0

F I K I H U S L

K N C B A S K I

H A Z I R L A Y A N

C e l l e d d i n K a r a k l

2012

1

F I K I H U S L

K N C B A S K I

H A Z I R L A Y A N

C e l l e d d i n K a r a k l

1022

2

B i r i n c i B a s k ( 1 000 ) adet ( 2001 )

k i n c i B a s k ( 3 000 ) adet ( 2012 )

3

F I K I H U S L

K N C B A S K I

H A Z I R L A Y A N

C e l l e d d i n K a r a k l

1022

4

5

2001 ylnda birinci basks yaplan bu kitb, deerli ilim

adamlarmzn eserlerinden istifde edilerek -yllarca ihtiya duyulan

bir boluu doldurabilmek amac ile- mm-Hatip Liseleri retmen ve

rencileri ile baz meslektalarmzn istifdesine arz edilmek zere

hazrlanmdr.

Kitb, Trkiye Diyanet Vakf Yayn Dairesi Kurulu Koordinatr

Sayn Prof. Dr. Sleyman Hayri Bolay tarafndan grevlendirilen -her

nedense ismi tarafmza bildirilmeyen- deerli bir ilim adammz

tarafndan dikkatle incelenmi;* ayrca Erciyes niversitesi lhiyat

Fakltesi emekli retim yelerinden Sayn Dr.Mustafa uhadar

tarafndan okunmu; yaplan takdr, tenkt, tavsiye ve dzeltmeler gz

nnde bulundurularak basma hazrlanmdr.

Birinci basks iin emei geen meslektalarmza, madd ve

manev desteini esirgemeyen olum Mnb Karaklca ve bu

kitbdan istifde etmek isteyen kardelerimize Cenb- Hakkn

rzsn taleb ederek teekkrlerimi arz eder, salk ve esenlikler

dilerim.

Ali Celleddin Karakl

Talas

2001

*-Turkiye Diyanet Vakf Genel Merkezi, ( 11-01-1999 ) trih ve ( YK / 961-6 ) sayl yaz.

6

.

. Biz, hibir kimseye gc yeteceinden bakasn yklemeyiz.

mn edib de gzel gzel amel (ve hareket) lerde bulunanlarn

gslerinde ll- den ne varsa hepsini skb atacaz; Onlar,

altlarndan rmaklar akan cennetin ebed yrandrlar; Onlar

(orada yle) derler:

Allha hamd ve krler olsun ki, bizi bu nimet ve sadete

kavuturdu; Eer Allh bizi doru yola hidyet etmese idi, biz

kendiliimizden doru yola eriemezdik. Arf, 42-43.

7

Fkh Usl Besmele, Hamdele, Salvele 7

. . . . .

.

.

Bismillhir-Rahmnir-Rahm

Btn lemlerin Rabbi, Rahmn ve Rahm, Din Gnnn shibi olan Allha hamd olsun. Y Rabb, biz yalnz sana kulluk eder ve

yalnz senden yardm dileriz. Bizleri doru yola hidyet eyle, o

kendilerine nimet verdiklerinin yoluna ilet, gazba urayanlarnkine

ve sapklarnkine deil.

Salt ve selm, Allhn, erati tamamlad ve dni ikml etdirdii seyyidimiz Hazreti Muhammed zerine, tayyb, thir olan l

ve Ashbnn zerine ve kymete kadar ihsn ile l ve Ashbna

tabi olanlarn zerine olsun.

8

Hkmetli szler

. Fkh, insann, kendi lehinde ve aleyhinde olan (er)

hukmleri bilmesidir.

mm Azam rahmetllhi aleyh

. Allh Tela, bir kimsenin hayrini dilerse, onu dinde fakih yapar (anlayl ve bilinli klar).

Buhr, Kitbl-ilm, Cz.1.ss.28.

. Allh Tel kimi dilerse onu (kendisinde hayr grd

kimseleri), doru yola iletir.

Bakara, 213.

. Bizi, mna ve slma hidyet eyliyen Allh Telya hamd

olsun.

Et-Tcl-Cmiu f Ehdsir-Rasl s.a.v.

9

Fkh Usl n s z 9

n s z

lemlerin Rabbi olan Allh Tel, insanlk lemini, dalletden

hidyete, zulmden adlete, cehletden ilme, zulmetden nra,

hakszlkdan hakka, erilikden dorulua, ktlkden iyilie,

irkinlikden gzellie, kirlilikden temizlie ve hulsa her trl

noksanlkdan kemle yneltip onlara insanlk vasflarn kazandrmak,

bu sretle de onlar dnyev ve uhrev mutsuzlukdan mutlulua

ulatrmak iin, -sevgili Rasl Hazreti Muhammed aleyhis-selm

vstas ile- gndermi bulunduu Kurn- Kermin daha ilk

sayfasnda,

. .

Elif Lm Mm. Bu Kitb, yle bir kitbdr ki kendisinde

(Allh tarafndan gnderilmi olduunda) asl bhe yokdur. O,

(nefsini, zarar verecek eylerden ve era muhlif olan gnahlardan

korumak isteyen takv shibi) mttekler iin, (doru yola ird

edici, sevb ve hayr yollarn gsterici ve menfaatlerine dellet edici)

bir hidyetdir (doru yolun ta kendisidir). 1

buyurmakda ve bu Kitb karsndaki tutum ve davranlar ile

-mttek, kfir, mnfk ismi altnda- balca gurba ayrlan

insanlarn vasf ve zelliklerini, en gzel bir ekilde aklayp zah

1 -Bakara Suresi, yet 1-2.

Takv: Lgatde, saknma, korunma, korkma mansnadr. stlahda ise, hiretde insanlara zarar verecek eylerden saknmakdr. Bu bakmdan takv sfatlarna shib olan kimselere

Mttek denir.

Bu konuda fazla bilgi iin bak: Hak Dni Kurn Dili Trke Tefsir, C.1.ss.166-171. Elmall Muhammed Hamdi Yazr.

Hulsatl-Beyn f Tefsril-Kurn, C.1.ss.37-38. Mehmed Vehbi.

Kurn- Hakm ve Mel-i Kerm, C.1.ss.13. Hasan Basri antay.

10

etdikden ve bu Kitbn ancak Mttekler iin -dnyev ve uhrev

sedet ve selmet yollarn gsterici- bir hidyet rehberi olduunu

belirtdikden sonra, byklnn ve Rahmn isminin muktezs olarak, tekrar hepsini birden kendisine kulluk ve ibdete davet

etmekde ve israrla Mttekler gurbundan olmamz istemektedir.

Eitim ve retimin (talm ve terbiyenin) en gzel bir rneini

tekil eden bu ilh hitb ekli, Allh Telnn Rabb ism-i

erfinin bir muktezsdr ki Rabb, Esml-Husn: En gzel isimler

shibi olan Allh Telnn isimlerinden birisi olup her eyi gerei

gibi terbiye edip kemle sl edici (ulatrc) mansnadr.

Eer, Allh Telnn, mahlkta (yaratlmlara) kar Rabb

ism-i erfinin muktezs olan bu eitim ve retim talm ve terbiye

olmasayd, btn mahlkt ve mkevventn, bil-hssa insanln,

kendisini her trl zarar ve noksanlklardan kurtarp kemle ulatrmas

ve istenilen gyeye vsl olmas, hi bhesiz mmkn olmazd.

nsanln en byk ihtiyc olan bu inyet-i ilhiyyeyi (Allh

Telnn bu ltuf ve ihsnn), mahlktn en gzeli, en ereflisi ve en

stn olmak isteyen bir insann, iyi dnmesi ve ona gre

deerlendirmesi, ancak kendi menfeat cbdr.

Bu bakmdan Mttekler gurbundan olup kendisini her trl

tehlike ve noksanlklardan kutararak insanlarn en kermi, en

mkerremi, en ereflisi ve en stn olmak isteyen bir insann, her

eyden nce, Allh Telnn, Kurn- Kermde ve Raslnn

Snnetinde, bildirdii dn hukmleri, yaplmasn vey

yaplmamasn istedii husslar, doru bir ekilde renmesi, bunun

netcesi olarak da kendisine verilmi olan bu kadar nimetlere kar,

Ona lyk ile hamd- senda bulunup (teekkr edip) Onun rzsn

kazanabilmenin usl ve yollarn bilmesi, gerekdir.

Bu ise, ancak Ehl-i snnet ve cemat yolu dediimiz dn esslar renmekle, bu yolda yrmenin usl ve yollarn en iyi bir ekilde

tesbit etmesini bilen -mm Azam, mm Mlik, mm fi, mm

Hanbel gibi- mctehidlerin gsterdii yoldan gitmekle ve onlarn tesbit

etdikleri dn esslardan dar kmamakla mmkndr.2 Bunun en

2-Hazreti Muhammed aleyhis-selmn gsterdii yoldan gidenlere ve Onun Snnetine yapanlara Ehl-i snnet, Onun gsterdii ve tebl buyurduu ahkm, kendi keyf ve

11

gzel ve en doru bir dayana ise, Fkh lmi ile Fkh Usl

lmi dir.

Aslnda bir usl (ve metot) ilmi olan Fkh Usl lmi, dn

hukmlerin, El-Edilletl-erbea:Drt dell dediimiz -Kitb,

Snnet, cmul-mmet ve Kysl-Fukah gibi- ana

kaynaklarndan, doru bir ekilde incelenip anlalmasnda, fkh

meselelerin zah edilmesinde, mctehidler arasndaki ittifak ve ihtilf

noktalarnn incelenip anlalmasnda, yet-i kerme ve hads-i

erflerin ve onlardan karlan hukmlerin -kastl vey kastsz, yanl

anlam, tefsr ve tevllerine meydan vermeden- rin (hakk

manda Allh Telnn, mecz manda Hazreti Muhammed

aleyhis-selmn) murdna uygun olarak doru bir ekilde idrk

edilmesinde, bu sretle de slm Dni ile onun mntesibleri olan

Mslmnlarn (mmet-i merhmenin), Ehl-i Snnet ve Cemat yolu

dndaki Ehl-i Bidt yollarna saptrlmamasnda, en byk rol

oynar.

Ayrca, slm erat ve hukkunun, ne gibi esslara dayandnn

bilinmesine, hukk ile ilgili knunlarn, nizamlarn, ilm bir ekilde

incelenip anlalmasna ve hukk fikrinin inkifna vesle olur.

Bu bakmdan, ehil bir din adam olmak isteyen her mslmnn, bu ilmin ihtiv etdii konular, btn zellikleri ve incelikleri ile anlayp

kavramas, renip bilmesi, bir zarret hlini alr. Aksi takdirde,

telfsi mmkn olmayan hatlara dmesi ve drmesi, kanlmaz

bir netce olur.

Bu byk tehlikeye iret iin olsa gerekdir ki -Hammd ibn-i Eb

Sleymnn rivyetine gre- byk Sahb Abdullh ibn-i Mesd

radyellh anh, talebelerine yapt vasiyetlerinde yle

buyurmaktadr:

arzlarna gre tevl ve tefsr edip deitirenlere de Ehl-i bidat denir. Ehl-i bitatin, bir ok ubeleri ve ksmlar vadr ki bunlar, Kelm ve Akid kitblarnda anlatlmdr.

. Benim mmetim, yaknda yetmi frkaya ayrlacakdr. Bunlarn hepsi Cehennemdedir. Ancak birisi mstesndr. -O bir frka kimlerdir? Y Raslellh-. Onlar, benim ve ashbmn bulunduumuz itikad zere bulunanlar, benim ve ashbmn gitdii yoldan gidenlerdir.

Hads-i erfi ise, bunun en gzel bir dellidir. Usl-i Fkh Dersleri, ss.84. Byk Haydar Efendi. Akid-i Hayriyye Tercemesi, ss.9. Mehmed Vehbi. Bu Hads-i erfi, Hkim, Mstedrekinde rivtet etmidir.

Sahh-i Buhr Muhtasar Tecrd-i Sarih Tercemesi.C.11.ss.64-65. Kmil Miras.

12

Kardelerim, ilim ortadan kalkmadan ilim tahsline ehemmiyet

veriniz. lmin ortadan kalkmas, tabii ehl-i ilmin lm iledir. Sizden

hibiriniz, kendisine ne zaman mrceat edileceini tayn edemez.

Fakat yaknda bir snf insanlar ile karlarsnz ki onlar, sizi,

Kitbllha davet etdiklerini iddia ederler. Halbuki bu ehl-i bidat,

Kitbllh arkalarna atdklarn fark edemezler. Byle dallet

zamnnda, ilmin sye-i irdna snmanz tavsiye ederim. Bidat

iltizam etmekden (bidat olan eyleri lzumlu grerek yapmakdan),

kelm tekellfden (hakkatleri ikinci plna atarak gsterili

konumalar yapmakdan), felsef teammukdan (felsef fikirler ierisine

dalarak yeni yeni eyler ortaya koymakdan) saknnz. Dnimizin

safvet-i asliyyesini (saf ve temiz hlini) muhfaza etmeye alnz.3

Kez, Abdur-Rahmn ibn-i Yezd radyellh anhn rivyet

etdii,

. Snnetde iktisd (Snnetin hakkn gerei gibi yerine getirerek

ifrt ve tefrtde bulunmamak), bidatde ictihddan daha efdaldir.

hakmne szleri de, bu cmledendir. 4

Ayn ekilde -dorudan ilgili olmamakla berber- byk mfessir

Elmall Muhammed Hamdi Yazr merhm da, Hak Dni Kurn

Dili Trke Tefsir adl eserinin ba tarafnda (C.1.ss.8.de), -ayn

konuya iretle- yle demektedir:

Memleketimizde Kurn- Kerm tercemesi nmiyle yle byle

baz neriyat grld. yle ki ilerinde aslndan deil de yabanc tercemanlardan terceme edilenler bulundu. Geri bunu yapanlarn

maksatlar ne olduunu Allh bilir. u kadar ki zhire nazaran en

byk sik (bu hle srkleyip sevk eden sebeb), hissedilen bir ihtiyc

vesle edinerek baz kitbclarn ticret sevdsna dm olmalar

grlyor. Bu da bilerek bilmeyerek,

.

3 -Sahh-i Buhr Muhtasar Tecrd-i Sarih Tercemesi,C.4.ss.63. Kmil Miras.

(Hammd ibn-i Eb Sleymn rivyeti). 4 -Sahh-i Buhr Muhtasar Tecrd-i Sarih Tercemesi,C.4.ss.63. Kmil Miras.

13

Bylece onlarn (btl endd edinip Allh e koan

mriklerin), (hem fikir olan) ortaklar, (Allha e koan)

mriklerden ouna, hem onlar helke drmek, hem de

kendilerine kar dinlerini karma kark edip bozmak iin,

evltlarn ldrmeyi (doru yoldan saptrp dalletde brakmay,

hakkatleri gremez, iitemez, anlayamaz bir hle getirmeyi) ssl

(gzel bir ey imi gibi) gsterdi. Allh dileseydi, bunu

yapamazlard. O halde onlar, uydurduklar (iftirlar) ile ba baa

brak.5

vdisinde yrmek oluyordu.

Bu durum karsnda bize den grev, bu tehlikeli vdde

yrmekden Allh Telya snarak Onun hfz-u synetini, afv-

mafiretini, ltf- inyetini niyaz edip hem kendimize, hem de

meslekdalarmza, hem de din kardelerimize, faydal olabilme

imknlarn aratrmakdr.

5 -Enm Sresi, yet 137.

Bu yet-i Kermede belirtildii gibi bir toplum ierisinde bulunan iktidar shibi insanlarn,

eytann ve eytn insanlarn telkin ettikleri vesvese ve kuruntulara kaplp doruyu yapyoruz

zann ile inanp tatbik etmeye altklar slm d kfr, irk ve isyan sistemlerini, "Biz ancak

islh edicileriz" gibi bir klf giydirerek, akla ve hayle gelmedik bin bir trl desse ve felsefeler ile idre ettikleri halk, slm yolundan ayrp irk, kfr ve dallet yollarna gtrdkleri, her

zaman ve her yerde grlen netcelerdendir. Aadaki yet-i kerme, byle mal, mlk, servet, makam ve sz shibi kimselerin, banda

bulunduklar toplumu nasl idre edip btla ynlendirdiklerini ve onlara slm d kfr, irk,

dallet ve isyn yollarn nasl benimsetmeye altklarn, ak bir ekilde ifde buyurup gzlerimizin nne bir ibret levhas olarak sermektedir:

"Biz, her ehir ve kasabada, (mal, mlk, servet, makam ve sz shibi byklerini, -banda

bulunduklar topluma rnek olup onlar hidyet yoluna m, yoksa dallet yoluna m sevk

edecekler diye- man ve kfr arasnda muhayyer braktk. Peygamberimiz onlara doru yolu gstermesine ramen onlarn ekseriyyeti kfr ve irk yolunu tercih etdiler. Biz de). oralarn

gnahkrlarn, o yerlerde (rahmetimizin bir eseri olarak mhlet verip kendi amellerine kendilerinin hid olup bir i'tiraz haklarnn bulunmamas iin) hlekrlk etsinler (hle ve

desdelerine devam etsinler) diye, byk adamlar (tannm bykler) yapdk. (Onlar imtihn

etmek iin onlara byle bir imkn verdik). Halbuki onlar hlekrl bakasna deil,

kendilerine yaparlar da farknda olmazlar".5

Byle insanlar, "Biz ancak islh edicileriz" zannna kaplp kendi kendilerini dnyev ve uhrev felketlere srklediklerinin farknda olmadklar gibi,

. "Allh, emrinde (hkim ve hukmnde) libdir.5

yet-i kerme'sinde ifde buyurulduu zere Allh Tel'nn her emrinde hkim, hakm ve

her iinde glib olduunu da dnp bilmezler. Halbuki bunlarn hepsi, ezeldeki ruhlar leminde Allh Tel ile bir mukvele yaparak ahidlemiler ve bu inan duygusu ile dnyya

getirilmilerdir.

14

Bunun iindir ki dn eitim ve retim yapan okullarda, yllardan beri duyulan bir ihtiyc karlayabilmek amac ile Fkh Usl lmi

ne it konular, -her cihetden aczimize ramen- birbirini takb eden

kk kitbcklar hlinde hazrlamaya aldm. Grlecek kusur ve

hatlarn, sammiyyetle bildirilmesinin, rahmete vesle olacanda

bhe yokdur. Gyemiz.

. mmetimden dim hakk zere glib ve zhir, muhliflerinden

kendilerine zarar gelmez bir tife, hi eksik olmayacakdr6.

hads-i erfinin ifde etdii Srt- Mstekm de yrmek

isteyen din kardelerimize bir k tutmak, doruyu ve gerei gsterip

ona ynelmeyi hatrlatmak ve duyulan bir ihtiyc -bir nebzecik de

olsa- gidermeye alarak istenilen vdde hep birlikde

yryebilmekdir.

Fakat,

. O (Kurn, takv shibi) mttekler iin, bir hidyetdir (doru

yolun ta kendisidir). 7

. bhesiz ki sizin Allh nezdinde en erefliniz, takvca en

ileride olannzdr.8

yet-i kermelerine gre, Takv olmadan;

. Ancak, onlardan, hlis (ihls shibi) kullarn hri, (onlar

yollarndan saptramam. nk benim azdrmam onlar etkilemez).9

yet-i kermesine gre, hls olmadan;

.

6 -Sahh-i Buhr Muhtasar Tecrd-i Sarih Tercemesi,C.1.ss.78. Ahmed Naim. 7 -Bakara Sresi, yet 2. 8 -Hucurt Sresi, yet 13. 9 -Hcr Sresi, yet 40. ve Sd Sresi, yet 83.

15

Ey mn edenler, hep birlikde silme (slma, bara, dny ve

hiret selmetine, birlik ve berberlie) girin. (Kmil, olgun, iyi, takv

ve ihls shibi birer mslmn olun. Ayp ve kusurlardan uzak

bulunun). eytann admlar ardna dmeyin (eytn yollara

sapmayn). nk o, sizin iin ap-ak bir dmandr.10

yet-i kermesine gre, Silm e girmeden,

istenilen bu vdde yrmek mmkn deildir. Aksi ise, hsrn ve

iflsdr.

Rabbinin istedii hakk yolda yryerek Mttek ler

gurbundan olmay arzu eden mslmnlar -zellikle slma en ok

hizmet eden mslmn Trkleri-, bu yoldan evirip hsrn ve iflsa

srklemek sretiyle ykmak isteyen i ve d dmanlar, muhtelif isim

ve sfatlar altnda, yllarca hatt asrlarca sren almalarnn mhim

bir netce vermediini grnce, son reyi,

-slmn iinde slm ykmakda-,

dier bir deyimle slmn usl (ve metot) larn kullanmak

sretiyle,

-slm bozup mensublarn bidat, fest ve irk yollarna

saptrmakda-

bulmulardr.

Bu menfr emellerini gerekletirmek iin de slm Hukku

Nazariyt diye isimlendirdikleri Fkh Usl ilmi ni ve Fkh

Ess lar iyice renip kavradkdan, usl (ve metot) larn anladkdan

sonra, slm ve Mslmnlar ykmak yoluna gitmeyi, zarr bir yol

olarak kabl etmiler, hatt iin bylece daha da kolaylaacan

ehemmiyetle belirtmilerdir.

Bu almalarn birer mahsl olan aadaki bir ka cmle, bu

maksatl kimselerin ama ve metotlarn akca ortaya koyup zah

etmektedir ki ibretle ve dikktle okunmas tavsiye olunur.

Gyemiz, Trkiyede yksek tahsil ilerini idre edenlere, slm

Hukku tedrstnn, yalnz kifyetsiz bulunduunu deil, ayn

10 -Bakara Sresi, yet 208.

16

zamanda zararl olduunu da ihsas etmek (anlatmak) dr. slm

Hukku mabedinin kapsn aacak olan anahtar, Hukk

Nazariytdr.

Bir Mslmn, ne kadar itikd zayf olursa olsun, din

deitirmedii takdirde, hi bir hdisenin shhate mukrin olup

olmamasna (doru olup olmadna) o hdise, slmletirilmedikden

(slm bir klf giydirilmedikden) sonra inanmaz.

Btn hukmlerin ve istenilen eylerin, slmletirilmek sretiyle dn temellere istinad etdirilmesi ve bunun netcesi olarak da bu hakkatlerin kabl deil ayn zamanda riyet olunmas mecbriyyeti altna sokulmas da, Muhammed Knndaki menbalarn (kaynaklarn) okluu dolaysyle g bir mesele deildir.

11

Gerek slm kitlesindeki mukvemeti krmak, gerekse bu mukvemetin vcde gelmesini nlemek iin, kabl tavsiye edilen husslarn, hi bir vechile Muhammed Hukka muhlefet arz etmediini isbt etmek lzmdr. Bu da slm Hukkunu bilenler iin, kolay denilecek kadar imkn dhilinde bulunan bir keyfiyyetdir.

Byle bir hlin en amel ve basit ilc, mslmnlara kabl etdirilmek istenilen Avrupa knunlarnn slmletirilmesinden ibrertdir.

12

Ne hazindir ki zamnmzdaki baz melekdalarmzn bilerek

vey bilmeyerek bu tehlikeli vdiye ynelik gayret ve gafletlerini, esef

11 -slm Hukku Nazariyt Hakknda Bir Etd, C.1.ss.13-15. Sava Paa. (1892 trihli Franszca aslndan Trkeye eviren, Bah Arkan). Diyanet leri Reislii Yaynlar. Say 43. Yeni

Matbaa. Ankara. 1955. 12 -Ayn eser, C.2.ss.6. Sava Paa. Sava Paa, -kendi ifdesine gre- Rum asll koyu bir Hristiyandr. Kk yatan itibren

slm limlerini renmeye balam, en byk ilim adamlarndan slmn btn zelliklerini

renmi, buna ramen kendisine hidyet nasb olmamdr. Biz bir Hristiyanz. Fakat yle bir Hristiyan ki btn insanlar seven ve herkese kar dil

olmak isteyen bir Hristiyan. te bu prensipledir ki bir Hristiyan olarak Hazreti Muhammedin knununu tetkik ediyoruz. (Ayn eser, C.1.ss.13).

Gibi davranlar ile nfzunu artrm, kinci Abdl-Hamd zamnnda bir ok nemli

grevlerde bulunmu, Osmanl umm vlisi, Hriciye ve Nfa nzr (bakan) olmu, daha sonra da stanbuldan ayrlp Parise giderek son yllarn orada geirmi, slm Hukku Nazariyt

Hakknda Bir Etd adl iki ciltlik eserini orada yazm ve (1892) de Franszca olarak ner

etmidir. Eser, uzun yllar sonra, Temyiz Mahkemesi reislerinden Bah Arkan tarafndan Trkeye

terceme edilerek (1955) ylnda Diyanet leri Bakanl tarafndan bastrlm ve baz hatlar,

kitbn sonundaki bir cetvelde gsterilmidir. Bu kitbda -Osmanl Devlet bakanna, aile reisine, itat essdr- gibi birlik ve berberliin

temeli olan mhim konularn dile getirilmesi ve Osmanl dmanlarnn dikktine sunulmas,

kanaatimizce, Osmanl devlet otoritesinin yklmasnda byk rol oynamdr.

17

ve znt ile mhede etmekteyiz. Byle tehlikeli bir konuyu

hatrlatmak bizden, takdr meslektalarmzdan, hukm ise Allh

Teldandr.

Bu tehlikeli vdde yrmek istemeyen mslmnlarn ve

meslekdalarmzn, Fkh Usl lmi nin ihtiv etdii konular ve

Fkh meseleleri, asl kaynaklarndan en iyi bir ekilde renip

kavrayarak doru olan hakk yola ynelmeleri;

. Ne Yahdler, ne Hristiyanlar, -sen onlarn dnine (milletine)

uyuncaya kadar- asl senden honud olmazlar.13

yet-i kermesi gibi yet-i kermelerin ve hads-i erflerin ifde

etdii hakkatlere kulak verip byle maksatl kimselerin ortaya

koyduu usl (ve metot) lar benimsememeleri;

.

Bylece, onlarn (btl endd edinip Allha e koan

mriklerin) (hem fikir olan) ortaklar, (Allha e koan)

mriklerden ouna, hem onlar helke drmek, hem de

kendilerine kar dinlerini karma kark edip bozmak iin,

evltlarn ldrmeyi (doru yoldan saptrp dalletde brakmay,

hakkatleri gremez, iitemez, anlayamaz bir hle getirmeyi) ssl

(gzel bir ey imi gibi) gsterdi. Allh dileseydi, bunu

yapamazlard. O halde onlar, uydurduklar (iftirlar) ile ba baa

brak.14

yet-i kermesinin ifde etdii tehlikeli vdide yrmemeye almalar; bil-akis takv ve ihls emr eden yet-i kermeler ile,

.

13 -Bakara Sresi, yet 120. 14 -Enam Sresi, yet 137.

18

mmetimden dim hakk zere glib ve zhir, muhliflerinden

kendilerine zarar gelmez bir tife (bir topluluk), hi eksik

olmayacakdr15

.

hads-i erfinin ifde etdii hakk yolda (Ehl-i Snnet ve Cemat

yolunda) yryp gayret gstermeleri, daha isbetli bir yol olur

kanaatindeyiz.

Bu bakmdan asrlardan beri btn mslmnlarn tevecchlerini

kazanm olan muhterem mctehidlerimizin gsterdii yoldan gitmek,

onlar rahmet ve mafiret ile anmak, maksatl kimselerin hev ve

heveslerine kaplmamak, en bata gelen irmz olmaldr

nk,

. "Ben cinleri de, insanlar da (baka bir hkmetle deil) ancak (benim varlm, birliimi ve noksan sfatlardan mnezzeh olup keml sfatlar ile muttasf olduumu bilsinler de) bana ibdet (ve kulluk) etsinler (beni tansnlar, bilsinler) diye yaratdm".

16

yet-i kermesine gre,

Yaratln gyesi, ezeldeki Marifetllh duygusunu, (Allh Tely bilme, Onun varlna ve birliine inanma ve Onu noksan sfatlardam mnezzeh klp keml sfatlar ile muttasf klma inancn) yeniden tzeleyip Ona kulluk ve ibdet yapmakdr.

Bu almalarmzn nih bir gyesi olan Rz-i Brden ve

. Allh Tel, bir kimsenin hayrini dilerse, onu dinde fakih yapar

(anlayl ve bilinli klar). 17

15 -Sahh-i Buhr Muhtasar Tecrd-i Sarih Tercemesi, C.1.ss.78. Ahmed Naim. Buhr, tisam 10. Tevhd 29. Menkb 28 ve Mslim, mn 247. 16 -Zriyt, 56. 17 -Buhr, Kitb'l-ilm, Cz.I ss.28.

Sahh-i Buhr Muhtasar Tecrd-i Sarih Tercemesi, C.1.ss.77. (64 nolu hads-i erf ve zh). Ahmed Naim.

Sahh-i Mslim Tercemesi ve erhi, C.5.ss.437. (98 ve 1037 nolu hds-i erf ve zh).

Ahmed Davudolu.

19

hads-i erfinin ifde buyurduu hakkatden nasb-dr olabilmek

iin, slmn esslarn, mctehidlerimizin ve onlarn yolundan giden

ilim adamlarmzn kymetli eserlerinden -riin murdna uygun bir

ekilde- okumaya ve okutmaya alan din kardelerimize hayrl

baarlar diler, her hlimizde takv ve ihls shibi bir mslmn

olmaya alarak yaptmz ve yapacamz hatlardan Allh

Telya snr, bu almalarmzn -afv- mafirete vesle olmas

mdi ile- hakka uygun bir ekilde tamamlanmasn, kerem ve

inyetinden niyaz ederiz.

Tevfk ve hidyet, yalnz ve yalnz Allh Teldandr.

Ali Celleddin Karakl

12-ubat-1982

Talas

20

. Allh Tel kimi dilerse onu (kendisinde hayr grd

kimseleri), doru yola iletir. Bakara, 213.

. Bizi, mna ve slma hidyet eyliyen Allh Telya hamd

olsun. Et-Tcl-Cmiu f Ehdsir-Rasl s.a.v.

. Allh Tela, bir kimsenin hayrini dilerse, onu dinde fakih yapar (anlayl ve bilinli klar). Buhr, Kitbl-ilm, Cz.1.ss.28.

21

Fkh Usl B R N C B L M 21

Bismillhir-Rahmnir-Rahm

Rahmm ve Rahm olan Allhn adyle

B R N C B L M

FkhUslu lminin meydana gelmesi

slm limleri, slm erat ve hukkunun ne gibi esslara istind

etdiini, slm hukkuna teallk eden knnlarn ve nizamnmelerin

ne gibi esslara dayandn, ne gibi hakkatler ifde etdiini, bunlarn

ilm bir ekilde nasl incelendiini ve hukk fikrinin nasl temn

edileceini gsterip zah etmek iin Fkh Usl lmi denilen bir

ilim ihdas etmilerdir.

Batllarn Metot lmi dedikleri bu ilim, fkh ilminin

incelenmesinde, slm hukkunun anlalmasnda en byk rol oynar.

Bu bakmdan, fkh ilminin essn ve temelini tekil eden bu ilmin

hussiyyetlerini, inceliklerini ve ihtiv etdii bahisleri ayr ayr

inceleyip tetkk etmek cb eder.

Bu ilimde zikr edilen husslar, her din adam mutlak bilmeli ve

renmelidir. nk, Allh Telnn emir ve nehiylerini ona gre

renip kavrayacak, ona gre mdfaa edecek, ona gre telknatda

bulunacakdr. Aksi takdirde telfsi mmkn olmayan hatlara dmesi

ve drmesi kuvvetle muhtemeldir.

22

Fkh Usl lminin anlam

zet olarak ( slm Hukkunun Hkmeti : lmi) anlamna gelen ( ,Fkh Usl lmi) ibresi : aslnda bir isim tamlamas (izfet terkbi) olup kelimeden meydana

gelmidir. lim kelimesini hri brakrsak iki kelimeden meydana

gelen bir terkb ve mfret bir lfz hlinde mevz olduu ilmin has

ismi (alemi) olur. Bu bakmdan evvel bu kelimelerin ifde etdikleri manlar aklayp zah etmek gerekdir.

:El-Fkh kelimesinin lgat ve istlh mans

El-Fkh: Lgatde, bilmek, anlamak, bir eyi izan ve fetnet ile

uurlu bir ekilde tasdk edip idrk etmek, bir eyin knhne vkf

olmak, bir eyi bilmek ve fehm etmek manlarnadr. 18

Onlara, o kavme ne oluyor ki (kendilerine sylenen) hi bir

sz anlamaya yanamyorlar. 19

.

And olsun ki biz cin ve insden (cinlerden ve insanlardan) bir

ounu (kendi istekleri dorultusunda) cehennem iin yaratmzdr.

Onlarn kalbleri vardr, bunlarla idrk etmezler. Gzleri vardr,

bunlarla grmezler. Kulaklar vardr, bunlarla iitmezler. Onlar,

drt ayakl hayvanlar gibidirler. Hatt daha sapktrlar. Onlar,

gaflete denlerin ta kendileridir. 20

yet-i kerimeleri ile;

. Allh Tel, bir kimsenin hayrini dilerse, onu dinde fakih yapar (anlayl ve bilinli klar).

21

18 -Hukk- slmiyye ve stlht- Fkhyye Kmsu, C.1.ss.13. mer Nashi Bilmen. 19 -Nis' Sresi, yet 78. 20 -A'rf Sresi, yet 179. 21 -Buhr, Kitb'l-ilm, Cz'.1.ss.28.

Sahh-i Buhr Muhtasar Tecrd-i Sarih Tercemesi, C.1.ss.77. (64 nolu hadis-i erif ve zh).

Ahmed Naim.

23

hads-i erfinde geen :El-Fkh lfzlar, bu anlamlar ifde etmektedir.

Bundan dolay, erati bilmek ve anlamak mansna tahss edilerek

slm erat ve Hukkuna, slm ulemsnca Fkh denilmi, bu

husslar bu ekilde tasdk edip bilen ve anlayan kimseye de Fakih

ismi verilmidir ki cemi (oulu) Fukah dr.

stlhda ise, iki gr vardr. Bunlardan birisi Hanaf immlarnn

grdr ki bu hussu, mm Azam rahmetllhi aleyh,

.

Fkh, insann, kendi lehinde ve aleyhinde olan er hukmleri bilmesidir.

22

eklinde tarf etmi ve bu ekildeki tarfi ile de, itikdiyyta

teallk eden Kelm ilmini, vicdniyyete teallk eden Ahlk ve

Tasavvuf ilimlerini, fkhn konular iine dhil etmek istemidir.

Daha sonra gelen Hanef fakihleri, bu tarfe ( : amelen: amel ynnden) kaydn vey ( : min cihetiI-amel: amel ciheti ile) kaydn ilve ederek fkh,

. Fkh, insann -amel ciheti ile- kendi lehinde ve aleyhinde olan (er) hukmleri bilmesidir.

diye tarf etmilerdir. Byle bir kayd koymak sretiyle de, Kelm,

Ahlk ve Tasavvuf ilimlerini, fkhn konusu ierisinden karmlardr.

Bu essa istinen de -Hicr (1285-1293) trihleri arasnda bir heyet

tarafndan- hazrlanan Mecelle nin ilk maddesi de, ayn grler

altnda mtlea edilerek fkhn tarfine tahss edilmi ve

lm-i fkh, mesil-i eriyye-i ameliyyeyi bilmekdir,23

eklinde tarf edilmidir.

Sahh-i Mslim Tercemesi ve erhi, C.5.ss.437. (98-1037 nolu hads-i erif ve erhi). Ahmed Davudolu 22 -Usl-i Fkh Dersleri, ss.11. Byk Haydar Efendi. 23 -Mecelle, (Mecelle-i Ahkm- Adliyye). ss. 30.

24

Dieri de fi immlarnn grdr ki bunlar da Hanef

immlarnn tarfine ( min edilletihet-tafsliyyeti: tafsl : delllerinden) kaydn ilve etmek sretiyle Fkh Usl lmini, fkhn

mevzu ierisinden kararak fkh,

. Fkh, insann, amel ciheti ile kendi lehinde ve aleyhinde olan

(er) hukmleri, (ameliyyta it, yan ibdt, ukbt ve mumelta

it er meseleleri) tafsl dellleri ile (mufassal dellleri ile)

bilmekdir24

eklinde, tarf etmilerdir.

Bu tarflerdeki bilmek, alel-de bir bilmek deil, er hukmleri

ve cz meseleleri, teemml (iyice ve etraflca dnme), rey ve

ictihd sretiyle bilmek, delllerinden istinbt ve istihrc melekesine

shib olarak bilmekdir. Bu bakmdan byle bir melekeye, delllerinden

istinbt ve istihrc kuvvesine shib olan kimseye Fakih denilmidir.25

Her iki tarfde de, itikdiyyta (itikda, yan bir eyin varlna

vey yokluuna kalben karar verip inanmaya) it konulardan bahseden

Kelm ilmi ile vicdniyyete (vicdna, yan kalb ve hiss olan duygu,

24 -Muhdart f Usli'l-Fkh al Mezhibi Ehli's-Snneti ve'l-mmiyye, Cz'. 1.ss.5-6. Bedru'l- Mtevell Abd'l-Bsit. 25 -Bu ta'rflerdeki "Bilmek" kelimesinin mrdifi (e anlam) olan "Ma'rifet" den maksat,

"Meleke" dir ki fakih olan bir ztn ba'z ahkm bilmemesine mnf (aykr) deildir. Bu huss, icm' ile sbitdir. Zr mm Mlik rahmet'llhi aleyh, kendisine sorulan krk mes'eleden

otuzaltsna -kendisi tam bir ictihd melekesine shib olduu halde, o anda sorulan mes'eleleri

incelememi olmasndan vey o mes'eleler hakknda keml-i ittiksndan dolay hemen cevab

vermeyi ihtiyta muhlif (aykr) grdnden- ( : Bilmiyorum) cevbn vermidir. Ayn ekilde mehirden (nl kimselerden) a'b merhm da, kendisine sorulan bir sule

Bilmiyorum demek, ilmin yarsdr) cevbn : ) Bilmiyorum) diyerek : ) vermi ve "Sen Irak'n en nl fakhi olduun halde bilmiyorum demekden utanmyormusun? "

diyenlere de "Melekler, Allh Tel'ya ( : Y Rabb'i, senin bize bildirdiinden baka bizim bilgimiz yokdur) demekden istihy etmemiler (ekinmemiler) dir".

cevbnda bulunmudur. (Bakara sresi, yet 32). Bu bakmdan bir kimsenin, bilmediini bilmesi de bir ilimdir, bir hnerdir. Kezlik, Hazreti Muhammed aleyhi's-selm'n bilmesi ise, yukarda zikr edilen melekeyi kesb

etmekle (kazanmakla) deil, vahy ve ilhm sretiyle bu ilme vsl olmasndandr. Ayn ekilde, tafsl delllerinden istinbt ve istihrc melekesine shib olmayan mukallid bir

kimsenin ilmi de, yukarda zikr edilen meleke ve ma'rifet'den hricdir. nk mctehidlerin

delli, Kitb, Snnet, cmu'l-mmet ve Kys'l-fukah olduu halde, mukallid kimselerin delli, mctehid'lerin szleri ve ictihdlardr.

Hukk- slmiyye ve stlht- Fkhyye Kmsu, C. 1. ss. 244-245. mer Nashi Bilmen.

Usl-i Fkh Dersleri, ss. 9 ve 558. Byk Haydar Efendi.

25

dnce ve alkanlklarn terbiyyesine) it konulardan bahseden

Ahlk ve Tasavvuf ilimleri, fkhn mevzu iinden karld gibi,

Mras hukkuna it konular da fkhn mevzu hricinde braklmi ve Feriz ilmi ad altnda -fkh ile ilgili- mstakil ve ayr bir ilim dal

olarak mtlea edilib incelenmidir.

El-Usl kelimesinin lgat ve istlh mans:

El-Usl kelimesi, El-Asl kelimesinin cemi olup : lgatde, madd ve manev olan temel, ess, rcih ve istindgh

manlarnadr ki dell ve kde man larnda da kullanlr.

stlhda ise, fkhn dellleri ve fkha mahss delller mansnadr

ki ahkm ve ictihda teallk eder.

Bu bakmdan ( ) Fkh Usl) isminin mans: Fkhn Dellleri) mansn ifde etmi olur. Fakat bu man, ahkm

ve ictihda teallk eden konular, tam olarak iine almad iin,

Fkhn Dellleri yerine Fkh Usl ismi tercih edilmidir.

El-Ilm kelimesinin lgat ve istlh mans: El-lm: Lgatde, bilmek, anlamak ve idrk etmek manlarnadr ki

bir eyin dorusunu bilme ve okuyarak renilen bilgi, manlarna da

gelir.

stlhda ise, bir konu ile ilgili olan bahisleri ve meseleleri, her

yn ile en ince teferrutna kadar tetkk edip doru bir ekilde bilmek,

anlamak ve renmek sretiyle elde edilen bilgi, mansnadr.

Fkh Usl lminin tarfi

Fkh Usl lmi terkbindeki kelimelerin ifde etdii manlar

biraz olsun anladkdan sonra, Fkh Usl lmini, u sretle tarf

edebiliriz:

. Fkh Usl, feryyta ve ameliyyta mteallik er hukmleri

mufassal dellleri ile bildiren ve muayyen kidelerden bahseden bir

ilimdir. 26

26 -Usl'l-fkh. ss.6. Muhammed Eb Zehra. Muhdart f Usli'l-fkh al Mezhibi Ehli's-Snneti ve'l-mmiyye, Cz'. 1.ss.6. Bedru'l-

mtevell Abd'l-Bsit.

Usl-i Fkh Dersleri, ss.12-14. Byk Haydar Efendi.

26

Fukah ve Usliyynun vaz etmi (ortaya koymu) olduu

esslara gre yaplan bu tarfde zikri geen,

a-(Feryye ve ameliyye) kayd ile efll-ibd, yan kulun

ilerine teallk eden dn hukmler, kasd edilmektedir ki byle bir

kaydn konulmas ile, -asl ve itikd- hukmler,

b-(er hukmler) kayd ile, ri-i Mbn olan Cenb- Hakk

tarafndan her mkellefe emr olunan dn hukmler kasd edilmektedir

ki byle bir kaydn konulmas ile, -hiss ve akl- hukmler,

c-(Mufassal dellleri ile) kayd ile de, erate ve Cenb- Hakkn

emirlerine teallk eden muayyen, mahhas ve cz delller kasd

olunmaktadr ki byle bir kaydn konulmas ile de, -icml- delller,

Fkh Usl lminin konusundan hri braklmdr.

Mesel, ( cm hakdr) sz, asl hukmlerden olan bir hukm, (

(Bas -ldkden sonra dirilme- hakdr : sz de, itikd hukmlerden olan bir hukm olup fer ve amel

hukmlerden deildir.

Kezlik, ( : lem hdisdir) cmlesi, akl hukmlerden olan bir hukm; ( (Ate yakcdr) cmlesi de, hiss (duyusal : hukmlerden olan bir hukm olup er hukmlerden deildir. Fakat

( ) Namaz farzdr) ve : ,Katil haramdr) szleri : er hukmlerdendir.

Kezlik, ( : Allh, al-verii -beyi- hell ve riby -fizi- haram klmdr)

27yet-i kermesinde belirtilen beyin

hell ve ribnn haram oluu, ayr ayr bildirilmidir ki bunlar da birer

tafsl dell olup icml dell deildir.

Fkh Usl lminin mevzu (konusu)

Fkh Usl lminin mevzu, erat hukmlerini isbt etmeye ve

aklamaya vsta olmalar cihetiyle er Delller dir. bu

mnsebetle bu ilimde, zetle u konulardan bahs edilir:

a-Btn er delllerin ve hukmlerin ahvlinden,

b-stinbt ve istihrc yollarnn beynndan,

27 -Bakara Sresi, yet 275.

27

c-El-Edilletl-Erbea (Drt Dell) dediimiz Kitb, Snnet,

cmul-mmet ve Kysl-Fukahdan,

d-Kitb ile Snnetin, cm ile Kysn biribirleri arasdaki huss

ve mterek vasflardan -Hss, mm, Mterek ve Mevvel gibi- lfz

knnlarndan),

e-Bu drt dellden hric olan ve kendisine pek ndir mrcet

edilen -stihsn, stishb, Maslahatl-mrsele, rf ve det,

Mezhebs-sahb, erius-slife gibi- baka delllerden,

f-er hukmlerin mhiyetlerinden ve -Hukm, Hkim,

Mahkmun fh vey Mahkmun bih, Mahkmun aleyh gibi- konularn

hussiyyetlerinden,

g-Nsih ve Menshun mhiyetlerinden, hkmet ve ksmlarndan,

h-ctihd (stinbt) veTakldin mhiyet ve artlarndan,

i- ft ve Kaznn mhiyet ve artlarndan,

k-Hakknda nass vrid olmayan baz meselelerin hallinde,

kendisine mrcet edilecek kat esslardan ve kll kidelerden,

l-Muhtasar olarak da, Fkh Usl lmini alkadar eden baz fkh

istlhlarndan.

Fkh Usl lmi, bu husslar iyice aklayp zah etdikden sonra

da insan, fkh meselelerin halline, onlarn anlalmasna ve Fkh

lmi nin renilmesine hazrlar.

Mesel, bakasna it bir mal, haksz yere almak ve kendisine mal

etmek, slm eratinde (slm Dninde) asl ciz deildir. nk b

hukm,

. Aranzda birbirinizin mallarn haksz sebebler ile

yemeyin.28

yet-i kermesi ile emir buyurulmudur. te bu yet-i kerme, bu

hussda bir er delldir. Bu er dell ile, bakasna it olan bir mal,

haksz yere yemek vey gasb etmek men edilir. Bu sretle de mkellef

bir kimse, bu ilh emir karsnda nasl hareket edeceini renmi

bulunur.

28 -Bakara Sresi, yet 188.

28

Kezlik, Namaz klnz ilh emri de, er bir : delldir. bu er dell ile de, mkellef bir kimsenin namaz klmas emr

ediliyor ki bu emir, namazn vcbuna (farz olmasna) bir delldir.

Bu ilh emir ile ilgili olarak vrid olan,

Namaz benden grdnz gibi klnz

29.

hads-i erifi de, bu ilh emrin nasl yaplacana bir delldir.

te Fkh Usl lmi, mkellefin ilerine teallk eden bu gibi

dellllerden de bahs ederek bunlar kendi konularnn iinde

bulundurur.

Fkh Usl lminin ihtiv etdii usl ve kideler, yalnz

bunlardan ibret deildir. Yalnz er delllere tahss edilmekle

kalmazlar. Beerin btn andlamalarna, knnlarna ve dsturlarna

da tatbki mmkndr. Bu sebeble insanda Hakk ve Hukk denilen

fikir geliip inkiaf etmi ve hukka it bilgileri ilm bir mhiyet

kazanm olur. Knnlar, nizamlar ve dsturlar hazrlarken de bu

ilimden son derece byk faydalar salam bulunur.

Son asrlarda Batllarn, ilimleri tam ve doru bir ekilde inceleyip

tetkk etmek iin Metodoloji : Metot lmi nm altnda vcde

getirdikleri tetkk ve tenkd ilmi, asrlarca nce slm leminde, slm

limleri tarafndan tess edilmi bir ilim daldr. lk def Fkh Usl

lmi ismi altnda vcde getirmi olduklar bu ilim, Batllarn son

zamanlarda meydana getirmi olduklar Metot lmi nin ayndr.

Hatt Batllarn son zamanlarda tess etmi olduklar bu Metot

lmi nin essn, slm lemindeki usl ilimlerinden aldklarn ve

onlardan istifde ederek meydana getirmi olduklarn sylesek hat

etmi olmayz. nk onlardan evvel, slm limleri, slm leminde

bu ilmi tess ve tedvn etmilerdir.

Ayn zamanda bu gn dah Batllarn byk bir hayranlkla takdr

etdikleri ( Hads Usl lmi ) ve bu ilmin ortaya koymu : olduu Hads Kritii de, bu vaziyeti gyet iyi aklayp isbt eder.

Bunlardan baka ( ) Tefsr Usl lmi) ve :

29 -Sahh-i Buhr Muhtasar Tecrd-i sarih Tercemesi, C.2.ss.592. 593. 645. 700. 869. ve 892.

Ahmed Naim.

29

Kurn Usul lmi ) gibi dier usl ilimleri de ayn mhiyetde : olup -daha evvel- slm leminde vcde getirilmi birer metot

ilimleridir.

Bunun iin -bata Fkh Usl lmi olmak zere- slmiyyetdeki

bu usl ilimlerinden, hi bir ilim, bil-hssa Hukk lmi, hi bir zaman

mstan kalamaz ve kalmas da dnlemez.

Fkh Usl lminin gyesi (fidesi)

Fkh Usl lminin gyesi, er Hukmleri (Ahkmu-

eriyyeyi) bilmek ve bildirmekdir. Bu bakmdan er hukmlerin

delllerinden bahsetmesi cihetiyle, er hukmlerin hkmet ve

sebeblerini mmkn olduu kadar zah edip aklar. Bunlar, beerin

anlamasna yardm eder ve mcebi (cb etdirdii ey) ile amel eden

insann dnyev ve uhrev sedete ermesine vesle olur. nk

gidecei ve takb edecei yollar ak bir ekilde zah edip gstermeye

alr.

Bundan baka er hukmlerin ne ekilde istinbt ve istihrc

edileceini gstererek mctehidlerin nasl alacan ve ne ekilde

hareket edeceini aklar. Bu mnsebetle de bize, mctehidlerimizin

alma tarzlarn, er meselelerde ne gibi delllere dayandklarn ve

aralarndaki mnkaalarn nasl cereyan etdiini gsterir. Bunun

netcesi olarak da, slm erat ve Hukkunun ne kadar yksek ve

muntazam esslara mstenid bulunduunu, tecell etdirmi olur.

Fkh Usl lmi ile Fkh arasndaki fark

Fkh Usl lmi, feriyyta ve ameliyyta teallk eden er

hukmleri (yan mkellefin pratik haytna ilikin dn hukmleri),

mufassal dellleri ile bildiren ve muayyen kdelerden bahseden bir

ilim olmas hasebiyle, her eyden nce bir kavid (kideler, kurallar)

ve metot ilmidir. Bu bakmdan slm Fkhnn iyice anlalp doru bir

ekilde renilebilmesi iin lzm gelen umm kdelerden bahseder.

eitli fer meselelerin ve er hukmlerin, -Kitb, Snnet, cmul-

mmet, Kysl-Fukah ve Dier Delller gibi- tafsl delllerinden

nasl istinbt ve istihrc edileceinin yollarn, usllerini, llerini,

kde ve esslarn verir. Bunun netcesi olarak da, er hukmlerin

hkmet ve sebeblerini -mmkn olduu kadar- zah edip aklar.

Fkh lmi ise, feriyyta ve ameliyyta teallk eden er

hukmlerin biz-zt kendisinden bahseder. Onlar konularna gre

30

tasnif edip aklar ve mkellef bir kimsenin bunlar karsnda nasl

haraket edeceini gsterip zah eder.

Mesel, namaz, oruc, hacc, zekt gibi ibdetlerin; iki, kumar, zin

gibi fiillerin; vcib (farz) vey haram olularn, tafsl delllerinden

istinbt ve istihrc edip ortaya koymak, bunlarn hkmet ve sebeblerini

bildirmek, Fkh Usl lminin konusudur. Fakat bunlarn farz vey

vcib, haram vey hell olularn, nasl yaplacaklarn, bunlar yapan vey yapmayan bir kimsenin haldeki ve istikbaldeki dnyev ve uhrev

kbetlerinin nasl olacan bildirmek gibi dn hukmler de, Fkh

lminin konusudur. Aynen felsef ilimleri renip anlamak iin, nce

Mantk lminin renilmesi gibi.

Fkh lmi Trihinin mhiyeti ve fidesi

:Trhut-Ter : slm Hukku Trihi ismi verilen ve slm Fkhnn bir ok zelliklerinden bahseden slm Hukku

Trihi (vey Fkh Trihi), Hukk lminin, Peygamberimizin ve

Ashbnn zamnndan itibren nasl teesss ve inkiaf etdiini, nasl

mdevven bir hl aldn (bir araya getirilip dzenli bir ekilde

incelendiini) ve bu gnk durumuna nasl ulatn gsterir. slm

mctehid ve fakihlerinin, slm esslarn tesbit hussunda, nasl gayret

etdiklerini ve nasl muvaffak olduklarn aklayp zah eder.30

Ayrca Fkh mezheblerin nasl teesss ve intir etdiini ve

bunlarn nasl kurulmu olduklarn anlatp zah etmesi sebebiyle de,

Mslmnlarn, ilim, irfan, hakk, hukk, adlet ve diynet

shlarndaki byk fedkrlklara nasl katlandklarn, nasl

hizmetlerde bulunduklarn aklar. Bunun netcesi olarak da -vahiy ve

vahye dayanan ilham gibi- salam temellere oturtulmu olan slm

Hukkunun, ulviyyet ve mkemmelliini tebrz etdirmi (ortaya

koymu) olur.

Fkh Usl lminin douu (trihesi)

Fikh lmi ile birlikde geliip mdevven bir hle gelmeye balayan

Fkh Usl lminin trihesini, -daha iyi anlayabilmek iin- bir ka

devre ayrarak o devirlerin zelliklerine gre incelemek, o devirleri

kendi zellikleri ile birlikde gzden geirmek, Fkh Usl lminin

30 -Ashb- Kirm ve Tbin-i Izm zamnnda, fkh mes'elelere vkf olan kimselere "Kurr' "

denirdi. Bi'l-hare bunlara Fakh, oul olarak Fukah' ismi verilmidir ki Fkh lmi'nin

bu gnk tarzda teesss, bu fakihler zamnnda olmudur.

31

nasl doduunu, nasl geliip bu gnk hlini aldn daha iyi

gsterir.

a- Hazreti Muhammed aleyhis-selm devri

ri-i Mbn olan Cenb- Hakkn ilh knnlarn, er

hukmlerini, emir ve nehiylerini, ilk defa insanlara bildiren ve bunlar

beeriyyete tebl etmeye (bildirmeye) memr bulunan Hazreti

Muhammed aleyhis-selm, mazhar olduu vahy ve ilhm syesinde

Allh Teldan alm olduu bu dn hukmleri, tam ve noksansz

olarak Ashb- Kirmna tebl etmi ve kuds haytnn son gnlerine

yakn bir zamna kadar devam ederek bu ulv vazfesini ikml etmi

(tamamlam) dr.

. Bu gn sizin dninizi kemle erdirdim, zerinizdeki nimetimi

tamamladm ve size dn olarak Mslmnl beenip sedim ve

ondan (ve onun cablarn yerine getirenlerden) rz oldum. 31

yet-i kermesi, bunun en byk ve en ek bir dellidir.

Bu yet-i kermenin nzl ile, artk slm eratinin

(Mslmnln) keml mertebesine erdii, btn dn hukmlerin

tamamlanm olduu ve Raslllh sallllh aleyhi ve sellemin

ulv vazfesini ikml etmi bulunduu bildirilip tebr edilmidir.

Bu yet-i kermenin nzlnden sonra Ahkmu-eriyyeye

(er Hukmlere) ne bir hukm ilve edilmi, ne de bir hukm neshe

ve tebdle uramdr. Bu bakmdan bu yet-i kerme, en son nzil olan

ahkm yeti olmudur.

Bunun iin slm eratinin (slm Dnnin) -mecz manda-

ikinci bir rii ve muazzam bir Niri olan Hazreti Muhammed

aleyhis-selm, Cenb- Hakkn vahy ve ilhmna mazhr olmas

sebebi ile, bhesiz, btn dn hukmlere muttali olup onlar gyet

iyi bilirdi. Bu bakmdan er hukmler karsnda hi bir gle

marz kalmam, onlar cb etdii ekilde aklayp zah ederek tebl

31 -Mide Sresi, yet 3.

Bu yet-i kerme, Hazreti Muhammed aleyhi's-selm'n Ved' Hacc'nda, Cum'a gnne

rastlayan arafe gn Arafat'da, Cebel'r-Rahme'nin alt tarafndaki Mevkf'de bulunduu bir srada -leden sonra vakfe yapp henz vakfe'den ayrlmadan ve gne batmadan nce- nzil olmudur.

Hazreti Muhammed aleyhi's-selm, bu gnden sonra seksenbir vey sekseniki gn yaamdr ki

bu hussda ulemnn ittifk vardr.

32

etmidir. Bunun iin de Fkh ve Fkh Uslu ilimlerinin ayr ayr bir

ilim olarak incelenip bilinmesine ihtiya duyulmamdr.

b- Sahbe devri

Hazreti Muhammed aleyhis-selmn huzrunda bulunup dim

Onunla berber olan ve Onun ulv huzrundan feyz alan Ashb-

Kirm da, bhe yok ki Onun gibi, er delllerin ve hukmlerin en

derin inceliklerine vkf olup en yksek bir selhiyyet ihtissna mlik

idiler. Bunun iin Ashb- Kirm da, er hukmleri halletmekde hi

bir gle marz kalmamlardr. yet byle bir ey vki olmu

olsa bile, Kurn ve Snneti gyet iyi bildikleri iin, o meseleyi

ictihd ile halletmekde, ona gre fetv vermekde bir glk

ekmemilerdir.

Mesel, Eb Bekris-Sddk, merul-Frk, Osmnu zin-Nurayn,

Aliyyul-Mrtez, Abdr-Rahmn ibn-i Avf, Muz ibn-i Cebel, Ammr ibn-i

Ysir, Huzeyfe ibn-i Yemn, Zeyd ibn-i Sbit, Ebud-Derd, Eb Msel-

Ear, Ubde ibn-i Smit ve Abdullh ibn-i Mesd radyellh anhm gibi

zevt, Ashb- Kirm arasnda bulunan, istinbt ve ictihd kbiliyyetini hiz

en byk mctehd ve fakhlerdendir.

Mesel, bunlardan Hazreti Ali radyellh anh ve kerremellh

vecheye, ribin (arabdan baka iki ien bir kimsenin) cezsnn ne

olduu sorulunca,

. . . O iki itii (arab itii) zaman samalar (herzeler).

Samalad zaman da bakasna zin iftirsnda bulunur. Bunun iin

de kendisine Haddl-Kazf tatbik olunur. Binen-aleyh ona da

(arabdan baka iki iip ayn hle gelen kimseye de) Haddl-Kazf,

tatbik etmek vcib olur.32

cevbn vermi,

32 -Usl'l-Fkh, Muhammed Eb Zehra, ss. 11. Hadd'l-Kazf: Dr-i slm'da ya'n adletin icr edildii bir slm memleketinde, mkellef

(kil ve bli), hr, mslim ve nmuslu bir erkek vey kadna ta'yr ve etm kasd ile (ayplarn

yze vurmak ve svp saymak kasd ile) zin isndnda (iftirsnda) bulunmakdr ki bunun cezs, hr ve hrre hakknda seksen, rakk ve rakka (kle ve criye) hakknda krk celde (denek)

vurmakdr.

Hadd'l-Hamr, Hadd'-rb ve Hadd's-Sekr de Hadd'l-Kazf gibidir ki Hanef'ler ile Mlik'lere gre hr ve hrre hakknda seksen, rakk ve rakka hakknda krk celde vurmakdr.

Burada sorulan cez, hamr (arab) dan baka sekir veren bir ikiyi kendi ihtiyr ile iip sarho

olan kimse hakkndadr ki hakknda Hadd's-Sekr lzm gelir. Bunun miktr da, hamr (arab) iip sarho olan kimse hakknda tatbik edilmesi lzm gelen Hadd'l-Hamr gibidir.

Hukk- slmiyye ve stlht- Fkhyye Kmsu, C.3.ss.229-249. ve C.3.ss. 250-260. mer

Nashi Bilmen.

33

Abdullh ibn-i Mesd radyellh anha da, kocas len hmile

bir kadnn iddet mddetinin ne olduu sorulunca,

Onun iddet mddeti, doum yapmas ile sona erer.

cevbn vermi ve bunu da u yet-i kermeden istidll etmidir:

. . Hmile kadnlarn iddetleri (ise) yklerini vaz etmeleri

(dourmalar) ile biter. Kim Allhdan korkarsa o, kendisine

(dnyev ve uhrev her) iinde bir kolaylk verir. 33

Bu sretle de usl kdelerinden birer kdeye iret ederek Mel

ile hukmn vey Zera ile hukmn yollarn tesbit etmilerdir.34

Kitb ve Snnetden baka nc bir dell olan ve er

hukmlerin hallinde mhim bir mevk ikl eden cm da, yine

Ashb- Kirm zamnnda -bil-hssa son yllarnda- vuka gelmi ve

onlar tarafndan esslar tesbit edilmi bir fkh delldir ki bu da essn

Kitb ve Snnetden alr.

c- Tbin devri

Hazreti Muhammed aleyhis-selmn Ashb- Kirmndan sonra

gelen ve Tbin ismini alan nesil de, Sahbe-i Kirma yetimi,

onlarla berber bulunmu, onlardan feyz ve ders almdr. Bu

bakmdan onlar da, Kitb ve Snneti gyet iyi biliyorlar ve Arab

lisnnn inceliklerine tammen vkf bulunuyorlard. Bunun iin

Sedet Asrna yakn bir zamanda dnyya gelmi olmalar hasebiyle,

er hukmlerin ve delllerin her trl inceliklerini gyet iyi anlyorlar,

dn meseleleri halletmekde hi bir glk ekmiyorlard.

Mesel, Mednede Sad ibn-i Mseyyeb, Kfede Alkame ibn-i

Kays ve brhimn-Neh, Basrada Hasanl-Basr, Mekkede Tvus

ibn-i Keysan ve Mchid ibn-i Cebr gibi -gerek Kibr- Tbinden

33 -Talk Sresi, yet 4. 34 -( El-Mel ): Meydana gelen ey', netce, mahsl, ma'n, kavram, mefhm, bir ey'in : kendisinden elde edilen ey' ma'nlarnadr.

Melen : Man bakmndan harfi harfine olmayarak.

( ) ,Ez-Zera ) :Vesle ve sebeb ma'nsnadr ki cem'i: : Zeryi ) dir. Sahh-i Buhr Muhtasar Tecrd-i Sarih Tercemesi, C.7.ss.292.Kmil Miras

34

gerekse Sgar- Tbinden olan- bir ok zevt,35

Ashb- Kirmdan

sonra gelen Tbin devrinde, ictihd edip fetv veren kimselerdendir.

Bunlar da, hakknda nass bulunmayan bir ok meselelerin hallinde,

Kitb, ve Snnet ile Sahbe-i Kirmn fetvlarna gre amel

etmilerdir. Bu bakmdan er hukmlerin drdnc delli olan

Kys n yollar da, bunlar zamnnda vaz edilmidir.

Bunun iin bunlarn bu feyizli zamanlarnda Fkh ve Fkh

Usl ilimleri, bir ilim hlini almam, kde ve nazariyelerden

mteekkil bir durum kazanmamd. Essen buna bir ihtiya da

yokdu. Her ne kadar Sahbe-i Kirm ve Tbin-i zm zamnnda,

ictihd ve cm yaplmi, nass olmayan yerlerde kys yoluna

gidilmi, fkh meseleler ilm bir mhiyet kazanm ise de, sistemetik

olarak ortaya konulmamd. Bunun netcesi olarak da Fkh ve Fkh

Usl ilimleri, kde ve nazariyelerden mteekkil bir ilim hlini

almamd.

d- Tebe-i Tbin devri

Bil-hare Tbin in son zamanlarna doru genilemeye balayan

slm mparatorluu, bir ok yabanc muhitleri ierisine alm

olduundan, buralarda yaayan muhtelif rk ve inantaki insanlar

arasnda da, slm Dninin yaylmasna allmdr. Hatt daha

sonralar nds nehrinden Atlas Okyanusuna kadar uzanan usuz

bucaksz lkelerde, ayr ayr rk, din, ve inanca mensb olan insanlar,

slm Dnini kabl ederek onunla ereflenmilerdir. Bunun iin bunlar

da, Sahbe-i Kirm ve Tbin-i zm gibi Kurnn ve Snnetin her

trl vasflarna vkf olmak ve onlar renip anlamak ihtiycnda

idiler. nk, ancak bu syede dn hukmleri hakkyle renerek

onunla amel edebilecekler idi. Halbuki bunlara, Sahbe-i Kirm ve

Tbin-i zm gibi vkf olmak mmkn deildi. Ayn zamanda ictim

hdiseler de gnden gne artyor ve trl trl fikir cereyanlar vuk

buluyordu. Bunlarn netcesi olarak da, bir ok meselelerin zah

edilmesine, ihtiya duyuluyordu.

Durum bu merkezde iken, bir de bu proplemleri halledecek

ulemnn kf gelmeyii, bil-hssa saylarnn gnden gne azalmas,

ikinci bir glk douruyordu. Bu bakmdan bir ok ilm esslar, yava

yava ortadan kalkarak yok olup gitmeye yz tutmudu.

35 -Ashb- Kirm'dan bir oklarna mlk olan Mslmnlara "Kibr- Tbin", daha sonra

dnyya gelip pek azna mlk olan Mslmnlara da "Sgar- Tbin" denir.

35

te bu durumun vahimliini anlayan ve kt netceler

douracan idrk eden baz kimseler, endeye dp gayrete

geldiler. Hatt bu vahim hlin, telfsi ok g byk tehlikeler

meydana getireceini iyice anlayan zamnn halfesi mer ibn-i

Abdl-Azz, bir ok yerlere yazm olduu mektublarnda, hussiyle

Medne-i Mnevvere vlisine yazm olduu mektbunda,

Raslllhn Hadslerine, Snnetlerine dir muttali

olduunuz eyleri yaz. nk ben, ilmin mnderis olmasndan,

ulemnn bitip gitmesinden korkuyorum36

.

diyerek bu hussdaki endesini belirtmi ve bu konu ilu ilgili

olarak da baz kimseleri vazfelendirmidir.

te bu ekildeki bir karklk ve mecbriyyet karsnda kalan

slm ulems, derhl faaliyyete geerek hrikl-de mesisini tecell

etdirmeye balam, ksa bir zamanda bir ok ilimleri tedvn ederek

byk baarlar elde etmi, -en bata Hads ilimleri olmak zere-

Fkh ve Fkh Usl ilimlerini mdevven bir hle getirmidir.

Bu almalar esnsnda, Fukah ve Mctehd nmn alan ve

her trl ilm vasflara shib bulunan bir ksm slm limlerinin, dn

ilimler shasnda gstermi olduklar byk muvaffakyyetler ise, her

trl tasavvurlarn stnde olmdur.

Bunun iin Tbin asrndan (devrinden) sonra gelen ve Tebe-i

Tbin devri (Tbinden sonra gelen nesil devri) ismini alan bu asra

Mctehd olan immlar asr vey Mctehdler devri

denilmidir ki bunlar zamnnda da stinbt kdeleri nin yollar, en

vzh, en sarih ve en dakk bir ekilde temeyyz etmidir.

e- slm limlerinin almalar

Fakh ve Mctehd nmn alan bu limlerin (immlarn) banda, mm Azm Eb Hanfe rahmetllhi aleyh gelmektedir ki,

Tevhd lmi ne dir yazm olduu El-Fkhul-Ekber adl kitb,

Onun ne kadar yksek ve temiz bir itikda shib bulunduunu, ak

bir ekilde ifde edip ortaya koymaktadr.

Onun, Fkh lmi shasndaki almalar ise, her trl

tasavvurlarn fevkindedir. O, fkh meselelerin essn, Asl Delller

dediimiz Kitb, Snnet, cmul-mmet ve Kysl-Fukah ile

36 -Sahh-i Buhr Muhtasar Tecrd-i Sarih Tercemesi, C.1.ss.48.Ahmed Naim. (Buhr erhi,

Kastaln, C.1.ss. 6.) ve C.2.ss.82. Ahmed Naim.

36

Fer Delller dediimiz stihsn, stishb, rf ve det gibi -asl

delllere aykr olmayan- ikinci derecedeki delller zerine bin

etmidir.

Zamnnda, Kitb, Snnet ve Sahbe-i Kirmn fetvlarndan

istinbt etmenin yollarn ve esslarn tesbit ederek snrlandrm ve

muntazam kdelere balamdr. ctihdlarnda, Ashb- Kirmn

ittifk etdii husslar aynen alr, ihtilf etdii husslarda ise kendi

rey ve ictihdna uygun bulunan tercih eder, Tbinden olan bir

kimsenin mnferid rey ve ictihdn ise almazd. nk onlarn da

kendisi gibi bir ahs olduunu kabl ederdi.37

lk defa, Fkh Hukmleri kitblara, kitblar bablara, bablar

fasllara ayran ve bunlar talebelerine yazdrarak zabd etdiren de,

mm Azm rahmetllhi aleyh olmudur ki sras ile evvel tahret,

sonra salt, sonra ibdet, sonra mumelt, sonra da mras bahislerini

yazp tertb etmidir. Kitbl-Feriz ile Kitb-urtu da, ilk defa

O vaz etmidir. Bu bakmdan Onun ortaya koymu olduu esslar ve

takb etdii tedvn metodu, gerek kendi talebeleri tarafndan, gerekse

onlardan istifde eden dier fakhler tarafndan, takb edilen bir ess

olmudur.

Mesel, ictihdlarn, Kitba, Snnete, cmul-mmete,

Sahbe-i Kirmn mttefekun aleyh olan kavillerine ve gerektii

zaman da Kysl-Fukahya istind etdiren, fakat Ashb- Kirmn

ihtilfl szlerini, stihsn ve Maslahatl-Mrseleyi birer dell

olarak kabl etmeyen mm fi rahmetllhi aleyh, mm Azm

rahmetllhi aleyin kymetli talebelerinden mm Muhammed E-

eybn rahmetllhi aleyhe mlk olmu (ulam), Ondan

istifde etmi ve mm Azmn fkhn ihtiv eden kitblar Ondan

alp okumudur. Bu sretle de ictihdn gelitirip byk faydalar

salam, Fkha ve Fkh Uslne it bir takm kitblar yazp tertb

etmidir. Bu bakmdan, mm Azm rahmetllhi aleyhi

37 -mm A'zm rahmet'llhi aleyh'e, "Sen bir kavlini, bir ictihdn Kitbu'llha muhlif dm grnce ne yaparsn?" diye

sorulmu, O da, "Kendi kavlimi Kitbu'llh iin terk ederim" demi;

"Ya Rasl'llh'n haberine muhlif bulunsan ne yaparsn?" denilmi, O da "Kendi szm Rasl'llh'n haberinden dolay brakrm" demi;

"Ya senin szn bir Sahb'nin szne muhlif bulunacak olsa ne yaparsn?" denilmi, O da

"Kendi szm Sahb'nin sz iin terk ederim" demi; "Ya bir Tbin'in kavli, senin kavline muhlif olsa ne yaparsn?" denilmi, O da "Eer Tbi

bir er ise, ben de bir erim" cevbn vermidir.

Hukk- slmiyye ve stlht- Fkhyye Kmsu,C.1.ss.321. mer Nashi Bilmen.

37

byk bir hurmet ve tazm ile anar, Onu rahmetle ydeder ve

hakknda,

Her kim fkh anlamak isterse, mm Azma ve Onun ashbna

mlzemet etsin. nk, nsn hepsi de, fkh shasnda, mm

Azmn ylidir, yan Onun mctehedt syesinde ihtiyalarn

tatmn edebilmektedir. Ben, Fkh lmine ondan daha ziyde vkf bir

zt bilmiyorum..38

derdi.

Hads lminde mhir bir zt olan ve fkh ictihdlarn, Kitb,

Snnet, cmul-mmet, Kysl-Fukah, Medne Ehlinin ittifk,

Maslahatl-Mrsele ve Seddz-Zeryi gibi esslara istind etdiren

mm Mlik rahmetllhi aleyh de, mm Azm rahmetllhi

aleyh ile grm, Onun yksek fekhetini itirf etmi, Onun

altm bin mesele vaz ve istinbt etmi olduunu takdr ile

sylemidir.

Ayn ekilde Fkh Usl lminin bir ok kde ve esslarn kuran

da, yine mm Azm rahmetllhi aleyhin kymetli talebelerinden

olan mm Eb Ysf rahmetllhi aleyh olmudur. Fakat mm

Eb Ysf, tess etmi olduu bu ilme dir bir kitb yazmamdr. Bu

eref, ancak usl ve fru tess edip sistemli bir hle getiren mm

fi rahmetllhi aleyhe nasb olmudur ki ilk defa, Fkh Uslne

dir kitb yazan Odur.

Fkh Uslne dir yazm olduu ( -Er-Rislet fil : Usl ) adl eseri ve Fkha dir yazm olduu ( :Kitbl-mm) adl eseri mehrdur.

Bil-hare, muhtelif kimseler tarafndan, Fkh Usl lmine dir,

bir ok eserler vcde getirilmidir ki bunlarn ekseriyyeti gyet

mufassaldr.

f- Usll-Hanefiyye

Bu usl kitblarnn bir ksmnda, daha ziyde fkh meseleler

zerinde durularak usl kdelerinin tatbiktna ehemmiyet verilmi ve

bu kdeler daha ziyde fkh incelikler zerine bin edilmidir. Bu

tarz, benimseyip kabl eden Hanef limleri, almalarn daha ziyde

38 -Hukk- slmiyye ve stlht- Fkhyye Kmsu, C.1.ss.377. mer Nashi Bilmen

38

bu yolda yapmlardr. Bunun ,iin bunlara Fukah ve Hanefiyye

Meslei vey Usll-Hanefiyye denilmidir.

Bu meslek zerine yazlan usl kitblarnn en mhimleri

unlardr:39

1- .Kitbn Usl Fkh :

Cesss ad ile marf olan Ahmed ibn-i Ali Er-Rznin eseridir ki

Hanef fukahsnn mehurlarndandr. Lkb Cesss, knyesi

Eb Bekr dir. Hicr (305) trahinde Reyde domu ve (370)

trihinde Baddda veft etmidir. Fkh, Hanef fakihlerinin

mehurlarndan olan ve (260-340) trihleri arasnda yaam bulunan

Kerh den renmidir.

2- : Esrrud-Debs.

Kd Ubeydullh Eb Zeyd ibn-i mer Ed-Debsnin eseridir.

Hanef fukahsnn mehurlarndandr Hicr (430) trihinde

Semerkandda veft etmidir.

3- : Usll-Bezdev.

mm Fahrul-slm Ebul-Hasen Ali ibn-i Muhammed El-

Bezdevnin eseridir. Mvern-Nehirdeki Hanef fakihlerinin

mehurlarndandr. Takrben Hicr (400) trihlerinde domu ve (482

vey 483) trihinde Ke kasabasnda veft etmi ve na

Semerkanda nakl edilmidir.

4- .Usl Ebil-Ysr :

mm Fahrul-slm Ebul-Hasen Ali ibn-i Muhammed El-

Bezdevnin kardei olan Sadl-slm Ebul-Ysr Muhammed El-

Bezdevnin eseridir. Hanef fakihlerinden bir zt olup Hicr (493)

trihinde veft etmidir.

5- : Usls-Serahs.

emsl-Eimme Eb Bekr Muhammed ibn-i Ahmed Es-

Serahsnin eseridir. Hanef fukahsnn en mehurlarndan olup

39 -Hukk- slmiyye ve stlht- Fkhyye kmsu, C.1.ss.42. ve Tefsir Trihi, II.ss.120-121.

mer Nashi Bilmen. Usl'l-Fkh, ss.22.Muhammed Eb Zehra.

Muhdart f Usli'l-Fkhi al Mezhibi Ehli's-Snneti ve'l-mmiyye, Cz'.1.ss.14-15.

Bedru'l-Mtevell Abd'l-Bsit.

39

Mebstus-Serahs adndaki otuz ciltlik fkh kitbnn shibidir.

Kendisi Mctehd fil-Mesil den saylr. Hicr (483) trihinde veft

etmidir.

6- .Menrul-Envr :

mm Ebul-Berekt Hfzud-dn Abdullh ibn-i Ahmed En-

Nesef nin eseridir. Hanef fukahsnn mehurlarndan olup Hicr

(710) trihinde veft etmidir.

bn-i Keml merhm, kendisini, kavi ile zaifin arasn tefrk

etmeye muktedir olan ve kitblarnda merdd kaviller ile, zaif

rivyetleri nakletmeyen mukallidler tabakasndan saym; fakat

bakalar kendisini Mctehd fil-Mezheb kabl ederek kendisinden

sonra mctehd fil-mezheb yetimemi ulduuna kil olmulardr. 40

7- .Mznl-Usl f Neticil- Ukl :

eyhul-mm Ald-dn emsn-Nazar Eb Bekr Muhammed

ibn-i Ahmed Es-Semerkandnin eseridir. Hanef fukahsnn

mehurlarndan olup Hicr (553) trihinde veft etmidir.

g-Usl-fiiyye

Bu usl kitblarnn dier bir ksmnda da lm-i Kelm meseleleri

zerinde tatbikat yaplm, fkh konular, diyalektik metoduna uygun

olarak tahll edilmi ve akl istidlle daha fazla yer verilmidir. Bu tarz

benimseyip kabl eden fi limleri de, almalarn daha ziyde bu

yolda yapmlardr. Bunun iin bunlara da Mtekellimn ve fiiyye

Meslei vey Usl-fiiyye denilmidir. 41

Bu meslek zerine yazlan usl kitblarnn en mhimleri de,

unlardr: 42

1- ) ( :Kitbl-Umd (Umed) (f Uslil-Fkh).

Mutezile immlarndan Kd Abdl-cebbr El-Mutezil E-

finin eseridir.

40 -Hukk- slmiyye ve stlht- Fkhyye Kmsu, C.1.ss.439. mer Nashi Bilmen. 41 -Hukk- slmiyye ve stlht- Fkhyye Kmsu, C.1.ss.42. mer Nashi Bilmen. 42 -Hukk- slmiyye ve stlht- Fkhyye Kmsu, C,1,ss.43. mer Nashi Bilmen. Usl'l-Fkh, ss.20. Muhammed Eb Zehra.

Muhdart f Usli'l-Fkhi al Mezhibi Ehli's-Snneti ve'l-mmiyye, ss.13. Bedru'l-

Mtevell Abd'l-Bsit

40

2- ( ) :El-Mutemed (f Uslil-Fkh).

Bu kitb, Kitbl-Umdn erhidir ki Mutezile immlarndan

Ebul-Hseyn Muhammed ibn-i Ali El-Basr El-Mutezil E-finin

eseridir. Hicr (413 vey 463) trihinde veft etmidir.

3- .El-Brhn f Uslil-Fkh :

mml-Harameyn Ebul-Mel Abdl-Melik ibn-i Abdillh ibn-i

Ysf El-Cveynnin eseridir. fi fukahsnn mehurlarndan olup

Hicr (419) trihinde Cveynde domu ve (478 vey 487) trihinde

Nsburda veft etmidir.

4- .El-Mstasf min lmil-Usl :

Huccetl-slm mm Eb Hmid Muhammed ibn-i Muhammed

Et-Ts El-Gazlnin eseridir. fi fukahsnn en mehurlarndan

olup Hicr (450) trihinde Horasann Ts ehri civrndaki Gazle

kasabasnda domu ve (505) trihinde Tsda veft etmidir.

5- .El-Mahsl :

Hatbr-Rey diye hret bulmu olan mm Fahrud-dn Eb

Abdillh Muhammed ibnil-Allme Er-Rznin eseridir. fi

fukahsndan mehr bir lim olup Hicr (543) trihinde Rey ehrinde

domu olduundan oraya nisbetle kendisine Er-Rz denilmidir.

(606) trihinde Heratda veft etmidir.

6- -El-hkm f Uslil-Ahkmil: mid.

Seyfd-dn Ebul-Hasen Ali ibn-i Bekr El-midnin eseridir.

Evvelce Hanbel Mezhebinde iken sonra fi Mezhebine gemidir.

Hicr (551) trihinde domu ve (631) trihinde veft etmidir.

Bu esslara gre, ayr ayr iki hussiyyet tayan bu usl

ilimlerinden Usll-Hanefiyye, Usl-fiiyyeye nazaran daha

mkil bir durum arz ederse de, Usll-Hanefiyye, slm

Hukkunun iyice anlalp incelenmesine daha elverili bir mhiyet

gsterir.

41

h- Hanaf Usl ile fi Uslnn birletirilmesi

Daha sonra gelen bir ok limler, bu iki tarz, yan (Fukah ve

Hanefiyye Meslei) ile (Mtekellimn ve fiiyye Meslei)ni,

birletirerek vey ayr ayr mtlea ederek, bir ok usl kitblar

yazmlardr ki bu kitblar, o devirlerden zamnmza kadar muhtelif

zamanlarda yazlm olup saylar okdur.

Bu iki tarz birletiren usl kitblarnn ierisinde, en mhimleri de

unlardr:

-1 : Bedun-Nizmil-Cmi

bns-St diye hret bulmu olan mm Muzafferud-dn

Ahmed ibn-i Ali Es-St El-Badd El-Hanefnin eseridir. Hanef

fakihlerinin mehurlarndan olup kitbnda, FahruI-slm El-Bezdev

ile Ebul-Hasen El-midnin usl kitblarn birletirmidir. Hicr

(694) trihinde veft etmidir. 43

2- .Tenkhul-Usl :

Sadru-eratis-Sn diye hret bulmu olan Buhrl

Ubeydullh ibn-i Mesd ibn-i Tci-era Mahmd ibn-i Sadru-

eratil-Evvel Ahmedin eseridir. Hanef fukahsndan olup Hicr

(747) trihinde veft etmidir.

Bu kitbn erhi,

: Et-Tevdhu f Halli avmidit-Tenkh dir ki bunu da kendisi yazmdr. Kitbnda, Fahrul-slm El-Bezdev

ile Fahrud-dn Er-Rznin usl kitblarn birletirmidir.

Bunun hiyesi de,

: Telvhun f Kefi Hakyikt-Tenkh dir ki Allme Teftezn Sadd-dn Mesd ibn-i mer ibn-i Abdillh

El-Herev El-Horasnnin eseridir. Fkhan Hanef mezhebinde idi.

Bazlarna gre de fi idi. arkn en byk limlerinden biri olan bu

ztn bir ok eserleri her yerde takdrle okunup oaltlmdr.

Bu sretle de slm limleri, kendisinin yaam olduu devre gre

iki ksma ayrlmladr ki Allme Tefteznden evvelki devirlerdeki

43 -Muhdart f Usli'l-Fkhi al Mezhibi Ehli's-Snneti ve'l-mmiyye, ss.15. Bedru'l-

Mtevell Abd'l-Bsit.

42

limlere Mtekellimn, Ondan sonraki devirlerdeki limlere de

Mteahhirn ismi verilmidir. Hicr (727 vey 712) trihinde

Tefteznda domu ve (792 vey 793) trihinde semerkandda veft

edince na Serahse nakl edilmidir.

3- .Et-Tahrru fil-Usl :

skenderiyeli ibn-i Hmm Kemld-dn diye marf olan

Muhammed ibn-i Hmmid-dn Abdil-vhid El-skendernin

eseridir. Hanef fukahsnn mehurlarndan olup Hicr (788) trihinde

Sivasda domu ve (861) trihinde Kahirede veft etmidir.

4- :Mihcl-Vsl il lmil-Usl.

mm Nsrud-dn Kd Beydv diye anlan Ebul-Hayr

Abdullh ibn-i mer El-Beydvnin eseridir. fi ulemsndan

mehr bir mfessirdir. Bir ok ilimler arasnda, Fkh ve Usl

ilimlerinde de mtehasss bir kimsedir. raz nahiyelerinden olan

Beydda domu ve Hicr (685 vey 691) trihinde Tebrizde veft

etmidir.

5- : Fsll-Bedi f Usli-eri .

Fenr emsd-dn diye anlan Muhammed ibn-i Hamza ibn-i

Muhammed emsd-dn El-Fenrnin eseridir. Fkhan Hanef

Mezhebinde olup Osmanl eyhul-slmlarnn birincisidir. Hicr

(751) trihinde domu ve (834) trihinde veft etmidir. Bursada

medfundur.

6- .Mntehil-Vsl :

bn-i Hcib diye anlan Cemld-dn ibn-i Hcibin eseridir.

Mlik fukahsnn mehurlarndan olup Hicr (570) trihinde domu

ve (646) trihinde veft etmidir.

7- .Muhtesarul-Mnteh :

Bu da, bn-i Hcib diye anlan Cemld-dn ibn-i Hcibin

eseridir.

8- ,Mirktl-Vsl :

ve bunun erhi olan,

.Mirtl-Usl il Mirktil-Vsl :

43

Molla Hsrev nm ile marf olan Muhammed ibn-i Alinin

eseridir. Fkhan Hanef Mezhebine mensb olup Tokat civrnda

yaayan Trkmenlerin rsak kblesinden byk bir Trk fakhidir.

Hicr (885) trihinde stanbulda veft etmi ve na Bursaya nakl

edilerek kendi medresesi bahesine defn edilmidir.

Ftih Sultan Mehmed, kendisini her zaman takdrle anarak hakknda

Baknz, bu zt, bu zamnn Eb Hanfesidir derdi. 44

9- : Cemul-Cevmi .

Tcd-dn Es-Sbk ad ile marf olan Tcd-dn Ebun-Nasr

Abdl-Vehhb Es-Sbknin eseridir. fi limlerinden mehr bir zt olup Hicr (727) trihinde domu ve (771) trihinde veft etmidir

45

Fkh Usl lminin mehazlar (kaynaklar)

Fkh Usl lminin kaynaklar, ayn zamanda Fkh lminin ve

slm Dninin de kaynaklardr. Bu bakmdan onlarn her birini kendi

zelliklerine gre bir ka gurba ayrarak incelemek yerinde olur.

a- Kurn ve Snnet

Fkh Usl lminin kaynaklarnn en banda Kurn ve

Snnet gelir ki bunda hi bir kimsenin zerre kadar bir bhesi

olamaz. nk, slm Dninin ba kayna olan Kurn- Kerm,

Vahy-i Metluvv; Snnet ise Vahy-i Gayr-i Metluvv eklinde

Allh Tel tarafndan Hazreti Muhammed aleyhis-selma vahy

edilmi, O da Allh Teldan ald gibi aynen insanlara tebl

etmidir.46

44 -Hukk- slmiyye ve stlht- Fkhyye Kmsu, C.1.ss.434. ve Tefsir Trihi, ss.427-428.

mer Nashi Bilmen 45 -Bu kitblar ve mellifleri hakkndaki bilgiler, aadaki kitblardan istifde edilerek

hazrlanmdr: Hukk- slmiyye ve stlht- Fkhyye Kmsu, C.1.ss.42-43. ve 327- 473. ve Tefsir

Trihi. mer Nashi Bilmen.

Usl'l-Fkh, ss.18-24. Muhammed Eb Zehra. Muhdart f Usli'l-Fkhi al Mezhibi Ehli's-Snneti ve'l-mmiyye, ss.8-18. Bedru'l-

Mttevell Abd'l-Bsit.

Kef'z-Znn, Ktib elebi. Mevdt'l-Ulm, Takprl Zde Ahmed Efendi. 46 -Kur'n- Kerm, Cibrl-i Emn vstas ile Hazreti Mehammed aleyhi's-selm'a -hem lfz, hem

de ma'ns- tebl ve tilvet edilmi bir vahy-i ilh'dir ki buna "Vahy-i Metluvv" denir. Snnet'ler (Hads'ler) ise, Hazreti Muhammed aleyhi's-selm'n kalbine Allh Tel

tarafndan -yalnz ma'n olarak- ilham edilen ey'lerdir ki bunlara da "Vahy-i Gayr-i Metluvv"

denir.

44

Bu bakmdan Kurn- Kerm ve Snnetin ve bunlarn ortaya

koymu olduu slm Dninin (slm erat ve Knnlarnn) hakk

vz (rii), Allh Teldr. Mecz manda ikinci bir rii ve

muazzam bir niri de, Hazreti Muhammed sallllh aleyhi ve

sellemdir.

Bu bakmdan aadaki yet-i kermeler ve bunlara benzeyen dier

yet-i kermeler, Kurn- Kermin, Hazreti Muhammed aleyhis-

selmn kendi sz olmad hakknda, en ak ve en briz birer

dellidir:

. .

.

O, kendi (rey-) hevsndan sylemez. O, kendisine (Allh

tarafndan) ilk edile gelen bir vahyden baka (bir ey) deildir. Onu, mthi kuvvetle mlik olan (Cebrl aleyhis-selm) retdi.

47

. .

.

. Eer (Peygamber, sylemediimiz) baz szleri bize kar

kendiliinden uydurmu olsayd, elbetde Onun sa elini (kuvvet ve

kudretini) alverirdik (boynunu vururduk). Sonra da hi bhesiz,

Onun kalb damarn koparrdk (yaatmazdk). O vakit hi biriniz

buna mni de olamazdnz. 48

. Rasl size ne verdi ise onu aln, size ne yasak etdi ise ondan da saknn. Allhdan korkun. nk, Allh (n) azb etindir.

49

b- cmul-mmet ve Kysl-Fukah

Kitb ve Snnetden baka, nc bir dell olan ve er

hukmlerin hallinde mhim bir mevki ikal eden cmul-mmet

de, Hazreti Muhammed aleyhis-selmn veftndan sonra vuk

bulmu ve Ashb- Kirm tarafndan -bil-hssa son yllarnda-

esslar tesbit edilmi fkh (er) bir delldir ki bunun dayand

esslardan bazlar unlardr:

47 -Necm Sresi, yet 3-4-5. 48 -Hkka Sresi, yet 44-45-46-47- 49 -Har Sresi, yet

45

mmetim (in mctehdleri) dallet zerine ictim etmez. 50

. Rabbimden mmetimin dallet zerine toplanmamasn istedim,

onu bana ihsn buyurdu51

.

. Mslmnlarn gzel grd ey, Allh ndinde de gzeldir.

52

Hads-i erfleri ile buna benzer dier esslar, bu cmleden olup

ayn hakkati ifde ederler.53

Ayn ekilde Kitb, Snnet ve cmul-mmetden sonra drdnc

bir dell olan ve er hukmlerin hallinde mhim bir mevki ikal eden

Kysl-Fukah da, Hazreti Muhammed aleyhis-selmn

zamnnda, bil-hssa Onun veftndan sonra stinbt, ctihd ve

Fetv eklinde kendini gstermi ve Tbin zamnnda da ilm bir

mhiyet kazanarak esslar vaz edilip ortaya konmudur. Bu er

dellin (fkh dellin) dayand esslar da,

. te, ey akl ve basret shibleri, siz (bundan) bret aln. 54

yet-i kermesinin iret etdii essdan ve Hazreti Muhammed

aleyhis-selmn, Yemene -vli, kad (hkim) ve zekt mili olarak-

gnderdii Muz ibn-i Cebel radyellh anha syledii u szlerden

ve bunlara benzer dier esslardan istidll edilmidir.

50 -Hukk- slmiyye ve stlht- Fkhiyye Kmsu, C.1.ss.160. mer Nashi Bilmen 51 -Hukk-i slmiyye ve stlht-i Fkhiyye Kmsu, C.1.ss.160. mer Nashi Bilmen. 52 -Tefsir Trihi vey Mukaddime-i lm-i Tefsir, ss.31.mer Nashi Bilmen.

Sahh-i Buhr Muhtasar Tecrd-i Sarih Tercemesi,C.5.ss.116. Kmil. Miras. 53 -Bu hads-i erf'lerde zikri geen "mmet ve Mslmn" dan maksat, Ehl-i Snnet yolunda olup dim hakk zere bulunan Mslmn'lardr ki aadaki hads-i erf ve benzerleri, bunun en

ak bir dellidir:

. "mmetimden dim hakk zere glib ve zhir, muhliflerinden kendilerine zarar gelmez bir tife hi eksik olmayacakdr".

Sahhi Buhr Muhtasar Tecrd-i Sarih Tercemesi, C.2.ss.78. Ahmed Naim. 54 -Har Sresi, yet 2.

46

Y Muz, dim tevzu zerinde bulun, sknet ile hukm et. Bir

mkile urarsan aratr, dan, ictihad et ve reyin ile amel eyle. Eer

sdk ile alrsan Allh Tel sana tevfkn yolda eyler. Eer cehd

edip de kanat verici bir reye varamazsan, Allh Tel sana hakkati

ancaya kadar inceleyip aratrmaya devam et. cb ederse meseleyi

bana bildir. Sakn kendi arzlarna ve nefsine uyma. Bakalarnn

arzlarna da uyma. Hak ve hakkatden ayrlma. Herkese kar gzel

huylu hareket et ve halka kar iyi davranl ol. 55

Bu bakmdan cmul-mmet, btn mctehdlerin kavli olduu

halde, Kysl-Fukah, bir ka mctehdin vey tek bir mctehdin

kavli olabilir ki bunlar da yine essn -yukarda belirtildii gibi- Kitb

ve Snnetden alr.

te, fkhn dayand ve El-Edilletl-Erbea dediimiz Drt

Dell budur. Bunun iin byle ulv esslara ve salam kaynaklara

dayanan slm Hukku, mstakil bir mhiyete, mstakil bir asla,

mstakil bir essa shib olup baka milletlerin hukk sistemlerinden iktibs edilmi bir hukk sistemi deildir. Btn zellikleri ile

vahy e dayal bir hukk sistemidir.

c- Dier Delller

Bu Drt Dell in hricinde kalp kendisine pek az mrcet

edilen ve Dier Delller ismi ile anlan -stihsn, stishb,

Maslahatl-Mrsele, rf ve det, Mezhebs-Sahb ve erius-

Slife gibi- delller de, fkhn fer kaynaklarndan olup baz fkh

meselelerin hallinde yardmc bir dell olarak kullanlrlar ki bunlarn

tafslt, daha sonraki bahislerde gelecekdir.

55 -Hazreti Muhammed sall'llh aleyhi ve sellem, kendisine bir i verecei kimselerin ilim ve irfnn yoklar, ictihd kbiliyyetini dener, ta'kb edecekleri yollar anlamaya alr, ehil grrse

vazfeyi uhdesine tevdi' ederdi. te bu mlhaza ile, Yemen'e gnderdii Muz ibn-i Cebel radye'llh anh''a yle dedi:

-Y Muz, oraya vardn zaman ne ile hukm edeceksin?. Sana bir ey' sorulunca vey bir

da'vc gelince onlarn mkillerini nasl halledeceksin?. -Allh Tel'nn kitb Kur'n ile.

-Kitb'da bulamazsan?.

-Rasl'llh'n Snnet'i ile. -Onda da bulamazsan?.

-Kendi re'yim ve ictihdm ile hukm ederim.

Bu cevbdan ziydesi ile memnn olan Hazreti Muhammed aleyhi's-selm, -Allh Tel'ya hamd- sen'lar olsun ki Rasl'nn rasl'n, Rasl'nn rz olaca

ey'e muvaffak buyurdu.

dedi.

47

d- Kll Kdeler

Bunlardan baka bir de Kll Kdeler vardr ki bunlar, yukarda anlatlan delllerden birisine mncer olmas (dayanmas) ve onlar teyd etmesi bakmndan mstakil bir dell saylmazlar. Bununla berber Fkh Usl lmi, bunlar gibi baz muayyen kde ve dsturlardan da istifde edebilir. nk, bu ekildeki Kll Kdeler, ekseriyyetle mhmel kalmlarsa da (ihml edilmilerse de), hakknda nass vrid olmayan baz meselelerin hallinde, kendisine mrcet edilecek kat esslardan ve kll kdelerden saylr ki bunlardan bazlar yledir:

. Bir iden maksad ne ise hukm ona gredir.

56

. Mtecezz olmayan (blnme kabl etmeyen) bir eyin bazsn

zikr etmek (bir ksmn blmeye kalkmak), klln zikr gibidir

(tammn blp paralamak gibidir). 57

. Zamnn teayyr ile ahkmn teayyr inkr olunamaz

58.

Bu kdenin asl,Ebah da yledir ki dorusu da bu essa

uyarak amel etmekdir.

. Nassa ve kavd-i klliyyeye muhlif olmamak art ile, zamnn teayyr ile ahkmn teayyr inkr olunamaz.

. Dinde glk (darlk) yokdur.

. Sedd-i zera -yan fitne, fesd ve zarara sebeb olan eyleri men etmek-, menfaatleri celb etmekden nce gelir.

56 -Mecelle, madde 2.

Bu kde, ( .Amellerin hukmleri, niyetlere gredir) . (Buhr, Cz: 1.ss.4.). hads-i erfinden istinbt olunmudur. 57 -Mecelle, madde 63. Ebah dan. 58 -Mecelle, madde 39. "Mecm"den.

48

Sedd-i Zeradan dolay haram olan bir ey, rcih bir maslahata mebni ciz olabilir.

59

. Zarretler, memn olan eyleri mbah klar.

60

. Zarretler, kendi miktarlarnca takdr olunur. 61

. Zarar- mm def iin, zarar- hss ihtiyr olunur.

62

. Hcet, umm olsun huss olsun zarret menzilesine tenzl olunur.

(. ) det muhakkemdir.(yani, niz zamnnda dete mrcet

olunur. nk o, bir delldir ki zerine hukm bin klnr).63

. Teml, yan nsn istimli bir huccetdir ki nnla amel vcib

olur64

.

e- Yardmc Delller

Her biri bir er delle mstenid bulunan ve ekseriyyetle de bir ok

delllerin tetebbu ve istkrs netcesinde bir kde hline getirilmi

59 -Sedd'z-zeryi', Mlik Mezhebi'nde, bir dell olarak kabl edilir ki bu ess, er'an memn'

olan bir ey'e vesle tekil eden mbah fiillerin de men' edilmesidir. Ayn ekilde "Def'-i mefsid, celb-i menf'den evldr" essna binen, insann, er'an

memn' olan her hangi bir ey'e sevk edecek ey'lerden saknmasn gerektirir. Velev ki o ey'ler, yasak olmasa bile.

Bu ess, Hanef Mezhebi'nde de ksmen mu'teber ise de kat' sretde kabl edilmi deildir.

Hukk- slmiyye ve stlht- Fkhyye Kmsu, C.1.ss.382-383. mer Nashi Bilmen. 60 -Mecelle, madde 21. "Ebah" dan. 61 -Mecelle, madde 22. "Ebah" dan.

Her hangi bir zarret hli iin mbah klnan (ciz grlen) bir ey', o zarretin gerektirdii miktar ile takdr olunur. Onun tesine geilmez. Bir hastaya verilen her hangi bir ila gibi. O

zarret hli ortadan kalknca, hukm, yine asl zere kalr. 62 -Mecelle, madde 25. "Ebah" dan. 63 -Mecelle, madde 35. "Ebah" dan.

Hukk- slmiyye ve stlht- Fkhyye Kmsu, C.1.ss.267. mer Nashi Bilmen 64 -Mecelle, madde 36. "Mecm" den.

49

olan bu kll kdeler,65

insanda, hukk fikrinin inkif etmesine vesle

olduu gibi, bir ok hdiselerin hukmlerini, en doru bir ekilde,

tayn etmeye de yardm eder. Ayn zamanda fkh erbbna ve

hukkculara da, byk bir rehber mesbesinde bulunur.

Bu bakmdan Hanef Fkh esslarna gre hazrlanm bulunan

Mecelle nin ilk doksandokuz maddesi de, birer kll kde olup baz

meselelerin hallinde -fkhclara ve biI-hssa hukkculara- yardmc

dell olurlar.66

Fakat bu ekildeki kdeleri iyice aratrp incelemeden

tatbik etmek, byk hatlar dourabilir. Bunun iin bu noktaya gyet

iyi dikkt etmek lzmdr.

Bu sebebden dolay da, Hanef Mezhebinin esslarna istinden

hazrlanan Mecelle nin mazbatasnda, Cevdet Paa ve arkadalar,

Mecellenin kll kdeleri arasnda bulunan bu delller (kdeler)

hakknda, Hukkm- er (er hkimler), bir sarih nakl

bulamadkca yalnz bunlarla hukm edemez derler.

Ayn ekilde, eski fkh kitblarn aynen nakl ederek Mecelle erhi

yazan son devrin Fetv Emni Haydar Molla da, Bu kavd ve

zevbtn muktezs ile ift etmek, mftye hell deildir. Belki nakl-i

sarih bulmak lzmdr der ve her maddenin erhini yaparak nasl

kullanmak lzm geldiini bildirir.

Mesel,

. Teml, yan nsn istimli bir huccetdir ki nnla amel vcib

olur.

maddesini,

Nsn istimli, era ve nass- fukahya muhlif olmayan

husslarda, huccetdir.

65 -Tetebbu' : Bir ey'i etraflca tetkk etme, mhiyetini anlamaya alma, etraflca inceleme, bir

ey' hakknda geni bilgi edinme; stikr' : Tmevarm, bir ey' hakknda aratrma yaparak istenilen bilgiyi, istenilen netceyi

elde etme;

stidll: Bir delle dayanarak bir ey'den bir hukm, bir netce karma, bir ey'i dell ile anlama. 66 -Mecelle: Oniki ciltlik mehr trihi ile hret kazanm olan Cevdet Paa'nn bakanl

altndaki bir hey'et tarafndan Hicr 1285-1293 (Mld l869-1876) yllar arasnda, Hanef fkh kitblarndan toplanarak kaleme alnm bir knn kitbdr. Bu kitb, Padih'n "Mcebince

amel oluna" irdesi ile karlm bir maddelik fkhn ta'rfinden, doksandokuz maddelik kll

kdelerden ve (1851) maddelik onalt kitbdan meydana gelmi bir eserdir.

50

eklinde erh edip bu maddenin kullanl eklini, ak bir ekilde zah

edip gsterir.

f- Arab Dili ve Edebiyt

Kurn- Kermin Arabca nzil olmas, Hazreti Muhammed

aleyhis-selmn Arablar ierisinden gnderilmesi ve onlara Arabca

hitb etmesi hasebiyle de, Arab Dili ve Edebiyt, Fkh Usl lminin

en belli bal yardmclarndandr. Bu bakmdan fkh shsnda

selhyyetli bir mevki ikal edebilmek iin Arab Dili ve Edebiytn

da, btn feshat ve belati ile bilmek artdr.

51

Fkh Usl K N C B L M 51

K N C B L M

e r D e l l l e r

( )