этгириладиган кийматдир.

Тугатиш киймати — бу асосий воситаларнинг фойдапи хизмат килиш мулдати охирида, асосий воситаларни тугатишда пайдо буладиган кийматдан тахмин килинаётган чикиб кетиш харажат- ларларини айиргандан сунг кутилаётган кийматдир.

Асосий воситаларнинг ба\олаш тамойиллари мулкчилик шаклидан катъи назар барча корхоналар учун бир хилдир. Асосий воситаларнинг бошлангич кийматлари уларга кушимча куришлар, кушимча ж и \озлаш лар, реконструкция Килишлар ва кисман тугатишлар натижасида узгариши мум- кин.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 124: МОЛИЯВИЙ ХИСОБn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Сиз жуда \ам цизикдрли, шу билан бирга замонавий ама- лий

М улкчилик шаклидан к,атьи назар барча корхоналар бух- галтериясида асосий еоситаларни \исобга олиш уларнинг туркумланувчи турлари (натурал-буюм шакли) инвентар объ- ектлар буйича амалга оширилади.

Инвентар объект деганда — тугалланган курилма, буюм ёки ушбу объект учун белгиланган функцияни бажариш учун ке- ракли мосламалари билан буюмлар мажмуаси тушунилади.

Асосий воситаларни сак,ланишини назорат к,илиш максадида \а р бир инвентар объектга инвентар ракам берила- ди. Инвентар рак,амлар бир маротаба ишлатилади — у асосий восита корхонага келтирилган вак^тда берилади ва белги та- рик,асида объектда бошлангич хужжатларда к,айд килинади \амда объект корхонада булган давр мобайнида сакданиб ту- рилади. Асосий восита чикиб кетгандан кейин инвентар рак^ам бошк,а объектга берилмайди.

Асосий воситаларни келтирилиши «Асосий воситаларни кабул ^илиб олиш-тошиириш далолатномаси» оркапи расмийлаштирилади. Асосий воситаларни кубул килиб олиш-топшириш далолатномаси икки томонлама — объектни крбул килиб олувчи ва топширувчилар томонидан расмийлаштирилади. Объектни кабул килиб олиш буйича комиссия таркибига, одатда, корхонанинг бош механиги, асосий во­сита ишлатиладиган булим бошлиги ва ушбу объектни сак/тнишига жавоб берувчи — масъул шахслар киритилади.

Асосий воситаларни к^у л килиб олиш-топшириш далолат- номаси комиссиянинг барча аъюлари томонидан имзоланади. Шундан кейин корхона бухгалтерияси ушбу операция натижасида юза га келувчи \исобваракпар борланишини курсатиб, далолатно- мани бухгалтерия ёзувлари билан расмийлаштиради.

Бухгалтерия ёзувларида, одатда, асосий воситалар киймат куриниш ида акс эттирилади. Бинолар, инш ооглар, ускуналар, маш иналарнинг сотиб олиш киймагига ташиб келиш, монтаж килиш, урнатиш ва фойдшюнишга топш ириш билан боглик булган харажатлар киради.

Асосий воситаларни сотиб олиш ва фойдаланиш билан боглик булган харажатлар капитал куйилмалар шаклида ёки даромад олиш га тегишли харажатлар шаклида \исобга олина- ди. Хисобот даври тугагандан кейин \ам капитал куйил-малар манфаат келтириш и кугилади. Ш унинг учун бундай харажат­лар капнталлаш гирилади, улар активларни сотиб олиш деб

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 125: МОЛИЯВИЙ ХИСОБn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Сиз жуда \ам цизикдрли, шу билан бирга замонавий ама- лий

ишсифланади ва активнинг мос келалиган \исобварарининг дебети буйича \исобга олинади. Активнинг капиталлаш тирил- ган киймати жорий ва келгуси даврлар учун харажатлар деб эскириш (амортизация) орк^али тан олинади.

Сотиб олингандан кейин активни куллаш га топш ириш дан олдин фойдаланиш га тайёрлашда килинган барча харажатлар активнинг к^ийматига .^ш илади. Ускуналар урнатиш ва реконст­рукция кдлиш харажатлари, бинони замонавийлаштириш ва тар- кибий узгартиришлар, яъни сотиб олинган ёки фойдаланила- ётган активлар билан ту1:ридан-тугри боглик, ш унга ухшаш харажатлар активнинг бошланрич к,ийматининг кисми сифа- тида капиталлаштирилади.

Замонавийлаштириш ва^тидаги устама харажатлар, жум- ладан, сурурта тулови, соликутар, назорат идораларига туловлар, шунингдек, олдин фойдаланиш да булган активни таъмирлаш билан турридан-турри богланган ёрдамчи харажат­лар \ам капиталлаш тирилади. Бу харажатлар активнинг к,ийматини оширади ва корхона учун узок, муддатли манфаат- ларга олиб келади. Олинган активни таъмирлаш билан борлик, булган шунга ухшаш харажатлар капитализация к,илинмайди. Умуман активнинг умумий кутилаётган фойдалилигини оширмайдиган харажатлар капитализация цилинм айди. Maca- лан, асосий воситаларни урнатишда пайдо булган шикастла- ниш ларни таъмирлаш харажатлари капитализация к;илинмайди.

Корхонага асосий воситаларни бир неча йуллар билан ки- рим цилинади:

- пул маблаглари эвазига;- бошка субъектлардан х,адя сифатида;- кредит \исобига;- курилиш йули билан;- уз акцияларига алмаштириш орк,али;- бошк,а активларга алмашиш билан.Пул маблаглари эвазига асосий воситалар сотиб олиш.

Асосий воситаларни сотиб олиш кийматига, ю корида айтиб утилгандек, уларни сотиб олиш ба\оси , олиб келиш , урнатиш ва ишга тайёрлаш билан боглик барча харажатлар киради. Асосий воситалар пудрат усулида (яъни бошк,а таш килотлар ор^али) сотиб олинган булса, у бухгалтерия \исобида Куйидагича расмийлаштирилади:

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 126: МОЛИЯВИЙ ХИСОБn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Сиз жуда \ам цизикдрли, шу билан бирга замонавий ама- лий

1. Пудратчи (мол етказиб берувчи) дан асосий восита олинган вацтида. корхонани мол етказиб берувчи олдида мажбурияти вужудга келади, яъни:

Д т. А сосий воситаларни сотиб олиш (турлари буйича).Кт. М ол етказиб берувчи ва пудратчиларга туланадиган

\исобвараклар.«Асосий в о си та^ р н и сотиб олиш» х,исобварагининг дебет

айланмпси асосий воситаларни сотиб олиш, урнатиш ва мон­тажи билан богли*; булган барча харажатларни курсатади, кредит айланм аси эса, фойдаланиш га берилган асосий воси- талар к^ийматини акс эттиради.

1. М ол етказиб берувчилар ёки пудратчиларга пул т^ланганда:

Д т — Мол етказиб берувчилар ва пудратчиларга туланадиган ^исобварацлар;

Кт — Х,исоб-китоб \исобвараги.2. А сосий воситалар фойдаланиш га берилган вактида:Д т — А сосий воситалар (турлари буйича).Кт — А сосий воситаларни сотиб олиш (турлари буйича).Бошца субъектлардап ходя сифатида олинган асосий воси­

таларни к,иймати уни берувчи томон аник айтилиш и ёки эксперт йули билан аник^ланиши мумкин. Бундай йул билан олинган асосий воситалар, бир томондан, корхонанинг асо­сий воситаларини купайтирса, иккинчи томондан, унинг ху- сусий капитали \аж м ини оширади. Бундай операция бухгал­терия ^исобида цуйидагича акс эттирилади:

Д т - А сосий воситалар (турлари буйича);Кт - Т екинга олинган мулк.Агар бепул олинган мулк маълум муддат ишлатишда булиб,

уни бериш бошлангич к,иймати буйича амалга оширилган булса, у \о л д а бухгалтерия к^йидаги кушимча утказмани амалга ош ириш и лозим:

Д т - Т екинга олинган мулк;Кт - А сосий воситани эскириш и (турлари буйича).Кредит хисобига асосий воситалар сотиб олиш жараёнини

бухгалтерия \исобида акс эттириш \ам уларни навд пулга со ­тиб олиш (юк,оридаги учта утказма) жараёнига ухшаш \олда амалга ош ирилади. Фак,ат бу ерда кушимча иккита куйидаги утказмалар берилади, яъни:

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 127: МОЛИЯВИЙ ХИСОБn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Сиз жуда \ам цизикдрли, шу билан бирга замонавий ама- лий

!)Б ан к крелити олинган вак,тида:Д т - \и с о б -к и т о б \исобвараги;Кт - Банк кредити (узок; ёки к^иска муддатли).2) Банк кредитини к,айтарган вак,тда:Д т - Байк кредити (узок, ёки к,иск,а муддатли);Кт - \и с о б -к и то б раками.Албатта, кредитдан фойдаланган давр учун белгиланган

ф оиз ставкалари буйича кредит ф оизларини х,исоблаш ва тулаб бориш керак.

Курилиш йули билан асосий воситалар яратиш (бино, инш оот ва бошк,алар куриш) корхонанинг уз кучи билан амалга ош ирилиш и мумкин. Бундай курилиш пудрат усулида- ги курилиш деб айтилади. Куриш буйича лойи^алар билан бе- восита боглик; булган харажатлар ушбу актив таннархининг бир к,исми сифатида капиталлаштирилади. Бу харажатлар уз ичига моддий м е\н ат \ак,и ва устама харажатларни олади.

Баъзи бир умумий устама харажатлар \ам да курилиш вак,тида фоизлар буйича килинган харажатлар ушбу активлар таннархига киритилади. Курилиш объектига так,симланиши керак булган умумий устама харажатлар суммасини аник.лаш баъзан ^ийинчилик тугдиради, чунки так,симланиб активлар таннархига киритиладиган устама харажатларни аник^лаш баъзи \олларда тортишувли масала \ам \исобланади .

Бу борада айрим мугахассислар, уз кучлари билан курилган ак­тивлар буйича харажатларга фак,атгина ушбу объект билан иденти- фикацияланадиган устама харажатлар так^симланиши керак, деб \исоблайдилар. Бошк,алари эса, ишлаб чик,ариш ва устама хара- жатларининг бир к,исми фаолиятдаги шунга ухшаш объектлар ме- зонларига мувофик, уз кучлари билан кураётган объект таннархига олиб борилааи, деб \исоблайдилар.

Бир к,атор мутахассислар, умумий устама харажатларининг маълум бир к,исмини уз кучи билан амалга ошириладиган курилиш буйича лойих;аларга олиб бориш и м к о н и я т и н и н г

йукушги уз кучлари билан яратилган активлар к,ийматининг па- сайишига, ТМ З ва сотилган ма^сулот к;ийматининг ошишига олиб келади, деган фикрни билдирадилар. Бундан ташкрри, актив сотиб олинган булса, сотиб олиш нархи ш уб\асиз, сотувчи устама харажатларининг бир к,исмини акс этгириши лозим.

Курилиш буйича тупланган харажатлар одатда "Тугаллан- маган ишлаб чик,ариш" \исобвараги буйича акс эттирилади. Курилиш нинг тугашигача бино "Бино ва иншоотлар"

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 128: МОЛИЯВИЙ ХИСОБn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Сиз жуда \ам цизикдрли, шу билан бирга замонавий ама- лий

\исобварагида \и со бга олинмайди, чунки у \али ишчи \олатда эмас. К урилиш нинг тугаши ва фойдаланиш га топш ириш да актив "Б ино ва иншоотлар" ^исобварагига утказилади ва амортизациялаш га тегишли ^исобланади.

Д т — Б и но ва иншоотлар;Кт — Тугалланмаган ишлаб чикариш.

4. Асосий воситаларга эскириш хмсоблаш усуллари

М аълумки, асосий воситаларни ишлаб чикариш жараёни- да узок, муддат мобайнида ишлатилиши, уларни ана шу муд- дат мобайнида табиий кучлар таъсири остида жисмоний, ил- мий-техник тарак,киёт натижасида эса, маънавий эскириш ига олиб келади. Ш у нук.таи назардан, бухгалтерия тамойилларига мувофик, асосий воситаларнинг киймати уларни ана шу тах- мин килинаётган ишлатиш муддати мобайнида, улар фойда келтирадиган \и собот даври давомида тенг равишда таксимланиш и (*исобдан чи^арилиши) керак. Бу жараён эс- кириш деб аталади.

Асосий воситаларга эскириш \исоблаш нинг асосий вази- фаси — узок, муддатга фойдаланадиган моддий активлар Кийматини тахмин килинаётган хизмат муддати давомида Кулланиладиган тизимли ва рационал ёзувлар асосида так^симлашдир. Бу ерда куйидаги му\им \олатларга ало\ида эътибор бериш лозим:

- барча узок, фошшланиладиган активлар (ердан таш кари) чекланган иш латиш (хизмат) муддатига эга булиб, уларнинг киймати барча ишлатилиш муддати йиллари давомида хара- жатларга таксимланиш и керак. А кгивларнинг хизмат мудда- тини чекланганлигининг асосий сабаблари уларнинг ж исмо­ний ва маънавий эскиришидир. Асосий воситалар купинча жисмоний эскириш га улгурмасдан, маънавий эскириб цопали. Бухгалтерлар одатда, жисмоний ва маънавий эскириш уртасидаги ф аркни ажратмайдилар, чунки уларни асосий во­ситаларнинг фойдаланиш муддати кизи^тиради;

- бухгалтерия \исобпда кулланиладиган “эскириш ” ибо- расида ж исм оний эскириш берилган ва^т мобайнида объект- лар бозор к,ийматининг пасайишини эмас, балки асосий во­ситаларнинг кийматини уларнинг фойдали фаолияти вак;тида \исобдан чикариш деб тушунилади. Атама асосий воситалар-

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 129: МОЛИЯВИЙ ХИСОБn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Сиз жуда \ам цизикдрли, шу билан бирга замонавий ама- лий

нинг ^ийматини харажатларга доим ий равиш да олиб борили- ш ини акс эттириш учун ишлатилади;

- эскириш кийматни ба\олаш ж араёни \исобланмайди. Бухгалтерия ёзувлари таннархни анш уш ш тамойилларига му- вофик, олиб борилади ва шундай килиб, улар б а \о даражасини \исоблаш индикатори булиб хизмат кила олмайди. Агарда фойдали битим ва бозор конъю нктуросининг узига хослиги натижасида бино еки бошка активнинг ба\оси ошганда \ам , шунга карамай амортизация \исоблаш ни давом эттириш ке- рак, чунки бу ба^олашнинг эмас, балки аввалги килинган ха- ражатларни таксимлаш натижаси \исобланади.

Асосий воситаларнинг эскириш микдорини \исоблаш га бир катор омиллар таъсир курсатади. Булар асосий восита­ларнинг:

- бошлангич киймати;- крлдик, киймати (тугатиш киймати);- эскириш \исобланадиган киймати;- тахмин килинаётган фойдаланиш муддати.Асосий воситаларга эскириш ни \исоблаш турли усуллар

ёрдамида амалга оширилиши мумкин. С олик Кодексида асо­сий воситаларга эскириш \исоблаш н ин г бир текисда \исобдан чик^ариш усули тавсия килинган булса-да, амалиётда унинг бошка усулларини \ам куллаш мумкин. Халкаро ам али­ётда асосий воситаларга эскириш ^исоблашнинг куйидаги усуллари кулланилади:

1) бир текисда (чизшдпи) эскириш \исоблаш усули;2) бажарилган иш \ажмига муганосиб равишда эскиришни

хисоблаш (ишлаб ч и кдаш ) усули;3) тезлаштирилган эскиришни \исоблаш усуллари:камайиб борувчи колдик усули;кумулятив (сонлар йигиндиси ) усули.Асосий воситаларга эскириш \и соблаш н и н г юкоридаги

санаб утилган усуллари мазмуни билан батафсил таниш иб чикамиз.

/. Бир текисда (туьри чизии^и) эскиришни хрсоблаш усули.Бу усулда объект кийматининг эскириш хисобланаётган кисми харажат х,исобварак,ларига унинг хизмат килиш мудда­ти давомида бир текисда (маромда) утказиб борилади. Х,ар йил учун эскириш суммаси (А) эскириш \исобланадиган Киймат (объекгнинг бошлангич киймати (Б )дан унинг туга­тиш киймати (Т)ни чсгирилган кисм и)ни асосий восш алар-

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 130: МОЛИЯВИЙ ХИСОБn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Сиз жуда \ам цизикдрли, шу билан бирга замонавий ама- лий

нинг фойдали хизмат муддати (М )га булиш оркали ани^ланади, яъни:

Б - ТА = ..................

ММасалан, дастго^нинг бошланрич киймати 550.000 сум,

хизмат муддати беш йил, хизмат муддати охиридаги тугатиш киймати — 50.000 сум. Бу \олда \ар йиллик эскириш суммаси эскириш \исобланадиган кийматнинг 20 фоизни ташкил килади ёки турри чизикуш \исобдан чи^ариш усулига биноан 100000 сумни таш кил этади, яъни:

Бошлангич к,иймат (Б)-тугатиш киймати (Т) 550.000 - 50.000

А = -----------------------= —-------------------- =100.000 сумХизмат килиш муддати (М) 5

Ушбу дастго \га беш йил мобайнида эскириш \исоблаш ни куйидаги ишчи жадвал оркали курсатиш мумкин:

(сум \исобида)

Сана Бош лангич Кий мат

Йилликэскиришсуммаси

Ж амланганэскиришсуммаси

БалансКИймати

харид санаси 550.000 - 550.0001 йил охири 550.000 100.000 100.000 450.0002 Пил охири 550.000 100.000 200.000 350.0003 йил охири 550.000 100.000 300.000 250.0004 йил охири 550.000 100.000 400.000 150.0005 йил охири 550.000 100.000 500.000 50.000

Жадвал ёрдамида курсатилган эскириш \исоблаш даги асо- сий хусусиятларга тухталсак, уларни куйидаги учта \олатга ажратиш мумкин:

- биринчидаи, беш йил давомида эскириш суммаси \исоби бир хил;

- иккинчидан, жамгарилган эскириш суммаси бир меъёрда ортиб боради;

- учинчидан, баланс киймати крлдик ^ийматига етмагуни- ча бир меъёрда камайиб боради.

2. Бажарилгап ишлар %ажмига мутаносиб равишда эски­риш ^исоблаш усули. Баъзи объектларни эскириш и уларнинг

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 131: МОЛИЯВИЙ ХИСОБn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Сиз жуда \ам цизикдрли, шу билан бирга замонавий ама- лий

ишлатиш жадаллиги билан борлик \о л д а \исобга олинади. бунда объектнинг мавжудлик даври (вацти) эътиборга олин - майди. Бунда даставвал, иш (ма^сулот, хизмат) бирлигига турри келадиган эскириш суммаси (А) \исоблаб олинади. Уни х,исоблаш эскириш \исобланадиган циймат (объектнинг бош - лангич киймати (Б)дан унинг тугатиш киймати(Т)ни чеги- рилган к,исми)ни асосий воситоларнинг бажарган иши (иш лаб чицарилган ма^сулоти, курсатган хизмати) \аж ми (И )га булиш орцали аникланади, яъни:

Б - ТА = ................ ..

ИБажарилган иш бирлигига ту ф и келадиган эскириш сум­

маси \исоблаб олингач, уни бир йилда бажарадиган иш ^ажмига купайтириш йули билан асосий воситанинг йиллик эскириш суммаси аник^панади.

М асалан, баланс циймати 550.000 сум, тугатиш (цолдик;) циймати 50.000 сум булган дастго\нинг 5 йиллик хизмат муд- дати мобайнида умумий бажарадиган иш \аж м и 200.000 дона- ни таш кил цилади. \ а р бир дона \и соби га турри келадиган эскириш харажатлари суммаси куйидагича аникланади:

Бошланрич циймат (Б) - тугатиш киймати (Т) 550.0000 — 50.000

А - -.............. ............................= .....................- ...........- 2,5 сум бир донагаБажарилган иш х,ажми (И) 200.000

Агар дастго^ни хизмат муддатининг биринчи йили 50.000 дона, иккинчи йили 60.000 дона, учинчи йили 40.000 дона, туртинчи йили 30.000 дона ва беш инчи йили 20.000 дона ма\сулот ишлаб чикарса, у *олда, дастго\га \исобланган э с ­кириш куйидагича булади:

(сум цисобида)

Сана Бош лангич Кнймат у

Бажарилган иш \аж ми,

т/км

Й иллик эс ­кириш

суммаси

Жамланганэскиришсуммаси

БалансКиймати

харид санаси 550.000 - - - 550.0001 йил охири 550.000 50.000 125.000 125.000 425.0002 йил охнри 550.000 60.000 150.000 275.000 275.0003 йил охири 550.000 40.000 100.000 375.000 175.0004 йил охири 550.000 30.000 75.000 450.000 100.0005 йил охири 550.000 20.000 50.000 500.000 50.000

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 132: МОЛИЯВИЙ ХИСОБn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Сиз жуда \ам цизикдрли, шу билан бирга замонавий ама- лий

Жадвалда келтирилган \исоблардан куриниб турибдики, йил- лик эскириш суммаси ва бажарилган иш бирлиги уртасида тугри боЕгшкушк мавжуд. Жамгарилган эскириш \ар йили иш бирлиги хажмига богланган \олда, узгариб боради, баланс киймати эса йил сайин иш х,ажмига тугри муганосиб равишда колдик кийматга ет- магунча камайиб боради. Бу усулга мувофик, хрр бир объектни тах- мин килинаётган фойдали хизмат мулдатини аниклашда Кулланиладиган иш бирлиги маълум активларга мос келиши керак. Масалан, ишлаб чикарилган ма\сулот микдори аник бир ускунага мос келиши керак. Бунда объектдан фойдаланиш соатлари микдори бошка ускунага эскириш \исоблашда яхши курсаткич булиб хизмат келиш и мумкин. Бу усулни объектдан фойдали иш- латиш муддати ичида фондлар крйтими етарлича аникдаш мумкин булган \олларда куллаш маъкулдир.

3. Тезлаштирилган эскириш щюблаш усули: а) сонларнинг йигандоси буйича кийматни *дособдан чикдриш усули. Бу усул эскириш х^собланцдиган асосий воситанинг хизмат килиш йиллари суммаси оркали аникланади ва бу сумма \исоблаш коэффициентида махраж булиб хизмат цилади. Бу коэффициентнинг суръагида объектнинг хиз­мат муддати охиригача колган йиллар сони (тескари таргибда) т>ради. Бу усулла хдм, олдингиларга ухшаш, эскириш суммаси бошлантч кийматдан тупггиш (каддик,) киймати чегирилгандан крлган кисмидан >д1собланади.

М асалан, ю корида мисол тарикасида олинган дастго^нинг тахмин килинаётган фойдали хизмат муддати 5 йил булсин. У хрлда, дастго^ни иш латиш йиллари суммаси (кумулятив сон)- 15 йил булади:

1+2+3+4+5=15.

Д асго\нинг хизмат муддатининг \ар йилига тугри келади- ган эскириш суммаси улишини топиш учун хизмат муддатини охиригача булган йилларни (яъни тескари таргибда) кумуля­тив сонга булиб чикам из, яъни:

5/15, 4/15, 3/15, 2/15, 1/15.

Сунгра, \а р бир касрни эскириш \исобланадиган сумма (Б -Т ) га купайтириш оркали \ар йиллик амортизация сумма­си аникланади. Бу усулда амортизация ажратмалари суммаси жадвали куйидаги куриниш да булади:

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 133: МОЛИЯВИЙ ХИСОБn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Сиз жуда \ам цизикдрли, шу билан бирга замонавий ама- лий

(сум \исобида)

СанаБош лан-гичций мат

Йиллик эскириш суммаси

Ж ам лан­ган эск и ­риш сум­

маси

Баланск,иймати

харнд санаси 550.000 550.000

1 йил охири 550.000 (5/15х500000)=166.667 166.667 383.333

2 иил охири 550.000 (4/15x500.000)= 133.333 300.000 250.000

3 йил охири 550.000 (3/15x500.000)-100.000 400.000 150.000

4 йил охпри 550.000 (2/15x500.000)- 66.667 466.667 ХЗ.ЗЗЗ

5 йил охири 550.000 (1/15x500.000)= 33.333 500.000 50.000

Жадвалда келтирилган х,исоблардан куриниб турибдики, дастго\нинг хизмат муддатини дастлабки йилларида энг катта амортизация суммаси х,исобланмокда, кейинги йилларда эса, у йилма-йил камайиб бормокда, жамланган амортизация се- кин-аста ортиб боради, баланс циймати цолдик, цийматга етиб бормагунича \а р йили эскириш суммасига камайиб боради.

б) камайиб борувчи цолдиц усули. Асосий воситаларга эс ­кириш ^исоблаш нинг бу усули сонлар йигиндиси усули та- мойилларига асосланган. Камайиб борувчи крлдик; усулида \ар кандай катъий белгиланган эскириш меъёрини к^улланилиши мумкин булса-да, купинча тугри ч и з и ^ и усулда фойдапанган иормал эскириш меъёрга нисбатан икки карра купайтирилган меъёр к^лланилади. Ш унинг учун \ам , айрим \олларда бу усулни иккилангап меьёрларда камайиб борувчи цолдиц усули, деб \ам аташади.

Олдинги мисолда дастго^нинг фойдали хизмат мулдати 5 йилга тенг эди. Бир текисда эскириш \исоблаш усулида уртача йиллик эскириш меъёри 20 ф оиз (100%/5 йилга)ни ташкил килади. Камайиб борувчи к р л т к усулида \исобдан чикариш нинг иккиланган меъёрида эскириш меъёри 40 ф оиз (2х20%)га тенг булади. Кдйд килинган ушбу 40 фоиз \а р йил охирида баланс кийматига купайтирилади. Э скириш ни ^исоблашда тахмин килинаётган тугатиш киймати, охирги йилдагисидан ташцари \исобга олинмайди. Бу усулни ифода- ловчи жадвал пастда келтирилган:

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 134: МОЛИЯВИЙ ХИСОБn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Сиз жуда \ам цизикдрли, шу билан бирга замонавий ама- лий

Сана Б о ш лан ш чк;иймат

Й иллик эскириш суммаси

Ж амльнганэскиришсуммаси

Балансциймати

харид санаси 550.000 - 550.000I йил охири 550.000 (40%х550.000)=220.000 220.000 330.0002 йил охири 550.000 (40%х330.000)= 132.000 352.000 198.0003 йил охири 550.000 (40%х 198.000)= 79.200 431.200 118.8004 йил охири 550.000 <40%х118.800)= 47.520 478.720 712805 йил охири 550.000 (40% х.71.280)= 21.280* 500.000 50.000

Жадвалдан куриниб турганидек, амортизациянинг к,атъий меъёри доимо олдинги йилнинг баланс кийматига нисбатан ишлатилган. А мортизация суммаси (энг каттаси биринчи йилда) йилдан-йилга камаяди ва н и \оят , охирги йилдаги амортизация суммаси баланс кийматини крлдик, цийматигача камайтириш учун зарур булган сумма билан чекланган.

Охирги йилги эскириш суммаси асосий воситанинг 4- йилга баланс кийм ати ва хизмат муддати охирига колдик, к,иймати орасидаги фарк, суммасини таш кил цилади.

Асосий воситалар эскиришини \исоблаш буйича юкрридаги турт хил усулнинг кулланилиши замон талабидир. Бозор иктисодиёти шароитида корхоналар асосий воситалар эскириш ини тезлаш тирилган усул билан \исоблаб, уларнинг маънавий эски ри ш и ни н г олдини олиш и мумкин. Бундан ташк;ари, корхоналарда кучли ракрбатчилик шароитида доим \ам бир маромда ишлаш имкони булмаслиги мумкин. Бундай шароитда иш латилмаган асосий воситалар буйича эскиришни \исоблаш корхона харажатларининг асоссиз равишда ортиб кетишига олиб келади. Бозор иктисодиёти шароитидаги ана шундай \олатларни \исобга олган долда, корхоналар эскириш \исоблаш нинг 2-, 3-, 4-усулларидан фойдаланиш лари мум­кин. Бизнинг амалиётда анъанавий равишда бир маромда (чи- зик^ли) \исоблаш усулидан фойдаланилади. Бу усулнинг м о\ияти шундан иборатки, асосий воситаларнинг эскириши \ар ойда белгиланган амортизация нормаларига биноан \исобланади ва тегиш ли харажатлар таркибига киритилади.

Асосий воситалар эскириши уларнинг турлари буйича ало\ида ажратилган ^исобвараьутрда олиб борилади. Асосий воситаларнинг эскириш ини \исобга олувчи ^исобвараклар

Охирги йилги эскириш суммаси асосий воситанинг 4- йилги баланс ^иймати на хизмат муддати охирига кол д и к киймати орасидаги ф арк суммасини ташкил килади.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 135: МОЛИЯВИЙ ХИСОБn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Сиз жуда \ам цизикдрли, шу билан бирга замонавий ама- лий

«контрактив ^исобварак^ар» булиб, улардаги ёзувлар асосий воситалар цийматини камайтиради. Ушбу \исобварак, кредити буйича асосий воситаларнинг эскириш суммаси тупланади ва бу суммалар куйидаги бухгалтерия ёзувлари билан акс этти- рилади:

Д т - асосий, ёрдамчи, умумишлаб чикуриш, давр харажатлари .\исобваракгиари;

Кт - асосий воситаларнинг эскириш ^исобваракутри.Асосий воситалар ^исобдан чикарилаётганда эскириш

суммаси \ам \исобдан чи^арилади.

5. Асосий воситаларни ишчи х,олатда сацлаш харажатлари ва кейинги капитал цуйилмалар %исоби

Асосий воситалар сотиб олингандан сунг, уни сак/шш ва ишла- тиш билан боглик, бир кдгор харажатлар вужудга кела бошлайди. Масалан, таъмирлаш, ишлатиш, реконструкция ва жойларини ал- маштириш билан ботик, харажатлар шулар жумпасидандир. Бу ха- ражатларни \исобга олиш балансни турку мл аш ва кейинчалик эс­кириш буйича ажратмаларни х,исоблашда таъсир этади.

Юкррида айтиб утилгандек, харид кдпиб олинганида ба^оланган бошлангич к,ийматига асосий воситаларни \ацик;ий хизмат муддати ва унумдорлигининг юцорирок, даражада булиншни таъминловчи харажатлар капиталлаштирилади. Харид цилинганидан кейинги пайдо булган капиталлаштирилган хара­жатлар, фойдаланишнинг маълум бир давридан кейин ба\осизланади ва бу давр маълум бир активларнинг кугилаётган хизмат муддатидан к,иск,а булиши мумкин.

Асосий воситаларни фойдаланиш имкониятларини ва харид цилиб олинганида аник/таб олинган фойдаланиш даврини таъмим- лаш, минимал даражаааги сак^аб туриш ва таъмирлаи!лар буйича харажатларни амалга ошириб туришни такрзо кдиади. Бу харажат­лар фойдаланиш муддатини харид цилинганида белгиланганидан юкррирок, даражада узайтира олмайди, улар жорий \исобланади ва пайдо булган давр харажатлари моддасига киритилади.

Бахтсиз \одиса натижасида ш икастланган, сугурта килинган мулкни цайта тиклаш харажатлари зарарлар модда­сига киритилади. Бундай ш икастланиш ларни тиклаш , таби- ийки, инвентарни фойдаланиш муддатини бахтсиз \одисадан олдинги даражадан юкорироц даражага узайтирмайди. Агарда кайта таъмирлашдан сунг, ускунанинг хизмат ёки фойдала-

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 136: МОЛИЯВИЙ ХИСОБn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Сиз жуда \ам цизикдрли, шу билан бирга замонавий ама- лий

ниш муддати узайса, харажатлар фойдали ф аолият муддати узайиш ининг бутун даврига капиталлаштирилади.

Асосий воситалар сотиб олинганидан кейин уни са^лаб туриш учун харажатлар килинади. Бу харажатлар 4 асосий туркумга булинади:

1. Ишчи ^олатида сак^паб туриш ва жорий таъмирлаш.2. Яхшилаш.3. Кушимчалар киритиш.4. К,айта куриш ва тартибга солиш.1. Асосий воситаларни ишчи х,олатида сацлаб туриш ва

жорий таъмирлаш харажатлари. Ишчи \олатда сак^аб туриш харажатлари мойлаш, тозапаш, тартибга солиш, буяшдан иборат булиб, буларнинг \аммаси ускунани ишчи \олатида с а ^ а б туриш- нинг ажралмас к^сми \исобланади. Жорий таъмирлаш харажатла­ри э\гиёт к,исмлар сарфларининг, олдини олиш ва таъмирлаш иш- лари харажатларидан иборат. Бундай турдаги таъмирлашга зарури- ят тез-тез пайдо булади ва жилдий харажатларни талаб к,илади.

С ам аб туриш ва жорий таъмирлашларнинг харажатларини \исоблашда 2 усулдан фойдаланилади:

- Пайдо булиши буйича хисобга олиш усули — бу усул буйича харажатларни уларга зарурат пайдо булганда \исобга олиш ни ва харажатларни бутун давр давомида так,симлашни назарда тутади. Бирок; айрим вазиятларда \а р йиллик таъмир- лаш ва сакугаб туриш харажатлари бир вацтга ёки жуда киск,а вак.т оралигига турри келади. Бу усулдан фойдаланилганида ускунани сак^аб туриш учун бутун йиллик харажатларнинг синиш х,олати юз берган маълум бир ва^т оралигига тугри ке­лади.

- Тацсимлаш усули — бу усул харажатларнинг тахминий \аж м ига асосланиб, ундан фойдаланиш , жорий таъмирлаш мунтазам утказилиш характерга эга булган ва \аж м буйича а\ам иятли булганда тавсия килинади. Бу усулдан фойдала- нилганда ж орий йилда кутилаётган таъмирлаш учун тахмин к,илинаётган харажатларнинг умумий \аж м и ба^оланиб, вази- ятдан келиб чик^ан хрлда, ван;т ёки ишлаб чи^ариш \аж ми асосида та^сим ланади. Вак,т асосида так,симланганда \ар бир оралик, давр учун таъмирлаш ва сак^аб туриш харажатлари- нинг тенг булган суммаси аник^анади.

2. Асосий воситаларни яхшилаш (реконструкция цилиш) ха­ражатлари. Асосий воситаларни реконструкцияси деганда уларни махрулот иш лаб чик,аришни купайтирлш , ма\сулотлар

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 137: МОЛИЯВИЙ ХИСОБn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Сиз жуда \ам цизикдрли, шу билан бирга замонавий ама- лий

таннархини пасайтириш, ма\сулот сиф атини яхшилаш ва уларни хизмат муддатини узайтириш мак^садида амалга ош и- рилган асосий восигалар конструкииясига киритилган узгартиришлар тушунилади.

Реконструкция ускунанинг бош компонентини муглакр янги компонент билан алмаштириш жараёнини уз ичига олади. Маса- лан, эски тунука томни янгисига, оловга чидамли черепицага ал­маштириш, дастго^га янада кувватлирок, двигателни урнатиш. бинонинг электр тизимини анча яхшилаш. Маълумки, алмашти- ришлар асосий воситанинг олдинги стандарти ва шароиги буйича мос келадиган, лекин куввати \амда бошка сифат курсаткичлари буйича олдигисидан устунрок, булган ускунага ал- маштирилиши керак. Масалан, тракторнинг двигатели шунга ухшашига алмаштирилиши керакки, натижада у кейинчалик тракторни хизмат муддатини ёки кувватини (унумдорлигини) ошишига олиб келсин.

Реконструкция асосий воситаларнинг иш имкониятларини ошириш учун зарур булган маълум бир харажатларни талаб к^илади. Асосий воситаларни ишчи хрлатини сак^аб туриш харажатлари ре­конструкция эмас, балки таъмирлашга тааллук/шдир. Реконструк­ция харажатлари чик^им сифатида ба\оланади.

Куйидаги \олатлар асосий воситаларни реконструкция Килишга сабаб булади:

Мисол учун, ш ифр томнинг киймати 12.000.000 сум, эс- кириш даражаси 80 фоиз, киймати 6.000.000 булган янги зангламайдиган рух туникага алмаш тирилади. \о л ати н и ях­шилаш билан боглик, харажатларнинг тегиш ли харажатлар моддасига киритилиш и куйидагича расмийлаш тирилади:

Эски томни тааллу^и кисмини олиб ташлаш кийматининг \исоби:

Д т - эскириш суммаси(эски том, 12.000.000 ■ 80%) - 9.600.000;Дт - кайта к,уриш харажатлари - 2.400.000;Кт - бино (эски том) - 12.000.000.Бинонинг янгиланган к,исми (янги том) циймати бухгалтерия

ёзувларида куйидагича утказма билан расмийлаштирилади:Д т - бино (янги том) - 6.000.000;Кт - пул маблаЕшари - 6.000.000.Зарур асосий восита бошлангич кийм атининг эскириш и

\исобланм ай, колган цисмини ифодалайди. Демак, куриниб

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 138: МОЛИЯВИЙ ХИСОБn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Сиз жуда \ам цизикдрли, шу билан бирга замонавий ама- лий

турибдики, бу у г м цуллаш учун асосий воситанинг алмаш- тирилаётган эски компоментнинг ь;иймпти ва мос равишда \исобланган эскириш даражаси аник; ёки нисбатан аникдаш имконияти мавжуд булиши керак.

- Актив хцсобвармипипг ошиши. Активлар ,\исобварагининг ошиши тамойили эски активнинг ^иймати ва жамланган эскириш суммаси туфисидаги маълумотлар мавжуд булмаганда кулланилади. \о л ати н и яхшилаш харажатлари активлар \исобварагига дебетланади. Алмаштирилиши зарур булган бир ак­тивнинг циймати ва жамланган эскириш ^исобварагидан чикдрилиб юборилмайди, чунки унинг х.акик.ий цийматини \исоблаш мураккпб туюлади. Бу усулни куллашнинг натижаси булиб, умумий кийматнинг ва жамланган эскиришнинг оширилган бахрланиши \исобланади. Асосан, эски активнинг баланс киймати айрибошлаш вацтида нисбатан паст булади. Агарда компонентнинг эскириши уни айрибошлашга олиб келса, унда амортизация дара- жасини кайта куриб чикиш зарур.

3. Кушимчалар киритиш. Мавжуд асосий воситаларга кулланадиган узайтириш, ошириш ва кенгайтириш ишлари билан боглик, харажатлар асосий воситаларга кушимчалар киритиш ха­ражатлари деб тавсифланади. Мисол тарицасида, мавжуд бинога кушимча цанот ёки хонанинг кушилиб курилиши. Кушимчалар киритиш капитал харажатлар \исобланади ва асосий воситалар- нинг таннархига олиб борилади.

Маълумки, бир цатор корхоналар ишлаб чицариш бино ва ин- шоотларини атроф-мух*итнинг ифлослантирмаслик мак,садида мах- сус курилмалар билан жи^озлайдилар. Баъзи хрлларда бу курилмаларининг киймати атроф-му^итни ифлослантирувчи даст- го\лар к^ийматидан хрм купрок; булади. Бунлай хрлларда бу асбоб- лар киймати ало^ида капиталлаштирилади ва асосий воситаларга кушимчалар киритиш сифатида эскириш \исоблаб борилади.

4. Кайта урнатиш ва тартибга солиш. Маълумки, асосий во- ситаларнинг самарадорлигини ошириш учун кайта урнатиш, макрадида узгартириш ва кайта куриш и 1илари амалга оширилади. Агарда кайта куришдан олинадиган манфаат жорий \исобот даври- га тааллукли булса, у \олда, килинган ишлар киймати капитал ха­ражатлар таркибига киради. Бупдай харажатлар ало\ида актив, муддати узайтирилган бино ёки махсус бино сифатида капитач- лаштирилади. Бу харажатлар кайта куришдан фойда олиш бошлан- ган даврдан кейинги вакт давомида эскириш \исоблаб борилади.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 139: МОЛИЯВИЙ ХИСОБn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Сиз жуда \ам цизикдрли, шу билан бирга замонавий ама- лий

Кейипги капитал куйилмалар \ucoo6u. Агарда асосий воси- таларларга килинган капитал куйилмалар активнинг \олати ни бошлангич бах,оланган меъёрий курсаткичларидан юкорирок; даражада яхш илаб, келгусида ик,тисодий манфаатни ош иш ига олиб келиш эдтимоли мавжуд булса. у \олда, капитал Куйилмалар активнинг баланс кийматига кушилади (капита­лизация килинади). Яхшиланиши натижасида иктисодий манфаатдорликнинг ошишига олиб келувчи мисоллар булиб, Куйидагилар хизмат килади:

- асосий воситанинг фойдали хизмат муддатини узайти- риш билан бирга кувватини ош ириш максадида реконструк­ция килиш;

- асосий восита ёрдамида иш лаб чикарилаётган ма\сулотнинг сифатини тубдан яхш илаш максадида ушбу и ш ­лаб чикариш воситаси кисмларининг сифатини ош ириш ;

- асосий фаолиятнинг дастлаб ба^оланган харажатларини камайтириш га олиб келадиган янги иш лаб чикариш ж араён- ларини куллаш.

Бошка барча капитал куйилмалар, улар амалга ош ирилган даврда харажатлар сифатида тан олиниш и керак. М асалан, юкорида айтиб утганимиздек, асосий воситаларни таъмирлаш ёки техник хизмат курсатиш — уларни дастлабки ба\оланган ишчи \олатида ушлаб туриш ёки кбайта тиклаш учун амалга оширилади.

М аълумки, капитал харажатлар ёки капитал куйилмалардеб асосий воситаларни ва бошка узок, муддатда ф ойдалани- ладиган активларни сотиб олиш \ам д а яратиш билан боглик; булган харажатларга айтилади. Асосий воситаларни сотиб олишдан таш кари капитал куйилмалар уз ичига асосий воси- таларнинг усиши ва яхш иланишини \а м олади. Асосий воси- таларнинг усиши деганда, ишлаб чикариш кувватларининг жисмоний кенгайиш и тушунилади. М асалан. агарда бино кенгайтирилиб кушимча хоналар курилса ва кейинги йиллар- да бу кушимча хоналар куриш учун килинган харажатлардан даромад олиш кутилса, мазкур куш имча кУрилишга кетган ха­ражатлар “бин о” ^исобвараги дебетида акс эттирилади, яъни бино кийматига капиталлаштирилади.

Ускуналарни таъмирлаш ёки хизмат курсатиш, ёкилги со ­тиб олиш харажатлари, яъни корхона фаолияти учун зарур булган барча харажатлар нокапитал харажатларга ёки чикимга

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 140: МОЛИЯВИЙ ХИСОБn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Сиз жуда \ам цизикдрли, шу билан бирга замонавий ама- лий

киритилади, чунки улар ушбу \исобот даврида даромад олиш учун к,илинган харажатларни ифодалайди.

Бухгалтерия хисобида хужалик фаолияти натижаларини тугри акс эттириш нуктаи назаридан капитал куйилмалар ва харажатларни катъий ажратиш зарур. Капитал цуйилмалар — бу баланснинг актив кисмида акс эттирилган харажатлардир ва бухгалтерия ахборотлари нуктаи назаридан харажатлар \исобланм айди. Харажатлар эса — бу чик,им деб тан олинади ва таннархга ёки давр харажатларига олиб борилади \амда молиявий натижаларни аникутшла асос булиб хизмат кдпади. Одатдаги харажатларга жорий таъмирлаш, хизмат курсатиш, мойлаш , тозалаш , ^араб туриш туловлари, яъни ускунани ишчи \олатида уш лаб туриш учун зарур булган харажатлар киради.

Айрим \олларда асосий воситапар яратиш учун олинган карзлар буйича фоизлар улар кийматига капиталлаштирилади. Ма- салан, биноларни куриш учун олинган царзлар буйича хисобланган фоизлар баъзи \олларда улар кийматига капиталлаштирилади. Фо- изларни капиталлаштириш масаласи мураккаб ва кррама-карши булган муаммо булиб хисобланади. Шуни алохида таъкидпаш ло- зимки, монтаж килинмайдиган асосий воситаларни сотиб сшишда фойдаланилган к^рзлар буйича фоизлар капиталлаштирилмайди, чунки бундай актив тайинланиш шаклига эга булган холатдадир. Бундай холат билан боглик, фоизлар молиявий харажатларни ифо­далайди ва сотиб олинган асосий воситаларнинг ик^тисодий ман- фаатини ортишига олиб келмайди. Сотиб олинган активлар уларга кушимча харажатлар к^илинмай, шу захоти даромад келтирувчи ишга жалб цилинади ва уларни сотиб олиш учун ишлатилган маб- лаглар буйича фоизлар билан так^ослаш имкони булади.

Асосий воситаларни куриш жараёнида пайдо булган фоиз- ларни тулаш харажатлари эса, уларни ишга тайёрлаш учун за­рур булган харажатлар сифатида каралади. Чунки асосий во- сита уни ишига туш ириш ишлпри тугамагунича даромад кел- тира олмайди, ш унинг учун унинг яратилиш и жараёнида хисобланган ф оизларни капиталлаштириш зарур. Кейинчалик капиталлаш тирилган фоизлар доимий амортизация Хисобларининг бир кисми сифатида хисобдан чи^арилади.

Асосий воситани курилишига олинган карзлар буйича фо- из харажатлари капиталлаштирилганида ф оизлар буйича ха- ражатларнинг кам айиш и ва бино цийматининг ортиши амалга ошади. Олдинги олинган фоизлар буйича харажатлар тугал-

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 141: МОЛИЯВИЙ ХИСОБn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Сиз жуда \ам цизикдрли, шу билан бирга замонавий ама- лий

ланмаган курилишга капиталлаш тирилса, куйидаги бухгалте­рия угказмаси билаи расмийлаш тирилиши мумкин:

Д т - тугалланмаган курилиш;Кт - ф оизлар буйича харажатлар.Ф оиз куринишидаги харажатларни \исобга олиш ал о \и д а

мавзу сифатида куриб чикилади. Шу сабабли, бу ерда умумий \олатларгагнна тухталиб утдик холос.

Корхоналар одатда, активни харид килганидан кейинги вужулга келгаи барча харажатлар тугрисидаги маълумотларни очиб беради, бу маълумотлар молиявий \исоботларнинг ту- шуптириш хатларига киритилади.

5. Асосий воситаларни кейинчалик бах,олаш. М аълумки, асосий воситалар вакти-вакги билан \укумат карорларига му- иофик кайта ба\олаб турилади. Кбайта ба\олаш ларни амалга ошириш учун куйидаги умумий \олатларни билиш зарур:

- Кбайта ба\олаш \укумат карорига мувофик амалга ош и - рилади.

- Жамкарилган амортизация к^йта ба\олаш санасига ак- тивнинг бошлангич кийматини узгаришига мутаносиб равиш - да шундай тузатиш килиниш и керакки, натижада кайта ба\оланаётган сумма \акикий кийматга тенг булсин.

- Активларни сакпаш харажатларини кайта ба\олаш н а- тижаси сифатида ошиб кетганда, бундай ошиб кетиш опера- циялар тугрисидаги \исоботда даромад сифатида эмас, балки баланс \исоботида кайта ба\олаш натижасида вужудга келган Кушимча капитал сифатида \исобга олинади.

- Кбайта ба\олаш натижасида активларни сакпаш харажатла- ри камайганида; агарда кайта ба\олаш дан сунг кушимча киймат пайдо булмаса, камайиш молиявий натижалари тугрисидаги \исоботида харажатлар сифатида \исобга олинади.

6. Асосий воситаларнинг чициб кстишпи х,исобга олиш

Асосий воситаларнинг чициб кетиш и у ёки бу объект иш ла- шининг тухтатилиши ва уни \аракатдаги асосий воситалар тарки- бидан чикариб юборилишини билдиради. Асосий воситаларнинг чикиб кетиш и га куйидагилар сабаб булиши мумкин:

- ту гати ш;- сотиш;- алмаштириш;

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 142: МОЛИЯВИЙ ХИСОБn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Сиз жуда \ам цизикдрли, шу билан бирга замонавий ама- лий

- кайтариб олмаслик шарти билан бериш;- пай бадали куриниш ида бериш.Булардан ташцари, асосий воситаларнинг чик,иб кетишига та-

биий офат натижасида ёки халокат натижасида нобуд булиши, мо- лиялаштириладиган ижарага бериш ёки инвентаризация натижала- рида камомад тарик,асида аник/таниши окибатида чициб кетии!и Хам мумкин.

Асосий воситаларнинг чициб кетишини хужжагли расмий- лаштириш уларни чициб кетиш сабабларига боглик,. Уларни со- тиш, кайтариб олмаслик шарти билан (хадя сифатида) бериш ва молиялаштириладиган ижарага бериш «Асосий воситаларни топши- риш-цабул кдтоб олиш далолатномаси» оркдли расмийлаштирила- ди. Асосий воситаларнинг камомади эса, инвентаризация (йуклама) далолатномасида к,айд килинади. Асосий воситаларнинг эскириши, халокат ёки табиий офат натижасида чик^иб кетиши «Асосий воситаларнинг тугатилиши хасида далолатнома» оркдли расмийлаштирилади.

Асосий воситаларнинг чициб кетиш жараёни турлича вазият- ларда юз бериши мумкин. Юцорида айтиб утилганидек, корхона- нинг асосий воситаларининг хисобдан чикарилиши уларни ихтиё- рий (сотиш, алмаштириш) хисобдан ч и кдаш натижаси ёки маж­бурий (ёнж н, зилзила, сув тошкини каби табиий фаолокатлар ок,ибати) натижасидир. Асосий воситаларнинг мажбурий хисобдан чицарилиши корхона назоратидан ташк,арида булиб, у табиий офатлар окибатида юз беради. Шунингдек, асосий воситаларни мажбурий чик;иб кетишига давлатнинг уз мулкий хукук,идан фой- даланиш натижасида хужалик юритувчи субъектлар мулкини олиш (маълум бир шароитларда—давлат ахамиятидаги магистрал йуллар, каналлар, завод ёки фабрикалар курилиши сабабли экспроприация к,илиш) хУКУ^ини хам айтиш мумкин.

Асосий воситаларни хисобдан чикари тётганда, уни Хисобдан чицариладиган санагача булган даврга эскириш Хисобланиш и ва уни бошлангич к,ийматига мос равишда узгартиришлар к и р и т и ш зарур. Ш унингдек, асосий воситага тугри келадиган солицлар, сугурта харажатлари ва шунга ухшаш харажатлар, усиб борувчи якун билан чик;иб кетиш са- наси хисобланади. А ктивнинг чик,иб кетиш пайтига объект- нинг бошлангич циймати ва унинг хизмат муддатида Хисобланган эскириш суммаси тааллук,ли бухгалтерия Хисобвараьутридан хисобдан чикарилади.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 143: МОЛИЯВИЙ ХИСОБn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Сиз жуда \ам цизикдрли, шу билан бирга замонавий ама- лий

Асосий воситанинг баланс киймати ва унинг сотиш дан тушган туш умнинг фарк,и молиявий натижалар тугрисидаш \исоботда фойда ва зарар сифатида акс эттирилади. Агар ас о ­сий воситаларни \мсобдан чи^ариш \ак,идаги к,арор \и со бо т йилининг охиригп якинрок кабул килинган булса, у \о л д а , \исобдан чик,аришидаги зарарлар шу йилда \исобга олинади. Кутилаётган \исобдан чик^ариш харажатлари зарарларми ош и - ради ва тахмил килипаётган царзларни шу чаражатлар сумма- сида \исобга олиш заруратини тугдиралп.

Энди асосий воситаларнинг чик,иб кетишими к,айд килиш тар- гибини, яъни бухгалтерия \исобида расмийлаштириш тартибини \ар бир сабаб буйича ало\ида-ало\ида куриб чикрмиз.

1. Асосий воситаларни тугатилиши сабабли чик,иб кетишннн кайд цилиш. Маълумки, асосий воситалар кам \олларда тах- мин к^илинаётган хизмат муддати давомида ишлатилади. Агар- да асосий воситалар бу муддатдан кейин \ам фойдаланилса, унга эскириш \исобланмайди, унда баланс киймати ^олдик, кийматига тенг булади. Агарда тула эскирган активнинг к,олдик киймати нолга тенг булса, унда мулкни \исобдан чикариш пайтигача '«ки у ни реализация килгунга кадар б а ­ланс киймати нолга тенг булади. Асосий воситаларни чик,иб кетиш ини бир кичик мисол ёрдамида куриб чиодмиз.

Фараз килайлик, 19... йил 1 январда «Олтинкул» ОХЖ 550.000 сумга дастгох, харид к,илди ва 10 йиллик хизмат муддатидан келиб чиедан хрлда, у буйича эскириш \исоблаган, эскириш тугри чи- зик/ж (бир текисда эскиришини \исоблаш) усул буйича аникданган. 10 йил угганидан кейин цолдик, киймат 50.000 сумни ташкил к^илиши керак. 19... йил 1 январида бу дастго\нинг \исоби буйича крлдик, тааллукуш хисобварак^арда цуйидагича булган:

Ушбу д астго \ эскирганлиги туфайли фойдаланиш дан чик^арилган. Куриниб турибдики, чик^иб кетган ускунанинг чик^иб кетиш ва^тида баланс киймати 200.000 сумни таш кил к,илди. Баланс кийматига тенг булган асосий воситаларни чик,иб кетиш идан курилган зарар ускунани \исобдан чикариш вак;тида куйидагича акс эттирилиши керак:

Д асгго \ Д астго\нинг жамланган эскириши

550.000 350.000

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 144: МОЛИЯВИЙ ХИСОБn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Сиз жуда \ам цизикдрли, шу билан бирга замонавий ама- лий

Дт - У скунанинг жамланган амортизаиияси - 350.000;Д т - Ускунани \исобдан чикаришдан зарар - 200.000;Кт - Д астго \ - 550.000.Эслатма: БХ М С га кура, асосий воситалар ва бошца актив-

ларни \исобдан чицариш да вацтинчалик (транзит) \исобварак «Асосий воситаларнинг чикиб кетиши» \исобвараги оркали акс эттирилади.

Асосий воситаларнинг чикиб кетиши натижасида пайдо булган фойда ва зарарлар бошк^а даромад ва харажатлар син- гари молиявий натиж алар тугрисидаги \исобогида акс этти­рилади.

2. Асосий воситалар сотилиши сабабли чикиб кетишини цайд килиш. Асосий иоситаларни пулга сотиш ни акс эттирув- чи бухгалтерия утказмаларида юкоридагига ухшаш унинг бошлангич киймати \ам да жамланган эскириш суммаси курсатилади ва шу билан бирга уни сотиш натижасида олин- ган пул маблаги \а м акс эттирилади. М исолимиздаги даст- го \ни сотилиш ини бир нечта \олатларни куриб чикайлик:

Биринчи *олат _ сотиш бах;оси 200.000 сумни ташкил килади, бу колдик кийматига тенг ва шундай кдпиб фойда ёки зарар мавжуд эмас.

Д т - Пул маблаглари - 200.000;Д т - Ж амланган амортизация - 350.000;Кт - Д астго \ - 550.000.Иккинчи холат - асосий восита 150.000 сумга, яъни ба­

ланс кийматидан кам кийматда сотилди. Бу \олда, зарар50.000 сумни таш кил килади.

Д т - Пул маблаглари - 150.000;Д т - Ж амланган амортизация - 350.000;Дт - Хисобдан чикариш дан зарар - 50.000;Кт - Д астго \ - 550.000.Учинчи холат - асосий восита 280.000 сумга, яъни баланс

Кийматидан купрок, нархда сотилди. Бу \олатда, асосий воси- таларни сотиш дан олинган кушимча 80.000 сум фойда сифа- тида акс эттирилади.

Дт - Пул маблаглари - 280.000;Д т - Ж амланган амортизация - 350.000;Кт - Асосий воситани сотишдан олинган фойда - 80.000;Кт - Д астго \ - 550.000.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 145: МОЛИЯВИЙ ХИСОБn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Сиз жуда \ам цизикдрли, шу билан бирга замонавий ама- лий

3. Асосий воситаларпипг цайтариб олмаслик шарти билап бериш Нули орцали чициб кетиши. Корхоналар баъзан узларининг асосий воситаларини бошк,а таш килотларга \адя циладилар. Асосий воситаларни бундай \ад я килиш кейинги йилларда тез-тез учраб турибди. Ж умладан, йирик, ицтисодий жиматдан бакувват корхоналар институт ва университет- ларнинг укув хоналари \амда лабораторияларини жихозлаш учун бераётган ускуналари, ш ифохоналар, мактаблар ва цариялар уйига \ад я сифатида берилаётган ж и\озларни мисол келтириш мумкин. Булардан таш кари, бир корхона иккинчи корхонага ана шундай к^йтиб олмаслик ш арти билан берила­ётган асосий воситаларни ицтисодий кумак сифатида \ам \адя цилмокда.

Активларни бсрган корхона бу хрлда, берилган активларнинг бозор к^ийматига тенг булган харажатларни хисоблайдилар. Бозор киймати бериб юборилган активларнинг баланс кийматига эмас, балки туфироги, донорнинг олинмаган ик^гисодий самарадаи йукртишларига тенгдир.

Баланс ва бозор цийматининг айирмасига тенг булган фойда ёки зарар крйтармаслик шарти билан (текинга) бериб юборилган сифа­тида хисобга олинади. ..Факатгина цайтармаслик шарти билан бери- лиши б^йича сузсиз мажбурияг булгандагина харажатлар моддаси буйича хисоблаш амапга оширилади.

7. Асосий воситалар хацидаги маълумотларт цисоботларда акслптириш

Бухгалтерия \исобининг хал^аро ва миллий стандартлари талабларига кура, молиявий \исоботларда узок муддатли ак ­тивларнинг, шу жумладан, асосий воситаларнинг \ар бир синфига нисбатан куйидагиларни очиб бериш керак:

а) баланс к,ийматини аник/шшда фойдаланилаётган \исоблаш тамойиллари. Бир неча базалардан <}юйдаланилаётганда бу база учун баланс к^ймати хар бир тоифи буйича очиб берилиши зарур;

^ф ой далан илаётган амортизацияни \исоблаш усуллари;в) фойдали фаолият муддатлари ва кулланилаётган ам ор­

тизация мсъёрлари;гДисобот даврининг боши ва охиридаги баланс к,иймати

ва хисобланган амортизация суммаси;д) хисобот даврининг боши ва охирида куйидагиларни ифода-

ловчи асосий воситаларнинг баланс кийматини солиштириш:

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 146: МОЛИЯВИЙ ХИСОБn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Сиз жуда \ам цизикдрли, шу билан бирга замонавий ама- лий

- асосий воситаларнинг усиши;- чициб кетиш и;- ком панияларнинг бирлашиши ор^али сотиб олиш;- цайта ба\олаш натижасида вужудга келадиган купайиш

ёки камайиш;- баланс кийматини копланадиган кийматга етгунча

к,исман ^исобдан чик,ариш ва бундай \исобдан чикаришни ту- затув ёзуви билан расмийлаштириш \оллари;

- амортизация;- чет эл ком панияларининг молиявий \исоботини миллий

валютага утказиш да юзага келадиган валюта курсларининг соф тафовути;

- баланс ^ийматидаги бошк^а узгаришлар.Агарда активлар \исобот даври мобайнида кай та

ба\оланган булса, куйидаги маълумотларни очиб бериш зарур:а) активларни кбайта ба\олашда фойдаланилган асос;б) охирги ба\олаш утказилган сана;в) крйта ба^олашда фойдаланилган индексларнингтавсифи;г) агар активлар ба^олашга жалб килинмаган такдирда,

молиявий \исоботларга киритиладиган бир тоифадаги ак- тивларнинг баланс к,иймати;

д) ^исобот даври мобайнидаги ^згаришларни курсатувчи кбайта ба^олаш натижалари.

М олиявий \и собот шу билан бирга цуйидагиларни очиб бериши керак:

а) асосий воситаларга \амда мажбуриятларнинг таъминоти сифатида берилган асосий воситаларга булган мулкий \ укук чекланиш ларининг мавжудлиги ва ^ажми;

б) кУрилиш жараёнида асосий воситаларга килинган капи­тал куйилм аларининг суммаси;

в) асосий воситаларни харид килиш буйича шартнома мажбуриятларидаги суммаси.

9-М А В ЗУ . НО М О ДЦ И Й АКТИВЛАР *И С О БИ

1. Номоддий активларнииг мо^ияти ва турлари

Бухгалтерия \исобининг миллий стандартларида номоддий активларга куйидагича таъриф берилади: «Номоддий активлар— бу хужалик фаолиятида фойдаланиш ёки бошкариш учун хужалик субъекти томонидан назорат килинадиган, шунин-

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 147: МОЛИЯВИЙ ХИСОБn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Сиз жуда \ам цизикдрли, шу билан бирга замонавий ама- лий

гдек, узок; (бир йилдан ортик) муддат ишлатишга мулжалланган моддий-буюм шаклига эга булмаган мулк объ- ектларидир».1 Берилган таърифдан куриниб турибдики, но- моддий активлар бу:

- Корхонанинг мулкий объектидир - номоддий активларни аксарият кисми корхона томонидан сотиб олинади, уларга эгалик килади ва бухгалтерия балансида $з мулкининг бир кисми сифатида акс эттиради.

- Моддий (иатурал)-буюм шаклига эга эмас - номоддий активлар жисмоний куринишга эга эмасдирлар.

- Сотиш учун мулжалланмайди - номоддий активлар кбайта сотиш учун сотиб олинмайди, балки хужалик фаолиятида фойдаланиш , назорат килиш ва бошцариш учун сотиб олина­ди.

- Хужалик фаолиятида узок муддат фойдаланилади - одат- да, номоддий активлар таркибига корхона фаолиятида бир йилдан узок муддат фаолият курсатадиган (фойдаланилади - ган) ва шу давр мобайнида эгаларига хукук, ва устунликлар берадиган активлар киритилади.

Корхонанинг номоддий активларига куйидагилар кираои: патент- лар, лицензиялар, интелектуал мулк ва савдо белгилари, компьютер дасгурлари, муаллифлик хукуки, мижозлар руйхати, маркетинг ^кукпари, импорт квотапари, ташкилий харажатлар, ноу-хау, франчай­зинг ва гудвилл.

Патент — хуку^ий тан олинган ва руйхатдан утказилган мутлак \укук- Патент \укук»и узининг эгасига патентга таал- луцди булган буюмни, жараённи ёки ф аолиятни фойдаланиш , ишлаб чикариш , сотиш ва назорат килиш хУКУКИни беради. Бунда четдан бошкп шахслар бевосита аралаш а олмайди. П а­тент хукУКи каш фиётнинг таркибини химоя килади ва у бел- гиланган тартибда руйхатга олинган булиш и керак. Патент хукуки билан х,имояланадиган объектларни иш латиш нинг асосий куриниш и — бу \укукни лицензия ш артномаси асо- сида бериш ва объектни корхона н и зо м (устав) капиталига улуш сифатида кушишдир.

Ер ва табиий ресурслардан фойдаланиш эот^уки — ер май- донлари, табиий ресурсларни к&зиб олиш майдонлари ва уш-

1 Н СБУ Республики Узбекистан, Таш кент, М ин. Ф ин Рун, НАБиА РУз 2002 г.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 148: МОЛИЯВИЙ ХИСОБn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Сиз жуда \ам цизикдрли, шу билан бирга замонавий ама- лий

бу майдонлар \акидаги геологик \ам да бошк^а ахборотларга эгалик килиш ^укукидир.

"Ноу-хау" — техник ташкил кдлиш , хизмат курсатиш ва тижорат хусусиятига эга ахборот булиб, у бошка шахсларга номаълумлиги сабабли, ^а^иций ёки потенциал тижорат Кийматига эга булади. Крнуний асосларга кура, ахборотларга эриш иб булмайди ва бу ахборотга эга булган шахе унинг сир- лилигини таъминлаш га масъулдир.

Саноат мулклари бош^а объектлардан фаркли равишда "ноу-хау” руйхатига олинмайди. "Ноу-хау"ни топшириш \ак,идаги ш артном а асосида, ”ноу-хау"нинг узи топш ирилади, уни иш латиш \укуки эмас. "Ноу-хау"ни топшириш шартно- масининг мажбурий элементлари: объектнинг \ам м а хусуси- ятлари тавсиф и, уни сир сак^аш билан боглик, тартиблар ва "ноу-хау"нинг уни амалиётга куллашдаги \амкорлиги.

Саноат намуналарини руйхатдан утказиш — бу ишлаб чикарилган бую мнинг шакли, намунаси ёки безакларига нис- батан берилган патентга ухшашдир. Саноат намунасини руйхатдан утказиш да ташки куриниш \и м о я воситасининг ва- зифасини баж арса, патент хизмат курсатишни >;имоя кила олади. М асалан, компания терминалининг янги дизайнни руйхатдан утказиш билан ^имояланади. Компьютер эса, па­тент билан \им ояланади . Саноат намунасининг патентга эга булиши зарурлиги унинг узига хослиги ва саноатда кулланила олиш лигидир. С аноат намунасига патент 10 йилга берилади ва яна 5 йил муддатга узайтирилиши мумкин.

Патент ^укуки билан \имояланадиган объектлар ишлати^ лиш ининг асосий куриниши - бу ^укукларнинг лицензияли ш артномалар асосида амал килиши ва объектнинг корхона низом (устав) капиталига улуш сифатида кушилишидир. Л и ­цензияли ш артном а олди-сотди ёки ижара шартномаларидан ф арк цилади. Чунки патент эгаси лицензияли шартнома оркали каш ф иётнинг узини эмас, балки унинг ишлатиш >^кукини берди. Патент эгаси кашфиётни ишлатиш ^укукини учинчи шахсларнинг кенг даврасига топш ириш и ва узи \ам каш ф иётни ишлатиши мумкин.

Муаллифлик хукуки — бу муаллифларга адабиёт, муси^а, тас- вирий санъат ва бошка яратилган асарлар учун крнун й^ли билан берилган ^имоя шаклидир. Муаллифлик хукуки эгаларига берила- диган хукук^ар — уз ишларини чоп этгириш, кбайта босиш ва купайтириш, сотиш ва нусхалариии таксимлаш, уз асарларини иж-

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 149: МОЛИЯВИЙ ХИСОБn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Сиз жуда \ам цизикдрли, шу билан бирга замонавий ама- лий

ро этиш хамда ёздириш хукук/трини бераои. Муаллифлик ХУКУ̂ И билан тартибга солинадиган объектлпрга компьютерлар учун дас- турлар, маълумотлар базаси ва шунингдек, илм-фан, адабиёг, санъат асарлари мисол була олади.

Савдо маркалари ва товар белгиси. Савдо маркалари (ма- салан, Нестле, Адидас) ёки савло намуналари (Кока-кола) компаниялар томонидан ма\сулот ёки хизмат учун берилган номлар ёки идентификацияни аникловчи бош ка рамзлар улар эгалик килиш ни асосли равишда олиб бориш учун руйхатдан утказилиши мумкин. Руйхатдан утказилган савдо маркалари ва савдо намуналарини кейинги йилларга х,ам муддатни узай- тириш йули билан хизмат муддатини янгилаб туриш мумкин. Бу \олда, номлар, рамзлар ёки ма\сулот идентификациясини белгиловчи бош ка рамзлар хукУКИЙ \исобланади .

Франчайзинг — маълум бир ф ормула, технология ёки ташки куриниш ини куллаш буйича узига хос хукУК- Ф ранчай­зинг (масалан, кабел телевиденияси ком панияси) одагда, хукумат органлари томонидан давлат мулкидан фойдаланиш ХУкукига эгалик килиш ёки коммунал хизмат курсатиш (элек­тромонтаж) учун ва хужалик субъектлари томонидан ан и к бир ишлар *амда аник хизматлардан ф ой-даланиш хуку^и билан эгалик килиш учун такдим этилади. Ф ранчайзинг тугрисидаги х[ар бир контракт унинг амалда булиш даврини , шунингдек, франчайзер (фойдаланиш хукукига имкон берувчи субъ- ект)нинг \ам да франчайзи (бу имтиёзни олувчи субъект)нинг ХУКУК ва мажбуриятлари ан и к белгилаб берилади.

Компьютер дастурий таъминоги — бу корхонанинг ишлаб чикариш, маъмурий фаолиятида иш латиш ёки ижарага бериш учун мулжалланган \амда келгусида иктисодий манфаатлар келтирадиган компьютерларда махсус операиияларни (бухгал­терия \исоби , иктисодий та\пил ва шунга ухшашларни) бажа- ришга мулжалланган корхонани узида яратилган ёкисотиб олинган дастурлардир.

Ташкилий харажатлар - бу ф аолиятни таш кил килишга кетган харажатлардир. Таш килий хараж атларнинг баъзилари тугридан-тугри капитализацияланади. Бундай харажатларга мисол тарикасида хукУ^ий масалалар ва бухгалтерия буйича, девон товарлари учун килинган харажатларни келтириш мум­кин. Таш килий харажатларни капитализация килиш нинг са- баби, улар келгусида даромад келтиради. Барча харажатларни биринчи йилда \исобдан чикариш харажатлар ва даромадлар-

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 150: МОЛИЯВИЙ ХИСОБn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Сиз жуда \ам цизикдрли, шу билан бирга замонавий ама- лий

нинг мувоф икпик тамойилига путур етказади. Ш унинг учун таш килий харажатлар, одатла, эркин танлаб олинган киска давр ичида ам ортизация килинади.

Гудвилл - ноаник номоддий актив \исобланади. Хисобга олиш макрадида гудвилл - компаниянинг сотиб олинган \ак,икий ба^оси билан идентификацияланадиган соф активларнинг бозордаги ба\оси уртасидаги фаркдир. У энг куп таркдлган ва мух^м номод­дий актив ^исобланади. Гудвилл компаниянинг ижобий тавсифла- ридан келиб чицадиган киймат булиб, компаниянинг аник актив- ларидан кугилаётган даромадларнинг кушимча равишда купайтиришга хизмат килади. Компаниянинг узи томонидан юзага келтирилган гудвилл актив сифатида акс этгирилмайди. Чунки бу компания сотиб олинаётганда сотиб олиш бахрси ва компания ак- тивларининг х^кикий ба^оси уртасидаги фарк сифатида юзага чикали. Гудвилл асосан компаниянинг оддий курсаткичларидан юкори булган молиявий курсаткичларининг гахмин килинаётган кийматини акс этгиради. Бу тахминлар компания ёки унинг опе- рацион му^итига алокддор булган номоддий ижобий тавсифпар ёки омиллар бундай даромддлар олишга ишонч тугдиради. Улар компаниялар учун уртачадан юкори булади.

Ю кори даражадаги ра\бар жамоаси, сотиш жараёнини аъло дараж ада таш кил килиниши, ута самарали реклама, иш- лаб чикиш даги махфий жараён, мутлак даражада яхши м е\нат муносабатлари, юкори ишонч рейтинги, ходимларни тайёр- лаш нинг илгор дастури ва \оказолар гудвиллни юзага келти- рувчи сабаблар булиб \исобланади.

Салбий гудвилл — сотиб олинган соф активларнинг \акконий кийм ати корхонанинг харид кийматидан юкори булса, пайдо буладиган ф арк сифатида намоён булади. Бу со­тиб олаётган корхона учун кулай хариддир. Бундай \олларда моддий активлар кийматлари шу даражага камайтирилиши лозимки, бунда салбий гудвиллга урин колмаслиги керак.

Юкорида куриб чикилган номоддий активларнинг айримлари, алмаштиришга тегишли номоддий активлар булиб, улар фирманинг бошка активларидан ало^ида идентификациялаштириладиган ва ало\ида сотилиши мумкин Масалан, патентлар, муаллифлик ^укукпари, франчайзинг ва савдо маркалари. Улар сотиб олинган ёки фирма ичида ишлаб чикарилган булиши мумкин.

Номоддий активларнинг бошка бир турлари эса, алмашти­ришга тегиш ли булмаган идентификацияланадиган номоддий активлар булиб, улар фирманинг бош ка активлари билан бир-

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 151: МОЛИЯВИЙ ХИСОБn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Сиз жуда \ам цизикдрли, шу билан бирга замонавий ама- лий

га ёки ало^ида идентификацияланиш и м ум кин, лекин улар ало\ида сотилиши мумкин эмас. А лмаш тириш га тегишли булмаган номоддий активларга гудвилл, таш килий харажатлар кабиларни мисол келтириш мумкин.

2, Номоддий активларни сотиб олиш ва уларни ба^олаш

Корхоналар номоддий активларни бир неча йуллар билан олишлари мумкин: сотиб олиш, узида яратиш , таъсисчилар томонидан корхона низом капиталига улуш сифатида Кушиши, бошк,а корхоналар к,айтиб олм аслик шарти билан бекорга (бегараз) берилиши ва бошк;алар.

Номоддий активларни сотиб олиниш и бухгалтерия х,исобида худди асосий воситаларни сотиб олиш ни акс этти- риш дек к^рсатилади. Сотиб олишда номоддий активларнинг узига хос хусусиятлари эътиборга олинади. Номоддий актив­ларни сотиб олиш да унинг ^ийматини аник^аш асосий муам- мо б^либ \исобланади. Бу циймат таркибига номоддий актив- ни сотиб олиш (кушилган киймат солигини \а м ^исобга олган \олда), сугурталаш, келтириш, шунингдек, урнатиш ва ишчи \олатга келтириш харажатлари асосида ш акллантирилади. Демак, номоддий активларни сотиб олиш да харид усулидан фойдаланилади ва \исобда у асосий воситалардагидек акс эт- тирилади.

Шундай к,илиб, номоддий активларнинг сотиб олиш киймати — жами т^ловлар умумий сум м асининг кийматидир ёки олинган активларнинг жорий бозор кийматидир (к,айси бирини аникрок, \исоблаш мумкин булса).

Капитал куйилмалар амалга ош ирилаётганда ва моддий активлар кабул килинганида уларнинг харажатларини ^исобга олиш ^исобваракпарида ушбу мак^садларда олинган кредит ва бошк^ кзрзлар буйича фоизлар *ам акс этади. Л екин номод­дий активлар \исобга олингандан кейин туланган фоизлЪр номоддий активларнинг бошлангич ба\оси га кушилмайди.

Номоддий активлар таъсисчилар томонидан корхона н и ­зом капиталига улуш сифатида куш илганда бошлангич ба\о томонлар келишувига асосан белгиланади ва худди шу ба\о таъсис \ужжатларида намоён булади. Ш у бахрда улар \исобга олинишлари шарт.

Номоддий активлар бегараз йуллар билан корхонага келиб тушганда (данлат субсидиялари сифатида) уларнинг ба\оланиши

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 152: МОЛИЯВИЙ ХИСОБn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Сиз жуда \ам цизикдрли, шу билан бирга замонавий ама- лий

экспертларни жалб этиш йули билан амалга оширилади. Бунда ал- батга, тегишли хужжатлар такаим этилиши керак.

Урни келганда шуни ало\ида таъкидлаб утиш керакки. фойдага соли к \исобланаётганда, соликка тортиладиган сум- мага субсидия суммаси киритилмайди. Ш унингдек, бегараз Кабул килинган номоддий активлар \исобида К.К.С ало\ида курсатилмайди ва у кабул килувчи учун ишлаб чикариш ха- ражатлари сиф атида амортизация таркибида акс этади. Н о­моддий активлар бегараз берилаётганда уни берувчи К,КС туловчиси булади.

Номоддий актив сотилаётган булса, унинг колаик киймати ва сотиш бахрси фаркидан келиб чикиб \исобланади. Агар бегараз бе- рилаётган номоддий активга тулик амортизация х^собланган булса, келишилган ба\одан КХС ^исобланади. Агар бегараз берилаётган номоддий активга тулик амортизация хисобланган булса, келишил­ган бахддан КК.С \исобланади.

Ш унингдек, номоддий активлар корхона низом капитали- га киритилаётганда ишлаб чикариш, хизмат курсатиш ва со­тиш жараёни содир булмайди. Шу туфайли, ушбу \олатда К.КС \исоблаш содир булмайди. Корхона низом (устав) капи- талига номоддий активлар киритилган пайтда бу инвестиция \исобланади. Ш унинг учун унга КК.С туланмайди. Ф акатгина номоддий активни кабул килган корхона уни согганда ундан ККС олиниш и мумкин.

Агар номоддий активлар хужалик юритувчи субъект томо- нидан юзага келтирилаётган ва унга кетаётган харажатни \исоблаш мумкин булса, унда номоддий активлар \аки ки й таннархи буйича акс эттирилади. Номоддий активларнинг кийматини аникпаш мумкин булмаса, у ало\ида тарзда актив сифатида курсатилмайди.

Номоддий активларни ба\олаш куйидагича амалга ош ири- лайи:

- бош к« корхона низом (устав) капиталига номоддий ак ­тивлар билан киримшартномали нархда ба\оланади (бозор нархида);

- туловли сотиб олиш — сотиб олиш га кетган \акикий харажатлар буйича;

- эксперт йули билан — кайтариб бермаслик шарти билан олинган номоддий активлар эксперт йули билан белгиланган к^ийматда.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 153: МОЛИЯВИЙ ХИСОБn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Сиз жуда \ам цизикдрли, шу билан бирга замонавий ама- лий

Номоддий активларни сотиб олишни бухгалтерия ёзувларида акс этгириш юкррида айтиб утилганидек, бошца активларни. хусусан, асосий воситаларни сотиб олиш каби акс эттирилади. Шунинг учун *ам биз номоддий активларни барча йунапишлар буйича сотиб олиш тартибига батафсил гухталмасдан, фацат накд пулга сотиб олиш жараёнини бухгалтерия ёзувларида акс этгириш тартибини курсатиш билангина чегараландик. Номоддий активлар накд пулга (пул утказиш йули билан) сотиб олинганда цуйидаги бухгалтерия угказмалари берилади:

/. Мол етказиб берувчи ва пудратчилардан номоддий актив­лар сотиб олинган вацтида, корхонани мол етказиб берувчилар олдида мажбурияти вужудга келади, яьни:

Дт - Номоддий активларни сотиб олиш (турлари буйича);Кт - Мол етказиб берувчи ва пудратчиларга туланадиган

\исобварак-«Номоддий активларни сотиб олиш» \исобварагининг де­

бет айланмаси номоддий активларни сотиб олиш , урнатиш ва монтажи билан боглиц булган барча харажатларни курсатади, кредит айланмаси эса фойдаланишга берилган номоддий ак­тивлар цийматини акс эттиради.

2. Мол етказиб берувчтар ва тдратчшшрга пул туланганда:Дт - Мол етказиб берувчилар ва пудратчиларга туланадиган

х1исобваракгпар;Кт - Х исоб-китоб \исобвараги.3. Номоддий активларни фойдаланишга берилган вацтда:Д т - Номоддий активлар (турлари буйича);Кт - Номоддий активларни сотиб олиш (турлари буйича).Баъзи \олларда номоддий активлар таъсисчилар томонидан

корхона низом капиталига улушлар сифатида \ам к^йилиши мумкин:

Д т - Номоддий активлар ^исоб-китоб вараги;К т- Низом капиталига бадаллар буйича таъсисчиларнипг кррзи.Бу ерда, иккала актив \исобвараку!арни утказмада ишти-

рок этишига сабаб, «Корхона Низоми» тасдик/ш нган ва^тида низом капитали \аж мига таъсисчилар к,арз цилиб, куйидаги утказма берилганлиги \аммамизга маълум, яъни:

Д т - Низом капиталига бадаллар буйича таъсисчиларнинг царзи;

Кт - Низом капитали х,исоб разами.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 154: МОЛИЯВИЙ ХИСОБn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Сиз жуда \ам цизикдрли, шу билан бирга замонавий ама- лий

Н омоддий активларнинг бухгалтерия \исоби ер, бино, ж и\озлар каби моддий активларга цулланиладиган айнам бир хил тамойил ва жараёнларни уз ичига олади. Бу тамойиллар куйидагилардан иборат:

- харид килиб олишда таннарх тамойилини куллаш;- фойдаланиш даврида мувофикушк тамойилини цуллаш;- \исобдан чи^арилаетганда даромадни эътироф этиш.Номоддий активлар харид кдпиб олинишида таннарх тамойи­

лини кулланилиши \исобда уларнинг таннархини ту при аник^аш имконини беради. Шунингдек, таннархнинг таркибига асоссиз ха- ражатлар киритилишининг олдини олади.

Н омоддий активларни \исобга олиш да улар асосий турлар буйича 1̂ уйидаги rypy)yiapra ажратилади:

- патентлар, лицензиялар ва «ноу-хау»;- савдо маркалари, товар белгилари ва саноат намуналари;- дастурий таъминот;- ер ва табиий ресурслардан фойдаланиш \укУМ аРи;- таш килий харажатлар;- ф ранчайз;- муаллиф лик \ук,уки;- гудвилл;- бошк^а номоддий активлар.Номоддий активнинг фойдаланиш муддати давомида у буйича

к,илинаётган харажатлар ва олинаётган даромадлар уз ва^тида му- вофикушк тамойилига асосан \исобга олиниши керак.

Номоддий актив \исобдан чик,арилаётганда у буйича оли­наётган ф ойда ёки зарар эътироф этилиш и керак. Олинадиган фойда ёки зарар ^исобдан чик;ариш матижасида келиб тушган пул маблари билан номоддий активнинг баланс киймати уртасидаги ф аркдан иборат.

4. Номоддий активларга амортизация х,исоблаш тартиби

Бухгалтерия \исобининг миллим стандартларида курсатилганидек, номоддий активларнинг к^ймати унинг хизмат муддати мобайнида, бирок; хужалик юритувчи субъектнинг фаоли- ят курсатиш муддатидан куп булмаган муддат мобайнида мунтазам равишда ^исобдан чик^арилиб бориши керак. Бу жараён номоддий

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 155: МОЛИЯВИЙ ХИСОБn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Сиз жуда \ам цизикдрли, шу билан бирга замонавий ама- лий

активларнинг амортизацияси деб аталади. Номоддий актиининг тахмин цилинаётган хизмат этиш муддати ноаник, булса, унга амортизация 5 йил давомида хисобланади.

Хизмат к,илиш муддатининг узгариши номоддий активлар \исобига таъсир кдпади. Агар хизмат муддати узайтирилган булса, амортизация цилинмаган киймат колган давр давомида амортизация цилинади.

Номоддий активларга амортизация \исоблаш турли усул- лар ёрдамида амалга ош ирилиш и мумкин. Уларга к^уйидагилар киради: бир текисда (тугри чизикуш), камайиб борувчи цолдик усули ва ишлаб чицариш (бажарилган иш \аж м ига мутаносиб равишда) усули. Биз олдинги мавзуда асо- сий воситаларга эскириш \исоблаш усулларига батафсил тухталиб утганлигимиз ва бу усуллар номоддий активларга амортизация \исоблаш да \ам ф арк цилмаганлиги сабабли, к,айта куриб чик^ишни мацсадга мувофик, деб топмадик.

Шуни апо\ида таъкидлаш керакки, амортизация \исоблаш усу- лини танлашда, албатга, номоддий активнинг истеъмол хусусияти- ни \исобга олиш ва даврлар мобайнида имкони борича бир хил усулдан фойдаланиш маън^л. Номоддий активларга амортизация \исоблаш учун купрок, бир текисда \исобдан чикариш усули тавсия к,илинади. Агар борди-ю, амортизация ^исоблаш усули узгарадиган булса, у \олда, жорий давр ва \исобланган амортизация учун таал- лук/ш тузатишлар цилиш лозим.

Номоддий активлар орасида «гудвилл» амортизация \исоблаш нинг узига хослиги билан ажраб туради. Гудвиллни аста-секинлик билан емирилиш ини х,исобга олган \олда, фойдали хизмат курсатиш муддати давомида ундан иктисодий самара олиш даврида амортизация цилиниш и лозим. Аморти­зация даромадлар ва харажатларни оцилона тарзда мос туш и- шига олиб келади, деб \исобланади. Афсуски, гудвиллнинг хизмат к,илиш муддатини \исоблаш анча мушкул ^олатдир. Ш унинг учун гудвиллни 20 йил муддат ичида амортизация кдпиш тавсия этилади.

Номоддий активлар амортизацияси ^исоби "Номоддий активлар амортизацияси \исоби \исобварак,пари"да олиб бо- рилади. Асосий воситаларга эскириш \исобланиш и сингари номоддий активларга \ам эскириш ни ^исоблаш активлар иш - га туширилган ойдан кейинги ойнинг 1 кунидан бошланади ва активлар \исобдан чикарилган ойдан кейинги ойнинг I кунидан бошлаб амортизация \исобланиш и тухтатилади. Ш у-

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 156: МОЛИЯВИЙ ХИСОБn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Сиз жуда \ам цизикдрли, шу билан бирга замонавий ама- лий

нингдек, \исобдан чицарилган номоддий активлар буйича амортизация \исобланм айди.

Номоддий активларга амортизация \исобланганда куйидаги бухгалтерия утказмалари берилади:

Д т - Асосий ишлаб чик,ариш (ёки бошка тегишли Хисобварак/тр);

Кт - Номоддий активларнинг амортизацияси.

5. Номоддий активлар чщиб кетишипипг хисоби

Номоддий активлар, маълум муддат корхона фаолиятида фойдаланиб бориш жараёнида х>ам маънавий, \ам жисмоний эскириб боради. Ш у сабабли, номоддий активлар хам турли усуллар (сотилиш и, яроксизлиги, бошк;а корхоналарга бегараз берилиши ва низом капиталига улуш сифатида куйилиши) оркали хисобдан чицарилади. Номоддий активларни хисобдан чицариш нинг сабаблари:

- тулиц эскирганда;- цисман эскирганда;- ортикча (сотиладиган) булганда.Номоддий активлар тулик эскириши (тулик; амортизация

Хисобланиши) сабабли хисобдан чицариладиган булса, куйидаги бухгалтерия утказмалари берилади:

а) номоддий активларнинг бошлантч %ийматига:Д т - Бош ца (номоддий) активларнинг сотилиши ва турли

чик^ими;Кт - Номоддий активлар (турлари буйича).б) номоддий активларнинг йигилган амортизациясига:Д т - Номоддий активлар амортизацияси хисоби;Кт - Бош ^а (номоддий) активларнинг сотилиши ва турли

чик^ими.Куриниб турибдики, номоддий активларнинг чи^иб кетиши

"Бошкр активларнинг сотилиши ва бошка чик,иб кетилиши" Хисобваражда акс этгирилади. Ушбу хисобварагининг дебетида чик,иб кетаётган активнинг бошлангич киймати, хисобдан чицариш билан боглик, харажатлар ва активлар суммаси буйича К К £ сумма- си курсатилса, унинг кредитида эса чициб кетаётган активларга Хисобланган эскириш суммаси, шунингдск, активни сотишдан бошкрча чик^иб кетишдан тушган фойда курсатилади.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 157: МОЛИЯВИЙ ХИСОБn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Сиз жуда \ам цизикдрли, шу билан бирга замонавий ама- лий

Номоддий активлар цисман эскириш и ёки кераксиз булганда чик,иб кетишининг бухгалтерия ёзувлари куйидаги куриниш да расмийлаштирилиши мумкин:

а) номоддий активларни сотишдан фойда олганда:Д т - Номоддий активларнинг эскириш и;Д т - Пул мабламари;Кт - Номоддий активлар;Кт - Кушилган к,иймат с о л и т ;Кт - Бош ка (номоддий) активларни сотилиши ва чикиб

кетишилан фойда.б) номоддий активларни сотишдан зарар курганда:Д т - Номоддий активларнинг эскириш и;Д т - Пул маблаглари;Д т - Бош ^а (номоддий) активларни сотилиши ва чикиб

кетиш идан зарар;Кт - Номоддий активлар;Кт - Кушилган циймат солиги.

6. Емириладиган активлар буйина харажатларии цисоблаш

Емириладиган активлар деганда, одатда, фойдаланиш ж а- раёнида жисмоний \ажми камайиб, тугаб борувчи табиий ре- сурслар тушунилади. Бундай активлар жумласига урмонзорлар, нефт, табиий газ, олтин , кумуш, мис ва м и н е ­рал цазилма турлари киритилиши мумкин. Табиий бойли к- ларни \исобга олишда юзага келадиган асосий муаммолар:

- иш лаб чикррилаётган табиий ресурслар цийматини аниклаш;

- молиявий натижалар тугрисидаги \исобогда кийм атини \исобдан чикариш (амортизация)дир.

Биринчи муаммо, бевосита табиий ресурслар кийм атини акс эттириш и учун номоддий активга кандай аник харажатлар сармояланиш и кераклигини а н и м а т масаласини \ал к,илиш талаб этилади.

И ккинчи муаммо эса номоддий активга ам ортизация \исоблаш учун белгиланадиган ставкани аниклаш билан боглик- Хисобот даври давомида ишлатиладиган табиий р е ­сурслар киймати унинг емирилиш и, деб аталади ва у ресурс­лар фойдаланиш даражасини билдиради.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 158: МОЛИЯВИЙ ХИСОБn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Сиз жуда \ам цизикдрли, шу билан бирга замонавий ама- лий

Емирилиш базаси — бу табиий ресурсларни казиб олиш лавомида ам ортизация килинадиган ва номоддий активлар сифатида сармояланган пул суммасидир. Сармояланган К ийматнинг бу суммаси табиий ресурсларни казиб олиш дав- р и н и н г охиригача копланмайди ва колдик киймат активн инг базасини аникпаш га таъсир к,илади. Крлдик киймат иж обий ёки салбий булиши мумкин. Ижобий колдик, киймати актив­нинг емирилиш базасини аниклашда сармояланган к,ийматданчи цариб таш ланади .

Салбий колдик, киймати эса активнинг емирилиш базаси аниклангандан кейи н , килинадиган кушимча харажатлардан ташкил топади (м асалан, урмонзорларни киркиб олингандан кейин урнига н и \олларн и экиш харажатлари, казилма бой- ликлари казиб олингандан кейин унинг урнини фойдаланиш - га ярокли \олатга келтириб куйиш ва шунга ухшашлар).

Табиий ресурсларга емирилиш нинг умумий усули булиб — уларнинг ка^иб олинган бирлиги усули \исобланади. Уни \исоблаш учун казиб олинган табиий ресурслар бирлигининг смета киймати ва емирилиш бирлиги \акидаги ахборотларга асосланиб куйидаги формуладан фойдаланамиз:

Н6

бу ерда, 1Че — емирилиш бирлиги меъери;Еб — емирилиш базаси;С к — кидириб топилган фойдали казилманинг

смета киймати.

Табиий ресурслардан фойдаланиш \исобини тушунтириш учун куйидаги м исолни келтирамиз. Ф араз килайлик, Буз ту- манида жойлаш ган «урмонзор»урнига бог яратиш максадида тугатилмокчи. Ш у сабабли, бу тумандаги «Вуз йигит» фир- маси дарахтларни кесиб олиш ^укукини сотиб олди. Урмонни кесиб олиш \укуки 1000,0 млн. сумни таш кил килди. Тузил- ган контрактга бин оан , ерни кесилган дарахтлардан тозалаб олгандан кейин 1000 минг дона ни^ол экиш тапаб килинади ва унга 200,0 млн. сум сарфланади.

Агар фирма «урмонзор»нинг 5000.000 кв.метрини кесиш ва унинг материалларини ишлатишни режалаштирган булса,

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 159: МОЛИЯВИЙ ХИСОБn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Сиз жуда \ам цизикдрли, шу билан бирга замонавий ама- лий

\ар кв.метрга турри келадиган емирилиш бирлиги куйидагича булади:

1200 .000.000 Мс = ------------------------ = 240 сум /кв.м .

5000.000

Маълумки, емирилаётган активни ишланмага тайёрлаш жараё- нида килинадиган \ар к^андай чик,им емирилиш базасига Кушилади. «Буз йигит» фирмаси биринчи йили 1000000 кв.м., ик- кинчи йили 2500000 кв.м., учинчи йили 1500000 кв.м, урмонни ке- сиб олди. Унда куйидаги бухгалтерия угказмалари берилади:

Дарахпиарни кесиб олиш щцуцини сотиб олинишига:Д т — Ер ва табиий ресурслардпн фойдаланиш

ХУКУК» — 1.000.000.000;Кт — Пул мабларлари — 1.000.000.000;I- йилдаги емирилиш учун:Д т — Асосий ишлаб чикариш — 240.000.000;Кт — Ж амланган емирилиш — 240.000.000;2 - йилдаги емирилиш учун:Д т — Асосий ишлаб чик,ариш — 600.000.000;Кт — Ж амланган емирилиш — 600.000.000;3 йилдаги емирилиш учун:Д т — Асосий ишлаб чикариш — 360.000.000;Кт — Ж амланган емирилиш — 360.000.000.Уч йилдан сунг номоддий активнинг баланс киймати

Куйидагича \исобланади:Ер ва табиий ресурслардан фойдаланиш хукук,и — 1.000.000.000;М инус жамланган емирилиш — 1.200.000.000;Соф баланс киймати — 200.000.000.Ана шу \исобланган ер ва табиий ресурслардан фойдала­

ниш \УКУКИ \исобварагидаги соф баланс киймати биз юкорида номини тилга олган «салбий колдик киймати», деб айтилади.

Компания ни\олларни утказиш буйича ишларни амалга оширгандан кейин, килинган харажатларни акс эттириш учун куйидаги бухгалтерия ёзувлари амалга оширилади:

Д т — Ж амланган емирилиш — 200.000.000;Кт — Пул маблаглари — 200.000.000.Шундан кейин ер ва табиий ресурслардан фойдаланиш

\укукининг соф баланс киймати нолга тенг булди.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 160: МОЛИЯВИЙ ХИСОБn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Сиз жуда \ам цизикдрли, шу билан бирга замонавий ама- лий

10- МАВЗУ. ПУЛ М АБЛАРЛАРИНИНГ ВАКТДАГИ КИЙМАТИ

1. Молиявий ресурсларпинг вацтдаги киймати хасида тушунча

И ктисодиётимизни бозор муносабатларига утиши туфайли молиявий ресурсларни бошк^риш, улардан фойдаланиш со\асида \олат кескин узгарди ва бу узгаришларнинг энг асосийлари куйидагиларда намоён булмокда:

- жуда куп ч екл о вл ар , хусусан, ай лан м а м аблагларни меъёрлаштириш бекор килинди вабу молиявий ресурслардан эркин фойдаланиш учун шароит яратди;

- корхоналар молиявий натижаларини таксимлаш ва фойдани таксимлаш тубдан узгарди;

- молиявий ресурслар роли бени\оя ошди ва уларни окилона бошкариш зарурати тугилди;

- ян ги т у р д а г и м о л и я в и й р е с у р с л а р , х у су сан , пул эквпвплеитлари юзага келдики. уларни бошкаришда вацт аспсктн \ал килувчи рол уйнай бошлади;

- корхоналар инвестицион вариантларида жиддий узгаришлар юз бермокдаки, уларни куйиш учун янги имкониятлар тугилди;

- бозор иктисодиётига утиш даврига хос б^лган юкори даражадаги инф ляция ва ишлаб чикариш \аж м ини пасайишида н ам о ён б ^ л у в ч и м о л и яв и й б е к а р о р л и к ш ар о и ти д а пул м аблам арини , \атто , давлат банкларида сакпаш \ам к^злагаи манфаатни бсрмай кУйди.

Юкоридаги узгаришлар пул маблагларидан фойдаланишда яна бир янги хусусият — пулнинг вацтдаги киймати мавжудлигини ва улардан ф ойдаланиш да бу хусусиятларни инобатга олиш гина, юкори сам арабериш ини курсатибтурибди.

П улни вактдаги ки й м ати н ин г узгариш ига икки нуктаи назардан карай! м ум кин , бир том ондан , пул м аблагларини иш латилмай тури ш и натижасида унинг ки й м ати н ин г (сотиб олиш к о б и л и я т и м и ) туш иб кетиш и ва и к к и н ч и д ан , пул маблагларининг айланиш да булиши турли микдордаги даромад келтириш йули билан уз кийматини ош ириб бориш и. Иккала нуктаи н азар н и м и сол ёрдам ида ту ш у н ти р и ш га ^аракат Киламиз.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 161: МОЛИЯВИЙ ХИСОБn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Сиз жуда \ам цизикдрли, шу билан бирга замонавий ама- лий

Сизнинг корхонангиз 180,0 млн. сум микдорида буш пул маблагига эга, йиллик инфляция дараж аси эса 25 ф оизни ташкил к^илсин. У *олда. бир йилдан кейин корхонанинг пул маблаглари \исобварагида ётган пули узининг сотиб олиш крбилиятини туртдан бирга, яъни 36,0 млн. сумга йукртади ёки жорий ва^тдаги к^ийматини 144,0 млн. сумини таш кил к^илади. Энди тасаввур килинг, агар корхонангиз транспорт воситаларига ёкилги-бензин ишлатадиган булса-ю, йил охи- рида (бир литри 250 сум) йил бош ига (бир литри 200 сумга) нисбатан бензин нархи 25 фоизга к ^ а р и л га н булса, у \олла , Сизнинг корхонангиз мавжуд пул маблагига йил бошида 900 минг литр, йил охирида эса 720 минг литр сотиб олиш им ко- ниятига эга булади холос.

Бошкд бир мисол. Агар корхонангиз йилига 20,0 млн. сум даро- мад келтирувчи муомалада иштирок этмокда ва Сизга йилига 10 млн. сумдан дарома! олиш ёки бир йула икки йилдан кейин 20 млн. сум олиш вариантларини гаклиф к,илди. Табиийки, Сиз биринчи вариантни танлаган булар эдингих Энди тасаввур килинг: вариант бироз узгартирилди. Агар Сиз \ар йили 10,0 млн. сумдан даромад олсангиз, агар икки йилдан кейин бир йула 23,0 млн. сумдан олиш мумкинлиги таклиф к^линди. Бундай \олда, дар^ол бирон-бир царорга кела олмаслигингиз табиий. Чунки Сиз, албагга, бошца да- ромэд келтирувчи му^обил вариантларни куриб чи^ишингизга тугрикелааи.

Куриниб турибдики, пул маблагларини бошкариш ва улардан самарали фойдаланиш жуда му\им а\амиятга эга булиб, бунда албагта, унинг вацтдаги к^ийматини узгариб бориш и ва бу \олатни \исобга олиш учун нималарни эътиборга олиш керпклигини яхши билиш лозим. «Пул-вакт» муаммоси янгилик эмаслиги ва \о зи рги нук;таи назардан унинг келгусида келтирадиган даромадларини аник,пашнинг модел ва алгоритмлари ишлаб чик;илганлиги \ам м ам изга маълум. Л екин унинг куп цирраларини \ам м а \ам яхши била- вермайди. Ш унинг учун \ам биз талабаларимизга пулнинг ва^тдаги к,иймати билан боглик, масалаларни атрофлича ту- шунтириб утишга карор к^илдик.

2. Оддий ва мураккаб фоизлар х;ацида тушупча

Корхоналар хужалик фаолияти жараёнида юз берадиган молиявий муомалалар ранг-баранг булиб, уларда пул маб-

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 162: МОЛИЯВИЙ ХИСОБn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Сиз жуда \ам цизикдрли, шу билан бирга замонавий ама- лий

лам арин и нг ваь;тдаги к^ийматини *исобга олиш ни тацозо к;иладиган катта к^исмини к,арз олиш ёки карз бериш муома- лалари таш кил к;илади. Гарчанд, бу операциялар асосида, бир Карашда жуда оддий \исобланган фоизларни \исоблаш турса- да, бу \исоблар молиявий ш артнома-контрактлар шартлари- дан келиб чик;иб, фоизларни \исоблаш тезлиги ва усулига ^амда к,арзларни бериш ва доплат вариантларига к;араб тур- лича булиши мумкин.

М олиявий муомалаларда фоиз деганда — молиявий ре- сурсларда фойдаланиш киймати булиб, у инвестициялар буйича даромад ёки олинган кредит — к,арз учун туловдир. Ф оизлар улар \исобланаётган асосий суммани узгариши ёки узгармаслиги нук;таи назардан икки турга — оддий ёки му- раккаб фоизларга ажратилиши мумкин.

Оддий фоиз деганда — доимий (узгармас) асосий суммага купайтириладиган ф оиз ставкаси тушунилади.

Мураккаб ф оизлар — узгарувчан асосий суммага купайтириладиган ф оиз ставкасидир.

Куриниб турибдики, оддий ва мураккаб фоизлар орасида- ги фарк уларни \исоблаш учун олинган асосий сумманинг узгариши ёки узгармас булиши экан. Асосий сумма деганда нима тушунилади? Асосий сумма деганда, к,арзга булмаса, фойдаланиш га олинган ёки инвестиция цилинган ва фоиз \исобланиши зарур булган сумма тушунилади.

Гап молиявий муомалаларда кенг тарк^алган асосий ту- шунчалар устида кетар экан , урни келганда, ана шу молиявий муомалаларнинг мантици ва у билан б о т и к яна айрим ту- шунчаларга \ам тухталиб утсак.

Биз ю кррида молиявий ресурсларни, хусусан, пул маб- лагларининг вактдаги ^иймати ^акида гапирган пайтимизда, уларни хрзирги вакт нуктаи назаридан туриб келгуси кийматини ёки келгуси давр нуцтаи назаридан туриб пулнинг ^озирги кунги — ж орий кийматини \исоблаш зарурати мав- жудлиги \ак,ида тухталиб утгандик. М олиявий операциялар мантици ана шу нуктаи назаридан куйидаги чизма тарик^асида акс эттирилиш и мумкин (10.1-чизма).

М олиявий муомалалар мантики келтирилган чизмадан куриниб турибдики, \а р к,андай оддий молиявий келишувда учта киймат иш тирок этиб, улардан иккитаси маълум, учин- чисини \исоблаб топиш зарур.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 163: МОЛИЯВИЙ ХИСОБn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Сиз жуда \ам цизикдрли, шу билан бирга замонавий ама- лий

1 0 .1 -чизм а. М олиявий м уом алалар мантици.

Агар молиявий \исобларда бош лангич сумма ва ф оиз ставкаси берилган булса-ю, пул маблагларининг келгуси к;ийматини \исоблаб топиш зарур булса, бундай муомалалар пул маблагларининг устирилиши, деб айтилади.

Агар молиявий \исобларда келгусида туш иш и кутилаётган (кайтариладиган) сумма ва дисконтлаш коэф ф ициенти берил­ган булса-ю, пул маблагларини утказилган (жорий) к^ийматини \исоблаб топиш зарур бушса, бундай муомалалар пул маблаглариии дисконтлаштирилиши, деб айтилади.

Энди юкррида берилган тушунчалар мо^иятини янада яхширок; тушуниб олиш учун оддий мисоллар ёрдамида оддий ва мураккаб фоизларни \исоблаш йули билан пул маблагпарини устирилиши жараёнларини батафсилрок куриб чи^амиз.

Даставвал оддий фоизлар \ак,нда. Ф араз к^илайлик, С из200,0 минг сумдан иборат уз маблагингизни «Халк банки»га катьий белгиланган 20,0 фоизлик ставкада 3 йил муддатга куйдингиз. Бунда \исобланган йиллик ф оизлар асосий сумма- га кушилмайди, балки \ар йили Сизга берилиб боради деб \исоблайлик. У \олда, бир йилдан кейин С из куйилмангиз учун 40,0 минг сум мик^яорда фоиз даромади оласиз ва келгу-

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 164: МОЛИЯВИЙ ХИСОБn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Сиз жуда \ам цизикдрли, шу билан бирга замонавий ама- лий

си милларда х,ам худди шундай йилига 40,0 минг сумдан олиб борасиз ва 3 йилдан кейин Сизнинг ф оиз куринишидаги да- ромадингиз 120,0 минг сумни, умумий пул маблагингизнинг киймати эса 320,0 минг сумга етади.

Келинг, ана шу оддий фоизлар ёрдамида пул маблагини кел- гуси кийматини \исоблаш алгоритми билан танишиб чикайлик. Агар биз Р - эдэфи билан асосий суммани; г - хррфи билан фоиз ставкасини ва п - \арф и билан давр(йил)лар сонини ифодаласак, у \олда, фоиз куринишидаги даромад (О)ни \исоблаш учун куйидаги формуладан фойдаланишимиз мумкин:

а) бир йилдан кейин олинадиган ф оиз даромади микдори:

100 ( 1.1)б) уч (п) йил ичида олинадиган ф оиз даромади микдори:

пгО = Р • ------

100 ( 1.2)Агар пул маблагларини умумий киймати (в ) уч (п) йилдан

кейин кандай суммани ташкил цилишини билмо^чи булсак, у \олда, куйидаги формуладан фойдаланамиз:

Рпг5 = Р + ........

100 (1.3)Агар ф ормулаларни к$ллаш жараёнида фоиз ставкалари

урнига ф оиз коэффициентларидан фойдалансангиз юк,ори- даги ф ормулаларни янада соддарок; куринишга келтириб олиш ингиз мумкин. Масалан, фоиз ставкаси 20,0 фоизни ташкил к,илса, ф оиз коэффициенти (Я) - 0,20 ни таш кил килади (яъни ф ои з ставкасини 100га булиб оламиз). Натижада юк,орида келтирилган (1.3) формулани бироз бош^ача куринишда тасаввур к,илиш мумкин:

5 = Р + Р п - К ёки Б = Р (1+п • Ю (1.4 - 1.5)

Ю коридаги мисол маълумотлар асосида келтирилган фор- мулалардан ф ойдаланиб, фоиз куринишидаги даромадлар ва пул маблагларини келгуси к^ийматларини х,исоблаб куриш ин- гиз мумкин.

М ураккаб фоизларни хисоблаш, оддий фоизларни \исоблаш дан фарк, килади ва бу фарк, асосан. фоиз

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 165: МОЛИЯВИЙ ХИСОБn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Сиз жуда \ам цизикдрли, шу билан бирга замонавий ама- лий

\исобланувчи (асосий) суммани узгариб боришидир. Бунда асосий сумма \а р йили олинган ф оиз тулови \исобига ортиб боради. М асалан, юк,оридаги мисолда:

1-йилга 200,0 + 20 % = 200,0 ■ (I + 0,20) = 240,02-йилга 240,0 4- 20 % = 240,0 • (1 + 0,20) = 288,03 йилга 288,0 + 20 % = 288,0 ■ (1 + 0,20) = 345,6

Уч йилда олинган фоиз даромади 145,6 минг сум булади. Кдпинган тртсоблар курсатиб турибдики, мураккаб фоизларни х^соблаища фоиз ^исоблаш учун фойдаланастган сумма хрр йили \исобланган фоиз \исобига узгариб б о р м о ча , яъни асосий сумма- га \исобланган фоиз кушилиб бормокда, фоиз сгавкаси эса узгаргани йук,. Агар юкрридаги шартли белгилардан фойдаланааи- ган булсак, ^ар йилни охирига олинаётган фоиз даромадини куйидаги формула ёрдамида ифодапаш мумкин:

О = Р • Я (1.6)

Кейинчалик, давр охирига бориб ^исобланган сумманинг узгариши куйидагича булади:

Б ^ Р + Р - Я (1.7)

Ёки бу ифодани куйидагича \ам ёзиш мумкин:

5 = Р + (1 + Я) (1.8)

ва ни>;оят пул куювчи — инвесторнинг п йилдан кейин пул маблаглари миедори (пул маблагларининг келгуси циймати)ни куйидаги формула ёрдамида \исоблаш мумкин:

Б = Р ■ (1 + Я) 11 (1.9)

бу ерда, п — \исобот давридаги йиллар сони (фоизлар \исоблаш нинг даврийлиги).

3. Пул оцимларининг келгуси циймати

Корхоналар хужалик фаолиятларида купчилик ^олларда пул маблагларини келгуси к^ийматларини х,исоблаб топиш га

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 166: МОЛИЯВИЙ ХИСОБn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Сиз жуда \ам цизикдрли, шу билан бирга замонавий ама- лий

тугри келади. Пул маблагларини мураккаб ф оизлар асосида юкррида келтирилган:

Б = Р ■ (1+Я) 11

формуласи орк.али х,исоблаш мумкин. Мураккаб фоизларни \исоблашлар бир хил фоиз с!авкалари(Я)да бир хил даврлар(п)га \исоблашлар амалга оширилганлиги учун (1Н-К)П куринишидаги коэффициентларни олдиндан \исоблаб олиш мумкин. Бу коэффи- циентлар йиллар ва фоиз ставкалари узгариб бориши билан, улар \ам узгариб боради. Юк,оридаги формуладан фойдаланган \олда, \исоблаб топилган пул маблагларини келгуси цийматларини ^соблаш учун махсус коэффициентлар илова тарикрсида берилади (иловадаги С-3 жадвали).

Келтирилган формула ёрдамида пул мабларларига фоизлар \исоблашлар хрр йилнинг охирида ^исоблаб боришни инобатга олади. Кулчилик амалий фаолиятларда фоизларни х^соблаш ёки тулаш ойма-ой (йилига 12 марта) ёки чоракма-чорак (йилига 4 марта) амалга оширилиши мумкин. Ана шундай ^олларда фоиз­ларни х^соблаш учун юкррида келтирилган формулани бироз узгартириш йули билан пул мабларларининг келгуси кийматини \исоблаш мумкин. Масалан, агар \исоблашлар \ар бир даврда, т марта амалга оширилса, п давр охирига (\исобланган фоизлар асо- сий суммага капиталлаштириш йули билан) пул мабларларининг к,ийматини \исоблаш учун куйидаги формуладан фойдаланиш мумкин:

Я5 = Р • (1 + ) пш

М (1.10)Масалан, 1000,0 минг сум микдордаги маблагингизни

йиллик 6 ф оизли ставка буйича 5 йилга банкка куйдингиз. Ф оизлар \а р кварталда \исоблаб борилади. Пул мабларингиз беш йилдан кейин 1346,9 минг сумни таш кил к,илади, яъни:

0,061000,0( 1 + ------)4 5= 1000,0 (1 +0,0015)20 = 1346,9 минг сум

4Ш ундай к,илиб, юкрридаги формулалар ёрдамида пул маб-

лагларини келгуси к^ийматларини нафак^ат йиллар буйича, балки ойлар ёки ярим йиллар ва чораклар буйича \ам х,исоблаб бориш им конини беради.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 167: МОЛИЯВИЙ ХИСОБn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Сиз жуда \ам цизикдрли, шу билан бирга замонавий ама- лий

4. Пул оцимларнипг жорий циймати

Пул окимларининг жорий к,иймати дисконтланган климат деб Хам аталади. Жорий к,иймат келгусидаги пул маблпгларининг ки- рим ёки чи^имининг бугунги кундаги суммасидир (10.1-чизмага цпранг). Жорий киймат келгусида олинадиган цандойдир суммага эришиш учун хозирда куйилиши керак булган капитал куйилмалар суммасини узида ифода!айди. Уни бошк,ача к^либ, келгуси эхгиежларимизнинг хозирги к^ймати. деб \ам айтиш мумкин. Ж о­рий к,ийматпи хисоблаш пул окимларининг келгуси к,ийматларини хисоблашга нисбатан аксинча хисобланади. Уни хисоблаш учун куйидаги формуладан фойдаланиш мумкин:

вР = в • 1 / (1 + Н) п, ёки Р = ............... (1.11)

(1+11) "Пул окимларнинг жорий киймагини хисоблаш да турли

даврларда (п) турли фоиз ставкалари (Я) учун (1 + К )п нинг Кийматлари коэффициент куринишида илова цилиб берилган (иловадаги С-1 жадвали).

5.Аннуитетпинг жорий ва келгуси циймати

Аннуитет — узаро тенг вак,т оралигидан кейин амалга ошириладиган узаро тенг булган туловлар кетма-кетлигидир. Демак, аннуитетларда:

- \амм а туловлар ёки тушумлар хажми буйича бир хил булиши зарур;

- туловлар ва тушумлар даврийлиги бир хил булиши лозим;- фоизлар хар бир давр учун бир маротаба хисобланиши керак.Аннуитет т^ловлари асосига цуйилган хисоблаш тартиби-

дан к,арзли ва улушли кимматли корозларни ба\олаш да, инве- стицион лойихаларни та\лил к;илишда ва молиявий ижара буйича туловларни амалга ош ириш ни хисоблаш ларда кенг фойдаланилади. Улар доимий бир хил вактда бир хил суммага тенг булган туловларни ташкил этади.

Амалга ошириладиган туловлар буйича пул ок,имини давр бо- шида ёки уни охирида амалга оширилиши нуктаи назаридан ан- нуитетларни 2 турга ажратилади: пренумерандо ва посгинумерандо. Пренумерандо турида пул туловлари хар бир даврнинг бошига, яъни бунак тарикрсида берилиб боради ва бундай аннуитетлар

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 168: МОЛИЯВИЙ ХИСОБn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Сиз жуда \ам цизикдрли, шу билан бирга замонавий ама- лий

крпланадиган аннуитетлар, деб \ам айтилади. Постнумерандо тури- да эса туловлар \ар бир даврнинг охирида амалга оширилади ва бу туловларни оддий аннуитетлар, деб \ам айтилади (10.2- чизма).

0 1 2 3 4 5 0 1 2 3 4 5

(К рпланадиган аннуитет)П ренумерандо окайми Постнумерандо окими

(Оддий аннуитет)

10. 2 - чизма. П ул оцимларининг гурлари.

А малиётда пул ок,имларининг постнумерандо (оддий ан ­нуитетлар) тури купрок, тарк^алган булиб, айнан шу турдаги пул ок^имлари инвестицион лойи^аларни та\пил кдпиш услу- биёти асосига куйилгандир.

Аннуитетлар *ам пул ок,имларининг келгуси ва жорий к,ийматлари буйича \исобланиш и мумкин.

Оддий аннуитетнинг келгуси к^иймати — бу бугунги вакп'дан бошлаб то келгусидаги маълум вак̂ т хрлатигача амалга оширилган бир хил туловлардан келиб чицадиган ва келгусида к^андайдир вак? \олатида олинадиган суммадир (10.3-чизма).

Оддий аннуитетни ^исоблаш, чизмада куриниб турганидек, мунтазам тушиб турадиган пул маблаги (А) ва белгиланган фоиз сгавкаси (Я) курсаткичларидан фойдапанилган \олда амалга оши­рилади. Аннуитетлар мантиждан келиб чик,иб тасаввур кдлиш мумкинки, пул маблаглари цуйидаги куринишда усиб боради:

Пул маблагларини келгуси ^ийматини \исоблаш да кулланадиган формулани эса, куйидагича ифодалаш мумкин:

Аннуитетларни \исоблашда кулланадиган формулалар бироз мураккаб булганлиги учун, яхшиси ана шу формулалар асосида х^соблаб к^йилган коэффициентлардан фойдаланиш ма*;садга му- вофик,. Оддий аннуитетларнинг келгуси кийматини \исоблаш учун бундай коэффициентлар иловада келтирилган (иловддаги С-4 жад- вали).

А, А (1 + Я), А (1 + Ю2, ------ А (1 + К)п-‘ (1.12)

п(1.13)

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 169: МОЛИЯВИЙ ХИСОБn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Сиз жуда \ам цизикдрли, шу билан бирга замонавий ама- лий

10.3-чизм а. Оддий аннуитетларнинг келгуси циймати.

Оддий аннуитетнинг жорий киймати — бу келгусида ам алга ош ирилиш керак булган бир хил туловларнинг ж орий к,ийматидир. Аннуитетларнинг ж орий ^иймати оддий ан н у и - тетларнинг келгуси ^ийматига тескари булган ж араёндир (10.4-чизма).

О 1 2 3 4 5

10 .4 -чизм а. Оддий аннуитетларнинг ж орий киймати.

Бунда давр бошига куйилган маълум микдордаги сумма белгиланган давр мобайнида бир хил суммада тулаб ски оли- ниб борилади. Бунга молиялаштириладиган ижара, инвести- циянинг к;айтиши, маълум маънода асосий воситалар ам орти- зациясини \ам мисол к,илиб келтириш мумкин.

Оддий аннуитетнинг жорий к;ийматини \исоблаш учун Куйидаги формуладан фойдаланиш мумкин:

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 170: МОЛИЯВИЙ ХИСОБn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Сиз жуда \ам цизикдрли, шу билан бирга замонавий ама- лий

Р= А У -----------Й ( 1 + Л )А

Шунингдек, аннуитетнинг жорий к;ийматини х,исоблпш учун махсус формулалар ёрдамида \исобланган коэффициентлар жадва- лидан фойдаланиш мумкин (иловадаги С-2 жадвали).

И - М АВЗУ. ЛИ ЗИ Н Г Х ИСО БИ

1. Лизинг тушупчаси ва унипг ицтисодий таркиби

Лизинг — лизин г шартномасини амалга ош ириш билан боЕлик, ицтисодий ва \укукий муносабатларнинг мажмуаси \исобланади. Л изингни ажратиб турувчи белгилар куйидагилардан иборат:

- муносабатларда учинчи томон (лизинг объекта сотувчи- си)нинг мавжудлиги;

- шартнома мажбуриятларининг мавжудлиги;- лизингга бериш учун мулкни махсус тарзда сотиб олиниши;- лизинг объектини тадбиркорлик мацсадларида фойдала-

ниш нинг мажбурийлиги;Лизинг шартномаси — мулкни сотиб олиш ва ундан ф ой­

даланиш хукукини шартнома асосида жисмоний ёки хуку^ий шахсларга маълум \ак, эвазига вак;т \амда шартномада белги- ланган шартлар асосида топшириш билан боглик; шарт- номадир. Ш артнома шартлари Узбекистан Рсспубликасининг «Лизинг тугрисидаги Крнуни», Фукрролик Кодекси ва томон- лар келишувига асосан белгиланади.

Лизинг фаолияти — лизинг асосида мулкни сотиб олиш ва ундан фойдаланиш \укук,ини топшириш билан боглик, инве­стиция фаолиятидир.

Лизинг муносабатларининг объекти булиб тадбиркорлик фаолиятида ф ойдаланиш мумкин булган \а р кандай нои- стеъмол буюмлари \исобланади. Амалдаги конунчиликка асо­сан, цуйидагилар л и зи н г объекти булиши мумкин эмас:

- ер участкалари ва бош ка табиат объектлари;- интеллектуал мулк натижалари.Лизинг муносабатларида бухгалтерия \исобини к^изик^ирувчи

субъектлар сифатида «лизинга берувчи» ва «лизингга олувчи»ни келтириш мумкин.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 171: МОЛИЯВИЙ ХИСОБn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Сиз жуда \ам цизикдрли, шу билан бирга замонавий ама- лий

Лизингга берувчн булиб — уз ёки жалб килинган маблаглар эвазига мулк сотиб олиб, уни лизинг олувчига \ а к эвазига маълум вацтга фойдаланиш учун ёки кейинчалик эгалик Килиш шарти билан такдим килувчи ж исм оний ёки ХУКУКИЙ шахсдир.

Лизингга олувчи — бу лизинг шартномаси шартлари асо- сида лизинг объектини тадбиркорлик максадларида фойдала­ниш учун к,абул килиб олувчидир.

Л изинг муносабатларининг иктисодий асосини куйидаги унсурлар ташкил килади:

- лизинг объектининг олди-сотдиси;- лизингга берувчи маблашнинг инвестииияга сарфланиши;- лизинг объектининг лизинг олувчига ижарага берилиши;- лизингга олувчи томонидан бу объектни кабул килиб

олиниш и;- шаргнома муддати охирида мулкни сотиб олиниши

э\тим оли мавжудлиги.Лизинг туловлари деб, лизинг шартномаси \аракати даво-

мида шартнома шартларига кура, туловларнинг умумий сум- масига айтилади. Лизинг туловларига лизинг берувчини асо- сий воситаларни сотиб олиш ва уни лизинг олувчига $тказиш ва лизинг шартномасида курсатилган бош ка хизматларни коплаш билан боглик харажатлар \амда лизин г берувчининг даромадига киради. Агар лизинг муддати тугагач, лизинг объ- екти лизинг олувчининг мулкига айлантирилиш и кузда тутил- ган булса, шартноманинг умумий суммасига л и зи н г объекти­ни сотиб олиш ба\оси киритилиши мумкин.

Лизингга берилган мулк лизинг ш артномаси тугагунга ва лизингга олувчи уз мажбуриятларини тулик бажарилмагунга Кадар лизинг берувчининг мулки булиб колаверади.

2. Лизингпипг устушиги ва камчиликлари

Лизингнинг устунлиги:Хозирги кунда корхоналар моддий-техника таъминоти ба-

засини ривожлантириш максадида й и ри к капитал Куйилмаларни амалга ош ириш имконини берувчи асосий мо- лиявий дастаклардан бири \исобланади. У скуналарни сотиб олиш нинг бошка (ускунани етказиб бергандан кейи н туловни амалга ошириш, туловни узайтириш шарти билан сотиб

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 172: МОЛИЯВИЙ ХИСОБn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Сиз жуда \ам цизикдрли, шу билан бирга замонавий ама- лий

олиш , банк кредити \исобига сотиб олиш) усулларига Караганда куйидаги бир к,атор устунликларга эга:

- л и зи н г ижарачи корхонага бир марталик йирик хара- жатлар килмай ва к,арз маблагларидан фойдаланмай туриб ишлаб чикариш ни кенгайтириш имконини беради;

- к,арз капитали жалб килинмаганлиги учун балансда уз ва карз капиталининг мак^бул нисбатини ушлаб туриш имко­нини беради;

- банк кредитидан фарк^пи уларок, лизинг ускунани сотиб олиш учун 120 фоизли таъминот талаб к,илинмайди;

- л и зи н г асосий воситани сотиб олиш билан б о т и к л о й и \ан и 100 фоиз молиялаштириш имконини беради ва у туловларни д ар \ол бошланиш ини талаб килмайди. Бу эса се- зиларли молиявий кийинчиликларсиз корхонага асосий во- ситаларини янгилаш ва кимматли ускуналарни сотиб олиш им конини беради;

- лизинг шартномасига кура, ижара туловлари ускуна урнатилиб, созланиб ва фойдапанишга топширилгандан кейин махрулотни сотишдан олинган даромад \исобидан амалга оши- рилиши мумкин;

- лизинг шартномасида узгарувчан кредит фоизларидап фаркли уларов, катьий фоиз ставкалари кулланилади;

- л и зи н г туловлари лизингга олувчи корхонанинг м а\сулот таннархига олиб борилади. Бу эса соликка тортила- диган ф ойда суммасини камайтиради;

- ишга туширилиши узок муддатни талаб к;иладиган ускуна­ларни тайёрлашга буюртма беришдан кура, фойдаланишга тайёр булган ускунани ижарага олиш кулайрокдир;

- баъзида активларга факат вактинча, мавсумий ёки бир марталик талаб булади, бундай \олда ижара доимо фойдала- ниш да булган активларга эгалик килиш билан боглик нокулай булган муаммоларини йук килиш га ёрдам беради;

- иж арага олиш \ар йили янги ва унумдорлиги ута юкори булган ускуналарни ишлаб чикаришга жалб килиш имконини беради ва \оказо .

Лизингнинг камчиликлари:- юкори даражадаги фоиз туловларининг белгиланиши;- мавсумий ижарада асбоб-ускуна керак булган пайтида

топиш мумкин булади, деб кафолат бериб булмайди;

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 173: МОЛИЯВИЙ ХИСОБn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Сиз жуда \ам цизикдрли, шу билан бирга замонавий ама- лий

- белгиланган фоиз ставкалари катъий булганлиги учун банк кредити фоизлари кутарилганда асосий воситани лизингга берган томон даромади камайиши ёки зарар куриши мумкин.

3. Лизипгнипг турлари

Л изинг берувчига лизинг олувчи томонидан харажатларни Коплаб бериш ва мулк хуКУКИни утказиш ш артларига кура, лизингнинг цуйидаги турлари мавжуд:

- молиялаштириладиган лизинг;- жорнй лизинг.«Лизинг \исоби» деб номланган 6-сонли бухгалтерия

\исоби н и нг миллий стандартига кура, «молиялаштириладиган ижара» — бу шундай ижараки, унда активларга эгалик цилиш Хукуци билан богли* булган барча таваккалчилик ва рагбатлантиришлар узга томонга утказилади.

Л изинг шартномаси муддати тамом б^лгач, унинг объекти, агар шартномада бошка \олатлар кузда тутилмаган булса, л и ­зингга олувчининг мулкига айланади.

Эгалик хуку^и билан б о т и к булган \еч ^андай таваккал­чилик ва рагбатлантиришлар келтирмайдиган иж ара «жорий ижара» деб аталади.

Бухгалтерия ^исобининг халкаро стандартларига мувофик куйидаги шартлардан бирига мое келадиган иж ара молиявий \исобланади:

- ижара муддати тугагач, активларга эгалик цилиш *укук;и ижарачига утказилади;

- ижара активларни бозор нархидан пастрок, нархда харид цилиш имкониятини беради;

- ижара муддати активнинг фойдали ишлатиш муддаггининг купрок кисмини ташкил этади (тавсияга кура 80 фоиздан ортигини);

- ижара бошида жорий минимал ижара туловлари асосида ижарага олинган мулк ижаранинг бошланиш санасида бозор нархидан кагга ёки унгатенг булади.

Бухгалтерия \исобининг миллий стандартларига кура, юкррида келтирилган мезонлардан таш кари ^уш имча Куйидаги шартлар киритилган:

- ижара муддати 12 ойдан ошиши лозим;- ижара муддати тугаши санасида ижара объектларининг

Кодди^ ^ и й м а т и ижара бошланишидаги к^йматининг 20 фоизидан камини ташкил этади;

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 174: МОЛИЯВИЙ ХИСОБn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Сиз жуда \ам цизикдрли, шу билан бирга замонавий ама- лий

- лизингнинг бугун мудщтги давомидаги 1уловларнинг жорий к^ймати ижара обьекги кийма™нинг90 фоизидан оргик,булиши ш м .

4. Ижарага берувнида молиявий ва жорий ижара х,исоби

Ижарага берувнида молиявий ижара %исоби. Ижарага бе- рувчида хужалик муомалаларини ^исобга олиш куйидаги йуналиш лар буйича амалга оширилади:

- лизингга олувчи учун асосий восита сотиб олиш муома­лалари;

- сотиб олинган асосий воситани лизингга топш ириш муомалалари;

- лизингга берувчи ва олувчи орасидаги \исоб-китоб муомалалари;

- лизингга берилган асосий воситани лизингга олувчига мулк сиф атида утказиш ёки уни к;айтариб олиш муомалалари.

Хужалик муомаласининг \исоби бухгалтерия \исобининг миллий стандартлари асосида ташкил кдлиниши лозим.

1-мисол, компания кейинчалик 5 йил муддатга лизинг бериш ма^садида ускуна сотиб олди. Ускунанинг киймати 1000000 сум. Йиллик тулов миедори 300000 минг сумни ташкил килади. Шарт- нома шартларига кура, тулов тулик, узилмагунга кадар лизингга олувчи ускунани ижарага берган ташкилотга !2 фоиз миедорида фоиз туловлари тулайди. Асосий восита ижарага бугун фойдали хизмат муддатига берилади ва ижаранинг охирида тугатиш Киймати булмайди деб кугилади. Ижара муддати тугаганда асосий воситани ижарага олувчи ижарага берувчидан 50000 сумга сотиб олиш >укук^га эга. Бу эса ижарага берилган асосий воситанинг кафолатланган крлдик; кийматидир.

Ушбу хужалик муомалаларини бухгалтерия \исобида тугри акс эггириш учун цуйидаги \аракатларни амалга оширамиз:

1. Л изингга берилган асосий воситанинг жорий Кийматини ани^лаймиз.

Ижарага олувчи 5 йил мобайнида 300000 сумдан тулоапарни амалга ошириши кузда тутилганлиги учун, бундай аннуитетнинг жорий киймати 3,6048 (С-2 жадвали) коэффициенгини \исобга сш- ган хрлда, 50000 сумлик кафолатланган крлдик, к,ийматининг жо­рий даражаси эса - 0,5674 (С-1 жадвали) коэффициентини \исобга олган \олда аникданади.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 175: МОЛИЯВИЙ ХИСОБn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Сиз жуда \ам цизикдрли, шу билан бирга замонавий ама- лий

[(А Ж К 300000 х 3,6048) + <ЖК 50000 х 0,5674)1 = (1091440 + 28370) = 1109810 сум.

Ушбу к,иймаг лизинг буйича муомалаларни тан олиш ва акс эт- тириш учун иккала томонгя \ам асос булувчи киймат ^исобланади.

2. И ж арага олувчида иж арага олинган асоси й воси та учун эски ри ш к,ийматини х,исоблаймиз.

И ж арага олувчи асоси й воситаларга эск и р и ш н и х,исоблаш нинг тутри чизик^ли усулини куллайди. Ш ун га кура, й и лли к эскириш суммаси:

П 109810 - 50000 ) : 12 ой = 17664 сум.5 йил

Лизингга берилиши кузда тутияган асосий воситани кабул килиш муома.шси куйидаги бухгалтерия ёзуви билан расмийлаш- тирилади:

Д т — «Бошк,а капитал куйилм алар» — 1000000;К т — «М ол етказиб берувчилар» — 1000000.Л и зи н г ш артномасида л и зи н г туловларини ам ал га о ш и -

риш тугрисидаги жадвал куйидаги куриниш га эга булади:

Й нллар

Йилбошнга

дсбнторликКар:ш

О линадиган тушум Йилохирига

дебиторликк,ар!И

асосийцарзнинг

келибтушиши

фо>икуринн-шидагмдаромад

умуммйтушум

2004 1109810 133177 166823 300000 9429872005 942987 113158 186842 300000 7561452006 756145 90737 209263 300000 5468822007 546882 65625 234375 300000 3125072008 312500 37500 262500 300000 50000

Жами X 1000000 500000 1500000 X

Сотиб олинган асосий восита лизингга берилганда:а) Д т - «Асосий воситаларн инг сотилиш и ёки б о ш ^ а са-

бабларга кура чик,иб кетиш и» - 1000000;К т - «Бопп^а капитал к^уйилмалар» - 1000000.

б) Д т - «Узок, муддатли и ж ара буйичаолинадиган туловлар» - 942987;

Д т - «Узок, муддатли иж ара буйича олинадиган ж орий туловлар» - 166823;

К т - «Асосий воситаларни сотилиш и ёки бошк;а сабабларга кура чик,иб кетиш и» - 1109810.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 176: МОЛИЯВИЙ ХИСОБn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Сиз жуда \ам цизикдрли, шу билан бирга замонавий ама- лий

Лизингга берилган ускуна буйича бириини йил учун олинишилозим булган фоизлар хисобланганда:

Д т - «О линадиган ф оизлар» - 133177;Кт - «К уш илган ки й м ат с о л и р и » - 22196;Кт - «Узок, муддягли ижарадан опинган даромад» - 110981.О л ди н ги ёзувлардан кури ниб турибдики, м оли яви й тулов

и ж ара муддати давом идаги асосий ^арзн инг келиб туш иш и ва ф о и з кури ниш идаги даром адлар суммасидан иборатдир. М о- л и я в и й тулов иж ара муддати м обайнида даврлар буйича ш ун- дай такси м л ан ад и ки , \а р б и р давр дебиторлик к,арзлари ко л д и ги га нисбатан дои м и й ф оиз ставкаси саклан и ш и лозим .

Биринчи йил учун асосий %арз ва хисобланган фоизлар келиб тушганда:

Д т - «Пул маблаглари» - 300000;К т - «У зок муддатли иж ара буйича

о л и н ад и ган ж орий туловлар» - 166823;К т - «О линадиган ф оизлар» - 133177.И к к и н ч и й и лн и н г б о ш и д а дебиторлик карзлари н и узок;

м уддатли ки см идан ж ори й кисм ига утказилиш ига куйидаги бухгалтерия ёзуви расм ийлаш тирилади :

Д т - «Узок, муддатли и ж ара буйича о л и н ад и ган ж орий туловлар» - 186842;

К т - «У зок муддатли иж ара буйича о л и н ад и ган туловлар » - 186842.

К дпган йиллар учун ^ам графикка асосан , ю коридагига ухш аган бухгалтерия ёзувлари килинади.

И ж ар а муддати там ом булгач, агар иж арачи корхон а иж а- рага б ер и л ган асосий воси тан и ш артномада келиш илган нар- хда со ти б олиш га кар о р килиб каф олатланган колдик К ийм атни иж арага берувчига утказиб берса, бу хуж алик муо- м ал аси га куйидаги бухгалтерия ёзуви килинади:

Д т - «Пул маблаглари» - 50000;Д т - «У зок муддатли иж ара буйича

о л и н ад и ган ж орий туловлар» - 50000.А гар иж ара муддати тугагач , асосий восита ун и н г эгасига

к ай тар и л са , бундай хуж алик муомаласи куйидаги бухгалтерия ёзуви б и л ан акс эттирилади:

Д т - «А сосий воситаларии сотилиш и ёки б о ш к а сабабларга кура чики б кетиш и» - 50000;

К т - «У зок муддатли иж ара буйича

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 177: МОЛИЯВИЙ ХИСОБn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Сиз жуда \ам цизикдрли, шу билан бирга замонавий ама- лий

Ижарага берувчида жорий ижара х,исоби. Ж о р и й и жара ш ароитида мулк хукуки иж арага олувчига утм аслигини \и со б га олган \о л д а , иж арага берилаётган уску н а и ж арага бе- рувчини нг балансидан ч и к ;а р и б ю борилмайди.

2-мисол, компания узига вак?инчапик керак булмай турган, фойдаланиш муддати 8 йил булган ускунани 12 ой муддатга бошк,а корхонага ижарага бериш туф исида шартнома тузди. Ускунанинг дасглабки ба\оси 720000 сум, ижарага бериш кунигача т^ ф и усул- да \исобланган эскириш суммаси 180000 сум. И ж ара муддати ичи- да ускунани ижарага олган таш килот унинг эгасига асосий восита- нинг йил бошидаги крлдик, к,ийматидан йиллик 24 фоизи микдорида тулов тулайди.

Ижарага берилган ускуналар учун фоиз куринишидаги даро- мад кутилаётганда ойма-ой цуйидаги бухгалтерия ёзуви рас- мийлаштирилади:

(600000 х 24 фоиз : ¡00 фоиз = 144000 : ¡2 ой = 12000 сум)Д т - «О линадиган ф оизлар» - 12000;Кт - «Куш илган кийм ат солиги» - 2000;Кт - «Ф оиз куриниш идаги даромад» - 10000.Ой якунига кура, %исобланган даромад суммаси корхона

х,исоб рацамига келиб тушганда:Д т - «Пул маблаш ари» - 12000;Кт - «О линадиган ф оизлар» - 12000.Хисобот даврига келиб, (масалан, I-чорак якунига кура) шу

давр учун х,исобланган фоиз куринишидаги даромад корхонанинг молиявий уисоботига киритилганда:

Д т - «Ф оиз куриниш идаги даромад» - 30000;Кт - «Я куний м олиявий натижа» - 30000.Ижарага берилган асосий воситага х,исоб сиёсатига acocan,

myFpu усулда эскириш у;исобланган ойда:720000: 8 йил = 90000: 12 ой = 7500 сум

Д т - «Асосий иш лаб чи^ариш » - • 7500;Кт - «У скунанинг эскириш и» - 7500.Ускунанинг цолдик; цийматидан %исобот йилининг I чораги

учун 3,5 фоиз микдорида мулк солит %исобланган ва^тда:

600000 + (600000-7500) + (600000-15000) + <600000-22500) =2 2

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 178: МОЛИЯВИЙ ХИСОБn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Сиз жуда \ам цизикдрли, шу билан бирга замонавий ама- лий

1766250 = 588750 х (3,5 фоиз х 1_ ) : 100 фоиз = 5152 сум3 4

Д т - «Давр харажатлари» - 5152;К т - «М улк солиги буйича мажбурият» - 5152.Ж о р и й иж ара ш артларига кура, ускунани иш чи ^олатда

уш лаб тури ш хараж атларини хам мулк эгаси амалга ош иради.3-мисол, компания ижпрага берилган ускунани таъмирлаш

учун 80000 сумлик э\гиёт кисмлар сарфлади ва таъмирлашни амал­га ош ирган ходимга 10000 сум иш хаки хисоблади хамда иш хакндан 3300 сумлик мажбурий ажратмаларни ташкил этди. Бу холда куйидаги бухгалтерия ёзуви расмийлаштирилиши лозим:

Д т - «А сосий иш лаб чикариш » - 93300;К т - «Э хтиёт кисмлар» - 80000;К т - « М е \н а т хаки буйича хисоблаш иш лар» - 10000;К т - «И ш \аки д ан маж бурий ажратмалар» - 3300.

5. Ижарага олувчида молиявий ва жорий ижара цисоби

И ж ар ага олувчида хуж алик м уом алаларини \ и с о б г а олиш куй и даги йун али ш лари буйича амалга ош ирилади:

- л и зи н гга олинган асоси й воситани кабул ки л и б олиш м уом алалари ;

- л и зи н гга берувчи билан асосий каР3 ва ф ои злар буйича Х исоб-китоб м уомалалари;

- л и зи н гга олинган асоси й восита буйича ю зага келадиган хараж атларн и хисобга олиш муомалалари;

- л и зи н гга олинган асосий воситани уз мулкига айланти- риш ё к и уни кайтариб бериш муомалалари.

Х уж алик муомапапарининг хисоби бухгалтерия хисобининг м иллий стандартлари асосида таш кил килиниш и лозим.

А соси й хуж алик м уом алалари лизингга берувчи билан ту- зи лган ш артн ом ад а кузда тутилган жадвал асосида бухгалте­р и я хи соб и д а акс эттирилади. Ж адвлнинг ли зи н г олувчига те- гиш ли ки см и куйидаги кури ниш га эга булади:

Ш у н га кура, иж арага олувчида хужалик м уомалалари К уйидагилардан иборат булиш и мумкин:

1-мисол шартлари асосида лизингга олинган асосий восита Кабул %илиб олинганда

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 179: МОЛИЯВИЙ ХИСОБn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Сиз жуда \ам цизикдрли, шу билан бирга замонавий ама- лий

Й илларЙ ил

бош игамаж бурият

А малга ош и риладиган ту л о вл ар Йилохирит

мажбуриягм аж бурият ф оизларум ум и й

тул ов2004 1109810 133177 166823 300000 942987

2005 942987 113158 186842 300000 756145

2006 756145 90737 209263 300000 546882

2007 546882 65625 234375 300000 312507

2008 312500 37500 262500 300000 50000

Жами X 1000000 500000 1500000 X

д х _ «Узок муддатли иж арага олинган асоси й воситаларга капитал куйилмалар» — 1109810;

К т — «Туланадиган узок муддатли иж ара» — 942987; Кт — «Узок муддатли мажбуриятлар жорий кием» — 166823. Лизингга олинган асосий восита фойдаланишга берилганда д х __ «Узок муддатли иж ара ш артном аси б уй и ча

олинган асосий воситалар» — 1109810;Кт— «Узок муддатли иж арага олинган асоси й

воситаларга капитал куйилмалар» — 1109810.Жадвалга acocan, биринчи йил учун фоиз куринишидаги ха-

ражатлар тан олинганда, цуйидаги бухгалтерия ёзуви расмий- лаштирилиши лозим:

Д т - «Ф оиз куриниш идаги харажатлар» - 133177;Кт - «Туланадиган ф оизлар» - 133177.Аввал расмийлаштирилган ёзувлардан куриниб турибдики, мо-

лиявий тулов ижара муддати давомидаги асосий карзнинг туланиши ва фоиз куринишидаги харажатлар суммасидан иборат- дир. Молиявий тулов ижара муддати мобайнида даврлар буйича шундай таксимланадики, \а р бир давр мажбуриятлари к°лДиг,ига нисбатан доимий фоиз ставкаси сакпаниши лозим.

Лизинг шартномасининг биринчи йили учун цисобланган асо­сий царз ва шу давр бухгалтерия ёзувларида акс эттирилган фоиз куринишидаги мажбуриятюр тулаб бершганда:

Д т - «Узок муддатли мажбуриятлар - жорий кисми» - 133177; Д т - «Туланадиган ф оизлар» - 166823;Кт - «Пул маблагпари» - 300000.Лизингга олинган ускуна учун эскириш %исобланиб, ой якуни-

га кура, бухгалтерия х;исобида акс эттирилганда:Д т - «Асосий иш лаб чикариш » - 17664;Кт - «Узок муддатли иж ара ш артном аси

буйича олинган асосий воситаларн инг эс к и р и ш и » - 17664.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 180: МОЛИЯВИЙ ХИСОБn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Сиз жуда \ам цизикдрли, шу билан бирга замонавий ама- лий

Лизингга олинган• асосий воситанинг цолдиц цийматидан йим ик 3 ,5 фоиз мулк солит х,исобланиб, чорак якунига кура, бухгалтерия щсобида акс эттирилганда:

¡(1109810 — (¡7664 х 3) х (3,5 фоиз х X ) } : 100фоиз= 36989 с\’м4

Д т - «Д авр харажатлари» - 36989;Кт - «М улк с о л и р и буйича мажбурият» - 36989.Иккинчи йилнинг бошига мажбуриятларпинг узок; муддатли

цисмидан жорий цисмига утказилишига куйидаги бухгалтерия утказмаси расмийлаштирилади:

Д т - «Туланадиган узок; муддатли ижара» - 186842;Кт - «Узок, муддатли мажбуриятлар-жорий кием» - 186842.К елгуси й и ллар учун \а м ш артном а муддати тугагунга

кддар ш у н га ухшаш бухгалтерия ёзувлари килиб борилади . Ш ар тн о м а муддати тугаб, лизи нгга олинган асосий восита л и ­зи н гга о л у в ч и н и н г мулкига айлантирилса, унда бу хуж алик м уом апаси бухгалтерия \и со б и д а куйидагича акс эттирилади:

а) ижарага олинган ускунанинг кафолатланган колдик киймати утказиб берилганда:

Д т - «У зок муддатли мажбуриятлар-жорий кием» - 50000;Кт - «П ул маблаглари» - 50000.б) ускуналарнинг дастлабки щийматигаД т - «У скуналар» - 1109810;Кт - «У зок муддатли иж ара ш артномаси

буйича о л и н га н асосий воситалар» - 1109810.в) шу кунгача хмеобланган эскириш суммасигаД т - «У зок муддатли ижара шартномаси

буйича о л и н ган асосий воситаларн инг эскириш и» - 1059810;Кт - «У скуналарнин г эскириш и» - 1059810.И ж арага оли н ган асосий воситаларн инг эскириш суммаси

куй и даги \и с о б -к и т о б асосида юзага келди:

(1109810 - 50000) = 1059810 сум].А гар и ж ар а ш артном аси муддати тугагач, иж арага олинган

асоси й в о си та мулк эгасига кайтарилса, бу хуж алик м уом ала- си и ж арач и корхон ада куйидаги тартибда бухгалтерия ёзуви би лан расм и й лаш ти ри лади :

Д т - «У зок муддатли мажбуриятлар-жорий кием» - 50000;Д т - «У зок муддатли ижара шартномаси буйича

олинган асосий воситаларнинг эскириши» - 1059810;

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 181: МОЛИЯВИЙ ХИСОБn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Сиз жуда \ам цизикдрли, шу билан бирга замонавий ама- лий

К т - «Узок, муддатли и ж ар а ш артном аси буйича олинган асосий воситалар» - 1109810.

Агар лизингга олинган мулк урнатиш ва м о н таж н и талаб килгудек булса, унда бу асосий восита вдерда иш лаб ч и ^ари лган и га к;араб, аввал урнатиладиган ас о с и й воситалар хисобварагига кабул цили нади . Ушбу хуж алик м уом аласи ни1-мисол м аълумотларидан ф ойдалани б акс этти р ам и з.

Лизингга олинган урнатиладиган асосий воситалар к,абул цилинганда

Д т - «Урнатиладиган асосий воситалар» - 1109810;К т - «Туланадиган узок; муддатли ижара» - 942987;К т - «Узокмуддатли мажбуриятлар-жорий к,исм» - 166823.Лизингга олинган асосий воситалар урнатиш ва монтаж

цилишга топширилганда:Д т - «У зок муддатли иж арага олинган

асосий воситаларга капитал куйилмалар» - 1109810;К т - «Урнатиладиган асоси й воситалар» - 1109810.Асосий воситаларни урнатиш ва монтаж килиш билан боглик

харажатлар «Узок муддатли ижарага олинган асосий воситаларга ка­питал куйилмалар»» хисобварагининг дебетида \исобга олинади.

4-м и сол , лизи нгга о ли н ган асосий воси тан и урн ати ш ва м онтаж килиш учун 15000 сум лик м атери аллар , 25000 сум лик иш хаки ва 33 ф ои зли к иш \аки д ан м аж бурий хараж атлар ки ли н д и \а м д а 50000 сум лик узга таш к и л о тн и н г хизм атидан ф ойдаланилди .

Харажатлар амалга оширилганда:Д т - «У зок муддатли и ж арага олинган

асосий воситаларга капитал куйилмалар» - 98250;Кт - «М атериаллар» - 15000;Кт - «Иш хаки хараж атлари» - 25000;К т - «Иш х<жидан маж бурий ажратмалар» - 8250;К т - «П удратчилар б и л ан хисоблаш иш лар» - 50000.Лизингга олинган асосий воситалар фойдаланишга топши­

рилганда:Д т - «Узок муддатли и ж ара ш артном аси

буйича олинган асосий воситалар» - 1208060;К т - «У зок муддатли иж арага олинган

асосий воситаларга капитал куйилмалар» - 1208060.Ижарага олувчида жорий ижара %исоби

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 182: МОЛИЯВИЙ ХИСОБn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Сиз жуда \ам цизикдрли, шу билан бирга замонавий ама- лий

А гар ускун а ж орий л и зи н г ш артном аси буйича олингудек булса, ун д а куйидаги ^олатлар ю з беради:

- и ж ар ага олувчи бу асоси й воситани уз балансига кабул Кила олм ай ди . Бундай асосий воситалар балансдан таш к ар и д аги \и со б вар акд а \и со б га олинади;

- ускун адан ф ой далан ган ли ги учун иж ара \а к и тулайди;- у ску н ан и техник соз \о л атд а уш лаб туриш билан б езл и к

хараж атлар иж арага берувчи зим м асида колади;- уску н а буйича эски р и ш ва мулк солиги хараж атлари

и ж арага берувчи \и со б и д ан ам алга ош ирилади;- и ж а р а муддати тугагач, ускуна уз эгасига кайтарилади .2 -м и со л ш артлари асоси да ускунани ж орий иж ара си ф а-

ти д а кабул ки лиш билан б огли к бухгалтерия ёзувлари К уйидагилардан иборат булади:

Ускуна кабул цилингаида уни балансдан ташцари х,исобварак,да акс эттирилишига:

Д т - «Киска муддатли ижара шартномасига асосан олинган асосий воситалар».

Ижарага олинган ускуналар буйича фоиз куринишидаги ха- ражат %исобланганда ойма-ой куйидаги бухгалтерия ёзуви расмийлаштирилади:

(600000 х 12 фоиз : 100 фоиз = 72000 : 12 ой = 6000 сум).

Д т - «Ф ои з кури ниш идаги харажатлар» - 6000;К т - «Туланадиган ф оизлар» - 6000.Ой якунига кура, %исобланган фоиз суммаси ускунани

ижарага берган корхона х,исоб ракамига утказиб берилганда:Д т - « \и с о б л а н г а н ф оизлар» - 6000;К т - «П ул маблаяпари» - 6000.Хисобот даврига келиб (масалан, 1-чорак якунига кура) шу

давр учун %исобланган фоиз куринишидаги харажат ускунани ижарага олган корхонанинг молиявий х,исоботига киритилганда:

Д т - «Я куний м олиявий натиж а» - 18000;К т - « Ф ои з куриниш идаги харажат» - 18000.Жорий ижара муддати тугаб, ускуна мулк эгасига

цайтарилганда:К т - «Ж ори й л и зи н г ш артном асига асосан оли н ган асо ­

сий воситалар» ёзуви расм ийлаш тирилади .

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 183: МОЛИЯВИЙ ХИСОБn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Сиз жуда \ам цизикдрли, шу билан бирга замонавий ама- лий

Бу усул корхоналар м олиявий ки й и н чи ли кл ар га учраган ва ай лан м а м аблаглари етмаётган п ай тд а жуда кул келади . Ч у н к и акти вларн и кайта ижарага олиш ш арти билан сотиш б и т и м и - да ко м п ан и я уз активларини бошк^а том онга сотиш и ва узга том он уларни кайтадан сотувчи ко м п ан и яга иж арага б ер и ш н и кузда тутган булади. Бунинг эвази га сотувчи корхона:

- хуж апик ф аолиятини давом эттириш учун м аълум су м - мадаги м аблагга эга булади;

- ф аоли яти д а иш латиладиган асоси й восита иж ара \о л и д а узига кай ти б келади;

- иж ара туловлари ш акли да с о л и к ^ а тортилувчи б азан и кам айтири ш им кониятига эга булади.

Агар сотиш б а\о си асосий во си тан и н г ж орий к и й м а ти д а н пастрок, булса, \а р кандай ф о н д а ёки зарар иж ара м уддати м обай н и да тан олиб борилади.

Агар мулкни кайта ижара олиш шарти билан сотиш битими ж о ­рий ижарага тааллукпи булиб, ижара туловлари ва сотиш киймати мулкнинг жорий к^йматидан келиб чикиб белгиланган булса, бу \олда юзага келган хрр кандай даромад ёки зарар мулкни оддий со ­тиш муомалалари каби дар\ол тан олинади.

Агар сотиш ба^оси ж орий ки й м атдан паст булса, ю зага келган зарарн и крплаш муддати узайтирилади ва у л и з и н г туловларига м утаносиб тарзда \и с о б д а н чикари б борилади .

5-мисол, ком п ания колдик, ^и й м ати 500 м и н г сум булган ускунани л и зи н г берувчига 400 м и н г сумга сотди. С о т и б олувчи том он эса бу ускунани сотувчи корхонага 400 м и н г сумга кай та иж арага берди.

Бу \о л а тд а орадаги 100 м и н г сум лик ф ар кн и тан о л и ш муддати узайтирилади.

7. Кредитдан фойдаланиш ёрдамида ижарага олиш

И ж аран и н г бу усулида аввалги усуллардан ф аркли у л а р о к иж ара муносабатларида 3 том он и ш ти р о к п а д и :

- иж арачи;- иж арага берувчи ёки улуш ли к иш тирокчи;- креди т берувчи таш килот.И ж арачи нуктаи назаридан креди тли иж ара би лан б о ш к а

иж ара турлари орасида \е ч кан дай ф а р к й у к И ж арага б ер у вч и

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 184: МОЛИЯВИЙ ХИСОБn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Сиз жуда \ам цизикдрли, шу билан бирга замонавий ама- лий

эса активларни иж ара келиш уви шартлари буйича сотиб ола- ди ва бу хариднин г б и р кисм ини ин вестиц ия сиф ати да уз улуш идан тулайди, ай тай л и к , 20 ф оиз (ш ундан "улуш ли иш - тирокчи» деган ном п ай д о булган). Крлган 80 ф о и з эса узок м уддатли кредитлаш м аж буриятини олаётган м оли я таш кило- ти ёки таш килотлари то м о н и д ан крпланади. К редит суммаси асо сан акти вл ар н и н г гарови, иж ара ва иж ара \а к и тугрисидаги келиш ув о р кал и таъминланади.

И ж арага берувчи \а к д о р \исобланади ва акти вларн и н г эгаси сиф атида и ж арачи д ан бу хилдаги иж ара билан богли к \а м м а гуловларни уш лаб коли ш хукукига эга.

8. Ер ва биноларни ижарага олишнинг хусусиятлари

Ерни ижарага олиш, одатда, ерни иж арага олиш м о \и яти ж и \ати д ан ж орий и ж ар ад и р , чунки ерни и ш лати ш муддати ч егараланм аган . А гар и ж ар а сотиб олиш ёки ерга эгалик ки лиш хукукини б ер и ш н и кузда тутса, унда бундай хужалик м уом аласи м о \и я ти б уй и ча муддатини узайтириб сотиш , деб \и со б л ан ад и ва и ж ара кап итали зац и ялаш ти ри ли ш и лозим . А гар иж арага оли н ган м у л кн и н г бозор кийм ати ичида ер нар- хи 25 ф оиздан п астни таш к и л этса, бундай хуж алик м уом ала­си асбоб-ускун а иж араси сиф атида каралади. Агар ерни нг нархи 25 ф оиздан ю кррирок; булса, унда ер н и н г иж араси а л о \и д а \и со б га о л и н и ш и лозим .

И ж арага оли н ган б и н о л ар (инш оотлар), асосан ли зи н г ш артн ом аси да кузда тути лган муддатдан анча ку п р о к хизмат К илиш лари м ум кин. Бундан таш кари, бино ва и н ш оотлар- н и н г узок, муддатли иж араси ижара туловларига бозордаги \о л а тд а н келиб чи ки б , тузатиш лар киритиб б ор и ш н и кузда тутади. Бу \о л атл ар д а л и зи н г берувчида иж арага берилган ак- ти вл ар билан б о гл и к барча йукотиш лар ва рагбатлантириш ХУКУКИ саклани б колади . Ш унга кура, бундай иж ара ж орий и ж ара деб тан олинади .

12- М А В ЗУ . И Н В Е С Т И Ц И Я Л А Р Х И С О Б И

/ . Нпвестициялар тугрисида тушунча ва уларпи х,исобга олишнинг мацсади

П ул, моддий ва н о м о д ди й шаклдаги кап и талн и тадбир- к о р л и к ф аоли яти объектлари га даромад олиш ва келаж акда

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 185: МОЛИЯВИЙ ХИСОБn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Сиз жуда \ам цизикдрли, шу билан бирга замонавий ама- лий

уларн и н г кийм атини куп айтириш максадида й ун алти ри ш «ин- вестиция»ллр деб аталади. Х уж алик юритувчи су б ъ ек тлар н и н г ин вести ц и яларн и амалга o iu n p n m буйича килаётган амалий хрракатлари мажмуаси «инвестиция фаолияти» деб юритилади.

Р еспубликам изда корхон аларн и н г и н вести ц и ялар ки ли ш билан б о гл и к хужалик м уом алалари \и со б и acocan бухгалте­рия \и с о б и н и н г «М олиявий куи илм алар \и соб и » д еб н о м л ан - ган 12-сонли миллий стан дарти воситасида ю ри ти лади . Ш у билан биргали кда, ин вести ц и ялардан туш ган д ар о м ад л ар н и тан о л и ш , ш уъба корхоналарга и н вести ц и ялар к и л и ш , б и р га- ликдаги ф аолиятга килинган и н вести ц и яларн и \и с о б г а олиш каби ай ри м хужалик м уом алалари эса, «Асосий хуж алик ф а о - л и я ти н и н г даромадлари» деб ном ланган 2 -со н л и , « К о н со л и - д ац и ял аш ган м олиявий \и с о б о тл а р ва ш уъба ко р х о н алар га Килинган инвестициялар \и с о б и » деб ном ланган 8 -со н л и бух­галтерия \и со б и н и н г м иллий стандартлари ёрдам и да тарти бга солинади .

Бухгалтерия \и со б и н и н г халкаро ва м иллий стан дартлари талабларига биноан хуж алик ю ритувчи субъект то м о н и д ан ам алга ош и ри лган ин вести ц и ялар куйилган вактига кура:

- узок муддапыи инвестициялар;- Кис^а муддатли инвестиция/юрга булинади.Б и р йилдан ортик, м уддатда даромад о л и ш н и м аксад

ки либ турли объектларга йуналтирилган м о л и яв и й Куиилмалар узок муддатли и н вести ц и ялар деб аталади . К,иск;а муддатли инвестициялар эса б и р йилдан кам булган муддатда даром ад олиш ни кузда тутган активларга й ун алти ри лган Куйилмалардан иборат булади. Бухгалтерия \и с о б и н и н г с т а н ­дартлари талабларига биноан узлари н и н г \и с о б си ёсати да узок вп к иска муддатли ин вести ц и яларн и аж рати б курсатиш ни лозим деб топган корхонапар узок м уддатли и н ­вести ц и яларн и баланснинг «узок муддатли активлар»и т а р к и - бида, ки ска муддатли и н вести ц и ял ар н и эса «ж орий акти в - лар»и тарки би да курсатиш лари лозим .

И нвести ц и ядар \и с о б и н и ю ри ти ш н и н г м аксади куйидагилардан иборат:

- инвестиц ияларни амалга о ш и р и ш билан б о гл и к хуж али к м уом алаларин и уз вактида, ту л и к ва турри акс э г ги р и л и ш и н и таъм инлаш ;

- инвестиц ияларни тои ф алари буйича турри ту р ку м л ан и - ш ини таъм инлаш ;

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 186: МОЛИЯВИЙ ХИСОБn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Сиз жуда \ам цизикдрли, шу билан бирга замонавий ама- лий

- и н вести ц и яларн и б а \о л а ш ва цайта бахрлаш м уом алала- р и н и турри амалга о ш и ри ш ;

- и н вести ц и яларн и б и р тоиф адан бош ^аси га утказилиш и м уом алалари н и турри ам алга ош ирилиш ини таъм инлаш ;

- и н вестиц иялардан о л и н ган даромадларни тугри \и со б га о л и н и ш и , соли кка то р ти л и ш и ва м олиявий \и соботларда тугри курсатилиш ин и таъ м и н лаш ;

- турли тоиф адаги ин вести ц и яларн и чик,иб кетиш и м уо­м алалари н и турри акс этти ри ли ш и н и таъм инлаш ;

- инвестициялар билап борлик, хужалик муомалаларни миллий стандартлари талаби асосида очиб берилишини таъминлаш.

2. Инвестицияларни бах,олаш

И н вести ц и яларн и б а \о л а ш бухгалтерия \и с о б и н и н г «М о­л и я в и й к$йилм алар \и с о б и » деб номланган 12-сонли м иллий бухгалтерия стандарти асо си д а амалга ош ирилади . Бунга кура, Киск^а муддатли и н в ести ц и ял ар сотиб олинган пайтда бухгал­тер и я \и со б и д а харид б а \о с и д а акс эттирилади. И н вести ц и я- л а р н и н г харид ба^оси эса , и н вестиц ияни нг уз к,иймати, бро- кер л ар га туланган ту ловлар , бож туловлари, б ан к хизмати учун туланган маблаг ва бошк;а харажатлардан таш ки л топа- д и . А гар и н вести ц и ялар ту л и к ёки кисман акц и ял ар ёки бошк^а ким м атли к,орозлар эм иссиясини ам алга ош ириш о р к ал и сотиб оли н са, унда согиб олинган и н вести ц и яларн и н г к,иймати уларнин г н о м и н ал к,иймати эм ас, балки бозор бахрси га тен г булади. А гар к,иск,а муддатли ин вести ц и ялар к о р х о н ан и н г \и с о б \о л а т и г а кура, сотиб олиш ва бозор К ийм атидан кам и б уй и ча \и со б га олинадиган булса, унинг б ал ан с к,иймати:

- алох,ида олинган ин вести ц и ялар буйича;- и н вести ц и ял ар н и н г тоиф алари буйича;- и н вести ц и ялар п о р тф ели асосида ан и ц лан и ш и мум кин.Узок, муддатли и н вести ц и ял ар эса \и со б о т санасига бух­

галтери я бапансида со ти б олиш к^иймати, к,айта ба\о л аш н и \и с о б г а олган к,иймат ёки соти б олиш ва бозор ба^осидан к а ­м и буй и ча акс этти ри лади . Узок, муддатли и н вести ц и яларн и н г б ал ан с б а \о си н и а н и ^ а ш инвестициялар портф ели асосида ам алга ош ирилади .

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 187: МОЛИЯВИЙ ХИСОБn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Сиз жуда \ам цизикдрли, шу билан бирга замонавий ама- лий

Янги хисобвараКгПар режасига кура, жорий инвестицияларнинг \олати ва \аракатини х,исобга ш и ш учун куйидаги ^со б вар акл ар кузда тутилган:

- ким м атли к,огозлар;- к и с к а м у д д а т г а б е р и л г а н к а р з л а р ;- б о ш к а ж о р и й и н в е с т и ц и я л а р .Узок, муддатли и н вести ц и яларн и н г \о л а ти ва \ар ак ати н и

\и со б га олиш учун эса :~ к и м м а т л и к о г о з л а р ;- авлод корхоналарга ин вестиц иялар;- карам корхоналарга ин вестиц иялар;- хориж ий капитали м авж уд корхоналарга и н вести ц и ялар ;- бошка узок муддатли инвестициялар каби \исобвараклар

кузда тутилган.Инвесгицияларни сотиб олиш муомалалари кж ррида келтирил-

ган х.исобваракпарнинг дебети ва харажат хисобваракдарининг кре­дита буйича акс этгирилади.

1-мисол, вактинчалик буш м аблагидан 1 й и лгач а муддат и чида унумли ф ой д алан и ш н и кузда тутган «А» ко м п ан и яси тез ривож лан иб бораётган б о ш ка бир к о м п а н и я н и н г ном инал Киймати 1000 сум булган 500 та акц и яси н и н г \ а р б и р и н и 1100 сум дан , «С екъю р инвест» брокерли к таш к и л о ти оркали сотиб олди. Бу хизмат учун б рокерли к таш килоти га ш ар тн о м а сум - м а с и н и н г 5 ф о и з м и к д о р и д а , б ан к х и зм а т и учун эса 1 ф о и з м икдорида \а к тулади. Ш унга кура, к и с к а м уддатли ин- вести ц и ян и н г харид кийм ати 583000 сумни т а ш к и л килди.[550000 + (550000 х 5 ф оиз) + (575500x1 ф о и з )= 583275 сум].

Бу хужалик муомаласига куйидаги бухгалтерия ёзуви рас- м ийлаш тирилади;

а) Пул маблаглари утказилганда:Д т - «Брокерлик таш килоти» - Д т - «Банк хизмати» - К т - «Пул маблаглари» -б) Инвестициялар цабул к,илиб олинганда:Д т - «К,иска муддатли инвестициялар» - К т - «Брокерлик таш килоти» - К т - «Банк хизмати» -

577500;5775;

583275.

583275;577500;

5775.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 188: МОЛИЯВИЙ ХИСОБn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Сиз жуда \ам цизикдрли, шу билан бирга замонавий ама- лий

И н в ести ц и я л ар кирим и корхона таъсисчилари том онидан ки ли н ган бадал сиф атида \а м ю зага келиш и мумкин.

Д т - « К и ск а муддатли инвестиииялар»;Д т - « У зо к муддатли инвестициялар»;Кт - «Таъсисчиларни Н изом капиталига бадаллари буйича

карздорлиги».А гар и н вести ц и ял ар н и соти б олиш ту>ликёки кисм ан бошк.п

активларга алм аш тириш оркали юзага келса. уларни \исобга о л и 1и Куйидаги тарти бда амалга ош ирилади:

2-мисол, «А» компанияси узинингдоимий мол етказиб берувчиси \и соблан ган «В» ком паниясининг номинал киймати 500сумбулган 1000 дона акциясини узокмуддат давомидадаромап олиш максадида сотиб о ли ш н и ятин и билдирди. «В» ком панияси Уз акц ияларини н ом и нал ки йм ати 350000 сум, лекин шу кундаги ж орий кийм ати 625000 сум булган «А» ком п анияни нг ускунасига алм аш тириш и мумкинлигини айтди. Томонларрозилигибилан келишув имзоланди. Бу хужалик муомаласи бухгалтерия \исобининг 12-сонли «Молияиий куйилм алар» деб номланган миллий стандарти \олатларига кура, Куйидаги ёзувлар билан расмийлаштирилади:

а) Ускуна киймати уисобда чицарилгаида:Д т - «А сосий воситаларн инг чикиб кетиш и» - 350000;Кт - «У скуна киймати» - 350000.б) Ускуна алмаштириш муомаласига:Д т - «У зо к муддатли инвестициялар» - 625000;Кт - «А сосий воситаларнинг сотилиш и

ва б о ш к а сабабларга кура ч и ки б кетиш и» - 625000.в) А/шаштириш натижасига олинган фонда суммасига:Д т — «А сосий воситаларн инг чикиб кетиш и» - 275000;Кт - «А сосий воситаларнинг чикибкети ш и д ан ф ойда» - 2755000.

И н в ести ц и я л ар куш ма, шуъба ва карам корхоналарни Н и ю м капиталида даром ад олиш максадида катнаш иш оркали ^ам юзага кели ш и м ум ки н . Бундай \олагди куйидаш бухгалтерия ё зу ы а р и расмийлаш тирилади:

Д т - «Авлод корхоналарга инвестициялар»;Дт - «Хорижий капитали мавжуд корхоналарга инвестициялар»;Д т - «К арам корхоналарга инвестициялар»;Кт - «П ул мабларлари»;Кт - «Асосий воситаларнинг сотилиш и ва бош ка сабабларга

кура ч и ки б кетиш и»;

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 189: МОЛИЯВИЙ ХИСОБn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Сиз жуда \ам цизикдрли, шу билан бирга замонавий ама- лий

Кт - «Б ош ка акти вларн и н г сотилиш и ва б о ш к а сабабларга кура чики б кетиш и».

И нвестици я си ф ати да кирим ки л и н аётган ким м атли Когозлар куп чи ли к \о л л ар да ном инал к и й м ати д ан ю кори ёки кам б а\о д а харид ки лини ш и мум кин. С отиб о ли ш ва номинал кийм ат уртасида ю зага келган ф ар к (устам а ё к и чегирм а) бух­галтерия \и с о б и н и н г 12-сонли м иллий ст ан д а р т а талабларига биноан ушбу ким м атли когозларни нг \а р а к а т муддати даво- м ида \и соб дан чикари ли б борилади.

3-мисол, «А» ком п ан и яси \и со б о т й и л и н и н г 1 мартида н ом и нал кийм ати 300000 сум булган й и л л и к 24 ф о и з даром ад келтирувчи 6 ой муддатга чикарилган б ан к облигациясим и 324000 сумга сотиб олди . Демак, бу хужалик муомаласи буйича 24000 сум устама юзага келди. Бу хуж али к муомаласи куйидаги бухгалтерия ёзуви билан расм и й лаш ти ри лди :

Д т - «К,иска муддатли инвестициялар» - 324000;Кт - «Пул м аблам ари » - 324000.Ш у куни ком п ан и я ном инал кийм ати 200000 сум булган

й и лли к 10 ф о и з даром ад келтирувчи 10 ой муддатга чикарилган «В» корхон а обли гац иясини 184000 сум га сотиб олди. Бу хуж алик м уомаласи буйича эса 16000 сум чегирма ю зага келди. « «Нетто» усулида бу хуж али к муомаласига Куйидаги бухгалтерия ёзуви килинади:

Д т - «К,иска муддатли инвестициялар» - 184000;Кт - «Пул м аб л а т а р и » - 184000.М арт о й и н и н г охирига келиб, о л и н ган обли гац иялар

буйича ф оизлар \и соблан ди :а) банк облигациялари буиича 300000 x 24 фот х1ой _ ^

12

б) корхона обпиглциялари буйича 200000x12 _ ^ооо сум.12

Бу хужалик муомаласига куйидаги бухгалтерия ёзуви рас-мийлаштирилади:

Д т - «О линадиган ф оизлар» - 8000;К т - «Ф оиз к^рин иш идаги даромад» - 8000. Хисобланган фоизлар келиб тушганда эса:Д т - «Пул маблаглари» - 8000;К т - «О линадиган ф оизлар» - 8000.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 190: МОЛИЯВИЙ ХИСОБn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Сиз жуда \ам цизикдрли, шу билан бирга замонавий ама- лий

О блигацияларни номинал киймати ва харид ба\оси уртасида юзага келган ф аркн и х,исобдан чицариш муомалалари куй и да ги бухгалтерия ёзувлари билан расмийлаштирилади:

а) Ус там а суммаси 6 ой мобайнида (12000 сум : 6 ой) 2000сумдан ойма-ой уисобдан чицариб борилади

Д т - « Ф ои з куриниш идаги харажатлар» - 2000;К т - «К,иск,а муддатли инвестициялар» - 2000.б) Чегирма суммаси 10 ой мобайнида (16000 сум : 10 ой)

1600 сумдан ойма-ой %исобдан чицариб борилади:Д т - «К,иск;а муддатли инвестициялар» - 1600;К т - « Ф о и з куриниш идаги даромад» - 1600.К,иска м уддатли обли гац и ялари н и н г \а р ак ат муддати ту-

габ, ко р х о н а том он и д ан эгасига кайтарилган ва улар учун п у­ли келиб туш ганда:

а) б ан к облигам иялари буйичаД т - «П ул маблаглари» - 300000;К т - «К,иска муддатли и н вести ц и ял ар » - 300000.б) «В» ко р х о н а облигациялари буйичаД т - «П ул маблаглари» - 200000;К т - «К,иска муддатли инвестициялар» - 200000.

4. Инвестицияларни цайта бах,олаш ва бу муомалаларпи%исобга олиш тартиби

Инвестицияларни крйта бахрлаш уларнинг бозор ба\осини аник^аш макрадида амалга оширилади. \и с о б \олатида киска муд­датли инвестицияларни бозор бахрсида \исобга олишни кузда тугган хужалик юритувчи субъект инвестициялар кийматидаги узгаришларни даромад ёки харажат сифатида акс эттиради. Миллий стандарт талаб- ларига кура, бу жараён куиидагича амалга ошади:

- кай та б а \о л а ш натиж асида и н вестиц иялар ки й м ати н и н г ортиш и д ар о м ад сиф атида куш илган капитал сум м асини ку п ай ги р и ш га о л и б келади;

- кейинги к°йта ба\олаш натижасида инвестициялар кийм атининг камайиш и юз берса, бу камайиш кушилган калитал- нинг аввалги купайиш ини камайтириш >у4собига ёпилади. Агар камайиш суммаси капиталнинг аввалги ортишидан куп булса, Копланмай колган сумма харажат сифатида тан олинади;

- агар кейинги кайта балрлаш натижасида инвестициялар Кийматининг ортиш и юз берса, бу сумма аввал харажат сифатида

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 191: МОЛИЯВИЙ ХИСОБn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Сиз жуда \ам цизикдрли, шу билан бирга замонавий ама- лий

тан олинган суммани кайтарилиши ундан ортиб колган сумма эса кушилган капитални купайтиришга олиб келади.

4-м исол, «А» компанияси 2002 йилнинг 31 декабр \о л ати д а куйидаги узок муддатли инвестициялар портфелига эга:

А кциялар тури Акциялармикдори

Акциями сотиб олиш киймати

Жами сошб ш иш ирокшлари

X 500 1000 500000У 1000 700 700000z 600 500 300000Жами X X 1500000

Компаниянинг \исоб хрлатида узок муддатли инвестиш тяларни Кайта ба\олаш кийматида х,исобга олиш кузда тутилган. 2003 йи- лининг биринчи чорагида мавжуд инвестицияларнинг бозор Кийматини узгариши юз берди.

А кциялартури

Акциялармикдори

А кци яни бозор киймати

Жами акшппарнинг боюр киймати

X 500 1100 550000У 1000 650 650000ъ 600 575 345000Жами X X 1545000

Д т - «К,имматли корозларни к а йта ба\олаш дан зарарлар» - 50000;

Д т - «У зок муддатли и н вести ц и ялар» - 45000;К т - «Хусусий капитал - кай та

ба\о л аш буйича тузатишлар» - 95000.Бухгалтерия ёзунларидан куриниб лурибдики, «У» тоифадаги

акциялар буйича ба\о пасайишидан олинган зарар аввал куш илган капитал таркибида шу хшщаги муомалаларга тегишли сумма мав­жуд булмаганлиги учун зарар сифатида тан олинди.

2005 й и лн и н г олти ойлиги якун и да и н вести ц и ял ар т а р к и ­бида куйидаги узгариш лар ю з берди:

Акциялартури

Акциялармикдори

А кцияни бо­зор киймати

Ж ами акц и ялар- нинг бозор

КийматиX

ооVI 1040 520000

У 1000 600 600000г 600 525 315000Жами X X 1435000

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 192: МОЛИЯВИЙ ХИСОБn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Сиз жуда \ам цизикдрли, шу билан бирга замонавий ама- лий

Бу узгаришлар бухгалтерия \исобида куйидагича аксини топали: Д т - «Хусусий кап и тал - кайта ба^олаш

б у й и ч а тузатиш лар» - 60000;Д т - «К им м атли к °го зл ар н и кбайта бахрлаш дан

зарарлар» - ( 50000;К т - «Узок м уддатли иивестициялар» - 110000.2005 й и лн и н г охи ри га келиб, баланс тузиш сан аси д ан ав-

вал и н вести ц и ялар к и й м а ти д а сезиларли узгариш юз берди.

А кциялартури

Акциялармикдори

Акцияни бозор киймати

Ж ами акциялар- нинг бозор киймати

X 500 1150 575000У 1000 700 7000002 600 540 324000

Жами X X 1599000

Д т - «Узок м уддатли инвестициялар» - 164000;К т - «К,имматли ко^озларни кайта б а\олаш дан

зарарлар» - 100000;К т - «Хусусий кап и тал - кайта ба^олаш буйича тузати ш ­

лар» - 64000.

5. Инвестициялар буйича даромадларпи *исобга олиш тартиби

Инвестициялардан олинадиган даромадлар бухгалтерия \и со б и н и н г миллий стандартларида таъкиллаб утилганидек, фоиз- лар, роялти, дивидендлар, узок ва киска муддатли ижара сифатида- ги инвестициялар буйича иж ара >рки ^амда инвестицияларни со- тиш натижасида олинган ф ойда сифатида юзага келади.

К ор х о н а Уз м аблаглари н и банкка деп озитга куй и ш , карз б ери ш ёки об ли гац и ялар каби карз когозларини сотиб олиш вакти н ч ал и к керакси з акти вларн и иж арага бериш оркали ф о- и з кури ниш идаги д аром ад га эга булади. У ш бу йуналиш лар б у й и ч а даром ад >;исобланганда куйидаги бухгалтерия ёзуви ки л и н ад и :

Д т - « \и с о б л а н га н ф оизлар»;К т - «Ф оиз кури н и ш и д аги даромад».Роялти куринишидаги даромад деб, корхонани савдо белгиси

ёки бош ка турдаги ^кУКИни узга ким саларт маълум вактга, маълум хдк эвазига фойдаланиш учун берилиши натижасида олин-

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 193: МОЛИЯВИЙ ХИСОБn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Сиз жуда \ам цизикдрли, шу билан бирга замонавий ама- лий

ган даромадга айтилади. Даромад х^собданганда куйидаги бухгал­терия ёзуви расмийлаштирилиши лозим:

Д т - «Роялти ва гон орарлар буйича о л и н ад и ган\и собвараклар» ;

Кт - «Роялти буйича даром адлар».К орхона узга корхоналарнинг акц и ял ар и га «киймат» ёки

«улушда катнаш иш » ' усулида и н вести ц и я ки ли ш и м у м ки н . К ийм ат усулида инвестиция к,илинганда корхон а б о ш ^а а к - ци ядорлар каби фацат дивидендга даъ вогарли к кдп и ш и м у м ­кин. Улуш да катнаш иш усулида эса ин вестиц ия ки лган к о р ­хона х,ам, дивидендга \ам со ф ф о й д ан и н г теги ш ли ь;исмига даъвогарлик кила олади. Уш бу \о л атл ар н и куйидаги м и сол ёрдам ида куриб чи^амиз:

5 -м исол , «ХУ2» корхонаси \и с о б о т й и ли н и н г ян вар о й и д а «А» ко м п ан и ян и н г номинал ки й м ати 1000 сум булган 100 та акц и яси н и 1100 сумдан сотиб олди ( ки й м ат усули). Ф евр ал ойи охирида корхона янги таш ки л «.илинаётган «В» к о м п а ­н и ян и н г таъсисчи си сифатида н ом и н ал кийм ати 5000 сум дан булган 1000 та акц иясини 6000 сум дан сотиб олди . Бу а к ц и я - лар м икдори «В» ком пания Н изом ж ам гарм аси н и н г 20 ф о - изни таш к и л к ИЛ£,ди. «ХУ2» корхон аси бу хуж алик м уом ала- син и у зи н и н г бухгалтерия \и с о б и д а куйидагича акс эттирди .

Д т - «А» корхонага ин вести ц и ялар - 110000;Д т - «В» корхонага ин вести ц и ялар - 6000000;Кт - «Пул маблаглари» - 6110000.Х исобот йили тугаб, акц и ядо р л ар йи ги лиш и к ар о р и га

кура, «А» корхон а \ар бир акц и яга 250 сумдан д и в и д ен д эълон килди . Бу тугридаги р асм и й )(ужжатга эга булгач , «ХУг» соти б олинган 100 акц и яга тегиш ли ( 100 та а к ц и я х 250 сум = 25000 сум) дивиденд сум м а буйича куйидаги бух­галтерия ёзувини амалга ош ирди:

Д т - «Х исобланган дивидендлар» - 25000;К т - «Д ивиденд куриниш идаги даром адлар» - 25000.Х исобот йи ли н и «В» корхон а 2500000 сум ф о й д а б и л а н

якунлади . А кциядорлар йи ги лиш и карори га кура, ф ой да су м - м аси н и н г 1000000 суми д и в и д ен д си ф ати да т ак си м л ан и ш га келиш илди . Ш унга кура, м уом аладаги \а р бир акц и яга 200 сумдан (1000000 сум : 5000 та а к ц и я ) диви ден д тугри к ел д и . Бу хуж алик муомаласи «ХУ2» корхон аси бухгалтериясида Куйидагича уз акси ни топди:

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 194: МОЛИЯВИЙ ХИСОБn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Сиз жуда \ам цизикдрли, шу билан бирга замонавий ама- лий

а) хисобланган д и в и д ен д суммасигаД т - «Х исобланган дивидендлар» - (1000 х 200) 200000;Кт - «Д ивиденд куриниш идаги даромадлар» - 200000.б) со ф ф ойда сум м аси таркибида юзага келган улушга эса

(1500000 х 20 % = 300000)Д т - «В» корхон ага инвестициялар» - 300000;Кт - «Д ивиденд куриниш идаги даромадлар» - 300000.Уш бу усулда д и ви д ен д лар н и хисоблагандан кура, ортикроц

сум м ада кай ти ш и , и н вести ц и я кдпинган корхон ада улушни кам ай и ш и н и би лди ради . М исол учун, «В» ко м п ан и я «XYZ» корхон асига 250000 сум микдорида дивиденд тулаб берди. Бу \о л атд а «ХУХ» корхон аси куйидаги бухгалтерия ёзувини рас-м и й лаш ти ри ш и лози м :

Д т - «Пул м аблаглари» «В» - 250000;Кт - «Х исобланган ф оизлар» - 200000;Кт - «В» корхон ага инвестициялар» - 50000.Инвестициялар билан боглик, бошк,а йуналишлардаги дарамад-

ларни хисобга алиш муомалаларига «Инвестицияларни бир тоифа- дан иккинчисига утказиш тартиби» ва «Инвестициялар чик;имини Хисобга олиш тартиби» мавзуларини куриб чик^иш жараёнида тухталиб утамиз.

6. Инвестицияларни бир тоифадан иккинчисига утказиштартиби

И н вести ц и яларн и би р тоифадан и к ки н чи си га утказиш уш бу тартибдаги и н вести ц и яларга нисбатан бозор ш артлари- ни узгариш и ёки таш к и л о тд а бундай ин вестиц ияларга н и сба­тан м аксадларн и н г узгариш и сабаб булиш и м ум кин. И н ве­сти ц и ялар то и ф ал ар и н и узгартириш ж араёни да куйидаги ом и лларн и \и со б га олиш лозим булади:

- тои ф а узгарти рилгунга кадар и н вести ц и ялар хисобга оли н ган киймат;

- тоиф а узгарти рилгандан кейин и н вести ц и ялар \исобга оли н ган к^иймат;

- тои ф а узгарти рилгунга к;адар и н вести ц и яларн и кайта ба^олаш натиж асида ю зага келган фарк,ни \и со б га олувчи хисобвара^дар;

- тои ф а узгарти рилгандан кейин ин вести ц и яларн и кбайта ба^олаш натиж асида ю зага келувчи фарк^ни х,исобга олувчи Хисобварак^ар.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 195: МОЛИЯВИЙ ХИСОБn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Сиз жуда \ам цизикдрли, шу билан бирга замонавий ама- лий

Бухгалтерия \и со б и н и н г м и лли й стандартлари талаб лари га кура, агар ки ска муддатли и н вести ц и ял ар корхон анин г \и с о б \о л ати д а сотиб олиш ва бозор б а \о с и д а н ками буйича \и с о б г а олиб бо р и л и ш и кузда тутилган булса, у зо к муддатли и н в ести - ци яларн и уларнин г тоиф асига утказиш шу ба^оларнин г э н г ками буйича амалга ош ирилади. А гар у зо к муддатли и н в е ст и ­ци ялар то и ф аси узгартирилиш идан аввал кайта ба^оланган ва киска муддатли инвестициялар корхон ада бозор ки й м ати да ю ритилаётган булса, узок муддатли ин вести ц и яларн и к и с к а муддатли ин вестиц иялар тои ф аси га утказиш да кайта б а \о л а ш суммаси балан с кийм атида *исобдан чикарилади . Агар к и с к а муддатли ин вестиц иялар бозор ки й м ати даги узгариш д ар о м ад сиф атида тан олиб борилаётган булса, ин вести ц и ялар т о и ф а - син и узгаргириш да х,исобга ол и н м ай калган кайта б а \о л а ш суммаси д аром ад таркибига ки р и ти л ади . К,иска муддатли и н ­вести ц и яларн и узок муддатли к^ й и лм ал ар тарки -би га у ткази ш сотиб олиш ва бозор кийм атидан кам и буйича, агар к и с к а муддатли ин вестиц иялар тои ф а алм аш тирилгунга кадар б о зо р б а \о си д а \и с о б га олинган булса, то и ф а алм аш тириш б о зо р бахрсида ам алга ош ирилиш и м ум ки н .

7. Инвестициялар чицимипи %исобга олиш тартиби

К орхона инвестицияларни ч и ки б кетиш идан ф ойда ё к и зарар олиш и м ум кин. Ушбу хуж алик м уом алаларини ту ш у н - тириш учун 4 -м исол м аълум отларидан ф ойдалани б, икки тп \о л атн и куриб чикам из.

К орхона аввал сотиб олган «X» турдаги акц и ял ар н и н г 300 тасини 1200 сумдан сотиш га эри ш д и . Бу хуж алик м уом аласи бухгалтерия \и со б и д а куйидаги тарти бд а уз акси н и топади:

а) сотиш ба\оси билан баланс киймати уртасидаги ф ар к к а -Д т - «Пул маблаглари» - 360000;К т - «И нвестициялар» - 345000;К т - «К,имматли когозларни сотиш дан

олинган даром ад» - 15000.б) куш илган капитал тарки би даги кай та б а\о л аш су м м а-

сини сотилган акцияларга теги ш ли к и см и н и (75000 : 500 та акц и я = 150 сум х 300 та акц и я = 45000 сум) \и с о б д а н чикариш м уом аласи га-

Д т - «К уш илган капитал-«Х» турдаги акц и ялар - 45000;

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 196: МОЛИЯВИЙ ХИСОБn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Сиз жуда \ам цизикдрли, шу билан бирга замонавий ама- лий

Кт - «К,имматли когозларни сотишдан олинган даром ад» - 45000.

Корхона бир к;анча вак^ утганидан кейин «7» турдаги акция- лар курсини кескин тарзда тушиб кетаётганлигидан хавотир олиб, барча акиияларини биринчи харидорга \а р бир акциями 495 сумдан сотишга царор к^лди. Бу хужалик муомаласи куй и да ги бух­галтерия ёзуви билан расмийлаштирилади:

Д т - «Пул м аблаглари» - 297000;Д т - «К уш илган кап и тал - «7» турдаги ак и и ял ар - 24000;Д т - «М олиявий ф ао ли ят буйича харажатлар» - 3000;Кт - «И н вести ц и ялар» - 324000.

8. Инвестициялар буйича маълумотларпи молиявий Хисоботларда акс эттириш

Бухгалтерия ^исобининг хрракатдаги стандартлари талабларига кура, хужалик юритувчи субъекглар молиявий \исоботларида инве- стициялар билан боглик; барча маълумотларни бериб боришлари лозим. Бу \исоботлар инвесторларга корхоналарнинг инвестиция портфелини ш аклланиш ининг асосий тамойиллари, уларнинг да- ромадлилиги ва улар билан ботик, таваккалчиликлар туфисида маълумотлар бериш и лозим.

Бухгалтерия балансида инвестициялар тоифалари буйича акс эттирилиб, унинг узок, муддатли активлар к,исмида узок, муддатда, жорий активлар кисмида эса бир йилгача муддатда даромад олиш ма^садида йуналтирилган инвестициялар ^иймати акс этгирилади. Молиявий натижалар тугрис^шги х^соботда инвестицияларни со- тилиш и натижасида олинган даромад ва бу даромадни яратиш би­лан боглик, харажатлар, дивидендлар, роялти, ижара \ак,и ва фоиз- лар куринишидаги даромаопар \амда х^соб \олатига кура, инве­стицияларни к,айта ба\олаш дан олинган (}юйда ёки зарар суммала- ри тегишли моддалар буйича уз аксини топади. Пул окдмларм туррисидаги ^исоботда инвесгицияларининг кирими ва чик,ими би­лан борлик, пул ок;имларининг х^ракати тугрисидаги маълумотлар келтирилади. Ж умладан, пул ок^мларининг тушум к,исмида инве­стицияларни, асосий восига ва бошк,а активларни сотиш натижа­сида келиб тушган пул маблаглари, дивиденд, роялти, фоизлар куринишидаги пул маблаглари курсатилса, чик,им «.исмида эса к,имматли ва царз кррозларини \амда асосий восита ва бошк,а ак- гивларни сотиш натижасида келиб тушган пул маблаглари

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 197: МОЛИЯВИЙ ХИСОБn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Сиз жуда \ам цизикдрли, шу билан бирга замонавий ама- лий

курсатилади. Хусусий каниталнинг харакати тугриснлаги \исоботлахисоб холатига кура, инвестииияларни кайта бахолаш натижалари- ни кушилган капитал ёки такримланмаган фойдага таъсири орк^али капиталнинг Узгариши билан боглик, хужалик муомалалари уз ак- сини топади.

13- М А ВЗУ . М А Ж Б У РИ Я Т Л А Р Х.ИСОБИ

I. Мажбурияпиар таьрифч ва уларни эътироф этиш тартиби

Бухгалтерия \и со б и н и н г халкаро стан дартлари м аж бурият- ларни «аввал ам алга ош ган хуж алик муомалалари ёки ходисалари натиж аси да келиб ч и к ^ ан , кон ди ри ли ш и акти в- ларн и н г утказили ш и ёки и ш л ати ли ш и га , хизм атлар курсатилиш и ёки келгусида ик^тисодий м ан ф аатларн и н г бошк,а йул би лан чик,иб кетиш ига о л и б келиш и м ум кин булган корхон ан и н г карзларидир” деб таъ ри ф лай ди .

Бухгалтерия хис°б и н и н г м и лли й стан дартлари н и н г холатларига кура, мажбуриятлар:

- уларни пул воситасида тулаб бер и ш ;- урнига бошк^а активларни бериш ;- хизм атлар курсатиш ;- ушбу м аж буриятни бош каси б и л ан алм аш тириш ;- м аж буриятни акиияга (капиталга) алм аш тириш оркдпи

сундирилиш и м ум кин.М аж бурият, агар кредитор уз хУКУКДДан воз кечган ёки у

бундай хУКУКДан махрум килинган п ай тд а \а м сундирилган деб хисобланиш и мумкин.

2 . Мажбуриятларни бахолаш тартиби

Мажбуриятлар молиявий \исоботда ба\олаш нинг турли усулла- рида акс эттирилиши мумкин. Буларга куйидагилар киради:

- хздикрти крймат усули — бунда мажбурият суммаси хисобот даврида хакикртда эътироф этилган кррздорлик суммасига тенг булади. Масалан, 10 фоиз ягона солик туловчиси булиб хисобпанган корхона хисобот даврида 500000 сумлик ма\сулотини сотишга эриш- ди. Шунга кура, корхона ушбу согиш хажмига тугри келувчи 50000 (500000 х 10 %) сумлик ягона солик, суммаси хисоблаб бюджет апди- даги мажбуриятни тан олади;

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 198: МОЛИЯВИЙ ХИСОБn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Сиз жуда \ам цизикдрли, шу билан бирга замонавий ама- лий

- к,анта \и со б л ан ган кнймат усули — бу усулда маж бури- ятлар *исобот ту зи ш санасида к,айта ти кл ан и б борилали . М а- салан, «Х У7» корхон аси хорижий ф и рм адан \и со б о т й и ли - н и н г 25 сен тяб р и д а 10000 АКД1 долларига тенг м икдорда хом аш ё сотиб олди . Ш у кунда давлат курсига кура, бир АКД1 доллари 890 сум га тен г эди. Ш унга кура, «ХУ2» корхонаси узининг бухгалтерия ^исобида хорижий ф ирм а олдидаги маж- буриятни 8900 м и н г сум м иедорила тан олади.

Д т - «Хом аш ё» - 8900000;Кт - «Х ориж ий ф и рм а олдидаги маж бурият» - 8900000.Х исобот й и л и н и н г 31 декабрига келиб 1 АКД1 доллари

925 сумга тен г були б колди. Бу \о л ат «Х У г» корхонасига хо­риж ий ф и р м а олдидаги м аж буриятини кбайта \и со б л аш н и такрзо этади. Б ал ан с тузиш санасидаги курсга кура, корхона- н и нг хориж ий ф и р м а олдидаги мажбурияти ($10000 х 925 сум) 9250 м ин г сумни таш к и л килади ёки (9250 м ин г сум - 8900 м инг сум) 350 м и н г сумга ортади. Бу узгариш бухгалтерия \и со б и д а кУйидаги бухгалтерия ёзуви билан расм ийлаш ти ри- лади ва х;исоботида курсатади:

Д т - «К елгуси д авр харажатлари» - 350000;К т - «Х ориж ий ф и рм а олдидаги маж бурият» - 350000.- сундириш (сотиш )нинг мумкин булган бахосида - бу

усулда м аж бури ят сундириш (сотиш ба^оси)да акс эттирила- ди. М асалан , корхон а уз фаолиятидп ф ойдалани ш учун 750000 сумга ком п ью тер соти б олди. Бу х;олда корхон анин г ко м п ью ­тер етказиб берган таш ки лот олдидаги м аж бурияти 750000 сум м икдорида акс этти ри лади ;

- дискоктланган кртймат усули — бу усулда мажбурият келгу- сида уни сундириш учун сарф булпдиган пул о^имларининг дис­конт к^йматила акс эттирилади. Масалан, «ХУ2» корхонаси аввап сотиб олинган активлар буйича юзага келган 90000 сумлик савдо кредиторлик карзини узиш учун, тулов муддаги 6 ойдан кейин ке- ладиган 100000 сумлик вексел ёзиб берди. Ш унга кура, мол етказиб берувчи олдида туланадиган векселлар буйича 100000 сумлик маж­бурият юзага келди.

Д т - «Т уланадиган ^исобварацлар» - 90000;Д т - «М уддати узайтирилган дисконт» - 10000;Кт - «Т уланади ган векселлар»- 100000.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 199: МОЛИЯВИЙ ХИСОБn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Сиз жуда \ам цизикдрли, шу билан бирга замонавий ама- лий

К орхоналарни нг м аж буриятлари куй и даги белгилар буйича туркум ланиш и мумкин:

- ф ойдалани ш муддатига кура;- ба^олаш н инг ан и к^и ги га кура.Фойдаланиш муддатига кура, м аж буриятлар ж ори й ва узок,

муддатли булиш и мумкин.Баланс \и со б о ти санасидан бош лаб б и р й и л давом и да ёки

бир йилдан куп булган оддий оп ерац и он ц и кл давом ида туланиш и кузда тутилган маж буриятлар жорий мажбуриятлар деб таъриф ланади . Бу таъриф га ж авоб б ер м ай д и ган маж бу­риятлар узок муддатли маж буриятлар деб эъ ти р о ф этилади.

Баурлашпинг аниклигига кура, мажбуриятларнинг туркумланиши А. М. Гершун та?фири осгида бир гурух,рус мутахассислари томони- дан яратилган «Молиявий \исоботнинг халцаро стандартларини Куллаш»2 деб номланган укув кулланмасида яхши ёритилган. Унга кура, бахрлашнинг аниьушги буйича мажбуриятлар:

- \ак,ик,ий;- ба\олан ган ;- ш артли ^олида булиш и мумкин.Хакщий мажбуриятлар х,аракатдаги ш ар тн о м ал ар , битим -

лар ва кон ун чи ли к асосида ю зага келиб уларга куй идаги ларн и киритиш мумкин:

- олинган \исобваракутар буйича м аж буриятлар ;- берилган векселлар буйича м аж буриятлар;- таъсисчиларга \и со б л ан ган д и ви ден длар буйича мажбу­

риятлар;- \и соб лан ган соли^лар ва маж бурий туловлар буйича

мажбуриятлар;- \и соблан ган иш \ак,и буйича м аж бури ятлар ва

бо шк,ал ар.Бау;олангап мажбуриятлар деганда, м аълум б и р сана юзага

келмагунга к,адар аник; кийм атини б елги лаб булмайдиган маж буриятлар туш унилади . Уларга м и со л килиб куйидагиларни келтириш мумкин:

2 П рименение М еждународных Стандартов Ф инансовой Отчетности.Учебное пособие под редакцией Гершуна А .М .М осква, 2002 год, том 2.стр.24-5.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 200: МОЛИЯВИЙ ХИСОБn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Сиз жуда \ам цизикдрли, шу билан бирга замонавий ама- лий

- ф о й д а солири буйича мажбурият. Бу м аж буриятни то \ам м а м о л и я в и й хужалик муомалалари бухгалтерия \и со б и д а уз ак си н и то п и б , солик, \и со б и к>илинмагунга кадар ан и клаб булм айди;

- каф о л ат м аж буриятлари . Бу м аж буриятларнинг \ак,икий ки й м ати н и харидорлар том онидан ма^сулотлардан ф ой дала- ниш б о ш л ан ган д аги н а а н и м а ш м ум кин;

- ходим ларга м е \н ат таътили хараж атларини д о п л а т буйича м аж буриятлар . Бу маж бурият сум м асини ме*нат таъти ли га чик,иш ж адвали тасдик^анм агунга кадар ани кутб булм айди.

Шарпыи мажбуриятлар — булар:а) аввалги \о д и сал ар натиж аси булиб, уларнинг м авж удли-

гига келгуси да юз бериш и мумкин булган бир ёки бир неча ноаник, \о д и с а л а р оркали аникутик киритиш мумкин.

б) аввалги \о д и сал ар натиж аси булиб, келгусида улар тан ол и н м асл и ги м ум ки н , чунки:

- м аж б ури ятн и кондириш учун кей инчалик икти соди й сам ара кел ти р и ш и мумкин булган ресурснинг ч и ки б кетиш э \т и м о л и м авж уд эмас;

- м аж б у р и ят сум м асини а н и к т а р зд а б а \о л аш н и н г им кони мавж уд эм ас.

М асалан, корхонага нисбатан унинг мижози суд жараёнини бошлаган. Суд жараёнида корхонага нисбатан жарима тулаш буйича карор чикиш и мумкин. Лекин молиявий ^исоботтузиш са- насига, ж арим а суммаси хдм ва суд к^арори \ам мавжуд булмаслиги мумкин, яьн и жараён якунида мажбурият юзага келиши *ам, кел- маслиги *ам мумкин.

4. Жорий мажбуриятларни цисобга олиш тартиби

Мол етказиб берувчи ва пу/фатчиларга жории даврдд туланадиган \исобвараклар х^соби. Туланадиган ^исобваракпар деб, мол етказиб берувчилардан насияга товар ва материалларни сотиб олиш \ам да хизматлардан фойдаланиш натижасида юзага келади- ган мажбуриятларга айтилади. Бундай мажбуриятлар акгивларни сотиб олиш ёки хизматдан фойдаланиш вакги билан, улар учун х;ак тулаш вактини ф ар к килиши натижасида пайдо булади.

1 -м исол , корхон а \и со б о т й и ли н и н г 15 мартида 30 кундан кей ин к а к и н и тулаб бериш шарти билан мол етказиб берув- чидан 200000 сум лик хом аш ё сотиб олди. Бу хужалик м уом а-

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 201: МОЛИЯВИЙ ХИСОБn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Сиз жуда \ам цизикдрли, шу билан бирга замонавий ама- лий

ласи буйича м аж буриятнин г тан о л и н и ш и ко р х о н ан и н г бух­галтерия \и с о б и д а куйидаги ёзувлар б и л ан расм ийлаш - тирилади:

Д т - «Хом ашё» - 200000;Кт - «М ол еткази б берувчиларга

туланадиган \исобваракпар» - 200000.«Брутто» усули:2004 йил 1 о ктябр - ф ои зси з тулан ади ган векселни ялпи

(н ом и н ал) ки й м ат буйича акс эттириш :Д т - Пул м аб л ам ар и - 88000;Д т - К иска муддатли туланадиган вексел буйича

чеги рм а - 12000;Кт - Т уланадиган вексел, к исКа м у д д атли - 100000.2004 йил 31 декабр - х^собланган фоиз буйича тузатиш ёзуви:Д т - Ф ои злар буйича харажатлар(100000 х 12 ф о и з ) х (3/12) - 3000;Кт - К,иск,а муддатли туланадиган вексел

буйича чегирм а - 3000.2004 йил 31 д екабр - Молиявий натижалари тугрисидаги

х;исобот:Ф о и з кури ниш идаги сарф лар 3000Бухгалтерия баланси: (ж орий м аж буриятлар):Туланадиган векселМ инус ам орти зац и я килинм аган чеги рм аТуланадиган векселни нг баланс ки йм ати2005 йил 30 сен тябр - колган чеги рм а су м м аси н и ам орти ­

зац и я ки ли н и ш и ва векселни нг н о м и н ал сум м аси нин г туланиш и:

Д т - Фоизлар буйича харажат (ЮООООх 12 ф оиз) х (9/12) - 9000;Кт - К ис^а муддатли туланадиган вексел

буйича чегирм а - 9000;Д т - Т уланадиган вексел (киска м уддатли) 100000;К т - Пул маблаглари 100000.Муддати узайтирилган мажбуриятларнинг жорий кисми

\и со б н . М уддати узайтирилган м аж б у р и ятлар н и н г жорий кисм и деб , даром ад олиш ёки м аж буриятни ко н д и р и ш ж араё- ни бир неча мудцат давом ида ам алга о ш ад и ган хУжалик м уом алаларин инг \и со б о т даврига теги ш ли к и с м и га айтилади. Я нги хисобваракдар реж асида бундай хуж алик м уом алаларини \и со б га олиш учун куйидаги \и со б в ар ак^ ар кУзда тутилган:

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 202: МОЛИЯВИЙ ХИСОБn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Сиз жуда \ам цизикдрли, шу билан бирга замонавий ама- лий

«М уддати узайтири лган даромадлар»;«С о л и клар ва мажбурий туловлар буйича муддати у зай ти ­

рилган м аж буриятлар»;«М уддати узайтири лган ди скон глар (чегирмалар)»;«М уддати узайтири лган м укоф отлар (устамалар)»;« Б ош ка м уддати узайтирилган маж буриятлар»;«Муддати узайтирилган даромадлар» \и соб вараги \и с о б о т

даврида б у н ак си ф ати да олинган (\и со б л ан ган ), ам м о келгуси даврларга \а м теги ш ли булган даром адлар \аки даги маълу- м отларни акс эттириш учун мулж алланган. Муддати у зай ти ­рилган д аром ад ларга куйидагиларни м исол тарикасида келти- риш м ум ки н: укув ю ртларида таълим олиш учун олдиндан Килинган туловлар ; иж ара туловлари; \а в о ва тем и р йул транспорти чи п тал ар и н и олдиндан сотилиш идан олинган м аблаглар; д авр и й наш рларга олдиндан ки линган обуна туловлари ва бош к^лар .

2 -м и сол , «ХУХ» ком п ан и яси 2003 й и лн и н г 1 н ояб р куни6 ой м уддатга вакти н чали к буш турган асосий воситасини иж арага берди . Ш артн ом а суммаси 120000 сум булиб, иж арага олган та ш к и л о т бу суммами уша куниёк, «ХУХ» ком п а- н и яси н и н г \и с о б ракам ига утказиб берди. Бу хуж алик м уом а- лалари и ж ар ага берган таш килот бухгалтерия \и со б и д а Куйидагича ак с эттирилади:

2005 й и л н и н г 1 ноябр кунида, пул м аблагларини нг келиб туш и ш и га -

Д т - «П ул маблаглари» - 120000;К т - «М уддати узайтирилган даромадлар» - 120000.2005 й и л н и н г 31 ноябр куни, ноябр ойи учун тегиш ли

булган д ар о м ад сум м аси тан олинган да (120000 сум : 6 ой ) х1 ой = 20000 сум:

Д т - «М уддати узайтирилган даромадлар» - 20000;Кт - «Киск^а муддатли лизингдан олинган даромад» - 20000.Худди ш ун дай бухгалтерия утказм алари иж арачи таш к и -

лотда и ж ара м уддати тугагунга каД‘Ф бериб борилади.« С о л и к лар ва маж бурий туловлар буйича муддати у зай ти ­

рилган м аж буриятлар» ^исобварагида м олиявий \и с о б ва со- л и к \и с о б и б у й и ч а кулланилаётган хисоб там ой и ллари н и мос келм аслиги ва вакти н чали к ф арк^ар гаъсири остида соли клар ва м аж бурий аж ратм аларда юзага келадиган муддати у зай ти ­рилган м аж б у р и ятлар н и н г ж орий кисм и акс эттирилади.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 203: МОЛИЯВИЙ ХИСОБn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Сиз жуда \ам цизикдрли, шу билан бирга замонавий ама- лий

«М удцати узайтирилган дискон тлар (чеги р м ал ар )» ва «М уддати узайтирилган м укоф отлар (устам алар)» д еб ном лан- ган \и со б в ар а |у 1ар обли гац и я чик^арилган д ав р д ан бош лаб й и лн и н г оралигида хараж ат ёки даром адга такси м л ан ад и ган , об ли гац и ялар ю засидан чеги рм а ёки устама б у й и ч а корхона- н и н г узок муддатли м аж буриятлари нин г ж ори й ^ и см и н и акс этти ри ш га мулж алланган. Уш бу \и с о б в ар ак л ар н и облигация чи ^ари б сотувчи хуж алик ю ритувчи субъ ектларги н а к^ллайди.

«Муддати узайтирилган бош ка мажбуриятлар» \исобварагида корхона юкррида келтирилган \исобварак/тарда акс эттирилмаган бошка муддати утган мажбуриятларни \исобга олиб боради.

Олинган бунаклар буйича юзага келган мажбуриятларнинг жорий кисми \нсоби. М а\су л о т (товар ва б о ш к а акти влар)н и еткази б бери ш , иш ни баж ариш ёки хизмат кур сати ш дан аввал бунак тарикасида олинган пул мабларлари б у й и ч а харидорлар олдида маж бурият келиб чикдди. Гарчанд пул к ел и б туш ган булса \а м , бу мабларларни даром ад деб тан о л и ш мумкин эм ас.Ч ун ки \а л и бу хуж алик м уомаласи буйича акти вл ар н и н г чик,иб кетиш и руй бергани йук- Улар турли ш ак л даги актив- л ар н и харидорга ж ун ати ли ш и дан юз бергандан к е й и н ги н а тан ол и н а бош ланади.

3-мисол, «XYZ» ко м п ан и яси н и н г м а^сулотини со ти б олиш учун 2005 й и лн и н г 4 декабри да «А» корхон аси у н и н г хисоб ра^ам и га 500000 сум пул туш ирди. Ш ар гн о м а ш артларига кура, м а\сулотн и етказиб б ери ш , пул туш ган ку н дан бош лаб 10 кун ичида амалга ош и р и л и ш и лозим . Бу х у ж ал и к м уом ала- лари «Х Уг» ко м п ан и яси н и н г бухгалтерия \и со б и д а КУЙидагича уз акси ни топади:

2005 й и лн и н г 4 декабр кун и , бунак с у м м аси н и н г келиб туш и ш и га

Д т - «Пул мабларлари» - 500000;Кт - «Бую ртмачи ва харидорлардан олинган бунаклар» - 500000.

2005 йилнинг 14 январ куни харидорга мадеулот жунатилганда Д т - «Бую ртмачи ва харидорлардан олинган бунаклар» - 500000;Кт - «М а^сулотни сотиш дан олинган даром ад» - 500000. Хисобланган солицлар буйича мажбуриятлар х,исоби Хужалик юритувчи субъектлар мамлакат худудида хрракат

Килаётган крнунларга кура, фаолишларининг барча туршаридан олаёт-

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 204: МОЛИЯВИЙ ХИСОБn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Сиз жуда \ам цизикдрли, шу билан бирга замонавий ама- лий

ган ларомадлари, яратаётган кушимча киймати суммаси, мулки, хо- димларининг иш закидан ушлаб кминган даромад солиж ^амда бошка солик^лар ва мажбурий ажратмапар буйича юзага келпёттан мажбуриягларнинг .\исоб-китобини ту|=ри юритишлари лозим. Бир неча миссш ёрдамида солик/тар буйича юзага келадиган мажбурияг- ларни хисобга олиш тартибини келтирамиз.

4-мисол, «ХУ7» компанияси кушилган киймат соли ж туловчиси ^исобланади. Хисобот даврида корхона харидорларга насияга 300000 сумлик ма\сулот сотди. Кушилган киймат со- л и ж н и н г харакатдаж ставкаси 20 фоиз. Ушбу хрлатда кушилган Киймат с о л и ж буйича юзага келган мажбуриятни \исоблаб топиш ва бухгалтерия ёзуви билан расмийлаш тириш лозим:

Д т - «Х аридор ва бую ртм ачилардан олинадиган\и с о б в а р а к /1ар» — 300000; К т - «К уш илган кийм ат с о л и т »(300000 х 20 ф оиз) : 120 ф о и з - 50000;

К т - « М а\су л о т сотиш дан олинган даромад» - 250000.5 -м и со л , \ \Ъ > ко м п ан и яси х,исобчиси \и с о б о т й и ли яку-

н и га кура , тегиш ли тартибда 400 м инг сум м и кдори да ф ойда соли ги \и со б л ад и ва бу хужалик м уом аласини бухгалтерия Х исобида а к с эттирди:

Д т - «Ф ойда солири буйича харажатлар» - 400000;К т - «Х исобланган ф ой да солиги» - 400000.Т аъ си сч и лар олдидаги к^рздорлик хисобиТ аъ си сч и л ар олдидаги карздорли к буйича маж бурият:- у л ар га х,исобланган дивидендлар;- ч и к и б кетаётган таъсисчи ларга уларнинг улуш лари

б у й и ч а ю зага келган к аР3Д0 Рликни акс эттириш ж араёни да п ай до б^лади .

А кциядорлар йирилиши томонидан эълон килингандан кей- ин , хисобот даврида пул маблаглари ёки мулк ш аклида туланиш и кутилаётган дивидендлар ж орий мажбуриятлар тарзида \исобга олинади. Кумулятив имтиёзли акциялар буйича дивидендлар куриниш идаги мажбуриятлар молиявий \исоботларнинг тушун- тириш хатларида очиб берилиш и лозим.

Ходимлар олдидаги мажбуриятлар. Ходимлар олдидаги мажбу­риятлар уз ичига ме^натга хак тулаш, таътил ту-ловлари, мукофот- лар ва депонент килинган иш хрки буйича \исоб-китобларни акс эттириш натижасида юзага келади. «Ходимлар билан ме^натга хак тулаш» деб номланган \исобваракнинг кредит томонида корхона-

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 205: МОЛИЯВИЙ ХИСОБn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Сиз жуда \ам цизикдрли, шу билан бирга замонавий ама- лий

нинг турли булимлари ходимларига \исобланган иш хрки курсатилса, унинг дебетида ушбу \исобланган иш \ак,и х,исобидан ушланмалар акс этгирилади.

6-мисол, «ХУг» ко м п ан и яси \и со б чи си \и с о б о т й и ли н и н г м арт ойи учун асосий и ш лаб чик^ариш и ш ч и л ар и га 550000 сум*, цех ходимларга 200000 сум, м аъм урият ходим ларига 250000 сум иш \ак,и \и со б л ади . Х одим ларнин г о й л и к м аош - ларидан кон унчилик асосида уш ланиш и л о зи м б^лган даро- мад солиги 322000 сумни таш ки л килди. А прел о й и н и н г 5 сан асида ходимларга иш \а к и бериш учун к о р х о н а н и н г \и с о б ракам идан унинг газнасига 678000 сум пул келтирилди . Ш ундан 600000 суми белгиланган муддат и ч и д а ходим ларга тарк,атилди, долган сумма эса талаб к ш ж б о л и н м аган иш \ак,и си ф ати да депонетга утказилди. Ушбу хуж алик м уом алалари бухгалтерия \и со б и д а куйидагича акс эттирилади:

Март ойи учун иш %(щи х,исобланганда - д т - «Асосий иш лаб чицариш харажатлари» - 550000 Д т - «Умумиш лаб чикари ш харажатлари» - 200000Д т - «Давр харажатлари» - 250000Кт - «Ходимлар билан иш \а к и буйича \исоблаш иш лар» - 1000000.Иш х,ацидан даромад солит ушланганда:Д т - «Ходимлар билан иш \ак,и буйича \исоблаш иш лар» - 322000,Кт - «Иш \аки д ан даром ад солиги» - 320000.Хисоб ракамидан корхона газнасига пул келтирилганда:Д т - «Иазна» - 678000,К т - «Хисоб раками» - 678000.Ходимларга иш х,аци тарцатилганда:Д т - «Ходимлар билан иш *аки буйича хисоблаш иш лар» - 600000,Кт - «Разна» - 600000.Талаб к,илиб олинмаган иш д а н депонентга утказилганда:Д т - «Ходимлар билан иш \а к и буйича \исоблаш иш лар» - 78000,

Кт - «Д епонентлаш ган иш *аки» - 78000.К аф олат маж буриятлари. Агар компаниянинг сотиш низоми-

да р ма\сулотига кафолат бериш тизими кузда тутилган булса, ка- фолатнинг > дакат килиш муддати ичида корхонанинг харидорлар олдида мажбурияти юзага келаяи ва бу мажбуриятларнинг жорий

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 206: МОЛИЯВИЙ ХИСОБn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Сиз жуда \ам цизикдрли, шу билан бирга замонавий ама- лий

Кисми «Кафолатлар буйича мажбуриятлар» деб номланган \исоб разам и оркали бухгалтерия \исобида уз аксини топади. Айрим ма^сулот, товар ва бажарилган иш \ам да хизматлар катта харажат- ни кетмайдиган кафолат хизматини талаб к,илса, бош^алари эса купрок; харажат такозо кдпадиган хизмат курсатишни талаб К.ИЛИШИ мумкин. Кафолатли хизмат курсатиш буйича тузиладиган захира суммаси аввалги йил тажрибаларидан келиб чиркан \олда аник/юнади.

7-мисол, «ХУ2» ко м п ан и яси зам онавий телеви зорлар иш - лаб чик,ариш билан ш угулланади. К ом п ан и ян и н г сотиш н и - зом и д а телеви зо р л ар н и н г ки н еско п и унинг техник паспортида курсатилган муддатдан аввал иш дан чикса, уни алм аш ти ри б б ери ш кузда тутилган. А ввалги йиллар м аълумотлари шуни ку р сатади ки , каф олат муддати ичида сотилган то вар лар н и н г 5 ф о и зи к и н еск о п л ар н и н г эр та иш дан чикиш и сабаби билан кай ти б келади . К и н еско п н и н г уртача киймати 25000 с^м. Ф а- раз к и л ам и з: \и со б о т й и л и н и н г май ойида 200 та телеви зор соти лган эди . Бу холатда каф олат м аж буриятини май о й и н и н г охи ри га куй идаги ча акс этти ри ш лозим:

Д т - «К аф олат хизмати буйича харажатлар» - 250000;Кт - «К аф олатли хизмат буйича захира» - 250000.Бу сум м а куйидагича \и со б л ан ди :со ти л ган телевизорлар сон и ;аввалги йилларда алм аш тириш учун кайтарилганто в ар л ар ф оизи ;кути лаётган алм аш ти ри ш лар м икдори (200 х 0.05); ал м аш ти ри лади ган к и н еско п н и н г киймати; к аф о л ат м аж буриятлари буйича захира суммаси. К о м п ан и я га алм аш тириш учун кайтарилган товарлар

Киймати ш у мак,садда таш к и л этилган захира \и со б и д ан К опланади. Ф араз кдлам из, ию н ойида сотилган товарларн и н г2 таси к,айтиб келди ва ко м п ан и я бу товарларни алм аш ти ри б берди:

Д т - «К аф олатли хизмат буйича захира» - 50000;Кт - «Товарлар» - 500000.Хисобдор шахсларга карздорлик буйича ^исоб-китоблар.

Бундай карздорлик корхона томонидан ходимларга маъмурий- хужалик хизмат сафарлари учун берилган бунак суммалари билан \аки ки й сарфланган харажат суммалари уртасида юзага келган ф арк натиж асида келиб чикааи. Бунак пули олмай туриб, ходимлар томонидан тегишли максадларда маблаглар сарфланиши натижа-

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 207: МОЛИЯВИЙ ХИСОБn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Сиз жуда \ам цизикдрли, шу билан бирга замонавий ама- лий

сила *ам карздорлик пайдо булиши мумкин. Хисобдор ш ахслар белгиланган мудцатда \акик,ий сарфланган суммалар юзасидан \исобот беришлари керак. Улар уз \исоботларига сарфланган сум - маларни исботловми хужжатларни илова к,илишлари лозим. Амапда сарфланган сумма \исобот учун берилган бунак суммасидан ош са, корхонани хисобот берувчи шахслар оллида к,арзлорлиги юзага ке- лади ва ушбу ортикча сумма « \и со б д о р шахслар олдидаги «.арздорлик» деб номланган \исобваракнинг кредит гомонила к,айд к;илинади.

8-мисол, «ХУЬ> компанияси бош мухдндиси ишлаб чикдриш мацсалларида Тошкент шахрига хизмаг сафарига бориб келиш учун газнадан 35000 сум бунак сш и. Хизмат сафари тугагач, бош мухдндис тетш л и хужжатлар билан 50000 сумлик харажатнн уз ичига апган \исоботни топширди. Компания ра\бари у!ибу харажотларни тулигича крплаб беришга розилик бшщириб \исоботни имзолади. Бу хужалик муомш[апари бухгалтерия х^собида куйидагича акс эптирилади:

Ходимга бунак суммаси берилганда:Д т - «Х изм ат сафари буйича бери лган бунаклар» - 35000;Кт - «Казна» - 35000.Ходим томонидан топширилган %исобот инобатга олинганда:Д т - «А сосий иш лаб чик,ариш хараж атлари» - 50000;Кт - «Х измат сафари буйича бери лган бунаклар» - 35000;Кт - «Х исобдор шахслар олдидаги карзлорлик» - 15000.

5. Узок; муддатли мажбуриятларни хцсобга о.шш хусусиятлари

Т уланиш муддати бир йил ёки би р оп ерац и он ц и кл д ан куп булган маж буриятлар узок, муддатли м аж буриятлар с и ф а - тида тан оли н ади . Уларнинг тарки би худди ж орий м аж бури - ятларн и ки га ухш аш булади. Л еки н бундай м аж бури ятларн и х,исобга о л и ш н и н г узига хос хусусиятлари \а м бор. Бу хусуси- ятларни куриб чик,ишни узок, м уддатли м аж буриятлар т а р к и - бида ало^ида урин тутувчи «М ол еткази б берувчи ва пудрат- чиларга туланадиган \исобварак,лар» билан б о т и к м уом ала- лардан бош лай м и з. Булар м а \ал ли й ва хориж ий \а м к о р л а р д ан насияга оли н ган асосий восита, хом аш ё ва м атери аллар , ф ой далан и лган хизматлар н ати ж аси да ю зага келган ва туланиш муддати бир йил ёки б и р оп ер ац и о н циклдан ортик, булган маж буриятлардир.

9-мисол, «ХУ7» ком п анияси 3 йил ичида бир хил к,исмларда тулаб бериш ш арти би лан хориж ий \а м к о р и д а н

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 208: МОЛИЯВИЙ ХИСОБn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Сиз жуда \ам цизикдрли, шу билан бирга замонавий ама- лий

750000 сум лик хом аш ё соти б олди. Ш унга кура, бу маж бури- ятн и н г \и с о б о т й и ли га теги ш ли к,исми ж орий маж буриятлар, к,олган йилларга теги ш л и кисм и эса узок, муддатли м аж бури­ятлар таркибида \и с о б г а олинади:

Д т - «Хом ашё» - 750000К т - «М ол еткази б берувчи ва пудратчиларга туланадиган \и соб вараклар» (ж о р и й кисми) - 250000К т - «М ол еткази б берувчи ва пудратчиларга туланадиган \исобвара*у]ар» (узок, муддатли кисм и) - 500000.Узок, муддатли м аж буриятларни х,исобга о л и ш н и н г хусуси-

ятлари туланадиган обли гац иялар \и со б и д а як,к,ол уз акси ни топган .

Туланадиган облигациялар ^исобнОблигация — катта суммалардаги капитални узок, муддат даво-

мида \имоялаш учун компаниялар ва давлат ташкилотлари томо- нидан чик,ариладиган к,арз гуво^номаларидир. Облигациялар — бу ф ирма-эмитентнинг облигациялар эгалари (инвесторлар) томони- дан инвестиция кдпинаётган капиталнинг асосий суммаси ва \исобланган фоизларни к,айтариб бериш туфисида расман ифода- ланадиган крнуний хужжатдир. Облигацион келишув облигация муддатларини, эмитент ва облигация эгаларининг хукук, ва мажбу- риятларини белгилайди. Инвесторлар узида эмитент ва инвестор­лар уртасидаги келишув мажбуриятини акс эттирувчи облигацион сертификатга эга буладилар. Инвесторлар турли хил мак,саллар, ёндашувлар ва низомга таяниб иш курадилар. Ш унинг учун \ам уларга турли-туман облигациялар таклиф к,илинади. Куйида шун- дай облигацияларнинг айрим турлари келтирилган:

- оддий о б ли гац и ялар ;- даром адли о б ли гац и ялар ;- кон вертац ия к;илинадиган облигациялар;- ном и ёзиб куй и лади ган облигациялар;- купонли о бли гац и ялар ;- таъм инланган обли гац иялар ва бошк,алар.О бли гац иялар б и л ан боглик, хужалик м уом алаларини

х,исобга олиш тар ти б и н и мисол ёрдам ида кенгрок, тарзда куриб чик,амиз.

10-мисол, «\УЪ> ком п анияси 2003 й и л н и н г 2 январда 1000000 сум сум м ада 3 йил муддатга й и лли к 12 ф оизли о б ли ­гац и ялар чик,арди. Ф о и зл ар н и йилда икки марта — 2 ян- вар ва I ию лда ту л ан и ш и кузда тутилган. О бли гац иялар н о ­

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 209: МОЛИЯВИЙ ХИСОБn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Сиз жуда \ам цизикдрли, шу билан бирга замонавий ама- лий

м инал ки й м ат буйича чик.арилди ва харидорлар уртаси да ж ой лаш тирилди . Ушбу хуж алик муомалалари куй и д аги бух­галтерия ёзуви орк^али расм ийлаш ти рилади :

Облигацияларни жойлаштириш вацтидаД т - «Пул маблаглари» - 1000000;Кт - «Туланадиган обли гац и ялар(узок, муддатли)» - 1000000.биринчи ярим йиллик буйича фоилшрнинг %исобланиши. ф о и з сум м аси = О б ли гац и ян и н г ном инал ки й м ати х ф о и з

ставкаси х \а р ак ат муддати1000000 х 0.12 х 1/2 йилда = 60000 сум

Д т - «Ф оизлар буйича хараж атлар» - 60000;К т - «Х исобланган ф оизлар» - 60000.Агар обли гац ияларнин г б о зо р ва белгиланган ф о и з ставк а-

лари т е н г булса, унда об ли гац и ялар н ом и нал ки й м ати б уй и ча сотилади . Бу \олатд а ф ои злар тулови шу муддат и ч и д а тав ак - калчилиги ю кори бУлган о б ли гац и ял ар н и н г б озор ф о и з став- каси н и ки га тенг булган м икдорда даром ад келтиради . Б и р о к , куп и н ча бозор ва белгиланган ф о и з ставкалари тен г ки й м атли булм айди. Бозор ставкаси ва о б ли гац и ял ар н и н г эм и сси я к,ийматидаги узгариш лар узаро боглик;- Агар б озор ставкаси (12% ) белгиланган ставкадан (10% ) ортик, булса, ун д а и н ве- сторга б озор ставкасига тен г булган даром ад кел ти р и ш и учун об ли гац и я эм и сси яси н и н г б а \о с и н ом и нал ки й м ати д ан ош - м аслиги керак. И нвесторлар 10 ф о и з даром ад келти рувчи о б ­ли гац и я учун н о м и н ал к,ийматда \ а к тулаш н и х о ^ а м а й д и л а р , чунки худди ш ундай бош ка к,арз ко го зл ар и 12ф о и з даром ад келтиради.

А гар бозор ф оиз ставкаси белгиланган ставкадан ортик, булса, обли гац иялар чегирм а би лан (ном и нал к и й м ати д ан паст б а \о д а )с о ти л а д и .

11-мисол, «XYZ» компанияси 2003 йилнинг 3 февралида 5 иил муддатга 1000000 сумлик, йиллик 9 фоизли облигациялар чикарди. О блигацияларнинг бозор ставкаси 10 фоизга тенг.

Д ем ак , ком п ания х ари дорга бозор ставк аси д ан кам булм аган м иедорда даром ад келти ри ш и н и таъ м и н л аш учун обли гац и яларн и чегирма б и л ан сотади .Ч егирм а су м м аси н и топиш учун пулнинг вак,тдаги ки й м ати н и ан и клаш ж ад валла- ридан ф ойдаланам из:

Облигация буйича асосий царзнинг жорий циймати

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 210: МОЛИЯВИЙ ХИСОБn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Сиз жуда \ам цизикдрли, шу билан бирга замонавий ама- лий

1000000 X (РУ 10 ф о и з , 5) = 1000000 х 0,62092=620920 Облигация буйича туловларнинг жорий циймати

1000000 х (0,09)(РУА 10 фоиз, 5) = 1000000 х (0,09)(3,79079)= 341171 Облигация буйича царзнинг бозор ба^оси — 962091 Облигация кцшматидан чегирма (1000000 — 962091)= 37909 Облигацияларни чегирма билан сотшишининг акс эттирилиши: Д т - «Пул м аблаглари» - 962091;Д т - «Облигациялар буйича муддати узайтирилган ч еги р м а» - 37909;Кт - «Туланадиган облигациялар»(узок муддатли) - 1000000. О б ли гац и ялар чик^арилгандан кейин балан сдаги ёзувлар

Куйидагича булади:У зо к муддатли м аж буриятлар - 1000000;М и н ус туланган чеги рм а - 37909;У зо к муддатли м аж буриятларн инг соф ки йм ати - 962091. «О бли гац иялар м уддати узайтирилган чегирмалар»

хи собвараги «Туланадиган узок муддатли облигациялар» хи собвараги га кон тр п асси в хисобланади.

О блигациялар буйича ф оизлар тулови буйича харажатларни \а р й и ли акс эттириш лозим лиги сабабли облигация чегирмаси обли гац иялар \аракатда буладиган бутун муддат ичида таксим лани ш и лозим . Ч егирм анинг бундай таксим ланиш жа- раёни облигацией чегирмани \исобдан чикарилиши дейилади.

О бли гац и я билан боглик, чегирм аларни \и соб дан ч и к ар и л и ш и н и н г и к ки та усули мавжуд: тугри чизищш усул ва фоизли усул.

Т )три ЧИЗИКЛИ усул.1. Т уловларн инг ум ум ий сони:

йи лдаги туловлар м икдори х о б ли гац и яларн и н г амал Килиш муддати = 2 x 5 = 10 марта.

2. Ф о и злар н и н г \а р б и р туловида облигацион чегирм ани \и с о б д а н чикари ш сум м аси:

обли гац ион чеги рм а * туловларнинг умумий м икдори = 37909 + 10 = 3790,9 сум.

3. Туланаётган ф о и зл ар н и н г суммаси: н ом и н ал кийм ат х н ом и н ал ф оиз ставкаси х вакт

1000000 х 0.09 х 0.5 йил = 450004 .Т у л о в кунига ф о и зл ар н и тулаш буйича хараж атларнинг

як у н и й суммаси:

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 211: МОЛИЯВИЙ ХИСОБn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Сиз жуда \ам цизикдрли, шу билан бирга замонавий ама- лий

туланаётган ф ои зларн и н г суммаси + об ли гац н о н чегирм а- нинг туланиш и

45000 + 3790,9 = 48790,9 сум.1 июл фоизларни тулаш санасидаги бухгалтерия ёзуви

Куйидагича булади:Д т - «Облигацияларга ф оизлар буйича харажатлар» - 48790,9; Кт - «О блигациялар буйича муддатиузайтирилган чсгирма» - 3790,9;Кт - «Пул маблаглари» - 45000.Ф оизли усул. Ф оизли усул об ли гац и ян и н г бутун амал

ки лиш муддати давом ида ф ои зларн и доим ий д ар аж аси н и уш - лаб туриш ни такрзо килади.

Агар белгиланган ф оиз ставкаси бозор ставк аси д ан о р ти к булса, облигациялар мукофот билан (н о м и н ал ки й м ати дан о р т и к ба^ода) сотилади. Бундай \олатд а о б л и гац и я л ар бозор ставкасидан ю кори булган ф о и з ставкасини т а к л и ф этади ва бу билан уларга янада ж озиба багиш лайди. О б л и гац и я б а\о си о линадиган даром ад сум м аси бозор ставкаси га н и сбатан ка- мая бош лангунга к,адар усиб боради.

М асалан , ком п ан и я б озор ставкаси 8 ф о и зн и таш кил Килган хрлатда, 5 йил муддатга эга 9 ф о и зл и , ном и нал ки йм ати 100000 сум булган обли гац ияни 103984 сумга чи^арди .

Облигация буйича асосий царзнинг жорий киймати 100000 х (РУ 8 фоиз, 5) = 100000 х 0,68050 = 68050

Облигация буйича туловларпипг жорий киймати 100000 х (0,09)(РУА 8 фоиз, 5) = 100000 х (0.09)(3,99271)= 35934

Облигация буйича карзнинг бозор оахрси 103984 Облигация буйича мукофот (103984 — 100000)=3984 О бли гац ияни мукофот би лан сотилиш и Д т - «Пул маблаглари» - 103984К т - «О блигациялар б уй и ча муддати узай ти р и лган м уко­

ф от» - 3984 К т - «Туланадиган облигациялар» (узок муддатли) - 100000.Бу хужалик муомаласидан кейин б ал ан сн и н г «У зок муд-

датли мажбуриятлар» булими куйидаги кури н и ш га эга булади: У зок муддатли м аж буриятлар - 103984;Туланадиган обли гац иялар (узок муддатли) - 100000;М уддати узайтирилган м укоф от - 3984.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 212: МОЛИЯВИЙ ХИСОБn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Сиз жуда \ам цизикдрли, шу билан бирга замонавий ама- лий

М укофот суммаси облигация \аракат килаётган муддат даво- мида ф оиз куринишидаги даромад \исобварагига \исобдан чикарилади.

Чегирма ва мукофот атамалари облигация эмиссияларининг салбий ёки ижобий сифатларини курсатмайди. Улар шунга ухшаш облигациялар буйича фоиз даромади ставкасини бозор сгавкалари- га мослаш тириш учун сотиш бахрсидаги тузатишлар натижаси Хисобланади.

Облигацияларнинг акцияларга утказилиши. Бош ка кимматли когозларга алмаштирилиши мумкин булган облигаииялар конвер-* таиия килинадиган об ли тц и ялар деб аталади. Бу алмаштириш об­лигация эгасининг хо\иш и буйича амалга оширилади. Алмашти­риш ш артлари облигацион битимга облигациями харидор учун янада ж озибадор килиш максадида киритилиши мумкин. Облига- цияларни оддий акцияларга алмаштирганда, акциялар алмаштири- лаётган облигацияларнинг ж орий киймати буйича х^собга олина- ди, облигацияларнинг узи ва уларга тегишли чегирма ёки муко- фотлар эса \еч кандай зарар ёки фойдани акс эттирмай \исобдан чикарилади.

12-мисол, ком п ания 200... й и лн и н г 1 ию лида акц и он ерлар кар о р и га асо сан , аввал чикарилган ва киймати 600000 сум булган \а м м а обли гац ияларни донасини нг н ом и нал кийм ати 1000 сум булган 50 оддий акц ияга алм аш тириб берди. Бундай хуж али к м уом аласи бухгалтерия х,исобида куйидагича уз ак- си н и топ ади :

Д т - «Туланадиган облигациялар» - 600000;Д т - «Х исобдан чикарилм аган облигационм укоф от» - 4000:Кт - «О ддий акциялар» - 500000;Кт - «Н ом ин алдан о рти кча киритилган капитал» - 104000.Узок, муддатли банк кредитлари хисоби. Янги хисобварак^ар

режасида миллий ва хорижий валютада республика эддудида ва унинг таш карисида корхона олган турли урта муддатли ва узок муддатли кредитларнинг хрлати ва \аракати \акидаги ахборотларни умумлаш тириш учун «Узок муддатли банк кредитлари» номли \и соб варак кузда тутилган. Бу \исобваракнинг кредитида олинган кредит суммаси курсатилса, дебетида эса ушбу карздорликни узиш билан боглик муомалалар акс этгирилади. Бу турдаги хужалик муомалаларини х^собга олиш нинг \ам узига хос хусусиятлари мавжуд. Я ъни 12 ойдан ортик муддатга олингон банк кредитининг узи узок муддатли мажбуриятлар таркибида \исобга олинса, ушбу

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 213: МОЛИЯВИЙ ХИСОБn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Сиз жуда \ам цизикдрли, шу билан бирга замонавий ама- лий

кредит буйича х^собланган ф оизлар эса жорий мажбуриятлар си- фатида тан олинади.

13-мисол, «ХУг» ком п ан и яси 2005 й и лн и н г 2 я н в а р куни бан кдан 2 йил муддатга й и лл и к 24 ф оиз тулов ш арти билан 400000 сум кредит олди.

Кредитным олинииш ва^тида:Д т - «Пул маблаглари» - 400000;К т - «Б ан кн и н г узок, м уддатли кредитлари» - 400000.Январ ойининг якунига кура, фоизларнинг %исобланиши:

400000 х 24 % = ( 96000 ч 365 ) х 30 кун = 7890 сумД т - «Ф ои з куриниш идаги харажатлар» - 7890:Кт - « \и с о б л а н га н ф оизлар» - 7890.Фоиз суммаси тулаб берилгандаД т - « \и со б л ан ган ф оизлар» - 7890;Кт - «Пул маблаглари» - 7890.Асосий карз суммаси цайтарилгандаД т - «Б ан кн и н г узок, м уддатли кредитлари» - 400000;Кт - «Пул маблаглари» - 400000.Туланадиган молиялаштирилган лизингнинг узок муддатли

кисми. Бу \и со6варакда м оли ялаш ти ри лган л и зи н г ш ар тн о м а- си буйича олинган активлар учун иж арага берувчилар билан х,исоблаш иш ларнинг узок, м уддатли кисм и \и с о б га о л и н ад и . Бу хуж апик муомалалари «Л изинг \и соби » м авзусида кен г тарзда куриб чик,илади.

Бошк,а узок, муддатли мажбуриятлар *исоби.Гаров хатлари - реал активлар билан таъминланадиган узок,

муддатли карзнинг шаклларидан биридир. Бунга кура, бир кор- хона бош ка бир корхонанинг узок муддатга олаётган карзи буйича кафолат мажбуриятини олади. К,арз олган таш килот ш артномада курсатилган муддатда асосий сумма ёки карз ф оиз- ларини тулай олмайдиган булса, уш бу суммани тулаш маж бурия- ти гаров хати берган ташкилот зиммасига тушади.

14- МАВЗУ. ВАЛЮТА А Л М А Ш ТИ РИ Ш К У Р С И Н И Н ГУЗГАРИШ И НАТИЖ АЛАРИ Х И СО БИ

1.Хорижий валютадаги хужалик муомалаларшшпг мо^ияти

Чет эл валютасидаги муомалалар деб — чет эл валю тасида бел- гиланадиган ёки бажарилишини талаб киладиган муомалага ай- тилади, бунинг ичига корхона:

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 214: МОЛИЯВИЙ ХИСОБn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Сиз жуда \ам цизикдрли, шу билан бирга замонавий ама- лий

а) нархлари хорижий валютада белгиланган товар ёки хизматларни сагиб олса ёки сотса;

б) туланиши ёки олиниш и лозим булган суммалари хорижий валютада белгиланган царзларни олганда ёки берганда;

в) алмаштириш буйича амалга оширилмаган битимнинг иштирок- чиси булиб крлганда ( тулов келажакда амалга оширилганда);

г) бош ка йул билан активларни сотиб олганда ёки сотганда, чет эл валютасида белгиланган мажбуритларни буйнига олганда ёки \и со б килганда содир булган битимлар хам кираои.

Хорижий валютада содир булган муомала, ушбу муомала сана- сидаги хорижий валюта суммасига хисобот валютаси ва хорижий ва­лю та уртасидаги алмашиш курсини куллаш оркапи хисобог валюта­сида акс этгирилиши керак.

М уомала санасидаги алмаш иш курси, одатда, касса алма- ш иш курсига тенг деб \исобланади . Амалий мацсалда, купинча соди р булган санадаги \ак,ик,ий курсга якин курс цулланилади, м асапан, хисобот даври ичида содир булган хориж ий валютада ам алга ош ирилган хрмма муомалалар учун бир \а ф та ёки бир о й н и н г урта хисобдаги курсини ишлатса булади. Аммо, агарда валю та алмаш иш курсини сезиларли тебраниб турса, маълум б и р \и со б о т даври ичидаги урта хисоб курсини кулланилиш и турри келмайди. Баланс хисоботи санасига валю талар алмаш и- нуви натижасида курсдаги фарк^лар куйидагича акс эттирилади:

- хорижий валютадаги пул маблаглари хисобот даврининг охи- рига мавжуд булган валюта алмашиш курсини хисобга олган холда, акс эттирилади;

- хорижий валютада тарихий кийматда курсатилган пулсиз маб- лаглар киймат аник/1 анган санздаги алмашиш курсини хисобга олган Халоа акс эттирилиши лозим;

- хорижий валютада хаки кий кийматда курсатилган пулсиз маблаглар хакикий кийм ати аникланган санадаш алмашиш курсини хисобг а олган хеша, акс эттирилиши лозим.

2. Хцсоблаш ва мувофицлик тамойилларипи хорижий валюта курсидаги фарцларни хисобга олишда куллаш

Курсдаги фаркпар, девальвация ёки валюта нархининг узгариш и натижасида пайдо булиши мумкин. Молиивий Хисоботларнинг халкаро стадартлари (М \Х С )га кура, курс тебра- ниш лари сабабли м олиявий хисоботни тузиш санасида содир булган корхона активлари ва мажбуриятларининг баланс

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 215: МОЛИЯВИЙ ХИСОБn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Сиз жуда \ам цизикдрли, шу билан бирга замонавий ама- лий

к,ийматини узгариш и, улпр юзага келган даврнинг даромадлари ёки харажатлари деб тан олинади.

Хужалик юритувчи субъектлар ойма-ой \исобог ойининг охирги санасига баланснинг валюта моддаларини к,айта ба\олаб борадилар. Бунда юзага келган:

а) мусбат курсдаж фарк/тр «Муддати узайтирилган даромадлар»;б) манфий курсдаги фарк^ар эса «Муддати узайтирилган ха-

ражатлар» \исобварак/1прига олиб борилади.Хужалик юритувчи субъект балансининг \исобот тузиш санаси­

га харакатдаги меъёрий хужжатларга асосан. кбайта ба^оланиши кудда тугилмаган ванютаоа акс 'лтириладиган модда-ларига куйидагилар киради:

- хорижий валюта \исобига сотиб олинган асосий воситалар, номоддий активлар ва товар моддий захиралар;

- низом капитали (фонди)нинг микдори, хужалик юритувчи субъект (шу жумладан, хорижий сармоя кирган корхоналар) таъсисчиларининг улушлари нисбати .

«Муддати узайтирилган даромадлар» ва «Муддати узайтирилган харажатлар» \исобварак,ларида жамгарилган сумма корхона молия- вий хужалик фаолиятининг натижаларига:

а) хорижий вапютада юзага келган дебиторлик ва кредиторлик Карзлари кдодорликни узилиши (\исобдан чикррилиши)™ мутано- сиб равишда ;

б) бошк,а \олатларда баланснинг валюта моддаларида хужалик муомалаларини амалга оширилишига цараб \исобдан чицарилади.

Бунда мусбат курсдаги фарк, муддати узайтирилган даромад сифатида тан олинганда -

Д т Олинадиган \исобварак/1ар;Кт Муддати узайтирилган даромадлар каби бухгалтерия ёзуви

расмийлаштирилса.Курсдаги фарк, муддати узайтирилган харажат сифатида тан

олинганда эса:Д т Муддати узайтирилган харажатлар;Кт Туланадиган ^исобварак^ар каби бухгалтерия ёзуви

кдпинади.Курсдаги фарк/гар бухгалтерия \исобини юритишни содцалаш-

тириш ма^садида юцорида келтирилган х^собваракдарда ^исобга алинган мусбат ва манфий курсдаги фаркларни ушбу фаркдар \и~ собдан чикарилаётган ойнинг охирида хорижий валютанинг бир бирлигига тугри келувчи уртача курсдаги фарк; курсаткичидан ф ой- даланиб, хисобдан чикрриш мумкин. Курсдаги фаркутрни \исобдан

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 216: МОЛИЯВИЙ ХИСОБn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Сиз жуда \ам цизикдрли, шу билан бирга замонавий ама- лий

чикдриш усули хужалик юритувчи субъектнинг \и соб сиёсатида акс эггирилиши лозим.

Корхонанииг молиявий хужалик фаолиятига х^собдан чикррилган мусбат курсдаги фарк. соликкр тортилувчи базани купайтиради ва м анфий фарк, уни камайтиришга олиб боради. Харакатдаги меъёрий )<ужжатлар хужалик юритувчи субъектни за- рарга кириб кетиш ини оллини олиш мак,садида кредиторлик корзин и тулик, узилиш санасига калаР У буйича юзага келаётган манфий курсдаги фарк,ни корхонанииг молиявий \олати кугара ападиган даражада х^собдан чикрришга рухсат беради.

Ялпи дарома/шан солик туловчилар ва ягона солик; туловчилари учун курсдаги фарк/шр буйича, солик,ка тортиш объекги булиб ушбу фарьутарнинг крлди ж ^исобланади. Бирок,, ягона солик, туловчиларининг \исоблари буйича, агар \исобот тузиш санасида валюта ку р си дат манфий фарк, суммаси мусбат ф арк суммасидан куп булса, ортиб долган сумма ягона соликка тортиш базани х,исоблашда камайтиришга олиб борилмайди.

М исол, У збекистонда жойлашган «Узбектекстайлз» кушма корхонаси А К |Ц даги харидорига 90 кунда тулаш мажбурияти би- лан 10000 АКД1 долларига тенг м и лорда тайёр ма^сулот сотди. Ушбу битим амалга оширилган куни валюта курси 1 АК,Ш доллари учун 925 сум эди. Демак, сумда акс зптирилиши лозим булган согиш суммаси

10000 $ х 925 сум = 9250000 сумни ташкил килааи.Кушма корхона ушбу хужалик муомаласини куйидаги бухгал­

терия ёзуви билан расмийлаштиради:Д т - О л и н ад и ган хисобварак^ар - 9250000;Кт - Тайёр махрулот сотишдан олинган даромад - 9250000.Фараз к,илайлик, кушма корхонада к,абул ^илинган молиявий

йил учун ^исобварак, туланишидан олдин, юк топш ирилгандан кейин 60 кундан сунг тугайди ва ушбу пайтдаги касса муомапала- ри курси I АКД1 доллари учун 928 сумни ташкил кдлди.

Х,исобот тузиш санасида балансда «Олинадиган х1исобваракспар» суммаси ушбу санада юзага келган курс буйича курсатилади:

10000 $ х 928 сум = 9280000 сумни ташкил килади.Шунга кура, «Олинадиган \исобвараьу1ар» суммасида юзага

келган 30000 сум ф ар к (9280000 - 9250000) «Муддати узайтирилган даромадлар» сифатида тан олинади.

Д т - Олинадиган х^собварак^ар - 30000;Кт - Мудодгги узаитирилган даромаштар - 30000.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 217: МОЛИЯВИЙ ХИСОБn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Сиз жуда \ам цизикдрли, шу билан бирга замонавий ама- лий

Ф араз к и л ам и з , олинадиган \и с о б в а р а к л а р туланиш и ку- нида касса м уом алалари буйича 1АКД1 доллари учун б ел ги - ланган курс 926 сумга тенг булган.

Демак, дебиторлик карзини туланиш санасида, «Олинадиган хисобваракдар» суммаси

10000 $ х 926 сум = 9260000 сумни ташкил кдпади.Ушбу \олатда «Олинадиган \исобваракгпар»нинг ёпилишига

куйидаги бухгалтерия ёзуви расмийлаштирилади.Д т - Пул маблаглари - 9260000;К т - Валюта курсдаги фаркдан олинган зарар - 20000;Кт - О линадиган хисобваракутар - 9280000.Ю зага келган курсдаги ф аркдарнинг ёпилиш и эса куйидагича

акс эттирилади:а) валюта курсидаги мусбат (\юрк, учун -Д т - М уддати узайтирилган даромадлар;Кт - Валюта курсидаги фаркдан олинган даромадлар.б) валюта курсидаги манфий фарк учун эса,Д т - Валюта курсидаги фаркдан олинган харажатлар;Кт - Муддати узайтирилган харажатлар.Х исоб-китобнинг охирида валюта курсидаги мусбат ва м а н ­

фий ф ар к суммалари «Якуний м олиявий натижа» \исобварагига ёпилади.

Бунда валюта курсидаги фарфап (ыилган даромад суммасини ёпилишиД т - Валюта курсидаги фаркдан олинган даромадлар;Кт - Якуний молиявий натижа ёзуви билан расмийлаш -

тирилса,валюта курсидаги фаркдан олинган харажат суммасининг ёпилишиД т - Я куний молиявий натижа;Кт - Валюта курсидаги фаркдан олинган харажатлар ёзуви

билан расмийлаш тирилади.

3. Хорижий булинмаларнинг туркумланиши

Хорижий булинмаларнинг молиявий \исоботларини бош ко м ­пания хисоботларини тузишда ишлатилган вал юта га угказиш учун Кулланиладиган усул, ушбубулинма кай йул билан м олиялаш тири- лаётганлиги ва бош (\исоб берадиган) корхонага нисбатан кун тартибда ф аолият курсатишига боглик- Ушбу максапда, хорижий фаолияг куйидагича туркумланади:

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 218: МОЛИЯВИЙ ХИСОБn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Сиз жуда \ам цизикдрли, шу билан бирга замонавий ама- лий

- бош корхона фаолиягининг ажралмас кисми бул171н хорижий булинмалар;

- хорижий корхоналар.\и собот берувчи компаниянинг ажралмас кисмини ташкил

Килувчи ташкилот хорижда уз ишини бош компания фаолиятини да- вомчиси сифатида сшиб борачи. Масалан, бундай ташкилот \исобот берувчи компания томонидан импорт килинган товарларни сотиш ва йишлган тушумни унга крйтариш билан шугулланади. Бундай хрлатда х^собот валютаси билан ташкилот доимий жойлашган мамлакатнинг миллий валютаси уртасида юзага келган алмашув курсининг узгариши \исобот берувчи компаниянинг пул ок^имларига бевосита таъсир курсатади. Ш ундай килиб, валюта курсининг узгариши хори­жий ташкилотнинг айрим пул моддаларининг узгаришига олиб кела- ди ва у \исобот берувчи компаниянинг ушбу ташкилотга йуналтирган соф сармоялари микдорига таъсир курсатмайди.

Бунинг акси сифатида «хорижий компания» пул маблаглари ва бошк,а пулли моддаларни йигади, даромадлар курааи ва харажатларни амалга оширади ^ м д а ташкилот доимий жойлашган мамлакатнинг миллий вапютасида царзлар бериши мумкин. Бу \олатда \исобот ва­лютаси билан махдллий валюта алмашинув курсидо ({юрк, юзага келса, бу узгариш хорижий хрмда ^исобот берувчи компаниянинг жорий вс1 келгусида тушадиган пул оцимларига жуда оз микдорда таъсир курсатади ёки умуман таъсир курсатмайди.

Валюта курсининг узгариши хорижий компаниянинг пулли ёки пулсиз моддаларига эмас, балки, х,исобот берувчи компаниянинг хо­рижий компанияга куйган соф сармояларига таъсир курсатади.

4. Хорижий корхоналар молиявий хрсоботларипи миллий валютада цайта хрсоблапиши

Бош корхона- ф аолият курсатаётган хорижий корхонанинг молиявий \исоботлари н и миллий валютага утказаётганида, улар- ни уз м олиявий \и соботлари га киритиш учун куйидаги тамой- илларга риоя ки л и ш и лозим:

а) хорижий корхонанинг пулли ва пулсиз активлари ва маж- буриятлари, \и с о б о т даврининг якунидаги курс буйича угказилиши лозим;

б) хориждаги корхонанинг даромад ва харажат моддаларини хужалик муомаласи содир булган санасидаги курс буйича Крита \исоблаши лозим. Агар хориждаги корхона уз мапияий х_исоботларини гиперинкироз икгисоди мавжуд давлатнинг валютаси-

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 219: МОЛИЯВИЙ ХИСОБn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Сиз жуда \ам цизикдрли, шу билан бирга замонавий ама- лий

да тайёрлаган булса, бу тартибни куллаб булмайди. Вунлай лолларда даромал ва харажат моддалари *исобот лаврининг охирги купилаги курс угказилади;

в) соф сармоялар сотилгунга кддар курсдаги фаркдар хусусий капитал сифатида таснифланиш и лозим.

Мисол, Узбек компаниясининг, АКД1 да ж ойлаш ган, шуьба корхонаси хорижий корхона сифатида таснифланали. Купила турли саналар учун алмашиш курслари берилгап:

31 декабр 2002 й. I АКД1 дол. = 960 c$w;200... йил учун уртача курс 940 с^м.Оддий акциялар чикарилган санада 200 с$>м;Такримланмаган фонда учунйил бошидаги ургача курс 880 сум.Узбек компаниясининг хорижда ({гаалияг курсатаётган шуьба

корхонасининг 200... йил учун АКД1 долларила хисоблашан молиявий \исоботи куйидаги йул билан махдтлий валюгага угказилади:

Узбек компаниясининг хорижца фаолият курсатаётган шуьба корхонасииинг Молиявий хужалик фаолияга натижалари

туфисндага хисобшн

К урсаткнчлар АКД1доггари А лм аш тири шкурси

Ма^шлий валют, q m

Ссгттданапинглндаромаа 100000 940 94.000.000Х праж атлар (40000) ‘>40 (37.000.000)С о ф ф ойда 60000 h X 56.400.000

Худди шунлай крйта \исоблашларни узбек компаниясининг хорижда фаолият курсатаётган шуьба корхонаси томонидан тайёрланган так^имланмаган фойла тугрисидаги \исобот балансига нисбаган ^ im ф ллаш мумкин.

Узбек компаниясининг хорижда фаолият курсатаётган шуъба корхонасининг так,симланмагап фонда тугрисидаги

хнсоботи

Курсаткнчлар АК.Ш доллари Атмаштиришкурси

М а\ал ж ж валюта, сум

Инд бошидаги таксимланмаган dx>iua

200000 т 176.000.000

Миллий нагсютага угказилган соф фоин

60000 940 56.400.000

Иил охирида булгнн так^чтанмапм фЫ'ша

260 ООО X 232.400.000

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 220: МОЛИЯВИЙ ХИСОБn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Сиз жуда \ам цизикдрли, шу билан бирга замонавий ама- лий

Узбек компаниясининг хорнжда ф аолият курсатаётган шуъба корхонасининг Бухгалтерия баланси

А К Т И В Л А Р

Пул маблаглари Олинадиган \исобварки^1 ар Асосий носшалар ва НМА Жими

АКШ Алмаш тиришдоллари сум курс»

20000 960 I9.2M.000:100000 960 96.000.000;300000 960 2X8.000.000;42(ККХ) X 403.200.000.

М АЖ БУРИЯТЛАР ВА КАПИТАЛ Туланадиган х^исобваракдар 150000 960 144.000.000;Оддий акциялар 100000 200 20.000.000,Такримланмаган фонда 260000 ф № 2 232.000.000,Кушилган капитал (курсдаги фарккр тузатиш) 7.200.000;Жами: 403.200.000.

5. Хориждаги корхонапипг чициб кетиши

М Х Х С талабларига кура, хориждаги корхона бош компания таркибидан согилиш и натижасида чикиб кетгандан кейин, ушбу корхона билан боглик, булган ва муддати узайтирилган курсда!'и ф аркларнинг умумий суммасини, чик,иб кетиш натижасида юза га келган ф ойда ва зарарлар тан олинган \исобот даври ичида, даро- мад ва харажатлар сифатида тан олиш лозим. Дивидендни тулаш инвестицияларнинг к^айтиши сифатида \исоблангандагина, чи^иб кетаётган корхонага тегишли сотиш \аж м ининг бир кисми сиф а­тида тан олини ш и мумкин. Клеман чик^иб кетиш \олларида, мав- жуд булган умумий курсдаги фарк,нинг фацат чи^иб кетган кисмига тегиш ли улушигина фойда ёки зарарга кушилади. Хориж­даги корхонанинг баланс кийматининг к,исман \исобдан чицарилиш и унинг к,исман чик,иб кетиш ини ифодаламайди. Бу хрлатда курсдаги фаркдан пайдо булган муддати узайтирилган фойда ёки зарарнинг \еч к,айси к,исми \исобдан чик^иш пайтида тан олинмайди.

15-М АВЗУ. КАРЗЛАР БУЙИЧА ХАРАЖАТЛАР Х.ИСОБИ

1. К^арзлар буйича харажатлар таркиби

Х уж алик юритувчи субъектлар уз ф аолиятларини амалга ош ириш давом и да иктисодий ресурслар билан таъм инлаш нинг2 хил м анбасидан фойдаланадилар:

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 221: МОЛИЯВИЙ ХИСОБn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Сиз жуда \ам цизикдрли, шу билан бирга замонавий ама- лий

1.Узлик ёки хусусий капитал.2-Карз м а б л а т а р и .У злик ёки хусусий капитал акц и яларн и ч и к а р и ш . сотиш .

м улкдорлар улуш лари \а м д а балаллари ^и со б и га таш кил К илинса, к,арз м аб л ам ар и ж умласига у зо к ва ки ска муддатли б ан к кредиглари , чикарилган об ли гац и ялар , м олиялаш ти- рилган иж ара, мол етказиб бсрувчилар ёки харидорлардан Карзларни киритиш мумкин.

Карз маблагларидан фойдаланиш карз олувчи хужалик юритув- чи субъект учун бозор икгисодиёти шароитида уларга мос келув- чи турли хил кушимча харажатларни юзага келтиради.

Кар {лар буйича харажатлар — маблагларни царзга олиш муносабати билан юзага келувчи харажатлар булиб, улар тар- кибига куйидагилар киради:

- киска ва у зо к муддатли карзлар б уй и ча ф о и зл ар ( банк овердраф ти буйича ф ои зларн и куш ган \о л д а );

- чикарилган обли гац иялар буйича чеги р м ал ар ам орти за- цияси ;

- маблагларни олиш да пайдо булган ку ш и м ч а сарф лар;- м олиялаш тирилган иж ара буйича и ж ар а тулови ;- хориж ий валю тада к^рз олинган да ф о и зл а р н и тулаш ха-

раж атларига тузатиш сиф атида ю зага кел ган курслардаги ф арклар ва бош калар.

Куриб турганимиздек, бу харажатлар иш лаб чикариш хара- жатлари ёки давр харажатлари деб тан олиниш и \ак и д а дар\ол бир ф икр айтиб булмайди, чунки олинган карзлар ва ишлаб чикариш ни давом эттириш учун ёки асосий восита-ларни харид килиш , куриш хрмда бош ка бир максадлар учун олинган булиши мумкин. Х,ар к^ндай \олда \ам бухгалтернинг асосий вазифаси юзага келган харажатларни молиявий х,исобот модааси сифатида уз вактида ва максадга мувофик тан о лиши керак.

Карзлар буйича харажатларнинг тугри тан о л и н и ш и улар- н и н г копланиш м анбалари ни тугри белгилаш ва натиж ада м олиявий натиж аларни тугри аникпаш и м к о н и н и беради. К арзлар буйича хараж атларни тан олиш м уам м оси н и н г м о^иятига назар таш лаш учун уларнинг бухгалтерия ёзувлари билан акс эттирилиш \о л л ар и н и куриб чи кам и з.

Ф араз ки лай ли к , корхон а банкдан 12 ой м уддатга й и лли к 36 ф о и з тулови ш арти билан 2005 й и л н и н г 1 октябри да 2000000 сум кредит олди. Бу \олатд а бан к олди да:

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 222: МОЛИЯВИЙ ХИСОБn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Сиз жуда \ам цизикдрли, шу билан бирга замонавий ама- лий

а) асо си й к,арз буйича;б) ф о и зл а р буйича кррз ю засидан маж бурият ю зага келади.Бу хуж али к муомолалари бухгалтерии \и со б и д а куйидаги

ёзувлар б и л ан расм ийлаш тирилади :К,иск,а муддатли банк кредиты олинганда:Д т \и с о б - к и т о б р азам и 2000000;К т К,иска муддатли бан к кредитлари 2000000.Хисобот йилининг октябр ойи учун фоиз куринишидаги ха-

ражатлар тан олинганда:[( 2000000 х 36 фоиз ) : 365 кун х 31 кун = 61151 сум }

Д т - Ф о и з кури ниш идаги хараж атлар 61151;К т - Х и соб лан ган ф ои злар 61151.Фоизлар туланганда :Д т - Х ,исобланган ф ои злар 61151;К т - П ул м аблаглари 61151.Э н д и , х ори ж и й валю тада к,арз олиш билан б о т и к , хуж алик

м уом алалари д а курсдаги фарк^ларни \и со б га олиш га д о й р м и- сол кури б чик,амиз.

М и со л , 200... йил 1 декабр \ол ати га “ Н ам у н а” \и с с а д о р л и к ж ам ияти хориж ий валютада 100000 д оллар (в а ­лю та курси 600 сум) 12 ф ои зли ставкада к;арз олди. 31 декабр \о л а ти га валю та алм аш ин ув курси 620 сум булди. Бу узгариш \ ш м аж б у р и ят сум м аси нин г, \ам маж бурият буйича ф о и з- л а р н и н г узгари ш и га сабаб булади. Ушбу \о л да $100000 сумма учун ф о и з д ек аб р ойи учун $ 1000 ёки 600000 сум булади, яъни ЮООООх 12 ф оиз : 12 ой = $ 1000. Курс алм аш ин уви на- ти ж аси даги сум м а эса $ ЮООх 610 = 610000 сум. Ш ундай к,илиб, ф о и зл а р буйича курслардаги ф арк/1ар карзлар буйича х ар аж атл ар н и н г 10000 сумга ортиш ига олиб келм о^да. Ана ш ундай вази ятда бу хараж атларни \и со б д ан чикари ш кандай тарти бда ам алга ош ирилади , деган савол турилади. Бу саволга к,арзлар б у й и ч а хараж атларни тан олиш усулларини куриб чики ш орк,алигина ж авоб топиш мумкин.

2. Царзлар буйича харажатларни таи олиш тартиби

К ,арзлар буйича хараж атларни тан олиш нин г ам алда 2 хил усули мавж уд:

1. Н и сб атан мак,булрок; усул — к,арзлар буйича хараж атлар К арзлардан н и м а максадда ф ойдаланилганидан кртъи назар улар ам ал га ош и ри лган давр харажати деб тан олинади .

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 223: МОЛИЯВИЙ ХИСОБn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Сиз жуда \ам цизикдрли, шу билан бирга замонавий ама- лий

2. К улланилиш и м ум кин булган усул — ак ти в л ар н и харид к^илиш, куриш ва иш лаб чик^лриш билан боглик, карзлар буйича хараж атлар ана шу акти влар тан н ар х и н и н г Т5ир кисм и си ф ати да тан олинади. Л ек и н бу усулда цуй идаги ш артлар мавжуд:

- агар и^тисодий м анф аатларни келгусида ол и ш э \ти м о л и м авж уд булса;

- харажатларни ишончли равиш ла улчаш им конияти булса.К,арзлар ва кредитлар б уй и ча хараж атлар ту л ан и ш и керак

булган сум м аларда, уларнин г кдчон ва кандай ш ак л да амалга ош и ри ли ш и д ан катъи назар, ж орий хараж атлар т а р к и б и га ки- ритилади .

Агар олинган кдрз маблаглари ускуна ва бошк;а шу каби актив­ларни харид килиш учун ишлатилган булса, улар буйича туланган фоизлар, албатга, активлардан фойдаланиш_давомида крпланиш и, шу жихртдан, бундай харажатларни активлар кийм атига кушиб юбориш кузда тутилиши мацсадга мувофик, булади.

3 . К,арзлар буйича харажатлар капитализациям

О л и н ган щарзлар б уй и ча хараж атларни кап и тал и зац и я Килиш куйидагилар билан б и р пайтда амалга о ш и р и л ад и .

1 .П ул туловлари , акти вл ар н и бериш ёки м аж б ури ятларн и тан олиш ор^али активларга капитал ку й и л м ал ар н и ам алгаош и ри л ганда.

2.К.арзлар буйича хараж атлар пайдо булганда.3.А ктивларни кутилаётган ф ой далан и ш га тай ёр л аш давом

этаётган булса.Бу ж араён м о^иятини ёритиш учун б и р н еч а хуж алик

м уом алаларини куриб чик,иш мум кин.М асалан , ф ирм а 1 октяб р куни киск^а м уддатли б ан к кре-

дити эвази га ускуна сотиб оли н ган да , амалга о ш и р и л ган муо- м ала куйидагича акс этгирилади:

Д т — У скуна — 1000000 с^м ;К т - Б ан к кредити буйича маж бурият - 1000000 сум.Ш у билан бир пайтда бан к кредити буйича ф оиалар ана шу

кундан эътиборан \исобга олинади ва улар капитализация килинади. Масалан, банк кредити ф оиз сгавкаси 24 ф о и з булса, октябр ойи учун хисобланган ф ои злар (1000000 х 24 ф о и з : 365 кун х 31 кун = 20383 сум ) бухгалтерияда ку й и д аги ёзувлар би лан акс этгирилади:

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 224: МОЛИЯВИЙ ХИСОБn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Сиз жуда \ам цизикдрли, шу билан бирга замонавий ама- лий

Д т - У скуна -Кт - \и с о б л а н г а н ф о и зл ар -

20383 сум: 20383 сум.

Баъзи хрлларда хужалик юритувчи субъект бир нечта карз маб- лагларини бир пайтнинг узида олиши ва улар буйича харажатлар царзлардан фойдаланиш даражасига мос келмай крлиш \оллари хдм учрайди. Бундай хрлларга бинолар кури-лиши учун царзлардан фой- даланиш мисол була олади. Масалан, компаниянинг мак;садли царзи3 млн. сум ва у 2003 йил 1 январда олинган. Ф оиз ставкаси 10 ф оиз булса, 1- чорак учун кррзлар буйича харажатлар 75000 сумни таш кил к^итади. Фоизлар буйича харажатлар капитализацияси став­каси 2,50 фоиз (75000 : 3000000). Агар I- чоракда бино 1-эдэиш учун хрр ойда 200000 сумдан сарфланган булса, капитализация учун уртача харажатларни аник/таймиз:

200000 + (200000х 2| 3 )+ (200000 х 1|3)= 400000 сум;400000 сум х 2,50 ф о и з = 10000 сум.Ш ун дай к,илиб, царзлар буйича хараж атларнинг барчаси

75000 су м н и таш ки л к;илса, кап итали зация кд л и н ад и ган и - бу м и н и м ал и д и р , яъни 10000 сум.

Кррзлар буйича сарфларни капитализациялаштириш объектни фаол узлаштириш жараёни узок, муддатга тухтатилганда тухтатилиш и мумкин. Бу хрлатда куйидаги шартлар бажарилганда, капитализациялаш тириш ж араёни тухтатилмаслиги мумкин:

а) \и с о б о т даврида тех н и к ва маъмурий и ш ларн и н г а \а м и я т л и к,исми баж ариб б^линганда;

б) вак,тинча тухтаб туриш активни юзага келти ри ш н и н г тех н о л о ги яси д а кузда тутилган булса.

К ар зл ар буйича хараж атлар ю корида келтирилган икки у су л н и н г би ри н чи си буйича \и со б га олинган да \а м махсус “Ф о и з кури ниш идаги хараж атлар” , “ К урслардаги салбий фарк^лар” хисобваракутарининг дебет том онида ва тегиш ли \и с о б в а р а к /1ар н и н г креди т том онида акс эттирилади . Х и со б л ан ган ф оизлар ёки м аж буриятлар “ \и с о б л а н г а н ф оиз­лар” \исобварагида акс эттирилади. Агар к,арзлар буйича харажат­лар капитализация к,илинса, улар аввал капитал куйилмалар, сунгра активларни \исобга олувчи хисобваракуюрнинг дебетида акс эттирилади. Ю ^оридаги н^урилиш мисолидаги харажатларни акс этгириш учун куйидаги ёзувдан фойдаланамиз:

Д т - Б и н о - 10000 сум;Д т - Ф о и з кури ниш идаги хараж атлар - 65000 сум;К т - Х исобланган ф о и зл ар - 75000 сум.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 225: МОЛИЯВИЙ ХИСОБn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Сиз жуда \ам цизикдрли, шу билан бирга замонавий ама- лий

Ш ундай килиб, царзлар буйича х ар аж атл ар н и н г б и р кисм и актив таннархига, бир к ^ с м и эса м олиявий ф а о л и я т буйича хараж атлар таркибига ки ритилм окда.

16-М А ВЗУ. У З Л И К КА П И ТА ЛИ ^ И С О Б И

/ . Корхона узлик капиталипипг таърифи ва ун и ю таркибийцисмлари

Корхона уз фаолиятини юритиши учун тегиш ли мицдордаги капитапга эга булиши лозим . Корхона янги таш ки л булганда куйидаги тенгликни кузатиш мумкин:

А К ТИ В Л А Р = КАПИТАЛ яъни давлат руйхатидан утган капиталнинг \а р би р сумига таъсисчилар томонидан у ёки бу куриниш да куш илаётган актив тугри келади. Кейинрок, эса бу тенглик узгаради. Бухгалтерия \и соб и н и н г халцаро стандартларига кура, «капитал корхонанинг барча мажбуриятлари чик^ариб юборилгандан кей ин к,олган ак- тивларнинг бир к^исмидир».

Ш унинг учун \ам уни купчилик олимлар ком п ан и ян и н г соф активлари \ам деб аташади. 15 - сонли ва «Бухгалтерия баланси» деб номланган бухгалтерия \и со б и н и н г миллий стандартида кор­хона узлик капиталининг таркиби куйидаги тартибда берилган:

1. Н изом капитали.2. К уш илган капитал.3. Захира капитали.4. С отиб олинган уз акц и ял ар и .5. Т а^сим ланм аган ф ой да (крп лан м аган зарар ).6. Мак,садли молиялаш тириш .7. К елгуси давр хараж атлари ва туловлари захи раси .

2. Низом капиталининг \исоби

Н изом капитали к;атнашчилар тамонидан корхон ан и таш кил топиш пайтида унинг ф аоияти ни таъминлаш учун таъсис ^ужжатларида курсатилган микдорда куш илган куйилм алари к,ийматидан таш кил топади. Н изом капитали мулк ш аклига кура, корхоналарда акциялар, пайлар ва улушлар \о л и д а юзага кели ш и мум кин. Д авлат ва нодавлат таш ки лотлари эса низом кап и тали урнига белгиланган тартибда Низом ж ам гарм асини шакллантирадилар.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 226: МОЛИЯВИЙ ХИСОБn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Сиз жуда \ам цизикдрли, шу билан бирга замонавий ама- лий

Н изом капитали (жамгармаси)нинг суммаси таъсис шартнома- си ва корхона Низомида курсатилган булади. Корхона тегишли таш килотларда давлат руйхатидан угганидан кейин унинг Низом капиталини бухгалтерия хужжатларида акс эттириш зарурияти турилади. Янги х.исобваракпар режасига кура, Низом капиталини \исобга олиш ва к^атнашчиларнинг улушлари буйича корхона ол- дидаги к,арзла-риминг \исобини амалга ошириш учун куйидаги Хисобварак^ар кузда тутилган: «Оддий акциялар»; «Имтиёзли акциялар»; «Пай ва улушлар», «Муассисларнинг Низом капитали (ф онди)га бадаллар буйича кррзлари».

Акциядорлик жамияшарида Низом капиталини хисобга олиш тартиби.

Н изом капитали муаяйн акциялар сонига булинган жамият акциядорлик жамияти \исобланади . Акциядорлик ж ам иятининг и ш тирокчилари унинг мажбуриятлари буйича жавоб бермайди- лар ва ж ам ият фаолияти билан боглик зарар учун узларига Карашли акциялар ^иймати доирасида жавобгар буладилар. Ак­ц и ядорли к жамияти оч и к ёки ёп и к хрлда таш кил к;илиниши мум кин. И ш тирокчилари узларига к;арашли акцияларни бошка акциядорларнинг розилигисиз узга шахсларга сотишлари мумкин булган акциядорлик жамияти очик акциядорлик жамияти \и со б л ан ад и . Бундай акц иядорли к жа-мияти узи чикарадиган акц и ял ар га крнун хужжатларида белгилаб купиладиган шартлар асосида очик, обуна угказиш га ва уларни эркин сотиш га ^акути. А кциялари фак,ат узининг муассислари орасида ёки олдиндан белгилаб куйиладиган бошк;п шахслар доирасида таксим ланадиган акциядорлик жамияти ёпик акциядорлик жа­мияти деб юритилади. Бундай жамият узи чикарадиган акцияларга оч и к обуна утказишга ёки уларни сотиб олиш учун чекланмаган доираааги шахсларга бош кача тарзда тавсия этиш га хдоти эмас. А кциядорлик жамиятларининг Низом капитали унинг таъсис \уж ж атларида курсатилган булиш и лозим ва у акциядорлар сотиб олган ж ам ият акцияларининг номинал кийматидан таш кил то- пади. А кц и ян и н г номинал киимати деганда уш а ким матли Когозда акс эттирилган кийм атга айтилади. Ж ам иятнинг акция­лари оддий ва имтиёзли акцияларга булинади. Оддий акщшар - эгасига ш у кимматли когозда белгиланган микдорда акцияни чикарган корхона мулкига эгалик кдпиш, дивидендлар олиш ва ж ам иятни бош карувида иш тирок этиш ^КУКИНИ беради. Акция эгаларига дивидендларни, ш унингдек, акциядорлик ж амияти ту- гатилганда, акцияларга куйилган маблагларни биринчи навбатда

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 227: МОЛИЯВИЙ ХИСОБn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Сиз жуда \ам цизикдрли, шу билан бирга замонавий ама- лий

олиш ^укукини берадиган акциялар имтиёзли акцшиар \исобланади . Имтиёзли акциялар уларнинг эгаларига, корхона фойда куриш-курмаслигидан к;атьи назар, муайян дивидендлар олиш ^укукини беради. Ёпик, турдаги акциядорлик ж ам и ятн и н г акциялари факрт эгаси ёзиладиган акциялар булиш и мум кин, уларни бош ца шахсга угказиш тартиби корхона Н изом ида белги- лаб куйилади. Акциялар учун туловни амалга ош ириш муддати акциядорларнинг умумий йигилиш ида белгиланади, лекин бу муддат акциялар чик^арилган вак^дан бошлаб бир йилдан ортиб кетмаслиги лозим. Акцияларга хдк тулаш пул, к^имматли кргозлар, товар-модаий к,ийматликлар ёки пулда ба\олан адиган ^уцч'кутар воситасида амалга ош ирилиш и мумкин. Пул маб- лагларидан ташк^ари акц иялар учун туланаётган барча кийм атликларнинг ба\оси тегиш ли х у к у д а эга булган аудитор ёки ба\олаш буйича мугахассис том онидан холисона ани к^ан иш и лозим. А кциядорлик жамиятларида Н изом капита- лини таш кил цилиш муомапалари тегишли бухгалтерия ёзувлари билан расмийлаш тирилиш и лозим .

1-мисол, давлат руйхатида янги ташкил топган акциядорлик жамияти юзага келди деб фйраз к,иламиз. Таъсис хужжатларига кура, унинг Низом капитали номинал к,иймати 100 сум булган 10000 та оддий акциялардан иборат. \и с о б о т даврида акция- ларнинг 5000 донаси иштирокчиларга сотилди. Бу хужалик муома- лалари куйидаги бухгалтерия ёзувлари билан расмийлаш -тирилади:

Акциядорлик жамиятининг Низом капитали руйхатга олинган пайтда -

Д т - «М уассисларнинг Н изом капиталига бадаллари буйича к^рзлари» - 1000000;

Кт - «Оддий акциялар» - 1000000;Сотилган акциялар учун пул келиб тушганидаД т - «Пул маблам ари» - 500000;Кт - «М уассисларнинг Н изом капиталига бадаллари буйича

карзлари» - 500000.Акциядорлар лозим деб топган пайтда корхонанинг Н изом

капиталини ошириш ёки камайгириш тугрисида к,арор кабул килиш лари лозим. Низом капиталини купайтириш куйидаги манбалар ^исобига амалга ош ириш мумкин:

- акцияларнинг кушимча эмиссиясини амалга ош ириш ;- кушилган капитал ^исобидан ошириш;- тацсимланмаган фойда ^исобидан ош ириш.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 228: МОЛИЯВИЙ ХИСОБn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Сиз жуда \ам цизикдрли, шу билан бирга замонавий ама- лий

Н изом капиталини кам айтириш \оллари эса:- ж ам ият томонидан уз акцияларини кайта сотиб олиш ва

уларни бекор к^ л и ш ;- ж ам иятнинг куш илиш и, булиниши ёки крйта таш кил

ци ли ниш и каби бир цэтор сабаблар натижасида юз бериш и мум- кин.

Н и зом кап и тали н и о ш и р и ш ёки кам айтири ш билан боглик, бухгалтерия ёзувлари таъсис хужжатларига расмий >Ьгартиришлар киритилгандан сунггина гузилиши мумкин.

3. Кушилгап капитал хцсоби

Ж ам иятни нг хужалик фаолияти давомида янги мулкнинг пайдо булиш и ёки м авж уд м улкн и н г усиб бориш и ва бу \о л а т к о р х о н а акти в л ар и н и н г куп ай и ш и га сабаб булиш и м ум кин. У ш бу к;ийм атликларни кел и б туш иш м анбалари ва акти вл ар - н и н г б ал ан с ки й м ати н и у си ш и н и \и со б га олиш учун бухгал­тер и я ^и соби га «кд/шилган капитал» туш унчаси ки ритилган . К,ушилган капитал корхона уз капиталининг таркибий к,исми булиб, у бухгалтерия \и со б и н и н г ало\ида объекти \исобланади . Янги х.исобварак.лар режасида кушилган капитални х,исобга олиш учун куйидаги ишчи \исобварак;1 ар очилган:

- «Эмиссия даромади».- «Н изом капиталини шакллантиришдаги курс фарк.и».«Э м иссия даромади» \исобвараги буйича оч и к акциядорлик

ж ам иятида акцияларни ном инал к,ийматдан ортик^ча сотиш эва- зига юзага келган даромад \и со б га олинади. Низом капиталини ш акллантириш да пайдо булган бу даромпд куш илган капитал си ф ати да таъриф этилади ва бу ^олатда уни ж ам иятни нг ис- теъм олига йуналтириш м ум кин эмас. Эмиссия даромадини ю зага келиш \олати ни куйидаги мисол оркдли куриш мумкин:

2-м исол , биринчи м исолда келтирилган акциядорлик ж амия- ти утган \и соб от даврида сотилмай крлган 5000 дона оддий ак- ц и ялари н и н г \а р бир д он аси н и 120 сумдан соти ш га эри ш ди. Бу хуж али к м уом аласи куй и д аги бухгалтерия ёзувлари билан расмийлаш тирилади:

Д т - «Пул маблаглари» - 600000;К т - «Оддий акциялар» - 500000;К т - «Эмиссия даромади» - 100000.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 229: МОЛИЯВИЙ ХИСОБn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Сиз жуда \ам цизикдрли, шу билан бирга замонавий ама- лий

Агар пкциядорлик жамиятининг таъсис хужжатларида уни нг Низом капиталини ш акллантириш да хорижий сарм оядорнинг иш тироки кузда тугилган булса, янги ^исобварак^ар режасидаги кушилган капитал таркибига кирувчи «Н изом капиталини ш акл- лантириш даги курс фарки» деб номланган яна бир и ш чи \исобваракдан фойдаланишга зарурат туги л ад и. Бу хдгтат хори ­жий валюта суммасини (АКД1 доллари) таъсис ^ж ж атл ар и да акс эттирилган кундаги курс билан уни сарм оядор томонидан бадап сифатида куш илган кундаги курс уртасидаги ф арк юзага кели ш и натиж асида пайдо булади.

3-мисол, 200... йилнинг июл ой и да Н изом ж ам гарм аси 10000000 сум булган ёпик, акциядорлик жамияти давлат руйхатидан утказилди. Бу ж амиятнинг Н и зо м кап и тали даги х о ­риж ий са р м о яд о р н и н г улуши 75 ф оиз, Узбекистонники 25 фоиз ёки 7500000 сум. Низом капиталини таъсис хужжатларида акс эттирилган кундаги курсга кура, 1 АКД1 доллари 750 узбек сумига тенг. Д ем ак, хорижий ^ам кор уз улушини 10000 АКД1 доллари микдорида кушиши лозим. Ш унга кура:

Жамиятнинг Низом жамгармаси руихатга олинган пайтда Д т — «М а^аллий муассисларни Н изом капиталига

бадаллари буйича кррзлари» — 2500000 Д т — «Х ориж ий муассисларни Н изом капиталига

бадаллари буйича карзлари»— 7500000 Кт — «П ай ва улушлар» — 10000000бухгалтерия утказмаси берилади.Таъсис бадаллари куйилган куни 1 А К Д ] доллари 780 узбек

сумини таш кил к,илди. Д ем ак, хориж ий сар м о яд о р н и н г б ад а - ли сум долила 7800000 сумга тенг булиб крлди, яъни иж обий курсдаги ф а р к юзага келди.

Таъсис бадаллари цушилган пайтда:Д т - «Пул маблаглари» - 10300000;Кт - «М а\алли й муассисларни Н изом капиталига бадаллари буйича кррзлари» - 2500000;Кт - «Х ориж ий муассисларни Н изом капиталига бадаллари буйича кдрзлари» - 7500000;Кт - «Н изом капиталини ш акллантириш даги курю фарки» - 300000.Ф араз кдпамиз, таъсис бадали куйилган куни 1 АКД1 доллари

740 узбек сумига тенг булиб крлди. Унда хорижий сармоядор т о ­монидан Н изом капиталига куйиладиган сумма 7400000 сумни

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 230: МОЛИЯВИЙ ХИСОБn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Сиз жуда \ам цизикдрли, шу билан бирга замонавий ама- лий

таш кил килади. Бу \олатда куйидаги бухгалтерия ёзуви расмий- лаштирилади:

Д т - «Пул маблаглари» - 9900000;Д т - «Н изом кап и тали н и шаклламтиришдаги курс фарки* - 100000;Кт - «М а^аллий м уассисларни Низом капиталига бадаллари буйича к,арзлари» - 2500000;Кт - «Х ориж ий муассисларни Низом капиталига бадаллари буйича ь;арзлари» - 7500000.Низом капиталини ш акллантиришда юзага келган курсдаги

ф ар к фойда ёки зарар ^исобланмайди ва у солик;ка тортиладиган фойда базасини аник^аш да иштирок этмайди.

4. Захира капитали %исоби

Б алан сн и н г «Захира капитали» м оддасига ^исобварак^лар реж асида куйидаги и ш чи \исобвараглар очилган:

«М ол-м улкин и кбайта ба.\олаш буйича тузатиш лар»;«Захира кап итали »;«Х исоботни ко н со ли дац и я к^илишдан келиб чик,адиган

курсдаги фарк».«М ол-м улкин и кай та ба^олаш буйича тузатиш лар»

^ с о б в а р а к /ш р и д а корхон а активларини давлат том онидан белгиланган м аълум тарти б ва талабларга кура, амалга ош ирилган кбайта б а\о л аш л ар и натиж алари акс эттирилади. Кбайта б а \о л аш натиж асида активларнинг к,иймати к^пайиш и ёки кам айиш и м ум ки н . Ш унга кура, бу хисобварак^ар теги ш ли \о л атл ар д а дебетланиш и ёки кредитланиш и мумкин.

4-мисол, акциядорлик жамияти балансида 1998 йилнинг боши- да сотиб олинган, \а р бирининг ба*оси 150000 сум булган 10 та ти- кув машинаси бор эди. 2001 йилнинг 1 январига кэдар бу асосий воситаларга ^ с о б л а н га н эскириш суммаси (150000 сум х 10 та) х 0,15 х 3 йил = 675000 сумни ташкил калган ва эскириш коэфф и­циента 45 фоиздан иборат булган. Асосий воситаларни ^айта ба^олаш буйича давлат томонидан чик,арилган расмий хужжатга асосан бундай асосий воситаларни цайта ба\олаш коэффициента 27,5 га тенг. Ш унга кура, бу хужалик муомалалари бухгалтерия \исобида цуйидагича расмийлаштирилади:

Асосий воситаларнинг бошламич циймати суммасига Д т — «А сосий воситалар» — 39750000;

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 231: МОЛИЯВИЙ ХИСОБn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Сиз жуда \ам цизикдрли, шу билан бирга замонавий ама- лий

Кт — «А ктивларни кайта ба\олаш буйича тузатиш лар» — 39750000;Асосий восита.шрга х,исобланган эскириш суммасига Д т — «А ктивларни кайта ба\олаш буйича тузатиш лар» — 17887500;Кт — «А сосий воситаларнинг эск и р и ш и » — 17887500.Агар кбайта б а \о л аш пайтияа акти в л ар н и н г к.ийматини па-

сайиш и юз б ер са , унда пасайиш сум м аси аввал «М ол- м улкини кайта ба^олаш » \и соб вараги буйича аввалги ^айта б а \о л аш л ар ^и соби дан к;опланади. М абодо, бу ^исобваракдаги сум м алар кам ли к килгудек булса, унда активларни адйта б а\о л аш натиж асида цийматини камайиш идан курилган зарар «Асосий воситалар ва бошк^а узок, муддатли активларни кайта бахрлашдан олинган зарар» моддаси буйича х,исобга олинади ва давр харажатлари таркибида \исобот даврининг фойдаси \исобидан копланади. «Захира капитали» корхонани м у\им э\гиёж ларини крплаш учун мулжалланган. Захира капиталини тузиш \аракатдаги крнунчиликка кура, очик, акциядорлик жа- миятларида мажбурий ва бош ка корхоналарда ихтиёрий \исобланади. О ч и к акциядорлик жамиятларида унинг суммаси жамият Н изом каииталининг 15 ф оиздан кам булмаган микдорида таш кил кдпинади. Ж ам иятнинг захира капитали бел- гиланган микдорга етгунга кодар х,ар йили ж ам ият соф фойдаси- нинг 5 фоиздан кам булмаган микдорда ш акллантириб борилади.

Д емак, уни юзага келтириш нинг м анбаи ж амиятнинг соф фойдаси ^исобланади.

5-мисол, акциядорлик жамиятининг Н изом капитали 5000000 сумни таш кил цилали. Жамият Низомида уш бу сумманинг 15 ф о- из микдорида захира капиталини юзага келтириш кузда тутилган. Хисобот даврида жамиятнинг соф ф ойдаси 1200000 сумни таш ­кил килли. Крнунчиликка асосан, унинг 5 ф оиз захира капита­лини ш акллантириш га сарф булади. Бу сумма 60000 сумни таш ­кил килади.

Захира капиталы ташкил щнтганда цуйидаги бухгалтерия ёзу- ви щьтнади:

Д т — « \и с о б о т даврининг та^сим ланм аган фойдаси» — 60000;Кт — «Захира капитали» — 60000.Ф араз кдпайлик, келгуси \исобот даврида корхона зарар би-

лан чикди ва имтиёзли акция э т а р и г а \исобланиш и лозим булган 50000 сумлик дивидендни \и со б л аш га им кони йук;- А к-

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 232: МОЛИЯВИЙ ХИСОБn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Сиз жуда \ам цизикдрли, шу билан бирга замонавий ама- лий

циядорлар й и р и л и ш и ушбу суммани захира капитали \исобидан тулашга карор килди.

Бу ху’.жа/шк муомаласи амалга оширилгапда ъуйидаги бухгалте­рия взуви расмишшштирилаёи:

Д т - «Захира капитали» - 50000;Кт - «Туланадиган дивидендлар» - 50000.К уш илган кап и тал н и н г «Текинга оли н ган мулклар» иш чи

\и соб вараги ж а м и я т га узга то м о н л ар д ан т е к и н га б ер и л ган м улклар (а с о с и й во си тал ар , н о м о д ди й а к т и в л а р , ки м м атл и ко го зл а р ва ^ .к .) к и й м а т и н и акс эт т и р и ш учун м улж ал- лан ган . Б у н д ай хуж али к м уом алалари ю з б ер ган да , К уйидаги бухгалтерия утказмаси расм ийлаш тирилади :

Д т - «А соси й воситалар»;Д т - «Н ом одди й активлар»;Д т - «К,имматли когозлар»;К т — «Т еки н га олинган мулклар».К уш илган к а п и т а л н и н г бу м оддасидаги сум м а с о л и л а

тортилувчи ф о й д а базаси ни аник,лашда и ш тирок этади.

5. Сотиб олинган хусусий акциялари дщсоби

Харакатдаги цонунчиликка биноан акииядорлик жамияти кейинчалик кбайта сотиш , уз ходимлари орасида кбайта таксимлаш ёки б екор к;илиш мак^садида акциядорлардан уларга карашли акц ияларни сотиб олишга \пкпи. Бундай акциялар буйича дивидендлар \исоблаш тухтатилади ва улар овоз бериш жараёнида кртнаш майдилар. Хисобварак^ар режасида жамият- нинг уз акц и ялари н и сотиб олиш муомалаларини \исобга олиш учун куйидаги \исобварак^ар очилган:

«Сотиб олинган узининг оддий акциялари»;«Сотиб олинган узининг имтиёхш акциялари».Бу х.исобварак^ар контрпассив хисобваракутар булиб, улардаги

суммалар бухгалтерия балансининг капитал кисми буйича сум­мани аникутш пайтида умумий капитал суммасини камайтиради.

6-мисол, аки иядорли к жамиятининг Н изом капитали н ом и ­нал киймати 1000 сум булган 7000 та оддий ва 1000 та имтиёзли акциялардан иборат. Имтиёзли акцияларнинг барчаси, оддий ак- цияларнинг 5000 таси номинал 1<;ийматда, оддий акцияларнинг Кол га н 2000 таси эса 1250 сумдан имтиёзли акция сотилди. Бу хужалик м уом алалари бухгалтерия балансида куйидаги \олда уз аксини топди:

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 233: МОЛИЯВИЙ ХИСОБn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Сиз жуда \ам цизикдрли, шу билан бирга замонавий ама- лий

Низом капитали - Кушилган капитал -

8000000;500000;

Жами киритилган акпионерлик капитали - 8500000.Фараз киламиз, жамият акциядорлари бир к,анча вак^ утгач.

муомалада булган уз оддий акцияларининг 1000 тасини кейинча- лик к,айга сотиш максадида сотиб олишга к^арор килишди. Сотиб олиш санасида оддий акцияларнинг бозор киймати 1500 сумни ташкил кил гаи. Бу хужалик муомаласига куй и да ги бухгалтерия ёзувини расмийлаштириш лозим:

Д т - «Сотиб олинган узининг оддий акциялари» -1500000;Кт - «Пул маблаглари» - 1500000.Бу хужалик муомаласининг таъсири натижасида акиионерлик

капитали кийматида куйидаги узгариш руй беради:Низом капитали - 8000000;Кушилган капитал - 500000;Сотиб олинган узининг оддий акциялари - (1500000);Жами киритилган акпионерлик капитали - 7000000.Жамиятнинг сотиб олинган уз акциялари бекор килинмайдиган

булса, сотиб олинган санадан бошлаб купи билан бир йил ичида Кайта сотилиши лозим. Улар кейинчалик сотиб олинган ба^ода, ундан юкори ба\ода ёки ундан паст ба\ода к^йта сотилиши мум- кин. Фараз киламиз, жамият сотиб олган уз оддий акциялари­нинг барчасини бир к^нча вакт угганидан кейин биринчи \олатда 1500000 сумга, иккинчи хрлатда 1600000 сумга ва учинчи хрлатда 1300000 сумга сотди. Бу хужалик муомалалари бухгалте­рия \исобида куйидагича акс этгирилади:

1) Д т - «Пул маблаглари» - 1500000;Кт - «Сотиб олинган Узининг оддий акциялари» -1500000;

2) Д т - «Пул маблаглари» - 1600000;Кт - «Сотиб олинган узининг оддий акциялари» - 1500000;Кт - «Кушилган капитал» - 100000.

Сотиб олинган узининг оддий акциялари сотиб олиш Кийматидан паст ба\ода сотилса, ба\олар уртасидаги фарк, агар сумма мавжуд булса, аввал «Кушилган капитал» ^исобидан, мабо- до, бу \исобваракдаги сумма етарли булмаса, унда «Хисобот дав- ринингтаксимланмаган фойдаси» \исобидан копланади.

3) Дт-«Пул маблаглари» - 1300000;Дт-«Кушилган капитал» - 100000;Дт-«Хисобот даврнинг таксимланмаган фойдаси» -100000;Кт «Сотиб олинган узининг оддий акциялари» - 1500000.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 234: МОЛИЯВИЙ ХИСОБn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Сиз жуда \ам цизикдрли, шу билан бирга замонавий ама- лий

Шу номдаги \исобварак корхона томонидан давлат ёки бошка молиявий ташкилотлардан олинган грантлар, субсидиялар ва жисмоний \амда шахслар томонидан корхонагакурсатилган бегараз ёрдам билан боглик, ахборотларнинг \олати ^амда \аракати тугрисидаги маълумотларни умумлаштириш учун мулжалланган. Грант (субсидия) деб, маълум бир лойихрни амал- га ошириш учун давлат ёки миллий ва халкаро ташкилотлар (жамгармалар) томонидан иктисодиётнинг бирор-бир йуналишини ривожлантириш учун корхонага маълум шарглар асосида ажратилган пул ёки ресурслар куринишидаги ёрдамга айтилади. Бухгалтерия х^собининг халкаро ва миллий стандарт- ларига кура давлат субсидиялари:

- активлар таркибига киритилувчи субсидиялар;- даромадлар таркибига киритилувчи субсидиялар.Активлар таркибида \исобга олинувчи субсидиялар икки

усулда тан олинади. Биринчи усулга кура, улар максапли тушум­лар сифатида эътироф этилиб, активнинг хизмат кдпиш муддати мобайнида эскириш суммаси \олида харажатларни камайтириб борзди. Иккинчи усулда, уларнинг суммаси келиб тушаётган ак­тивлар кийматидан айириб ташланади ва грант (субсидия) \исобига олинган активлар корхона балансида соф кийматда курсатилади. Бу усуллардан фойдаланиш тартиби укув К улланманинг «Асосий воситалар х;исоби» бобида келтирилган. Даромад таркибига олиб бориладиган субсидиялар «Молиявий натижалар тугрисидаги \исобот»нинг «Бош ка даромадлар» мод- дасида \исобга олинади. Давлат субсидиялари ва бегараз ёрдами билан боглик, хужалик муомалаларини \исобга олиш тартиби «Давлат субсидияларини \исобга олиш ва давлат ёрдамини очиб бериш», деб номланган бухгалтерия \исобининг миллий стандар- тида келтирилган.

Грант ва субсидиялар ажратилганлиги тррисида расмий ха- барнома олинганда:

Д т - «Бош ка олинадиган х1исобваракгпар»;Кт - «Грантлар, субсидиялар».Грант (субсидиялар) буйича ажратилган маблаг келиб тушганидаД т - «Пул маблаглари»;Кт - «Бошк,а олинадиган \исобварак,лар».

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 235: МОЛИЯВИЙ ХИСОБn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Сиз жуда \ам цизикдрли, шу билан бирга замонавий ама- лий

Грант муддати тугаб, уни ажратган таш килотлар карорига кура, ундаги маблаглар корхона Низом капитали ёки Захира капиталига утказилганда:

Д т ~ «Грантлар, субсидиялар»;Кт - «Низом капитали», «Захира капитали».

7. Кслгуси дарр харажатлари ва туловлари захираси х,исоби

Келгуси давр харажатлари ва туловлари буйича захиралар улар ^ши амалга ошмасдан туриб, ма\сулот таннархи ёки давр харажат­лари *исобидан ташкил кшшнади. \ак<икий харажатлар эса кейин- чалик ташкил кдпинган захира \исобидан амалга оширилади. Кел­гуси давр харажатлари ва туловлари буйича захираларни юзага кел- тиришнинг макрааи корхона фаолияти давомида пайдо булиши мумкин булган бир мартачик катта микдордаги харажатларни ишлаб чик;ариш сарфлари ва давр харажатларига бир маромда цушиб бо- риш ва молиявий натижаларни текислаштиришдан иборат. Захира­лар куйидаги йуналишлар буйича ташкил к,илиниши мумкин:

- ишчи-хизматчиларга м е\нат таътили буйича харажат­ларни д о п л ат захираси;

- куп йиллик хизматлари ва йил якунлари буйича рагбатлантиришларни тулаш захираси;

- асосий воситаларни таъмирлаш буйича захира;- ерларни рекультивация к,илиш ва табиатни му\офаза

К.ИЛИШ тадбирларини амалга ош ириш учун захира;- кафолатли таъмирлаш ва кафолатли хизмат курсатиш

буйича захира;Келгуси давр харажатлари ва туловлари билан боглик,

хужалик муомалапарини \исобга олиш учун шу номдаги \исобваракдон фойдаланилади. Келтирилган йуналишлар буйича захира ташкил цилиш муомалалари куйидаги бухгалте­рия ёзувлари билан расмийлаштирилади:

Д т - «Асосий ишлаб чи^ариш »Д т - «Ёрдамчи иш лаб чи^ариш »Д т - «Келгуси давр харажатлари»Кт - «Келгуси давр харажатлари ва туловлари захираси».М асалан, \ацикятда к^илинган асосий воситаларни

таъмирлаш харажатлари аввал таш кил ^илинган захира \исобидан цоплан ганда:

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 236: МОЛИЯВИЙ ХИСОБn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Сиз жуда \ам цизикдрли, шу билан бирга замонавий ама- лий

Д т - «Келгуси давр харажатлари ва туловлари захираси»;К т - «Ёрдамчи иш лаб чи^ариш » ёки;К т - «Хизмат курсатувчи хужаликлар».И ш чи хизматчиларга захира х^собидан мех,нат гаътили

учун туловлар ^исобланганда:Д т - «Келгуси давр харажатлари ва туловлари захираси»;Кт - «Ходимлар билли ме\нат хрКИ буйича \исоблашишлар».Х исобот даври охирида ишлатилмай к,олган захира сум-

маси корхона даромадига айлантирилади ва у бухгалтерия \и со би д а к^уйидагича акс эттирилади:

Д т - «Келгуси давр харажатлари ва туловлари захираси»;К т - «Сотиш дан олинган даромад».

8. Таксимлапмагап фойда (цоплапмагап зарар) х,исоби

Акционерлик капитапининг мух>им бир к,исми х,исобланган такримпанмагш I фойда \исобот даврнда ишлаб топилган барча даро- мадлардан шу давриинг барча харажатларини айириб топилган соф фонда \исобцдан юзага келади, яъни соф фойда такримланмаган фойда суммасини купайтиради, шу билан бирга хусобланган дивидендлар суммасини камайтиради. «Та^симланмаган фойда» х^собвараждаги кредитли коддик, фойда суммасини жамиарилиб бораётганидан далолат беради. Агар хисобот даврида килинган харажатлар суммаси шу ппнрдл олинган даромадлардан к$тт булса, охир ок^батда бу хрлат «Такримланмаган фойда» хисобвараида дебетли «дядикнинг юзага ке- лишига сабаб булиши мумкин. Дебетли крлдик, суммаси баланснинг "Акииядорлик капитали" булимида акс этгирилиб, умумий капитал суммасидан айириб ташланади. Так;симланмаган фойда (цопланмаган зарар)нинг хдпати ва >рракати тугрисидаги маыумотлар х,исобини юри- тиш учун куйидаги ^исобварак/тр кузда тугилган:

«Хисобот йилининг такримланмаган фойдаси (к,опланмаган за- рари)»;

«Жамгарилган фойда (крпланмаган зарар)».Хисобот даврида юзага келган соф фойда суммасини

так,симланмаган фойдага кушилиши куйидаги бухгалтерия ёзуви билан расмийлаштирилади;

Д т - «Якуний молиявий натижа»;Кт - «Хисобот йиЛининг так,симланмаган фойдаси».Агар хисобот даври якунига кура умумий молиявий натижа

зарар билан чик,са, унда бухгалтерия ёзуви куйидагича булади:

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 237: МОЛИЯВИЙ ХИСОБn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Сиз жуда \ам цизикдрли, шу билан бирга замонавий ама- лий

Д т - « \исобот йилининг та^симланмаган фойдаси»;Кт - «Якуний молиявий натижа».Тацсимланмаган фойда *исобидан хужалик юритувчи субъект-

ларда «Захира капитали» ташкил кдпиниши мумкин. Бу хужалик муомаласи билан боетик бухгалтерия ёзуви аввалрок; келтирилган. Хисобот йилининг такримланмаган фойдаси *исобидан акциядор- ларга дивидендлар ^исобланиши мумкин.

Дивидендлар *исоби. Дивиденд фойданинг соликдар ва мажбу- рий туловлар туланганидан, кбайта инвестиция амапга оширилгани- дан кейин акциядорлар жамияти ихгиёрида крладиган ва акциядор- лар уртасида так,симланиши керак булган кусми. Жамият акцияла- рининг хдр бир тури буйича эълон килинган дивидендларни тулаши шарт. Акциядорлар жамияти умумий йигилиши карорига кура, ди­видендлар накд пул ёки кушимча акция чикрриш билан туланиши мумкин. Харакатдаги конунчиликка асосан акпиядорлик жамияти йилнинг хдр чораги, *рр ярим йил ёки йил якунига кура, дивиденд тулаш буйича кдрор крбул килишга фк.пидир. Пул дивидендлари жамият соф фойдасининг акционерларга пул шаклидатаксимланишини билдирааи.

7-мисол, 2004 йилнинг 26 май куни акциядорлар йигилиши Карорига кура, компаниянинг 2003 йил якунига кура олинган 2000000 сумлик фойда ^исобидан 15 ф ои злик пул д и в и д е н д ­лари тулаш тугрисида карор к;абул к,илди. Дивидендлар 2003 йилнинг 10 июнидан бошлаб туланади.

2003 йил 26 май, дивидендлар у^исобланиши муомаласига:д т - «Хисобот йилининг таксимланмаган фойдаси»;Кт - «Туланадиган дивидендлар».2004 йил 10 июн, дивидендлар туланиши муомаласига:Д т - «Туланадиган дивидендлар»;Кт - «Пул маблаглари».Акциялар билан туланадиган дивидендлар компания активлари

ёки мажбуриятларининг узгаришларга алиб калмайди, улар факрт капитал тузилишининг узгаришига сабаб булади. Акциядорлик жамиятининг бошкарув кенгаши куйидпги мацсадларда акциялар билан туланадиган дивидендларни эыган килиши мумкин:

- компания жорий активларини тежаш;- муомаладаги акция микдорини купайтириш оркдгш акция-

ларнинг бозор ба^осини тушириш;- икки каррали солик^а тортишдан кугилиш, чунки

та^симланмаган фойдани бундай тарзда таксимланиши даромад х^собланмайди ва тегишли тартибда с о л и л а тортилмайди;

- жамиягнинг туланган капиталини таксимланмаган фойда маблаглари \исобидан купайтириш.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 238: МОЛИЯВИЙ ХИСОБn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Сиз жуда \ам цизикдрли, шу билан бирга замонавий ама- лий

А кциялар билан туланадиган дивидендлар суммаси балан- сда «Так,симланмаган фойда» моддасидан «Низом капитали» ва агар акциялар номинал к,ийматдан юкрри ба\оларда сотилса. «Кушилган капитал» моддасига утказилади.

8-мисол. акциядорлик жамияти 200... йил учун дивидендлар эълон килингунга кддар номинал киймати 1000 с^м булган ва тулик, жойлаштирилган 10000 та акциядан ташкил топтан \амда унинг капитали сум \исобида шундай таркибга эга булди:

Низом капитали — 10000000;Кушилган капитал — 3000000;Так^имланмаган фойда — 2000000;Ж ами акциядорлик капитали — 15000000.200... йилнинг 22 апрелида акциядорлар йигилиши 15 март-

гача руйхатдан утган акциядорлар уртасида так;симланишга мулжалланган муомалада булган акциялар сонига нисбатан 10 ф о и з микуюрида акц и ял ар билан туланадиган дивиденд- ларни эълон килди. 12 апрелда акцияларнинг бозор к,иймати 1200 сумни ташкил этди.

Дт — «Хисобог йилининг так,симланмаган фойдаси — 1200000;Кт — «Низом капитали» — 1000000;Кт — «Кушилган капитал» — 200000.10000 акция х /0 фоиз — ¡ООО акция1000 акция х 1000 сум номинал циймат = 1000000 сум ¡000

акция х 200 сум номиналдан ортицча циймат = 200000 сум. Уш- бу хужалик муомаласидан кейин баланснинг «Акциядорлик ка­питали» моддаси куйидаги куринишга эга булади:

Низом капитали - 11000000 (10000000 +1000000);Кушилган капитал - 3200000 (3000000 + 200000);Таксимланмаган фойда - 800000 (2000000-1200000);Ж ами акциядорлик капитали - 15000000.Халцаро тажрибаларга кура, акциялар буйича туланадиган

дивиденд микдори 20 фоизгача булганида, акциялар бозор ба\осида туланиши, ундан ортганида эса номинал «.ийматида жойлаштирилиши тавсия этилади. Хисобот йилининг так;симланмаган фойдаси \исобидан захира капитали ташкил |«;илиниб, дивидендлар тулаб булингач, колдик; сумма «Жамгарилган фойда (крплан маган зарар) ^исобварагига утказилади ва куйидаги бухгалтерия ёзуви кил и над и:

Д т — « \и со б о т йилининг та^симланмаган фойдаси»;Кт — «Жамгарилган фойда (крпланмаган зарар).

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 239: МОЛИЯВИЙ ХИСОБn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Сиз жуда \ам цизикдрли, шу билан бирга замонавий ама- лий

9. Тацсимланмагин фойда тугрисидаги хисобот ва унга узгартиришлар кирчтиш тартиби

Такримланмаган фойда туфисидаги х^исобот халкрро амалиётда молиявий х,исоботлар мажмуига кирувчи \исобот шакли х,исобланиб. бу шакл мшишй бухгалтерия \исоби стандартларда ало.\ида-алох^да ¡^исобот шакли сифатида келтирилмаган. Лекин унинг хрракати билан ¿орлик, маъпумотлар «Хусусий капитапминг хрракати тугрисидаги \исобот»да курсатилган. Такримланмаган фойда тугрисидаги \исоботнинг таркиби куйидаги куринишга эга:

Компания «ABC»200... йилнинг 31 лекабр купи тугайдиган йил учум

таксимланмаган фойда тугрисидаги ^исобот (сум ^исобида)

200... й. ! январдаги таксимланмаган фойда крлдиги - 700000;Плюс соф фойда - 400000;Минус дивидендлар - 200000;200... й. 31 декабрдаги таксимланмаган фойда крлдиги - 900000.

Таксимланмаган фойда суммасини тузатиш тартибиМолиявий хужалик фаолиятини юритиш лавомида корхона

\исоб ходимлари томонидан хато ва камчиликларга йул куйилиши ёки аввал кулланилган \исоб тамойилларининг узгартирилиши натижасида \исоботларга тузатишлар киритиш зарурияти гужлиши мумкин.

«Хисобот даврининг соф фойда ёки зарари, фундамента;! ха- толар ва \исоб сиёсатини узгартириш», деб номланган 8-сонли бухгалтерия \исобининг халк,аро стандарти \ам да «Хисоб си ё- сати ва молиявий ^исобот» деб номланган 1-сонли миллий бух­галтерия стандартига асосан бундай тузатишлар:

- утган даврнинг таксимланмаган фойдасини узгартириш \исобига;

- \исобот даврининг молиявий натижалари \исобидан амалга оширилиши мумкин.

Халкрро амалиётда биринчи усул асосий сифатида эътироф этилади. Хисоб тамойилларининг узгариши \исобига корхонанинг соф фойдаси ва молиявий \олати жиддий равишда узгариши мум­кин. Мисол сифатида, товар - моддий захираларнинг балрланиши ёки асосий воситаларга эскирган х,исоб буйича кулланилаётган

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 240: МОЛИЯВИЙ ХИСОБn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Сиз жуда \ам цизикдрли, шу билан бирга замонавий ама- лий

усулларда утган даврга нисбатан юз берган узгаришни келтириш мумкин, яъни корхона \исобот йилида угган йилга нисбатан янада самаралирок, усулни цуллаш хУКУчИга эга. Лекин бу холат молия- вий \исоботларга узгартириш киритишни такозо этиши мумкин.

9-мисол, кушма корхона 2002 йилнинг 12 январида хизмат муддати 5 йил булган дастго\ни 300000 сумга сотиб олди. Корхо­на 2004 йилнинг бошига кддар шу сотиб олинган асосий воси- талар учун эскириш ^исоблаш нинг сонлар йигиндиси усулини куллаб келди. Корхона ра^барияти 2003 йилнинг бошида аввал Кулланиб келинаётган усулни узгартиришга к,арор к,илди ва у Кийматини бир текисда \исобдан чикариш усулига утишни маъкул, деб топди. \и с о б тамойилларида юз берган узгаришлар таъсири куйидаги тартибда \исобланади:

Сонлар йигиндиси усули буйича \исобланган эскириш2002 йил учун эскириш - 300000 сум х5 /15 100000;2003 йил учун эскириш - 300000 сум х 4/15 80000;2004 йил бошига тупланган эскириш цолдши 180000.Бир текисда \исобдан чикдриш усули кулланилганда

\исобланиши мумкин булган эскириш суммаси:2002 йил учун эскириш - 300000 сум : 5 йил 60000;2003 йил учун эскириш - 60000;2004 йил бошига йигилган эскириш цолдиги - 120000;фарКи - ( 180000- 120000) 60000.Демак, агар кушма корхона утган йилларда кулланилган эски­

риш \исоблаш усулини янгисига алмаштирса, харажатларни 60000 сумга камайтириш имконига эга булар экан. Харажатларни камай- иши натижасида, агар фойда солиги ставкасини 20 фоиз микдорида цабул килсак, фойда солиги суммаси 12000 сумга (60000 х 20 фоиз). такримланмаган фойда суммаси эса 48000 сумга ортиши юз беради. Бу хужалик муомаласини куйидаги бухгалтерия ёзуви билан расмий- лаштириш лозим:

д х _ «Дастго?утар буйича жамгарилган эскириш» — 60000;Кт — «Туланадиган фойда солиги» — 12000;Кт — «Та кс и мл а н м ага н фойда» — 48000.Та^симланмаган фойда суммасига тузатишлар корхона \исоб

ходимлари томонидан йул цуйилган хатоликлар натижасида \ам юз бериши мумкин.

Ю-мисол, аудиторлик текшируви жараёнида акциядорлик жа- миятининг тажрибасиз ^исобчиси томонидан х^собот даврида сотиб олинган 150000 сумлик кимматли кргозни хато равишда харажатлар- га «ушиб юборилганлиги аник/танди. Аудитор бу \олатга тузатиш

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 241: МОЛИЯВИЙ ХИСОБn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Сиз жуда \ам цизикдрли, шу билан бирга замонавий ама- лий

киритиб, инвестиция к^йматини тиклади ва бунинг натижасида юзага келган фойда cojimfh суммаси (20 фоиз) ва так;симланмаган фойда суммасига тегишли узгартиришлар киритди. Бунга кура, фой­да сапиги суммаси 30000 сумга (150000 х 20 фоиз) такримланмаган фойда суммаси 120000 сумга ортди. Бу хужалик муомалалари бухгал­терия \исобида цуйидагича уз аксини топди:

Дт — «Инвестициялар» — 150000;Кт — «Туланадиган фойда солиги» — 30000;Кт — «Так^имланмаган фойда» — 120000.Ушбу тузатшилар м о л и я в и й натижалар тугрисидаги

\исоботда эмас, балки «Хусусий капиталнинг \аракати тугрисидаги \исобот»нинг «Такримланмаган фойда» устунида унинг бошлангич крлдигига тузатиш сифатида акс этгирилади.

Компания «ABC»200... йилнинг 31 декабр куни тугайдиган йил учун

тацсимланмаган фойда тугрисидаги *исобот

200... йил 1 январлдги такримланмагон фойда крлдиги, сум - 500000.Утган давр учун тузатишлар:Инвестиция к,ийматини ишлаб чик^ариш харажатларигаолиб борилган хатони тузатиш (30000 сум соли к сумма-сидан таш^ари) -120000;Тузатилган тацсимланмаган фойда - 620000;Плюс: соф фойда - 300000;Минус: дивиденллар - 250000;200... йил 31 декабрдаги таксимпан маган фойда крлдиги - 670000.

17 - МАВЗУ. ФАВКУЛОДДА М ОДДАЛАР ХИСОБИ

1. Фавнулодда моддаларпинг таърифи ва тавсифи

"Молиявий натижалар туррисидаги \исобот" деб номланган3- сонли Б \М С га мувофик фавцулодда моддалар хужалик юритувчи субъектнинг одагдаги фаапиэтгидан кескин фарк, кдпаоиган \одисалар ёки битимлар натижасида пайдо буладиган, яъни доимий ва уз- луксиз амалга ошмайдиган даромадлар ёки харажаглардан иборэт.

Хрдисалар фавкулодда моддалар сифатида тан олиниши учун куйидаги хусусиягларга эга булишлари лозим :

- бир неча йиллар давомида тез-тез крйтарилиб турмаслиги;

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 242: МОЛИЯВИЙ ХИСОБn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Сиз жуда \ам цизикдрли, шу билан бирга замонавий ама- лий

- хужалик юритувчи субъект фаопиятнинг бир кисми х,исобл ан масл и ги;

- маъмурият ёки мулк эгаларининг хо\иш-ирода, карорига боглик, булмаслиги.

Корхонанинг одатдагк хужалик фаолияти нагижасида курадиган фойда ёки зарари фавкулодда моддалар сифатида к^аралмайди. Масалан:

- шуб)фли карзларни ^исобдан чик^ришлан курилган зарарлар;- товар моддий - захираларни кбайта ба\олашдан курилган

зарарлар;- валюта айирбошлаш курси узгариши натижасида юзаш келган

фойда ёки зарар;- келишилган нархларнинг узгаришлари нагижасида олинган фой­

да ёки зарар;- мулкни, ускуналарни ёки бошкр инвестицияларни сотиш

ёки ^собдан чикдоиш нагижасида адинган фойда ёки зарар;- угган давр харажатларини крплаш учун даромад солижни па-

сайтирилиши ёки аввалж сапик; имгиёзининг бекор цилиниши нати- жасида олинган фойда ёки зарарлар ва к.

2. Фавфлодда моддалар вужудга келишипинг щ иари

Аввал айтиб утганимиздек, фавкулодда моддалар зарар ва даро- маддардан иборат булади.

Фавкулодда зарарлар:- табиий офатлар (ер силкиниши; сув босиши; уг кетиши;

курго^чилик, х^роратнинг кутарилиши, вулкрн отилиши ва ,\.к. на- тижасида;

- техноген талофатлар (корхона жойлашган жойда атом электр сганциясида юз берган ^алокат; нефт ташувчи танкернинг ^алокатп ва \.к. натижасида);

- мулкни экспроприация кдлинишидан курилган зарарлар ва \.к. дан иборат булади.

Фавкулодда фойда сифатида:- корхонага \исобот даврида курсатилган хайрия суммаси;- корхона сотиб олган кимматли кргозларга чик^ан ютук сум­

маси ва \оказони келтириш мумкин.Фавкулодда ва одатдаги хрлатга цуйидаги мисолни келтириш

мумкин:

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 243: МОЛИЯВИЙ ХИСОБn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Сиз жуда \ам цизикдрли, шу билан бирга замонавий ама- лий

Фавкулодда хрлат - йитм-терим пайтида ёккан дул натижасида пахга \осилининг катга кисми барбод булди.

Одатдаги \олат - цитрус усимликлари \осилига енгил совук тушиши натижасида зарар етказилди.

Биринчи хрлатнинг фавкулодда деб юритилишига сабаб шуки, дул iicixra етиштириладиган жойларда камдан-кам учрайди. Иккин- чи \олатда цитрусли экинлар етиштириладиган жойларда совук тушиши камдан-кам учрайдш-ан \оЛат эмасдир. Аввалги енгил со- вукдан курилган зарар амалиёти бунпдй зарарни яна пайдо булиши мумкинлигидан далолат беради.

3. Фавцулодда моддаларт бухгалтерия урсоби на уларни молиявий хисоботда акс эттириш тартиби

\исобстг даврида пул халида хайрия сифатида юзага келган фавкулодда фойда суммасига куйидаги бухгалтерия ёзуви расмий- лаштирилади:

Д т — Пул маблаглари;К т— Фавкулодда фойда.

Бу хужалик муомаласи буйича ^исобга олинган фавкулодда фойда суммаси соликк? тортилувчи базани купайтиришга олиб келади.

Табиий офаг натижасида асосий воситалар ва корхонанинг бошка активларига етказилган фавкулодда зарар суммасига куйидаги бухгалтерия ёзуви кайд этилиши лозим:

Д т — Фавкулодда зарар;Кт — Асосий воситаларнинг чикиб кетиши;Кт — Бошка активларнинг чикиб кетиши.

Хисобот даврида олинган фавкулодда зарар суммаси умумий таргибда соликка тортилувчи базани камайтиришга олиб боради.

Фавкулодда модцалар М \ХСларига кура, молиявий \исобоглардан фойдаланувчиларнинг булгуси накд ̂пуллар окимини тахмин килишда уларнинг узига хослигини к^эсэтиш учун, яъни камдан-кам \олатларда пайдо булишлари ва жорий ра- вишда к^йтарилмасликлари сабабли молиявий натижалар тугрисидаги \исоботда ало\ида сатр шу моддалар билан боглик со- ликлардан холи тарзда курсатилади.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 244: МОЛИЯВИЙ ХИСОБn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Сиз жуда \ам цизикдрли, шу билан бирга замонавий ама- лий

Ушбу \олатни тушунтириш учун куйидаги мисолларни келти- рамиз:

1- вазият«ХУТ̂ > компанияси \исобот даврида 1200000 сумлик фавкулодда

фойда олди. Хисобот яавридаги фойда солиги сгавкаси 20 фоизга тенг. Бу \олда фавкулодда фойда М \Х С га кура молиявий натижа- лар туррисидаги ?^исоботда солик, суммасидан холи тарзда куйидаги суммада курсатилади: *

| 1200000 - (1200000 x 0,20 > = 960000 сум 1.Аникпанган соли к, суммасига аввал \исобланган фойда солиги

суммаси купайтирилади, яъниД т — Фавкулодда фойда — 240000;Кт — Хисобланган фойда солиги — 240(Х)().Фавкулодда фойданинг колган суммаси эса «Якуний молиявий

натижа» ^исобварагига ёпилади.Д т — Фавкулодда фойда — 960000;Кт — Якуний молиявий натижа — 960000.2-вазю т«АВС» компанияси ^исобот даврида ер силкиниши натижасида

2000000 сумлик фавкулодда зарар курди. Хисобот даврида фойда со­л и т сгавкаси 20 фоиз ташкил к,илган. Бу \олда ^ам фавкулодда за­рар МХХСга кура, молиявий натижалар туррисидаги \исоботаа со­ли^ суммасидан холи тарзда уз аксини топади:

[ 2000000 - ( 2000000 х 0,20 ) = 1600000 сум |.

Бу ^олатда аник^анган солик суммасига аввал хисобланган фойда солиш суммаси камайтирилади, яъни

Д т — Хисобланган фойда соли ж — 400000;Кт — Фавкулодда зарар — 400000.Фавцулодда зарарнинг колган суммаси эса «Якуний молиявий

натижа» \исобварагига ёпилади.Д т — Якуний молиявий натижа — 1600000;К т — Фавкулодда зарар— 1600000.

4. Фавкулодда моддаларпи ёритилиши

Молиявий натижалар туррисидаги \исоботда курсатилган фавкулодда фойда ёки зарар суммаси уларнинг мо\ияти, юзага ке- лиш сабаби, Улчами буйича ало\ида тарзда очиб берилиши лозим.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 245: МОЛИЯВИЙ ХИСОБn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Сиз жуда \ам цизикдрли, шу билан бирга замонавий ама- лий

18- МАВЗУ. Ф О Й Д А СО Л И РИ Х И С О БИ

1. Бухгалтерия фойдаси ва солищ а тортилувчи фойда ту/рисида тушунча

^збекистон Республикасининг Солик, Кодекси солнц туловчилар \исобланадиган субъектлар томонидан ф ойда со- лиги \исобининг тартибини белгилаб беради.

Бухгалтерия фойдаси(зарари) — бу \исобот даврида соли к буйича харажатлар айрилгунга к,адар юзага келган ф ойда (за- рар)дир.

С олиса тортиладиган фойда — бу соли к крнунчилигига мувофик, белгиланпдиган \и собот даврининг даромад (фойда) суммасидир.

Корхоналар бухгалтерия фойдасини йиллик ялпи даромад суммасидан жами харажатларни айириш оркдли аник^айдилар.

С о л и с а тортиладиган ф ойдани аник^аш учун бухгалтерия фойдасига кбайта кушиладиган ва айриладиган хараж атларнинг таркиби солик, конунчилиги томонидан белгиланади.

Жорий даврда туланадиган солик^шр — бу солиеда торти ла­диган фойдага >^исобланган ва жорий даврда туланиш и лозим б^лган солик, суммасидир.

Муддати кечиктирилгаи солщлар, деб \и со бо т даврида аникданган, лекин бухгалтерия стандартлари ва солик, конунчилиги таъсирига кура, туланиши келгуси даврларга кучирилган солик, суммасига айтилади.

Аксарият \олларда солик, солинадиган фойдани аниклаш коидапари бухгалтерия фойдасини аник^лаш учун кулланадиган \исоб сиёсатидан фарк, к;илади. Бунга асосан, доимий ва вацтинчалик фаркутар бевосита таъсир курсатади.

Бухгалтерия фойдаси + доимий фарцлар± вацтинчалик фарклар

имтиёзлар = солик^а тортиладиган ф ой да.

2. Доимий фарцлар %исоби

Доимий фарцлар — узок вакт давомида вужудга келиб, \исобот йилининг соликка тортилгунга кадар ф ойдасини аник^аш да умумий даромад суммасидан айриладиган ва со- ликка тортиладиган фойда суммасини белгилашда со л и к база-

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 246: МОЛИЯВИЙ ХИСОБn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Сиз жуда \ам цизикдрли, шу билан бирга замонавий ама- лий

сига куш иб бориладиган харажатларга айтилади. Доимий ф арк^ар сифатида, ходимларга берилган текин овк,ат харажат­лари , берилган моддий ёрдам суммаси, меъёрдан ортик^ча сарф ланган хизмат саф ари харажатлари, туланган жарима суммалари каби харажатларни келтириш мумкин. Доимий ф арк^арн и нг хусусиятли том они шундаки, улар юзага келган х,исобот йилининг натижаларигагина таъсир курсатади, яъни уларнинг таъсири келгуси даврларга кучиб утмайди.

1-мисол, «ХУХ» корхонасининг \исобот йилидаги бухгал­терия фойдаси 500 минг сумни ташкил к;илди. Ш у даврда хо- д и м л ар н и доимий харажатлари булиб \и со бл а-н у вч и , иссик, о в кат билан таъм инлаш харажатлари 200 м и н г сумни, курсатилган моддий ёрдам суммаси 100 минг сумни таш кил килган. Хисобот даври учун белгиланган солик, ставкаси 18 ф оиздан иборат. Ш унга кура, фойда солиги \исоби куйидагича булади:

Ечим:1. Бухгалтерия фойдаси 500000;2.Доимий фаркутр

- иссик, овцат харажатлари 200000;- моддий ёрдам суммаси 100000 300000;

3 .С оликка тортилувчи фойда 800000;4.Солик; ставкаси 18 фоиз;5.Ф ойда солиги суммаси 144000.Бу хужалик муомаласи куйидаги бухгалтерия ёзуви билан

расмийлаш тирилади:

Д т — «Фойда солиги буйича харажатлар» — 144000;К т — «Хисобланган фойда солиги»— 144000.

3. Вацтинчалик фарклар %исоби

Вацтинчалик фарклар деб — \исобот даврида соликка тор­тилувчи базага куш илувчи, кейинчалик тегишли шартлар ба- ж арилганда унинг таркибидан бир неча давр давомида чик;арилиб борувчи харажатларга айтилади. Вак^тинчалик ф арклар дейилиш ига сабаб:

- улар маълум ваь;т мобайнида мавжуд булади;- бундай моддаларни бухгалтерия \исоби ва соликка ™ р-

тиш жараёнида акс эттириш ва^тида фарк юзага келади.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 247: МОЛИЯВИЙ ХИСОБn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Сиз жуда \ам цизикдрли, шу билан бирга замонавий ама- лий

Вацтинчалик фарк^шр, асосан цуйидаги йуналишлар буйича юзага келиши мумкин:

- мабларнинг келиб туш иш и ёки утказилиб берилиш и вак,ти билан уни ларомад ёки харажат сифатила тан олиниш вацтининг мос келмаслиги. М асалан. олинган, берилган бунаклар; келгуси лавр харажатлари ва \ .к .;

- ю зага келиши ва тан олиниш и билан борлик, даврни н г мос келмаслиги. Масалан, облигация ва вексел муомалалари буйича ю зага келган чегирма \ам д а устамаларни \исобда акс эттириш , уларнинг харажат ёки даромад сифатида тан о л и ­ниш жараёни;

- бухгалтерия \исоби ва соли к максадларида кулланилаётган бахрлаш усулларининг турлича булиши. Масалан. корхонанинг \исоб борасида асосий воситаларга эскириш ни \и соблаш н и н г тугри чизик^и усулини куллаш кузда тутилган булса, соли к, Конунчилиги уртача тортилган кийм ат усулини тавсия этиш и мумкинлиги;

- захирани юзага келтириш ва^ти билан ундан ф ойдала- ниш вактининг тугри келмаслиги. М асалан, умидсиз дебитор- лик карзлари ёки кафолат мажбуриятлари буйича захирани юзага келтириш .

4. Вацтипчалик фарцларпипг солиц самараси %исоби

Вактинчалик ф а р ^ а р соли к базасига таъсир курсатиб, келгуси даврлар учун тугри келувчи солик, суммасини о ш и ра- ди ёки камайтиради. Бунинг натижасида бухгалтерия \исобида ян а иккита янги тушунча юзага келади:

ЬВ а^тинчалик фарклаР буйича муддати узайтирилган д а ­ромад (фойда) солиги.

2.Вактинчалик ф ар м ар буйича даромад (фойда) солиги юзасидан муддати узайтирилган мажбуриятлар.

Янги х^собварак/1ар режасида бу моддаларнинг жорий ва узок, муддатли кисмини ало^ида тарзда х,исобга олиш кузда тутилган.

Вацтинчалик фарклар буйича муддати узайтирилган ф ойда солши. Бу модда с о л и л а тортилувчи фойда сум м асини в а ^ г и н ч а л и к фарклар таъсири натижасида бухгалтерия ф ой да- сидан куп булган холатда юзага келиб, муддати узайтирилган солик активини \осил килади. Келгуси йилларда бу моддадаги сумма муддати узайтирилган мажбуриятлар ^исобидан тартиб- га солинади.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 248: МОЛИЯВИЙ ХИСОБn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Сиз жуда \ам цизикдрли, шу билан бирга замонавий ама- лий

2-мисол, «ХУ2> корхонаси буйича х^исобот даврида ишлаб чицариш усулини куллаб асосий воситаларга х^собланган эскириш суммаси 700 минг сумни ташкил калган. Лекин Сапик, Кодекси со- лик, х^соби учун эскиришни х^соблашнинг турри чизикди усулини тавсия этган ва ушбу усуп буйича \исобланган эскириш суммаси 500 минг сумдан иборат булиши лозим эди.

Бу \олатда соликка тортилувчи фойда суммасини купайтириш га олиб келувчи ва^тинчалик ф ар к (700000 — 500000 = 200000) ю зага келди. Ушбу мисол маълумотларидан фойдаланиб, аввап \исобланган солик суммасига аникушк ки- ритамиз (сум).

Ечим:1. Бухгалтерия фойдаси2.Доимий ф аркдар (+ ): иссик, о в цат харажатлари моддий ёрдам суммаси

3.Соликк3 тортилувчи фойда4.Солик; ставкаси5.Ф ойда солири сум м аси6.Вакгинчалик фарк^пар (+ ; -):Асосий воситалар эскириш идаги фарк (+ ) 200000;7.Соликка тортилувчи фойда (800000+200000) 1000000;8.С олик ставкаси 18 фоиз;9.Ф ойда солири суммаси 180000. Вактинчалик фарнутар таъсири остида юзага келган фойда

солири суммасига бухгалтерия ёзуви расмийлаштирилади: д т — «Фойда солиги буйича харажатлар» 144000;Д т — «Вацтинчалик фаркутр буйича муддати узайтирилган

фойда солиги; 36000;Кт — «Х,исобланган фойда солиги» 180000.

Д емак, бу \олатда \исобот даври учун \исобланган со- ликни н г бир кисми (36000 сум)ни харажат сифатида тан олиш нинг муддати узайтирилмоеда. Бу сумма корхона балан- сининг жорий ёки узок; муддатли активлар булимига тегишли булган «Вацтинчалик ф арк^ар буйича муддати узайтирилган даромад (фойда) солири», деб номланган моддасида акс этти- рилади.

Вацтипчалик фарцлар буйича даромад (фойда) солит юза- сидан муддати узайтирилган мажбуриятлар. Бу модда со-

500000;

200000; 100000; 300000; 800000; 18 фоиз; 144000;

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 249: МОЛИЯВИЙ ХИСОБn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Сиз жуда \ам цизикдрли, шу билан бирга замонавий ама- лий

ликка тортилувчи фойда суммасини вак;тинчалик фаркушр таъсири натижаси бухгалтерия фойдасидан кам булган \олатда юзага келиб, муддати узайтирилган мажбуриятни *осил килади. Келгуси йилларда бу моддадаги сумма муддати узай­тирилган даромад (фойда) солиги \исобидан тартибга солина- ди. Ушбу \олптни мисол ёрдамида куриб чик,амиз.

3-мисол, «ХУ7» корхонаси буйича \и со бо т даврида ишлаб чик,ариш усулини асосий воситаларга х,исобланган эскириш суммаси 600 минг сумни ташкил калган. Л ёкин С олик К.о- декси солик; \исоби учун эскиришни \и со бл аш н и н г тугри чи- зикуж усулини тавсия этган. Бу усул буйича \исобланган эс­кириш суммаси 850 минг сумдан иборат булиш и лозим эди. Бу ^олатда соликка тортилувчи фойда суммасини олиб келув- чи вактинчалик ф арк (850000 - 600000 = 250000) юзага кела- ди.

Ечим:1 .Бухгалтерия фойдаси 500000;2.Доимий фарк,лар (+):иссик овк,ат харажатлари 200000;моддий ёрдам суммаси 100000;З.Соликка тортилувчи фойда 300000;4.Солик, ставкаси 800000;5.Ф ойда солиги суммаси 18 фоиз;б.Вактинчалик ф а р м а р (+;-): 144000;Асосий воситалар эскиришидаги фарк, (-) (250000);7.С о л и с а тортилувчи фойда (800000-250000) 550000;8.Солик, ставкаси 18 фоиз;9.Ф ойда солиги суммаси 99000.Бу \олатда солик; буйича юзага келган куш им ча мажбурият

суммаси куйидаги бухгалтерия ёзувлари билан расмийлашти- рилади:

д т — «Фойда солиги буйича харажатлар» — 144000;Кт — «Хисобланган фойда солиги» — 99000;Кт — «Вак,тинчалик фаркутр буйичафойда солиги юзасидан муддатиузайтирилган мажбуриятлар — 45000.

Бу \олатда фойда солиги буйича тан олинган харажатлар- нинг бир кисми (45000 с^м)ни тулаш муддати узайтирил- мокда. Бу сумма корхона балансининг ж орий ёки узок, муд-

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 250: МОЛИЯВИЙ ХИСОБn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Сиз жуда \ам цизикдрли, шу билан бирга замонавий ама- лий

датли мажбуриятлар булимига тегишли булган «Ва^тинчалик фарк^лар буйича даромад (фонда) солиги юзасидан мудцати узайтирилган мажбуриятлар», деб номланган моддасида акс эттирилади.

5. Тулаиадиган солиц суммасини цисоблаш тарпшби

Х исобот даврида туланиши лозим булган солик, суммаси­ни аникутш да куйидаги холатларга а\ам ият берилиши лозим:

- хисобот даврида харакат килаётган соли к ставкаси ;- ф ойда солигини тулов манбаида ушлаб к,олиш билан

боглик, холатлар;- ф ойда солиги буйича берилган имтиёзлар.Солик, ставкалари ва уларни куллаш билан боглик, махсус

\олатлар \а р йили Узбекистан Республикаси Молия вазирли- ги ва Д авлат Солик, Кумитаси томонидан эълон килиб бори- лади хамда унинг 2004 йил учун умумий тартибда солик, туловчи булиб хисобланган хужалик юритувчи суъбектлар буйича белгиланган даражаси 18 фоизни ташкил к^илади. Бу куреаткич 2006 йил учун 12 фоиз даражасини белгилаган.

Солик, К одексининг 42-моддасида тулов манбасида ушлаб крлинадиган соликушр тугрисида маълумот берилган. Унга кура, хУКУ^ий шахсларга туланаётган дивиденд ва фоиз куриниш идаги даромадлар тулов манбасида 15 ф оиз ставка буйича соли кка тортилади.

У збекистон Республикаси Солик, Кодексида солик^а тор- тилувчи базасини камайтиришга олиб борувчи харажатлар келтирилган. Уларга куйидагилар киради:

• экология, саломатлик ва хайрия жамгармалари, мадани- ят, халк, таълим и, согликни сакутш, мехнат ва а\оли ни ижти- моий мух;офаза килиш, жисмоний тарбия ва спорт муассаса- ларига к,илинган бадал суммасига, лекин солик; солинадиган ларом ад(ф ойда)нинг 1 фоиздан куп булмаган микдорда.

4-мисол, «ХУ2» корхонаси буйича хисобот йилидаги со ­л и л а тортилувчи фойда 500 минг сумни ташкил килган. Шу даврда корхона томонидан каРиялаР уйига ёрдам тарик,асида утказиб берган суммаси 25 минг сумга тенг булган.

Ечим: Ушбу \олатда корхона солик^а тортилувчи фойда суммасини ф а^ат 5000 сумга (500000 х 1 фоиз) камайтириш и мумкин. Ш унга кура, с о л и л а тортилувчи фойда суммаси 495 минг сумга тенг булади (500000 - 5000). Хайрия сифатида

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 251: МОЛИЯВИЙ ХИСОБn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Сиз жуда \ам цизикдрли, шу билан бирга замонавий ама- лий

утказилган сумма (25000 сум) билан, соли^ка тортиш базаси- ни камайтириш га олиб борилган (5000 сум) сумма уртасидаги фарк>, 20 минг сум (25000 - 5000) корхонанинг соф фойдаси \исобидан к,опланади.

- Инвестииияларга (Узбекистон Республикаси Вазирлар М а\кам асининг царорига кура асосий ишлаб чицариш ни ри- вожлантириш , кенгайтириш ва реконструкция к>илишга, кол- лежлар, академик лицейлар, мактаблар ва м актабгача таълим муассасалари курилишига), шунингдек, инвестициялар учун олинган кредитларни узишга йуналтирилаётган харажатлар суммасига, \исобланган эскириш дан тулик, ф ойдаланиш шар- ги билан, бирок, солнц солинадиган даромаднинг 30 фоиздан куп булмаган микдорда.

5-мисол, корхона х,исобот даврида ишлаб чицариш ни ре- конструкциялаш ишларига 3000 минг сум маблаг сарфлади. Хисобот санасига жамгарилган эскириш суммаси 2000 минг сумни, \исобот йилининг солик^а тортилувчи ф ойдаси эса 1500 минг сумни ташкил цилган.

Ечим: Бу \олатда корхона солиц буйича берилган имтиёз- дан фойдаланиш и учун жамгарилган эскириш суммасини тупиц х,исобга олиши лозим. Бунга кура, имтиёз суммаси 1000 минг сум (3000 минг с$пи - 2000 минг сум)ни таш ки л цилади. К ейинги шарт бу сумма солицца тортилувчи ф ой дани н г 30 ф оиздан ортмаслиги лозим. Бу ^олатда имтиёз сум маси (1500 х 30 фоиз) 450 минг сумни таш кил ц илади .'Д ем ак , корхона реконструкция цилишга 3000 минг сум микдорида сарфлаган маблагидан солицца тортилувчи базани бош ца шарт- ш ароитлар узгармаган \олда 450 минг сумга камайтириш и мумкин.

6. Иктисодий фаолштдап зарар курилган вазиатдаги солицхмсоби

С олиц цонунчилиги тадбиркорлик фаолиятидан курилган зарарни келгуси даврлар даромад (фойда)и \и с о б и га д о п л ат учун, уни маълум муддатга кучиришга йул цуяди. Зарар билан боглиц булган, \исобланган солнц суммасининг камайиш и зарар курилган \исобот даври фойда солигининг \и со б - китобига цуйидаги хдпларда киритилиши мумкин:

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 252: МОЛИЯВИЙ ХИСОБn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Сиз жуда \ам цизикдрли, шу билан бирга замонавий ама- лий

1. Келгусида соликка тортиладиган даромад(фойда) бу за- рарни к;оплаш учун етарли булиши тугрисида тулик, ишонч мавжуд булганда.

2. Вахтин чал и к фаредар буйича муддати узайтирилган даромад (фойда) соли ж \исобвараж буйича колдик, мавжудлигида.

Агар к;оплаш туланиши лозим булган солик^нинг камайи- ши сиф атида акс эттирилиш и мумкин булса, бу ^олда имтиёз ундан фойдаланиладиган давр хисоботига киритилади, лекин у вужудга келган олдинги давр курсаткичларининг тузатиши сиф атида акс эттирилади. Бундай ёндашув, коплаш манбаи булиб, вужудга келиши бу крплашдан фойдаланиш имконини берувчи келгуси фойда эмас, балки солик, туловларининг кискариш и иш тирок этади, деган фаразга мос келади.

19-М А ВЗУ . ПУЛ О К И М Л А РИ ТУЕРИСИДАГИ Х И СО БО Т

1. П ул оцимлари тугрисидаги хисоботнинг мацсади ва зарурати

Халк,аро ва ма\аллий амалиётда пул оцимлари туфисидаги \исобот мажбурий \исоботнинг таркибий кисми булиб ^исобланади. Унинг асосий максади, молиявий ^исоботларнинг фойдаланувчиларини корхонада \исобот йилида пул маб- лаяларининг келиб тушиши ва сарфланиши туфисида ахборот билан таъминлашдир. Бу ахборот куйидаги саволларга жавоб бе- риши лозим:

— Корхона уз фаолиятини ривожлантириш мак^садида асосий ва айланма активларни сотиб олиши учун етарли микдорда пул маблаглари билан таъминланганми?

— Корхона фаолиятини ривожлантиришни таьминлаш учун таш ки манбалардан цушимча молиялаштиришга э\гиёж мав- жудми?

— Корхона уз к,арзларини узиши учун ёки янги ма\сулотни узлаштириш максадида ишлаб чицаришга етарли даражада маб- лаг сарфлаш имкониятига эгами?

— Корхона хисобот даврида цимматли цогозлар эмиссиясини амалга оширганми ва бу хужалик муомалаларидан олинган маб- лаглар кайси ма^садларда ишлатилган?

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 253: МОЛИЯВИЙ ХИСОБn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Сиз жуда \ам цизикдрли, шу билан бирга замонавий ама- лий

2. Пул окрмлари mÿtpucudaeu цисоботтнг мазмуни ва шакли

Пул ок^млари туфисидаги \исобот пул тушумлари ва туловларини учта асосий тоифага ажрагади: асосий фаолият, инве- стииия фаолияти ва молиявий фаолият. \ а р уч тоифанинг пул маблагига биргаликда таъсири \исобот даврида пул маблагининг соф узгаришини белгилаб бсради. Пул оцимлари \аракати туфисидаги ахборот булажак пул оцимлари истикболи туфилигини текшириш чогида, фойда олиш ва пул оцимларининг соф ^аракати ва нарх узгариши таъсири уртасидаги алоцаларни та v i ил цилиш чогида зарур булади.

Асосий фаолият. Пул окимлари туфисидаги х^соботнинг «асо­сий фаолият» булимида корхонанинг соф фойдасини асосий ф ао­лият \исобига юзага келтирган пул маблаглари туфисидаги маълу- мотлар акс этгирилади.

Хужалик юритувчи субъектнинг асосий фаолияти натижасида вужудга келади[-ан пул оцими \ажми хужалик юритувчи субъект амалга оширадиган асосий фаолияти натижасида олинадиган пул оцимлари \аракати, ссудаларни тулаш, хужалик юритувчи субъект­нинг ишлаб чицариш кувватларини сакутб туриш, дивидендлпрни тулаш ва молиялаштиришнинг ташци манбаларига мурожаат цилинмай янги инвестициялар учун цанчалик етарли экапини акс эггирувчи асосий курсаткич ^исобланади. Асосий фаолиятидан ке- ладиган олдинги пул ок,имининг айрим цисмлари туфисидаги ах- боротдан корхона асосий фаолиятидан булажак пул ок^мларини бюмшорат кдлиш учун ахборсгтнинг бошкр турпаридан цушиб фойда- ланиши мумкин булади.

Асосий фаолиятидан пул оцими хужалик юритувчи су б ъ ­ектнинг асосий фаолиятидан келиб чицади. Одатда, хуж алик юритувчи субъектнинг асосий ф аолияти махрулотни сотиш га, ишларни бажаришга ёки хизмат курсатишга царатилган булади.

Асосий фаолиятдан олинган пул оцимлари кирим ига к^йидагиларни мисол цилиб келтириш мумкин:

- ма\сулот, товарларни сотиш ва хизмат курсатишдан туш - ган пул маблаги;

- роялти, бадаллар, воситачилик \ак;и ва узга йуллар билан пул маблагларининг тушуми;

- дебиторлик царзларининг келиб тушиши;- харидорлардан олинган бунак туловлари;

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 254: МОЛИЯВИЙ ХИСОБn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Сиз жуда \ам цизикдрли, шу билан бирга замонавий ама- лий

- савдо ёки дилерлик максадларида тузилган битимлар буйича пул тушумлари;

- сурурта \олати буйича келиб тушган сурурта туловлари;- товар-моддий захиралар колдирининг камайиш и;- бошкалар.Асосий фаолият буйича юзага келиши мумкин булган пул

окимларининг чик^ими куйидагилардан иборат булиши мумкин:- олинган мах.сулот, товарлар ва фойлаланилган хизматлар

учун уларни етказиб берувчиларга туланган туловлар;- иш \аки туловлари;- савдо ёки дилерлик максадларида тузилган битимлар

буйича пул туловлари;- сурурта ком паниясининг сурурта полисларини олиш

буйича туловлар;- соликушр ва ижтимоий ажратмалар буйича пул туловлари;- банк кредитлари буйича туланган фоизлар;- турли хайрия ва \о м и й л и к учун килинган пул туловлари;- товар-моддий захиралар колдигининг купайиши;- бошкалар.Инвестицией фаолият — бу пул эквивалентларига кирмайдиган

узок муддатли активларни ва бошка инвестицияларни сотиб олиш ва сотиш хамда улардан олинган даромадларни акс эггириш билан боглик фаолиятдир.

Инвестицион фаолият натижасида содир буладиган пул маб- лагларининг киримига куиидагилар мисоп булиши мумкин:

- асосий воситаларни, номоддий ва узга узок муддатли ак­тивларни сотишдан олинган пул тушуми;

- бош ка субъектларнинг акциялари ва карз мажбуриятла- рини \m j\a кушма корхоналарда иштирок этиш хуКУКИни со­тишдан келган пул тушумлари;

- узок муддатли молиявий куйилмалардан олинган диви­денд ва фоизлар куриниш идаги пул тушумлари;

- бош ка тарафларга берилган бунаклар ва ссудалар кайта- рилиш идан пул тушумлари;

- (молиявий муассасаларга берилган бунаклар ва кредит- лардан ташкари);

- фьючерс ва ф орвард битимлари, опцион битимлар ва своп битимлар буйича пул тушумлари, дилер ёки савдо максадларига мулжалланган \олатлар бундан мустаснодир ёки туловлар молиявий ф аолият сифатида тасниф этилади;

- бошкалар.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 255: МОЛИЯВИЙ ХИСОБn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Сиз жуда \ам цизикдрли, шу билан бирга замонавий ама- лий

Иивестицион фиолият натижасида содир буладиган пул маб- ламарининг чик^имига %уйидагмшрни мисол цилиб келтиришмумкин:

- асосий воситаларни, номодяий ва узга узок муддатли аетив- ларни харид адшишга пул туловлари. Бу туловлар тажриба- конструкторлик ишларига ажратилган сармоялаштирилган хара- жатлар, шунингдек, хужалик суди билан амалга оширилган кури- лишлар билап богликбулган туловларни уз ичига олади;

- бошка субъектларнинг акииялари ёки карз мажбурият- ларини \ам да кушма корхоналарда иш тирок этиш \уКУ^ини сотиб олишга дойр пул туловлари;

- бошка тарафларга берилган бунаклар ва кредитлар (мо- лиявий муассасаларга берилган бунаклар ва крсдитлардан ташкари);

- фьючерс ва форвард битимлари, опцион битимлар ва своп битимлар буйича туловлар, улар дилер ёки савдо максад- лари учун мулжалланган хрлаглар бундан мустасно булади ёки туловлар молиявий фаолият сифатида тасн и ф этилади;

- бошкалар.Молиявий фаолият — бу фаолият кредитларнинг олиниши ёки

акциялар (облигацияларнинг) эмиссияси натижасида келиб тушган пул маблаглари ва аввал олинган кредитларни кайтарилиши \амда корхона акииялари буйича чикарилган дивидендпарнинг туланиши билан боглик фаолиятдир.

Молиявий фаолиятдан келиб тушаётган пул ок;имларига цуйидагиларни киритиш мумкин:

- корхона акцияларини сотишдан олинган пул тушумлари;- чикарилган облиганиялар ва векселларни сотишдан

олинган пул тушумлари;- киска ва узок муддатли банк кредитларини олиниш идан

пул тушумлари;- максадли молиялаштириш маблаглари (грантлар, субси-

диялар ва аъзолик бадаллари)нинг келиб туш иш и;- субъектлар акцияларининг \ак и н и тулаш ёки сотиб

олиш учун уларнинг эгаларига туловлар;- молиялаштирилган лизинг ш артномаси буйича ижара

туловларининг келиб тушиши;- бошкалар.М олиявий фаолият буйича пул чикимлари куйидаги

йуналишлар буйича амалга оширилиши мумкин:

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 256: МОЛИЯВИЙ ХИСОБn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Сиз жуда \ам цизикдрли, шу билан бирга замонавий ама- лий

- сагиб алинган уз акциялари учун туловлар;- чикарилган облигациялар, векселлар ва бошка К^рз

Когозлари буйича мажбуриятларнинг узилиш и;- акционерларга дивидендларни пул холида туланиши;- к^скд ва узок, муддатли банк кредитларининг к,айтарилиши;- молиялаш тирилган лизинг шартномаси буйича ижара

туловларининг туланиш и;- бош^алар.

3. Пул о/диилари тугрисидаги шсобопиш тайёрлаш услубиёти

Хисобот даври учун пул ок^млари тугрисидаги хисобагни тузиш учун куйидаги ахборотлар зарур булади:

- хисобот даврининг баланси;- \исобот даврининг мсшиявий натижапар тугрисидаги хисоботи;- активларкинг согилиши ва ссггиб апиниши >рмда мш егтказиб бе-

рувчилар билан х^со&пашиишар ва харидорлардан пул маблагларини олиш усуллари тугрисидаги айрим кушимча маълумсгглар.

Пул ок;имлари тугрисидаги хисобсггни тузишнинг иккита усули мавжуд:

- тугри усул;- эгри усул.Ушбу усуллардан фойдаланишдаги ф арк фак^ат \исоботнинг

«асосий фаолият» булимигагина тегишли.Турриусул асосий фаолиятнинг пул тушумлари ва чик,имининг

асосий тоифаларини хисобга олиб, мохияти буйича фойда ва за- рарлар тугрисидаги хисобот маълумотларини касса усулида тузиб чикишни англатади.

Эгри усулга м увоф ик хисобот даврининг соф даромад ёки зарарига ж орий активлар ва мажбуриятларнинг узгаришига, шунингдек, инвестиция ёки молия фаолияти натижасида олинган даромадлар ва курилган зарарларга к,араб узгартириш киритилади.

Инвестицион ва молнявий фаолиятдан пул о^имлари тугрисидаги Хисобот. Субъектлар пул ок,имлари нетто-асосида (субъектнинг накд пулнинг тушум ва тулови орасидаги фарк) акс эггирилган ходисалардан ташк^ари, инвестицион ва молиявий фаолиятдан келиб чикддиган асосий ялпи тушумлар ва пул маблагларининг ялпи туловлари буйича алохида хисобот бераяилар.

Фоизлар ва дивидендларни тулаш ва олиш бтшн боглик; пул оцим- лари. Фоизлар ва дивидендлар тулаш ва олиш билан боглик, булган

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 257: МОЛИЯВИЙ ХИСОБn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Сиз жуда \ам цизикдрли, шу билан бирга замонавий ама- лий

булган пул маблапарининг \аракати ало\ида очиб берилади. Улар субъектнинг хужалик фаолияти турига бир \исобот давридан ке- йингисига бир маромда асосий, инвестицион ёки молиявий фао- лият каби тпснифланади. \исобот даври давомида туланадиган фоиз- ларнинг умумий суммаси уларни харажат сифатида молиявий нати- жалар туфисидаги \исоботда тан олиниши ёки сшинмаспигига кдра- масдан пул ок^млари туфисидаги \исоботдп очиб берилали. Баъзан улар молиявий ва инвестицион фаолиятдан пул оцимлари сифатида ^ам таснифланиши мумкин. Бунга сабаб, улар олинган молиявий ре- сурслар учун тулов ёки инвесгицияларлан даромад \исобланаои.

Пул ок^имлари туфисидаги \исоботни тузиш услубиётини мисол ёрдамида тушунтирамиз.

БАЛАНС200... й. 31 декабр ^олатига «ХУХ» Корпорацияси

Курсаткичлар Й кш нг банивЙилиингохирида Фарк

Активлар

Ж орий актнааар

Пул ма(гпаглари 10000 30000 + 20000

СПиниллган >укябнаракмр 34000 39000 + 5000

Тоиар-модоий лахпралар 60000 54000 - 6000

Келгусл лавр харажшлари 4000 17000 + 13000

Жалш жорий активлар 108000 140000 + 32000

Узок, муддатли активлар

Асоси11 иоаггалар 200000 200000 0

Х,1кхй.т;1НП1Л эекириш 40000 50000 + 10000

Аспсий ак/тшариинг жа\ш 160000 150000 - 10000

Ж ами активлар 26X000 290000 + 22000

Мажбуриитлар

Ж орий мажбуриитлар 19000 10000 - 9000

Туланадиган ^собшрак/п'р 2000 2500 + 500

Бюджет билан ^коб-юпобпар 3500 2000 - 1500

Жами жорий мажбурияпыар 24500 14500 - 10000

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 258: МОЛИЯВИЙ ХИСОБn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Сиз жуда \ам цизикдрли, шу билан бирга замонавий ама- лий

Узок мудяатли мажбуриятлар

Туланаоиган обмигациятар 50000 50000 0

Жами мажбуриятлар 74500 64500 - 10000

А кциядорлик капитали

Оддий акц нялар 140000 140000 0

Такримланмаган фойла 53500 85500 + 32000

Жами 193500 225500 + 32000

Мажбурият ва капитал сумм асининг жами 268000 290000 + 22000

Молиявий натижалар тугрисидаги х^собот200... й. 1 январидан 31 декабргача булган давр учун

«XYZ» Корпорацияси

Сслушын софтушум 250000

Сотшган товартарнингтаннархл 140000

Ялпи фойд 110000

Давр хараж атлари (ш ундан эскириш суммаси 10000) 62500

Ф она куриниш идаги харажатлар 4500

А сосий носитани сотиш дан олинган фонда 16000

О блигацияларни тулаш дан курилган зарар 9000

Солицни тулашдан олдинги (|хнща 50000

Даромад с ад и т 11000

Ох}) фонда 39000

Хисобот даври давомида Корпорацияда цуйидаги хужалик муомапалари юз берган, деб фараз к,иламиз:

Ь Д астлабки циймати 10000 сум ва шу кунгача ^исобланган эскириш суммаси 6000 сум булган ускуна 20000 сумга сотилди.

2.40000 сумлик янги асосий восита сотиб олинди.3. \ и с о б к;иймати 80000 сум булган облигациями

сундириш учун 89000 сум т^ланди.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 259: МОЛИЯВИЙ ХИСОБn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Сиз жуда \ам цизикдрли, шу билан бирга замонавий ама- лий

4. Мол етказиб берувчига 3000 дона акция бериш эвазига 30000 сумлик ускуна сотиб олинди.

5. Номинал циймати 120000 сум булган куш имча оддий акциялар чицариб сотилди.

6.11000 сумлик дивиденд эълон цилиниб, туланди. М асалани аввал тугри усул билан ишлаб курсатамиз. Бу-

нинг учун эса куйидаги формулалардан фойдаланамиз.1 .Сотишдан олинган пул тушуми

Сотиш дан пул маблаг­

л ар и н и н г ту­ш уми

Сотишдан тушум (М олиявий на-

тижалар тугрисидаги

\исобот)

О линадиган *исоб варакушрнинг кам аииш и

ёки купайиш и (Б аланс)

2. Берилган кредитлар учун фоиз ва дивидендлар куриниш идаги пул маблагларининг келиб тушиши:

Ф оизлар ва дивидендларни олиш ва тулаш билан боглик, пул оцимини ало\ида курсатиш учун, уларни бир *исобот давридан кейингисига изчиллик билан асосий, инвестиция ёки молия фаолиятидан олинган пул оцими сиф атида тасни ф этиш лозим булади.

3.Олинган ТМ З ёки хизмат учун пул маблагларининг туланиши:Олинган Т М З учун луллик тулоилар

С отнлган тон.ф- ларнинг ганнар- XII (М ол. нати- ж алар тугри. \исобот)

Т М З захиралари- ни н г купай и ш и ски кам аи и ш и (Б ал ан с)

Туланалиган \и с о б иа- ракларда к ам ай и ш ёки куиайиш (Б ал ан с)

4.0перацион харажатлар буйича пуллик туловларО псрацион хараж атлар Бунича пул- ликтУлоклар

О псрационхаражатлар(Молнниипнатижалартугрисидаги\ИСоб<>Т)

К слгусн данрлар ^и собланган мажбуринт ларннинг ка- майнш и ски купайиш и (Баланс)

чараж атларннинг купай и ш и ск и ка- майнш и (Баланс)

А со си й ио- еи та на Н М Л лар эск и ри ш и (М оли ян и й нати ж алар тугри си даги \и собот)

5.Ф ойда солиги буйича пул маблагларининг туланиш и

Ф ойда солиги буйича пул маб­лагларининг туланиш и

Фойда солиги (М о- лиявнй натиж алар тугрисидаги \исобот)

Ф ойда солиги буйича ± маж буриитнинг кам айиш и

ёки купайиш и (Б алан с )

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 260: МОЛИЯВИЙ ХИСОБn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Сиз жуда \ам цизикдрли, шу билан бирга замонавий ама- лий

Пул ок^млари туррисидаго >днх)6от-т\трн усул

ПУЛ О К И М Л А РИ Т ^ Р И С И Д А Г И Х И СО БО Т200__1 январидан 31 декабригача

"XYZ" Корпорацияси

А сосий ф аолиятдан пул ок,им ларннинг \нракати Хусусий УмумийПул M iílTaiTiapnH HH riyum iii:

Maxt-улот ccnviiiiíiiH тушум ( 250 - 5 ) 245Олиншн ||юиатнрЖами тушумлар 245Пул мн&пагларннинг чик^б кеташи :Товарлар сшиб апиш (140 - 6 + 9 ) 143Операцион харажатлар (62,5 + 13 — 0,5 — 10 ) 65Туланаоиган c|»nnap 4,5Фойда сспиги <11 + 1̂ 5 ) 12,5Жами чикимлар 225А сосий ф аолиятдан пул м аблагларининг холати + 20И нвестицион фаолиятдан пул оким лари харакатиКиммкгли «.огоюарнинг сстшб опинишиКлмматли кргешарнинг сошлишиАсосий носит.парнинг contó слиниши - 40Асосий носиталарнинг сагилиши + 20И нвестицион фаолиятдан пул маблагларининг холати - 20М олиявий ф аолиятдан пул маблагларининг харакатиОблппщияларни тулаш - 89

акцияларнингчикуриб о т п и ш и + 120Дивидекатадаингтуланиши - 11М олиявий фаолиятдан пул маблагларининг холати + 20П ул м аблагларининг ^олатидаги соф узгаришларХ и со б о тд авр и бош ига пул маблаглари 10Х исобот даври охирига пул маблаглари 30 + 20И нвестицион ва молиявий ф аолиятлар билан боглик булган пулсиз муомалаларнинг руйхати Асосий маблатларни олишга чикдрилган облигациятар 30

Асосий фаолиятдан алишан пул мабламарининг хрракатпшш шащлаш - эгри усул

Эгри усул х,исобида турри усулдагидай тузатишлар ишла- тилади, фар^и, эгри усулда *ар бир модда эмас, балки соф ф ойда суммаси тузатилади. Бундай усулда тузилган \исоботдан фойдапанувчилар молиявий ресурсларни пул \олига келгунга Кадар босиб угадиган йулини куришлари мумкин булади. Бу унга

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 261: МОЛИЯВИЙ ХИСОБn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Сиз жуда \ам цизикдрли, шу билан бирга замонавий ама- лий

корхонанинг пул оцимлари купайишига туск,инлик к,илаётган тусик, ва хрлатларни аник^аш имконини беради.

Куйида асосий фаолиятдан пул маблакпаринимг \олатини хисоблаш учун зарур барчатузатишлар берилган:

Соф фойда (зарар)ни асосий фаолиятдан пул маблагларининг холатига трансформацнялаш учун зарур узгаришлар

Кушитали Айрилшш

3cK|niui харижагла|Н1 О&шгацинлар буйича мукя]гп сумматар- нинг аморти ицииси

НМА на муддиш узайгаршган харнжиглар аморпиииясм

О пиклар буйи‘и мудаат уш тарилган мажбурияпарнинг камайиши

ОГшгациятар буйича чсгирмалар аморти-Ж Ш ЯСИ

Улушли усулда сдаий акцинларга к^шшган инвссгиииялащан ашнган даромад

С а1ик,тар бушгы мудшпи ушггирилган мажбуричтларнинг купаииши

Асосий BoamnapHii сотишшн аш нган (|КЖШ)

Улушлл усуши оддий акцииларга кдлинган инвесгииинпарюн сшинган ярар

Олинадиглн чисобварак/1ар крддпгининг купаииши

Асосий носиталарни согиашн опинтн и - р и р

ТМ З кдодикларнаат купайиш

Олинаоиган xjicoöisiptiK/rap кдошгннпнг камайнши

Одднншн туланган юрижэтлар суммасининг купайиши

ТМЗ кд-'шч'утаридап! камайнш Туланадиган \ншбнараклар катдишнинг камайиши

Огщиншн туланган юрижплар суммисининг К<1МаЙИШИ

\иеобланган мажбури>тар кртпитнинг камайиши

Туланаоиган >jico6napnK,iap кродлшнпнг купайиши

Бошкр фойш

\(юо6данган ¡чажбуриягларнинг купаиишиBoLUKjt japaomp

Пул оцимлари lÿFpticaaani хисобот - эгри усул

ПУЛ ОКИМ ЛАРИ ТУ ЕРИ СИ ДАГИ Х И СОБО Г200... й. 1 январидан 31 декабригача

"XYZ" Корпорацияси

м и н г с у мАсосий фаолиятдан пул маГшгларннинг \аракагн Хусусим У м ум ийС оф ф ойда ( зарар ) + 39С оф фойда ( зарар ) нинг т а т и л н ш и :Асосий восита на НМ А нинг эскириш и + 10Кимматли когш ларни сотишлан олинган ф ойда + 9Асосий воситаларни сотишдан а ш н г а н ф онда - 16

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 262: МОЛИЯВИЙ ХИСОБn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Сиз жуда \ам цизикдрли, шу билан бирга замонавий ама- лий

Олинадиган ^исобвараклар цолдигининг узгариши - 5Тоиар захиралари к о л д и р и н и н г узгариши + 6Кслгуси давр хараж атларннинг узгариши - 13Туланадиган хисобварак к о л д и р и н и н г у зг ар и ш и - 9Х.исобяннган м аж буриятларнинг узгариши + 0,5Х исобланган фонда со ли ги н и н г узгариши - 1.5С оф ф ойда (зарар )га тузатиш ларнинг жами - 19Асосий ф;юлиягдан пул маблагларининг холатн + 20Инвсстицион фаолиятдан пул окимларинингхаракатиК им м атли когозларнинг сотиб олиниш иК им м атли когозларнинг сотили ш иА сосий иоситаларнинг сотиб олиниш и - 40А сосий носиталарнинг сотилиш и + 20Инвсстицион фаолиятдан пул маблагларининг х,олати - 20М олиявий фаолиятдан пул окимларининг харакатиО блигацияларнинг туланиш и - 89О ддий акцияларнинг чи карили ш и + 120Д ивидендларнинг туланиш и - 11М олиявий фаолиятдан пул маблагларининг хол;гги + 20

Пул маблагларининг хсматтша соф узгаришларХ исобот лаври бош ига пул маблаглари 10Х исобот даври охирига пул маблаглари 30 + 20И нвсстицион ва молиявий фаолиятлар билан боглик,булган пулсиз муомалаларнинг руйхатаАсосий восталарни олишга чикарилтн облпгщнялар 30

4. Хорижий валютадаги пул оцимлари

Хорижий валютадаги хужалик муомалаларидан пул оцимлари Узбекистон Республикаси М арказий банки томони- дан муомала амалга ош ирилган кун учун белгилаб куйилган алмаштириш кийматидан фойдаланиб, Узбекистон Республи­каси валютасида акс эттирилади. Хорижий шуъба жамияти- нинг пул окими Узбекистон Республикаси М арказий банки томонидан белгиланган пул окими келиб чик,к,ан вак^даги алмаштириш курси буйича кбайта ^исобланиши керак.

Хорижий валю танинг алмаштириш курси узгаришидан ке­либ чикддиган амалга оширилмаган даромад ва зарар пул маблаги \аракати \исобланм айди. Бирок алмаш тириш курси ставкалари узгариш нинг хорижий валютада сакланаётган ёки туланиш и лозим булГан пул маблагига ёки уларнинг эквива- лентларига таъсири пул маблаглари \аракатини \исобот даври бош ланиш и ва охирида бир-бирига мувофиклаштириш учун

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 263: МОЛИЯВИЙ ХИСОБn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Сиз жуда \ам цизикдрли, шу билан бирга замонавий ама- лий

пул ок,ими тугрисидаги \исоботда акс эттирилади. Бу микдор асосий, инвестиция ва молия фаолияти натижасида вужудга келадиган пул ок^имидан ало\ида курсатилади ва агар пул маблагларининг бу \аракати хисобот даврининг охиридаги пул алмаштириш курсида акс этадиган булса, тафовутга цушилади.

5. Пул ощ ш ари тугрисидаги хрсобот буйича очиб беришлар

Хужалик юритувчи субъект корхонада мавжуд булган. ле- кин гурух фойдалана олмайдиган м у\им пул маблаглари ва пуп эквиваленглари колдиги микдорини ра\бариятнинг ту- шунтириши билан бирга очиб бериши лозим .

Хужалик юритувчи субъектнинг пул ок,ими билан унинг бугинлари уртасидаги алокдпарни туш униш учун пул оцим- лари бугинлар буйича очиб берилиши лозим .

Хужалик фаолиятининг мазкур турида умуман пул ок^ими харакати билан унинг айрим таркибий кисмлари уртасидаги алок,ани аниклаш учун пул окимларининг бугинлардаги \а - ракатларини очиб курсатиш зарур.

Шуъба корхоналарни ёки бошк,а хужалик бирликларини ха- рид цилиш ёки сотишдан буладиган пул оцимлари йигиндиси ало\ида очиб курсатади ва инвестиция фаолияти сифагида тас- ниф этади.

Хужалик юритувчи субъектлар кичик корхоналар ва бошк,а хужалик бирликларини харид килиш буйича \а м , уларни со- тиш буйича \а м куйида келтирилган бандларнинг \а р бирини жамлаб очиб беришлари лозим:

- харид килиш ёки сотишнинг умумий киймати;- харид килиш ёки сотишнинг пул маблаги ва пул эквива-

лентлари воситасида туланган кисми;- харид килинган ёки сотилган шуъба жамиятга ёки

хужалик бирлигига тегишли пул маблаглари ва пул эквива- лентлари микдори;

- активлар ва мажбуриятлар м икдорини, шуъба корхонада харид кдпинган ёки сотилган пул эквивалентлари хамда пул маблагларидан таш кари ёки активлар ва мажбуриятларнинг тури буйича.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 264: МОЛИЯВИЙ ХИСОБn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Сиз жуда \ам цизикдрли, шу билан бирга замонавий ама- лий

20-МАВЗУ. КУЗДА ТУТИЛМАГАН ВАЗИЯТЛАР ХИСОБИ

/. Хужалик фаолиятининг кузда тутилмагаи вазшшыари туьрисида тушунна ва у.гар/ш бахрлаш

Узбекистан Республикаси Адлия вазирлигида 1998 йилнинг 23 декабрида 578-ракам билан руйхатга олинган 16-сонли бухгалте­рия \исобининг миллим стандартида, кузда тутилмагаи вазияг — бу шундай вазиятки, унинг пировард натижаси (фойда ёки зарар) келгусида битга ёки бир нечта номуайян вазиятларнинг содир булиш хрлати билангина тасдик^анади. Яъни бундай \олатда бух­галтерия баланси тузилганидан кейин номуайян вазиятларнинг со­дир булиши натижасида хужалик субъекти фойда олади ёки зарар куради, деб тушунча берилган.

Хужалик фаолиятининг кузда тутилмагаи вазиятларига куйида- гиларни миссш килиб келтириш мумкин:

— аввагтги даврлар фаолияти билан боглик;, корхона даъвогар ёки жавобгар сифатида цатнашаётган ва \исобот тузиш санасига хдпи ни\оясига етмаган суд жараёни;

— ^исобот тузиш санасига бюджетга солик/юр буйича соли к, идорапари билан хдп булмаган можаролар;

— \исобот санасига кадар учинчи шахслар фойдасига берилган ва ^али бажариш муддати етиб келмаган кафолат ёки гаров мажбу- ритлари;

— ш уб\али к;арзлар буйича захира;— цимматли кргозларни кадрсизланиши буйича ташкил

к,илинган захира;— сотилган ма\сулот, товар, бажарилган иш ёки курсатилган

хизмат буйича харидорлар олдида олинган кафолат мажбуриятлари;— атроф-му^итни му\офаза кдпиш буйича олинган мажбуриятлар;— фаолияпнинг бирор-бир турини согиш ёки тухгатиб туриш. ташки-

логнинг булимларини ёгшш ёки бошкр географик худудга кучириш;— сацдо купонидан юзага келадиган мажбуриятлар;— шунга ухшаш бошк,а \одисалар.Хужалик фаолиятининг кузда тугилмаган вазиятларига куйида-

гиларни киритиб булмайди:— >̂ 1собот санасига товар-моддий захиралар ва молиявий

куйилмалар цийматининг кутарилиши ёки пасайиши;— тан олиниш тулов ^ужжатлари олингандан кейин амалга

ошириладиган харажатлар.Масалан, коммунал х>окалик ва алоца хизмати харажатлари.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 265: МОЛИЯВИЙ ХИСОБn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Сиз жуда \ам цизикдрли, шу билан бирга замонавий ама- лий

Хужалик фаолиитининг кудда тутилмаган вазиятлари ок.ибатида. шартли зарар ёки фойда, шартли мажбурият ёки актив юзага келиши мумкин. Шаргли зарар ёки фонда деб, келгусида амапга ошиши мум- кин булган вокра ва хрдисалар натижасида юзага келадиган зарар ёки фойдаго айтилади. Шартли мажбурият деб, келгусида жуда юкори ёки юкрри эхгимол билан юзага келадиган \одисалар натижасида корхо- нанинг икгисодий манфаотларининг камайишига сабаб булувчи маж- буригггларга акгилади. Шаргли актив деб эса, келгуси ходисалар наги- жасида юз бериши юкрри ёки юкрри булиб, корхонанинг ик^исодий манфаатларининг купайишига сабаб булувчи кугилмаган ходисалар ок^батига айтилади.

Хужалик юритувчи субъект кузда тутилмаган вазиятлар ок,ибагиии пул куринишида бахал аб бориши лозим. Бунинг учун у теги шли хисоб- китобларни амаига оширади. Кузда тутилмаган хрдисапарнинг корхона фаолиягига таъсири бухгалтерия хисобогининг тасдик^аниш санасига крдар сшинган ва хисобсгг санасидан кейин кузатилалиган ахборотлар ёки мусгакил эксперт хулосалари асосилл бахрланади. Кузда тутилмаган вазиятлар таъсирини бахопаш ва хйсоботда очиб бериш вакгида «э^гиёткорпик» тамойилилан фойдаланиш тавсия этилади. Мисал учун, шартли мажбурият куламини бахолаш жараенида корхона бахрпашнинг хусусиягларидан келиб чик^б, мавжуд усулларидан бири- ни танлаб олиши лозим. Шартли мажбуриягларни бахрлаш усуллари сифатида халк«аро амалиётда куйидагилардан бирини ишлатиш тавсия этилади:

- энг катта ва энг кичик курсатикичларнинг уртача арифметик киймати буйича;

- уртача тортилган к^ймат усули, бунда х?Р бир курсаткич уни юзага келиш э\гимолига купайтирилади ва хрсил булган натижа сунгра кушиб чикдлади;

- аввал хар бир \олат буйича энг катга ва энг кичик курсатик­ичларнинг уртача арифметик к,иймати аникланиб, сунгра уларнинг юзага келиш э^гимоли бахрланади.

Корхона уз фаопиягининг натижапарига ХРР бир кузда тутилмаган ходиса таъсирини алохидд-алохидд аникуташи лозим.

2. Хужалик фаалиятипииг кузда тутилмаган вазиятларини хцсобгаолиш тартиби

Бухгалтерия хисобининг концептуал асосларини урганганда, ай- тиб утганимиздек, ХРР кандай воцеа ва ходисани тан олиш учун у камида цуйидаги иккита талабга жавоб бериши лозим:

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 266: МОЛИЯВИЙ ХИСОБn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Сиз жуда \ам цизикдрли, шу билан бирга замонавий ама- лий

— унинг юзага келиш э^имоли булиши лозим;— уни улчаш имконияти булиши лозим.

Шартли воцеанинг содир булиш

эхтомсии

Улчаш имкони мавжуд булган холагдл

Улчаш имкони мавжуд булмаган \ол;ггди

Шартли зарар

Э^гимспи мнвжудЗарар на мажбуриятлар

^иеобланади («1 \исоботда акс эттирил<|ди

Зарар ва мажбуриятлар ^исобланмайди ва лскин

молиявии хисоботда очиб бсрилади

Э\гимоли мавжуд эмас Хисобланиши ва очиб бсрилиши шарт эмлс

Шартли файда

Э\гимоли мавжудЭ?(тмол даражаси жуда

юкрри булганда хисобга оли- ниши МУМКИН

Х,исобланмайди. \исоботда очиб хам бсрилмайди

Э ^тм оли мавжуд эмас Очиб бериш \ам гансия этилм;иЧди

Шартли мажбуриятЭ^гимати мавжуд Захира ташкил килинади 3;1хира ташкил «.илинмаИди.

хисоботда очиб бепиладиЭ\П1МйТн мавжуд эмас Захира \ам ташкил к,илинма!ши, очиб бсриш х^м таисия

этилмаилиШартли актив

Э\гимоли жуда юк,ори булганда

МОЛИЯВИИ ХИСОбОШ оч и ббсрилади

\с ч к^ндаи сзуига иулкуиилмайди. |

Кузда тутилмаган вазиятлар ок,ибатини бухгалтерия \исобида акс эггиришда му^имлик тамойилидан фойдаланиш тавсия этилади, яъни бухгалтерия ^исоби ва \исоботида а^амиятга молик булган вок;еа ва \одисларгина курсатилиши лозим.

Хужалик фаолиятида кутилаётган вазиятларни \исобга олиш таргибини курсатиш учун бир неча мисол келтирамиз:

1). Сотилган мщсулот, товар, бажарилгап иш ёки курсатилгап хизмат буйича харидорлар олдида олингаи кафолат мажбурияпыари.

1 -мисол, «АВС» компаниясининг сотиш сиёсатида харидорларгаI йил давомида кафолатли хизмат курсатиш тартиби бслгиланган. Хисобот даврида компания харидорларга 3 млн. сумлик ма^сулот сотган. Аввалги тажрибалар кафопатли хизмат курсатиш харажатла- ри сотиш ^ажмининг 1,2 фоизни ташкил цилишини курсатади. Шунга кура, компания ушбу харажатларни крплаш макрщида 36000 сумлик захира ташкил цилди. Бу хужалик муомалалари бухгалте- рия *исобида куйидагича уз аксини топади:

О Сотилгаи махрулот щисми х;исобга олинганда

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 267: МОЛИЯВИЙ ХИСОБn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Сиз жуда \ам цизикдрли, шу билан бирга замонавий ама- лий

Дт — Пул маблаглари ёки дебиторлар Кт — Сатишдан олинган даромад

3000000;3000000.

2) Ка<!юлатли хизмат курсатиш буйича захира ташкил цилингандаДт — Сотиш харажатлари 36000;Кт - Кафолатли хизмат буйича мажбуриятлар 36000.

3) Кафолатли хизмат курсатиш харажатлари *исобидан харидорлардан цайтиб келган сифатсиз мах,сулотлар к,иймати цопланади

Дт - «Кафолатли хизмат буйича мажбуриятлар» 20000;Кт — «Пул маблаглари» ёки «Омбордаги товарлар» 20000.

4) Агар %исобот даврида кафолатли хизмат курсатиш буйича цшшнган %аци%ий харажатлар 40000 сумни ташкил %илса

Дт - «Кафолатли хизмат курсатиш буйичамажбуриятлар» 3̂ ^ 9 ;Дт — «Сотиш харажатлари» 4иии,Кт - «Пул маблаглари*» ёки «Омбордаги товарлар» 40000.Амалиётда кафолатли хизмат курсатиш билан боглик ха-

ражатларни бош^ача тарзда \и со бга олиш тартиби \ам м ав- жуд. Унга кура, \исобот даврида ушбу турдаги муомалалар буйича захира ташкил килинмай. \ак,икатда юзага келган ха- ражатларгина бухгалтерия х,исобида акс эттирилади ва \исобот йилининг охирига кафолатли хизмат курсатиш муд- дати тугамаган товарлар кийматига яраша захира таш кил килиниш и мумкин. Бу хужалик муомалалари бухгалтерия \исобида куйидагича уз аксини топади:

1) \и с о б о т даврида кафолатли хизмат курсатиш хараж ат- ларининг ха^икий суммаси 18000 сумни ташкил килганида.

Д т — «Сотиш харажатлари» 18000,Кт -« П у л маблаглари» ёки «Омбордаги товарлар» 18000;

2) \и с о б о т даврининг охирига кафалат муддати \али тугама­ган товарлар киймэти 1500000 сумни ташкил к,илиб, аввалги даврлар тажрибаси бундай товарлар буйича сотиш \аж м ининг0,5 фоиз миедорида харажатларни талаб килиши маъпум булганда, ташкил к,илинган захира (1500000 х 0,5 фоиз = 7500) суммаси га

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 268: МОЛИЯВИЙ ХИСОБn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Сиз жуда \ам цизикдрли, шу билан бирга замонавий ама- лий

Дт «Сотиш харажатлари» 7500;Кт «Кафапатли хизмат буйича мажбуриятлар» 7500.2) Савдо купошдан юзага келадигаи мажбуриятларБозор иктисодиётига янада чукур кириб бориш ва бунинг нати-

жасида ракобатнинг кучайиши натижасида айрим молиявий жи,\атдан узини бакувват, деб \исоблаган корхоналар уз ма\сулотларига харидорларни жалб килиш максадида, савдо купони шаклида мукофот таклиф килмокдапар. Савдо купонлари >рр бир сотилаётган ма\су;ютга илова цилинади, уларнинг крнчадир микдори йирилиб, компанияга топширилиши суралади ва улар буйича вак^и-вакти билан юту к/1 и купонни аникдаш учун тираж утказилиб турилади. Охирги йиллардаги рекламаларни кузатиш шу- ни курсатадики, бундай кггук.пар одаий кофе чашкаси ёки фирма тамгаси туш прилган майкачадан тортиб, то автомашинагача булган мукофотни уз ичига олиши мумкин. Албатта, бундай хужалик муо- малаларини амалга ошириш учун ютукларни сотиб олиш ва улар­нинг туланишини акс эттириш билан ботик, бухгалтерия ёзуапа- рини расмийлаштиришни талаб кил ад и. Буни куйидаги мисол ёрда- мида куриб чицамиз:

2-мисол, «Х\Ъ » ком панияси хисобот йилида ^зининг 20 та купонини к^йтарган харидорига донасининг киймати 1200 сум булган аудиоплейер совга килиш мажбуриятини ол- ган. К омпаниянинг аввалги йиллар тажрибаси чикарилган савдо купонларининг 75 ф оиз сотиб олинаётганлигидан дало- лат беради.

Хисобот йилидаги курсаткичлар куйидагини ташкил килган:

Сотилган товарлар микдори 200000 дона;Сотиб олинган аудиоплейерлар микдори 10000 дона;Сотиб олинган купонлар микдори 160000 дона.Бу хужалик муомалалари бухгалтерия ^исобида куйидагича

акс эттирилади:1. Ютуь; тарзида берилиши кузда тутшган аудиоплейерлар

сотиб олиигандаД т - «Ю тук учун мулжалланган товарлар» 12000000;Кт — «Пул маблаглари» 12000000.2. Сотиш асосида савдо купонлари буйича юзага келиши

мумкин булган мажбуриятлар тан олинганда(200000 : 20 ) х 1200 х 0,75 = 9000000

Д т — «Сотиш харажатлари» 9000000;Кт — «Савдо купонидан юзага

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 269: МОЛИЯВИЙ ХИСОБn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Сиз жуда \ам цизикдрли, шу билан бирга замонавий ама- лий

ксжшиган мажбуриятлар» 9000000.3. Хацикатда сотиб олинган савдо купонларига тегишли

ютуцлар тарцатилганда(160000 : 20) х 1200 х 0,75 = 7200000;

Дт - «Савдо купонидлн юзага келадиган мажбуришдар» 7200000;Кт — «Югук, учун мулжалланган товарлар)» 7200000.3) Хцсобот тумш санаеига щ ли нщоясига етмагаи суд жараёни

буйича мажбуриятлар3-м и сол , \ hcoGot йилининг декабр ойида харидорларидан би-

ри шартнома шартларини бажармагани учун корхонага нисба- тан суд жараёни бош ланди. Корхона ^уКУКшуноси ра\бариятга ушбу суд жараёнидан куриладиган зарар крнун ва шартнома шартларига кура, 100000 сумни таш кил килиш и мумкин эканлигини етказди. Ушбу сумма, таъсир кучи нукгаи назаридан, мух^м булганлиги учун зарар тан олинади ва бухгалте­рия \исобида цуйидаги ёзув билан расмийлаштирилади:

Д т — «Бошк,а операцион харажатлар» 100000;Кт — «Даъволар буйича мажбуриятлар» 100000.4-мнсол, корхона ^КУКшуноси юкорида келтирилган суд

жараёни буйича куриладиган зарар суммаси 100000 сумдан 200000 сумгача булиши мумкинлигидан хабар берди. Бу \олатда тан олиниши лозим булган зарар суммасини аник«лаш учун энг катга ва энг кичик курсаткичларнинг уртача арифметик «.иймати усулидан фойдаланамиз. Унга кура, бухгалтерия ёзуаларида акс этгириладиган зарар суммаси:

( 100000 + 200000 ) = 150000 сумга тенг2

Д т — «Боинга операцион харажатлар» 150000;Кт — «Даъволар буйича мажбуриятлар» 150000.5-м и сол , аввалги мисол буйича ха'кукшуноснинг ба^оси

янада аникрок; булган \олатни куриб чик^амиз. Яъни унинг фикрича, суд жараёнидан куриладиган зарар суммаси 100000 сум билан 200000 сум орасида булиши мумкин. Бунда бирин- чи вариантдаги зарарнинг юзага келиш э\гимоли 40 фоиз, ик- кинчи вариантдаги \олат буйича эса 60 фоизни ташкил килади, деб фараз к^иламиз. Бу \олатда тан олиниш и лозим булган з а ­рар суммаси уртача тортилган климат усулидан ф ойдаланиб топилади.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 270: МОЛИЯВИЙ ХИСОБn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Сиз жуда \ам цизикдрли, шу билан бирга замонавий ама- лий

1 (100000 х 40 Фоиз ) + ( 200000 х 60 Фоиз ) I = 160000 сум ЮОфоиз 100 фоиз

6-мисол, вазиитни яна бироз узгартирамиз, яъни ^кукшуноснииг фикрича, суд жараёнидпн куриладиган зарар 100000 сум ёки 200(ХХ) билан 300000 сум оралигида булиши мумкин. Бирннчи вариантнинг амалга ошиш э\гимоли 30 фоиз, иккинчисиники эса 70 фоиз. Бу ва- зиятда тан олиниши лозим булган зарар суммасини ани^'тш учун шартли мажбуриятларни аник/шшнинг 3-усулидан фойдаланамиз ва Куйидаги тартибда \исоб-китобни амалга оширамиз:

1) иккинчи вазият буйича энг катга ва энг паст микдордан фой- даланиб, уртача арифметик киймат аник/тапади:

( 200000 + 300000 ) : 2 = 250000 сум ушбу курсаткичларнинг юзага чи^иш э\тимоли ба^оланади:

[ М00000 х 30 Фоиз) + ( 250000 х 70 Фоиз) [ = 205000 сум 100 фоиз ЮОфоиз

3) суд жараёни якунига кура, активларни йук^отишнинг максимал к^иймати (300000 сум) молиявий \исоботда очиб бе- рилади.

4) Хрсобот тузиш саласига бгоджетга солицлар буйича солиц идорашри билан х,ал булмаган можаролар;

7-мисол, х1исобот даврида солик, идораси корхонага нисбатан асоссиз тарзда жаримп чорасини цуллаб, унинг \исоб рацамидан1 млн. сум маблагни бюджет \исобига олиб куйган эди. Компания бош ^собчиси жарима суммасини «Бошк;а операцион харажатлар» таркибига киритиб уни унумсиз харажат сифатида со л и л а торти- лувчи базага к^йтадан кушиб ундан яна 20 фоиз ставка буйича со- лик; \исоблашга мажбур булган эди. Шу тарифа компания соли к, хо- димларининг нокрнуний харакатидан \исобот даврининг 9 ойи якунига кура, 1,2 млн. сум зарар курган эди. Бу \олатни нокрнуний деб х^соблагаы компания ра\барияти солик, идорасини судга берди. Суд жараёни компания \исобига хдп булди ва нокрнуний олиб куйилган 1,2 млн. сум корхонага к,айтариладиган булди. Суд жарас- ни \исобот йилининг 30 декабрида тугаган, лекин компания \али суд к,арорини кулига олмаган эди. Ушбу вазиятда келгусида юзага келувчи акгивни тан олиш зарурати тугилган. Чунки тан олиш га- мойилининг иккала шарти *ам бажарилмокда. Яъни вокра ва \одисапи юзага келиш э\гимоли жуда юкрри ва уни улчаш имко- нняти мавжуд. Шунинг учун бу хрлатда шартли актив \исобот дав- рининг 31 декабр санасига тан олинади ва куйидаги бухгалтерия ёзу- ви расмийлаштирилади:

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 271: МОЛИЯВИЙ ХИСОБn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Сиз жуда \ам цизикдрли, шу билан бирга замонавий ама- лий

Дт — «Бюджет олдилпги дебиторлик к,арзи» 1200000 сум;Кт — «Фойда сопит буйича мажбурияг»

(1200000 х 20 фоиз: 100 фонз) 240000 сум;Кт — «Тпкримланмаган фойда» (1200000 - 240000) 960000 сум.

5) Шартли фойдани тан олшшши8-мисол, компания бошка \олатда шартнома шартларинн буз-

ганлиги учун узининг тартиб бузар мол етказиб берувчисини судга берган ва шартнома шартларига кура, 500000 сум жарима ундириб бериш даъвосини билдирган. Суд ушбу вазиятни мукаммал тарзда урганиб чикиб можарони тулигича даъвогар \исобига \ал к,илиб Карор ч и кард и. Судья к,арор матнини тегишли тартибда расмийлаш- тириб, томонларга 15 кун ичида почта оркдпи юборишини эълон килди. Лекин бир хафтадан кейин ^исобот йилининг 31 декабри келиб, компания бош \исобчиси хали кулига суд кррорини опмаган, деб фараз киламиз. Бу \олатда фойдани олиш э\гимоли жуда юкрри булганлиж ва уни улчаш имконининг мавжудлигини \исобга олиб, компания бош хисобчиси фойдани тан олиш буйича Куйидаги ёзувни амалга оширади:

Дт -«Олиниши кутилаёттанбошк 1̂ дебиториик кдешари» -500000;Кт - «Шартли фойда» - 500000.

Л. Хужалик фаолиятишшг кузда тутилмагап вазиятларипи молшший jp/cобняпда акс лптириш тартиби

\и с о б о т даирида юзага келган барча му%им а^амиятга эга булган кузда тутилмаган вазиятлар таъсири ижобий ёки сал - бий булишидан к,атъи назар, молиявий \исоботда акс эттири- лиши лозим. Кузда тутилмаган вазиятлар таъсири му\им деб \исобланади, агар улар тугрисидаги маълумотларни берилм ас- лиги ёки бузиб курсатилиши молиявий \исоботдан ф ойдала- нувчиларда корхона молиявий \о л ати , пул оким ларининг х,аракати ёки молиявий нагижалари тугрисида аник маълумот олишга халакит бергудек булса.

Бухгалтерия балансида кузда тутилмаган вазиятлар таъ си ­ри куиидагича акс эттирилади:

а) баланснинг активида- олиниш э\тимоли жуда юкори булган активлар (деби-

торлик к^рзлари);

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 272: МОЛИЯВИЙ ХИСОБn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Сиз жуда \ам цизикдрли, шу билан бирга замонавий ама- лий

- шубх^ли к,арзлар буйича захира;- кимматли когозларнинг кдцрсизланиши буйича ташкил

килинган захира;- шунга ухшаш кузда тугилмаган вазиятлар таъсириб) баланснинг пассивидо- солик, идоралари олдида юзага келган мажбурият;- харидорлар олдила кафолатли хизмат курсатиш буйича

олинган мажбуриятлар;- даъвогар(лар) олдида суд жараёни натижасида юзага ке-

лиш э\тимоли ю ^ори булган мажбуриятлар;- шартли активнинг олиниши натижасида так,симланмаган

фойда суммасидаги ^згаришлар;- атроф -м у\итни му\офаза цилиш буйича юзага келган

мажбуриятлар:- шунга ухшаш кузда тутилмаган вазиятлар таъсири;молиявии натижалар туьрисидаги у^исоботда:

- шартли зарар;- шартли фойда.

4. Кузда тутилмаган вазиятлар буйича очиб беришлар

16-сон БХ М С талабларига кура, агар кузда тутилмаган за­рар молиявии ^исоботда курсатилмаса, у \олда унинг молия- вий таъсири мо^ияти ва ба^оси молиявий \исоботга тушунти- риш хатида очиб берилади, зарар куриш э^гимоли кам булган доллар бундан мустасно.

Кузда тутилмаган \олатларни очиш зарур булганда ушбу стандартнинг I I - ва 13-бандларига мувофик,, куйидаги ахбо- ротлар очиб берилиш и керак:

- кузда тугилмаган ^олатларнинг мох,ияти, уларнинг бажа- рилиши кутилаётган сана;

- келгусидаги натижаларга таьсир эгиш и мумкин булган номуайян во^еалар;

- бошк;а корхона ва ташкилотларга берилган кафолатлар ёки гаров муносабатлари буйича юзага келган мажбуриятлар;

- юзага келиш э\ти м оли мавжуд булган, лекин куламини улчаш имкони булмаган зарар суммаси;

- \исобот даврида олинган шартли фойда суммаси;- атроф -м у\итни мухофаза килиш буйича юзага келган

шартли мажбуриятлар;

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 273: МОЛИЯВИЙ ХИСОБn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Сиз жуда \ам цизикдрли, шу билан бирга замонавий ама- лий

- \исобот даврида ишлатилмай колиб, корхона даромадига утказилган ш уб\али ^арзлар ёки инвестицияларнинг кддрсизланиши буйича ташкил кдпинган захира суммаси;

- молиявий таъсирни ба\олаш ёки бундай бахолашни утказиш мумкин эмаслигини исботлаш;

кузда тутилмаган вазиятлар таъсирини акс эттирувчи шунга ухшаш \олатлар.

21-М АВЗУ. ВОЗНИК Т О М О Н Л А Р ^РТАСИДАГИ МУОМАЛАЛАР

/. Боьлиц томоплар %ацида тушунча ва уни цисобга олишпипгзарурати

Бухгалтерия \исобининг халк,аро стандартларида боглик; томонларга куйидагича таъриф берилади, "Агар бир томон ик- кинчи томонни назорат цилса ёки унинг молиявий ёки хужалик Карорларини %абул цилишга жиддий таъсир курсата олса, бун­дай томонлар богли% томонлар х,исобланади".

Берилган таърифдан куриниб турибдики, боглик томонлар куйидаги икки хислатдан бирига эга булиш и керак:

- биринчидан, бир томон иккинчи томонни назорат ц,илиш имкониятига эга булиши керак. Назорат к,илиш деганда нима гушунилади? Назорат цилиш — акциялар назорат пакети (ёки акционерлар овозининг асосий к,исми)ни ва низом (ёки шартнома) ш артларига мувофик, корхонанинг молиявий ёки хужалик сиёсатини белгилаш хуцу^ига бевосита ёки билвоси- та (шуъба корхоналари оркали) эгалик килиш дир. Назорат килиш ф ку ки га , улуш асосида таш кил к^илинган корхоналар- да низом жамгармасини катта к;исмига эгалик килиш и, ак- ционерлик корхоналарида эса назорат пакетига эгалик килиш оркали эриш илади.

- иккинчидан, бир томон иккинчи томоннинг молиявий ёки хужалик карорларини к,абул цилишга жиддий таъсир курсата олиши керак. Ж иддий таъсир курсата олиш , деганда нимани тушуниш керак? Жиддий таъсир - бу корхона томонидан Кабул ^илинадиган хужалик ва молиявий сиёсатини белги- лашда иш тирок этиш имкониятидир. Д ем ак, бунда иккинчи томон корхонанинг хужалик ёки молиявий сиёсатини назорат

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 274: МОЛИЯВИЙ ХИСОБn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Сиз жуда \ам цизикдрли, шу билан бирга замонавий ама- лий

килиш эмас, балки уни ишлаб чик;иш жараёнида иштирок этиш имкониятига эга булади, холос.

Ж иддий таъсир бир канча усуллар билан амалга ош ири- лиш и мумкин: директорлар Кенгашида вакиллик оркали, иш ­лаб чикариш , м олиявий ва кадрлар сиёсатини ишлаб чик,иш жараёнида катнаш иш оркали. Албатта, жиддий таъсир курсатиш га эга булиш учун, юкорида айтибутилгандек, корхона капиталининг бир кисмига эгалик килиш оркали ёки низом (ёки шартнома) \олатлари оркали эришиши мумкин. Жиддий таъсир, ассоциациялашган корхоналар орасида \ам мавжуд. Ассоциациялашган корхоналар - бу инвесторнинг жиддий таъсири булган, лекин инвесторнинг шуъба ва цушма корхонаси \исобланм айдиган корхонадир.

Боглик том онлар уртасидаги муносабатларни хисобга олиш нинг зарурати шундаки, улар уртасида буладиган муома- лалар корхоналарнинг молиявий хужалик фаолиятларига катта таъсир курсатиши мумкин. Бу таъсир, биринчи навбатда иш ­лаб чикарилган ма\сулотлар (иш ва хизматлар)ни сотиш ёки сотиб олиш да, хом ашёларни сотиб олиш ёки сотишда, кучмас мул к ва бош ка активларни сотиб олиш ёки сотишда ва шунга ухшаш муомалаларда нарх-наволарни белгилаш, ижара муносабатлари, тадкикотлар ва тажриба-конструкторлик иш- лари натижасини бериш , лицензияли келишув, кафолат, га- ровга куйиш , даромадларни таксимлаш ва бош ка шу каби Катор масалаларни \а л килишда уз аксини топиш и мумкин.

2. Боклиц томонлар уртасидаги муомалаларнипг шакллари

Ботиц томонлар уртасидаги муомалалар - бу узаро боглик томонлар уртасида активларнинг олиниши ва берилиши, мажбу- риятларнинг юзага келиши ва бажарилишидир.

Боглик том онларнинг мо^иятига кура, икки гуру\га ажра- тиш мумкин: ю ридик ва жисмоний шахслар уртасидаги богликлик.

Корхонани юридик шахслар билан боыиц томонигя КУЙидагиларни киритиш мумкин:

а) бевосита ёки билвосита (воситачилар оркали) назорат Киладиган корхоналар;

б) назорат килинадиган ёки \исобот берувчи корхона би­лан умумий назорат остида булган корхоналар;

с) ассоциациялаш ган корхоналар.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 275: МОЛИЯВИЙ ХИСОБn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Сиз жуда \ам цизикдрли, шу билан бирга замонавий ама- лий

Корхопапинг жисмопий шахслар билап боьлиц томонш лКУЙидагиларни киритиш мумкин:

а) корхонага жиддий таъсир этиш им кониятини беради- ган, \исобот берувчи корхона капиталининг кисмига бевосита ёки билвосита эгалик к^илувчи шахслар;

б) якин оила аъзоларига жиддий таъсир курсатувчи (як,ин оила аъзолари - бу корхона билан булган битимларда шахсга таъсир килиш и мумкин булган ёки бу шахе таъсирида булган) шахслар;

с) бош бошкррувчи ходимлар, \исобот берувчи корхонани ре- жалаштириш , бошк^ариш ва назорат килиш ваколатига эга булган ва масъулият сезадиган, жумладан, корхона ра^барлари, директорлари ва шундай шахсларнинг як;ин оила аъзолари;

д) “а” ва “с” пунктларда санаб утилган корхоналарнинг овоз бериш хукук,ида анча улушига бевосита ёки билвосита эгалик килувчи цандай шахслар ёки бундай шахслар ж ид- дий таъсир этиш и мумкин булган корхоналар.

Боглик, томонлар уртасидаги муносабатлар урганилар экан, бунда эътиборни фак;ат улар уртасидаги муносабатларни ^КУ^ий ш аклларга эмас, балки муносабатлар мазмунига ва амалга ош ирилган муомалаларни умумий \аж м ига \ам каратиш лозим.

Айрим \олларда хужалик юритувчи шахслар орасида маълум бомикуш клар булиши м ум кин, лекин бу богпикгпикларга асосланиб, уларни боглик, томонлар, деб тур- кумлаб булмайди. Жумладан, бухгалтерия \исоби н и н г халкаро стандартларига кура, куйидаги х,оллар боглик, томонлар, деб \исобланмайди:

- умумий директорга эга булган икки корхоналар, к а ч о н к и

бу директор узаро иш муносабатларида икки корхонанинг сиёсатига таъсир этиш имконияти булмаса;

- молиялаштирадиган компаниялар;- касаба уюшмалари;- давлат коммунал хизматлари;- корхона билан одатдаги иш муносабатларида булган д ав ­

лат департаментларй;- агентликлари ва муассасалари;- корхона фак,ат мос келадиган ик,тисодий боглик^ик асо-

сида муомалаларни;- ош ирадиган, мол етказиб берувчилар, харидорлар, савдо

агентлари ва бош калар каби субъектлар.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 276: МОЛИЯВИЙ ХИСОБn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Сиз жуда \ам цизикдрли, шу билан бирга замонавий ама- лий

3. ьи!ли^ томоплар уртасидаги муомалалар хисобипингхусусиятлари

Ботик, томонлар орасидаги муносабатларни \исобга олишнинг зарурати, юцорила айтиб утилгандек, борлик томонлар уртасидаги муомалаларнинг молиявий х,исоботларда тугри ва одилона ёритил- гпнлигини назорат килишдир. Хужалик муомалаларини хисоботда тан олиш, одатда, томонлар узоро келишган ба^олар — нархларга асосланади. Уз-узидан маълумки, борлик томонлар ба^оларни узгартириши мумкин, бу эса боглик булмаган томонлар уртасидаги муомалаларда мумкин эмас.

Боглик том онлар уртасидаги муомалаларни ба^олаш нинг турли усуллари мавжуд:

а) таккосланагшган, назорат килинмайдиган ба^о усули - бунда ба\о сотувчига \еч кандай боглик булмаган, харидорларга сотилаёт- ган товарларни такк°слашга таяниб урнатилади. Бу усул, боглик томонлар уртасидаги муомалалар, одатдаги, товар муомалалари шароитлари билан бир хил булганда кулланилади;

б) крйта сотиш ба\оси усули - товарлар мусгакил томонга сотиш- дан олдин боглик томонлар уртасида берилганда кулланилади. Крйта сотиш ба\оси усулида бп\олар уртасидаги фарк (маржа) камаяди, бун­да субъект кзйта сотиш фаолишидан апинган сумма ^исобига хара- жатларини коплайди ва фонда олади;

в) устама усули - бунда мол етказиб берувчиларга туланган суммага кулланиш и мумкин булган к^ш имча кушилади.

4. Ъогмщ томонлар уртасидаги муомалаларгш ониб беришлар

Борлик том онлар уртасидаги муомалаларни очиб бериш молиявий \исоботга тушунтириш хатида курсатилиши керак.

Хисобот даврида, ?у4собог берувчи корхона томонидан курсатилиши керак булган боглик томонлар муомалаларига мисоллар:

а) товарлар сотиб олиш ёки сотиш;б) кучмас мулк ва бошка активларни сотиб олиш ва сотиш;в) хизмат курсатиш ёки олиш;г) содир булган муомала хукукини бериш туррисидаги

шартнома;д) ижара буйича келишув;е) изланиш ва тажриба-конструкторлик ишлари натижа-

сини бериш;ж) лицензияли келишув;

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 277: МОЛИЯВИЙ ХИСОБn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Сиз жуда \ам цизикдрли, шу билан бирга замонавий ама- лий

з) Пул маблаглари ва унинг эквивалентлари шаклидаги к,арзлар ва ^иссали куйилмалар;

и) кафолат ва гаровга куйиш;к) бошк,ариш буйича контрактлар.Агар б о ти к , томонлар уртасидаги муомалалар содир булса.

молиявий \исоботларни тушуниш учун, муомала турлари ва унинг элементларини очиб бериш керак:

а) муомалаларнинг к,иймат ёки бошца ифодадаги хржмини:б) туланмаган моддалардаги тегишли нисбат ёки суммалар;в) ба^о урнатиш сиёсатини.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 278: МОЛИЯВИЙ ХИСОБn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Сиз жуда \ам цизикдрли, шу билан бирга замонавий ама- лий

ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР

1. У збекистан Республикасининг «Бухгалтерия \исоби тугрисида»ги К,онуни. Тошкент, 1996 йил 30 август.

2. У збекистан Республикасининг Солик, Кодекси. Т ош ­кент, 2002 йил 8 феврал.

3. «Статистика ва молиявий \исоботларни янада тако- миллаштириш чора-тадбирлари т$трисида»ги Узбекистан Республикаси Вазирлар М а\камасининг 2002 йил 25 июндаги Карори.^Солик туловчининг журнали. 2002 йил, 8-сон, 19-бет.

4. У збекистан Республикаси Бухгалтерия \исобининг миллий стандартлари. Тошкент, Узбекистан Бухгалтерлар ва Аудиторлар М иллий А ссоциациям , 2003 йил.

5. Бухгалтерия хисобининг М иллий Стандарти, 21-сон, Тошкент, У збекистан Бухгалтерлар ва Аудиторлар М иллий Ассоцияцияси, 2004 йил.

6. «Ма^сулот (ишлар, хизматлар)ни ишлаб чи^ариш ва сотиш харажатларининг таркиби .\амда молиявий натижаларни шакллан- тириш тартиби туфисида» Низом, Тошкент, Узбекистан Бухгал­терлар ва Аудиторлар Миллий А ссоциациям , 2002 йил.

7. Бакаев А.С.Учетная политика предприятия, М осква, Издательство Бух.учет, 1994 г.

8. Белобородова В.А и др. Калькуляция себестоимости продукции в промышленности, Москва, Ф иС, 1989 г.

9. Бланк И.А. Основа финансового менежмента, в 2-х томах, Киев, «Ника-Центр» «Эльга», 2002 г.

10. Друри К. «Введение в управленческий и производственный учет», Москва, Аудит, 1998 г.

11. М едведев А.Н. «Как избежать бухгалтерских ошибок» Москва, И н ф ра-М , 1997 г.

12. М еждународные стандарты финансовой отчетности, Москва, Аскери,1999 г.

13. Мюллер Г, и другие. «Учет: международная перспектива» М осква, Ф инансы и статистика, 1993.

14. Найт К. Практические проблемы в области ф инансо­вого менеж мента и управленческого учета в Узбекистане, Таш кент, 1999 г.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 279: МОЛИЯВИЙ ХИСОБn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Сиз жуда \ам цизикдрли, шу билан бирга замонавий ама- лий

15. Ниплз Б. Андерсон X., Капдуагш Д. «Принципы бухгалтерского учета», Москва, Финансы и статистика. 2000 г.

16. Применение М еждународных Стандартов Ф инансовой Отчетности. Учебное пособие под редакцией Гершуна А.М. М осква, 2002 год, том 2. стр. 24-51.

17. Попков Д.А. Бухгалтерский учет и анализ в зарубеж­ных странах, М инск. ИП “ Экоперспектива” 1998 г.

18. Разъяснения М СФО, Ю САИД, 2002 г. К омитет по М еждународным Стандартам Ф инансовой Отчётности.

19. М олиявий \исоб. Султопова Д.А.. М ^минова С.Х ва бочщ алар, У \ув к^лланма, Узбекистан Бизнес фанлар Укитувчилари Ассоциацияси. Тош кент, 2001 йил.

20. Ткач В .И .Т кач М .В.М еждународная система учета и отчетности, Москва, Ф инансы и статистика, 1992.

21. Тулаходжаева М.М. Узбекистан Республикасида мо­лиявий назорат тизими, «Ик^тисодиёт ва ^КУК дунёси» на- шриёт уйи, 1998.

22. Ценные бумаги, Справочник акционера и предпринемателя, Ташкент, Издательский дом «Мир экономики и права» , 2000 г. Вы­пуск 3.

23. Энтони Р., Дж Рис. «Учет: ситуации и примеры », М о­сква, Ф иС , 1993 г.

24. Фонд «Ноу-Хау», Управленческий учет, Учебное пособие, Ташкент, 1999 г.

25. Ф онд «Ноу-Хау», Учет издержек, Учебное пособие, Таш кент, 1999 г.

26. Хонгрен Ч.Т. Бухгалтерский учет:упраш1енческий аспект. Москва, Финансы и статисгика, 2000 г.

27. Хендриксен Э.С., Ван Бреда Н.Ф. Теория бухгалтерского учёта. Москва, Финансы и статистика, 2000 г.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 280: МОЛИЯВИЙ ХИСОБn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Сиз жуда \ам цизикдрли, шу билан бирга замонавий ама- лий

М УНДАРИЖА

Кириш............................................................................................ 3

1-М АВЗУ. Б О ЗО Р И К Т И С О Д И Ё Т И ГА ^Т И Ш Ш АРОИТИ ДА БУХГАЛТЕРИЯ Х И С О БИ Н И Н Г ВАЗИФАЛАРИ

1. Бухгалтерия \и соби н и н г таърифи.............................................52. Бухгалтерия ахборотининг фойдаланувчилари......................63. М олиявий ва бош карув ^исоби..................................................84. Бухгалтерия ^исобининг концептуал асослари......................9

2-М А ВЗУ . М О Л И Я В И Й Х И СО БО ТЛАРН ИН ГТА ВСИ Ф И

1. М олиявий \исоботларнинг макради........................................1 12. М олиявий \исоботнингсиф аттаф силотлари.......................143. М олиявий хисоботнингэлементлари.....................................184. Эътироф этиш ваб а\ол аш мезонлари................................... 235. М олиявий ^исоботнингтурлари..............................................316. М олиявий \исоботларни очиббериш ....................................33

З-М А ВЗУ. ХИСОБВАРАКЛАР РЕЖАСИ ВА У Н И Н Г ТАВСИФИ

1. Хисобвара^пар режасинингзарурияти ва макради............. 352. Хисобварак^ар режасини тузишнингтамойиллари ва

унинг тузилиш и........................................................................................263. Янги \исобваракдар режасинингхусусиятли томонлари.,384. Янги хисобваракдар режасидан амалиётда фойдаланиш

тар ти б и .......................................................................................................... 4 3

4-М А В ЗУ . ХИ СО Б Ц И К Л И ВА УНИ НГ БОСКИ ЧЛА РИ

1. Хисоб циклидаги кадамлар ва уларнинг максадлари........ 452. Иш чи жад вали ва уни тузиш бос^ичлари............................ 513. Тескари бухгалтерия ёзувлари................................................. 65

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 281: МОЛИЯВИЙ ХИСОБn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Сиз жуда \ам цизикдрли, шу билан бирга замонавий ама- лий

5-М АВЗУ. ДАРОМАДЛАР ВА ХАРАЖАТЛАРНИ ТАН О Л И Ш Ж АРАЁН И

1. Даромаллар вахаражатлартушунчаларининг м о\ияти .....662. Даромаллар ва харажатларни тан олиш жараёни ва

унинг мезонлари........................................................................................693. Даромад ва харажатларни тан олиш тамойиллари.............. 744. Даромад ва харажатларни тан олиш усуллари......................76

6-М АВЗУ. ПУЛ МАБЛАРЛАРИ ВА ОЛИНДДИГАН ХИСОБВАРАЦЛАР Х ИСОБИ

1. Ликвидли акгивларнинг асосий турлари.............................. 852. Пул маблаглари ва уларнинг эквивалентлари хисоби.....863. Олинадиган хисобвара^ларни \исобга олиш тартиби....... 934. Шубрали дебиторлик царзларини бахрлаш ва \исобдан

чицариш тартиби..................................................................................100

7-М АВЗУ. ТОВАР-М ОДДИЙ ЗАХИРАЛАР Х^ИСОБИ

1.Товар-моддий захиралар \аки да туш унча............................1032..Товар-моддий захираларни ба\олаш тартиби....................106

3. Товар-моддий захираларни таннархини аниедаш усуллари.......................................................................................................108

4. Товар-моддий захираларни соф сотиш ^ийматида \исобдан чи^ариш нииг усуллари...................................................... 113

5. Товар-моддий захираларни узлуксиз ва даврий \исобга

олиш тартиби........................................................................................... 1156. Товар-моддий захиралар \исоби билан боклик

муомалаларни очиб беришлар..........................................................118

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 282: МОЛИЯВИЙ ХИСОБn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Сиз жуда \ам цизикдрли, шу билан бирга замонавий ама- лий

8-М А ВЗУ . АСОСИЙ ВОСИТАЛАР * И С О Б И

1. Асосий воситапарнинг мо\ияти ва турлари........................1192. Асосий воситаларни ба\олаш тартиби................................. 122

3. Асосий воситаларнинг киримини \исобга олиш тартиби.........................................................................................................124

4. Асосий воситаларга эскириш ^исоблаш усуллари............1285. Асосий воситаларни ишчи хрлатда сак/шш харажатлари ва

кейинги капитал к^йилмалар ^исоби.............................................1356. Асосий воситаларнинг чикиб кетишини \исобга олиш... 1417. Асосий воситалар \ак,идаги маълумотларни \исобот-

ларда акс эттириш .................................................................................145

9-М АВЗУ. Н О М О Д Д И Й АКТИВЛАР ХИСОБИ

1. Номоддий активларнинг мо\ияти ва турлари...................1462. Номоддий активларни сотиб олиш ва уларни ба\олаш... 1513. Номоддий активларни \исобга олиш тамойиллари......... 154

4. Номоддий активларга амортизация \исоблаш тартиби....1545. Номоддий активларни чик,иб кетиш ининг \исоби ......... 156

6. Емириладиган активларбуйича харажатларни \исоб-лаш .................................................................................................................157

10-МАВЗУ. ПУЛ М АБЛАЕЛАРИНИНГ ВАКТДАГИ КИЙМАТИ

1. М олиявий ресурсларнинг ван;тдаги ^иймати \ак;ида туш унча........................................................................................................160

2. Оддий ва мураккаб фоизлар \а^ида туш унча................... 1613. Пул ок^имларининг келгуси ^иймати................................... 1654. Пул оцим ларнинг жорий ^иймати........................................1675. А ннуитетнинг жорий ва келгуси к^иймати......................... 167

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 283: МОЛИЯВИЙ ХИСОБn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Сиз жуда \ам цизикдрли, шу билан бирга замонавий ама- лий

111-МАВЗУ. Л И ЗИ Н Г Х.ИСОБИ

1. Лизинг тушунчаси на унинг иктисодий тар к и б и .............1702. Л изингнингустунлиги ва камчиликлари............................1713. Л изингнинг турлари..................................................................1734. Ижарагаберувчида молиявий важ орий иж ара\исоби...1745. Ижарагаолувчида молиявий ва жорий ижара \исоби....1786. Активларни цайта ижарага олиш шарти билан сотиш .....1837. Кредитдан фойдаланиш ёрдамида ижарага олиш .............1838. Ер вабиноларни ижарага олишнинг хусусиятлари......... 184

12-МАВЗУ. ИНВЕСТИЦИ ЯЛАР \И С О Б И

1. Инвестициялар тугрисида тушунча ва уларни \исобга олиш нинг мацсади................................................................................. 184

2. Инвестицияларни ба^олаш .......................................................1863. Инвестициялар киримини ^исобгаолиш тартиби............1874. Инвестицияларни кбайта ба\олаш вабу муомалаларни

\исобга олиш тартиби.......................................................................... 1905. Инвестициялар буйича даромалларни \исобга олиш

тартиби........................................................................................................1926. Инвестицияларни биртоифадан иккинчисига утказиш

тартиби.........................................................................................................1^47. Инвестициялар чикимини *исобгаолиш тартиби............1958. Инвестициялар буйича маълумотларни молиявий

\исоботларда акс эттириш ..................................................................196

13- МАВЗУ. МАЖБУРИЯТЛАР \И С О Б И

1. Мажбуриятлар таърифи ва уларни эътироф этиш тартиби.........................................................................................................19^

2. Мажбуриятларни ба\олаш тартиби........................................ 1973. Мажбуриятларнинг туркумланиши....................................... 1994. Жорий мажбуриятларни \исобга олиш тартиби............... 2005. Узок муддатли мажбурият \исобга олиш хусусиятлари..207

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 284: МОЛИЯВИЙ ХИСОБn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Сиз жуда \ам цизикдрли, шу билан бирга замонавий ама- лий

|14- М АВЗУ. ВАЛЮТА А Л М А Ш ГИ РИ Ш К У РС И Н И Н Г ^ЗГ А Р И Ш И НАТИЖАЛАРИ ХИСОБИ *

1. Хорижий валютадаги хужалик муомалаларининг мо- \и я т и ............................................................................................................ 213

2. Х ^соблаш на м увоф и ^и к тамойилларини хорижий валюта курсидаги фарцларни \исобга олишда цуллаш............. 214

3. Х орижий булинмаларнингтуркумланиш и.........................2174. Хорижий корхоналар молиявий \исоботларини миллий

валютада кайта \исоблаш .................................................................. 2185. Хориждаги корхонанингчикиб кетиш и.............................220

15-М АВЗУ. КАРЗЛАР БУЙИЧА ХАРАЖАТЛАР ХИСОБИ

1. К,арзлар буйича харажатлар таркиби....................................2202. К^арзлар буйича харажатларни тан олиш тартиби.............2223. К^арзлар буйича харажатлар капитализацияси...................223

16-М АВЗУ. ?З Л И К КАПИТАЛ ХИСОБИ

1. Корхона узлик капиталининг таърифи ва унинг тар- кибий ки см лари .................................................................................... 225

2. Н изом капиталининг \исоби ................................................. 2253. Куш илган капитал ^исоби.....................................................2284.3ахира капитали \исоби ..........................................................2305.Сотиб олинган хусусий акциялари \и соби ........................2326.Мак;садли тушумлар кисоби....................................................2347.Келгуси давр харажатлари ва туловлари захираси

\и с о б и ...........................................................................................................2358.Так,симланмаган фойда (цопланмаган зарар) \и соби ......2369Л ацсимланмаган фойда тугрисидаги \исобот ва унга

Узгартиришлар киритиш тартиби..................................................... 239

17-М АВЗУ. Ф АВКУЛОДДАМ ОДДАЛАРХИСОБИ

1.Фавкулодда моддпларнинг таърифи ватавсиф и............... 2412..Фаикулодда моддалар вужудга к ели ш и н и н г\о л л ар и .....2423. Фавкулодда моддаларни бухгалтерия \исоби ва уларни

молиявий \исоботда акс эттириш тартиби...................................243

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 285: МОЛИЯВИЙ ХИСОБn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Сиз жуда \ам цизикдрли, шу билан бирга замонавий ама- лий

18-МАВЗУ. Ф О Й Д А С О Л И РИ Х И С О БИ

1. Бухгалтерия фойдаси ва соликка тортилувчи фонда туф исида туш унча..................................................................................245

2. Доимий ф арк^ар \и со б и ...........................................................2453. Вактинчалик фар^пар \исоби ................................................. 2464. В актинчаликф ар^арнингсоликсам араси \и со б и ......... 2475. Туланадиган соли^суммасини \исоблаш тартиби............2506. Ицтисодий фаолиятдан зарар курилган вазиятдаги солик;

\и с о б и ...........................................................................................................251

19-МАВЗУ. ПУЛ ОКИМ ЛАРИ ТУ РРИ СИ Д А ГИ ХИСОБОТ

1. Пул окимлари т^грисидаги \исоботнинг ма^сади ва зарурияти.................................................................................................... 252

2. Пул ок;имлари туфисидаги \исоботнинг мазмуни ва ш акли ............................................................................................................253

3. Пул ок^имлари туфисидаги \исоботни тайёрлаш услубиёти.................................................................................................... 256

4. Хорижий валютадаги пул ок,имлари..................................... 2625. Пул окимлари туфисидаги хисобот б^йича очиб бериш-

лар 263

20-М АВЗУ. КУЗДА ТУТИЛМАГАН ВАЗИЯТЛАР Х ИСОБИ

1. Хужалик фаолиятининг к^зда тутилмаган вазиятлари туррисида тушунча ва уларни ба\олаш ........................................... 264

2. Хужалик фаолиятининг кузда тутилмаган вазиятларини \исобга олиш тартиби.......................................................................... 265

3. Хужалик фаолиятининг кузда тутилмаган вазиятларини молиявий ^исоботда акс эттириш тартиби....................................271

4. Кузда тутилмаган вазиятлар б^йича очиб бериш лар.......272

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 286: МОЛИЯВИЙ ХИСОБn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Сиз жуда \ам цизикдрли, шу билан бирга замонавий ама- лий

21-М А В ЗУ . Б О М И К Т О М О Н Л А РУ РТА С И Д А ГИ МУОМАЛАЛАР

1. Б огликтом онлар \а*ида тушунча ва уни \исобга олиш - нинг зарурати ...................................................... ................................... 273

2. Бокликтомонлар уртасидаги муомалаларнинг шакл-лари...............................................................................................................274

3. Богликтомонларуртасидаги муомалалар \исобининг хусусиятлари............................................................................................. 276

4. Богликтомонларуртасидаги муомалаларниочиббериш- лар 276

Ф ойдаланилган адабиётлар..........................................................278

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 287: МОЛИЯВИЙ ХИСОБn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Сиз жуда \ам цизикдрли, шу билан бирга замонавий ама- лий

КАЙДЛАР УЧУН

Т Т ^

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 288: МОЛИЯВИЙ ХИСОБn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Сиз жуда \ам цизикдрли, шу билан бирга замонавий ама- лий

АБДУРАУФ АБДУЛЛАЕВ, Э РК И Н Ж О Н М У Й Д И Н О В , МАЛИКА Ю СУПОВА, БАХОДИР С О Л И ЕВ ,

К И Ё М И Д Д И Н РУСТАМОВ

МОЛИЯВИЙ ХИСОБ

Тошкент — «Рап \ а 1ехпо1с^уа* — 2005

Му^аррир М. ТожибоеваТех.му\аррир ‘ А. Мойдинов М уса\\их М. Хриитова

Босишга рухсат этнлди 20.12.2005. Бичими 60х84*/16. Нашртабоги 18,0. Ааади. 1000. Буюртма№214.

«Рап уа 1ехпо1одуа» нашриёти, 700003, Тошкент, О лмазор, 171.

Ш артнома №06-05.

«Фан ва технологиялар М аркази» босмахонасида чоп этилди. 700003, Тош кент, Олмазор, 171.

www.ziyouz.com kutubxonasi