ÖFKE ve SALDIRGANLIK

Prof. Dr. Oya SoriasE.Ü. Psikoloji Bölümü

Bilişsel Davranışçı Modelle Açıklanmasıve

Öfke Kontrol Eğitimi

ÖFKE NEDİR?

İstek ve İhtiyaçlarımız Karşılanmadığında

•Onaylanmaya•Korunmaya•Dikkat ve ilgi çekmeye•Hayranlık uyandırmaya•Sevme/sevilmeya•Saygıya (önemli bulunmaya)•Başarılı olmaya•Güvende Olmaya•Kendine güvenmeye•Bağımlılığa•Bağımsızlığa

ÖFKE

Aşağılayıcı sözlerAlayKötü söylentiler

Fiziksel SaldırıVurma, itme

Bastırma, İnkar

Kabul etmeBağışlama

Kendine Zarar verme

Çocuklarda Öfke Kontrolü Eğitimi

NEDEN İHTİYACIMIZ VAR?

Çocukların Hayal kırıklığına katlanmayı Dürtülerini kontrol etmeyi Duygularını ayarlamayı öğrenmeye ihtiyaçları

var

Sosyal Öğrenme Kuramına Göre ÖFKE VE SALDIRGANLIK

Düşmanca yada Reaktif Saldırganlık

AMAÇ

Enstrümental yada Proaktif Saldırganlık

AMAÇ

öfke uyandıran nesne ya da kişiye

zarar verme

dışsal bir ödülü elde etmeksaldırgan davranış bir araç

Karşı Gelme/Karşı çıkma B.Öfke Denetiminde Güçlük ÇekenHayal Kırıklığına Katlanamayan

Davranım Bozukluğu

Saldırgan Davranışlar(Sosyal Öğrenme Kuramı)

1. Saldırgan modelleri gözleyerek

2. Saldırganlığın ödülünü doğrudan yaşayarak

3. Kendinin düzenleyici etkileriyle

(içsel ve dışsal pekiştireç)

Saldırgan Davranışlar (Bilişsel Model)

BİLGİ İŞLEMLEME

1. Dikkat ve sosyal ipuçlarını kodlama

2. Sosyal ipuçlarını yorumlama

3. Sosyal değer ve amaçlar (şemalar)

4. Algılanan probleme olası çözümler üretme

5. Bu çözümleri değerlendirme

6. Seçilen çözümü uygulama

Tedavide Motivasyonu Artırma

Kısa ve Uzun Vadeli Sonuçları

GÜÇ ve SAYGI

çocuklar ondan korktukları için itiraz etmezlerancak bu saygı ne kadar içten

ŞİMDİ

İLERİDE

İNSANLAR UZAKLAŞIR ve YALNIZ KALIR

“Başka Seçeneğim Yok”(kavgayı başlatan hep başkalarıdır)

kauçuk bir top yada kağıttan bir top

“ Bir top nasıl yakalanır bilir misin?”

“Şimdi bu topu fırlatacağım”

ÇOCUK TOPU YAKALAR ÇOCUK EĞİLİR TOP DUVARA ÇARPAR

Topun sana çarpmamasını kim sağladı? Duvarın dili olsaydı ne söyleyecekti?

İÇİNDE BULUNDUĞU DURUMDA ÇOK ŞEY YAPABİLİR

ZAMANDA YOLCULUK Time projection (Lazarus, 1984)

DÜRTÜSEL DAVRANIŞLARI

ve

DÜŞÜNMEDEN VERİLEN DUYGUSAL KARARLARI

önlemede etkilidir

YAŞANAN DUYGU ile DAVRANIŞSALTEPKİ

arasına zaman girdiğinde olabilecek değişiklikleri hayal etme

ZAMANDA YOLCULUK(Cem okul kantininde arkadaşı ile dövüştüğü için üç gün okuldan uzaklaştırılma cezası almıştır.)

T: Sinan okul kafeteryasında yolunu kestiğinde çok öfkelendiğini söyledin. Öfkene 1-10 arasında bir puan verecek olsan kaç verirdin?

C: Dokuz. Bu nedenle kendimi tutamadım.

T: Tamam. Üzerinden bir saat geçtikten sonra hissettiğin öfkeye kaç puan verirsin?

C: Yine dokuz ........ Yada sekiz.

T: Aynı şekilde yere düşünce yüzünü tekmeler miydin?

C: Bilmiyorum. Kızınca gözüm hiç bir şeyi görmüyor.

T: Aradan altı saat geçtiğinde akşam yemeğinde yine aynı şekilde öfkeli miydin?

C: Bilmiyorum. Biraz daha sakindim ama hala kızıyordum Belki 7.

T: Ertesi gün yani 24 saat sonra ne kadar öfkeli idin?C: Bilmem galiba 5 derecesinde.T: Öfken 5 derecesinde iken yine aynı şeyleri yapar mıydın?C: Bilmiyorum. Herhalde yapmazdım.T: Peki. Şimdi olaydan bir hafta sonra, kendini ne kadar öfkeli hissediyorsun?C: 3-4. Hala hatırladıkça sinirleniyorum.T: Aynı şekilde vurur musun?C: Hayır, ama o gün öfkeden deliye dönmüştüm.T: Biliyorum ona çok kızmıştın ......... Ancak anladığım kadarıyla öfken ve ona vurma isteğin bir gün sonra epey azaldı. Doğru mu?C: Öyle sayılır.T: Uzaklaştırma cezası ne zaman silinebilecek?C: Dört ay sonra. Tabi bu arada bir daha kavgaya karışmazsam. Bir kez daha disiplin cezası alırsam okuldan atacaklar.T: O zaman bir gün süren öfkenin bedeli son iki seneyi arkadaşlarından ayrı başka bir okulda geçirmek olacak diyebilir miyiz?

ÖFKEYİ BOŞALTMAK yerine

ÖFKEYLE BAŞETME

Yanlış Yaygın İnançlarÖFKENİ BOŞALTIRSAN RAHATLARSIN

BAŞKALARINI DEĞİŞTİREBİLİRSİN

Doğru OlanÖFKEYLE BAŞ EDEBİLİRSİN

KENDİNE VE BAŞKALARINA ZARAR VERMEDEN ANLATABİLİRSİN

ÖFKEYİ FARK ETME(kendini gözleme)

Öfke nedir? (Öfke yaşamak normal - Öfke kulesi)

Öfkelenince bedeninde neler olur?

Öfkenin şiddeti değişir

Neler öfkelendirir

ÖFKENİN ŞİDDETİ

kızgınsinirli

öfkeli Çok öfkeli(tepesi atmış)

0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10

ÖFKE İLE İLİŞKİLİ DİĞER DUYGULAR

Ö F K E

ÜZÜNTÜHAYAL KIRIKLIĞIKAYGIKORKUUTANÇSUÇLULUK

ÖFKE İLE İLİŞKİLİ DİĞER DUYGULARI FARK ETME

………..şimdi tüm olup bitenlerin videoya kaydedildiğini düşün

……….filmi başa alıp tekrar oynatve

ÖFKEYİ İLK HİSSETTİĞİN YERDE DURDUR

• Dışardan nasıl göründüğünü• İçinden neler geçtiğini (düşüncelerini), • Kendini nasıl hissettiğini, • Bedeninde neler olduğunu sorun

VİDEO FİLMİ BENZETMESİ

Yakın zamanda kendisi kızdıran bir olayı hatırlamasını ve ayrıntılarıyla anlatmasını isteyin

ÖFKE KALKANI(üzüntü, kıskançlık, hayal kırıklığı vb duyguları kendinden uzaklaştırmaya ve başkalarından gizlemeye yarar)

Kalkanın Ön Yüzü Kalkanın Arka Yüzü

Öfkeli iken YaptıklarıVURMA/İTME/KÖTÜ SÖZLER Neler öfkelendirir?

Öfkeden Önceki Duygu Aklından geçen?

Beklenti ve Tahminlerin ÖFKE ÜZERİNDEKİ ETKİSİ

Öfkeyi Tetikleyen ya da Artıran

İÇ KONUŞMA

İÇİMİZDEKİ KÜÇÜK ÇOCUKBenzetmesi

ÖFKELENDİĞİMİZDE İÇİMİZDEKİ ÇOCUK DEVREYE GİRER

İÇİMİZDEKİ ÇOCUK sihire inanan / imkansız nedir bilmeyen / istediği olmayınca yere

yatıp tepinen / meraklı / heyecanlı / eğlenmeyi seven / saçma korkuları olan / çalışmaya ve sıkıntıya katlanamayan

“…….. çok öfkelendiğimde kendimi sakinleştirmek için içimdeki çocukla konuşurum. Geçen gün okul bahçesinde dolaşırken, ne olduğunu anlamadan

bir top omuzuma çarptı. Oldukça sert vurduğu için canımçok yandı. İçimdeki çocuk

“Onlar senin canını yaktı / korkuttu bu yanlarında mı

kalacak sen de onlara gününü göster”

Tamam canım yandı ama şimdi iyiyim. Topu bilerek üzerime atmadılar. Başka ne hissediyorsun, aklından neler geçiyor?

“Sana hiç önem vermiyorlar, öyle olsaydı dikkat ederlerdi?”

Oyuna dalınca insan etrafı unutur. Ali bana karşı her zaman saygılı bir öğrenci olmuştur.Diğerleri beni tanımıyor bile.

Çocuk

Çocuk

BEN

BEN

Öfkeyi Tetikleyen ya da Artıran İÇ KONUŞMA

İÇİMİZDEKİ KÜÇÜK ÇOCUĞUN BEKLENTİLERİ

Bütün istediklerim olmalı

İstediklerim hemen olmalı

Önce benim istek ve ihtiyaçlarım karşılanmalı Benim istek ve ihtiyaçlarım daha önemli

İnsanlar ben söylemeden ne istediğimi anlamalı

Biri beni gerçekten seviyor ise neye ihtiyacım olduğunu ve ne istediğimi bilir

Biri beni gerçekten seviyorsa istediklerimi bana verir veya elde etmem için bana yardım eder

Öfkeyi Tetikleyen Beklentileri GERÇEKÇİ BEKLENTİLERLE DEĞİŞTİRME

İstediğim şeylerin bazılarını elde edebilirim

İstediğim şeylerden bazıları hiç bir zaman olmayabilir

Çoğu isteğimin gerçekleşmesi için beklemem gerekir

Her insanın kendince önemli farklı istek ve ihtiyaçları vardır

Herkes ne istediğimi ve neye ihtiyacım olduğunu bilemez

Onlarla paylaşmazsam insanlar ne istediğimi ve neye ihtiyacım olduğunu bilemezler

İnsanlar beni sevse de istediklerimi yapmayabilir yada yapmak istemeyebilir

İÇ KONUŞMA Öfke Kontolü

Öfkeden Önceki

DUYGUYU VE İÇ KONUŞMAYI YAKALAMA

ÖFKEYİ TETİKLEYEN BEKLENTİLERİGERÇEKÇİ BEKLENTİLERLE DEĞİŞTİRME

Beklentiler Neden Önemli?

Öfkeyi Ortaya Çıkaran OLAY Hakkında

Yaptığımız Tahmin ve Açıklamaları Etkiliyor

Sevgi OnaylanmaBeğenilmeEğlenme

Mutlu olma

İSTEK VEİHTİYAÇLAR

BEKLENTİ

Annem beni seviyorsa istediğim her şeyi alır

OLAY

Annesiistediğitelefonu almaz

TAHMİN

Annem benisevmiyor

Ben hiç mutlu ola-mayacağım

ÖFKEDENÖNCEKİ DUYGU

Hayal kırıklığı

Üzüntü

ÖFKE

Ne OLDU? DUYGU ve DAVRANIŞ

Aklından geçen

(düşünce, yorum, beklenti)

Öğretmen derste konuştuğum için azarladı.

Arkadaşımın yerdeki çantasına takılınca düştüm

Öfke (8)

Öğretmene karşılık verme, sınıfı terketme

Öfke (7)

Arkadaşa vurma

Bu öğretmen bana taktı.

Beni herkesin önünde küçük düşürdü, buna izin veremem.

Düşmeme neden oldu. Bunu ödetmeliyim

ÖFKE GÜNLÜĞÜ

ÖFKE GÜNLÜĞÜ (Hassle Log)Larson ve Lochman

NEREDE? (ör. Sınıfta, koridorda, evde)

NE OLDU? (ör. Birisi vurdu, “hayır” dedi ya da itiraz etti, alay etti, bir şey yapmamı söyledi, bir eşyamı aldı vb.)

BEN NE YAPTIM? (ör. Bağırdım, üstüne yürüdüm, ittim, oradan uzaklaştım, öğretmene söyledim vb.)

NE KADAR ÖFKELENDİM?10 9 8 7 6 5 4 3 2 1

ÖFKEMİ KONTROLDE NASILDIM? (Çok iyi, iyi, iyi değil)

Öfkeyle İlişkili Bedensel Değişiklikleri Fark etme

ROBOT BEZ BEBEK

Kalbin hızlı atması/ Yüzün kızarması/ Boyun Damarlarında gerginlikSoluk alıp vermenin hızlanması/ El ve kollarda gerginlik

ÖFKEYİ YÖNETME

GEVŞEME EĞİTİMİ

Derin Nefes Alma Alıştırmaları Aşamalı Kas Gevşemesi Rahatlatıcı Görsel Hayaller Dikkati Kaydırma

Dikkati Kaydırmaya Yarayan İmajlar

“…………..bunu yapmak biraz güç ama gayret edersen olur. Şimdi bana bak ve giderek küçüldüğümü hayal et. Oturduğum sandalyenin üzerinde giderek küçüldüğümü düşün. Başım, gövdem, kol ve bacaklarım giderek küçülüyor. O kadar küçülüyorum ki ayaklarım yere değmiyor, küçük bir oyuncak bebek gibi görünüyorum……”

ÖFKE KONTROLÜ EĞİTİMİI. SOSYAL PROBLEM ÇÖZME Psiko eğitim / yönlendirilmiş keşif / kanıt var mı?/

Açıklama Biçimini Değiştirme / Problem Çözme Eğitimi

SOSYAL VE BİLİŞSEL EKSİKLİKLER

Sosyal ipuçlarına dikkat

Bilişsel yeniden yapılandırma

“düşmanlık beklentisi”“intikamı hak etti”

Probleme

SALDIRGAN OLMAYAN

ÇÖZÜMLER BULMA

Sosyal Problem Çözme EğitimiBİLİŞSEL YENİDEN YAPILANDIRMA

Sosyal ipuçlarına dikkati artırma

NÖTR yada

SALDIRGAN OLMAYAN ip uçlarını görme

Sosyal İpuçlarına Dikkat Etmek Önemlidir

DUR-DÜŞÜN

Dergilerden kesilmiş resimler (birden fazla insanın ve eylemin bulunduğu)

Grup iki takıma ayrılır. Her iki grup aynı resime önce 5 sn. bakar ardından 10 sn hatırladıklarını yazar.aynı yanıtlara puan verilmezfarklı yanıtlara ve ayrıntılara bonus puan verilir

Daha sonra resme bakma süresi 15 sn çıkarılır.

“Resmi daha uzun incelediklerinde ne oldu?”

“Sosyal problemler karşısında önce düşünmek ne sağlar?”

AÇIKLAMA BİÇİMİNİ DEĞİŞTİRME

Davranışın

DÜŞMANCA NİYET DIŞINDA NÖTR VEYA BAŞKA NEDENLERİ OLABİLİR Mİ?

kanıt var mı?davranışın başka bir nedeni olabilir mi?

BAŞKALARININ BAKIŞ AÇISINI ANLAMA

Önerisi öğretmen tarafından kabul edilmeyince buna

çok kızan genç:

“Bana taktı, her fırsatta tersliyor”(ÖFKELENDİREN İÇ KONUŞMA)

Kanıt Var Mı?Hiç iyi davrandığı olmaz mı?Genelde Ne Olur? Öğretmenler öğrencilerin önerilerini nasıl karşılar?

Başka Neden Öyle Davranmış Olabilir?

Belki beni terslemek istemedi,sadece ne söylemek istediğimi anlamadı

SAKİNLEŞTİREN İÇ KONUŞMA

DÜŞMANLIK BEKLENTİSİ

Temelinde

En kötüsünü Bekleme Eğilimi Olduğunda

ÖFKEYLE BAŞ ETME CÜMLELERİNE ÖRNEKLER:

“Amacı belki de beni utandırmak değil sadece uyarmaktı”

“Ciddi olduğunu zannetmiyorum, herhalde şaka yaptı”

“İNTİKAM ALMAK BENİM HAKKIM”

TAHRİK EDEN DAVRANIŞI

KASITLI ÖNLENEBİLİRGEÇERLİ

BİR NEDENİ YOK

Kendi Saldırgan Davranışını Meşru Görür

BAŞ ETME CÜMLELERİKasıtlı Olmadığını ve Önlenemeyeceğini Vurgulamak

“Bu kimsenin hatası değil”

“Yapabileceği bir şey yok”

“Bunu bilerek yapmadı”

“Kazaları önlemek mümkün değildir”

“Böyle bir şeyi planlayacak kadar akıllı değil”

Davranışın Nedenini Açıklarken (kendinin yada tahrik edenin kişisel özellikleri yerine)

DURUM YA DA ORTAMIN ÖZELLİKLERİNİ TEMEL ALMA

“Üzerinde büyük bir baskı olmalı”

“Bu durumda onun yerinde kim olsa gergin ve sinirli olur”

“O sadece öğretmenin dikkatini çekmek istiyor”

KASITLI MI? yoksa İSTEMEDEN Mİ?(Davranışın nedenini açıklarken sosyal ipuçlarına dikkatin önemini gösteren bir aktivite)

Arkadaşına merhaba dedin ama o cevap vermedi. Annen masayı toplamanı istedi.

Öğretmenin seni başka bir isimle çağırdı. Yemekte tepsine arkadaşının ayranı döküldü.

Arkadaşın doğum gününde hediye almadı.

Önüne bakmadan yürüyen arkadaşın çantana çarptı.

Bir arkadaşın kalemini aldı ve geri vermedi.

Bir arkadaşın sana isim takarak eğlendi.

Birisi sert bir bakış attı.

Başkasının yaptığı bir şeyin kasıtlı mı yoksa istemeden mi olduğunu nasıl anlarsın?(Bir önceki olayları teketek ele alıp tartışın)

Bunu anlamanın beş ayrı yolunu bul.

1. ____________________________

2. ____________________________

3. ____________________________

4. ____________________________

5. ____________________________

Öfke Kontolünde İç Konuşmanın Önemi (Bir grup aktivitesi)

DOMİNO OYUNU Her üye sırayla 30sn içinde sol eliyle bir kule yapar

Kuleyi yapana diğerleri sözle sataşır

En yüksek kuleyi yapan kazanır

GRUP TARTIŞMASI

• Dikkatlerini toplamakta zorlandılar mı?• Öfke dikkatlerini nasıl etkiledi? • Öfkeyi yatıştırmak ve dikkatlerini görevde tutmak için ne söylediler?

ÖFKE KONTROLÜ EĞİTİMİII. SOSYAL BECERİ EĞİTİMİpsiko eğitim / model olma / rol canlandırma / davranış provaları

ÖFKE YARATAN DURUM

PASİF TEPKİ SALDIRGAN TEPKİ GİRİŞKEN TEPKİ

ÖFKE KONTROLÜ EĞİTİMİNDE KULLANILAN İKİ FARKLI YAKLAŞIM

(İkisi de aynı ölçüde etkili gözüküyor)I. SOSYAL PROBLEM ÇÖZME II. SOSYAL BECERİ EĞİTİMİ

ÖNCE DÜŞÜNSONRA YAP! DOĞRU OLANI

YAP!

ÖFKE KONTROLÜNDE MARUZ BIRAKMA

(EXPOSURE)

ÖFKE (koşullu tepki)

Öğretmeni/ kardeşi/babayıgörünce

ÖFKELENMEpekiştireç

(korkutma / istediğini elde etme)

SÖZEL TAHRİKLE KARŞILAŞTIRMA

Eleştiri Çemberi Grup üyeleri tüm eleştirileri küçük kağıtlara yazar. Üyeler rasgele birini seçerek yanındaki üyeye bunu söyler. Öfkeyi denetleme ve girişken tepkiler ödüllendirilir. İç konuşmanın yararları tartışılır.

Barb - Olta AtmaBaşlangışta terapist “şimdi sana olta atacağım” diye uyarır. Genci kızdıran sözlü ifadeleri, takma isimleri, onu kızdıran jest ve mimiklerle kullanır.

Öfkeyi Yatıştıran ve Öfkeyi ArtıranİÇ KONUŞMA

SATAŞMA yada KIŞKIRTMA

karşısında içinden neler söylüyor?

ÖFKEYİ ARTIRAN

“bilerek canımı yaktı”“kimse benimle alay edemez”“beni küçük düşürmek istiyor”“bana yaptıklarının cezasını çekmeli”

ÖFKEYİ YATIŞTIRAN

“istemeden oldu”“alaylarına karşılık vermeye değmez”“alaylarına önem verip kızarsam onun istediği olacak”“insanları dikkatini çekmek istiyor”“onun cezasını vermek için uğraşırsam ben zarar göreceğim”“öfkemi ve davranışlarımı kontrol edebilirim”