ÖNSÖZOrd.Prof.ENVERZİYAKARALYusufAkçura,Osmanlıİmparatorluğununsonyirmiyılında,

Türkçülüksavaşınakatılanlararasındayeralmıştır.Cumhuriyetdevrindedebuyerinikorumuştur.Yaşamıdalgalıamabaşarılıgeçmiştir.Siyasalçalışmaları,yazarlığı,özelliklesiyâsetvetarihkonularıüzerinedüşünceleriilekültürhayatımızdacanlılığısürecekolanbiretkiyapmıştır.Buetkiyibelirtmekiçinkalemealınmışolanbuyazıikibölümükapsamaktadır.BirincibölümdeAkçura’nınkısabirbiyografisiverilecektir.İkincibölümüise“ÜçTarz-ıSiyâset”adlıyazısıilebuyazıhakkındayapılaneleştirileredairolacaktır.

Yusuf,1876yılınınaralıkayınınikincigününde,VolgasuyukıyısındaSimbirkentindedünyayagelmiştir.Ailesivarlıklıidi.BabasıHasanBeyAkçurafabrikatöridi.AnasıBibiBanuHatun,Kazan’ıntanınmışailelerindenHasanoğullarındandı.AmcalarındanİbrahimAkçura,Türkdiliveedebiyatıkonularındagenişbilgisahibiidi.Türkçülükçalışmalarında,sonralarıünkazanacakolan,İsmailGaspirinskieniştesiidi.Böylebiraileortamındangelmesi,Yusuf’urahatbirçocuklukyaşamıiçinadaygöstermekteidi.Oysakihiçdeöyleolmadı.İkiyaşınıbitirmedenbabasıöldü.Anasıçuhafabrikalarınıiyiyönetemedi,işlerimoralyıpratıcıdüzeydebozuluncaBanuHatunYusufileİstanbul’agöçermekzorundaKaldı.

VolgakıyılarındanBoğaziçisahillerinegeldiğisıralardaYusufyediyaşlarındabirçocuktu.Sarısaçlıidi.Yüzününhatlarıince,bakışlarıçoğuçocuklarınkigibicanlıvetatlıidi.Gelişmekteolankarakterigelecekiçinümitvericiidi.Yusuf,normaldenecekbirilkveortaöğrenimgördüktensonraHarpOkulunagirdi,çalışkanlığıiledikkatiçekti.1897dekurmaysınıfınageçmeyibaşardı.ÇoğukurmayadaylarınınAbdülhamitistibdadınakarşıduyduğunefretiodaduymaktaidi.Özgürlüküzerineyazılmış,okunmasıyasakedilmişyazılarıgizliceokumaktaidi.Birkeztutuklandıisedebağışlandı.İkincikeztutuklandığında,harpdivanınaverilerekyargılandı,askerlikmesleğindençıkarılarakFerid(Tek)ilebirlikteTrablusgarb’asürgünedildi.

YusufAkçora,uzunsüresürgünhayatıyaşamadı,birkolayınıbularakarkadaşıFerid(Tek)ilebirliktebirMaltızkayığıileAvrupayakasınakaçmayıbaşardı.Paris’egeldi.Askerliktenbaşkabiryükseköğrenimseçmekgereğinianlıyordu.İstemediğivedüşünmediğihaldesiyâsetyolunaatılmıştı.SerbestSiyasalBilgilerOkulunagirdi.1902yılında,buokulda,öğreniminibaşarıilebitirdi.Yusuf’uartıkParis’tetutanbirşeykalmamıştı.Türkiye’yedönmesiyasaklanmışolduğuiçinRusya’ya,amcasınınyanınadöndü.BudönüşYusuf’unyaşamındabirdönümnoktasıolabilirdi.Amcasıçokzengindi,fabrikalarıvardı,çocuğuolmadığıiçinYusuf’ukendisinemirasçıyapmakistedi.Onasermayeyiyöneltmekveüretmekyollarınıöğretmeyekoyuldu.Yusuf,dimağındakaynaşanulusçuluğailişkinsorunlarıgeriyeiterek,kendisiniişhayatınavermeyeçalıştı.Defterlerarasınagömülmeye,işçilerarasınakarışmayahattamalsürümüsağlamakiçin,panayırlarıdolaşmayabaşladı.Nevarki,servetkazanmakonuneğilimineuymuyordu.Kimilerininçokkazanmasıiçin,başkalarınınçokkaybetmesigerektiğinianlamaklazihnibulanıyordu.Gecelerifabrikalardaçalıştırılankızveerkekçocuklarındurumuyüreğinidağlıyordu.Amcaileyeğenarasındaservetekarşıbelirenbudeğişikgörüş,çözümüolanaksızbiranlaşmazlığayolaçtıveayrılıkilesonuçlandı.

AmcasınımilyonlarıilehaşhaşabırakanYusuf,yüreğirahat,düşüncesibağımsızKazan’ageliyor.Mahmudiyemedresesindetarihvecoğrafyaöğretmenliğinebaşlıyor.BiryandandaKazanMuhbiriGazetesi’niçıkarıyor.Rusyadışında,AbdülhamitistibdadınakarşıçalışanGençTürklerileilişkikuruyor.Mısır’dayayımlananTürkadlıgazeteye“ÜçTarz-ıSiyâset”adlıyazısını,buradangönderecektir.

1908yılındaİkinciMeşrutiyetinduyurulmasıüzerineYusuf,İstanbul’ageliyor.Hayatındayenibirçalışmadevresibaşlıyor.ÖncelerisiyasalfaaliyetlerinedeniylekovulmuşolduğuHarpOkulu’nasiyasaltarihöğretmeniatanıyor.AynıyıldaTürkillerinivekavimlerinitanıtmakamacıyla,“TürkDerneği”adiylebircemiyetvebirdergikurucularıarasındadır.

1911yılında,Yusuf’u,Darülfünun(Üniversite)daSiyasalTarihProfesörüveTürkYurduDergisi’ninikinci,sonradabirincimüdürügörüyoruz.

1912deTürklerinulusaleğitiminiveekonomikdüzeyiniyükseltmekiçinaçılanTürkOcağıkurucularıarasındadır.

GenelSavaş‘tagörevileRusya’yagönderiliyor.TürkBağımsızlıkSavaşıbaşlayıncaAnadolu’yageçiyor.TBMMmebususeçiliyor;DışİşleriEncümenindeçalışıyor.Yazarlıkdayapıyor.AnkaraHukukOkulundaöğretimüyeliğineatanıyor.1932deAtatürk’ünuygungörmesiyleBirinciTürkTarihiKongresineBaşkanlıkediyor.İkiyılsonra,mebusluğuüzerindekalmaküzere,İstanbulÜniversitesiEdebiyatFakültesiYakınçağTarihiProfesörlüğünedeatanıyor.BuaradayineAtatürk’ünuygungörmesiyleTürkTarihKurumuBaşkanlığıdayapmıştır.

Yusuf’un,yaşamıboyunca,yayınlamışolduğumakaleveyazılarıüçbölümeayrılabilir:

1.GenelTürktarihi,özellikle,Türkçülüğeilişkinyapıtlar.2.Osmanlıtarihikonusundakiyapıtlar.3.Avrupa’nınYakınçağTarihi’ninsiyasal,sosyalve

ekonomikkonularıylailgiliyazıları.Bubaşlıklardandaanlaşılacağıüzere,Yusuf’unentelektüel

yaşamınınmihveritarihtir.TarihyazarlığınıveTarihÖğretimÜyeliğinibirlikteyürütmüştür.DevrindetarihinneyeyaradığıkonusuAvrupa’dahenüzçözülmüşdeğildi.

Kimitarihçiler,tarihinbağımsızlığınabirsınırçizmişolmamakiçin,tarihtenedilecekistifadelerkonusundafikirleriniaçıklamaktançekinmişlerdir.Yusuf’agelinceo,tarihtarihiçindir,başkabirdeyimletarih,matematikilimlerindeolduğugibi,soyutgerçekleraramakiçindirilkesinikabuletmiyor.Tarihtenistifadeedilmezkanısındaolanlarakarşı,düşüncesişudur:

“Tarihi,hayattakendisindenfaydalanılmayankimisoyutgerçekleriöğrenmekiçintetkiketmiyoruz.Tarih,bağlıbulunduğumuzinsantoplumununbellizamanvealandaçıkarınısağlayacakbilgi,düşünceveduyguverebileceğiiçinönemlidir”.Yusuf’unTürkçülüğününtemelindeveamacındatarihinanlamınailişkinbudüşünceegemendir‘

Yusuf’unTürkçülüğünün,üçortamdageliştiği

görülmektedir.İstanbul’da,Rusya’daveFransa’da..İstanbul’dakiortamüzerinesonralarıkendikalemindençıkanveTürkYılı’ndayayınlananbiyografisinde,şusözleridikkatiçekicidir:“AkçuraoğluYusuf’unbirazşuurluTürkçülüğüHarpOkulusıralarındabaşlar.Ozamanlar,Yunansavaşıöncesinde,NecipAsımBeylerin,VeledÇelebiEfendilerin,TahirBeylerinTürkçülüğeilişkinyazılarıyayınlanmaktaidi.İsmailGaspirinski’ninTercüman’ıdabiraralıkİstanbul’agelipdağıtılıyordu.Akçuraoğlu’nunbuyazılardanetkilenmişolduğukesindir”.

Yusuf’unRusyaortamındanalmışolduğuetkininduygusalvefikirselyönleriolduğuanlaşılmaktadır.HarpOkuluöğrenciliğisıralarında,tatilaylarınıgeçirmeküzere,Rusya’yagittiğinisöyler.OradaOrtaAsyaTürklüğüiletemasagelir,Başkırdistanbozkırlarındadolaşır,çadırhayatıyaşar;kımıziçer.Sözünkısası,kuzeyTürklüğününsosyalyaşamını,düşünceakımlarınıinceler.Aynızamanda,ünlüTürkbilginleriiledegörüşür.Yusuf’unbutemaslarındanedindiğifikirşudur:OsmanlıTürkaydınları,OsmanlıİmparatorluğudışındakiTürklerin(KuzeyTürkleri)genellikle,dilvetarihkonularıylailgilenmektedir.Yusuf,bunuyetersizgörmekte,çağdaşfikirakımlarınınvebuakımlarınönderlerinindebilinmesinigereklibulmaktadır.Böylece,OsmanlıTürklüğüileKuzeyTürklüğüarasındabirduyguvedüşünceköprüsününkurulmasınıistemektedir.Bunedenledirki,henüzHarpOkulunubitirmeden,ŞebabettinEl-Mercani’ninhayathikâyesiniyazıyorve1897deİstanbul’daMalumatDergisi’ndeyayımlıyor.Mercani,Kazan’dadindereformveulusaluyanışakımınınönderidir.MüslümanlıktanbaşkabirdeğerbulunduğunubilmeyenKazanlılara,sertbirdililebirdeuluskavramınınvarolduğunuöğretmeyeçalışmaktadır.Mercanimakalesi,Yusuf’unyayımlananilkyazısıdır.

Yusuf’unTürkçülükkonusundagelişipolgunlaşması,doğrultusunubulması,Parisortamındagerçekleşmiştir.OnunParis’egeldiğisıralarda,XIX.yüzyılınilkyarısındabüyükdevrimlerinmeydanaçıkarmışolduğutezatlar,keskinleşmişşiddetlibirçatışmadevresinegirmiştir.Fransa,dahadoğrusuParisbukonularınfikirharmanıhalinegelmiştir.YalnızFransızlardeğil,yabancılarbiledüşüncelerini

açıklayabiliyorlar.Kapitalizm,emperyalizm,sömürgeciliğiyüceltenakımlaryanındasosyalizm,komünizm,hattaanarşizmgibifikirakımlarısürüpgitmektedir.UlusçulukbakımındandaAvrupayenibiraşamayagirmiştir.AvrupaharitasındaküçükdevletleryeralmayadevametmekleberaberGobineau’nunortayaatmışolduğuırklarvarsayımınadayananbüyükulusaldevletlerkurmafikrişişmanlıyordu.AlmanlarPancermanizm,RuslarPanislavizmileenbüyüklükyarışınagirmişlerdi.BunlarınyanındabirPanlatinizmhattabirdePanamerikanizmgeliştirmekgibi,tümuydurmabirdüşünceemeklemekteidi.

BufikirfuryasıarasındaOsmanlılıkneolacaktı?Buteriminanlamı,çağdaşanlamdaneırk,neulusnedetamolarakümmetdeğildi.Yusuf,Paris’egeldiğininilkaylarındabirşaşkınlıkdevresigeçirdi.Büyükbirkentteyolunuşaşırmışgibiidi.Onaizleyeceğidoğrultuyugösteren,kendisigibibirTürkmilliyetçisioldu;DoktorŞerafettinMağmumi,özetle,şunlarısöylemişti:Osmanlılıkfikriçürüktür,çeşitlitopluluklarınuzlaştırılmasıolanağıkalmamıştır.Türkulusseverliğidışında,kurtarıcıhiçbirfikiryoktur.Yusuf’undimağıbudüşünceyeaçıktı.SerbestSiyasalBilgilerOkulundadinlediğiöğretimüyeleridebudüşünceyiberraklaştıran,sistemleştirenvedolayısıyladestekleyenkimselerdi.Yusuf,buöğretimüyelerini,ciddiyurtseverler,diyevasıflandırır,onlarısahalarındauzmantanır,kendilerindenfeyzalmışolduğunusöyler:

AlbertSorel,Yakınçağtarihinindokusunaulusçuluğunegemenolduğunuanlatmaktadır.Brentano,tariholaylarınınakışındaekonomiketkenlerinüstünlüğünükabuletmektedir.Boutmysiyasalvesosyalörgütleringelişmesiileuluslarınpsikolojisiarasındasıkıbirbağıntınınsürüpgittiğitezininsavunucusudur.Yusuf,SerbestSiyasalBilgilerOkulunu,doğuyaancakkimikırıntılarıgelebilen,siyasalvesosyalfikirlerinkaynaklarındanbirisayar.ilmesusamışgençlerinbukaynaktankanakanaiçebildiklerineinanır.

Yusuf’unyazarlığıİstanbul’daHarpOkuluöğrenciliğisırasındabaşlamıştı.Paris’tesözügeçenokulubitirmeyibeklemedenbuyazarlığadevametti.AhmetRıza’nınçıkarmaktaolduğuMeşveretGazetesi’netarihkonuları

üzerinemakaleleryazdı.FransıztarihçilerindenA.MaletileDebidur’unOsmanlıtarihiüzerindekiçarpıkdüşüncelerinieleştirdi.Bütünbuyayımlarda,ikihususdikkatiçekmektedir.BirincisiYusuf’un“OsmanlıMilleti”deyiminikullanmaktançekinmişolmasıdır.İkincisideOsmanlıDevletininkalkınmasıiçinyönetimbiçiminindeğişmesiniyeterligörmemesi,Osmanlıtoplumuiçingenişçaptabirdevrimeihtiyaçgöstermesidir.

Yusuf’unyazarlığıkonusunda,okuldandiplomaalmakiçinsavunmuşolduğu:“OsmanlıDevletiÖrgütleriTarihiÜzerineBirDeneme”adlıtezinedeişaretedilmelidir.Tezinönemişunoktalardabelirmektedir.BirTürkyazarı,ilkkez,Fransızcaolarak,bukonudaolaylarıörgütlerleaçıklamayaçalışmıştır;açıklamasındasıkıbireleştiriyöntemikullanmıştır;tezinsonundapratikbirsonucavarmıştır.“GençTürklerinuğrundaçalıştıklarıOsmanlımilletioluşturmahareketi,boşbirgirişimdir.Tekçıkaryolulusçuluktur”.Yusufbiryılsonra,OsmanlıDevletiiçintutulacaksiyasalmesleğinneolduğunugöstermekiçinünlü“ÜçTarz-ıSiyâset”adlıyazıyıyayımlamıştır.

“ÜçTarz-ıSiyâset”tezkarakteritaşıyanbüyükbirmakaledir.Rusya’dayazılmış,Mısır’daAbdülhamitistibdadınakarşısavaşanTürkGazetesi’nin24-34üncüsayılarındayayımlanmıştır.Bundansonra,Mısır’daveİstanbul’daolmaküzereikikezbasılmıştır.İstanbulbaskısı1327(1912)tarihlidir,Yusuf’unmakalesindenbaşka,AliKemal’inbunabireleştiriyazısıyla,Yusuf’unarkadaşıFerit(Tek)‘inAliKemal’ecevapniteliğindebirmektubunukapsamaktadır.

“ÜçTarz-ıSiyâset”teYusuf’unüzerindedurmuşolduğuanakonularsırasıylaşöyledir:

1.BirOsmanlıulusumeydanagetirmek,2.İslâmcılığadayananbirdevletyapısıkurmak;3.IrkadayalıbirTürksiyasalulusçuluğumeydana

getirmek.Yusuf,buüçfikirakımına,Osmanlılık,İslâmcılıkve

Türkçülükadınıverdiğigibi,bazendeüçmeslek-isiyasîdedemektedir.Bunlardanherbirininnitelik,gelişmeveyararları

üzerindedurur,ayrıcahangisininizlenmekteolduğunuveyaizlenebileceğiniinceler.Yusuf,sözüedilenüçsiyasalmesleğibatıçıkışlısayar,herbirineegemenolananafikirlerşöyledir:

Osmanlılık:YenianlamdabirOsmanlımilletioluşturmaktır.Bununiçincins,dinvemezhepayrımıgözetilmeksizinOsmanlıhalkları,haklarveödevlerbakımındaneşitdurumagetirilecektir.BöyleceveortakbirvatankavramıetrafındaAmerikanulusugibi,birOsmanlıulusuoluşturulacaktır.Osmanlıulusunuyaşatmanıntekamacı,İmparatorluğuparçalanmaktankurtarmak,mevcutsınırlarınıkorumaktanibaretolacaktı.Yusuf’agöreOsmanlılıkfikirveeylemi,Fransa’nınliberalmilliyetanlayışınagöreII.Mahmutdevrindebaşlamıştır.Abdülmeciddevrindegeliştirilmiş,AliveFuadPaşalarzamanındaenyüksekdüzeyeulaşmıştı.Fransa’nın1870-71dePrusya’yayenilmesiüzerine,batıdaırkadayalımilliyetanlayışınıngelişmeyebaşlamasıüzerineönemindenkaybetmeyebaşlamıştı

Yusuf,OsmanlımilletinioluşturmanınOsmanlıDevletiiçinyararlıolacağıkanısındadır.Nevarkiböylebireylemdeçeşitlisakıncalarlaolanaksızgörmektedir.Sınırlarınkorunmasını,devletiçinyeterlibiramaçsaymamaktadır.İmparatorlukhalklarınınörgütlenipbirmillethalinegetirilmesinde,devletinkurucularıveyöneticisiolanTürklereriyipgidecek,egemenlikArapçoğunluğunageçecektir.Yusuf,Osmanlıtopluluklarınınbirbirleriylekaynaşmayıistemeyeceklerinideöngörmektedir.HattaböylebirdenemeyeRusya’nınsiyasalvemezhepselnedenlerle;birbölümAvrupakamuoyunundinselsebeplerledireneceğineinanmaktadır.BütünbukanıtlaradayanarakOsmanlılıkkonusundaYusuf’unvardığısonuçaynenşudur:“ZannımcaartıkOsmanlımilletimeydanagetirmekleuğraşmakboşbiryorgunluktur”.

İslâmcılık:DünyadakiMüslümanlardanbirİslâmbirliğimeydanagetirilmesifikriveeylemidir.Yusuf’agörebufikirdeOsmanlılıkgibi,Avrupaçıkışlıdır.Osmanlıİmparatorluğunda,Osmanlılıkfikrininzayıflamasıüzerine,Abdülazizdevrindebaşlamıştır.AvrupasiyâsetyazarlarıbunaPanislamizmdedemişlerdir.AbdülhamitPanislamizm’ifikirhalindeneylemdurumunagetirmiştir.Sarayda,toplumhayatında,eğitimdevedışsiyâsetteİslâmcılığayerverilmiştir.AyrıcaMüslüman

memleketlerindedegenişbirPanislamcıpropagandayagirişilmiştir.

Yusuf,İslâmcılığıazametlibirtasarıolarakgörür.Gerçekleştirilmesiyolundarastlanacakgüçlüklerişunoktalaretrafındatoplar:Tanzimat’ınOsmanlıtopluluklarıarasındayaymayıamaçtuttuğusiyasalvehukuksaleşitlikartıksözkonusuolmayacaktır.BuyöndenOsmanlıuyruklarıarasındadüşmanlıklarbilebaşlayacaktır.HattaTürklerarasındadinselvemezhepselgeçimsizliklerçoğalabilecektir.Müslümantebaayasahipbüyükdevletlerdebutasarınıngerçekleşmesineengelolmayaçalışacaklardır.

Buolumsuzetkenlerekarşıt,İslâmcılığıkolaylaştırıcıetkenlerideYusufşöyleişareteder:OsmanlımemleketlerindedinesasınadayanangüçlübirMüslümanbirliğikurulacaktır.Bu,dünyadakiMüslümanlarınhalifeetrafındatoplanmasıiçinsağlambirzeminhazırlayacaktı.Yusuf,Müslümanlıktadiniledevletinbirbütünolarakkabuledilmişolmasını,Kur’an’ınanakanunniteliğitaşımasını,Arapçanındindili,hattabirdereceyekadarilimdiliyerinitutmasını,Halife’ninMüslümanlarcaimamkabuledilmekteolmasını,İslâmcılığıkolaylaştırıcıetkenlerarasındagörmektedir.Yusuf,İslâmcılıksiyâsetiüzerinesıraladığıolumluetkenlerağırbasmaklaberaber,busiyâsetiçinönceliktanımıyor.Müslümanbirliğininmeydanagetirilmesininuzunzamanabağlıbirişolduğunuişaretetmekleyetiniyor.

Türkçülük:Türkçülük,Yusuf’untezininsonbölümüdür.Buna“Tevhid-iEtrak”,“Türklük”veya“Türkmilliyet-isiyasîyesi”dediğideoluyor.Bukonudakidüşünceleriözetleşöyledir:“TürkbirliğiilkinOsmanlıİmparatorluğundaTürklerin,TürkolmadıklarıhaldeazçokTürkleşmişolanlarınveulusalvicdandanyoksunolanlarınbilinçlendirilmesiveTürkleştirilmesiylebaşlayacaktır.Sonra,AsyakıtasıylaDoğuAvrupa’dayayılmışolanTürklerinbirleştirilmesinegeçilerekazametlibirsiyasalmilliyetmeydanagetirilecektir.

Türkbirliğifikriçokyenidir.Tarihteörneğiyoktur.NeOsmanlılardevrinde,nededahaönceizinerastlanmamaktadır.İstanbul’dasonyıllardaTürkmilliyetiyanlısıkurulanbirmerkezvarisedebununçalışmalarısiyasal

olmaktançokbilimseldir.OsmanlıDevletidışındaçeşitlimemleketlerdekiTürklerarasındadabusiyasalTürkçülükyayoktur,yadaRusyaTürkleriarasındaolduğugibibelirsizdir.TürkbirliğindeenbüyükrolüOsmanlıDevletioynayacaktır.Burol,Japonya’nınsarılarâlemindeoynamaktaolduğurolün,beyazlararasındabenzeriolacaktır.

Türkbirliğininsağlayacağıbuyararlaryanındakimizararlarıolmasıdadoğaldır.ÖzellikleOsmanlıhalkındanTürkolupdaMüslümanolmayanveTürkleştirilmesineolanakbulunmayantopluluklarOsmanlıİmparatorluğundanayrılmakisteyeceklerdir.HattayoğunTürkhalkınasahipolanRusya’nındaTürkbirliğineengelolmakisteyeceğiaşikârdır.BütünbuengellereveTürklerdençoğunungeçmişleriniunutmuşolmalarınarağmenTürklerinbüyükbirkısmınınMüslümanoluşuTürkmilliyetininteşekkülündeönemlibiretkenolacaktır”

Yusuf,“ÜçTarz-ıSiyâset”üzerindedüşüncelerinişöylebirsonucavardırmaktadır:“Osmanlımilletiyaratmak,kimiyararlarkapsamaktaisede,eylemdışıdır.MüslümanbirliğiveyaTürkbirliğineyönelensiyâset,OsmanlıDevletiiçinaynıçıkarlarıvesakıncalarıkapsamaktadır.Eylemyönündendeaynıkolaylıkvegüçlükvardır,denilebilir.BöylebirdurumdaİslâmlıkveTürklüksiyâsetlerindenhangisiyürütülmelidir?”Yusuf’untezi,busoruileveaydınlarıdüşünmeyedavetetmeklesonaermektedir.

ÜçTarz-ıSiyâset’inTepkileriYukarıdaözetiverilenÜçTarz-ıSiyâset’intepkileriaynıyıl

TürkGazetesindeyayımlandı.AliKemal,“Cevabımız”başlıklıyazısındaYusuf’undüşünceleriniağırbirdilileeleştirdi.Eleştirisindeonlarıakıldışı,hamhayal,edebiyatidmanıolarakvasıflandırdı.“BizimiçinTürk’übirİslâm’dan,İslâm’ıbirTürk’ten,Türkveİslâm’ıOsmanlılıktanayırmakolağandeğildir”dediktensonra,uzakveyakıntarihimizdebuüçmeslektenherhangibiriiçinçalışılmışolmadığındadirendi.MahmutII’denMithatPaşa’yakadar,TanzimatdevrindekimseninBulgar’ı,Rum’u,Sırb’ı,Ermeni’yi…Osmanlılıkfikrinegetirmeyidüşünmemişolduğunudabelirtti.AliKemal,NapoleonIII’ebağlanmakistenen,Osmanlımilletiyaratmakfikrinin,tarihselkanıtlaraoturtulmakistenmişolmasını,yücetarihbiliminesaygısızlıkolaraknoktalamaklabukonuyasonvermektedir.

İslâmbirliğikonusunda,AliKemal’ineleştirilerişuanafikirlerdegözeçarpmaktadır:

1.Garipbirtasan,hiçbirzamangerçekleşmişolmadığıgibigirişimebiledeğergörülmedi.Hambirhayaldenibarettir.

2.İslâmbirliğiiçin,İslâmtebaasınasahipFransa,İngiltere‘eRusyagibidevletleremeydanokumakgücündeolmalıyız.Hayatdışıbirtasarı..

3.Bukonudaciddifikirhazırlıklarıdayok.ZamanımızdaAsya’nın,Afrika’nın,Avrupa’nınMüslümanlarınıbirleştirmeksuretiylebirİslâmDevletimeydanagetirmekkurubirvehimdir.

Türkbirliğinieleştirideise,AliKemalaynıkanıtlarüzerindeaynımantıkileyürümektedir.TarihvecoğrafyadanhareketedenvedağınıkolanTürkleribirleştirmenindünyayıaltüstetmekdemekolacağınıönesürmektedir.Kırım’ıkoruyamayanTürklerhangigüçleAsyaTürklerinibirleştirecektir.KaldıkimemleketimizdebirTürkçülükakımıbilebulunmamaktadır.

AliKemal,kurtuluşyoluolarakşunuönermektedir:“Birtoplumungücü,otoplumumeydanagetirenbireylerinkişiolaraksalâhınabağlıdır.NevakitTürklermemleketiçindeve

dışındakişiolarakyükselirlerse,para,düşüncevebilimyönündengüçkazanırlarveservetsahibiolurlarsa,buTürkDevletideofeyzlerinürününügörür”.

TürkGazetesindeAliKemal’inyazısını“BirMektup”başlığıileFerit(Tek)inyazısıizlemiştir.Kapsamaktaolduğufikirleritibariylebuyazıikibölümdür.BirincibölümAliKemal’ineleştirilerinecevaptır.İkincibölümiseYusuf’unkimidüşüncelerinekarşıdirekbirtenkittir.

Ferit,AliKemal’in,özellikle,İslâmcılıkveOsmanlılıkdüşüncelerinekarşıcephealmaktadır.İslâmcılığıntarihselbirgelenektenyoksunolduğunukabuletmiyor.YavuzSultanSelim’inArapmemleketlerinialmasını,Mısır’ıaçmasını,halifeunvanınıalmışolmasının,Osmanlıtarihçilerincedekabuledildiğigibibirİslâmsiyâsetiizlemişolduğunugösterdiğikanısındadır.Hicaz’ınkorunmasınıAnadolu’nunkorunmasındanüstüntutanAbdülhamid’insiyâsetinideİslâmcılıkdoğrultusundagörmektedir.

OsmanlımilletimeydanagetirilmesikonusundadaFerit,AliKemal’inkanıtlarınıçürütmektedir.Ferit’egöreTanzimat’ıntekamacıbirOsmanlımilletiyaratmakidi.Batıdanalınanyenihukuksistemiile,bunadayanılarakgirişilenyeniyönetimbiçimininanlamınedir?CemaattopluluklarındanbirOsmanlıtabiiyetininyaratılması,Hristiyanlaradevletmemurluklarınınaçılması,eğitimprogramlarınaTürkçeninkonulması,MithatPaşaAnayasasındaTürkçeninresmidilolarakkabuledilmesi,Osmanlıtopluluklarınıbirmilletolarakoluşturmayolundakanıtlardeğilmidir?Eskidendinadınayapılmışolantemsilsiyâsetinin,bukez,OsmanlılıkadınayapıldığınıFeritkabuletmektedir.

Yusuf’unfikirleriüzerine,Ferid’ineleştirisişunoktalaretrafındatoplanmaktadır:

1.Osmanlımilletiyaratmanınolanaksızolduğunainanmıyor.

2.İslâmbirliğiileTürkbirliğiningüçlükvekolaylıkbakımındaneşitsayılmasınıuygungörmemektedir.

3.Ferid,İslâmbirliğigerçekleştirilmesininebugünnedeyarıniçinkabilgörmüyor.Türkbirliğipolitikasıizlemeninhat

içindeğil,ancakgelecekiçindüşünülebileceğikanısındadır.Ferit,Osmanlımilliyetisiyâsetiizlenmesikonusundaise,busiyâsetingeleceğininparlakveümitvericiolmadığınısöylediktensonraşupratiksonucavarmaktadır.FakatOsmanlıDevletininiçindebulunduğukoşullariçindeizlenmesienkolayveenyararlıolanOsmanlısiyâsetiniizlemektir.

ÜçTarz-ıSiyâsetÜzerineDüşüncelerYusuf’un32sayfalıkbirmakaleyesıkıştırmışolduğufikirler

çeşitliyönlerdenönemlidir.BilindiğigibiOsmanlıDevletindehukukdevletvesiyâsetfelsefesişeriatkalıplarıiçindedondurulmuştur.Bunedenlesiyasalbilimler,diğerbilimlereparalelbirgelişmegöstermektenuzakkalmıştı.Tanzimat’tanönceyapılanreformhareketlerindegirişim,padişahlarveyaonlarındesteğinikazanmışolansadrazamlarcayapıldığıiçin,Devletinbünyesiniveyagenelsiyâsetinieleştirme,tabiatıylasözkonuolamazdı.Hattabatıetkisiyle,Tanzimatdevrindeyapılanvekimiaydınlarınyapılmasınıönerdiklerireformhareketlerinde,şeriatadaimauygunbiryerverildiğiiçinsiyasaldüşünceözgürlüksınırlarıiçindetamolarakhareketedememiştir.

Yusuf’un“ÜçTarz-ıSiyâset”i,bukoşullargözönündetutuluncalaikdüşüncenintamvemükemmelbiryapıtıolarakgörünür.Hiçbirsorununortayakonulmamasındaveeleştirilmesinde“şeriattan”faydalanılmayagidilmemişolmasınedeniylesiyasaldüşüncenindinseldüşüncedenayrılmasıkonusundabirbaşlangıçbilekabuledilebilir.

Sözkonusuyapıtınötekigenelözelliği,yöntemvesistembiçimindegözeçarpmaktadır:Buyapıttanönce,Osmanlısaltanatınınsondevredekisiyâsetbiçimlerinisıralayan,belirtenveherbirbiçimebellibiradvererekesashatlarınısivriltenbireseryazılmışdeğildir.Bundanbaşka,yüzyılayakın,dil,edebiyat,filolojivehattasiyâsetalanındaTürkçülükfikrivefikirakımı,varolduğuhalde,Türkmilliyetçiliğininsiyâsettekideğerveöneminedair“ÜçTarz-ıSiyâset”tenöncebudereceaçıklıklavekesinolaraksözedenbaşkabireserdeyazılmışgörünmüyor.

“ÜçTarz-ıSiyâset”inTürksiyasaldüşüncesineçizmişolduğudoğrultuileyapmışolduğutepkiüzerindededurulmalıdır.Yapıt,İkinciMeşrutiyetinduyurulmasındandörtyılönceyayımlandığıhaldeİmparatorluğunsonunakadartazeliğinikorumuştur.Memleketiçinde,memleketdışıTürkdünyasındavebatınınkimisiyâsetvetarihyazarlarıüzerinde,düşündürücübirtesiryapmıştır.Bugeneldeğerlendirmeyanında,üçsiyasalmeslektenherbiriüzerineşudüşünceler

deönesürülebilir.Yusuf“Osmanlımilleti”oluşturulmasınınyararlı

olabileceğinikabuletmekleberaber,olanaksızgörmektedir.BugörüşledeOsmanlıaydınlarınınçoğununOsmanlıİmparatorluğununkalkınmasıiçintekçıkaryololarakönerdikleribudeneyekarşıtçıkmaktadır.Bununnedenlerişusuretleaçıklanabilir:

Yusuf,XVIII.yüzyılsonlarındayoğunlaşmayabaşlayan,batıfikirakımlarınıyakındanizlemiştir.Bunlararasında,özelliklemilliyetfikriyenibirnitelikkazanmağabaşlamıştı.IrkadayalımilliyetfikriAlmanya’dagelişmekteidi.LiberalFransızmilliyetanlayışıise,Fransa’dabiletartışılmağabaşlamıştı.Osmanlıhalklarından,ırksalbirzeminüzerinde“Osmanlımilleti”oluşturulmasıakılvemantıkdışıidi.Böylebiroluşturma,Fransızmilliyetanlayışıiledeçelişmekteidi.Buanlayışmilletibirruh,moralbirilkekabuletmekteidi.Dahaaçıkbirdeyimle,düşüncede,tasarıda,çıkardageçmişeaithatıralarda,geleceküzerinedüşüncevehayallerdeortakolanbirtoplumumilletsaymaktaidi.Osmanlıhalklarındaiseböyleruhsalbirortaklığınkurulmasıiçingerekliortamyoktu.Tersine,geçmişteunutulmasıpekdekolayolmayan,çatışmalar,dinselvesosyalayrımlarolmuştu.

BusakıncalarınvarlığınıkavramışolanveOsmanlımilletioluşturulmasıyanlısıbulunanaydınlarAmerikaBirleşikDevletiniörnekolarakalıyorlardı.Nevarki,Amerikalılarıbirbirinebağlayanyalnızortakbiryurtveortakçıkarlardeğildi.Bununyanında,yeniolmaklaberaber,ortakbirtarihlerivehükûmetsistemleridevardı.Yakınçağınilkbüyükcumhuriyetinikurmuşlardı.Bununarifesinde,İngiltere’yekarşıbirortakbağımsızlıksavaşınıbaşarıilesürdürmüşlerdi.Bütünbunlardanbaşka,keskinhatlarıylabelirtilmiş,laikbirdevletyönetiminieylemdurumunakoymuşbulunuyorlardı.OsmanlıDevletindeise,Amerika’yıAmerikayapanbuelemanlarıhazırlamakiçinneolanakvardı,nedezamanböyleolanaklarınyaratılmasıiçinelverişliidi.

BütünbuörneklerigözönündetutanYusuf,Osmanlımilletioluşturmanınengelleriniüçfikiretrafındatopluyordu:Osmanlıhalklarınıntarihi,fizikselbirtarihti.Ruhsaldeğildi.

Aynıhalklarıhaldevegelecektebağlayacakortakbirülküdeyoktuveolamazdı.FakatbunlardanbaşkaneTürkler,neMüslümanlar,nedeTürkveMüslümanolmayanhalklar,birOsmanlımilletiiçindeeriyipyokolmayıistemiyorlardı.Berabervebirlikteyaşamakisteğiolmayınca,OsmanlımilliyetioluşturmakveyaOsmanlılıksiyâsetiizlemekdeboşbirhayalidi.

Yusuf’un,ilkkezvecesaretle,savunduğubufikirler,devrindehiçdeitibargörmedi.“ÜçTarz-ıSiyâset”inyayınlandığıyıldaonacevapverenAliKemal:..FransaBüyükDevrimdenbuyanauyanmaya,geçmiştengeleceğedoğru,gözaçmaya,varlıklarınıcanvegönüldenanlamaya,özgürlükistemeyebaşlayanbuçeşitlimilliyetlerinöylebirOsmanlıbirliğiiçindeöğütüperitmeyekalkışmakbayağıbirdeyimleyangınakörüklegitmektir”demektedir.BudeyişileOsmanlımilliyetifikrine,açıkçacephealmaktaisede,İslâmbirliğiileTürkbirliğifikirlerinedeaynıölçüdekarşıttır.OsmanlıtoplumununolduğugibikalmasınıvebutoplumdaTürklerinkişiolaraknurlanmasıileİmparatorluğunsürüpgideceğikanısındadır.

AynıyıldaveaynıgazetedebireleştiriyazısıyayımlayanFerit(Tek)deYusuf’unOsmanlımilletioluşturulamayacağıdüşüncesinekarşıttır.Ferit,eleştirilerinegünlüksiyâsetaçısındanbaşlıyor:“SİYÂSETeylemdir,hayattır,bundakesinyetkinlikaranmaz”dediktensonra,Osmanlımilletifikrinisavunuyor.Tanzimat’tanbuyanaOsmanlılıksiyâsetiizlenmişolduğundan,busiyâsetteçeşitlihalklarıtemsilederekbirOsmanlımilletimeydanagetirmekgerçeğinindebulunduğunaişaretederekbuyoldaçalışmağadevametmekteyarargörüyor.

İkinciMeşrutiyetinduyurulmasındansonra,iktidarıelealanİttihadveTerakkiPartisideOsmanlılıktanyanaçıkmışveOsmanlıSiyâsetiizlenmiştir.Bukonudakitutumununpolitikzorunluklarlaolupolmamasıtartışılabilir.HattakimiyıllardaOsmanlılıkçizgisinindışınaçıkmışolduğudabirgerçektir.Fakatönemliolan,Yusuf’un,İkinciMeşrutiyetdevrindebile,ilkkezortayaatmışolduğuOsmanlımilletimeydanagetirilemeyeceğidüşüncesindenşaşmamışolmasıdır.NitekimBirinciCihanSavaşısonunda,Osmanlıimparatorluğunun

dağılmasıylaYusuf’unbudüşüncedehaklılığısaptanmıştır.“Osmanlımilletioluşturma”konusundakidüşüncelerini

belirttiktensonra,Yusuf“İslâmbirliği”ve“Türkbirliği”siyasalmeslekleriniincelemeyebaşlıyor.Fakatbukonulardakesinsonucavaramıyor,hattabumesleklerdenbirineöncelikbilevermektençekiniyor.Eylemyönünden,birsporyarışmasındaolduğugibi,ikisinideeşitgörmektedir.Bununnedenikonuüzerindekiincelemelerisırasındagörülecektir.

Yusuf,İslâmbirliğinegelmedenönce,Müslümandinininniteliği,tarihselvesiyasalözelliğiüzerindeduruyor.Müslümanlıkiçin“Siyâsetvecemiyetişlerinepekçokönemverendinlerdenbiridir”demekleonunbirdevletbiçimiolduğunudakabuletmişoluyor.Bunungibi,temelilkelerindenbirdiğerinide“dinvemillet”birdirilkesindegörmekistiyor.KısacasıMüslümanlık,hemdinhemdemillettir.Nevarki,Yusuf’unçizdiğitarihseltabloda,Müslümanlığıngüçlübirtemsilyeteneğibulunmasınarağmenböylebirmilletyaratmayaulaşmamışolduğuanlamıçıkmaktadır.Üstelikdeyakınçağda,Müslümanmemleketlerindençoğununyabancıegemenliğinegirdiğiveonlardamilliyetfikriningelişmeyebaşladığıgerçeğideifadeedilmiştir.

Yusuf,Müslümandünyasınınbuparçalanmışdönemindeİslâmlıkfikrininbatıçıkışlıolduğunu,Abdülazizdevrindebaşladığını,budevrinsonlarınadoğru“Pan-İslâmizm”adınıaldığınıAbdülhamidIIzamanındaBirinciMeşrutiyetdönemininbaşarısızlığauğramasıüzerine,genişbireylemalanıbulduğunuhatırlatmaktadır.

Yusuf,Müslümanbirliğinisakıncaveyararbakımındanincelerken,başlıcasakıncaolarakHristiyanhalkçoğunluğuilemeskûntopraklarınOsmanlıİmparatorluğundanayrılabileceğikonusundadurmaktadır.Amabunakarşıönemliçıkarlarsağlanacaktır.BuçıkarlarınbaşındaYusuf’un“yüksekemel”adınıverdiğidinselvesiyasalmilliyetülküsügelmektedir.İslâmcılık,OsmanlıTürkleritarafındanilkinOsmanlımemleketlerindegeliştirileceksonradaAsyaveAfrika’dakiMüslümanmemleketlerindeeylemlendirilecektir.Yusuf,Arapçanın,dindili,Kur’an’ınanakanunoluşunu,bundan

başkabirMüslümanınTürkveİranlıyımdemedenönce“elhamdülillahMüslümanım…”demesiniMüslümanbirliğinikolaylaştıracaketkenlerarasındagörüyor.

Yusuf’un,birİslâmbirliğigerçekleşebileceğikonusundatopladığıkanıtlaryanında,böylebirbirliğekarşıçıkacakdışetkenlerüzerinededikkatiçekmiştir.BuetkenlerMüslümantebaasınasahip,Fransa,İngiltere,Rusyavedahabaşkadevletlertarafındanyaratılacaktır.HattahenüzhaçlızihniyetindenkendisinitamamenkurtaramamışolanAvrupakamuoyuda,dinadınayapılmasınakalkışılacakböylebirbirliğihoşgörmeyecektir.Yusuf,Müslümanlartarafındanda,birtakımolumsuzetkenlerin,sözügeçenbirliğekarşıgeleceğinihesabakatmaktaidi.BunlarınenönemlisiTürklerin,imparatorluğunçoğunluğunuteşkiledecekolanMüslümanAraplarıniçindeerimetehlikesiidi.Bununtersi,yaniMüslümanArapların,Türkleriçindeerimesidüşünülemezdi.ÇünkütarihboyuncadinetkisiileazçokAraplaşanTürklerolmuştu.Kaldıki,XVIII.yüzyılınikinciyarısındanbuyana,Araplardabirmilliyethareketidebaşgöstermişti.Vehhabiayaklanması,halifeliğinTürklerdeolmasınakarşıtveAraplarageçmesindenyanaidi.NapolyonBonapartMısır’ıistilaettiğivakit“MısırMısırlınındır”ilkesiilebueyalettekiTürkyönetiminebiraralıksonvermişveçağdaşmilliyetçilikilkesinibaşlatmıştı.MehmedAliPaşa,XIX.yüzyılınilkyarısında,birTürkpaşasıolmaklaberaber,MısırordularınınbaşındaveOsmanlıpadişahvehalifesinekarşısavaşmıştı.Mahmutil.tahtvetacınıbuMüslümanlarakarşı,dindüşmanıtanınanRusya’nınyardımıilekoruyabilmişti.Bütünbuolaylardabir“Müslümanbirliği”kurmadevrininçoktangeçmişolduğunainandırıcıkanıtlaridi.Yusuf’unİslâmbirliğiüzerine,sadeceolumluveolumsuzkanıtlamalarısıralamaklayetinerekbusiyasalmeslekiçinaçıkçabirkanaatönesürmemişolmasıgerçektenşaşırtıcıdır.AliKemal,yukarıdakiyazısındadirektolarakbukonuyuelealmamıştı..Türkveİslâm’ıOsmanlılıktanayırmanın,akıldışıolduğunaişaretetmekleyetinmişti.Ferit(Tek)cgelince,İslâmcılıksiyâsetinin,birMüslümanbirliğikurmakiçindeğilfakatOsmanlılığıngüçlenmesiiçinbiryansiyâsetolarakizlenmesikonusundadurmuştur.

OsmanlılıktanveİslâmlıktansonraTürklükveyaTürkçülük

gelmektedir.Yusuf’unmakalesindebusorun“Tevhid-iEtrak”.Türkleribirleştirmekveya“Azimbirmillet-isiyasîye”kurmakdiyedegeçmektedir.Yusuf’ubukonuüzerinedurmayazorlayanüçnedengörülmektedir.Birincineden,büyükmilliyetlerarasındaTürklerinvarlıklarınıkorumuşolmalarıdır.İkincineden,bubüyükmilliyetlerXIX.yüzyılınürünüdürvemillibirliklerevücudvermiştir(AlmanMilliBirliğiveİtalyanMilliBirliğigibi),üçüncünedenOsmanlılıkveyaMüslümanlığıngüçlübirsiyasalbirlikdurumunageliştirilmeyeceğininanlaşılmışolmasıdır.Yusuf’unbusongörüşüçağdaşTürksiyasaldüşüncesidoğrultusunudaçizdiğiiçinönemlidir;aynenşöyleifadeedilmiştir:

“Zamanımıztarihindegörülengenelakımırklardadır.Dinin,dinolmaknedeniylegittikçesiyasalönemlerini,kuvvetleriniyitiriyorlar,toplumsalolmaktançokkişileşiyorlar,cemiyetlerdevicdanözgürlüğü,dinbirliğiyerinialıyor.DinlercemiyetlerinişlerinidüzenleyiciolmaktanvazgeçerekkalplerinkılavuzluğunuÜzerlerinealıyorlar.AncakTanrıilekularasındabirvicdanbağıdurumunageliyorlar.

Yusuf,Türkbirliğiniadetabirdeterminizmkuralınabağladıktansonra,gerçekleştirilmesisorununuçözümlemeyegeçiyor.GirişimOsmanlıTürkleritarafındanyapılmalıdır.Neden?ÇünküOsmanlıdevletindekiTürkler,Türktoplumlarınınengüçlü,enileriveenuygarıdırlar.Yusuf,Türklerarasında,ulusalbirlikiçingerekliortamınhenüzhazırlanmışolmadığınıkabuletmektedir.Türkçülükfikirlerinipekyenigörmektedir.Kaldıkionlarda,dahaçokdilveedebiyatkonularındadırvesiliktir.MüslümanlıktakigüçlüörgütlervecoşkunheyecanTürklerarasındagörülmemektedir.Türklerinbüyükçoğunluğugeçmişleriniunutmuşlardır.Bunedenlerledirki,herşeydenöncebirulusalbilinçuyandırmakveyaratmakgerekecektir.

YusufTürkbirliğinegötürecek,Türklükbilinciningeliştirilmesiniikialandavedörtaşamaileolağanbulmaktadır.İlkalanOsmanlıDevletidir.BuradakiTürklerarasındaırksalbağlar,dinduygularıgibikuvvetlendirilecektir.SonraTürkolmamaklaberaber,birdereceyekadarTürkleşmişolanOsmanlıtopluluklarınTürkleştirilmesinegeçilecektir.EnsonundaTürklüktenetkilenmemiş,ulusalbilinçtenyoksun,

topluluklarTürkleştirilecektir.OsmanlıalanındakiTürkleşmeyi,ikincialandakibilinçlendirmeizleyecektir.Fakatbuhemsiyasalhemdekültürelyöndenolacaktır.YaniAsya’nınbüyükbirbölümündeveAvrupa’nındoğusundayayılmışolanTürkler,birleştirilecekvebilinçlendirilecektir.

Yusuf,büyükbirTürkbirliğimeydanagetirilmesiyolunda,butasarınınkimisakıncalarıbulunduğunuveengellerlekarşılanacağınıdahesabakatmaktadır.OsmanlıhalkındanTürkveMüslümanolmayanhalkileTürkolmadığıhaldeMüslümanolanlarınİmparatorluktanayırabileceklerinidüşünmektedir;önemlisayıdaTürktebaasınasahipolanRusya’nındaböylebirteoriyekarşıgeleceğininormalgörmektedir.Türklükfikriyukarıdadaişaretedildiğigibiyeniolduğuiçinbununişlenmesiyaygınlaştırılmasıvebilinçhalinegetirilmesiuzunzamanisteyecektir.BuengellererağmenYusuf,dünyaharitasındayeralacakTürklüğünvebundaOsmanlıdevletininoynayacağırolünöneminişusuretlebelirtmektedir:

“Sonolaylarınaklagetirdiğiuzuncabirgelecektemeydanagelecekbeyazlarvesarılardünyalarıarasında,birTürklükdünyasıyeralacakvebuortadünyadaOsmanlıDevleti,şimdiJaponlarınsarılardünyasındayerinegetirmekistediğigörevi,üzerinealacaktır”Yusuf,yukarıdadaişaretedildiğigibi,Müslümanbirliğimeydanagetirilmesikonusundaaçıkçabirengelgöstermemişti.Aynıyansızlığı“Türkbirliği”kurulmasıkonusundadakoruduğugörülmektedir.Nevarki,“ÜçTarz-ıSiyâset”ingenelanlamındanolsun,özellikle“TürkBirliği”bölümüileilgilidüşüncelerindenolsun,bubirliğeeğilimliolduğuanlaşılmaktadır.Bueğiliminikanıtlayanbaşkabirfaktörde,Yusuf’un“ÜçTarz-ıSiyâset”inyayımlanmasındanözellikleİkinciMeşrutiyetinduyurulmasındansonrakiçalışmalarıdır.BuçalışmalardanhiçbirineOsmanlılık,nedeİslâmcılıkileilgilideğildir.AmatümüTürklükveTürkçülüküzerinedir.TürkYurduDergisi’ndekiyazılar,Türkocağı‘ndakiçalışmaları,sonyayımlarındanbiriolanTürkYılıkitabıbununcanlıtanıklarıdır.“ÜçTarz-ıSiyâset”inyayımlanmasındanyabancımemleketlersiyâsetyazarlarınınYusuf’uTürkçülükhareketininönderiveyayıcısıgöstermeleride,bukonularyanındayeralabilir.

ÜÇTARZ-ISİYÂSETOsmanlıülkelerinde,garptenfeyzalarak,kuvvet

kazanmakveterakkiarzularıuyanalı,bellibaşlıüçsiyasîyoltasavvurvetakip(ebaucher)edildisanıyorum:Birincisi,OsmanlıHükümetinetabimuhtelifmilletleritemsilederekvebirleştirerekbirOsmanlımilletivücudagetirmek.İkincisi,hilafethakkınınOsmanlıDevletihükümdarlarındaolmasındanfaydalanarak,bütünİslâmlarısözkonusuhükümetinidaresindesiyâsetenbirleştirmek(Frenklerin“Panislamisme”dedikleri).Üçüncüsü,ırkadayanansiyasîbirTürkmilletiteşkiletmek.

Buyollardanilkikisinin,birzamanlarınOsmanlıDevletiumumisiyâsetinemühimtesirioldu.Sonrakiise,ancakbazımuharrirlerinyazılarındagörüldü.

Osmanlımilletivücudagetirmekarzusu,pekyüksekbirhayaligayeye,pekyüksekbirümidedoğruyücelmiyordu,Asılmaksat,OsmanlımemleketindekiMüslimvegayri-Müslimahaliyeaynisiyasîhaklarıtanımakvevazifeleriyüklemek;böylecearalarındatammüsavathusulegetirmek;fikirlercevedincetamserbestivermek;bumüsavatveserbestidenfaydalanarak,sözkonusuahaliyiaralarındakidinvesoyihtilaflarınarağmenyekdiğerinekarıştırarakvetemsilederek,AmerikaBirleşikHükümetlerindekiAmerikanmilletigibimüşterekvatanlabirleşmişyenibirmilliyet,Osmanlımilletimeydanaçıkarmakvebütünbuzorameliyatınneticesiolarakda,“Devlet-iÂliyye-iOsmaniye”yiaslişekliyleyanieskihudutlarıylamuhafazaeylemekti.EkseriyetiİslâmvemühimbirkısmıTürkolanbirdevletinbekasındavekuvvetininçoğalmasında,bilcümleMüslümanlarveTürkleriçinfaydaolmaklaberaber,busiyasîyolonlaradoğrudandoğruyataalluketmiyordu.Bucihetle,OsmanlıhududuharicindekiMüslümanlarveTürklerbununlaokadarmeşgulolamazlardı.Meselemahallivedâhilibirmeseleydi.

Osmanlımilletiyaratmaksiyâseti,ciddiolarakİkinciMahmutzamanındadoğdu[1].Bupadişahın:“Bentebaamdakidinfarkınıancakcami,havravekiliselerinegirdiklerizamangörmekisterim.”dediğimeşhurdur.Miladion

dokuzuncuasırbaşlangıçveortalarındabusiyâsetinOsmanlıülkelerindeitibarkazanması,kabilitatbikzanolunmasıtabiiidi.OzamanlarAvrupa’damilliyetdüşünceleri,FransızBüyükİhtilaliyle,soyveırktançokvicdaniisteğedayananFransızkaidesinimilliyetesasıkabulediyordu.SultanMahmutveonutakipedenler,iyiceanlayamadıklarıbukaideyealdanarak,devletinırkvedinifarklıtebaasınıserbestlikvemüsavatileemniyetvekarşılıklıdostlukilemezeveterkipediptekbirmillethalinesokmanınimkânınainanıyorlardı.

Avrupa’damilliyetlerteşekkülütarihindegörülenbazımisallerdeitimatlarınıarttırdı.Filhakika,FransızmilliyetiCermen,Selt,LatinGrekvedahabazısoylarınbirleşmesindenhusulegelmemişmidir?AlmanmilliyetindebirçokSlavunsuruyutulmamışmıdır?İsviçre,ırkvedinfarklarınarağmenbirmilletdeğilmidir?Adıgeçenyüksekkişilerin,busıralardabirsiyasîbirlikvücudagetirmeyeçalışanAlmanveİtalyanlarınhareketlerinide,yanlışbirnazarla,doktrinlerinindoğruluğunuispatahizmetedenvakalardanaddetmişolmalarıdahi,gayrimuhtemeldeğildir.

Osmanlımilletifikri,enziyadeAliveFuatPaşalarzamanındageçerliidi.Fransızkaidesinin;plebisitilemilletlerteşkiletmeninresulüÜçüncüNapolyon,bugarplılaşmışpaşalarakuvvetlidestekoluyordu.SultanAbdülazizdevrindekiFransızvâriıslahatvebuıslahatıntimsaliMekteb-iSultani,hepbusistemin“Alamod”olduğuzamanlarınmeyvalarıdır.

Vaktakimilliyetkaidesi,Almanlartarafındanhakikivakalaradahayakınbirsurette,milliyetlerinesasıırkolmaküzeretefsirolunduvebutefsiringalebesidemek,evvela1870-71seferiyleNapolyonveFransaİmparatorluğutekerlendi,işteozamandanitibarenOsmanlımilletidenilensiyasîgörüş,biricikdayanağınıkaybetmişoldu.

VakıaMithatPaşa,isimleriyukardageçenikiünlüvezirinbirdereceyekadartakipçisiidiysede,Mithat’ınsiyasîprogramıonlarınkinenispetledahakarışıkvepekgelipgeçiciolduğundanveMithat’ıizleyenşimdikiGençOsmanlılar’ınprogramlarıisehaylimüphembulunduğundanOsmanlımilletiteşkilihayalininFransaİmparatorluğuileberaberveonungibi

tekrardirilmeküzere,öldüğünehükümolunsa,hataedilmemişolursanırım.

Osmanlımilliyetisiyâsetininbaşarısızlığıüzerineİslâmiyetpolitikasımeydanaldı[2].AvrupalılarınPanislamizmdedikleribufikirsonzamanlardaGençOsmanlılık’tanyaniOsmanlımilletiteşkilisiyâsetinekısmeniştirakedenfırkadandoğdu.Evvellerienziyade“Vatan”ve“Osmanlılık”yanivatandameskûnbilcümlehalktanmürekkepbirOsmanlılıknidalarıylaişebaşlayanGençOsmanlışairlerininvesiyâsetçilerininbirçoğununduruşnoktası“İslâmiyet”oldu.Avrupaiçindebulunmak,garpfikirleriniyakındangörmek,onlarınbudeğişimineenkuvvetlisebepleridi.Adıgeçenlerşarktabulunduklarızaman,başlarımonsekizinciasırsiyasîveiçtimaifelsefesiylepekçokdoldurmuşlar(içlerindenbirisiRousseaumütercimiidi)vefakatsoyvedinlerinehemmiyetderecesinitamamenidrakeylememişlerveözellikleyenibirmilliyetteşkiliiçinzamanınpekgeciktiğini,OsmanlıDevletininhâkimiyetialtındabulunanmuhtelifunsurların,menfaatlerideğilsebile,arzularınınböylebirittihatveimtizaçtaolmadığınıvebinaenaleyhFransızmilliyetkaidesininşarktatatbikiimkânsızlığını,tamamenanlayamamışlardı.Ecnebidiyardaiken,ekserisimemleketleriniuzaktandahakavrayışlıbirnazarlagörmeye,dinveırkınşarkiçingittikçeartansiyasîehemmiyetinivebucihetleOsmanlımilletiihdasıarzusununbeyhudeliğinianlamayamuvaffakoldular.

Artık,varkuvvetipazıyaveripİslâmunsurlarını-evvelaOsmanlıülkelerindekileri,sonrabütünküre-iarzdakileri-soyfarklarınabakmaksızındindekiortaklıktanistifadeiletamamenbirleştirmeye,herMüsliminenküçükyaşındaezberlediği“dinvemilletbirdir”kaidesineuyarakbütünMüslümanları,sonzamanlarınmilletkelimesineverdiğimanailebirtekmillethalinekoymayaçalışmaklüzumunakanioldular.Bu,bircihettenOsmanlıülkelerisakinleriarasındaayrışmalarıvefarklılaşmalarıdavetedecekti,MüslimOsmanlıtebaasıilegayri-Müslimlerartıkayrılacaktı.Lakindiğercihetten,büyükbirimtizaçveittihadasebepolacaktı.BütünMüslümanlarbirleşecekti.Buyol,geçenyolanazaran,dahageniş,yenibirdeyimilealemşümul(mondiale)idi.İlkinsırfnazariolupyalnızmatbuatsahifelerindegörülmekteolanbu

fikir,gitgidetatbikolunmakistenildi.Abdülaziz’insondevirlerinde,“Panislamizm”sözüdiplomatikkonuşmalardaişitiliroldu,bazıAsyaİslâmhükümdarlarıylamünasebetistihsalineuğraşıldı.MithatPaşa’nındüşmesinden,yaniOsmanlımilletiihdasıfikrininhükümetçebüsbütünterkolunmasındansonra,SultanİkinciAbdülhamiddebusiyâsetitatbikeçalıştı.BupadişahGençOsmanlılarınamansızcakarşısındaolmaklaberaber,birdereceyekadaronlarınsiyâsetlerinintalebesidir.Hukukmüsavatıvetamserbestlikteminolunsabilegayri-MüslimtebaanınOsmanlısiyâsettopluluğundabulunmayacağınıanladıktansonra,GençOsmanlılaradıgeçentebaayaveonlarınkoruyucusuolanHristiyanAvrupa’yadüşmanlıkgöstermeyebaşlamışlardı.PadişahıngünümüzdekisiyâsetişudeğişmedensonrakiGençOsmanlılarınfikirleriylepekbüyükbirbenzerlikgösterir.

Günümüzdekihükümdar,sultan,padişahlakaplarıyerinehalifedinisıfatınıkoymayaçalıştı;genelsiyâsetindedin,İslâmdinimühimbirmevkituttu.Nizamimekteplerintedrisatındadinimaddelereayrılanzamanarttırıldı.Tedrisatınesasıdinileştirilmekistendi.Dindarlık,müttekilik-velevzahiriveriyakâraneolsun-hilafetpenahininteveccühünücelbetmeyeenkavivesilelerhalinegeçti.Yıldızsaray-ıhümayunu;hocalar,imamlar,seyyitler,şeyhler,şerifleriledoldu.Bazımülkimemurluklarasarıklılartayinediliroldu.Dindesağlamlıkbelkidehilafetmakamına,hilafetmakamındanziyadeomakamıişgaledenzataşiddetlimerbutiyetvekulluk,gayri-Müslimkavimlerekarşınefrettelkinetmeküzerehalkarasınavaizlergönderildi.Hertaraftatekkeler,zaviyeler,camileryapımvetamirineçalışıldı.Hacılarehemmiyetkazandı.Hacmevsimindehilafetevineuğrayanhacılar,MüslümanlarınönderininlütuflarınaveinayetinemazharedilerekgerekkendilerininvegereksememleketlerindekidiğerMüslümanlarınhilafetmakamınacelpvekalplerininraptınaçalışıldı.YakınzamanlardaMüslümanahalisikalabalıkolanAfrikaiçlerineveÇindiyarınaelçilergönderildi.BusiyâsetinensağlamicravasıtasıolmaküzereHamidiyeHicazDemiryolununinşasınabaşlanıldı.LakinişbusiyasîdoktrinileOsmanlıDevleti,Tanzimatdevrindeterketmekisteğinidinidevlet(Etattheocratique)şeklinitekraralıyordu.Artıkvicdanvefikirserbestliğini,siyasîserbestliği,kezamüsavatı,dinve

ırkmüsaviliğini,siyasîmüsaviliği,medenimüsaviliğiterketmeyemecburkalıyordu.BinaenaleyhAvrupavarimeşrutihükümetevedaetmek,devletintebaasıarasındacinsvedinihtilafından,içtimaivaziyetihtilafındançıkarakötedenberimevcutolansevişmezlikvezıddiyetinartmasınavebununneticesiolmaküzeredeayaklanmaveisyanlarınçoğalmasına,Avrupa’daTürklüğedüşmanlığınşiddetlenmesinekatlanmakiktizaediyordu[3].Filhakikaöyledeoldu.

IrküzerinemüstenitbirTürksiyasîmilliyetihusulegetirmekfikripekyenidir.GerekşimdiyekadarOsmanlıdevletinde,gereksegelipgeçendiğerTürkdevletlerininhiçbirisindebufikrinmevcutolduğunuzannetmiyorum.CengizveMoğollarıntarafınıtutanmüverrihLeonKahon,obüyükTürkhanınınbütünTürkleribirleştirmekgibiyücebirmaksatlaAsya’yıbaştanbaşafethettiğiniyazıyorsada,buiddiasınıntarihçetamamentevsikedildiğihakkındabirşeydiyemem.

TanzimatveGençOsmanlılıkhareketlerindede,Türkleribirleştirmekfikrininvarlığınadairhiçbirbelirtiyerastgelmedim.Bilmem,merhumVefikPaşa,lehçesiylesafTürkçeyazmakarzusuylabuyüksekhayalarkasındabirazolsundolaşmışmıdır?Şumuhakkakki,sonzamanlardaİstanbul’daTürkmilliyetiarzuedenbirmahfel,siyasîolmaktanziyadeilmibirmahfelteşekkületti.

Bumahfelinteşekkülünde,OsmanlılarlaAlmanlarınmünasebetininartmasının,AlmanlisanınıvebahususAlmanlarıntarihvelisânilimlerihakkındakitetkikatınıTürkgençlerininbilirolmasınınhaylitesiriolmuştursanıyorum.Çünkübugençmahfelde,Fransızizleyicilerideolduğugibibazıhafifve“declamatoire”edebiyattanvesiyasîyattanziyade,sessiz,sabırlıveinceleyicişekildeeldeedilmişsağlambirilimmevcuttur.

ŞemsettinSami,TürkçeŞiirler’inmuhteremmüellifi,(MehmetEmin)NecipAsım,VeledÇelebiveHasanTahsinbumahfelingözegörünenazasıolup,İkdambirdereceyekadardüşüncelerininbenimseyicileridir.Günümüzdekihükümetin,budoktrineiyibakmamasındanolacakki,hareketleripekyavaşoluyor[4].

Osmanlıülkelerinin,İstanbul’danbaşkayerlerindebufikrintaraftarlarıolupolmadığınıbilmiyorum.LakinTürklüksiyâsetide,tıpkıİslâmsiyâsetigibiumumidir;Osmanlıhudutlarıilemahdutdeğildir.Binaenaleyh,küreninTürklerilemeskûndiğernoktalarınadagözatmakiktizaeder.

EnçokTürklerlemeskûnRusya’daTürklerinbirleşmesifikrininpekmüphembirsurettevarlığınıtahminediyorum.Henüzdoğmuş“İdilEdebiyatı”MüslümanolmaktanziyadeTürk’tür.Dıştazyiklerolmasa,bufikrinkolaylıklagelişmesineOsmanlıülkelerindenfazlamüsaitmuhit,TürklerinenkalabalıkbulunduklarıTürkistanileYayıkveİdilhavzalarıolurdu.

KafkasyaTürklerindedebufikirmevcutolsagerek.Azerbaycan’aKafkas’ınfikritesiriolmaklaberaber,şimalîİranTürklerininnederecelerekadarTürklerinbirleşmesitaraftarıolduklarınıbilmiyorum.

Neolursaolsun,ırkamüstenitsiyasîbirmillettüretmekfikrihenüzpekturfandadır,pekazyaygındır.

2İmdi,buüçsiyâsettenhangisininyararlıvekabil-itatbik

olunduğunuaraştıralım.Yararlıdedik;lakinkimeveneyeyararlı?Öncebütüninsaniyetedenilebilir.Buhalde,insaniyetin

menfaatinehizmetedensiyasîyolveyayollarıtarifvesonraoyolveyayollarınmuayyenvemahdutbirkısıminsaniyetetatbikindedebütüninsaniyetinfaydalanacağınıispateylemekvedahasonra,zikrolunanüçyoldanbirveyabirkaçınıngelecekşartlarasahipolanyolveyayollarlaayniyetinigöstermekgereklidir.Buise,sanmamkişimdimümkünolsun.Zirabahsedilenşartlarıihtivaedensiyasîyolveyayolları,henüzinsanlıkbilgisibulamamıştır.

Yukarıdakiusulütakipetmeyipde,üçyoldanbirveyabirkaçınınOsmanlı,MüslümanveyaTürkleretatbikiyletüminsanlığamenfaatispatınakalkışılsausulünnoksanlığındandolayıneticepekçokhatalıolur.Ekseriiçtimaivesiyasîişlerdebuhatalıusulünkullanılmasıitiyadedilmişisede,hakikattebirnevisafsataolduğundanvazgeçiyorum.

Meseleyibiraztahditedelim,teşekkületmişbeşeribirheyetediyelim.

Yinedepekumumibirmeseleyeçatıyoruz:Muayyenbircemiyetinmenfaatlerinedenibarettir?Bunacevapvermeden,falanveyafalansiyasîyolunfalancemiyetefaydalıolduğuhallolunamaz.

Malumbircemiyetinmenfaatlerininnedenibaretolduğunutayinetmeksiyasîbirmeseledir.Yani“Siyâset”denilenvehenüzmevzuveusulükatiolarakkararlaştırılamamışnatamambirilminmühimmeselelerindenbiridir.siyâsetilmininmeselelerihakkında,talil(tümdengelim-deduction.)veistikra(tümevarım-induction.)taraftarlarıarasındamünakaşaveçekişmedevametmektedir.“Birincilerderlerki,siyasîkaidelersırffikridir(ideal),sözkonusukaidelertıpkıriyaziyeninmütearifeleri(belit-axiome.)peşinçe(apriori)vazolunur.Hükümetricalibukaideleri,mimarınhendesekaidelerinitatbikigibicemiyetetatbiktemükelleftir.İkincilerise,cemiyetleritaatettiklerikaidelerizatındaihtivaedipyetişmevegelişmeleriileortayakoyarlar;bucihetlesiyâsetilmi,beşerifaaliyetehayalibirgayetayinindensarf-ınazareylemeksizin,vakalardantarihiveiçtimaikaidelerçıkarmaya,muhit,ahval,kuruntularveihtiraslarıgözdenkaçırmamayaçalışmalıdır,derler.”

Siyâsetilmininusulündeolanbuihtilaf,onamüteallikmeselelerindeekserisindekatibirhalsuretibulmayamanioluyor.Beşericemiyetlerinhakikimenfaatleri,içtimaiilimlermensuplarıncapekçoktartışmayıdavetettiğihalde,henüzkararavarılmamışmeselelerdendir.

Bukararsızlıkileberaber,hercemiyetkendimenfaatinieldeetmekümidiylebilfiildaimideğişmehalindedir.Yaniyukardazikredileniçtimaimesele,ameliolarakherzaman,hermahaldehallolunmaktadır.Budevamlıdeğişmeesnasındamenfaatdiyefiilegetirilenşeyhayattır.Hayatisekuvvetledevamettiğinden,hayatınvarlığıkuvvetinvarlığınıgerektirir.Demekoluyorki,hercemiyetmenfaatinihayatta,yanikuvvetkazanmaktavekuvvetiniarttırmadabuluyor.Bucihetle,cemiyetlerarasında,kâinatınvarlıkpeşindedolaşanbütünunsurlarıarasındaolduğugibi,daimibirsavaşmagörülüyor.

Bizdebuhalsuretinikabuletmekmecburiyetindeyiz.Hercemiyetinmenfaati;varlığında,binaenaleyhkuvvetliolmaktadır.

Lakinhangicemiyetinmenfaatineçalışmalıyız?Busualinmantıkibircevabıverilemez.FilhakikanedenTürklerveyaMüslümanlarmenfaatinehizmetedelimde,meselaSlavlarveyaOrtodokslarınfaydasıiçinuğraşmayalım?Bahusus,bircemiyetinmenfaati,ekserihallerde,diğerbirisininzararıilekaimolduğundan,hangimakulsebebeistinatederek,beşeriyetinbirkısmınazararvermektehaklıolduğumuzugösterebiliriz?

Busualiancaktabiimeylimiz,diğertabirleaklımızınhenüztahliledemediği,hakveremediğihissimizcevaplandırabilir.BenOsmanlıveMüslümanbirTürküm.BinaenaleyhOsmanlıDevleti,İslâmiyetvebütünTürklermenfaatinehizmetetmekistiyorum.Lakinsiyasî,dinivesoyadayalıolanbuüçcemiyetinmenfaatlerimüşterekmidir?Yanibirisininkuvvetlenmesi,diğerlerinindekuvvetlenmesinimucipolurmu?

OsmanlıDevletininmenfaati,bütünMüslümanlarınveTürklerinmenfaatlerineaykırıdeğildir.ZiratebaasıolanMüslümanlarveTürkleronunkuvvetlenmesiylekuvvetlenmişdemekolduğugibi,diğerMüslümanveTürklerde,kuvvetlibirdestekbulmuşolurlar.Fakatİslâm’ınmenfaati,OsmanlıDevletininveTürklüğünmenfaatlerinetamamenuymaz.Ziraİslâm’ınkuvvetkazanması,Osmanlıtebaasındanbirkısmının(gayri-Müslimolanların)sonundakaybınıvebucihetleOsmanlıDevletiningünümüzdekitopluluğundakibirparçasınınyokolmasınımucipolacağıgibi,TürklüğünMüslimvegayri-Müslimdinianlaşmazlığıylabölünmesinevebinaenaleyhkuvvetsizlenmesinesebepolur[5].Türklüğünmenfaatinegelinceoda,neOsmanlıDevletininvenedeİslâm’ınmenfaatinebüsbütünuygungelemez.ZiraİslâmtoplumunuTürkveTürkolmayankısımlarınabölerekzayıflatırvebununneticesiolarakOsmanlıtebaanınMüslümanlarıarasınadanifaksalıpOsmanlıDevletininkuvvetsizlenmesinimucipolur.

Bununiçindirki,herüçcemiyetemensupbirşahıs,

OsmanlıDevletimenfaatineçalışmalıdır.LakinOsmanlıDevletininmenfaati,yanikuvvetkazanması,şimdiyekadarmevcutolupbahsimizinmevzuunuteşkiledenÜçTarz-ıSiyaset’denhangisinitakiptedir?VebunlardanhangisiOsmanlıülkelerinekabil-itatbikdir?

3Osmanlımilletiteşkili,Osmanlıülkelerinişimdiki

hudutlarıylamuhafazaiçinyegâneçaredir.FakatOsmanlıDevletininhakikikuvveti,günümüzdekicoğrafişeklinikorumaktamıdır?

Osmanlımilletininortayaçıkmakhalinde,devletinfarklıdinvecinsleremensuptebaasından,serbestlikvehukukimüsavatüzerinekurulmuşkarmabirmillethâsılolacak,bunlarsırfvatan(Osmanlıülkesi)vemillet(Osmanlımilleti)fikriylebirleşerek,dinvekavimlerinhayatlarındandoğmaihtilaflarvekavgalarkalmayacakvebuesnadaRumlar,ErmenilergibiTürkler,Araplardaeriyecek.

OsmanlıDevletininkurucularıolanOsmanlıTürkleri,ancakilkönderleriOsmanBey’innamınıvatanavemilletevermeninvebilhassaanalarının,babalarınınhimmetiylevücudagelenimparatorluğundahaziyadeparçalanmadığınıgörmeninmanevifaydalarıileyetinecekler.BelkiOsmanlınamındandauzakkalacaklar:Ekseriyetihâkimiyetaltındakieskimilletlerden(Müslimvegayri-Müslim)meydanagelmişbuserbestdevlette,ekseriyetinarzusuyla,eskimahkûmiyetigösterenOsmanlınamıbileortadankaldırılacak.

MamafihOsmanlıTürkleriuzunbirmazidenberiicraettiklerihâkimiyetintesiriilebelkimahdutbiristikbaldedemaddinüfuzlarınıdevamettirebilirler.Lakinatalethassasınınİçtimaiişlerdekibutecellisi,diğertabiidurumlardaolduğugibipekazsürer.

OsmanlımilletindebulunacakbilumumMüslümanlaragelince:Ekseriyetiteşkiledeceklericihetle,memleketinidaresindebütünhâkimkuvvetinonlarelinegeçmesivebinaenaleyhmanenvemaddetenİslâmunsurununbukarmatopluluktaençokfaydalanırolmasıgerekirgibigörünürsede,buistifadeyitasavvurileberaberOsmanlımilletindedini

ihtilafınkalkmamış,hakikibirmüsavatınortayaçıkmamış,farklıunsurlarınciddenerimemişolduğunudüşünmüşoluyoruz.

Osmanlımilletininortayaçıkmasında,onadâhilolacakTürkveMüslümanlarınnüfuzvekuvvetleriartmayacakdemek,OsmanlıDevletininkuvvetieksilecekdemekdeğildir.Hâlbukiasılmeselemizdevletinkuvvetindeidi.Bukuvvetelbetartacaktır.Muntazam,sıkı,hulasamodadakibirtabirile“Bloc”teşkiledenbirmilletahalisi,daimiihtilafvekavgahalindebulunup,ayrışmaktaolananarşikbirdevlettenşüphesizdahakuvvetlidir.

Lakinasılmühimmesele,muhtelifcinsvedinemensupolupşimdiyekadarbirbirleriylekavgavesavaştanhalikalmayanunsurların,şimdidensonrakaynaşmalarınınmümkünolupolmadığıdır.

Yukardagörüldükibubabdakitecrübemuvaffakiyetsizliklesonuçlanmıştır.Bundanböylemuvaffakıyetkabilolupolmadığınıanlamakiçin,geçmiştecrübeninmuvaffakiyetsizliksebeplerini,tafsilatlıolarakgözdengeçirelim:

1.BukarışmaveuyuşmayıMüslümanlarvebilhassaOsmanlıTürkleriistemiyordu.Ziraaltıyüzyıllıkhâkimiyetlerihukukenbitecekvebuncayıllarhükümlerialtındagörmeyealıştıklarıreayailemüsavatderecesineineceklerdi.Bununenyakınvemaddibirneticesiolarak,ozamanakadaradetainhisaraaldıklarımemurluğaveaskerliğereayayıdaiştirakettirmek,diğerbirtabirle,nispetenazmüşkül,aristokratlarcaşereflizanolunanbirçalışmayerinealışıkolmadıklarıvehakirgördüklerisanayiveticaretegirmek1azımgelecekti.

2.İslâmistemiyordu.Zirakatılanlarınhakikimenfaatlerinipekmaddivebeşeribirnokta-inazardangözetenbukuvvetlidin,Müslimvegayri-Müsliminhukukentammüsavatınıkabuletmiyor,gayrimüslimleridaimaikincikademedebırakıyordu.Serbestliğegelince:İslâmhercihettendinlerinenhürriyetperveriolmaklaberaber,dinbulunmasıitibariylemenşeifevkelbeşerolduğundan,mutlakhakikatlerdenibaretesasvekaidelerindenhariçherkaideyidoğruyolaaykırıgörecekvebinaenaleyhinsanlığınsaadetkazanması

maksadıylatambirfikirvevicdanserbestliğinikabuletmeyecekti.

3.Gayri-Müslimtebaadaistemiyordu.Ziracümlesininsonzamanlardakiterakkileriyleşaşaalandırılanmazileri,istiklalleri,hükümetlerivardı.MüslümanlarvebilhassaTürkleroistiklalibitirmiş,ohükümetlerimahvetmişti.Osmanlıhâkimiyetialtındaise,iddialarınanazaran,ekseriyaadaletdeğilzulüm,müsavatdeğilhakaret,rahatdeğilazapgörmüşlerdi.Hattahaysiyetvenamuslarıbilebazenayaklaraltınaalınmıştı.

Miladiondokuzuncuasır,birtaraftanbunlaramazilerini,hallerini,haklarını,milliyetleriniöğretti;diğertaraftanda,hâkimlerini,OsmanlıDevletinizayıflattı.Birderecedeki,hükümaltındakiarkadaşlarındanbazılarıistiklalbilekazanabildi.

Buaralık,zayıflamışhâkimlerimecburenvefakatdaimamüteredditşekildedostlukeliniuzattılar,hâkimiyetiaradataksimetmek,hukukubirleştirmekistediler.Görmebasiretleriekseriyetlehâkimlerinkindenaçıkbulunanbukuvvetlenmişmahkûmlar,uzatılanellerdenbazılarınınpeksamimivesadıkolduğunugüzelcebilmekleberaber,buyenisiyâsettegarbıntesirini,OsmanlıDevletininvarlığındakendikazançlarınıgörenbazıgarpdevletlerininzorlamalarınıdagözdenkaçırmadılar.

Belkibazılarınınmenfaatleri,Osmanlımilletininteşekkülündeidi.Lakinonlardasoğukakıllarındanziyadeheyecanagelenhislerinetabioluyorlardı.Hiçbirisi,amahiçbirisigeçmişistiklalleriyleharbedenbirkavimileberaber,onunlakarışarak,eriyerekyenibirmillethusulegetirmeyerazıdeğildi.

4.OsmanlılarınbüyükdüşmanıRusyaileonunkölevepişdarlarıolanküçükBalkanhükümetleriistemiyordu.ZiraRusya,Boğazlara,AnadoluveIrak’a,İstanbulveBalkanlara,mukaddestopraklaramalikolmak,böylecesiyasî,iktisadi,millivedinimaksadınaerişmekpeşindeidi.Boğazlarıeldeetmekle,donanmasınaKaradenizgibimahfuzvebüyükbirlimanteminedecek,beynelmilelenmühimticaretyollarındansayılanAkdeniz’eserbestçeçıkacakvesonraomuhkempusudaistediğizamanatılarakzamanımızınHintkervanlarıyla

onlarınmuhafızlarıolanİngilizticaretveharpgemilerinetaarruzileBirleşikKrallığınenzenginsömürgesininyolunukesebilecek,kısacasıötedenberigözdiktiğiHind’i,garbındanbirderecedahakuşatmışolacak,Anadolu’yasahipolmakladünyanınenmünbitvemahsuldarkıtasınıhükmüaltınaalacak,Irak’akadarsarkarakbütüngarbiAsya’yıelinegeçirdiğigibiHind’ingarpkapılarınadayanmışolacakvebelki,uzaktanuzağataozamanlarbelirenRusyaveİngiltere’ninİslâmtopluluğuvebinaenaleyhİslâm’ınmukaddestopraklanhakkındakirekabetlerindedekendifaydasınamuvazeneyibozacak,velhasıl,Boğazları,OsmanlıAsya’sınınmühimbirkısmınıeldeetmekleRusyabüyüksiyasîveiktisadimeyvelerderlemişolacaktı.

Balkanlarıgenişimparatorluğunailhakile,şimalvecenupSlavlarınıbirleştirecek,böyleceAyasofyakubbesinehaçdikerekOrtodoksluğunmeydanageldiğibeşiği,yaniRuslarındinlerininçıktığıyeri,Mescid-iKamame’yiidarelerialtınaalarak,Hristiyanlığınmenbaınımemleketindensayılırkılacakvebusuretle,hemenhepsifazlasıyladindartebaasınınkalpiledilediklerienyüksekbiremellerini,diniveruhibiremeligerçekleştirecekti.

Bumaksatlarınınkolaylıklaeldeedilmesi,OsmanlıDevletininkuvvetsizliğine,Osmanlıtebaasınındevamlınifakvekavgahalindebulunmasınabağlıidi.Binaenaleyh,RusyaaslabirOsmanlımilletiteşekkülünerazıolmazdı.OzamanlarhenüzsiyasîhayatkazanmışSırpveYunandevletleriise,“Türkboyunduruğualtındakalanmillettaşlarını”arttırmakisterlerdi.BununiçindeOsmanlıtebaasınınayrılıkhalindeolmasımenfaatleriicabındandıveonaçalışırlardı.

5.Avrupakamuoyununbirkısmıdaistemiyordu.ZiraAvrupakamuoyunuihdasedenlerinbazılarıhalaMüslümanlık-Hristiyanlıkdinkavgasından,Ehl-iSalipmuharebesiananelerindenkurtulamamışolduklarından,Hristiyanlarıİslâmhâkimiyetindenkurtarmak,haçınhattaufakbirköşesinibilehilalaltındabulundurmamak,gayrimüminleri(infideles)Avrupatoprağından,Nasaraülkesinden(Kudüs)sürüpçıkarmakarzusundaidi.Bazılarıise,sırfinsaniyetveilimaçısındanmuhakemeederek“hertürlüterakkiyeistidatlıAvrupalımilletleri,yarıbarbar,zulümkâr,harpvekavgadan

başkamaharetlerigörünmeyenTuranilerboyunduruğundan”kurtarmakvebuAsyalılarıgeldikleriAsyasahrasınakovmakisterlerdi.Lakinekseriyabuikifikirbirbirinekarışırvehangisihangisindençıktığıanlaşılamayacakkadarkarışıkbirhaldetecelliederdi.

Demekki,Osmanlımilletini,Osmanlıülkelerindekibütünkavimlerinarzusuhilafına,haricimanilererağmen,Osmanlıhükumetindeişbaşındabulunanbirkaçkişi,bazıAvrupadevletlerine(bilhassaÜçüncüNapolyonFransa’sına)dayanarakmeydanagetireceklerdi.Buiş,gayr-imümkündenecekkadarmüşküldü.İşbaşındabulunanzatlarınhepsi,dâhilerdenolsa,yinebuncamanilerekatlanabilmeleripekazmuhtemeldi.Gerçektenişmuvaffakiyetsizliklebitti.

Zikrolunanmanisebepler,ozamandanberieksilmedi,arttı,büyüdü.Abdülhamid’insiyâseti,Müslimvegayri-Müslimarasındakinifakvezıddiyetiarttırdı.Gayri-Müslimtebaanınbirkısmıdahaistiklalkazanarak,diğerlerininşevkleriniçoğalttı.Rusya’nıngittikçekuvvetveşevketiarttığından,OsmanlıDevletineolanzararlıtesirleriçoğaldı.Sırp,Yunan,Bulgar,Karadağtesirleripeydaoldu.AvrupaefkârıdahaziyadeTürkleraleyhineçevrildi.OsmanlımilletisiyâsetininenkuvvetlitaraftarlarındanFransa,ParisMuahedesidevrindekiazametinikaybederek,Rusya’nınyardakçısıoldu.Hulasa,memleketindâhilindeveharicindebusiyâsetebüsbütünkarşıbirmuhitdoğdu.Binaenaleyh,zannımca,artıkOsmanlımilletimeydanagerim1ekleuğraşmak,beyhudebiryorgunluktur.

Şimdi,İslâmbirliğipolitikasınınOsmanlıDevletineyararlıolupolmadığını,tatbikkabiliyetibulunupbulunmadığınıtetkikedelim:Yukarıdaimaolunduğuüzere,busiyâsetintatbikihalindeOsmanlıtebaasıarasındadininifakvedüşmanlığınartması,böylecegayri-MüslimtebaaileonlarınekseriyetlemeskûnolduklarımemleketkısımlarınınkaybıvebinaenaleyhOsmanlıDevletininkuvvetininazalmasıgerekecekti.Bundanbaşka,umumiyetleTürklerarasınaMüslimvegayri-Müslimfarkıgirecek,soydandoğmakardeşlikdinihtilaflarıilebozulacaktı.

Lâkin,bumahzurlaramukabil,OsmanlıDevletiidaresindekibütünMüslümanlarvebinaenaleyhonunbir

parçasıolanTürklerpekgüçlübirbağilesımsıkıbirleşecekler,böylecefarklıcinsvedindenoluşmuş“OsmanlıMilleti”nenispetle,pekziyadesıkıvebusıkılığıcihetiyle,mülkçe,adetçe,arazice,servetçeolannoksanlıklarınarağmendahakuvvetlibirtopluluk,İslâmtopluluğu,meydanagetireceklerdi.

Dahamühimi,yeryüzündekibütünMüslümanlarıngittikçekuvvetlenmeküzerebirleşmesiveböyleceAnglo-Sakson,Cermen.Slav,Latinvebelkisarıırkınbirleşmeleriylemeydanagelecekbüyükkuvvetlerarasındavarlığınımuhafazaeyleyebilecek,dinüzerinemüstenitbirkuvvetindoğmasıiçinhazırlanacaktı.Buyüksekemelevaranadeğin,şüphesizhaylizamangeçecek,ilkdevirlerdeyalnızşimdidenmevcutmanevimünasebetlertakviyeolunarak,müstakbeltopluluğunancakmüphembirtaslağıyapılacakvefakatgitgidehatlarıveşeklidahaçokbelirecek,müspet,kativehenüzzikrigeçenbüyük,korkunçmanevieşhaslaboyölçüşebilmeğemuktedir,Asya’nınbüyükbirkısmıylaAfrika’nınyarısındanziyadesinehâkimmanevibirşahısyaratılmışolacaktı.

Lakinbutarz-ısiyâsetin,OsmanlıDevletindemuvaffakiyetletatbikimümkünmüdür?

İslâm,siyasîveiçtimaiişlerepekçokehemmiyetverendinlerdenbiridir.İslâm’ınesaskaidelerindenbiri“dinvemilletbirdir”,düsturuylaifadeolunur.İslâm,müminolankimselerincinsiyetvemilliyetlerinibitirir;lisanlarınıkaldırmayaçalışır,mazilerini,ananeleriniunutturmakister:“İslâm,kuvvetlibirdeğirmendirki,farklıcinsvedinmüntesipleriniöğütüp,dinen,cinsenbir,aynıhaklarasahip,yekdiğerindenhiçfarksızMüslümanlarçıkarır.”

İslâm’ınmeydanaçıkışında,güçlü,muntazamsiyasîteşkilatıvardı.Kanun-uEsasisiKur’anidi.ResmidiliArapçaidi.İntihapedilmişbirreisi,mukaddesbirriyasetmerkezivardı.

Lakindiğerdinlerintarihindegörülendeğişmeler,İslâm’dadahibirdereceyekadarmüşahedeolunur:Irktesirlerivemuhtelifvakalarneticesi,dininteşkilettiğisiyasîbirlikkısmenbozuldu.Hicrettenhenüzbirasırgeçmemişidiki,ArapveAcemmilliyetlerizıddıyeti,EmeviyeveHaşimiyehanedanlarıarasındakinefrettarzındatecelliileİslâmbirliğinekapanma

bilmezbiryaraaçtı,SünniveŞiibüyükihtilafınıortayaçıkardı.Dahasonraları,ArapveAcemunsurlarınaTürk,Berbervesairegibimuhtelifunsurlardakarıştı.Bunlarİslâm’ındüzeltmek,birleştirmekvetemsildekişiddetinerağmen,millihisveihtiraslarımkısmenmuhafazaeylemişolduklarından,İslâm’dakifikirvesiyâsetbirliğidahaziyadebozuldu.Şarktada,tıpkıgarpteolduğugibitavaif-imülûkhâsıloldu.Hilafet,maneviriyasetibirdereceyekadarmuhafazaetmekleberaber,pekgenişDarü‘l-İslâm,hertaraftatüreyenküçükküçükvegeçiciemirlikler,saltanatlar,şahlıklar,padişahlıklarileparçaparçaoldu.Bizzathilafetdeikileşti,hattaüçleşti.Resmivedinilisandabirliğinikaybetti.Acemce,Arapçakadarhakiddiasınakalkıştı

Birzamangeldiki,İslâm’ınkuvvetienaşağınoktasınadoğruinmeyebaşladı.İslâmülkelerininbirkısmı,gitgidebüyükkısmı,dörtteüçündenfazlası,Hristiyandevletlerininhâkimiyetialtınageçerekİslâmiyet’inbirliğidelikdeşikoldu.

Yakınzamanlardaise,garpfikirlerinintesiriyle,İslâmiyet’inarzusunarağmentamamıylamahvedemediğikavimvemilliyettaassubu,pekazdaolsa,başgöstermeyebaşladı.

Kuvvetinehalelverenbuncavakalarileberaber,İslâmhalapekgüçlüdür.Müsliminarasına,dinlerindeşüphelilikveyadahabeteriolanimansızlıkhenüzgirmemişdenebilir.İslâm’ınhemenbütüntabileri,dinyolundaherfedakârlığıgözealacak,muti,diniileheyecanlı,dinibütünkimselerdir.

BazıMüslümandevletlerinyenikanunlarıİslâmşeriatındanayrılmaklaberaber,esasıyineİslâmkaidelerigibigösterilmektedir.Arapçayegânedinlisanıdır.HattabirçokyerlerinMüslümanlarıiçinilmiveedebilisandırda.İslâmokulları-müstesnabölümlerisarfınazar-aynıprogramileaynilisanüzere(Arapçadili)öğretimedevametmektedir.Hulasa,İslâmmedeniyeti,evvelkibirliğiyledevamediyordenilebilir.

HalaherMüslümanım,Türkveyaİranîyimdemektenevvel,“elhamdülillahMüslümanım.”diyor.Halaİslâmiyetdünyasınınbüyükkısmı,OsmanlıTürklerihakanınıİslâm’ınhalifesitanıyor.HalabütünMüslümanlar,gündebeşdefaMükerremMekke’yeyüzçeviriyorveKâbe’yeyüzsürüp

Hacer-iEsved’iöpmekiçin,büyükbirheyecanileküreninhertarafındanmuhtelifsıkıntıyakatlanarakkoşuyorlar.Hiçkorkmadantekrarolunabilirkiİslâmhenüzpekgüçlüdür.Bununüzerinetevhid-iİslâmsiyâsetinintatbikinde,dâhilimanilerazgüçlükilekatlanılabileceksurettedir.Lakinharicimanilerpekkuvvetlidir.Gerçekten,birtaraftanİslâmdevletlerininhepsiHristiyandevletlerininnüfuzualtındadır.Diğertaraftanbirikimüstesnasıdışında,bütünHristiyandevletleriMüslümantebaayamaliktir.

TabiiyetlerindebulunanMüslümanların,hattakuvvetlicemanevibirvasıtaileolsun,hudutlarıharicindekisiyasîmerkezlerebağlılıklarınıistikbalde,mühimneticeleriçıkabilecekumumibirfikrehizmetlerinimenfaatlerineaykırıgördüklerindenortayaçıkmasınahersuretlekarşıkoymakisterlervebütünİslâmdevletleriüstündekinüfuzveiktidarlarısayesindebuistedikleriniicradaedebilirler.Binaenaleyh,zamanımızdaenkuvvetliİslâmdevletiolanOsmanlıDevletininbileciddibirsuretteİslâmbirliğisiyâsetinitatbikekalkışmasına,belkidemuvaffakıyetle,karşıkoyarlar.

Türkbirliğisiyâsetindekifaydalaragelince,OsmanlıülkelerindekiTürklerhemdini,hemırkibağlarilepeksıkı,yalnızdiniolmaktansıkıbirleşecekveesasenTürkolmadığıhaldebirdereceyekadarTürkleşmişsairMüslimunsurlardahaziyadeTürklüğübenimseyecekvehenüzhiçbenimsememişunsurlardaTürkleştirilebilecekti.

Lakinasılbüyükfayda;dilleri,ırkları,adetlerivehattaekseriyetinindinleribilebirolanveAsyakıtasınınbüyükbirkısmıylaAvrupa’nınşarkınayayılmışbulunanTürklerinbirleşmesineveböylecediğerbüyükmilliyetlerarasındavarlığınımuhafazaedebilecekbüyükbirsiyasîmilliyetteşkileylemelerinehizmetedilecekveişbubüyüktopluluktaTürktoplumlarınınengüçlüveenmedenileşmişiolduğuiçinOsmanlıDevletienmühimrolüoynayacaktı.Sonvakalarınfikregetirdiğiuzakçabiristikbalde,meydanagelecekbeyazlarvesarılarâlemiarasındabirTürklükcihanıhusulegelecekvebuortadünyadaOsmanlıDevleti,şimdiJaponya’nınsarılarâlemindeyapmakistediğivazifeyiüzerinealacaktı.

Bufaydalaramukabil,Osmanlıülkelerindemeskûn,MüslimolupdaTürkolmayanveTürkleştirilmesidemümkünbulunmayankavimlerinOsmanlıDevletielindençıkmasıveİslâmiyet’inTürkveTürkolmayankısımlarınaayrılarak,artıkOsmanlıDevletininTürkolmayanMüslümanlarileciddibirmünasebetikalmamasımahzurlarıvardır.

Türkleribirleştirmekpolitikasınıntatbikindekidâhilimüşkülatİslâmsiyâsetinenazaranziyadedir.Hernekadar,garbıntesiriyleTürklerarasındamilliyetfikirlerigirmeyebaşlamışisede,yukarıdasöylenildiğigibi,buvakahenüzpekyenidir.Türklükfikirleri,Türkedebiyatı,Türkleribirleştirmekhayalihenüzyenidoğmuşbirçocuktur.İslâmiyet’tegördüğümüzokuvvetliteşkilattan,opürhayatvepürheyecanhissiyattan,hulasasağlambirittihadımeydanagetirebilecekmaddevehazırlıktanhemenhiçbirisiTürklükteyoktur.BugünekseriTürklermazileriniunutmuşbirhaldebulunuyorlar.

Lakinşudaunutulmamalıdırki,zamanımızdabirleşmesimuhtemelTürklerinbüyükbirkısmıMüslümandır.Bucihetle,İslâmdini,büyükTürkmilliyetininteşekkülündemühimbirunsurolabilir.Milliyetitarifetmekisteyenlerdenbazıları,dinebiramil(factuer)gibibakmaktadırlar.İslâm,Türklüğünbirleşmesindeşuhizmetiyerinegetirebilmekiçin,sonzamanlardaHristiyanlıktadaolduğugibi,içindemilliyetlerindoğmasınıkabuledecekşekildedeğişmelidir.Budeğişmeisehemenhemenmecburidirde:Zamanımıztarihindegörülenumumicereyanırklardadır.Dinler,dinolmakbakımından,gittikçesiyasîehemmiyetlerini,kuvvetlerinikaybediyorlar.İçtimaiolmaktanziyadeşahsileşiyorlar.Cemiyetlerdevicdanserbestliği,dinbirliğininyerinialıyor.Dinler,cemiyetlerinekişleriolmaktanvazgeçerek,kalplerinhadivemürşitliğinideruhteediyor,ancakhalikilemablakarasındakivicdanirabıtahalinegeçiyor.Dolayısıyladinlerancakırklarlabirleşerek,ırklarayardımcıvehattahizmetediciolarak,siyasîveiçtimaiehemmiyetlerinimuhafazaedebiliyorlar[6].

Hariciengellerise,İslâmiyetsiyâsetinenispetledahaazkuvvetlidir.ÇünküHristiyandevletlerdenyalnızbirisinin,Rusya’nınMüslümanTürktebaasıvardır.Bucihetten,

menfaatlerigereği,Türklerinbirleşmemesineçalışacakyalnızbudevlettir.BaşkaHristiyandevletleregelince,ihtimalkibazıları,Rusyamenfaatlerinezararlıolduğuiçin,busiyâsetidesteklerlerbile.

Yukarıdakimütalaalardanşuneticelerçıkıyor:Osmanlımilleriyaratılması,OsmanlıDevletiiçinfaydalarasahipsede,gayr-ikabil-itatbiktir.MüslümanlarınveyaTürklerinbirleşmesinedönüksiyâsetlerOsmanlıDevletihakkındaeşitdenilebilecekmenfaatvemahzurlarihtivaetmektedir.Tatbiklericihetinegelince,kolaylıkvezorlukyineaynıderecededenilebilir.

Buhaldehangisinintatbikineçalışılmalıdır?Türkgazetesininisminiişittiğimzaman,nihayetbenirahatsızedenşusualecevapbulacağımıümitveisminenazaranocevabındaTürklüksiyâsetiolacağınızanneylemiştim.Lakingördümki,“hukukumuhafaza”olunacakzihinleritemizlenecek,fikirlerisevindirilecekTürk,sandığımgibişimdibileHanbalık’tan,Karadağ‘a,TimurYarımadasındanKaralarİlinekadarAsya,AvrupaveAfrika’nınmühimbirerkısmınıkaplayanbüyükırkınefradındanherhangibirTürkolmayıp,ancakOsmanlıDevletitebaasıolanbirGarpTürküdür.“Türk”yalnızonlarıgörüyor,onlarıbiliyor.Vehemdeancakmiladiondördüncüasırdanberi-Fransızmenbalarınanazaran-biliyor.Vebinaenaleyh,şuzamandaaynıdevletintebaasıolupMüslimveyagayri-Müslimvefakatdiğercinstenbulunancemaatlerveharicimilletlerekarşıyalnızonların“hukukunumuhafaza”etmekistiyor.TürkiçinTürklüğünaskeri.siyasîvemedenigeçmişiyalnızHüdavendigarlarından,Fatih’lerden,Selim’lerden,İbniKemal’lerden,Nefi’lerden,Baki’lerden,EvliyaÇelebi’lerden,Kemal’lerdenteşekkülediyor;Oğuz’lara,Cengiz’lere,Timur’lara,UluğBey’lere,Farabi’lere,İbniSina’lara,TeftazaniveNevai’lerekadarvaramıyor:

Aradasıradaİslâmiyet,hilafetpolitikalarınadayaklaşırgibioluyorda,birleşebilecekTürklerinhemencümlesiMüslümanolmakcihetiyleesasenmühimnoktalardaortaklıklarıbulunanİslâmveTürksiyâsetlerininikisinibirliktedesteklemekistediğizannolunuyor;lakinbundadaçokkalmıyor,ısraretmiyor[7].

Hulasa,ötedenberizihnimiişgaledipde,kendikendimiiknaedecekcevabınıbulamadığımsualyineönümedikilmişcevapbekliyor:Müslümanlık,TürklüksiyâsetlerindenhangisiOsmanlıDevletiiçindahayararlıvekabil-itatbiktir?

ZoyaKöyü(Rusya)15Mart1904AKÇURAOĞLUYUSUF

CEVABIMIZ:ALİKEMALMukaddemede,ilknüshamızdauzunuzadıyaifade

eylediğimizhalde,gazetemizinesasyoluhakkındabizdenyineizahatistiyorlar.“ÜçTarz-ıSiyâset”unvanıylageçmişnüshamızdaneşredilentafsilatlıyazıdaise,Türklerintevhidi,İslâm’ınittihadı,Osmanlımilliyetidiyevasıflandırdıklarıfarklıyollardanhangisinibenimsediğimizianlamadıklarınıbeyaneyliyorlar.Diğerizahatagirişmedenevvelşubeyanatacevabendemekisterizki,bizimiçinTürküİslâm’dan,İslâm’ıTürk’ten,Türkveİslâm’ıOsmanlılıktan,OsmanlılığıTürk’ten,İslâm’danayırmak,tekliğiüçebölmekolamaz.Hayalimizegelsebilefikrimizeyerleşemez.Böyletaksimatıkâğıtüzerindeyürütmek,sonrazavallıtarihi,vakalarınhakikatini-biçarelerinağzı,diliyokya-buindîlikleregöredevirdevir,sınıfsınıf,bolbolunabölerek,öbürdevriİslâmittihadına,beridevriOsmanlımilliyetine,ensonkısmıiseTürkittihadınahasreylemekkolaydır,hususiylealadır;çünkübirneviilmimüzakeredir,herhaldeedebibireksersizdir.ŞukadarkiTürkgibigazete,iyiemeliniesasenbuyolahasredemez.Edemediğiiçinde,hakikatleredahamuvafık,vakalaradahamutabıkbiryoltakipeder.Şuhakikattenhepimizeminolmalıyızki,padişahlarımızdan,hükümetricalinden,hattaulemamızdan,fazılkişilerimizdenbelkiTürküİslâm’dan,özellikleİslâm’ıTürk’ten,Türkveİslâm’ıOsmanlılıktanziyadeseven,düşünenoldu.Tabiioldu,çünküdoğuştankimimizdindar,kimimizhürfikirlioluyoruz.Böyleolduğumuzudaahvalvehareketlerimizdegösteriyoruz.Yoksahiçbirpadişahımız,hiçbirvezirimiz,bilgemizneyakın,neuzakmazide,hattanedehalde,neİslâmittihadı,neOsmanlımilliyeti,neTürklerintevhidiyolunaemeğinivakfeylemedi.SultanMahmut’tan,ReşitPaşa’dan,tâÂliveFuatPaşalara,MithatPaşa’yakadarbütünobüyüklerinhiçbiri,Bulgar’ı,Rum’u,Sırb’ı,Ermeni’yi,Ulah’ı,Marani’yi;Keldani’yiOsmanlımilliyetininyaradılışınasokmakbeyhudehayalinesapmadı.Çünküherbiribiliyorduki,FransaBüyükihtilalinden,Napolyon’unodestanlırengarenkzaferveeserinden,Avrupa’nınokarışıkheyecanlanmasındansonra,uyanmağa,mazidenistikbaledoğrugözaçmaya,varlıklarınıcandangönüldenanlamağa,

istemeğebaşlayanbumuhtelifmilletleriöyleOsmanlımilliyetibirliğindetemsilekalkışmak,amiyanebirtabirleyangınakörüklegitmekdemekidi,hatırabilegelmezdi.FakatOsmanlıhükümettarzınıAvrupa’nınyenifikirlerinemülayimcebirşekildesokarak,devrinsiyasîgidişindenistifadeilebütünbukavimlerintabiiyetimizdekalmasınaçalışmaktabiiidi,makulidi.Öyleyapıldı,dahadoğrusu,mümkünolabildiğikadaröyleyapılmağaçalışıldı.Yakalarınhakikatibuderecebasit,vazıhiken:“Ahaliyiaralarındakidinvemezhepihtilaflarınarağmenyekdiğerinekarıştırarakvetemsilederek,AmerikaBirleşikHükümetlerindekiAmerikanmilletigibimüşterekvatanlabirleşmişyenibirmillet,Osmanlımilletimeydanaçıkarmak”tasavvurlarınasapmak,neyalansöylemeliyiz,bizepekgaripgörünüyor.Ötekipadişaha,berikivezire,ofikri,buniyetiatfetmekkolaydır,fakatbuiddialarıtarihidelillerilesağlamlaştırmakveispatetmektirkimüşküldür.Aynılisan,aynıemelveaynısuretleteessüs,tecelliedenAmerikahalkıyla,hükümetiyleOsmanlıhalkıvehükümetiarasındahangidevirde,hangişekildeolursaolsunbirmünasebetvebenzerlikfarzetmek,tarihinhavsalasına,hakikatlerinalanınagirmeyentasavvurlardandır.Yoksatarihialtüst,karmakarışıkederekzorladelilgibigöstermekilminciddiyetineuymaz.YinebilfarzFransa’daÜçüncüNapolyon,filhakikamilliyettaraftarıidi.İtalyalıların,Almanlarınmilliyetlerininteşekkülüneçabaladı,hattaFransızmenfaatlerinekarşıçabaladı.Alman,İtalyanmilliyetleriteşekkülederetmez,ilkhamledeFransızlarınaleyhinedönüverdiler.Herneiseogaripyaradılışlıhükümdar,esasenBüyükİhtilalfelsefesindensızanbumilliyetfikrininhembaşıhemsonuoldu.Şimdi,ÜçüncüNapolyon’unOsmanlısiyâsetiningidişinederinbirtesirifarzolunsaidi,odadevletimizintamamenyokolmasıyla,azçoktabiiyetimizaltındayaşayanmuhtelifkavimlerin,önceBulgarların,birdereceyekadarSırpların,Romanyalılarıntamistiklaliyleolabilirdi.Hattabirdereceoldubile,1858toplantısıylaMemleketeyn’in,OsmanlıtabiiyetibağlarındansıyrılmalarınaenziyadeozamanFransaçalıştı.Sırbistaniçindeböyledir.OvakitFransızlarakalsaidi,taSuriye’ninMarunilerindenBulgarlaraveErmenilerekadarbizdetabimilliyetbırakmaz,istiklaleeriştirirlerdi.İmdi,buaçıkgerçeğerağmenOsmanlımilletifikri,enziyadeAliveFuatPaşalar

zamanındageçerliidi.Fransızkaidesinin;plebisitilemilletlerteşkiletmeninresûlüÜçüncüNapolyon’dabugarplılaşmışpaşalarakuvvetlidestekoluyordu”demek,tarihibirparçahırpalamaklaolur.Tarih!Tarih!Lakintarihegayetdikkatileinsafilebakmalıyız.Gelişigüzelvakalarıtarihedelil,tarihiricalvevakalarışahitgetirmek,bilmeyizamma,oşahanefennebirmertebehürmetsizlikolmazmı?

Osmanlımilliyetibahsiböylebirtarafadursun,İslâmittihadınagelince:Budabirgariptasavvurdurkihiçbirzamankuvvedenfiileçıkmadı.Hattateşebbüsebilemazharolmadı.Şusebeplekihakikateuymaz,hayalesığmazimkânsızlıklardandır.İslâm’ıittihadadavetedebilmekiçin,herbiribölükbölükİslâmahalisinehükmedenFransa,İngiltere,Rusya,sairegibidevletlerincümlesinebirdenmeydanokumakiktidarındaolmalıyız.HattaumumiyetleHristiyanlara,eskidevirdeolduğugibigalipgelebilmeliyiz.Hâlbukibizgalebe,hücumşöyledursunmuhafaza,müdafaaiçinçarelerarıyoruz,arıyoruzdabulamıyoruz.Rumeli’ninMüslümanlarınımuhafazayamuktedirdeğilken,Hindistan’dakilerielegeçirmeyeçalışmayakalkışmak,encoşkunbirhayalesığmazasılsızrüyalardandır.Sultanlarımızdan,vezirlerimizden,ediplerimizdenbuolmayacakemreçabaharcayanlarhangilerioldu?Göremiyoruz.Filhakika,makalesahibinegörebuberikileriniçindebir“Rousseau”mütercimibilevarmışki,buzatdazavallıSaitBeyolsagerek,meğerki“Emile”itercümeedenZiyaPaşaolmasın!

SaitBeyki,“Rousseau”nunahlakifaziletleriniTürkçeyenakletti.Başkaufaktefekmakaleler,Galatât-ıTercümegibisadeeserleryazılı.Lakinhangisözler,hangiişlerileİslâmittihadınaçalıştı,anlayamadık.ZiyaPaşa’dabile,Hürriyet’tenHarabat’akadarsarihsuretteböylebirfikretesadüfetmedik.BirBulgar’la,birRum’la,birTürk’ümezcederek,Fransız,Alman,İtalyanmilliyetigibibirmilliyetteşkiletmekdüşünmeğebiledeğmezolamayacakbirişolduğugibi,zamanımızdaAsya’nın,Afrika’nın,Avrupa’nınMüslümanlarınıtevhitilebirİslâmDevletimeydanagetirmek,tantanalılâkinkurubirvehimdir.Birvehmi,öylehalifelâkabınıdiğerlâkaplaratercihetmek,dinefazlahürmetgöstermek,ehemmiyetvermekgibitabiihalleridelilgösterereko

padişaha,buvezire,nihayetşufırkayaisnadakalkışmakdoğrumudur?Bütünburicalinişigücükalmadıda,bukuruntularamımesaisarfeyliyorlar?Bunadelaletedenhakikîdelilnerededir?Buyoldabirmuharebemiaçıldı?Birhatt-ıhareketcetvelimineşrolundu?Birteşebbüsemigirişildi?Mekteplerdedinitedrisatıarttırmakla,Şam’danMekke’yebirdemiryoluinşasınakalkışmaklaöyleasılsızbüyükbirfikrinarasındanemünasebetolabilir?RusyaDevletibütünSlavları,AlmanyadevletibütünCermenleriitaatlarıaltınaalarakCermen,Slavgenişittihadlarınıgetirmeğeçalışabilirler.Bumakbulbiriştir,çünkühâsılolabilirbiremelematuftur.BütünSlavların,Cermenlerinaralarındaırk,fikir,vatan,iklimyakınlığı,ekseriyadalisanbirliğigibicinscinsmünasebetlerivardır.HâlbukicihanınMüslümanlarınıdindenmaadabirbirineraptedenbiralakamevcutmudur?CermenlerumumiyetleAvrupa’nınortasında,SlavlarisehemenumumiyetleAvrupa’nınbaştanbaşaşarkındaotururlar.Birhâkimiyet,biridare,birittihataltınagirebilirler.Fakatİslâm’ınherhalindenmaada,bulunduğuyerlerinyekdiğerinesonsuzuzaklığıböylebirinancakesinmanidir.

İslâmittihadınıböyleceolabilirgörmediğimizgibi,Türklerintevhid-ifikrindendebirmanaçıkarabilenlerdendedeğiliz.Neyi,kimibirleştiriyoruz.Tarihbirtarafadursun,birkerelütfencoğrafyaya,dünyanınahvalineibretlenazaratfedilsin.Türklerinbusuretletevhidiiçincihanınekadaraltüstetmek,hiçolmazsakocaRusyaDevletinigövdesindennederecekırmaklazımdır,düşünülsün.

İlahi.TatarlarilebirneviTürklerlemeskûnikenKırım’ımuhafazaedemedikdeşimdibütünAsya’nınTürklerinitevhidemiçalışacağız?BöylebirhamhayalebedeldeTürkolmayanvatandaşlarımızımıfedaedeceğiz?Buacayipfikriyaratanlarkimlerdir?Lehçe’de,(geldim)i(geldüm)yazmakgibibirşivesizlikgöstermişolduğuiçinVefikPaşamerhumamıbuhafiflikisnatolunuyor?NecipAsımEfendiiseLeonKahon’unomuğlakfakatgevşekMoğolTarihiniTürkçeyenaklettiğindendolayımı,yoksa“kaide-iTürkiye”diyesırfkurubirinatsaikasıylao(Vav)haşviniilaveederekTürkçedebirkaidesizlikgösterdiğiiçinmi,böylebirucubeninyayıcısıaddolunuyor?FakatŞ.SamiBeyesasenArnavutolduğuiçin

lisânen,fikren,emelen,nesuretleolursaolsun,ancakOsmanlılıkitibariyleTürklüğüidrakedebilir,öyleTürklerintevhidigibiacayipfikirlereçabasınıvakfedemez.Hulasa,nekadarmuhteşem,mübeccelolursaolsun,muğlak,bilhassaimkânsızolduğuiçinbizböyleOsmanlımilletininvahdeti,İslâmittihadı,Türklerintevhidigibifikirleriemellerimizehedefittihazedemeyiz,buyollaramesaiharcayamayız,çünküuğraşımızınmemleketimiziçin,vatandaşlarımıziçinfaydasını,birsemeresinigörmek,göstermekisteriz.

Butafsilattansonrabahsimizindiğerşıkkınasözügeçirerekyolumuz,fikrimiz,maksadımıznedir,birkeredaha,aşağıda,kısacafakataçıkçaifadeetmekdileriz.

Bugünekadardedik,diyoruz,demekistiyoruzkiTürk,mazi,meziyetsahibibirkavimdir,altıyüzbeşsenelikbirdevletin,birsaltanatınmüessisi,malikidir.Bugünbile,zeminvezamansebebiyleuğradığıçöküntüşüpheleriiçinde,zamanzamanmaddeten,manenmümtazyaratılışınıizharveispattangerikalmıyor.Birsavaştaekseriyadünyayabaştanbaşahayretveriyor.Bununlaberaber,iktizaederse,fırsatdüşerseAvrupamedreselerinde,cihanirfanındakendinigösterebiliyor.Filhakikahükümet,cemiyetitibariylebozulmayauğraşmıştır.Fakatbugünahlarınkusuruesasenkavimdenziyadeiklimin,yaratılışındeğilzamanvezeminindir.Buengeller,bubelâlarolmasaydı,şarkabusuretlegömülmeseydiTürkbuiçtimaiyıkıntıyauğramazdı.Mamafihezelihükmüngidişinideğiştiremeyiz,olanoldu.

Şimdiöbürgüzelliklereistinadenbunoksanlarıgidermeğeçalışmalıyız.Cihanagöstermeliyizki,böylebiryükselmeasrında,taassubunkurbanıolaraksönmeğemahkûmedilemeyiz.Mazimize,yaratılışmeziyetlerimize,mesaimizeistinadenvarlığımızı,istiklalimizimuhafazaetmek,buşaşaalıgüneşinfeyzialtındadiğerkavimlergibimukaddertekemmülümüzütakipeylemekisteriz.Öylebirdevirdeyizki,âlemdeşöyleböyleadalethükmününgeçerliolduğunakaniyiz.Ohaldekoskocabirkavminimhasınahangiadalettirkiaklıyatabilir?

Sadenoksanlıklarımızıgörmemeli,birparçainsaflakemâllerimizedikkatleatf-ınazareylemeli.Şarkınbaşkabir

kavmivarmıdırki,bilfarzelli,altmışseneiçindelisana,edebiyata,hattaumumiyetleirfanaTürklerkadarfeyzvekemalvermişolsun.SultanMahmutdevrindeTürkçeneidi,SultanHamiddevrindeneoldu?OzamanTürklernebiliyordu,bugünTürkleryinediğerşarkkavimlerinenispetlenelerbilirler?Bilhassabutecellinekadarmanilererağmenhusulegeldi.Okadaruzaklarabilegitmeğehacetyok:Netürlüsebeplerleolursaolsun,tabip,davavekili,muharrir,sairebirgençlerkütlesi,birmüddetAvrupa’dayetkinlikeldeetmeğeçalıştıktansonra,birkaçseneevvelbuzeminegeldik.Azbirmüddetiçindeherbirimizbirmeslekteilerledik.Fikrimizi,ahvalimizi,muamelatınızıyakındantetkikedeninsaflıFrenklerbile:“Türkhakikatendiğerşarkkavimlerindenmüterakki,yüksekimiş,birAvrupalıdanhiçaşağıkalmıyor,ŞarktadoğanAvrupalılaraisetercihedilir”diyorlar.Hakkımızı,fazlımızıteslimetmeyen,idrakeylemeyenleryineolsaolsaiçimizdendir.Çünküşahısitibariylealayız;fakatcemiyet,içtimaikabiliyetbakımındanhenüzberbatız.Sebeplerifarklıfarklıolarak,aramızdadaimibirkötünifaktırkihükümrandır.Bilfarz,buderecesaflıklaböyleiyiniyetleneşrolunanşuTürkgibibirgazeteyedüşmancabirnazarlabakmakvesileleriniaramağakadarvarırız.Oderecemunafıkız,odereceparçalanmağateşneyiz.

Fakatbizsebatvemetanetgösterirsek,bilhassaherbirimizmesleğimizdemeziyetimizigöstermeğeçalışırsak,okötühissiyatınhiçbirzamankurbanıolmayız;sonundaöğünülecekemelimizeereriz.

Emelimiznedir?Cihanınhangibirköşesindeolursaolsun,bilfarzMısır’da,mümtazbirmevki,Rumlar,İtalyanlarhattaİngilizler,Fransızlargibimümtazbirmevkitutabilmektir.Niçinöyleolmasın?Doğuştanveyasonradaneldeedilmişfaziletleritibariyleonlardanaşağımıyız?Güzelbirterbiyegördüktensonrahangibirişiüzerimizealırsakhiçolmazsaonlarkadaryerinegetiremiyormuyuz?Gözümüzünönündeöyleidareler,işleroluyorki,aynıderecedekültürlübirTürk,diğerkavimlerdenziyadebunlardamuvaffakıyetgösteriyor.

Biriçtimaiheyetincemiyetolarakıslahı,oheyetiterkipedenfertlerinşahısolarakiyileşmesine,feyzinebağlıdır.NezamanTürkleriçerdevedışardaşahsenyükselirler,

kuvvetlenirler,maddetenvemanen,fikrenveilmenkudretveservetsahibiolurlarsa,gitgidebuTürkDevletideofeyizlerininmeyvelerinigörmeğe,toplamağabaşlar.Yoksabizuğraşımızı,istidadımızıbuyüceişlerehasredeceğimizyere,içerdevedışardakendimizden,hükümetimizdenâcizane,miskince,şikâyete,sızlanmayavakfedersekkurukuruya,malumuilamkabilindenolmaküzerealeyhtebulunmaktanmaadabirmesleksahibiolamazsak,yaniyaramızabiryaradahakatmaklauğraşırsaknetice,şimdiyekadarolduğugibi,nuradeğilkaranlığaçıkar.EykocaTürk,durumubeğenmedin,hoşgörmedin,memleketiniterkeyledin,değilmi?Maksadınhayırise,yürü,gitMısır’a,Amerika’ya,İngiltere’ye,Fransa’yanereyeistersengit.Fakathergittiğinyerdebirmeslek,birmeziyet,birirfansahibiolmağaçalış.Çalışda,maddivemanevikudretveservetedin.Fikren,cismenyüksel.Yükselki,birgünsendenmemleketinhersuretleistifadeedebilsin.Hepimizböyleyapabilsek,çokgeçmezOsmanlıtopluluğu,beraberce,hersuretleneparlakbirnizamveintizamamazharolur,görürüz.

İşte,bugazeteninemeli,Türklereşufeyizvesalahyolunu,medeniyetkavgasındaşuiyihayatmücadelesinigöstermek,mümtazyaratılışlarınıhatırlatmaklaberaber,şimdiyekadaruğrayageldiğimizmeskenetveataletten,sapkınlıkvenifaktanhalimizi,geleceğimizikorumaktırkibuiçimizdenhangitarafın,herkiminolursaolsunaleyhindebulunmak,uğraşmakzilletinden,oçaresizhattamuzırmesaidenuzak,arınmışbiryoldur.UmduğumuzşekildeolursadünyanınherköşesindeTürkleristediğimizgibiyükselirsetopluluk,hükümetdetabiifeyzbulur;yoksabiriolmadanberikiaslaolamaz.Birheyetinkötülükleri,fertlerinintoplamgünahlarıdır.

Buizahattansonra,Osmanlımilliyetivahdetiimiş,İslâmittihadıimişTürklerintevhidiimişöylemüphemşeylerleuğraşmak,vazifemizdenhariçolduğuanlaşılamazmı?Biz,Türklerinfertleritibariyleyükselmesineçalışanlardanız.Bunimetodereceçokluklahusulegelsin.Türklerdurumukoruyabilsinler,toplucayokolmaktankurtulsunlar,ikbalyolunututsunlar,sonraOsmanlımilliyetininvahdetimi,İslâmittihadımı?Türklerintevhidimi?negerektir,düşünsünler.Bütünbufikirlerinbaşlangıcı,hareketnoktasışubasit,güzel

maksadımızolduğuiçin,Osmanlımilliyetininvahdetini,İslâm’ınittihadını,Türklerintevhidinimi,neistiyorsaniste,fakatbuyüceliklereermekiçinevvelemirdegel,bizimleçalış!YaratılışlarındakicevherdenistifadeileTürklerdâhildeolamazsahariçtehersuretleyükselişeerişsinler.Böyleolduklarınıdayareveağyaregöstersinler.İrfanyolunda,hattamilliirfandailerlesinler.Ellialtmışseneiçindeharikabirsanatmertebesineyükselttiklerimillilisanlarınıdahaziyadedüzeltsinler,yüceltsinler.Bununlaberaber,Türkedebiyatınadahacanlılık,dahaparlaklıkversinler.Hikâyelerimizi,tarihlerimizi,eserlerimizigarplisanlarınatercümeetmeğekoyulsunlar.MedenicihanzorlabizibirAvrupakavmigibitelakki,milletlercemiyetinekabuleylesin.

Ozaman,enseçkinikbalinyolunubulmuşoluruz.Bizbütünhuyükselmeleributecellileripekziyadesiylegerçekleşebilirgörüyoruz.Şukadarki,buyücehedefeermekiçinengüzel,sade,okadardeğilyegânevasıta,buyüceyolutamamıylaidrakeylediktensonra,herbirimizözelmesleğimizde,tababette,davavekilliğinde,ticarette,ziraatta,maliişlerdevesairedeomemlekette,bumemlekette,benzerlerininüstündeolmağa,bununlaberaberdederecederece,şuarzettiğimizvazıhvemeşrusuretteumumihayrı,milliikbalidüşünmeğeçalışmakdaimaçalışmaktır.Bununiçindirki,bütünşumufassalbahse,yinebuseferde,Latinşairlerindenbirininşusadeolduğukadarbüyüksözüylesonveririz:“Çalışalım!..”

Mısır,26Mayıs1904ALİKEMAL

BİRMEKTUP:AHMETFERİT(Tek)SermuharrirBeyefendi,MuteberTürk’ünbirkaçnüshasındaneşrolunan“ÜçTarz-ı

Siyâset”isimlifâzılanemakaleyiokudum.Makaleninmuharriri,ifadeleriarasındabazıkatihükümler

veriyor,fakatmakaleninhitamındagayetvazıhşüpheciliklehertürlühükümdenkaçınarak,makalesinibüyükbirsoruişaretiilebitiriyorve“ÜçTarz-ıSiyâset”tenbirinintercihiniTürk’tenveokuyucudanbekliyor.

Bendeniz,tabiatımgereğişüpheciolamadığımveTürklerinbugünekadarpekazişlemiş,pekazyorulmuşdimağlarınınbugibiilmimüzakerelervemünakaşalarileyorulmağa,gelişmeğeveolgunlaşmağaihtiyacınakanibulunduğumiçin,zikredilenmakaleyeşöyleböylebircevaphazırlamıştım.Bunutakdimetmekisterken,yüksekgazetelerindeedibanevemünekkidânebircevapneşrolundu.

Bendeniz,“ÜçTarz-ıSiyâset”makalesininciddentetkikvemünakaşayadeğerlibulunduğunakaniolarakcevapyazmışidim.Türk’teneşrolunancevap,bilakis,bahsigeçenmakaleninhayallerden,kuruntulardanibaretbulunduğunuiddiaediyor.Buiddiaacizfikrimiasladeğiştirmedi,fakatcevabımıuzatmağasebepoldu.ÇünküTürk”teneşrolunancevap,lisanınınşiddetiyle,birneviedebiyatmeraklılarını,bilhassabazıtarihveiçtimaiilimbigâneleriniiknaedebileceğinden,evvelemirdebucevapmakalesinired,ikinciolarakdaasılmakaleyecevabımıyazmağamecburkaldım.BuuzunredvecevabımmuhteremTürk’ünbirköşesindeyerbulabilirsebahtiyarolurum.

“Cevabımız”ınmuhteremmuharriri,birazkarışık,birazdüzendenyoksunmakalesindebaşlıcaşufikirleridermeyanediyor:

“Hiçbirpadişahımız,hiçbirvezirimiz,bilgemiz,neyakınneuzakbirmazide,hattanedehalde,neİslâm,neOsmanlımilliyeti,neTürklerintevhidiyolunaemeğinivakfeylemedi.Bunlarhepicrasıgayr-ikabilgariptasavvurlar,vehimlervehayallerdir.Encoşkunbirhayalebilesığmazkarışıkrüyalardır.

Hem“ÜçTarz-ıSiyâset”inmuharriri,busiyâsetleri,tarihi,indilikleregörebolbolunabölerek,tanzimederekvakalarınhakikatinialt-üstederekmeydanaçıkarmıştır”.

“Tarih,tarih!Lakintarihegayetdikkatileinsafilebakmalıyız.Gelişigüzelvakalarıtarihedelilvetarihivakalarışahitgetirmek…Oşahanefennehürmetsizlikolur”.

“BizimiçinTürk’üİslâm’dan,İslâm’ıTürk’ten,Türkveİslâm’ıOsmanlılıktan,OsmanlılığıTürk’tenİslâm’danayırmak,tekliğiüçebölmekolamaz”.

“Bizhakikatleredahamuvafık,vakalaradahamutabıkbiryoltakipeyleriz.İçtimaibirtopluluğuncemiyetolarakıslahı,otopluluğuterkipedenfertlerinıslahına,feyzinebağlıdır.Biz,Türklerinfertleritibariyleyükselmesineçalışanlardanız”.

Türklerhalimuhafazaeyleyebilsinler,toplucasonaermektenkurtulsunlar,ikbalyolunututsunlar…SonraOsmanlımilliyetininbirliğimi?İslâm’ınittihadımı?Türklerinbirleştirilmesimi?Negerektirdüşünsünler.Bütünbufikirlerinmebdei,başlangıçnoktası,şubasit,güzelmaksadımızolduğuiçin,Osmanlımilletininvahdetini,İslâm’ınittihadını,Türklerintevhidinimi,neistiyorsaniste;fakatbuyükselişeermekiçinevvelemirdegelbizimleçalış!”

Ve“yinebuseferde,Latinşairlerindenbirininşusadeolduğukadarbüyüksözüylesonveriyoruz:Çalışalım!”

Bendenizzannediyorumki:Kucakkucaktarihten,sosyolojidenbahseden,bölükbölükvakalarışahitgösterenbuvaazlarnetamamendoğrudur,nede“ÜçTarz-ıSiyâset”makalesininruhunaveusulüneedilenitirazlarhaklıdır.Makalesahibi,belkikonununfiilisiyâsetolmasınarağmen,nazariyelere,mantıkaçokehemmiyetvemevkibahşetmiştir.Fakattarihidelilleri,tedvinusulüvemütalaalarıtamamendoğrudur.

“Hiçbirpadişahımız,hiçbirvezirimiz,bilgemizneyenineeskibirmazide,hattanedehaldeİslâmittihadı,Osmanlımilliyeti,Türklerintevhidiyolunaemeğinivakfeylemedi”demek,bütünsonasrıngüzidevezirlerinisiyâsetsizlikle,mesleksizlikleithamolur.Onlarbuhakaretinfevkindedir.

Evet,Türkleribirleştirmeksiyâseti,istikbaliçinbirşansa

sahipolsada,bugünhenüzpekyeni,pekturfanda,hernetürlüolursaolsunOsmanlısiyâsetinefaydacelpedebilmektenpekuzakolduğuiçin,siyasîricalimiztarafındantakipedilmedi.Zaten“ÜçTarz-ıSiyâset”muharriridebunabaşkabirmevcudiyettarzı,diğerbirtecellisuretiisnatetmiyor.Fakatİslâmlıksiyâseti,bilhassaOsmanlılıksiyâsetiböyledeğildir.Birincisi,bugünküpadişahınemellerininenseçkinigörünüyor.İkincisi,bütünsiyasîricalimizinsonasırdahareketlerininhedefioldu.

BüyükSelim’in,buSuriye,Mısır,Hicaz,Yemenfatihinin,builkOsmanlıhalifesininsiyâsetiniOsmanlımüverrihlerindenbazıları,tamamenhaklıolarakİslâmittihadıpolitikasıdiyetavsifeylemektevehattabufikirleoğlunun,KanuniSüleyman’ınbabasınıneserindensaparakOsmanlısatvetinigarbetevcihetmesinihatalıgörmektevetenkitetmektelerisede,bizİslâmittihadıtabirininsonasırdaAvrupalılartarafından,diğeremsalinenispetledüşünülmüş,vazedilmişbirtabirolduğunuzanettiğimizden,buuzakmazidensarfınazarlasonsiyâsete,zamanımızSultanınpolitikasınadikkatlibirgözatmakileiktifaedeceğiz.

AdıgeçenSultan,peksevdiğitabirileMüslümanlarınhalifesi,elçilerle,murahhaslarla,komisyonlarla,mebuslarla,imkanderecesindedışneşriyatile,bütündünyayayayılmışİslâmlarınmuhabbetinicelbe,hilafetmakamınakalplerininraptedilmesineçalışıyor,onlarıOsmanlılığayaklaştırmayaçabagösteriyor.Osmanlıülkelerinegelenİslâmahalisiniakılvedirayetiderecesindeağırlamağaçalışıyor,İslâmâlemininehemmiyetisnatettiğinizaneylediğizatlarıyanınaalıyor.Hicaz’ınmuhafazasınıAnadolu’nunmuhafazasınavemüdafaasınatercihediyor;İslâmların,hemdecahilİslâmlarınsafdilânehisleriniokşayacakhareketlerikemal-imemnuniyetleicraediyor;İslâm‘ıngörünürkaidelerineriayettenhiçgerikalmıyor,memleketindinitaassubunumuhafazaiçinherköşeye,bucağahocalargöndermekten.mektepprogramlarınıdinitedrisatiledoluhalegetirmektenhiççekinmiyor.

Bizce,hepbunlar,günümüzdekisiyâsetincehaletigözönündenkaçırılmamakşartıyla,İslâmsiyâsetininbirerparçasıdır.Bilemeyiz.BugünkübirOsmanlıpadişahı,bu

husustadahanelereteşebbüsedebilir.Ah!İşte“Cevabımız”muharririninanlamakistemediği

nükte,şusoncümledemündemiçtirvebunuanlamakistemediğiiçindirki:“Rumeli’ninMüslümanlarınımuhafazayamuktedirdeğiliken,Hindistan’dakilerielegeçirmeyekalkışmak,encoşkunbirhayalebilesığmazkarışıkrüyalardandır.Türklerintevhidiiçincihanınekadaralt-üstetmek,hiçolmazsakocaRusyaDevletinigövdesindennederecekırmaklazımdırdüşünülsün”deyipdurmaktadır.

Eyüstad!Gerekİslâmittihadı,gerekTürklerintevhidisiyâsetleri,bugünbirgaye,siyasîbirgaye,birhedef,aslibirhedeftir.Herikisininkabulvetakibihalindedeotasavvurettiğinizharplerinhiçbirineteşebbüsolunmayacaktırvebusebepledirkibutasavvurlar,güçolmaklaberaber,karışıkrüyalardeğildir.Sizbirterakkiveşahsitekâmültasavvurediyorsunuz.İşte,bugünİslâmveyaTürksiyâsetinitakipdemek,buemeli,buhakikihedefi,terakkivetekemmületmeküzerebulunanoşahıslarındimağlarınayerleştirmeğeçalışmakdemektir.Osmanlılarkılıçkuvvetiyleitaataltınaalmayakalkmayacaklar;İslâmlaryahutTürklerdimağkuvvetiylebirleşmeğecanatacaklardır.Devletlerin,cemiyetlerinsiyasîhayatındayalnızkılıç,pazukuvvetinimethedipaşırıbiçimdeövmemeliyiz.Bumaddikuvvetinfikrikudretilemukavemetedilmezbirsatvetveşevketkazanacağınıdadüşünmeliyiz.Kılıca,pazuyahükmedendedimağdır.

Osmanlımilletiteşkilisiyâsetinegelince…Lakinmillihayatımızıtanzime,idariişlerimizidüzenekoymayateşebbüsedelidenberibütünhareketlerimiz,bütünemellerimizbunuistihsalevakfedildi.

Tanzimat-ıHayriyebudur.Bigânenazarlarameçhulkalsada,merhumSultanAbdülmecid’inReşit,Ali,FuatveMithat’larıneserleri,eserlerininruhubundan,bu“Osmanlımilliyeti”teşkiliarzusundanibarettir.

Temsil,siyasîlisanda,hâkimmilletdışındakiahaliyidinen,lisânen,ahlaken,vicdanenhâkimmilletebenzetmektir.Bunamuvaffakolmakhalindehükümetinidaresialtında,birbiriyletamamenmüsavi,aynımillivevatanseverlikhissiile

mütehassisfertlerdenoluşmuşbir“tekmillet”bulunur.Fakatdaimatemsilinmuhtelifkollarınabirandamüracaatetmekkabilolamaz.Mesela,dinentemsil,eskidenengeçerlibirusulolduğuhalde,zamanımızdaoldukçamedenileşmişkavimlerarasındaekseriyetleterkedilmiştir,icrasıkabildeğildir.Buhaldebütünhükümetkuvveti,lisânentemsilinancınatevciholunur.Lisanbirliğiahalilerarasımünasebetlerivemuameleleriçoğalttığıcihetletabiitemsilepekçokhizmeteder.Edebiyatbirliği,oldukçagelişmişkavimlerde,adetadinbirliğininyerinitutmakiktidarındadır.Binaenaleyh,muhtelifmilletlerdenoluşmuşolupahalisinitemsileuğraşanhükûmetler,memleketiningevşek,bilhassaresmidineyakındinliahalisiyanınavaizler,muallimler,müderrisleryollar.Bütünmuhtelifmilletlerarasınahâkimmilletihicretettirerekonlarınseyrekleşmesineçalışır.Boyundurukaltındakimilletlerinlisanının,edebiyatının,tazyikilegelişmesinevegenişlemesinemaniolurvehükümetinlisanını,gücününyettiğihervasıtailebilhassamekteplerle,umumilisanhalinesokmağagayreteder.Butazyiklerinhepsinemukabeleedebilenbirmilleteğerkarşıyaçıkarsa,ohaldeimkândairesindeomilletindışülkeleremuhaceretiniteşviketmektenbaşkaçarekalmaz.Budamümkünolmazsabilmelidirki,omilletmevcudiyetinimuhafazaya,yaşamayavebelkideistiklaliddiaetmeyenamzettir.

İşte,OsmanlıDevletininzamanımızakadardevamedenbirasırlıkhayatıhepbumücadeledir.Osmanlıhükümeti,Tanzimat’tanberi,kuvvetvekudretiderecesinde,imkândairesindebutemsilvasıtalarındanbirçoğunamüracaatetmiştir.

Dinentemsil…Fakatbubirdiniemir,birdinivecibedir.Hiçbirİslâmhükûmetitasavvurolunamazki,bunaşöyleböyleriayetetmişolmasın.Anadolu’dansarf-ınazar,Girit,Bosna,Arnavutluk,Bulgaristan,hulasabütünRumeliMüslümanları,Osmanlıların,ohiçOsmanlımilliyetiileuğraşmadığıiddiaolunanpadişahlarımızın,vezirlerimizinbutemsiltarzınafevkaladeriayetlerinigösterir.Memleketimizinbirkısmı,meselaAnadolu’nunşarkı,elandinitemsileuygunbirzeminolduğuiçindindarhocalarbölükbölükbucanibegönderilmektedir.

Tanzimat,ortaçağadetlerininterkidemekolduğundan,budevrintemsilidedahamedenibirtarzdavukubulmuştur.Tanzimat,evvelemirdehukuken,idaretentemsileuğraşmıştır.TanzimatöncesindeOsmanlıdevletinintebaasıbirbirinemüsavivekaynaşmışolmayıp,herırk,herdinbaşlıbaşınaidareolunur,hususibirfırka,birmillet,hükümetiçerisindebirerhükümetidiler.Yenileşmedevrisiyasîleri,büyükihtilalinmüsavilikkaidesini,omedeniyetörtüsünüsiperittihazederek,bufarklılıklarıbozmağa,Osmanlıtebaasınıidaribakımdanbirleştirmeğeçalıştılar.

1856Hatt-ıHümayunununbahsettiği“maarifvezamanınterakkisiilemütenasipıslahat”,patriklerinsiyasîiktidarınıazaltmak,papazlarınvaridatınıkesmek,adliişlerikarmaOsmanlımahkemelerinetevdietmek,Hristiyanmekteplerini,kiliseleriniteftişaltınaalmakdemekti.Bunlar,muhtelifmilletlerinmillivesiyasîhayatlarınıtahditetmekidi.

Osmanlıhükümeti,memleketinmuhtelifcihetlerine,bilhassagayri-Müslimmilletlerarasınamuhaciriskânınaçalışmaktangeridurmamıştır.SonRusmuharebesindenevvelgelenRusya,Kafkasyamuhacirleri,bugünküBulgaristan’ayerleştirilmişti.ŞimdikiGiritmuhacirleriİzmircivarına,Bosna’nınkilerkısmenRumeli’yeyerleştiriliyorlar.

YineOsmanlıhükümeti,bilhassamekteplervelisaniledederinliğinemeşguloldu.1856Hatt-ıHümayunu,ovaktekadarruhsatsıztamirveinşaedilenHristiyankilisevemekteplerinintamirveinşasınaresmimüsaadeistihsalikaidesinivazetti,tedrisusulüvemuallimlerinseçilmelerinihükümetinteftişialtınaaldı.1869Maarifnizamnamesi,yüksekveidaditahsilini,farklımilletlerinumumuiçinaynıveTürkçeolaraktanzimeyledi.Umumiolarak,tedrisusulününvekitaplarınseçilmesinimaarifmüdürlerineterkvetevdiettiktenbaşka,iptidaiyekadar,tekmilgayri-Müslimmilletlerinmekteplerinde,resmilisanıntahsiledilmesinimecburiyaptı.Buihtimamlarınneticesi,meyvalarıtamamenderlenemedi.Fakatmaksadımızbunlarındüşünüldüğünü,padişahlarımızın,vezirlerimizin,Osmanlımilliyetifikrineemekvakfeylediklerini,biryolizledikleriniispattır.Ciddentatbikolunabilseydi,temsilbugünbirhayliilerlemişolurdu.

AliPaşa’nınHatt-ıHümayunugibiMithat’ınKanun-uEsasisidetamamenbuinanca,OsmanlıülkelerisakinlerinibirleştirmevekarıştırmayabunlardanbirOsmanlımilletimeydanagetirmeğevebumilleteTürkçeyiresmivemillilisanyapmağamatufoldu.

Kanun-uEsasininsekizincimaddesimucibince“OsmanlıDevletitabiiyetindebulunanfertlerincümlesine,herhangidinvemezheptenolursaolsun,istisnasızOsmanlıtabirolunur.”

Onsekizincimaddesi:“Osmanlıtebaasınındevlethizmetindeistihdamolunmakiçin,devletinresmilisanıolanTürkçeyibilmelerişartını”vazeylemiştir.

Onaltıncımadde:“Bilcümlemekteplerdevletinnezaretialtındadır.Osmanlıtebaasınınterbiyesibirittihatveintizamtarzıüzereolmakiçin,gerekliesbabateşebbüsolunacaktır”diyor.

“Cevabımız”muhteremmuharririnin,birazsafdilâne,hersiyasîhareketigörmekiçinaradığı“hatt-ıhareketcetveli”siyâsilisandabundandahaaçıkneşrveilanolunamaz.

Cevapmuharriri,birdeağzıdiliolmayanbiçaretariheacıyarak“ÜçTarz-ıSiyâset”tebahsolunantarihibirvakayaitirazediyor.KendisinemahsusbirlatifbeyantarzıileNapolyon,Türkmilliyetifikrinetaraftardeğildi,bilakisTürklüğüparçalamağauğraştı,diyor.

Evet,Napolyon,esasenarzusunakarşıparçalanmışTürkiye’ninkısımlarınıtakviyeyeçalıştı,fakatTürkmilliyetinemuarızolduğuiçindeğil,parçalanmalarınönünüalamadığıiçin,Rusya’nınkarşısındayalnızkalacakbuparçalarıtakviyeyeuğraştı.YoksadaimaRusya’yamuarız,muhalifpolitikatakipettiğinden,herzamanTürkiye’ninhaliylemuhafazasına,binaenaleyhTürkmilliyetininkudretininziyadeleşmesinevetemsildemuvaffakıyetineçalıştı.Bunukısacaispatetmeküzere,Fransahariciyenezaretimemurlarındanbirinineserindenbirparçanakledeceğim.Avrupalılarşarkıbilmezler,fakatFransızlar,kendisiyâsetlerini,elbetCevabımızmuharririndeniyibilirler.“Fransahükümeti,şarkıasılhaliylemuhafazapolitikasındansarfınazarettiğinizanettirecekbazıanideğişikliklererağmen,daimaHatt-ı

Hümayununmülhembulunduğuanlaşmavekatılmafikrinesadıkkalmıştı”.

ÜçüncüNapolyon’unhariciyenazırınındediğigibiFransa,Osmanlılarınmuhtelifmilletleriarasındaaslabirfarktesisinetaraftardeğildi.İhtimamvetaraftutmadaMüslimtebaayı,gayri-Müslim’denayırmıyordu(İstanbulsefirineyazılar,22Mart1867).Herikisininrefahvesaadetiönce,idariyeknesaklık,mülkivesiyasîmüsavatesaslarınınpeyderpeydahasamimibirsurettetatbikinevabesteidi.Hepsiaynihukukamalikolmalı,aynimenfaatlerdenfaydalanmalıidiler.

“Hulasa,Tuileri(Tuileries)kabinesi,imtizaçvesoylarınerimesi(zevebân-ıecnas-fuisondesraces)maksadınıtakipeyliyordu.Türkiye’defarklılaşmayıortaklığatahvil;ittihadı,karşılıklıuzaklaşma,halkınekseriyetinimemleketinsergüzeştinehemenhemenbigânekılankarşılıklıuzaklaşmayerineikameeylemekistiyordu.[8]”

“Tarih,tarih…Lakintarihegayetdikkatilefakataynızamandabiraztetkikvetetebbuilebakmalıyız.Tarihivakalarıiddiayadelilolacakvaçhilegelişigüzeltahrifilemeydanakoymak,bilmeyizamaoşahanefennebirmertebehürmetsizlikolmazmı?”

Cevabımız’ınfazılmuharririnegöre,buhakikatlerinhepsiindîgörüşlerdir.O,müverrihinsöylediklerinikabuliçin,muharebeler,“hatt-ıhareketcetvelleri”görmek,hattabelkibubeyanatınyerinikitaptamüşahedeetmekistiyor.Fakattarih,bilmeliyizkiyalnızkitaplarınmetinlerinden,hatıralardan,muharebederecesindekibüyükiçtimaivakalardançıkmaz.Bunlarmevcutisealadır.Lakinolmadığızamanda,sairküçükvakalardançıkarılır.Müverrih,bunlarıtetkikvetenkiteyler.Kısımlara,fasıllaraayırırvehattaisimlervererekokuyucunungözüönüneserer.Yoksazamanımızda,kitaplardan,tarihkitaplarındannakledilerekyazılan,yalnızdüşünceiledeğil,tercümeilederlenenesersahiplerinemüverrihbiledenemez.

Öncekibeyanattananlaşıldı,zannediyoruzki“ÜçTarz-ıSiyâset”muharriribuyolusırfhayaliolarakicatetmemiş,türetmemiştir.BiridiğerindentamamenfarklıolarakÜçTarz-ıSiyâsetmevcuttur.Bunlargaye,hakikihedefolaraktakibi

mümkünolduktanbaşka,ikisimillihayatımızınmuhtelifdevirlerindetakipedilmiştirbile.Buhalde“Cevabımız”muharririninlatifbirsafsataile“Türk’üİslâm’dan,İslâm’ıTürk’ten,Türkveİslâm’ıOsmanlılıktan,OsmanlılığıTürk’ten,İslâm’danayırmak,tekliğiüçebölmek”tenkaçınması,bilemeyizamma,birdarbeyemaruzkalançocukların,tehlikedenkurtulmaküzeregözleriniyummalarınabenzemezmi?

Onun“Hakikatleredahamuvafık,vakalaradahamutabıkyolu”tabiriveçhiyle“koskocadevleti”içtimaibirtopluluğuyönetmeyekâfideğildir

Evet,“İçtimaibirtopluluğuncemiyetitibariyleıslahı,otopluluğuterkipedenfertlerinşahısitibariylesalahına,feyzinebağlıdır”,Bugünküiçtimaitetkikleringösterdiğibudavabelkipekziyadegerçektir.FakatşunuunutmamalıyızkiOsmanlılık,fertlerihaviolmaklaberaber,birdemanevişahıstır.Fertleretavsiyeedilençalışmakhedefimanevişahsagelince,büsbütünmüphemvemanasızolur.“Türklerhalimuhafazaeyleyebilsinler,toplucazevaldenkurtulsunlar”demekiçin,evvelemirdeoheyetin,omanevişahsınhedefini,siyasîhedefini,hatt-ıhareketinitayinetmeklazımdır.Fertlerinyükselmesiileuğraşırken,devletgemisinimaksatsız,harekethedefiolmadanbırakmakarzuediliyorsaobaşka.Fakatböyleolmadığıtakdirde,ilgilenmeden,alayedercesine,“ÜçTarz-ıSiyâset”ireddeğil,isteklebuüçyoldanbiriniseçmekvetercihetmeklazımdır.

Makalesahibininsualidebundanibaretidi.Pekziyadekarışıkyönleri,sonderecemuğlakiçtimaihayatı,gayetbasitbirkaide,birdüsturiçinesokmakbugünküilmesığamaz.Birsiyasîmuharrir,biriçtimairehberiçiniçtimaifelsefedebukadarsathigörüş,siyâsettebuderecehedefsizlikbilmemcaizolurmu?

Buhaldeyinemakalesahibininsualicevapbekliyor:OsmanlıDevletininsaadetiiçin,İslâmittihadı,Türkittihadı

veOsmanlılıksiyâsetlerindenhangisinitakipetmekyararlıdır?…

***

Makaleyazarı,Osmanlımenfaatlerinokta-inazarındanittihazvetakibimümkünüçsiyasîyoluaçıkladıktanveayrıntılarıylaanlattıktansonra,içlerindenbirtanesini,“Osmanlımilliyeti”siyâsetini,bugüntakibigayr-imümkün,yalnızokadardeğil,hattaihyasıkabildeğildiyebirtarafaatıyor.

Gerikalanikisini:İslâmittihadıveTürkittihadıpolitikalarını,birçokdâhiliveharicimanilerisaymaklaberaber,ayniimkânvemenfaatderecesindebuluyor.

Âcizanefikrimce,muharririnbuhükümleriisabetlideğildir.Yukardasöylediğimizveçhile,makalesahibimantığınkesinliğiiçgüdüsüylebuhatayadüşmüştür.Bizceİslâmittihadısiyâseti,gerçeğeulaşmasımümkünolmayan,geleceğigüçsüz,fakathâl-ihazırdatakibikabilveyararıdüşünülebilenbirsiyâsettir.Türklerinittihadıpolitikasıgelecektedahakuvvetli,dahatalihli,fakatbugünhemengayr-imevcuttur.Mevcutolmayanşeydenistifadeedilemez.Osmanlımilliyetisiyâseti,bunlarınaksineolarak,gelecektepekparlakneticelervaadetmesede,günümüzdeenkolayizlenebilir,enziyadeyararlıbirpolitikadır.

Münakaşalarımızınmevzuunuteşkiledenmilletlerinhepsiel’anyanmedenidir,denebilir.Bunlarındimağlarınınensağlamnoktasını,fikrivemanevimevcudiyetlerininenfaal,encanlıkısmınıdinişgaleder.Binaenaleyh,bugünMüslümanlararasıdinisiyâsethertürlüsiyâsettendahakuvvetliolmakmazhariyetindedir.Günümüzdebirçokmünevverİslâmlararastlanıyorki,İslâmittihadıfikirveemelinipekbüyükbirlezzetletahayyülvetasavvuretmektedirler.Busebepten,İslâmsiyâsetininoldukçakuvvetlibirtekemmülzemininemalikolduğunuiddiaetmek,hataolmaz.Dikkatbuyurulsun:İslâmittihadınınicrasımümkündür,demiyoruz.Belki,hiçdekabilolmayacağınakaniiz.Zaten,hayaligayeyeulaşmakkabilmidir?Makalemuharririninetraflıcaanlattığıbütünmanilerbusiyâsetibugüngerçekleşemezyaptığıgibi,siyasîişlerdemilliyetfikrinindiniinançlaraüstünlüğübelkigelecektedinisiyâsetinbüsbütünunutulmasınıicapettirecektir.Fakatbuböyleolmakla,Osmanlıhükümetinin,siyasîmevcudiyetinebirdestekolmaküzere,İslâmiyet’inkuvvetindenistifadeetmemesiicap

eylemez.Hattaİslâm’ınmanevirabıtalarınımuhtelifvasıtalarileçoğaltmaktanpekbüyükfaydalarumulur.İştebusebepledirkiOsmanlıDevleti,İslâmsiyâsetine,İslâmbirliğisiyâsetineehemmiyetvermelidir.

Türksiyâseti,gelecekteİslâmsiyâsetindendahakuvvetliolmakihtimalinihaizdir.Türkler,hemenbirdiğerinebağlıolarak,30-35milyonlukbüyükbirkavimteşkiletmektedirler.Rusya’nınülkebüyüklüğünekarşılık,siyâseterbabıncamalumolansiyasîveiçtimaizaafıdüşünülürseuzakbiristikbaldebüyükbirTürkhükümetitasavvuretmekbelkisırfbirhayalolmaz.

Günümüzmedeniyeti,emelindekigayeolmaküzereiddiaettiği“İnsaniyet”devresinebugünküağırgidişleyürümektedevamederse,belkiböylebirTürkimparatorluğumeydanagelir.Mamafihbusiyâsetinesasını,ruhunuteşkiledecekmanevibağlılıklar,tabircaizise,elektrikbağıhenüzteessüsetmediğinden,bugünbunaistinadenhiçbirşeyyapılamaz.SırftetkikvetetebbualanınainhisaredenbusiyâsetiOsmanlıDevletihedefittihazetmişgörünemez,çünkühiçbirfaydaumulmaz.

Osmanlısiyâseti,işteDevlet-iÂliye’ninşimdiyekadarenehemmiyetletakipettiğibupolitikadırki,yukardabahsigeçenüçsiyâsettenenesaslıveicrasıenkolayolanıdır.Öbürsiyâsetler,OsmanlıDevletinehayatmücadelesindeancakbirerdestek,bireryardımcı,birersavaşyardımcısıolabilirler.Osmanlısiyâseti,bilakis,OsmanlıDevletininenkuvvetlizırhı,enbüyüksavunmasilahı,endoğruhedefidir.Üçsiyâsetmuharririnibuhusustayanlışhükümvermeğesevkedenşey,adıgeçeninhakikatten,maddigerçektenziyademantıkivefelsefikatiyetleuğraşmasıdır.Mantık,hükümlerikativenihaiolarakverir.Fakathayat,karmakarışıkiçtimaihayat,bazen,hazandeğilekseriyabuhükümlereasikalır.

Evet;“ÜçTarz-ıSiyâset”muharririnindediğipekdoğrudur.Osmanlıülkelerinibulunduklarıhudutlarlamuhafazaetmek,buhudutlardâhilindekiahaliyitekmilOsmanlı,Türkyapmakkabildeğil,belkiolanaksızdır.

Fakatsiyasîyatfiiliyattır,hayattır.Binaenaleyhbundakatiyet,mükemmeliyet,tamamlıkaranamaz.Türkiyetekmil

hudutlarını,tekmiltebaasınımuhafazaedemeyecek,gerikalantebaanınhepsiniTürkyapamayacak,farzedelim.Nezararıvar?Neolursaolsun,oldukçakuvvetli,el’anyaşayanbirmilletvarya,işteonunhayatvefaaliyetipahasınamuhafazavemüdafaaedeceğihudutOsmanlıülkeleri,onunimkândairesindetemsiledeceğiahaliOsmanlımilletidir.Biz,tekmilelimizdekinimüdafaavetemsile,Osmanlısiyâsetinitakibefikirlerimizihasreyleriz.Muvaffakolduğumuzkadarıbizekalır,kalmayanıgider,kaderinhükmüveyatabiatkanununzorlamasıderiz,kaybetmekliğimizmuhakkakolanşeylerdenbaşkahiçbirşeykaybetmeyiz,fakatkazanabilirsekancakbuyolda,bumeslektekazanırız.

İştebusebeplerdendolayı,fikrimce,DevletimizinenbirincihedefiTanzimat’ın,Hatt-ıHümayunların,Kanun-iEsâsî’ninmaksatları,merhumSultanAbdülmecid’inReşit,Ali,FuatveMithat’larınemelleriningayesiolanOsmanlısiyâsetinitakipetmekolmalıdır.Millimevcudiyetimizinasılkoruyucusubudur.İslâmâlemişuesnadagittikçeuyanmakta,iktidarvehayatkazanmaktadır.Hilafetvasıtaverabıtasıylabukuvvetihükümetimize,içtimaitopluluğumuzabiristinatgâhyapmağaçalışmak,tedbirlişekilde,hükümetiktidarıhududunutecavüzetmeyerek,İslâm’ıntevhidişaşaalıadıaltındaİslâmiyet’iOsmanlımenfaatlerineyardımcıetmekhiçyararsızdeğil,bilakispekyararlıdır.Türksiyâsetibugünmevcutdeğildir;fakatOsmanlısiyâsetimillimevcudiyetimizimuhafazaederse,belkigelecekteİslâmbirliğisiyâsetiningözdenkaybolduğuzamanbizebiryardımcıolur.Bilmemsiyasîişlerde,fırsatlarıdeğerlendirmekten(opportuniste’)liktendahadoğru,dahafaydalıbiryolvarmıdır?”

Mısır,Haziran1904AHMETFERİT

[1]BirinciSelim’ekadar,budoktrininbazıOsmanlıpadişahlarıtarafındantabiibirtarzdatakipolunduğuiddiaedilebilirsedebutakipAvrupataklidiyleolmayıp,belkiortamgereğindenveİslâm’ınhenüziyicekökleşmemişolmasındançıkmaktaidi,binaenaleyhbahsimizdenhariçtir.

[2]BusiyâsetbirkaçasırevveldeOsmanlıhükümetitarafındantakipolunmuştu.YıldırımBayezid,FatihMehmetveSokulluMehmetbufikrehizmetetmişlerdir.I.

Selim’inise,hemenherhareketindeİslâmâleminibirleştirmekarzusugörülür.Lâkinozamanlarbumakaleninzeminindenhariçtir.

[3]Maksadımyanlışanlaşılmasın:MuhtelifunsurlararasındakidüşmanlığınveAvrupaileOsmanlıDevletiarasındakiçekişmelerinmuhtelifsebeplerivardır;yukarıdasöylenensebep,sözkonusumuhtelifsebeplerdenyalnızbiriniteşkileder.

[4]Yanılmıyorsam,Türktarihininikincicildininneşrolunmasınahükümetmüsaadeetmedi.

[5]Gayri-MüslimTürklerpekazolduğundanbusonmahzurehemmiyetsizdir.

[6]Rusya’daOrtodoksluk,Almanya’daProtestanlık,İngiltere’deAnglikanlık,muhtelifmemleketlerdeKatoliklik.

[7]Makam-ıCelil-iHilafet,Türk,18Kânunuevvel1319(1903).

[8]LaTurquieetleTanzimat,parEngelhardtTome1,page218.