Embed Size (px)
Citation preview
SINIF ÖĞRETMENLİĞİ
ÖĞRETMENLİK ALAN BİLGİSİ TESTİ
ÖABT2015
ÖABT
Soruları yakalayankomisyon tarafından
hazırlanmıştır.
Soruları yakalayankomisyon tarafından
hazırlanmıştır.
Konu AnlatımıÖzgün Sorular
Ayrıntılı ÇözümlerTest StratejileriÇıkmış Sorular
UYGARLIK TARİHİTÜRK KÜLTÜR TARİHİGENEL COĞRAFYA
TÜRKİYE COĞRAFYASI VE JEOPOLİTİĞİ
Komisyon Uygarlık Tarihi, Türk Kültür Tarihi
Genel Coğrafya, Türkiye Coğrafyası ve Jeopolitiği
ISBN 978-605-364-988-5Kitapta yer alan bölümlerin tüm sorumluluğu yazarlarına aittir.
© Pegem AkademiBu kitabın basım, yayın ve satış hakları
Pegem Akademi Yay. Eğt. Dan. Hizm. Tic. Ltd. Şti.ne aittir.Anılan kuruluşun izni alınmadan kitabın tümü ya da bölümleri,kapak tasarımı; mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik, kayıtya da başka yöntemlerle çoğaltılamaz, basılamaz, dağıtılamaz.
Bu kitap T.C. Kültür Bakanlığı bandrolü ile satılmaktadır.Okuyucularımızın bandrolü olmayan kitaplar hakkında
yayınevimize bilgi vermesini ve bandrolsüz yayınlarısatın almamasını diliyoruz.
1.Baskı: Aralık 2014, Ankara
Proje-Yayın Yönetmeni: Demet Tamer
Dizgi-Grafik Tasarım: Sibel Karataş - Merve Koşar
Kapak Tasarımı: Gürsel AvcıBaskı: Ayrıntı Basım Yayın ve Matbaacılık Ltd. Şti.
İvedik Organize Sanayi 28. Cadde 770. Sokak No: 105/AYenimahalle/ANKARA
(0312-394 55 90)
Yayıncı Sertifika No: 14749Matbaa Sertifika No:13987
İletişim
Karanfil 2 Sokak No: 45 Kızılay / ANKARAYayınevi: 0312 430 67 50 - 430 67 51
Yayınevi Belgeç: 0312 435 44 60Dağıtım: 0312 434 54 24 - 434 54 08
Dağıtım Belgeç: 0312 431 37 38Hazırlık Kursları: 0312 419 05 60
İnternet: www.pegem.net E-ileti: [email protected]
ÖN SÖZ
Sevgili Öğretmen Adayları,
Elinizdeki bu kitap, Kamu Personeli Seçme Sınavı (KPSS) Sınıf Öğretmenliği Alan Bilgisi Testi (Uygarlık Tarihi, Türk Kültür Tarihi Genel Coğrafya, Türkiye Coğrafyası ve Jeopoli-tiği) kapsamındaki soruları çözmek için gerekli bilgi, beceri ve teknikleri edinme ve geliştirme sürecinde siz değerli öğretmen adaylarımıza kılavuz olarak hazırlanmıştır.
Kitabın hazırlanış sürecinde, sınav kapsamındaki temel alanlarda kapsamlı alanyazın tara-ması yapılmış, bu kitabın gerek ÖABT’de gerekse gelecekteki meslek hayatınızda ihtiyacınızı maksimum derecede karşılayacak bir başucu kitabı niteliğinde olması hedefl enmiştir. Detay-lı, güncel ve anlaşılır bir dilde yazılan konu anlatımları, çıkmış sorular ve detaylı açıkla-malarıyla desteklenmiş, her ünite içeriği ÖSYM formatına uygun, çözümlü test sorularıyla pekiştirilmiştir.
Ayrıca konu anlatımlarında verilen bilgi ve çözüm tekniklerine ek olarak uyarı kutucukla-rıyla önemli konulara dikkat çekilmiştir. Yoğun bir araştırma ve çalışma sürecinde hazır-lanmış olan bu kitapla ilgili görüş ve önerilerinizi [email protected] adresini kullanarak bizimle paylaşabilirsiniz. Geleceğimizi güvenle emanet ettiğimiz siz değerli öğretmenlerimi-zin hizmet öncesi ve hizmet içi eğitimlerine katkıda bulunabilmek ümidiyle...
Başarılar
SINIF ÖĞRETMENLİĞİ ÖABT İLE İLGİLİ ÖNEMLİ BİLGİLER
ÖABT SINIF ÖĞRETMENLİĞİ, 50 sorudan oluşmakta ve Sınıf Öğretmeni Adaylarının Alan Bilgisi (Temel Matematik, Genel Biyoloji, Genel Fizik, Genel Kimya, Türk Dili, Cumhuruyet Dönemi Türk Edebiyatı, Çocuk Edebiyatı, Uygarlık Tarihi, Türk Tarihi ve Kültürü, Genel Coğrafya, Türkiye Coğrafyası ve Jeopolitiği) ile Alan Eğitimi alanlarındaki bilgi ve becerilerini ölçmeyi hedeflemektedir.
Öğretmenlik Alan Bilgisi Testinde çıkan sorular, Sınıf Öğretmenliği Lisans Programlarında verilen akademik disiplinlere paralel olarak hazırlanmaktadır. Sınavdaki Alan-Soru dağılımı aşağıdaki tabloda belirtilmiştir.
Genel Yüzde Yaklaşık Yüzde Soru Sayısı
Alan Bilgisi Testi % 80 1 - 40
a) Temel Matematik
b) Genel Biyoloji
c) Genel Fizik
d) Genel Kimya
e) Türk Dili
f) Cumhuriyet Dönemi Türk Edebiyat
g) Çocuk Edebiyatı
h) Uygarlık Tarihi
i) Türk Tarihi ve Kültürü
j) Genel Coğrafya
k) Türkiye Coğrafyası ve Jeopolitiği
% 12
% 6
% 6
% 6
% 12
% 6
% 6
% 6
% 6
% 6
% 8
Alan Eğitimi Testi % 20 41 - 50
Genel Kültür, Genel Yetenek ve Eğitim Bilimleri Sınavlarınıza ek olarak gireceğiniz Öğretmenlik Alan Bilgisi Testi ile ilgili verilen bu bilgiler 2013 - 2014 ÖABT Sınıf Öğretmenliği Sınavı çerçevesinde hazırlanmıştır. Sınav içeriğinde yapılabilecek olası değişiklikleri ÖSYM'nin web sitesinden takip edebilirsiniz.
İÇİNDEKİLER
TARİH
1. BÖLÜM: TÜRK SİYASİ TARİHİ
Genel Türk Tarihi .......................................................................................................................................................5İslamiyet Öncesi Türk Tarihi .................................................................................................................................5İslamiyet’ten Önceki Türk Devletleri .....................................................................................................................6
Asya’da Kurulan Türk Devletleri ....................................................................................................................6Avrupa’da Kurulan Türk Devletleri ................................................................................................................10
Türk İslam Tarihi ................................................................................................................................................10Türklerin İslamiyet’i Kabul Etme Sebepleri .................................................................................................. 11Türklerin İslamiyet’e Hizmetleri..................................................................................................................... 11İlk Türk İslam Devletleri ................................................................................................................................ 11
Anadolu’da Kurulan Türk Devletleri ...................................................................................................................14I. Beylikler Dönemi........................................................................................................................................14Türkiye Selçuklu Devleti ...............................................................................................................................15II. Beylikler Dönemi.......................................................................................................................................17Anadolu’da Kurulan Diğer Türk Devletleri ....................................................................................................18
Moğol İstilası’ndan Sonra Kurulan Bazi Türk Devletleri .....................................................................................19Moğollar ........................................................................................................................................................19Timur Devleti ................................................................................................................................................20Timurlulardan Sonra Kurulan Hanlıklar ........................................................................................................20
Osmanlı Tarihi ..........................................................................................................................................................23Beylikten Devlete (1300-1453) ...........................................................................................................................23Dünya Gücü Osmanlı Devleti (1453-1600).........................................................................................................25
Fatih Sultan Mehmet Dönemi (1451-141) ...................................................................................................25II. Bayezıt Dönemi (1481-1512)....................................................................................................................26Yavuz Sultan Selim Dönemi (1512-1520) .....................................................................................................27Kanuni Sultan Süleyman Dönemi (1520-1566) ............................................................................................27II. Selim Dönemi (1566-1574).......................................................................................................................28III. Murat Dönemi (1574-1595) .....................................................................................................................29III. Mehmet Dönemi (1595-1603)..................................................................................................................29
Arayış Yılları (XVII. Yüzyıl) .................................................................................................................................29Osmanlı - Avusturya İlişkileri ........................................................................................................................29Osmanlı - İran İlişkilleri .................................................................................................................................29Osmanlı - Lehistan İlişkileri...........................................................................................................................30Osmanlı - Venedik İlişkileri ..........................................................................................................................30Osmanlı - Rusya İlişkileri ..............................................................................................................................30Arayış Yıllarında Islahatlar............................................................................................................................30
XVIII.Yüzyılda Değişim ve Diplomasi .................................................................................................................30III. Ahmet Dönemi .........................................................................................................................................31I. Mahmut Dönemi .......................................................................................................................................31III. Mustafa, Dönemi .....................................................................................................................................32I. Abdülhamit Dönemi ...................................................................................................................................32
vi
III. Selim Dönemleri ......................................................................................................................................32En Uzun Yüzyıl (1800 - 1922) ............................................................................................................................33
II. Mahmut Dönemi .......................................................................................................................................34Abdülmecit Dönemi ......................................................................................................................................36Abdülaziz Dönemi.........................................................................................................................................39II. Abdülhamit Dönemi ..................................................................................................................................39
II. Meşrutiyet Dönemi..........................................................................................................................................43Türkiye Cumhuryeti Devleti Tarihi ............................................................................................................................50
I. Dünya Savaşı Sonunda Osmanlı Devleti .......................................................................................................50Millî Mücadelenin Hazırlık Dönemi .....................................................................................................................51
Samsun Raporu............................................................................................................................................52Havza Genelgesi ..........................................................................................................................................52Amasya Genelgesi .......................................................................................................................................52Erzurum Kongresi .........................................................................................................................................52Sivas Kongresi..............................................................................................................................................53Amasya Görüşmeleri ....................................................................................................................................53Misak-ı Millî’nin Kabulü ve İstanbul’un İşgali ................................................................................................54I.TBMM’nin Açılması.....................................................................................................................................54Sevr Antlaşması ...........................................................................................................................................56
Kurtuluş Savaşı Dönemi .....................................................................................................................................56Doğu Cephesi ...............................................................................................................................................56Güney Cephesi .............................................................................................................................................56Batı Cephesi .................................................................................................................................................57Mudanya Ateşkesi Antlaşması .....................................................................................................................59Lozan Antlaşması .........................................................................................................................................59
Atatürk Dönemi Dış Politikası .............................................................................................................................611923-1932 Yılları Arasında Türk Dış Politikası .............................................................................................611932-1938 Dönemi Dış Politikası .................................................................................................................62
Atatürk Dönemi İç Gelişmeler .............................................................................................................................63Teşkilat-ı Esasiye’nin İlanı ............................................................................................................................63Saltanatın Kaldırılması .................................................................................................................................63II. TBMM’nin Açılması...................................................................................................................................63Ankara'nın Başkent Olması ..........................................................................................................................64Cumhuriyet’in İlan Edilmesi ..........................................................................................................................641924 Anayasası’nın Kabul Edilmesi .............................................................................................................64Halifeliğin Kaldırılması ..................................................................................................................................64Şeriye ve Evkaf Vekaleti’nin Kaldırılması (3 Mart 1924) ..............................................................................65Ordunun Siyasetten Ayrılması .....................................................................................................................65
Atatürk Dönemi Siyasi Partiler ve Çok Partili Hayata Geçiş Çabaları ...............................................................65Cumhuriyet Halk Fırkası ..............................................................................................................................65Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası.................................................................................................................66Şeyh Sait İsyanı............................................................................................................................................66Mustafa Kemal Paşa’ya Suikast Girişimi ......................................................................................................66Serbest Cumhuriyet Fırkası .........................................................................................................................66Menemen Olayı ............................................................................................................................................66Bursa Olayı ...................................................................................................................................................66Vagon Lits Olayı ...........................................................................................................................................67
vii
Razgrat Dolayı ..............................................................................................................................................67Dersim Olayları .............................................................................................................................................67Hükümet Değşikliği .......................................................................................................................................67
Atatürk İlke ve İnkılapları ....................................................................................................................................67İnkılabın Tanımı, Özellikleri ve Hedefleri ......................................................................................................67Hukuk Alanında İnkılaplar.............................................................................................................................67Eğitim Alanında İnkılaplar .............................................................................................................................68Sosyal Yapı ve Sağlık Alanında Yapılan İnklaplar ........................................................................................71Ekonomi Alanında İnkılaplar .........................................................................................................................72
Atatürkçülük ve Atatürk İlkeleri ........................................................................... ................................................74Atatürk Sonrası Türkiye Siyaseti ........................................................................................................................75
İsmet İnönü Dönemi ....................................................................................................................................75Adnan Menderes Dönemi .............................................................................................................................76Yumuşama Dönemi’nde Türkiye (1960-1980) ..............................................................................................77Küreselleşme Dönemi’nde Türkiye (1980- ?) ...............................................................................................78
Çağdaş Türk Devletleri ve Toplulukları ...............................................................................................................79Kafkasya .......................................................................................................................................................79Orta Asya, Batı Türkistan .............................................................................................................................79Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti .....................................................................................................................80Balkanlar.......................................................................................................................................................80Ukrayna ve Kırım Tatarları ............................................................................................................................80Rusya Federasyonu’ndaki Türk Toplulukları ................................................................................................80
Çözümlü Test ...........................................................................................................................................................81Çözümler ..................................................................................................................................................................84
2. BÖLÜM: TÜRK KÜLTÜR TARİHİ
Türklerde Devlet Yönetimi ........................................................................................................................................89İslamiyet Öncesi Tüklerde Devlet Yönetimi ........................................................................................................89Türk-İslam Devletlerinde Devlet Yönetimi ..........................................................................................................90Osmanlılarda Devlet İdaresi ...............................................................................................................................91
Merkez Teşkilatı ...........................................................................................................................................91Hükümdar ve Saray ......................................................................................................................................91Divan-ı Hümayun...........................................................................................................................................92 Taşra Yönetimi..............................................................................................................................................93
Türklerde Hukuk .......................................................................................................................................................93İslamiyet Öncesi Tüklerde Hukuk .......................................................................................................................93Türk-İslam Devletlerinde Hukuk .........................................................................................................................94Osmanlı Devleti’nde Hukuk ................................................................................................................................94
Türklerde Ordu .........................................................................................................................................................95İslamiyet Öncesi Türk Devlerinde Ordu ..............................................................................................................95Türk-İslam Devletlerinde Ordu............................................................................................................................95Osmanlı Devleti’nde Ordu .................................................................................................................................96
Kara Kuvvetleri .............................................................................................................................................97Deniz Kuvvetleri............................................................................................................................................99
Türklerde Sosyal Yapı ............................................................................................................................................100İslamiyet Öncesi Türklerde Sosyal Yapı ...........................................................................................................100
viii
Türk-İslam Devletlerinde Sosyal Yapı ...............................................................................................................100Osmanlı Devleti’nde Sosyal Yapı .....................................................................................................................100
Türklerde Ekonomi ................................................................................................................................................ 103İslamiyet Öncesi Türklerde Ekonomi ............................................................................................................... 103Türk-İslam Devletlerinde Ekonomi................................................................................................................... 103Osmanlı Devleti’nde Ekonomi ......................................................................................................................... 106
Türklerde Din ve İnanış ......................................................................................................................................... 112İslamiyet Öncesi Türklerinde Din ve İnanış ..................................................................................................... 112Türk-İslam Devletlerinde Din ve İnanış............................................................................................................ 113
Türklerde Dil ve Edebiyat ...................................................................................................................................... 113İslamiyet Öncesi Türklerinde Dil Edebiyat ve Yazı ......................................................................................... 113Türk-İslam Devletlerinde Dil, Edebiyat ve Yazı ............................................................................................... 115Osmanlı Devleti’nde Dil, Edebiyat ve Yazı ...................................................................................................... 115
Türklerde Eğitim ve Bilim ....................................................................................................................................... 117İslamiyet Öncesin Türk Devletlerinde Eğitim ve Bilim ..................................................................................... 117Türk-İslam Devletlerinde Eğitim ve Bilim ........................................................................................................ 117Osmanlı Devleti’nde Eğitim ve Bilim ................................................................................................................ 119
Türklerde Sanat ..................................................................................................................................................... 122İslamiyet Öncesi Türk Devletlerinde Sanat...................................................................................................... 122Türk-İslam Devletlerinde Sanat ....................................................................................................................... 123Osmanlı Devleti’nde Sanat .............................................................................................................................. 128
Çözümlü Test ......................................................................................................................................................... 132Çözümler ............................................................................................................................................................... 135
3. BÖLÜM: UYGARLIK TARİHİ
Uygarlığın Tanımı ...................................................................................................................................................139Tarihin Tanımı .........................................................................................................................................................139Tarihe Yardımcı Sosyal Bilimler ..............................................................................................................................139Evren ve Dünya ......................................................................................................................................................139İnsan Yeryüzünde ...................................................................................................................................................139Uygarlık Tarihi ve Zaman Şeridi..............................................................................................................................140İlkçağ Tarihi ve Uygarlıkları.....................................................................................................................................141
Asya Uygarlıkları ..............................................................................................................................................141Anadolu’da Kurulan Medeniyetler.....................................................................................................................142Mezopotamya Uygarlıkları ................................................................................................................................143Mısır Uygarlığı ..................................................................................................................................................145Doğu Akdeniz Uygarlığı ....................................................................................................................................146İran Uygarlığı ....................................................................................................................................................146Hint Uygarlığı ....................................................................................................................................................146Çin Uygarlığı .....................................................................................................................................................147Ege Uygarlıkları ................................................................................................................................................147
Ortaçağ Tarihi ve Uygarlığı .....................................................................................................................................150Feodalite Sistemi ..............................................................................................................................................150Ortaçağ Avrupa’sında Sosyal Sınıflar ...............................................................................................................151Ortaçağ’da Kilise ve Siyaset İlişkisi ..................................................................................................................151Ortaçağ Siyasi Tarihi.........................................................................................................................................152
ix
Ortaçağ İslam Tarihi ve Uygarlığı ...........................................................................................................................154İslamiyet Öncesi Dünya ve Durumu ...........................................................................................................154İslamiyet Öncesi Arap Yarımadası'nın Durumu ..........................................................................................154İslamiyet’İn Doğuşu, Yayılışı ve Hz. Muhammet Dönemi ...........................................................................154Dört Halife Dönemi .....................................................................................................................................155Emevi Devleti..............................................................................................................................................156Endülüs Emevi Devleti................................................................................................................................157Ben-i Ahmer Devleti....................................................................................................................................157Abbasi Devleti.............................................................................................................................................157İslam Kültür ve Uygarlığı ............................................................................................................................158
Yeniçağ ve Yakınça Tarihi ve Uygarlığı.............................................................................................................160Coğrafi Keşifler ...........................................................................................................................................160Rönesans Hareketleri .................................................................................................................................162Avrupa’da Reform Hareketleri ....................................................................................................................163XVII. ve XVIII. YY.da Avrupa ......................................................................................................................164Otuz Yıl Savaşları ve Westphalia Barışı ....................................................................................................165İspanya’da Veraset Savaşları ve Utrecht Barışı .........................................................................................1651740-1748 Avusturya Veraset Savaşları ...................................................................................................165Rus Çarlığı’nın Kurulması ..........................................................................................................................165Yedi Yıl Savaşları ......................................................................................................................................166Amerika Birleşik Devletleri’nin Kurulması ...................................................................................................166Avrupa’da Bilimsel Gelişmeler ve Aydınlanma Çağı ..................................................................................166Yakınçağ’da Avrupa ....................................................................................................................................169İtalya’da Siyasi Birliğin Sağlanması ...........................................................................................................171Almanya’da Siyasi Birliğin Sağlanması .....................................................................................................171Sanayi İnkılabı ............................................................................................................................................172Çarlık Rusyası’nın Yıkılışı ve Bolşevik İhtilali .............................................................................................173
Çözümlü Test ..........................................................................................................................................................175Çözümler ................................................................................................................................................................178
KAYNAKLAR .........................................................................................................................................................183
x
COĞRAFYA
1. BÖLÜM: COĞRAFYANIN TANIMI, TARİHİ VE BÖLÜMLERİ
Coğrafyanın Tanımı, Tarihi......................................................................................................................................189
Türkiye'de Coğrafya'nın Gelişimi ............................................................................................................................191
Coğrafya'nın Bölümleri ...........................................................................................................................................192
Çözümlü Test ..........................................................................................................................................................195
Çözümler ................................................................................................................................................................196
2. BÖLÜM: FİZİKİ COĞRAFYA
Evren ve Dünya ......................................................................................................................................................199
Dünya (Yer Yuvarlağı) ............................................................................................................................................204
Harita Bilgisi............................................................................................................................................................219
Coğrafi Koordinat Sistemi .......................................................................................................................................234
Jeomorfoloji (Yerşekilleri) .......................................................................................................................................238
Büyük Jeomorfolojik Gruplar ..................................................................................................................................255
Akarsu Topografyası .........................................................................................................................................255
Kıyı Topografyası ..............................................................................................................................................260
Karst Topografyası............................................................................................................................................265
Kurak ve Yarıkurak Bölgeler Topografyası .......................................................................................................268
Buzul Topografyası ...........................................................................................................................................271
Klimatoloji - İklim Bilgisi .........................................................................................................................................275
İklim Elemanları ......................................................................................................................................................278
Nemlilik ve Yağış ....................................................................................................................................................294
Büyük İklim Tipleri ..................................................................................................................................................300
Hidrografya (Sular Coğrafyası) ...............................................................................................................................307
Toprak Coğrafyası .................................................................................................................................................318
Bitki Coğrafyası ..................................................................................................................................................... 323
Çözümlü Test ..........................................................................................................................................................328
Çözümler ................................................................................................................................................................334
3. BÖLÜM: SİYASİ COĞRAFYA
Siyasi Coğrafya .....................................................................................................................................................341
Dünya'daki Çatışma Bölgeleri ................................................................................................................................349
Pakt ve Birlikler .......................................................................................................................................................350
Kanallar ve Boğazlar ..............................................................................................................................................354
Çözümlü Test ..........................................................................................................................................................357
Çözümler ................................................................................................................................................................362
xi
4. BÖLÜM: TÜRKİYE COĞRAFYASI
Türkiye'nin Coğrafi Konumu ...................................................................................................................................367
Türkiye'nin Jeopolitik Konumu ................................................................................................................................371
Türkiye'nin Jeolojik Özellikleri .................................................................................................................................375
Türkiye'nin Yeryüzü Şekillerinin Genel Özellikleri ...................................................................................................381
Türkiye'nin Ovaları ve Platoları ...............................................................................................................................382
Türkiye'de Başlıca Toprak Tipleri ............................................................................................................................384
Türkiye'de Topraklardan Yararlanma ......................................................................................................................386
Türkiye'de Heyelan .................................................................................................................................................386
Türkiye'de Erozyon .................................................................................................................................................387
Türkiye'nin Akarsuları .............................................................................................................................................388
Türkiye'de Rüzgarın Oluşturduğu Şekiller ..............................................................................................................394
Türkiye'de Buzulların Oluşturduğu Şekiller .............................................................................................................394
Türkiye'nin Yeraltı Suları ve Kaynakları ..................................................................................................................395
Türkiye'de Karstik Şekiller ......................................................................................................................................397
Türkiye'de Dalga ve Akıntıların Oluşturduğu Şekiller .............................................................................................400
Türkiye'de Kıyı Tipleri .............................................................................................................................................402
Türkiye'de Göller ....................................................................................................................................................403
Türkiye'nin İklimini Etkileyen Faktkörler ve Türkiye'de İklim Elemanları .................................................................406
Türkiye'de Sıcaklık .................................................................................................................................................407
Türkiye'yi Etkileyen Basınç Merkezleri ...................................................................................................................409
Türkiye'yi Etkileyen Rüzgârlar ................................................................................................................................409
Türkiye'de Nem ve Yağış ........................................................................................................................................410
Türkiye'de İklim Tipleri ............................................................................................................................................ 411
Türkiye'de Bitki Örtüsü ...........................................................................................................................................414
Türkiye'de Nüfus ve Yerleşme ................................................................................................................................418
Türkiye'de Göçler ...................................................................................................................................................431
Türkiye'de Yerleşme ...............................................................................................................................................434
Türkiye'nin Ekonomik Coğrafyası ...........................................................................................................................446
Türkiye'de Arazi Kullanımı ......................................................................................................................................447
Türkiye'de Tarım .....................................................................................................................................................449
Türkiye'de Hayvancılık ...........................................................................................................................................458
Türkiye'de Ormancılık .............................................................................................................................................462
Türkiye'de Madenler ...............................................................................................................................................463
Türkiye'de Enerji .....................................................................................................................................................466
Türkiye'de Sanayi ...................................................................................................................................................470
Türkiye'de Ulaşım ...................................................................................................................................................476
Türkiye'de Ticaret ...................................................................................................................................................479
xii
Türkiye'de Boru Hatları ...........................................................................................................................................483
Türkiye'de Kültür ve Turizm ....................................................................................................................................484
Türkiye'de Hizmet Sektörü .....................................................................................................................................487
İstatistiki Bölge Birimlerin Sınıflandırılması.............................................................................................................488
Bölgesel Kalkınma Projeleri....................................................................................................................................490
Çözümlü Test ..........................................................................................................................................................494
Çözümler ................................................................................................................................................................502
KAYNAKÇA ...........................................................................................................................................................508
TARİH
1. BÖLÜMTÜRK SİYASİ TARİHİ
5
Sevgili arkadaşlar:
ÖSYM tarafından yapılan alan bilgisi sınavı kapsamında (ÖABT) 6 tane ta-rih sorusu bulunmaktadır. Bu sorula-rın üç tanesi “Türk Tarihi ve Kültürü”, diğer üç tanesi ise “Uygarlık Tarihi” konularındandır. “Türk Tarihi ve Kültü-rü” dersi KPSS içeriğinden de yaban-cı olmadığınız konulardır. Kitabımızın bu bölümünde konunun ana eksenini akademik kitap desteğiyle derinleştire-ceğiz. Olabildiğince az sözle çok şey anlatmaya çalışacağız.
Çok değerli arkadaşlar, zaman za-man; "Tarihin konusu bu kadar uç noktalara varıyor mu? Biz sınıf öğret-menleri için soruları bu kadar kasarlar mı?" şeklinde düşüncelere kapılacak-sınız. Sizi anlıyor, siteminizi ve rahat-sızlığınızı da paylaşıyoruz. Lakin ta-rih sorularının içerik olarak ne kadar derinliklere inebileceğini hepimize 2014 - KPSS ve 2014 - ÖABT sı-navları göstermiştir. Gün sitem etme günü değildir, gün canla başla hedefe varmak için çalışma günüdür. Pegem Ailesi olarak üzerimizdeki büyük yü-kün, sorumluluğun farkındayız. Bu bilinç içerisinde sizlerin ideallerinizi, ideal haline getirdik ve sizlere mah-cup olmamak için eksiksiz bir kitap oluşturmak için çaba harcadık. ÖABT için hazırladığımız bu kitabın KPSS Tarih konularınız için de tamamlayıcı olacağını biliyor çalışmalarınızda ba-şarılar diliyoruz.
GENEL TÜRK TARİHİ
İSLAMİYET ÖNCESİ TÜRK TARİHİ
Türklerin Adı
“Türk” adı etnik bir isim olmayıp siyasi bir ad olarak kul-lanılmıştır. Türk kelimesi, “Olgunluk çağı” (Kaşgarlı Mahmut), “Töre sahibi” (Ziya Gökalp), “Güç, kuvvet, kudret” (Nemeth), “Kanunla düzenlenmiş halk” (W. Barthold), “Miğfer” (Çin kaynakları), “Türemek, çoğal-mak” (Arminius Wambery) anlamlarında da kullanılmıştır.
Türk kelimesinin yer aldığı Türklere ait ilk belge ise Or-hun Anıtlar'dır. Bizans kaynaklarında, Orta Asya için “Türkiye” ifadesi kullanılmıştır. Türk kelimesi Göktürkler ile siyasi bir kimlik kazanmıştır.
Türklerin Anayurdu
Altay Dağları ve etrafı Türklerin ilk anayurdudur. Anayur-dun doğusunda Kingan Dağları; batısında Hazar Denizi; kuzeyinde Sibirya stepleri, Altay Dağları, Baykal Gölü, güneyinde ise Himalaya, Hindikuş, Karanlık Dağları bu-lunur.
Türklerin ilk anayurdunda kurulan uygarlıklar: Anav, Afanasyevo, Kelteminar, Andronova, Karasuk, Tagar şeklindedir.
• Anav (MÖ 4500-1000) Orta Asya’nın en eski kültü-rüdür.
• Minusinsk Bölgesi’nde ortaya çıkan Afanasyevo (MÖ 3000 - 1700), Türklerin en eski kültürüdür. Bu-rada görülen brakisefal savaşçı beyaz ırk Türklerin ilk prototipi olarak kabul edilir.
• Tagar (MÖ 700-100) Orta Asya uygarlık merkezlerin-den en yeni ve gelişmiş olanıdır.
Göçler, Sebepleri ve Sonuçları
Göçebe ve savaşçı Proto-Türkler MÖ 1700’den itibaren çevresine egemen olmaya başlamıştır. Atı evcilleştiren, tekerlekli araba yapan Türkler çevresel faktörlerin de et-kisiyle göçebe hayat yaşamışlardır. Türklerin göç etme sebepleri şunlardır:
• İklim şartları ve coğrafi koşullar
• Boylar arası mücadele
• Dış baskı
• Bağımsız yaşama isteği
• Hayvancılık yapılması ve salgın hastalıklar
• Otlakların yetersizliği
• Cihan hâkimiyeti anlayışı
• Nüfus artışı
• Göç eden boyların birbirini etkilemesi
Göçebe hayatın sonuçları şunlardır:
• Türklerin farklı coğrafyalara gitmesi dil alanında fark-lı lehçelerin ortaya çıkmasına sebep olmuştur.
• Devlet, boylar federasyonu şeklinde örgütlenmiştir.
• Toplumsal dayanışma artmıştır.
• Toprak mülkiyeti anlayışı gelişmemiştir. Feodal sis-tem oluşmamıştır. Sermayeden kaynaklı sosyal sınıf-laşma oluşmamıştır.
• Yerleşik yaşam özellikleri gelişmemiştir.
• Hayvancılığa dayalı ürünler ihraç edilmiştir, tarıma dayalı ürünler ise ithal edilmiştir.
• Cezalar ölüm gibi katı ya da kısa süreli olmuştur.
• Savaşçı özellikler gelişmiştir.
• Yazılı kültürün gelişimi (matbaa) gecikmiştir.
6
• Dinî inançta, doğacı anlayış etkili olmuştur.
• Kültürel etkileşim artmıştır.
• Türk tarihini bir bütünlük hâlinde incelemek de zor-laşmıştır.
• Göçebe hayat ve istilalar Türk kültüründen günümü-ze kalan eserlerin de azalmasına sebep olmuştur.
• Duvar sanatı, mimari kültür gelişmemiştir. Doku-macılık ve çadır sanatı ise gelişmiştir. Sanat eserleritaşınabilir nitelikte yapılmıştır.
Türk göçlerinin, İran yaylası üzerinden Mezopotamya’ya kadar erişmesi muhtemel-dir. Sümerlerin dil ailesi “Sami” ya da “Hint-Ari” değil Türkçenin de dahil olduğu “bitişken” gruptadır.
Akademik Bakış
İskitler (Sakalar)
İskitler, yoğunlukla Kırım çevresinde yaşamışlardır. Kim-merler, Asurlular, Urartular, Medler ve Perslerle mücade-le etmişlerdir.
• Bilinen en önemli hükümdarı Alp Er Tunga’dır. Ölü-mü üzerine “Alp Er Tunga Sagusu” söylenmiştir.
• Firdevsî, İran-Turan savaşlarını anlattığı Şehnameadlı eserinde Alp Er Tunga’dan Efrasiyab adıyla sözetmiştir.
• Alp Er Tunga ve Şu İskit destanlarındandır.
• “Tomris” adında bir kadın hükümdarları vardır.
• Atlı-göçebe bir kavim olan İskitler, keçeden kubbeliçadır araba yapmışlardır.
• Yoğurt, çökelek yapar, kımız (kısrak sütünden ya-pılan bir çeşit içecek) içerlerdi. Uzun etekli ceket vepantolon giymişlerdir. Uzun konçlu ayakkabılar gi-yerken başlarına da sivri börkler takmışlardır. Altınve gümüşten at koşum takımları ile kemer tokalarıyapmışlardır.
• Gök Tanrı ve Şamanizm inançları yaygındı. Ölüm-den sonra yaşama inanmışlardır. Ölülerini “kurgan”denilen mezara eşyalarıyla gömmüşlerdir. Ölülerinimumyalamışlardır.
İSLAMİYET'TEN ÖNCEKİ TÜRK DEVLETLERİ
Türk Devletleri
Avrupa
1. Avrupa Hunları
2. Avarlar
3. Bulgarlar
4. Macarlar
5. Kıpçaklar
6. Oğuzlar
7. Peçenekler
Asya
1. Asya Hunları
2. Göktürkler
3. Kutluklar (II. Göktürk)
4. Uygurlar
5. Kırgızlar
6. Hazarlar
7. Türgeşler
8. Akhunlar
9. Sabarlar
10. Kimekler
11. Tabgaçlar
12. Başkurtlar
Asya’da Kurulan Türk Devletleri
Asya Hunları
Moğolistan, Orhun-Selenga nehirleri ile Ötüken dolay-larında hâkimiyet kurmuşlardır. Asya Hun Devleti hak-kındaki ilk yazılı belge MÖ 318 yılında Çin ile yapılan Kuzey Şansi Antlaşması’dır.
• Hunlar, tarihin bilinen ilk Türk devletidir. İlk hüküm-darı Teoman’dır. Teoman; Tunguz, Yüeçi ve Çin’eyaptığı seferlerde başarılı olmuştur. Teoman’dan iti-baren Çin ile yapılan mücadelelerin temelinde İpekYolu ticaretine hâkim olma arzusu vardır.
• Teoman’ın oğlu Mete Han, rehin olarak bırakıldığıYüeçilerden kurtularak, babasına karşı isyan ederek“Tanhu” (yüce, ulu) unvanıyla hükümdar olmuştur.Mete Han (MÖ 209-174), Moğollara, Tunguzlulara veYüeçilere karşı üstünlük sağlamış Çin’i Pai-teng’temağlup etmiştir.
Mete Han, Çin’i mağlup etmesine rağmen Çin’e yerleşmemiş, bu ülkeyi vergiye bağla-makla yetinmiştir. Bunun sebebi Çin içerisin-de Türk kültürünün yok olmasından duyduğu endişedir.
Akademik Bakış
• Mete Han’dan sonra başa Ki-ok (MÖ 174-160)geçmiştir. Bu dönemde Çin prensesleri ile siyasalamaçlı evlilikler yapılmıştır. Çin, evlilikler yoluylaHun ülkesine casuslar sokak hanedan ailesinde iki-likler, entrikalar çıkartmıştır. Bu dönemde Türkler, Çin kültürüne özendirilmiş; kültürel açıdan asimile edil-mek istenmiştir.
7
• Kun-çin zamanında (MÖ 160-126), Çin’in Orta Asya siyaseti değişmiştir. Çinli Çang-hien’in hazırladı-ğı rapor neticesinde Çin, ordusunu Türk usulüne göre eğitmeye başlamıştır. Çin, Türklere karşı üs-tünlük sağlamıştır.
• Ho-han-yeh zamanında (MÖ 58-31) ülke ikiye ayrıl-mıştır. Çin himayesinde bulunan Ho-han-yeh’e baş-kaldıran Çi-çi; Vu-sun, Ogur, Kırgız ve Ting-Ling ka-vimlerini kendisine bağlamıştır. Buna rağmen Doğu ve Batı Hunları Çin’in egemenliği altına girmekten kurtulamamıştır.
• Yu Tanhu (MÖ 18-46) zamanında Hunlar tekrar ba-ğımsızlığına kavuşsa da Hun hakanı Punu zamanın-da Hunlar Kuzey - Güney şeklinde ikiye ayrılmıştır (MÖ 48). Ancak Kuzey Hunları Siyenpilerin, Güney Hunları ise Çin egemenliği altına girmiştir.
Avrupa Hunları
Asya’da Çin hâkimiyetini reddeden Hun kavimleri batıya göç ederek Balamir öncülüğünde Avrupa Hun Devleti’ni kurmuşlardır. Hunlar ilk olarak Got Devleti’ni mağlup et-miştir (374). Gotlar Vizigotlar üzerinde, Vizigotlar ise Alanlar üzerinde baskı kurarak batıya doğru bir göç dal-gasının yaşanmasına sebep olmuştur. Kavimler Göçü (375) olarak adlandırılan bu olayın sonuçları şunlardır:
• Avrupa Hun Devleti kuruldu.
• Roma İmparatorluğu doğu ve batı olmak üzere ikiye ayrıldı. Batı Roma İmparatorluğu 476’da yıkıldı.
• Avrupa’da feodalite (derebeylik) sistemi oluştu.
• Avrupa’nın siyasal birlikteliği bozulmuş, kral otorite-leri zayıflamıştır.
• Avrupa’da Hristiyanlık yayıldı. Kilisenin etkisi art-tı. Skolastik felsefe, Avrupa’nın düşünce hayatında egemen oldu.
• Avrupa’nın etnik yapısı değişti. İngiltere, Fransa, Al-manya ve İspanya gibi devletlerin temeli atıldı.
• İlk Çağ sona erdi. Orta Çağ başladı.
• Avrupa’da ekonomik, siyasi ve sosyal açıdan karışık-lık başladı.
Hunlar, Roma İmparatorluğu’nun ikiye ayrılmasıyla bera-ber Trakya ve Kafkaslar üzerinden tekrar saldırıya geç-miştir. Hunlar Anadolu’da Kayseri ve Ankara dolaylarına kadar ilerlemişlerdir.
Avrupa Hun hükümdarı Uldız zamanında “Zayıfa kar-şı güçlüyü desteklemek” şeklinde özetlenecek bir dış politikayı uygulanmıştır. Hunlar bu dönemde Bizans’a baskı uygularken Batı Roma İmparatorluğu ile dostluk ilişkileri kurmuşlardır. Uldız; “Güneşin battığı her yeri zapt edebilirim” sözleriyle dünya hâkimiyeti politikasını uygulayabilecek güçte olduğunu ifade etmiştir.
Hükümdar Karaton zamanında varlık gösteremeyen Av-rupa Hunları Rua zamanında Batı Roma ile Bizans’a karşı ittifak yapmış Bizans’ı vergiye bağlamıştır. Rua’dan sonra başa Atilla geçmiştir.
Avrupa Hun Devleti en güçlü dönemini Atilla Dönemi’nde yaşamıştır. Atilla (434-453), ülkeyi kardeşi Bleda ile bir-likte yönetmiştir. Bu dönemde Bizans Devleti’ni baskı al-tında tutarak Bizans hükümdarı Theodosius ile Margus Barışı’nı (434) yapmıştır. Bu anlaşmaya göre;
• Bizans ele geçirdiği esirleri iade edecektir.
• Bizans ödediği vergiyi 350 altın libreden 700 altın libreye artıracaktır.
• Ticari ilişkiler serbestçe devam edecektir.
• Bizans’a sığınan Hun kaçakları kabul edilmeye-cek, iade edilecektir.
• Romalı mülteciler ve esirler için Hunlara fidye öde-necektir.
• Anlaşma sürekli olacak, taraflar anlaşma koşullarına uygun davranacaktır.
Bizans, anlaşma hükümlerine uymayarak Hun kaçakla-rını himaye etmiş, Akatir İsyanı’nı desteklemiştir. Hun-ların siyasi ve iktisadi çıkarlarının zedelenmesi üzerine Atilla, I. Balkan Seferi'ne (441) çıkarak Belgrad ve Niş üzerinden Trakya’ya ulaşmıştır. Batı Roma Devleti Baş-komutanı Aetius’un verdiği güvence ile Bizans hüküm-darı Theodosius ile anlaşma yapılmıştır. Lakin Bizans verdiği sözleri tutmamış, bu durum II. Balkan Seferi’ne sebep olmuştur (447). Sefer sonucunda Anatolios Ba-rışı yapılmıştır. Bu anlaşma ile Bizans’ın ödediği vergi 3 kat artırılmıştır.
Atilla, Avrupa’da saldığı korku ve deh-şet sebebiyle “Tanrı’nın Kamçısı" ya da “Cesur Kavimlerin Efendisi” sıfat-larıyla tanınmıştır.
Attila’nın Germenler ile yaptığı mü-cadeleler Nibelungen Destanı’nda anlatılmıştır. Nibelungen Destanı’nda Attila’dan “Etzel” adıyla söz edilmiştir.
Atilla zamanında Avrupa Hunları ve Bi-zans arasındaki sorunların çözümünde Bizans adına Priskos, Avrupa Hunları adına ise Edekon görev almıştır.
Akademik Bakış
Batı Roma İmparatoru III. Valentinianus’un kızkarde-şi Honoria, Attila’ya nişanlanmak için yüzük gönder-miş, Attila bunun karşılığında çeyiz olarak Batı Roma İmparatorluğu’nun Honoria’nın payına düşen yarısını istemiştir. III. Valentinianus’un red cevabı üzerine Attila Galya Seferi’ne çıkmıştır (451). Aetıyus ve Atilla ara-sında meydana gelen savaşın galibi kesin olarak belli değildir. İki taraf da önemli kayıplar vermiştir. Atilla daha
8
sonra İtalya üzerine bir sefer daha düzenlemiştir (452). İtalya seferi’nde Roma kuşatılmış, üstünlük sağlanmış ise de Atilla, Papa I. Leo’nun isteği üzerine Roma’yı ba-ğışlamıştır.
Atilla’dan sonra başa İlek, Dengizik ve İrnek geçmiş-tir. Atilla sonrasında Avrupa Hun Devleti yıkılış sürecine girmiştir.
I. Göktürk Devleti (552-630)
Göktürk, “göke mensup, ilahi Türk” anlamlarına gelir. Göktürkler, Bumin Kağan tarafından Juan Juanlara (Avar) karşı yapılan isyanla kurulmuştur. Devletin ku-rucu soyu “Aşina” (Kurt) kabilesidir. Devletin merkezi “Ötüken”dir.
• Bumin Kağan ülkeyi kardeşi İstemi Yabgu ile bera-ber yönetmiştir. İstemi Yabgu ülkenin batısını özerk bir şekilde idare etmiştir.
• Ko-lo Kağan’ın bir yıllık idaresinden sonra başa Mu-kan Kağan geçmiştir. Mukan Kağan zamanı ülke-nin en parlak dönemidir (553-572). Mukan Kağan; Kitanlar, Kırgızlar, Avarlar ve Çin ile mücadele etmiştir. Çin’i baskı altında tutarak İstemi’nin batı-daki politikalarını kolaylaştırmıştır. Göktürkler, İpek Yolu’na hâkim olmak için Sasanilerle birleşerek Akhunlara son vermişlerdir (557). Göktürkler, daha sonra Sasanilere karşı Bizans ile ittifak yapmıştır. Göktürkler, Orta Asya’dan Bizans’a ilk kez resmî elçi gönderen devlet olmuştur. Bizans ise Göktürklere Zemarkhos’u elçi olarak göndermiştir.
• Mukan Kağan’ın ölümünün ardından başa önce Ta-po Kağan sonra ise İşbara Kağan geçmiştir. Çin, İşbara Kağan’dan Türk töresinden vazgeçmesini istemişse de İşbara Kağan bunu reddetmiştir. Çinli diplomat Çang-Şeng’in tahrikleri sonucunda Gök-türk Devleti ikiye ayrılmıştır (582).
• Doğu Göktürk Hakanları arasında Tulon, Kimin, Şipi, Çulo ve Kieli bulunur. Çin’in izlediği “Böl ve yönet” politikalarına Kieli’nin tecrübesizliği de eklenince ülkede güven ortamı zedelenmiştir. Doğu Göktürkler Çin’in egemenliği altına girmiştir (630).
• İstemi’nin oğlu Tardu öncülüğünde kurulan Batı Göktürk Devleti İran ve Çin sınırlarında hâkim ol-mak için çalışmıştır. Çin tarafından kışkırtılan Töles, Karluk, Onok gibi Türk boylarının ayaklanmasıyla zayıflayan Batı Göktürkler Çin’in egemenliği altına girmiştir (659).
Çin egemenliğinde bulunan Türkler; Kürşat, Tu-çi gibi kişilerin öncülüğünde çeşitli isyan-lar çıkarmıştır. Kürşad İsyanı; Kürşad’ın otuz dokuz arkadaşıyla Çin sarayını ele geçirmek istemesiyle başlamış ancak başarısızlıkla sonuçlanmıştır. Kürşad, başarısız olsa da Türklerde bağımsızlık düşüncesinin simge ismi olmuştur.
Akademik Bakış
II. Göktürk Devleti (680-745)
İkinci Göktürk Devleti, Kutluk Kağan tarafından kurul-muştur. Kutluk Kağan’a “İlteriş” unvanı verilmiştir. Kut-luk Kağan bir yandan Çin, Ki-tan ve Oğuzlara akınlarda bulunurken diğer yandan ülkeyi teşkilatlandırmıştır.
İlteriş’ten sonra başa Kapgan Kağan geçmiştir. Kapgan Kağan; Çin’i baskı altına alarak burada bulunan Türkleri ülkesinde toplamaya, Türk kavimlerini bir bayrak altın-da toplamaya çalışmıştır. Kapgan Kağan’ın Türk boy-larına karşı barış dili yerine şiddet dili kullanması ken-disine karşı Türk boylarında tepkinin oluşmasına sebep olmuştur. Çin ile anlaşan Bayırku Türk boyu Kapgan Kağan’ı pusuya düşürerek öldürmüştür (716).
Kapgan Kağan’dan sonra başa Bilge Kağan geçmiştir (716-734). Bilge Kağan ülkeyi kardeşi Kültigin ile bera-ber idare etmiştir. Kendilerine Vezir Tonyukuk da yar-dımcı olmuştur. Bu dönemde Türk boylarına iyi davra-nılarak Çin ve Kitanlar üzerine akınlar yapılmıştır. Bilge Kağan’dan sonra ülkede siyasal istikrar bozulmuştur.
Orta Asya’da Türk birliğinin sağlanması sırasında baskı altına alınan Türk boylarından Uygur, Basmil ve Kar-luk Türk boyları Göktürklere karşı ayaklanmışlardır. Bu ayaklanma sonrasında devlet yıkılmış yerine Uygur dev-leti kurulmuştur.
Kutluk Devleti’nin Önemli Özellikleri
• Türk adıyla tarihte kurulan ilk devlettir.
• Orta Asya’da kurulan İkinci Türk Devleti’dir.
• Parayı kullanan ilk Türk Devleti’dir.
• Türk tarihi ve edebiyatına ait ilk yazılı eser olan “Or-hun Anıtları”nı dikmişlerdir. Bunlar Tonyukuk, Bil-ge Kağan ve Kültigin adına dikilmiştir.
• Bozkurt ve Ergenekon Destanları Göktürklere aittir.
• Orhon harfleriyle, Türklere ait ilk millî alfabeyi oluşturmuşlardır. Bu alfabeyi okuyan kişi Wilhem Thomsen’dir.
Uygur Devleti (744-840)
Dokuz oğuz boyunun kendilerine katılmasıyla beraber “On-Uygur” olarak da adlandırılan bu devletin kurucusu Kutluk Bilge Kağan’dır. Devletin başkenti “Ötüken”dir.
9
Uygur hükümdarı Moyen-Çur, Talas Savaşı sırasında çıkan isyanları bastırmak için Çin’e yardım etmiş, karşı-lığında Çin hükümdarının kızıyla evlenmiştir. Bu dönem-de Uygurlara bağlı Karluk, Yağma, Çiğil, Tuhsi boyları İslamiyet’i kabul etmiştir.
Bögü Kağan zamanında et yemeyi yasaklayan, barışçı ve tapınaklı bir din olan “Mani Dinî” resmî din olarak ka-bul edilmiştir. Mani dininin kabulünün sonuçları şunlardır:
• Tarımsal faaliyetler gelişmiştir.
• Yerleşik hayata geçilmiş, köy ve şehir kültürü geliş-miştir.
• Savaşçı özellikler zayıflamıştır.
• İbadethaneler inşa edilmiştir.
Baga Tarkan zamanında isyan eden Kırgızlar Ho-sa za-manında Uygurlara son vermişlerdir. Dağılan Uygur top-luluklarından bir kısmı Kansu bölgesine, diğer kısmı ise Doğu Türkistan’da Turfan bölgesine yerleşmiştir. Her iki Uygur koluna da Moğollar son vermiştir. Kansu böl-gesindeki Uygurlar “Sarı Uygurlar” adıyla yaşamlarını sürdürmektedirler.
Uygurların Diğer Özellikleri
• Uygurlar yerleşik mimariye örnek eserler vermişler-dir.
• Moğol yaşantısını etkileyerek onların Türkleşmesi-ni sağlamışlardır.
• Çinlilerden kâğıdı ve matbaayı öğrenmişler ve kul-lanmışlardır.
• Kütüphaneler kurmuşlardır.
• Soğdlardan aldıkları alfabeyi geliştirerek 18 harften oluşan Uygur alfabesini kullanmışlardır.
• Yaradılış ve Göç Destanları Uygurlara aittir.
• Anadolu Beyliklerinden, Eretnaoğullarının Uygur asıllı olduğu düşünülmektedir.
Hazar Devleti (630-1006)
Kafkaslarda ve Karadeniz’in kuzeyinde yaşamışlardır. Museviliği benimseyen ilk ve tek Türk devletidir. Bizans, Emevî, Abbasi ve Ruslarla mücadele etmişlerdir.
• Hz. Osman Dönemi’nde İslamiyet’in kuzeye yayıl-masını “Belencer Savaşı”yla engellemişlerdir.
• Barışçı bir toplumdur. Ticaret hayatı gelişmiştir. Üc-retli bir orduya sahiptirler.
• Adalet ve hoşgörüye önem vermişlerdir. Kurdukları mahkemelerde farklı dinlere mensup kişilere temsil-ci bulundurma hakkı vermişlerdir. Kurdukları şehirler-de cami, kilise, havra gibi farklı ibadethaneler yan yana bulunmuştur.
• Sasanilere karşı Bizans ile ittifak yapmışlardır.
• 965 yılında Kiyef (Kiev) Rus Knezliği tarafından yı-kılmıştır.
• Slav toplumlarını yönetim olarak etkilemiştir. Rus ve Macar Devletleri'nin kuruluşuna zemin hazırlamıştır. Rus beyleri bazen kağan unvanını kullanmışlardır.
Kırgızlar (840-1207)
Uygurları yıkarak kurulmuşlardır. Moğol egemenliğin-de yaşayan ilk Türk kavmidir. Ötüken bölgesini, Moğol istilasından koruyamamışlardır.
• Manas Destanı’na sahiptirler.
• Yenisey Yazıtları, Kırgızlardan kalmıştır.
• Moğolların Türkleşmesinde de etkili olmuşlardır.
Türgişler (659-766)
Issık Gölü civarında Baga Tarkan tarafından kurulmuş-lardır. Başkent Balasagun’dur. Doğu Göktürklere karşı Çin ve Kırgızlar ile ittifak yapmıştır.
• Türk tarihinde kendi adına para bastıran ilk hükümdar Baga Tarkan’dır. Parada Çin ve Arap etkisi görülür.
• Yerleşik hayata geçmişler, ticaretle uğraşmışlardır.
• Emevîlere, karşı Sulu Kağan öncülüğünde mücade-le ederek İslamiyet’in yayılmasını “Haristan Savaşı” ile durdurmuşlardır.
• Türgişlere Karluklar son vermiştir.
Akhunlar (Eftalitler)
Uar ve Hun adlı iki Türk kabilesi tarafından kurulmuş-tur. 457’de Heftal adlı Türk ailenin yönetimine girmişler-dir. Akhunlar, Sasanilerin iç işlerine karışarak Firuz’u tahta çıkarmışlardır. Mazdek İsyanı’nın bastırılmasın-da bu ülkeye yardım etmişlerdir. Ülke sınırlarını Kuzey Hindistan’da genişleterek Gupta Devleti’ni dağıtmış-lardır. Göktürkler, Sasanilerle ittifak yaparak Akhunlara son vermiştir (557).
Tabgaçlar (356-556)
Tabgaç, “ulu, muhterem” anlamlarına gelir. Tabgaçla-rın başkenti, “Tai”dir. En ünlü hükümdarı Tai-wu’dur. Avar, Hsia ve Çin’e karşı üstünlük sağlayan Tabgaçlar “Budizm” inancını benimsemişler millî benliklerini kay-bederek Çin egemenliği altına girmişlerdir.
Sabarlar
Kuzey Kafkasya ve Batı Sibirya’da kurulmuştur. Bizans’a karşı Balak Han zamanında üstünlük sağla-yarak Ankara ve Konya dolaylarını ele geçirmişlerdir. Avarlara mağlup olmuşlar bir süre sonra da Göktürkle-rin egemenliği altına girmişlerdir.
• Buğarık isimli bir kadın hükümdarları vardır.
• Hazar Devleti’nin temelini oluşturmuşlardır.
• Günümüz “Sibirya” coğrafyasına isimlerini vermişlerdir.
