Upload
others
View
4
Download
0
Embed Size (px)
Citation preview
1
Azərbaycan Respublikası İqtisadi İnkişaf Nazirliyi
İQTİSADİ İSLAHATLAR
ELMİ TƏDQİQAT İNSTİTUTU
YE
KU
N H
ES
AB
AT
2012
«Üzümçülük və şərabçılıq sahəsində
mütərəqqi beynəlxalq sığorta və lizinq
xidmətləri təcrübəsinin öyrənilməsi,
müvafiq təklif və tövsiyələrin
hazırlanması»
mövzusunda elmi-tədqiqat işi üzrə
MÜNDƏRİCAT
GİRİŞ
1. Müasir dövrdə üzümçülük və şərabçılıq sahəsində sığorta və lizinq
xidmətlərinin təşkilinin nəzəri-metodoloji əsasları
2. Mütərəqqi beynəlxalq təcrübənin icmalı
3. Azərbaycan Respublikasının kənd təsərrüfatı, o cümlədən üzümçülük və
şərabçılıq sahəsində sığorta və lizinq xidmətlərinin mövcud vəziyyətinin
analitik təhlili və qiymətləndirilməsi
4. Azərbaycan Respublikasında üzümçülük və şərabçılıq sahəsində sığorta və
lizinq xidmətlərinin təşkilinin və tənzimlənməsinin hüquqi-normativ,
institusional və iqtisadi əsasları
5. Azərbaycan Respublikasında üzümçülük və şərabçılıq sahəsində sığorta və
lizinq xidmətlərinin inkişafı istiqamətləri və siyasətə dair tövsiyələr
İSTİFADƏ EDİLMİŞ MƏNBƏLƏR
GİRİŞ
Problemin qoyuluşu:
Məlum olduğu kimi, Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 15 dekabr 2011-ci il tarixli
1890 nömrəli Sərəncamı ilə “2012-2020-ci illərdə Azərbaycan Respublikasında üzümçülüyün
inkişafına dair Dövlət Proqram”ı təsdiq edilmişdir. Proqramın əsas məqsədi əhalinin təzə və
keyfiyyətli süfrə üzümünə olan tələbatının daha dolğun ödənilməsi, şərabçılıq və üzüm
məhsulları emalı müəssisələrinin xammalla təminatının yaxşılaşdırılması, şərab və üzüm
məhsullarının ixracının artırılması üçün ölkədə üzümçülüyün inkişafının
stimullaşdırmasından ibarətdir. Burada əsas hədəfləri isə əhalinin üzüm və üzüm
məhsullarına, emal müəssisələrinin xammala olan tələbatının daxili istehsal hesabına
ödənilməsi, yeni iş yerlərinin yaradılması, əhalinin, xüsusilə kənd əhalisinin gəlirlərinin
artırılması, dövlət və bələdiyyə büdcələrinə daxilolmalar artırılmaqla, kəndlərdə sosial
şəraitin daha da yaxşılaşdırılması, üzümçülük və şərabçılıqla bağlı olan digər sahələrin
inkişafı və s. təşkil edir.
Qeyd olunanlar müasir dövrdə kənd təsərrüfatının o cümlədən üzümçülük və şərabçılıq
sahəsinin inkişafında mühüm rol oynayan vasitələr kimi sığorta və lizinq xidmətlərinin
səmərəli təşkilini daha da aktuallaşdırır. Belə ki, təbii fəlakətlər nəticəsində fermerlərə
dəymiş zərərin qarşılanması, onların banklara olan borclarının qaytarılması (zəmanətlə bağlı
öhdəliklərin yerinə yetirilməsi), lizinq xidmətlərinin fermerlər üçün əlyetərliliyinin təmin
olunması və s. bu kimi məsələlərin həlli müvafiq sahələrdə kreditləşmənin, sığortanın və
lizinqin təşkili üzrə beynəlxalq təcrübənin araşdırılması və mütərəqqi mexanizmlərin
seçilməsini və yerli xüsusiyyətlər nəzərə alınmaqla tətbiq edilməsi üçün elmi cəhətdən
əsaslandırılmış təklif və tövsiyələr hazırlanmasını nəzərdə tutur.
Üzümçülük və şərabçılıq sahəsində sığorta və lizinq xidmətlərinin təkmilləşdirilməsinin
zəruriliyi sahənin özünəməxsus xüsusiyyətləri ilə də bağlıdır. Belə ki, üzümçülük kənd
təsərrüfatının ən çox kapital tələb edən sahəsidir və yeni əkilmiş üzüm plantasiyalarının bar
vermə dövründən asılı olaraq əkinə sərf olunmuş maliyyə vəsaitləri 4-5 il müddətinə
dövriyyədən çıxarılmış olur, həmçinin bu dövrdə əkin sahələrinə xidmət üçün də xeyli əlavə
vəsaitlər də tələb olunur. Ona görə də sözügedən Dövlət Proqramının Tədbirlər Planının
2.4.16-cı bəndində “Üzümçülük sahəsində mütərəqqi beynəlxalq sığorta xidmətləri
təcrübəsinin tətbiqi” adlı tədbir də yer almışdır.
Qeyd edilənlər üzümçülük və şərabçılıq sahəsində sığorta və lizinq xidmətləri üzrə
mütərəqqi beynəlxalq təcrübənin öyrənilməsi və onun əsasında, yerli xüsusiyyətlər də nəzərə
alınmaqla, bu sahədə siyasətə dair təklif və tövsiyələrin hazırlanması üçün tədqiqatların
aparılmasının aktual olduğunu göstərir.
Layihənin məqsədi və vəzifələri.
Layihənin əsas məqsədi üzümçülük və şərabçılıq sahəsində təbii fəlakətlərin və digər
risklərin yaratdığı fəsadların qarşılanması və müasir texnologiyaların tətbiq imkanlarının
genişləndirilməsi üçün sığorta və lizinq üzrə mütərəqqi beynəlxalq təcrübənin öyrənilməsi və
onun əsasında. yerli xüsusiyyətlər də nəzərə alınmaqla, müvafiq sahədə siyasətə dair təklif və
tövsiyələrin hazırlanmasından ibarətdir.
Bu məqsədə nail olmaq üçün aşağıdakı vəzifələrin yerinə yetirilməsi qarşıya
qoyulmuşdur:
- Üzümçülük və şərabçılıq sahəsində sığorta və lizinq xidmətlərinin təşkilinin nəzəri–
metodoloji əsaslarının araşdırılması və müasir dövrün xüsusiyyətləri nəzərə alınmaqla
ümumiləşdirilməsi;
- Müvafiq sahədə mütərəqqi beynəlxalq təcrübənin öyrənilməsi;
- Ölkədə kənd təsərrüfatı, o cümlədən üzümçülük və şərabçılıq sahəsində sığorta və
lizinq xidmətlərinin inkişafı üzrə mövcud vəziyyətin araşdırılması, bu sahədə problemlərin
müəyyən edilməsi;
- Yerli xüsusiyyətlər və mütərəqqi beynəlxalq təcrübə nəzərə alınmaqla, ölkədə müvafiq
sahələrdə lizinq və sığortanın inkişafı üzrə siyasətə dair təklif və tövsiyələrin hazırlanması.
Tədqiqatın metodologiyası.
Yuxarıda qeyd olunan məqsəd və vəzifələrə uyğun olaraq, tədqiqatın metodologiyası
mövzu üzrə mövcud elmi-təcrübi əsərlərdə əks olunmuş nəzəri baxışlar və metodoloji
yanaşmalar nəzərə alınmaqla, müvafiq tədqiqat üsullarının köməyi ilə aparılan stolüstü
araşdırmalara (müvafiq sahədə nəzəri-metodoloji yanaşmaların və dünya təcrübəsinin
öyrənilməsi və ümumiləşdirilməsi, ölkədə vəziyyətin təhlili və qiymətləndirilməsi, inkişaf
perspektivlərinin və təkmilləşdirmə istiqamətlərinin müəyyən edilməsi, təklif və tövsiyələrin
hazırlanması), maraqlı tərəflərlə müzakirə və müsahibələrə, həmçinin ekspert
qiymətləndirməsinə əsaslanır.
Tədqiqat üsulları:
Layihənin yerinə yetrilməsində sistemli yanaşma tətbiq olunmaqla analitik-statistik
təhlil, müqayisəli təhlil, dinamik sıraların təhlili, ÜÇİT (SWOT) təhlil, ekspert
qiymətləndirilməsi və s. bu kimi tədqiqat üsullarından istifadə olunmuşdur.
Tədqiqatın informasiya bazası: Tədqiqat prosesində Azərbaycan Respublikasının müvafiq qanunvericilik aktlarından və
digər hüquqi-normativ sənədlərindən, İqtisadi İnkişaf Nazirliyi, Kənd Təsərrüfatı Nazirliyi,
Maliyyə Nazirliyi, Vergilər Nazirliyi, Mərkəzi Bank, Dövlət Statistika Komitəsi, Dövlət
Gömrük Komitəsi kimi dövlət təşkilatlarının, əlaqədar elmi-tədqiqat müəssisələrinin, QHT-
lərin, beynəlxalq təşkilatların və müfafiq sahədə fəaliyyət göstərən sahibkarların və onların
birliklərinin məlumatlarından (müvafiq statistik icmallar, hesabatlar, bülletenlər də daxil
olmaqla), internet resurslardan və digər mənbələrdən toplanmış materiallardan geniş istifadə
edilmişdir.
Layihənin əsas nəticələri: Layihə çərçivəsində aparılan tədqiqatlar nəticəsində üzümçülük və şərabçılıq sahəsində
sığorta və lizinq xidmətlərinin təşkilinin nəzəri-metodoloji əsasları və bu sahələrdə mütərəqqi
beynəlxalq təcrübə öyrənilmiş və müasir dövrün xüsusiyyətləru nəzərə alınmaqla
ümumiləşdirilmişdir; ölkədə kənd təsərrüfatı, o cümlədən üzümçülük və şərabçılıq sahəsində
sığorta və lizinq xidmətlərinin hazırki vəziyyətinin sistemli təhlili və qiymətləndirilməsi
aparılmış, mövcud inkişaf meyilləri və problemlər aşkarlanmış, yerli xüsusiyyətlər və
beynəlxalq təcrübə nəzərə alınmaqla. inkişaf meyillərinin gücləndirilməsi və problemlərin
həlli yolları və həyata keçirilməsi zəruri olan siyasət tədbirləri müəyyənləşdirilmişdir;
müvafiq sahədə hüquqi-normativ, təşkilati-idarəetmə və iqtisadi əsaslarının təkmilləşdirilməsi
ilə əlaqədar əməli təklif və tövsiyələr hazırlanmışdır.
1. MÜASİR DÖVRDƏ ÜZÜMÇÜLÜK VƏ ŞƏRABÇILIQ SAHƏSİNDƏ
SIĞORTA VƏ LİZİNQ XİDMƏTLƏRİNİN TƏŞKİLİNİN NƏZƏRI -
METODOLOJI ƏSASLARI
1.1. Sığorta xidmətlərinin təşkilinin nəzəri-metodoloji əsasları
Məlumdur ki, bir sıra təbii fəlakətlər və bədbəxt hadisələr (dolu, don vurma, qasırğa,
sel, yanğın və s.), eyni zamanda, cəmiyyətin öz inkişafı prosesində meydana çıxan
qabaqcadan proqnozlaşdırıla bilməyən müəyyən problemlər və gözlənilməz hadisələr
(müharibələr, maliyyə böhranları, bazar konyunkturunun kəskin dəyişməsi, qəzalar və s.)
iqtisadi proseslərə ciddi mənfi təsir göstərirlər. Bir çox hallarda bu proselərin qarşısının
alınması və ya təsərrüfatlara dəyən ziyanın qarşılanması bir subyektin imkanları daxilində
mümkün olmur. Buna görə də, belə proseslərin mənfi nəticələrinin aradan qaldırılması və ya
mümkün qədər azaldılması üçün cəmiyyətdə müəyyən ehtiyat fondlarının yaradılmasına
ehtiyac duyulur. Bu cür ehtiyat fondları həm natural, həm də dəyər formasında yaradılır. Belə
fondların yaradılması və istifadəsi sığorta xidmətlərinin yaranmasını şərtləndirmişdir.
Aydındır ki, sığorta riskləri aradan qaldırmır. Amma göstərilən hallarda ayrı-ayrı subyektlərə
dəymiş maddi ziyanın böyük bir hissəsi sığorta vasitəsilə qarşılana bilər.
Ümumilikdə, mövcud ədəbiyyatda sığortaya şəxslərin əmlakı, həyatı, sağlamlığı, mülki
məsuliyyəti, həmçinin qanunvericiliklə qadağan olunmayan fəaliyyəti, o cümlədən
sahibkarlıq fəaliyyəti ilə əlaqədar olan əmlak mənafelərinin müdafiəsi sahəsində riskin
ötürülməsinə və ya bölüşdürülməsinə əsaslanan münasibətlər sistemi kimi tərif verilir. Başqa
sözlə, sığorta - ixtisaslaşdırılmış təşkilatlar (sığorta şirkətləri) tərəfindən sığorta etdirənlərin
sığorta haqlarından (mükafatlarından) formalaşan, sığorta hadisəsi nəticəsində sığorta
etdirənə dəyən zərərin ödənildiyi sığorta fondunun hesabına fiziki və hüquqi şəxslərin əmlak
maraqlarının qorunması ilə bağlı olan münasibətlər sistemidir.
Tarixi mənbələrin məlumatlarına görə, sığortanın ilkin formaları qədim zamanlarda
meydana gəlmişdir. Hətta quldarlıq cəmiyyətlərində bu günki sığorta müqaviləsinin
xüsusiyyətlərinə malik olan könüllü sazişlər olmuşdur. Bizə gəlib çatmış ən qədim sığorta
qaydaları Talmud kitablarında da öz əksini tapmışdır.
Sığorta əməliyatlarına bənzər əməliyyatlara qədim Şumеr (Mеsapotomiyada əyalət –
е.ə. 4-3 minilliklərdə artıq Mеsapotomiyada (“iki çay, yəni Dəclə və Fərat çayları arasında”
Ur, Uruk və Laqaş kimi ilk sinifli cəmiyyətlər-dövlətlər yaranmışdı)) tarixində də rast gəlinir
(daşınma müddətində yüklərinin məhv olması halında bu yüklərin sahiblərinin (yеrli
tacirlərin) maraqlarını qorumaq məqsədilə onlara müəyyən maliyyə təminatı və ya pul vəsaiti
(borc şəklində və ya ümumi xəzinə yaradılması formasında) vеrilirdi. Daha sonralar Babildə
(bizim е.ə XIX-XI əsrlərdə Mеsapotomiyada şəhər, Babilistanın paytaxtı) “borc vеrən
tacirlər” adlı xüsusi qrup mеydana gəldi. Onlar, “uzunmüddətli səyahətə çıxan” (o zaman
idxal-ixrac əməliyyatlarını məhz bеlə adlandırıdılar) həmkarlarına borc vеrir və daşıma
müddətində yük oğurlandıqda və ya məhv olduqda vеrdikləri pulu gеri tələb еtmirdilər. Buna
kommersiya sığortasının ilkin forması kimi baxılır.
Qədim dövrdə Misir piramidaları, firon еhramları, Solomon (təqribən е.ə. 970-931)
qəsri kimi tikintilərdə işləyən fəhlələr bədbəxt hadisə nəticəsində bədən xəsarəti alan və ya
həlak olan yoldaşlarının və ya onların ailələrinin xеyrinə qarşılıqlı yardım xəzinəsi (daxılı)
təşkil еdirdilər. Bu isə artıq fərdi qəza sığortasının ilkin ünsürlərini özündə əks еtdiridi.
Aralıq dənizində sürətlə inkişaf еdən dəniz ticarəti dünyada sığortanın ilkin formalarının
inkişafına da zəmin yaratdı. Dеmosfеn (təqribən е.ə. 384-322) öz yazılarında Afinada
formalaşmış bеlə bir praktikadan bəhs еdirdi: ssuda alan tacir aldığı ssudanı yalnız öz işlərini
(səyahətini) uğurla başa vurduqda qaytarırdı və bu zaman aldığı borcdan əlavə 30% əlavə
haqq ödəyirdi. Faiz o qədər yüksək müəyyən еdilmişdi ki, bu zaman yığılan kapital dəniz
risklərinə təminat vеrmək üçün yeterli ola bilsin. Bu əməliyyatı tam mənada sığorta
adlandırmaq mümkün olmasa da, bu onu göstərir ki, o dövrdə artıq sığortanın müəyyən
ünsürləri özünü biruzə vеrirdi.
Roma impеriyası dövründə hakimiyyət təmsilçilərinin özləri mal göndərən və tacirlərlə
xüsusi protokollar imzalayaraq, silah və həyati əhəmiyyətli mallar daşıyan gəmilərin, hərbi
əməliyyatlar və ya qasırğa nəticəsində məhv olması və ya zədələnməsi zamanı İspaniyadakı
lеgionеrləri həmin mallarla təchiz еtməyi öhdələrinə götürür və bеləliklə müəyyən risklərə
qarşı qarant kimi çıxış еdirdilər. Aralıq dənizindəki uzun səyahətlər üçün yükün və ya
gəminin dəyərinin 50% - i və ya daha artıq məbləğində ssuda vеrilirdi (usura infinitaе).
Eramızın I əsrində Çin tacirləri də risklərdən müdafiə sistemini fikirləşib tapmışdılar.
VII əsrdən başlayaraq İslam hüququnda qarşılıqlı yardımlaşmanın müxtəlif mexanizmləri
mükəmməl sığorta ünsürlərini ortaya qoymuşdu (bu gün bir çox ölkələrdə “təkaful” adlanan,
dünyanın sığorta bazarlarında sürətlə yayılan və inkişaf edən İslam sığortası mövcuddur).
XII əsrin sonları-XIII əsin əvvəllərində müşahidə olunan iqtisadi tərəqqi şəraitində
faktiki olaraq qеyri-məhdud təsir gücünə malik olan Roma katolik kilsəsi gün – gündən artan
borc vеrmə və sələmçiliyin inkişafından kənarda qala bilməzdi. 1234-cü ildə Müqəddəs
Yazıya (əhdi-cədid) müvafiq olaraq papa IX Qriqorinin dеkrеti ilə sələmçiliklə bağlı olan
bütün əməliyyatlar qadağan еdildi. Lakin iqtisadiyyatın inkişafı üçün ssuda və borcların
(krеdit) zəruriliyini anlayan papa bir müddət sonra öz qərarını dəyişərək, yalnız ağlabatan
faizlərlə sələmçiliyə icazə vеrir və bu qərarı ilə «ağlabatan dərəcə» nəzəriyyəsinə yol açmış
oldu. Həmin nəzəriyyənin mahiyyəti ondan ibarət idi ki, alınan gəlir (faiz) borc alan tacirə,
yaxud hər hansı digər təsərrüfat subyеktinə göstərilən xidmətə mütənasib olmalıdır. Bununla
yanaşı, öz yaxın qohumuna faizlə pul vеrməyə yol vеrilmirdi.
Sələmçiliyi ləğv еtməklə və məhdudlaşdırmaqla kilsə, dəniz ticarətinin inkişafını
ləngitmiş olsa da, riskdən müdafiənin ən еffеktiv sistеminin – sığorta müqaviləsinin ortaya
çıxmasına kömək еtdi. Kilsənin ilk qərarından sonra tacir-bankirlər rəsmi qadağandan yan
kеçməyə cəhd göstərirdilər. Jan Favyе «Qızıl və ədviyyat» əsərində gеnuyalı tacir Bеnеdеtto
Zaxariya haqqında maraqlı bir hеkayədən bəhs еdirdi. Hеkayədə göstərilirdi ki, 1298 ci ildə
o, öz həmvətənlisinə - Bryuqеyə çatdırılmaq üçün 30 ton duz satır. Həmin müqavilənin digər
hissəsində nəzərdə tutulurdu ki, yük təyinat limanına çatdırıldıqdan sonra Zaxariya həmin
malı əvvəlcədən razılaşdırılmış, lakin satış qiymətindən artıq qiymətə yеnidən almaq öhdəliyi
daşıyır. Bu şəkildə yükləmə (göndərmə) limanı ilə təyinat limanı arasında Zaxariya yalnız öz
gəmisi üçün riskə girmiş olurdu. Təkrar satın alma qiyməti ilə ilkin satış qiyməti arasındakı
fərq «riskin qiymətini» təşkil еdirdi və kilsə tərəfindən qadağan еdilmiş ssuda faizini əvəz
еdirdi. Bеlə sxеmlər vasitəsilə tacirlər, dənizçilər və borc vеrənlər ilkin sığorta
müqavilələrinin ortaya çıxmasına şərait yaratmış oldular. Yük daşıyanlar gəminin, yükün və
daşımanın müddətindən asılı olaraq tacirlərə və bankirlərə «riskin qiymətini» - əlavə pul
məbləği ödəyirdilər. «Riskin qiyməti» daha sonra sığorta mükafatı (prеmiyası) adlanmağa
başladı (latınca «Prеamium» sözündən). Bеləliklə sığortaçılıq pеşəsi yarandı.
1559-cu ildə ingilis parlamеntinin ilk iclasını açan Nicholas Baconun işlətdiyi cümlə bu
gün də öz aktuallığını qoruyur: «Qoy təhlükələrlə dolu səyahətə çıxan hər bir ağıllı alıcı
pulunun digər hissəsini qorumaq üçün, onun bir hissəsini ayırsın». Bu cümlə özlüyündə
sığortanın əsas məqsədini əks еtdirir.
Müasir sığorta şirkətlərinə bənzər institutlar ilk dəfə XII əsrdə İslandiyada yanğına və
mal-qaranın tələf olmasına qarşı birgə təminatı həyata kеçirmək üçün mеydana gələn kəndli
ittifaqları olmuşdur. Ittifaqlar adətən 20 varlı kəndlidən ibarət olur və bədbəxtlik baş vеrdikdə
zərərin əvəzinin bir hissəsi matеrial və işlə, digər hissəsi isə pulla ödənilirdi. XII əsrdə
İtaliyanın şimalında da tacirlər tərəfindən sığorta aparılması kimi məlumatlar var. Lakin,
Islandiya itifaqları dəniz sığortasının daha çox məşhur olduğu Avropa ölkələrində gеniş
yayıla bilmədi. Artıq, 1300 cü ildə Bеlçikada sığorta mükafatı müqabilində dəniz risklərinin
birbaşa ödənilməsi praktikası formalaşmışdı.
Bu günki mənada sığortaya isə yalnız XIV əsrdə dəniz ticarətinin çox gеniş yayıldığı
İtaliyada rast gəlinir. Sığorta hüququ tarixində ilk sığorta şəhadətnaməsi (polisi) kimi qəbul
еdilən müqavilə 23 oktyabr 1347 ci ildə Gеnuyadan Mayorkaya yola düşən «Santa Klara»
adlı gəminin daşıdığı yükü “sığortalamaq” məqsədilə bağlanmışdı. Tarixdə bizə məlum olan
ilk sığorta şirkəti də Gеnuyada 1424 cü ildə yaradılmışdı.
XV əsrdə isə Londondan qitəyə və gеriyə müntəzəm gəmiçilik üçün sığorta tarifləri
müəyyən еdildi, sığorta qanunvеriciliyi formalaşdı və 1435 ci ildə sığorta sahəsində ilk qanun
olan Barsеlona Fərmanı vеrildi. Artıq XV əsrin sənədlərində o dövrün müfəssəl işlənilmş
sığorta qanunvеriciliyi külliyatının olduğu haqqında məlumatlar vardır. 1601-ci ildə dəniz
risklərinin sığortası üzrə mübahisəli məsələrinin həll еdilməsi üçün Ingiltərə Parlamеnti
yanında komissiya yaradıldı. XVI əsrin sonlarına yaxın İngiltərədə dəniz gəmiçiliyinin
sığortası təcrübəsi artıq təşəkkül tapmışdı. Tacirlər və sığortaçılar Londonun ətrafındakı
qəlyanaltılarda toplaşıb öz işlərini qururdular. Bu qəlyanaltılardan biri də Eduard Lloyda
məxsus idi. Hazırki məşhur Lloyd Korporasiyasının adı E. Lloydun adından götürülüb.
Sığorta işinin inkişafında növbəti mühüm addım XV əsrin sonunda Avropada «yanğın
ortaqlıqları» (Brangilden) adlanan birgə sığorta cəmiyyətlərinin mеydana gəlməsi oldu. Bu
cəmiyyətlərin qеyri-kommеrsiya qurumu kimi nadir qurum olmasını Alman sığorta
nəzəriyyəçisi prof. A. Manеs 1910-cu ildə bеlə ifadə еdirdi: “Səhmdar cəmiyyətlər dеmək
olar ki, iqtisadiyyatın bütün sahələrində tətbiq еdilir, birgə cəmiyyətlər isə dеmək olar ki,
sığortaya xasdır”.
XVI əsrin sonları XVII əsrin ortalarında Britaniyada həyat sığortası və yanğından
sığorta da inkişaf etməyə başladı. 1680 ci ildə Ingiltərədə tarixdə ilk dəfə olaraq yanğından
sığorta üzrə şirkət təsis еdildi. XVII əsrin sonlarından еtibarən isə səhmdar şirkətlər ortaya
çıxmağa başladı. İlk bеlə şirkət 1602 ci ildə yaranan “Holland-ostind ortaqlığı” olmuşdur.
XIX əsrin 50-ci illərinə qədər Avropada yalnız yuxarıda adı keçən sığorta növləri var
idi. XIX əsrin ortalarından etibarən dünyada sənaye inqilabının təsiri duyulmağa başladı.
Sənaye əsaslı cəmiyyətə keçid prosesində insanlar şəhərlərə üz tutur, yeni şəhərlər salır,
böyük fabriklər tikilir, sənaye və ticarət inkişaf edirdi. Bütün bunlar yeni risklərin meydana
çıxmasına səbəb oldu və nəticədə fərdi qəza sığortası, buxar qazanlarının partlayışından
sığorta, istehsalat zədəsindən sığorta, oğurluq sığortası kimi yeni sığorta növləri yarandı və
inkişaf etdi.
Azərbaycanda sığortanın inkişafı da XIX əsrin ortalarında Bakıda neft sənayesinin
inkişafı ilə geniş vüsət almışdır. O zaman xarici investisiyanın ölkəmizin neft sənayesinə cəlb
edilməsi ilə xarici sığorta şirkətlərinin filialları da burada sığorta fəaliyyətini genişləndirməyə
başladı. Bunlara misal olaraq, İngiltərənin «Lloyd» şirkətini (əsasən dəniz gəmilərinin
sığortası), «Rus Lloydu» şirkətini, «Alman Lеvant Xətti» cəmiyyətini (gəmi və yüklərin
sığortası) göstərmək olar. 1912 -ci ilə olan məlumata görə Azərbaycanda fəaliyyət göstərən
sığorta təşkilatlarının sayı 30 - a çatırdı. Sovet dövründə sığorta dövlət inhisarına götürüldü.
Sovеt dövründə dövlət inhisarında olan və Avropa standartlarından çox gеri qalan sığorta
1991-ci ildən başlayaraq yеnidən inkişaf еtməyə başladı. Həmin dövrdən başlayaraq bu
sahədə bir sıra qanunlar və qanunvеricilik aktları qəbul еdildi və bеləliklə də, ölkədə bazar
iqtisadiyyatı mеxanizminə uyğun sığorta sistemi formalaşmağa başladı.
Əvvəllər, bədbəxt hadisələr, fəlakətlərin miqyası, ölüm və s. üçün statistikanın
aparılmasının dəqiq еlmi mеtodlarının olmamasına görə, kommersiya sığortası gəlirli bir iş
olsa da olduqca riskli idi. Yalnız, bu gün sığorta işində iqtisadi və statistik təhlil mеtodlarının
geniş tətbiqi, sığorta qanunvеriciliyinin inkişafı və anlaşıqlı sığorta qaydalarının təşəkkülü
sığorta şirkətlərinə еtibarı artırmış və onların dayanıqlı inkişafına zəmin yaratmışdır.
Müasir dövrdə sığortanın mahiyyəti onun ictimai məqsədlərində ifadə olunan
funksiyalarında əks olunur. Mövcud elmi ədəbiyytlarda sığortanın dörd əsas funksiyası
fərqləndirilir: risk funksiyası, xəbərdarlıq funksiyası, yığım (əmanət funksiyası), nəzarət
funksiyası. Əsas fuksiya kimi risk funksiyası çıxış edir. Belə ki, zərər həmişə meydana çıxa
bilər və hətta, hər il təkrar oluna bilər. Sığortanın qarşısında qoyulan məqsədlərə uyğun
olaraq sığortaçı təşkilat zərərçəkmiş təsərrüfat subyektlərinə pul yardımı göstərməlidir. Bu
çərçivədə fəaliyyət göstərən sığorta riski funksiyası sığorta bazarının iştirakçıları arasında
yenidən bölgü münasibətlərini həyata keçirir.
Sığortanın xəbərdarlıq funksiyası, əsasən, sığorta fondunun vəsaitlərinin müəyyən
hissəsi hesabına sığorta risklərinin azaldılması tədbirlərinin müəyyənləşdirilməsi ilə
əlaqədardır. Xəbərdarlıq və ya qabaqcadan xəbər vermə funksiyası, əhalinin və ya təsərrüfat
subyektlərinin öz mümkün itkilərinin nəticələrini aradan qaldırmağa çağırış olmaqla bütün
əmlakın, fəaliyyətin, həyatın və s. sığortalanmasını ifadə edir. Yəni sığorta ehtimal olunan
itkilərin zərərsizləşdirilməsidir.
Sığortaya görə ayırmalar sığorta fonduna cəlb olunduğu üçün sığorta həm də yığım
(əmanət) funksiyasını həyata keçirir. Sığortanın köməyi ilə xeyli miqdarda pul vəsaitlərinin
toplanılmasının maliyyə siyasəti baxımından çox böyük əyəmiyyəti var.
Sığortanın başqa bir funksiyası olan nəzarət funksiyası yuxarıda göstərilən üç
funksiyanın nəticəsi kimi çıxış edir və konkret sığorta münasibətləri zamanı həmin
funksiyalarla birlikdə meydana çıxır. Nəzarət funksiyası sığorta fondu vəsaitlərinin
formalaşdırılması və istifadəsi ilə əlaqədardır. Sığorta nəzarətinin qanunvericilik sənədləri
əsasında həyata keçirilməsi maliyyə nəzarətinin tərkib hissəsi kimi çıxış edir. Sığortanın
ictimai istehsalın fasiləsizliyinin təmin olunmasında və ictimai istehsalın
balanslaşdırılmasında rolu özünü əsas etibarı ilə sığortanın aparılmasının son nəticələrində
göstərir. Son nəticə dedikdə əsasən sığorta sahələrinin optimallaşdırılması, sığorta
əməliyyatlarının inkişaf göstəriciləri, zərərlərin vaxtında aradan qaldırılmasında və s. nəzərdə
tutulur.
Müasir dövrdə sığоrtа cəmiyyətin ictimаi-iqtisаdi həyаtının bütün tərəflərini əhаtə
еtməкlə əhаlinin mаddi rifаhının və sаhibкаrlıq risкinin zəmаnətçisi кimi çıхış еdir,
gözlənilməz və fövqəlаdə hаdisələr zаmаnı əmlак mənаfеlərinin qоrunmаsınа, dövlətin
mаliyyə sistеminin möhкəmlənməsinə təsir göstərir. О, nəinкi sığоrtа hаdisələri zаmаnı
büdcəni dəyən zərərlərin ödənilməsindən аzаd еdir, həttа uzunmüddətli invеstisiyаlаrın
mənbəyinə çеvrilir.
Sığоrtа icbari və кönüllü fоrmаlаrdа ixtisaslaşdırılmış sığоrtа təşkilatları tərəfindən
həyata keçirilir. İcbari sığоrtа müvafiq qаnunvеriciliк əsаsındа həyаtа кеçirilməкlə məcburi
xarakter daşıyır və əsasən, müəyyən ictimai mаrаqlаrın təmin еdilməsinə xidmət edir. İcbari
sığоrtаdаn fərqli оlаrаq sığоrtаnın кönüllü fоrmаsındа sığоrtаçılаrlа sığоrtа оlunаnlаr
аrаsındа müqаvilə кönüllü оlаrаq bаğlаnılır.
Qanunvericiliyə zidd olmayan aşağıdakı əmlak mənafeləri sığortalana bilər: sığortalının
və ya sığorta olunan şəxsin həyatı, sağlamlığı, əmək qabiliyyəti və pensiya təminatı ilə
əlaqədar mənafelər (şəxsi sığorta); əmlaka sahiblik, istifadə və sərəncam verilməsi ilə
əlaqədar mənafelər (əmlak sığortası); sığortalı tərəfindən fiziki şəxsə və ya onun əmlakına
vurulmuş ziyanın, eləcə də hüquqi şəxsə dəymiş ziyanın ödənilməsi ilə əlaqədar mənafelər
(məsuliyyət sığortası).
Sığortanın üstünlüklərinə ən ümumi şəkildə aşağıdakıları aid etmək olar:
- Sığorta sığortalıları, xüsusilə də iş adamlarını çəkdikləri zərərləri necə qarşılayacaqları
ilə bağlı narahatlıqlardan azad edir. Bu iş hər hansı fəaliyyət üçün müsbət stimuldur. İş
adamları əmin olsalar ki, hər hansı bir maliyyə riski ilə üzləşsələr heç də hər şeyi
itirməyəcəklər, müxtəlif istehsal və xidmət sahələrində biznes fəaliyyətinə investisiya
yönəltmək riskinə daha çox meyl göstərəcəklər. Bu isə sığortanın yalnız hər hansı bir
şəxsə deyil, bütün ölkəyə fayda verdiyini göstərir. Çünki biznesin stimullaşdırılması
ölkə iqtisadiyyatının inkişafına xidmət edir.
- Sığorta, iqtisadi proseslərdə itkiləri azaltmağa kömək edir. Sığorta şirkətlərinin hər növ
risklərlə işləməsinin arxasında uzun illər ərzində toplanmış iş təcrübəsi dayanır və
onlar artıq risklərin azaldılması üçün müəyyən yollar tapmışlar. Bəzi hallarda sığorta
şirkətləri xüsusi ekspertlər (surveyer) təyin edir. Həmin ekspertlər hər hansı bir şəxsin
sığorta etmək istədiyi yerə gedir və oranı nəzərdən keçirir. Sonra təcrübəli ekspert baş
verə biləcək müəyyən risklərin azaldılması üçün müəyyən üsullar təklif edir.
- Sığorta təbii fəlakətlər və bədbəxt hadisələr zamanı hökuməti zərərçəkənlərə təzminat
ödəmək kimi ağır bir yükdən azad edir. Sığorta olmasayıdı istehsal və kommersiya
fəaliyyəti indiki kimi arxayınlıqla həyata keçirilməzdi. Belə ki, qalmaqda və artmaqda
olan risklərin öhdəsindən insanlar və təsərrüfat subyektləri təkbaşına gəlməli olardı.
Ən yaxşı halda bu xərclər hamısı dövlət tərəfindən qarşılanmalı idi. Dövlətin bu qədər
böyük maliyyə yükünün azaldılması üçün isə hazırda ödəniləndən dəfələrlə çox vergi
ödənilməli olardı. Sığorta dövləti bu ağır yükdən azad etməklə mühüm ictimai xidmət
göstərir.
Qeyd olunanlarla əlaqədar olaraq, hazırda sığorta istehsal münasibətlərinin mühüm
elementlərindən birinə çevrilmişdir və bütün dünyada geniş yayılmışdır (mövcud
məlumatlara əsasən, 2010-cu ildə dünya üzrə yığılan sığorta haqqlarının həcmi 4,34 trilyon
ABŞ dolları olub. Dünya üzrə adambaşına 627 ABŞ dolları (Azərbaycanda olandan 20 dəfə
çox) sığorta haqqı toplanıb). Bu, cəmiyyət həyatında, o cümlədən istehsal prosesində yarana
bilən maddi itkilərin qarşılanması sahəsində işlək və dayanıqlı sığorta mexanizmlərin
formalaşması ilə əlaqədardır və artıq, sığorta təkrar istehsal prosesinin dayanıqlı və davamlı
olmasının əsas şərtlərindən hesab edilir.
Dünya təcrübəsi göstəriri ki, sığorta haqqının həcmində artım inkişaf etməkdə olan
ölkələrdə daha sürətlə gedir. 2010-cu ildə bu sahədə artım inkişaf etmiş ölkələrdə 1,4 faiz
olduğu halda, inkişaf etməkdə olan ölkələrdə 11 faiz olub. Buna baxmayaraq, adambaşına
düşən sığorta haqlarının həcmində inkişaf etmiş ölkələrlə inkişaf etməkdə olan ölkələr
arasında hələ də böyük uçurum var. 2010-cu ilin nəticələrinə əsasən, inkişaf etmiş ölkələrdə
sığorta haqlarının adambaşına düşən hissəsi 3527 ABŞ dolları olub. İnkişaf etməkdə olan
ölkələrdə isə bu göstərici 110 ABŞ dollardır. Sığorta haqlarının ÜDM-yə nisbətinə gəlincə
isə, dünya üzrə bu göstərici 6,9 faizdir. İnkişaf etmiş ölkələrdə 8,7 faiz, inkişaf etməkdə olan
ölkələrdə 2,9 faizdir.
Bu məlumatlardan tam aydın olur ki, bir ölkədə sığorta sisteminin inkişaf etməsi üçün
orada iqtisadiyyatın inkişaf etməsi və əhalinin gəlirlərinin müəyyən səviyyəyə çatması
vacibdir. Eyni zamanda, insanlar, şirkətlər gündəlik yaşantılarında sığortaya ehtiyacı hiss
etməlidirlər. Həqiqətən də, 2011-ci ilin sonunda "İcbari sığorta haqqında" qanunun qüvvəyə
minməsi və sığorta xidməti ilə bağlı həm şirkətlər arasında, həm də sahibkarlar, fərdi şəxslər
arasında aparılan təbliğat işləri nəticəsində 2012-ci ildə sığorta bazarında ciddi böyümə qeydə
alınıb. Böyümə sayəsində sığorta haqlarının adambaşına düşən həcmi 27 manatdan 37 manata
yüksəlib. Bildirək ki, 37 manatın özü də kifayət qədər kiçik məbləğdir. MDB ölkələrində
Azərbaycan toplanan sığorta haqlarının adambaşına düşən hissəsinə götə Rusiya, Qazaxıstan,
Ukrayna və Belarusdan sonra 5-ci yerdədir.
İqtisadiyyat inkişaf etdikcə sığortaya tələbat da artmaqda davam edir. Rabitə peykləri,
kompüterlər, terrorçuluq kimi “yeni” risklər artıq sığortalanır. Bütün bunlar o deməkdir ki,
risklər meydana çıxan kimi sığorta müdafiəsinə tələbat da yaranır. Bu onunla şərtlənir ki,
sığorta hər hansı bir itkiyə məruz qalmış şəxsi buna səbəb olmuş hadisədən əvvəlki maliyyə
vəziyyətinə qaytarmaq üçün təzminatla təmin edən bir vasitədir. Başqa sözlə, sığorta risklərin
başqasına ötürüldüyü və ya riskin başqası ilə bölüşdürüldüyü mexanizmdir. Bu mexanizm
vasitəsilə sığorta şirkəti sığorta axtarışında olan hər bir şəxsdən sığorta haqqı alır, onu
saxlayır və ağlabatan şəkildə investisiya edir, kimsə zərərə məruz qaldıqda, onun əvəzini
ödəyir. Yəni, sığorta bir razılaşmadır. Bu razılaşmada sığortalı sığorta haqqı ödəməyi,
sığortaçı isə göstərilən itkilər baş verdikdə zərəri – sığorta ödənişini ödəməyi öz üzərinə
götürür.
Sığorta shəsində mövcud nəzəri-metodoloji əsasların və dünya təcrübəsinin təhlili
göstərir ki, sığortanın üstünlüklərindən faydalana bilmək üçün baş verməsi ehtimal edilən
risklər müəyyən xüsusiyyətlərə malik olmalıdır:
1) Riskin baş verməsi nəticəsində dəyən zərərin həcmi pulla ölçülə bilən olmalıdır.
Məsələn, binanın zədələnməsi, gəlirdən məhrum olma və ya məhkəmə tərəfindən
müəyyən edilmiş təzminat müəyyən bir məbləğlə ifadə edilir.
2) Sığortalanan riskin baş vermə ehtimalı yüksəkdir və əvvəllər kifayət qədər çoxlu
sayda belə hadisələr olduğu məlumdur. Aydındır ki, sığorta şirkəti ona görə
təminat verə bilir ki, o, məruz qalmaq ehtimalı çox olan risklər üzrə ümumi fond
yaradır və bu fondun iştirakçılarının az bir hissəsi hər hansı bir ildə zərər çəkir.
Hər hansı bir riskə məruz qalmaq ehtimalı az olduqda isə belə bir əməliyyat
aparmaq çox sadəlövh bir addım olardı, çünki bu halda fondda çox kiçik bir
məbləğ toplanır, bunun müqabilində isə hətta bir risk real hadisəyə çevrildiyi
halda tələb olunan sığorta ödənişinin həcmi toplanan sığorta haqlarından çox
olur.
3) Sığortalanan risklərin baş verməsi halında heç bir qazanc və ya gəlir əldə
olunmur. Dükanda satılan mallardan gəlir əldə olunmaması riskini
sığortalamağın nəticəsi necə olardı? Əlbəttə, dükan sahibinin malların
satılmasında olan marağı itərdi, çünki o biləcək ki, mal satıldı, satılmadı, sığorta
şirkəti hər bir halda bunun əvəzini ödəyəcək.
4) Sığorta hadisəsi zamanı baş verən itki ən azı sığortalı (sığorta olunan) şəxsə görə
təsadüfi xarakter daşımalıdır. Bu o deməkdir ki, sığortalı heç də ümid
etməməlidir ki, öz obyektini bilərəkdən yandırsa, sığorta ödənişi ala biləcək. Bir
çox risklərin təsadüfi xarakteri kifayət qədər aldadıcı olur. Məsələn, həyat
sığortası halında ölüm riski dedikdə, ölümün baş verməsi deyil (buna heç bir
şübhə yoxdur), onun vaxtı təsadüfilik əlamətinə malikdir, çünki ölüm vaxtı
müəyyən deyil. İntihar məsələsi isə bir az fərqlidir. Bir çox hallarda həyat
sığortası zamanı intihara o halda təminat verilir ki, intihar sığorta müqaviləsi
bağlandıqdan müəyyən bir müddət sonra baş versin. Məsələn, həyat sığortası
müqaviləsində qeyd oluna bilər ki, müqavilə imzalandıqdan 2 il sonra baş verən
intihara təminat verilir. Bu o deməkdir ki, həyat sığortası müqaviləsi
imzalandıqdan qısa müddət ərzində sığortalı intihar edərsə, hadisə sığorta
hadisəsi sayılmır, çünki onun təsadüfiliyinə zəmanət yoxdur. Bu halda sığorta
ödənişi həyata keçirilməyə bilər.
5) Riskin sığortalanması üçün tələblərdən biri də onun ictimaiyyətə zərərli bir
əməlin nəticəsi olmamasıdır. Yəni, məhkəmə tərəfindən müəyyən edilmiş
cərimədən sığorta heç də cəmiyyət üçün faydalı və düzgün əməl olmazdı. Cərimə
bir cəza növüdür və qanuna zidd hərəkət etmiş insanın aldığı cəzadan sığorta
vasitəsilə qurtulması bu kimi əməlləri yenidən etməyə stimul ola bilər.
6) Sığorta şirkəti tərəfindən tələb olunan sığorta haqqı ağlabatan məbləğdə
olmalıdır ki, bu da sığortalanmalı risklərə müəyyən məhdudiyyət qoyur.
Aydındır ki, heç kim qiyməti 1 AZN olan qələmi itirmək riskindən sığortalanmaq
üçün 10 AZN ödəməz. Ona görə ki, bu halda sığorta haqqının məbləği ağlabatan
deyil. Tez-tez reallaşan risklərdən sığortalanmaq üçün isə digər risklərə görə
daha yüksək sığorta haqqının tələb olunması isə ağlabatandır.
7) Sığortalanan riskin reallaşması nəticəsində itki baş verdiyi halda sığortalının
zərər çəkmə ehtimalı olmalıdır. Məsələn, hər kəs özünə məxsus olan əşyanı
itməkdən və ya zədələməkdən sığortalaya bilər, çünki bu əşya itsə və ya
zədələnsə, o zərər çəkəcək. Lakin bu şəxs dostunun əşyasını sığortalatdıra
bilməz, çünki sığorta hadisəsi baş versə o zərər çəkmir. Bu sığortanın mühüm
prinsiplərindən olan “sığorta marağı” ilə tənzimlənir.
Buradan da aydındır ki, heç də bütün riskləri sığortalamaq mümkün deyil. Hər hansı bir
risk sığortalanması üçün yuxarıdakı tələblərə cavab verməlidir. Elə risklər vardır ki,
sığortalanmır, məsələn, qocalma.
Sığorta xidmətləri sığorta bazarlarında yayılır. Sığorta bazarı - pul münasibətlərinin elə
bir xüsusi sferasıdır ki, burada alqı-satqı obyekti kimi spesifik xidmət - sığorta müdafiəsi
çıxış edir. Sığorta bazarı dedikdə, alıcıların və satıcıların toplaşaraq sığorta təminatını təşkil
etdikləri hər hansı konkret bir məkan nəzərdə tutulmur. Sığortalama “alıcılar” və “satıcılar”ın
və ya onların agentlərinin (onların adından hərəkət edən vasitəçilər) iş görmək üçün münasib
hesab etdikləri yerlərdə aparılır. Sığorta bazarlarının iştirakçılarına aşağıdakılar aid edilir:
sığortaçılar, təkrarsığortaçılar, sığorta vasitəçiləri (sığorta brokerləri və sığorta agentləri),
aktuarilər, müstəqil auditorlar, müstəqil ekspertlər, sığorta sahəsində yardımçı fəaliyyət
göstərən hüquqi şəxslər və sığorta qanunvericiliyində peşəkar iştirakçı kimi nəzərdə tutulmuş
başqa şəxslər sığorta bazarının peşəkar iştirakçılarıdır. Sığortalılar, sığorta olunanlar,
faydalanan şəxslər və sığorta qanunvericiliyində nəzərdə tutulmuş başqa şəxslər sığorta
bazarının digər iştirakçılarıdır.
Müvafiq hüquqi-normativ baza, institusional, iqtisadi və digər mexanizmlər əsasında
qarşılıqlı əlaqədə fəaliyyət göstərən sığorta bazarının iştirakçıları və sığorta nəzarəti orqanı
sığorta sistemini əmələ gətirir. İctimai tərəqqiyə uyğun olaraq sığorta sistemi də daim inkişaf
edir və təkmilləşir.
Müasir dövrdə dünyada təbii fəlakətlərin artması, iqtisadi böhranların və maliyyə
bazarındakı gözlənilməz dəyişikliklərin intensivləşməsi, yeni risklərin meydana gəlməsi və s.
bu kimi məsələlər insanların can və mal güvənliyinə daha diqqətlə yanaşılmasını tələb edir.
Belə ki, göstərilən səbəblərdən gözlənilməz vəziyyətlərdən canını və malını
sığortalamaqla yaхa qurtarmağa çalışanların sayı durmadan artır ki, bu da dünya sığorta
bazarının genişlənməsini şərtləndirir və təkmilləşdirilməsini tələb edir. Bununla əlaqədar
olaraq, sığorta sisteminin hüquqi-normativ bazası, institusional və iqtisadi əsasları
gücləndirilir, fəaliyyət mexanizmləri təkmilləşdirilir, daha mütərəqqi sığorta məhsullarının
yaradılması və tətbiqi istiqamətində işlər genişləndirilir.
Hazırda bütün dünyada insanların qidalanması ilə birbaşa əlaqədar olan kənd
təsərrüfatı üzrə sığortanın inkişafı prioritet təşkil edir.
Kənd təsərrüfatında, o cümlədən üzümçülük sahəsində risklər. Mövcud elmi-
təcrübi ədəbiyyatın və dünya təcrübəsinin təhlili göstərir ki, kənd təsərrüfatı, o cümlədən
üzümçülüklə bağlı potensial riskləri aşağıdakı cədvəldəki kimi qruplaşdırmaq mümkündür:
Risk qrupları Risk amilləri
Təbii-iqlim Dolu, don vurma, daşqın, külək, quraqlıq, yanğın, zəlzələlər, vulkan püskürmələri və s.
Sanitar Xəstəliklər və epidemiyalar Nəzarətdə saxlanıla bilən
Nəzarətdə saxlanıla bilməyən
Bazar Yerli və beynəlxalq qiymətlərdəki fərqlər, keyfiyyət standartlarındakı dəyişikliklər
Siyasi, hüquqi,
sosial, iqtisadi
Müharibələr, maliyyə böhranları, ins-titusional
mexanizmlərin zəifliyi və s.
Nəzarətdə saxlanıla bilən
Nəzarətdə saxlanıla bilməyən
Bəzi ədəbiyyatlarda (Hardaker et al. 1997; Boehlje and Trede 1977; Fleischer 1990)
kənd təsərrüfatı ilə əlaqədar riskləri aşağıdakı kimi də qruplaşdırırlar:
- istehsal riskləri;
- qiymət və ya bazar riskləri;
- institusional risklər;
- maliyyə riskləri;
- fərdi risklər (insan amili).
Yaxın keçmişdə bir çox ölkə kənd təsərrüfatı məhsulları istehsalçılarını bu risklərdən
qorumaq və onları dəstəkləmək üçün onları birbaşa subsidiyalaşdırmaq və məhsulun
qiymətinə dəstək kimi alətlərdən istifadəyə üstünlük verirdilər. Belə siyasət, bir çox hallarda
izafi məhsul istehsalı və digər neqativ halların yaranmasına səbəb olurdu. Odur ki, bir çox
ölkələrdə daha çox məhsul istehsalından çox, istehsalçıların normal mənfəət əldə etmələrini
təmin etməyə yardım edəcək dəstək mexanizmlərinin tətbiqinə üstünlük verilməsinə
başladılar. Bu fermerlərə əkdikləri sahənin miqyası və ya istehsal etdikləri məhsulun həcminə
uyğun müəyyən səbəblərdən əldən verdikləri qazancı kompensiya etməyi nəzərdə tutur. Bu
zaman qiymət bazarda formalaşdığından istehsal həcmi də bazar tələbinə uygunlaşdırılır və
bazar mexanizminə təhrifedici təsirlər olmur. Belə alətlərdən biri də kənd təsərrüfatı üzrə
sığortanın həvəsləndirilməsi və dəstəklənməsidir. Məlumdur ki, kənd təsərrüfatı nəzarətdə
saxlanıla bilməyən risklərə daha çox qaldığından iqtisadiyyatın ən riskli sahələrindən hesab
olunur və ona görə də kommersiya sığorta şirkətləri kənd təsərrüfatı üzrə sığortaya elə də
həvəs göstərmirlər. Lakin, mütərəqqi dünya təcrübəsi göstərir ki, bu sahədə düşünülmüş
dövlət dəstəyi mexanizminin yaradılması vəziyyəti köklü surətdə dəyişə bilər.
Müasir yanaşmalara görə kənd təsərrüfatı müəssisələrində sığortanın obyektləri
aşağıdakılar ola bilər:
- kənd təsərrüfatı bitkilərinin məhsulları;
- kənd təsərrüfatı heyvanları, ev quşları, dovşanlar, xəzli vəhşi heyvanlar, arı ailələri;
- kənd təsərrüfatı təyinatlı binalar, tikililər, qurğular, avadanlıqlar, maşınlar, nəqliyyat
vasitələri və digər əmlak növləri;
- fermerlərin və ya kənd təsərrüfatı müəssisələrinin gəlirləri;
- kənd təsərrüfatı kreditləri.
Odur ki, bu sahə üzrə tətbiq edilən sığorta alətləri də çox istiqamətlidir. Bu sırada
aşağıdakılar nümunə kimi göstərilə bilər:
- Vahid risk sığortası. Bu sığorta müqaviləsi adətən bir, bəzən iki növ risk hadisəsini
(daha çox dolu düşməsi riski, yaxud dolu düşməsi və yanğın riski) əhatə edir.
- Birləşdirilmiş risk sığortası. Bu sığorta müqaviləsi iki və daha çox risk hadisəsini
əhatə edir.
- Məhsul sığortası. Təbii fəlakətlər nəticəsində məhsul istehsalının həcminə təsir edə
biləcək əsas riskləri (məsələn, dolu, quraqlıq) sığortalayır.
- Qiymət sığortası. Bu müqavilə məhsul istehsalının bir hissəsini qiymətlərin
müəyyən edilmiş səviyyədən aşağı düşməsi riskinə qarşı sığortalayır.
- Məhsul satışından daxil olmaların sığortası. Bu sığorta müqaviləsi hər hansı məhsul
növü üzrə istehsal həcminin və ya qiymətin aşağı düşməsi halında gəlirlərin
itirilməsi riskini sığortalayır.
- Əmlakın sığortası. Kənd təsərrüfatı təyinatlı binalar, tikililər, qurğular, avadanlıqlar,
maşınlar, nəqliyyat vasitələrinin, kənd təsərrüfatı heyvanları, ev quşları, dovşanlar,
xəzdərili vəhşi heyvanlar, arı ailələri və digər əmlak növlərinin sığortasını nəzərdə
tutur.
- Fermer təsərrüfatının bütövlükdə sığortalanması. Hər hansı fermer təsərrüfatında
istehsal olunan müxtəlif növ kənd təsərrüfatı məhsullarının bütövlükdə
sığortalanmasını nəzərdə tutur.
- Gəlir sığortası. Gəlir sığortası məhsul və qiymət risklərini, həmçinin istehsal
xərclərini əhatə edir. Adətən, gəlir sığortası təkcə bir məhsul növü üzrə deyil, bütün
ferma üzrə ümumi gəliri sığortalayır. Gəlir sığortası digər sığorta növlərinə
(məsələn, məhsul sığortası, qiymət sığortası) nisbətən fermerlər üçün potensial
olaraq, daha cəlbedicidir, çünki o, fermerlərin maddi rifahına birbaşa olaraq, təsir
edən itkiləri sığortalayır.
- İndeksə əsaslanan sığorta. İndeksə əsaslanan sığorta məhsulları alternativ sığorta
növü olmaqla burada ödənişlərin verilməsi ferma məhsullarının həcmi əsasında
deyil, hökumət agentlikləri və ya digər təşkilatlar tərəfindən hesablanan indekslər
əsasında həyata keçirilir.
- Kreditlərin sşğortalanması. Fermerlərin cəlb etdiyi kreditlər üzrə faiz və əsas borcun
vaxtında qaytarılması ilə bağlı risklərin sığortalanmasını nəzərdə tutur.
Son zamanlar, inkişaf etmiş ölkələrin sığorta bazarlarında baş verən maliyyə və
texnoloji dəyişikliklər kənd təsərrüfatı risklərinin, xüsusilə iqlimlə bağlı risklərin
sığortalanmasında yeni effektiv metodların tətbiqinə imkan vermişdir. Belə ki, kənd
təsərrüfatı istehsalı ilə bağlı risklərin iştirakçı tərəflər arasında bölüşdürülməsi mexanizmi
kimi sığorta bazarlarında “Fəlakət istiqrazları”, “Əlverişsiz hava şəraitindən sığorta indeksi”
və “Ərazi-məhsul indeksinə əsaslanan müqavilələr” formasında maliyyə-sığorta alətləri tətbiq
edilir. Eyni zamanda, peyk sistemi vasitəsilə havanın proqnozlaşdırılması, kosmik təsvirlərin
çəkilməsi, “Erkən xəbərdarlıq sistemi” modelləri kimi texnoloji innövasiyalar aqrar sığorta
mexanizminin inkişafına maneə olan bir sıra amillərin aradan qaldırılmasına kömək etmişdir.
Beynəlxaq təcrubə göstərir ki, kənd təsərrüfatının, o cümlədən üzümçülüyün inkişaf
etdirilməsi məqsədilə bu işlə məşğul olan fiziki və ya huquqi şəxslərə dövlət tərəfindən
müəyyən dətək verilir. Bu dəstəyə, təbii fəlakət nəticəsində zərər cəkmiş kənd təsərrüfatı
məhsullarının istehsalçılarına dəymiş zərərin əvəzinin dövlət tərəfindən ödənilməsi, onların
banklara olan borclarının ödənilməsi və ya ödəmə vaxtının müəyyən müddətə uzadılması,
bütün növ vergilərdən azad olunması və s. daxil edilir. Dünya təcrubəsində kənd təsərrüfatı
məhsullarının istehsalı ilə məşgul olan vətəndaşlara verilən dövlət dəstəyinin digər forması
isə, istehsal edilən kənd təsərrüfatı məhsullarının müəyyən risklərdən icbari sığorta
etdirilməsi, ödəniləcək sığorta haqqının müəyyən hissəsinin dövlət tərəfindən ödənilməsi,
kənd təsərrüfatı məhsullarının istehsalı ilə məşğul olan müəssisələrin gəlir və xərclərinə və
yaxud kənd təsərrüfatı məhsullarının sığortası ilə məşğul olan sığorta təşkilatlarının bu növ
üzrə zərərlərinə dövlətin ortaq olması və s. ibarətdir.
Aparılmış tədqiqatlar əsasında bu qənaətə gəlinmişdir ki, inkişaf etmiş ölkələrdə kənd
təsərrüfatı məhsullarının istehsalı ilə məşğul olan vətəndaşlara onların məhsullarını sığorta
etdirdikləri zaman dövlət dəstəyi ən əlverişli vasitədir. Belə ki, qeyd olunan formada dövlət
dəstəyi təbii fəlakətlər nəticəsində kənd təsərrüfatı məhsullarının istehsalı ilə məşğul olan
şəxslərə dəymiş zərərlərin aradan qaldırılması məqsədi ilə xərclənən büdcə vəsaitinə qənaət
etməklə yanaşı, aqrar sektorun, həmcinin bu sahə üzrə aparılan sığorta işinin inkişafına da oz
müsbət təsirini göstərmiş olur.
Özəl sığorta şirkətlərinin kənd təsərrüfatı istehsalının sığortalanmasında maraqlı
olmamaları dövlətin birbaşa və ya dolayı vasitələrlə bu sahəyə müdaxiləsini zəruri edir.
Məsələn, ABŞ, İspaniya, Fransa və İtaliya kimi yüksək gəlirli ölkələrdə həyata keçirilən kənd
təsərrüfatı məhsulları istehsalının dövlət tərəfindən sığortalanması mexanizmi hökumətin
aşağıdakı tədbirləri həyata keçirməsini nəzərdə tutur:
• sığorta ödənişlərində fermerlərə güzəştlərin edilməsi;
• kənd təsərrüfatı məhsullarının sığorta müqaviləsindən irəli gələn risklərin
qiymətləndirilməsi prosesi ilə əlaqədar, yüksək inzibati xərclərin bir hissəsinin
ödənilməsi məqsədilə özəl sığorta şirkətlərinə subsidiyaların verilməsi;
• subsidiyalaşdırılan təkrar (yenidən) sığorta.
Bir sıra ölkələrdə (İspaniya, Türkiyə və s.) kənd təsərüfatı, o cümlədən üzümçülük
sahəsində sığortanın genişləndirilməsi və səmərəliliyinin artırılması məqsədilə dövlətin
dəstəyi və ya birbaşa iştirakı ilə kənd təsərrüfatı sığortası və ya zəmanət fondları yaradılır. Bu
barədə dünya təcrübəsinə həsr olunmuş ikinci bölmədə daha ətraflı məlumat verilir.
Tədqiqatlar göstərir ki, müasir dövrdə üzümçülük və şərabçılıq kimi kapitaltutumlu
istehsal sahələrində sığortanın əhəmiyyətli növlərindən biri də bu sahələrə verilən kreditlərin
sığortalanması və ya onlara zəmanət verilməsi ola bilər. Bir çox ölkələrdə aqrar sahə üzrə
kredit qoyuluşlarına görə risklərin azaldılması və beləliklə bu sahəyə kredit ayrılmasının
stimullaşdırılması məqsədilə isə “Kreditlərin sığortalanması fondu” və ya “Kreditlər üçün
zəmanət fondu” kimi institutlar yaradılır. Bu institutların müxtəlif ölkələr üzrə təcrübəsi
göstərir ki, onların fəaliyyətinin əsasını müxtəlif təsərrüfatçılıq subyektlərinin kənd təsərrüfatı
məqsədilə aldıqları kreditləri ödəyəcəklərinə dair banklara zəmanətin verilməsi təşkil edir.
Aydındır ki, ümumilikdə aqrar sektorda sığorta mexanizmlərinin inkişaf etmiş olması kənd
təsərrüfatı kreditlərinin sığortalanması və ya ödənəcəyinə dair zəmanətin alınması
imkanlarını da genişləndirir.
Kredit bazarlarında bəzi kredit növləri üzrə Ödəmə Təminatı Sığortası (Payment
Protection Insurance, həmçinin Credit Protection Insurance və ya Loan Repayment
Insurance) kimi fərqli müddət və şərtləri ehtiva edən müxtəlif mexanizmlər tətbiq olunur.
Sığorta çərçivəsində müqavilə şərtlərinə uyğun olaraq, müəyyən hallarda kredit borcları
tamamən və ya müqavilədə göstərilən müddət boyunca sığorta şirkəti tərəfindən ödənilir.
Bundan əlavə həm ixrac, həm də daxili bazarlarda kreditə mal və xidmət satışlarının
sığortalanması mexanizmi də geniş şəkildə tətbiq olunur ki, bu mexanizmdə sığorta şirkəti
satıcı firmanın müəyyən müddəti əhatə edən kreditor borclarını sığortalayır.
Aqrar kreditlərə zəmanət mexanizmi ABŞ, Yaponiya, Fransa, Kanada, Almaniya,
İtaliya, İspaniya kimi inkişaf etmiş ölkələrdə, həmçinin bir sıra inkişaf etməkdə olan
ölkələrdə fəaliyyət göstərir. Bundan əlavə, inkişaf etməkdə olan ölkələrdə kredit zəmanət
mexanizminin yayğınlaşdırılması məqsədilə son illərdə Dünya Bankı tərəfindən müxtəlif
layihələr tətbiq edilir. Məsələn, bu çərçivədə 1997-1998-ci illərdə Dünya Bankının yardımı
və Yapon Hökumətinin qrantı ilə Rusiya Federasiyasının Nijniy Növqorod Vilayəti üçün
Kənd Təsərrüfatı Kreditlərinin Zəmanəti Sxemi hazırlanmışdır. Məqsəd kommersiya
banklarından kredit alarkən təminatı (girov) az olan fermerlərə kömək etməkdən ibarət
olmuşdur. Sxem akkreditasiya olunmuş kommersiya bankına dövlət təşkilatı olan - Kənd
Təsərrüfatı Kreditləri Zəmanəti Fondu vasitəsilə kreditin 60 faizi həcmində təminatın
verilməsini nəzərdə tutur. Layihəyə əsasən sxem həm dövriyyə vəsaiti, həm də əsas vəsaitlər
üçün ayrılan kreditlərə təminat verməlidir. Belə hesab olunur ki, təminatın verilməsi
məsələsinə hər bir kredit üçün ayrı-ayrılıqda baxılmalıdır. Maliyyə modelinə əsasən, orta
kredit həcmi 50 min ABŞ dolları ətrafında olmalı, kredit məbləğinin 3 faizi həcmində illik
təminat ödənişi Fonda köçürülməlidir.
Sxem 1.1: Zəmanətlə kreditin verilməsi mexanizmi
Ümumiyyətlə, dünya təcrübəsinin təhlili bir çox ölkələrdə aqrar sektorun və Kiçik və
Orta Sahibkarlığın (KOS) inkişafına vəsaitlərin yönəldilməsi məqsədilə kreditlər üçün
zəmanət fondunun yaradıldığını göstərir. Xüsusilə, Avropada bu çərçivədə fəaliyyətlər son
illərdə sürətlənmiş və müxtəlif ölkələrin kredit zəmanət qurumları 1992-ci ildə mənfəət
güdməyən “Avropa Qarşılıqlı Zəmanət Assosiasiyası”nı (AECM) formalaşdırmışdır. Hər
hansı bir maliyyə qurumuna bağlı olmadan müstəqil şəkildə fəaliyyət göstərən AECM, 18
ölkədə (Avstriya, Belçıka, Çex, Estoniya, Fransa, Almaniya, Yunanıstan, Macarıstan, İtaliya,
Latviya, Litva, Portuqaliya, Rumıniya, Slovakiya, Sloveniya, İspaniya İsveç və Türkiyə) 34
zəmanət təşkilatını təmsil edir.
Nizamnaməsinə görə, zəmanətlərin rolunu artırmaq və şəffaflığı təmin etmək, KOS-
ların maliyyə imkanlarının artırılmasına xidmət göstərən “Müştərək zəmanət”ləri bir
investisiya aləti kimi inkişaf etdirmək, üzv qurumlar arasında informasiya şəbəkəsini
gücləndirmək və s. kimi məqsədləri olan AECM-yə üzv zəmanət quruluşları 4 milyard avro
sərmayələri ilə təqribən 40 milyard avroluq bir gücü təmsil edir.
Məqbul
İlk
in a
raşd
ırm
adan
so
nra
qey
ri-m
əqb
ul
Öd
əniş
Kreditin qaytarılmasında
problem Qey
ri-m
əqbu
l
Yetərsiz zəmanət
Kredit tələbi
Kredit ödənişi
Birbaşa
zəmanət tələbi
Kredit təşkilatı KOS və ya Fermer
Zəmanət tələbi
Kredit Zəmanəti
Fondu
Tələbin
dəyərləndirilməsi
ZƏMANƏT
Risk müşahidəsi Fondun məsuliyyət
bölməsinə müraciət
Hüquqi təhqiqat
Müvafiq tədqiqatların nəticələrinə əsaslanaraq, bu qənaətə gəlmək olar ki, Kredit
zəmanəti fondları aşağıdakı kimi bəzi ümumi cəhətlərə malikdirlər:
- Kiçik və ya orta sahibkarlıq subyekti kredit üçün birbaşa bank müraciət edir. Əgər
zəruri təminatı göstərməkdə çətinlik yaranarsa, ya müraciət etdiyi bank, ya da sahibkar
birbaşa özü əlavə təminat üçün Zəmanət Fonduna müraciət edə bilər.
- Əsas risk qiymətləndirilməsi krediti verən qurum tərəfindən aparılır. Çünki Zəmanət
Fondu edilən müraciətə “Qeyri-məqbul” cavabı verdiyi təqdirdə belə bank risk
qiymətləndirilməsinin nəticələrinə əsaslanaraq, kreditin ayrılması barədə müsbət qərar
qəbul edə bilər.
- Zəmanət Fondu isə öz daxilində risk müşahidəsi bölməsi formalaşdırır. Riskləri
minimuma endirmək və daha sağlam qərarların verilməsi məqsədilə adətən Fond
sərmayəsinin formalaşdırılmasında özəl sektorun, xüsusilə bankların və sığorta
şirkətlərinin iştirakı təmin edilir.
- Zəmanət Fondlarının adətən regional bölmələrinin yaradılmasına ehtiyac olmur. Çünki
regionlarda sahibkarlarla münasibəti birbaşa banklar qurur.
- Zərurət yarandığı təqdirdə ölkə səviyyəsində deyil, sadəcə bir və ya bir neçə regionu
əhatə edən və ya konkret bir sahə üzrə ixtisaslaşmış Zəmanət Fondu da yaradıla bilər.
Fikrimizcə, yuxarıda qeyd olunanlar nəzərə alınaraq, Azərbaycanda tezliklə müvafiq
fondun yaradılması və gələcəkdə bu fondun imkanlarının daha da genişləndirilməsi məqsədi
ilə AECM-ə üzvlüyünün təmin olunması ölkədə kənd təsərrüfatı, o cümlədən üzümçülük və
şərabçılıq sahəsində sığortanın inkişafı və kredit təminatının yaxşılaşmasına ciddi müsbət
təsir göstərərdi.
1.2. Lizinq xidmətlərinin təşkilinin nəzəri-metodoloji əsasları
Tədqiqatlar göstərir ki, müasir dövrdə üzümçülük və şərabçılıq kimi kapitaltutumlu
istehsal sahələrində maliyyə təminatının yaxşılaşdırılmasında mühüm vasitələrdən biri də
mütərəqqi lizinq alətlərindən istifadənin genişləndirilməsi ola bilər. Müvafiq ədəbiyyatlarda
lizinq özündə bank krediti, icarə, investisiya elementlərini cəmləşdirən münasibətlər
kompleksi kimi xarakterizə olunur. Lizinq - lizinq verənlə lizinq alan arasında, əksər hallarda,
uzunmüddətli xarakter daşıyan maliyyə sazişidir. Lizinq müqaviləsinə görə lizinq verən
lizinq alana lazım olan əmlakı satıcıdan mülkiyyət hüququ ilə əldə etməli və lizinq alanın
müvəqqəti sahibliyinə və istifadəsinə verməlidir. Lizinq - sənaye avadanlıqlarının,
maşınların, yeni texnologiyaların, istehsal təyinatlı bina və tikililərin istifadəsinin xüsusi
sahibkarlıq fəaliyyəti formasıdır.
Tarixi mənbələrə görə, lizinq ideyası qədim tarixə malikdir. Belə ki, bu mənbələrdə hələ
eramızdan əvvəl qədim Şumerdə lizinqə oxşar əməliyyatalrın istifadə olunduğuna dair
məlumatlara rast gəlinir (qədim Şumerin Ur adlı şəhərinə aid gildən hazırlanmış cədvəllər
tapılmışdır və bu cədvəllərdə həmin dövrdə kənd təsərrüfatı alətlərinin, torpağın, su
mənbələrinin, mal-qaranın və başqa heyvanların icarəyə verilməsi haqqında məlumatlar əks
olunmuşdur). Tarixçilər bilidirirlər ki, Aristotel də e.ə. 350-ci ildə yazdığı "Sərvət mülkiyyət
hüququnda yox, ondan istifadədədir" adlı əsərində lizinq ideyasına toxunub. Amma ingilis
müəllifi T. Klark iddia edir ki, lizinq münasibətləri daha qədimdir. Çünki O, miladdan öncə
yazılmış Hammurapi qanununda icarəyə aid bir neçə müddəanı müəyyən etmişdir.
Venesiyada isə XI əsrdə lizinq sövdələşmələrinə bənzər sövdələşmələr olub. Belə ki,
venesiyalılar ticarət gəmilərinin sahiblərinə o zamanlar baha sayılan lövbərlərini icarəyə
verirdilər. Səyahət başa çatdıqdan sonra isə lövbərlər sahiblərinə geri qaytarılırdı və yenidən
icarəyə verilirdi.
İqtisadi leksikona lizinq (ingiliscə "lease" – icarəyə vermək) sözünün daxil
olması Bell telefon şirkətinin fəaliyyəti ilə bağlıdır. Şirkət rəhbərliyi 1877-ci ildə öz
telefonlarını satmaq əvəzinə, onları icarəyə vermək qərarına gəldi. Lakin əsas fəaliyyəti lizinq
əməliyyatları olan ilk cəmiyyət 1952-ci ildə San-Fransisko şəhərində yaranmış "United States
Leasing Corporation" olmuşdur. Beləliklə Amerika Birləşmiş Ştatları yeni bir biznes
növünün vətəni oldu. XX əsrin 60-cı illərinin ortalarında lizinq əməliyyatlarının dövriyyəsi
bu ölkədə 1 milyard ABŞ dolları, 80-ci illərin axırına isə 110 milyard ABŞ dollarını
keçmişdir. Bu o deməkdir ki, bir əsr rübü ərzində lizinq əməliyyatlarının ümumi dövriyyəsi
100 dəfə artmışdır. Bu artım lizinq sövdələşmələrində hər iki tərəfin qazandığını göstərir.
Hazırda İEÖ-də təsərrüfat subyektləri tərəfindən istehsalın texniki təchizatının 30-40%-i
lizinq yolu ilə həyata keçirilir.
Artıq, XX əsrin 80-ci illərinin əvvəllərindən lizinq fenomeni sadə uzunmüddətli icarə
kimi deyil, özündə icarə münasibətləri, təminatlı kredit maliyyələşdirilməsi elementlərini,
borc öhdəlikləri üzrə hesablaşmaları və digər maliyyə mexanizmlərini birləşdirən əlavə
perspektivli maliyyələşdirmə sistemi kimi qəbul olunur. Lizinq əməliyyatları bank
strukuturları ilə sahibkarları istehsalın maliyyələşdirilməsi üçün əməkdaşlıq etməyə sövq
edir.
Lizinq biznesi sahibkarlıq fəaliyyətinin xüsusi sferası kimi fəaliyyət göstərir. Əgər
lizinqdən geniş surətdə istifadə olunarsa, o istehsalın texniki təchizatının, ölkə
iqtisadiyyatının yenidən təşkilinin və bazarın yüksək keyfiyyətli mallarla doldurulmasının
güclü impulsu kimi çıxış edə bilər. Lizinq sövdələşmələrinin effektivliyi özünü investisiya
prosesinin aktivləşdirilməsində lizinqalan müəssisənin maliyyə durumunun yaxşılaşmasında,
xırda və orta biznesin rəqabət qabiliyyətliliyinin artırılmasında göstərir.
Lizinq – ixtisaslaşmış lizinq şirkətinin, firmasının, bank şöbəsinin lizinqalan üçün
əmlak olaraq, həmin əmlakın müəyyən müddətə icarəyə verilməsi ilə əlaqədar olaraq əsas
vəsaitlərə investisiya qoyuluşunun maliyyələşdirilməsidir. Müddətindən asılı olaraq 3 növ
icarə müqaviləsi mövcuddur:
1. Qısamüddətli icarə (rentinq, ing: renting) – 1 gündən 1 ilə qədər müddətə;
2. Ortamüddətli icarə (hayrinq, ing: hiring) – 1 ildən 3 ilə qədər müddətə;
3. Uzunmüdəətli icarə (lizinq, ing: leasing) – 3 ildən 20 ilə qədər.
Lizinq dedikdə maşın və avadanlıqların uzunmüddətli icarəsi başa düşülür. Bu zaman
istehsal məqsədilə avadanlıq və maşınlar icarəçi tərəfindən icarədara verilir. Müqavilənin
bütün müddəti ərzində mülkiyyət hüququ icarəçidə qalır.
Bundan başqa, lizinqə üçüncü şəxs üçün əmlak əldə edib, bu əmlakı ona uzunmüddətli
icarəyə verən, əsas fondlara edilən qoyuluşları maliyyələşdirmənin xüsusi formasında
vasitəçilik edən ixtisaslaşmış şirkət kimi də nəzərdən keçirmək olar. Beləliklə, lizinq şirkəti
icarədara kredit verir. Buna görə də, lizinqə bəzən "kredi-bay" (fransızcadan tərcümədə -
kredit-icarə) deyirlər. Mülkiyyət hüququnun satıcıdan alıcıya keçdiyi alqı-satqı
müqvilələrindən fərqli olaraq lizinq müqvilələrində mülkiyyət hüququna icarəçi sahib olur.
İcarədar isə, onun müvəqqəti sahibi olur. Lizinq müqaviləsinin müddəti bitdikdən sonra
lizinq alan müqvilə obyektini razılaşdırılmış qiymətlə əldə edə, lizinq müqviləsinin vaxtını
uzada və ya avadanlığı və ya maşını sahibinə geri qaytara bilər.
İqtisadi nöqteyi-nəzərdən lizinq avadanlıq alınması üçün təqdim olunan kreditlə
oxşardır. Kredit vermə zamanı borc alan borcu bağlamaq üçün müəyyən edilmiş tarixlərdə
əsas fondlaraödənişlər daxil edir, bununla belə ssidanın tam ödənilməsinə qədər kreditə
verilən obyektin mülkiyyət hüququnu bank özündə saxlayır. Lizinq zamanı icarədar
müqavilənin müddəti bitdikdən sonra, icarəyə götürülmüş əmlakın qiyməti tam ödənildikdən
sonra əmlakın sahibi olur. Amma bu deyilənlər yalnız maliyyə lizinqinə aiddir. Lizinqin digər
bir növü olan operativ lizinq avadanlığın klassik icarəsinə daha çox oxşayır.
Hüquqi nöqteyi-nəzərdən lizinq müqaviləsi investisiya qiymətlilərinin uzunmüddətli
icarəsinin xüsusi növüdür.
Lizinq və icarə anlayışları arasında oxşar cəhətlər çoxdur. Lakin onlar eyni anlayışlar
sayıla bilməzlər. Belə ki, icarə əmlakın başqa şəxsin (icarəçinin) müvəqqəti sahibliyinə və
istifadəsinə verilməsidir. İcarə zamanı icarəçi əmlakdan istifadə etməklə yanaşı ondan bəhrə
götürmək hüququna malikdir. İcarə münasibətləri ikitərəfli xarakter daşıyır. Lizinq - əmlakın
başqa şəxsin (lizinq alanın) müvəqqəti sahibliyinə və istifadəsinə verilməsidir. Lizinq
üçtərəfli münasibətdir. Lizinqin əsas xüsusiyyətlərindən biri ondan ibarətdir ki, lizinq verən
əmlakı lizinqə vermək üçün onu mülkiyyət hüququ əsasında əldə etməli və ya hazırlamalıdır.
əgər lizinqə verilən əmlak artıq lizinq verənin mülkiyyətindədirsə, əmələ gələn hüquq
münasibəti icarə (kirayə) kimi qiymətləndiriləcəkdir. Lizinqin xüsusiyyətlərindən biri də
lizinq alanın alqı-satqı müqaviləsi üzrə tələblərin birbaşa əmlakın satıcısına qarşı irəli
sürülməsi hüququna malik olmasıdır.
Lizinq əməliyyatlarının tətbiqi aşağıda göstərilən yollarla iqtisadi inkişafa kömək edir:
- Lizinq istehsalatın müasirləşdirilməsi və kiçik sahibkarlığın inkişafı yolunu təklif
edir. Kiçik və orta müəssisələrinkredit qabiliyyəti aşağı olduğuna, onlar likvid
girovun təklif edilməsi imkanına malik lmadıqlarına görə həmin müəssisələrin
maliyyələşdirilməsində lizinq şirkətləri mühüm rol oynayırlar.
- Lizinq maliyyə bazarında rəqabətin artmasına xidmət edir. Dövriyyə vəsaitlərinin
maliyyələşdirilməsindən aşağı riskli olanlizinq bank kreditindən daha ucuz
maliyyələşdirmə üsuludur və onunla birbaşa rəqabət təşkil edir. İnkişaf etməkdə
olan ölkələrdəlizinq bank kreditləşməsinin alternativi olaraq müəssisələrə həm
lizinqdən, həm də bank kreditindən istifadə ediləməsinə və təmin edilmiş borcun
məbləğinin aşmamasına imkan yaradır. - Lizinq ümumiyyətlə iqtisadiyyata kapital
qoyuluşlarının həcmini artırır.
- Lizinq avadanlığın satış həcmlərinin artmasına xidmət edir. Lizinq yerli və xarici
mal verənlərə yeni alıcı sayının artması mexanizmini təklif edir.
Lizinq əməliyyatlarının dəqiq müəyyənləşdirilməsinin böyük praktiki əhəmiyyəti var,
belə ki, qanunvericiliklə müəyyən edilmiş sənədləşdirmə qaydalarına riayət olunmazsa,
müqvilənin hər iki iştirakçısı maliyyə itkilərinə məruz qalarlar.
Lizinq müqaviləsinin əsasını aşağıdakılar təşkil edirlər:
- Müqavilənin obyekti;
- Müqavilənin subyektləri (lizinq müqviləsinin tərəfləri);
- Lizinq müqviləsinin müddəti;
- Lizinq ödənişləri;
- Lizinq üzrə təklif olunan xidmətlər.
Lizinq müqaviləsinin obyekti rolunda istehsal zamanı məhv olmayan istənilən növ
maddi sərvətlər çıxış edə bilər. İcarəyə götürülmüş obyektin təbiətinə görə daşınmaz və
daşınan obyektin lizinqi fərqləndirilir.
Lizinq müqaviləsinin subyektləri rolunda lizinq müqviləsinin obyektinə bilavasitə
aidiyyatı olan tərəflər çıxış edirlər. Bununla belə onları birbaşa və dolayı iştirakçılara bölmək
olar. Lizinq müqaviləsinin birbaşa iştirakçılarına aiddir:
- lizinq firmaları və ya şirkətləri(lizinq verənlər və icarəçilər);
- istehsal (sənaye və kənd təsərrüfatı), ticarət və nəqliyyat müəssisə və işçiləri
(lizinqalan və icarədarlar);
- müqavilə obyektinin tədarükçüsü – istehsal (sənaye) və ticarət şirkətləri. Lizinq
sövdələşmələrinin dolayı iştirakçıları aşağıdakılar sayılırlar:
- Lizinqverəni kreditləşdirən və müqvilənin zamini rolunda çıxış edən kommersiya
və investisiya bankları;
- Sığorta şirkətləri;
- Broker və digər vasitəçi şirkətlər.
Lizinqin bir investisiya mexanizmi kimi inkişafı nəticəsində banklar və sığorta şirlətləri
də lizinq münasibətlərinə qatılırlar.
Lizinq şirkətləri icarə növündən asılı olmayaraq (qısamüddətləri, ortamüddətli və
uzunmüddətli) icarə münasibətləri həyata keçirən bütün şirkətlər sayılır. Öz fəaliyyət
xarakterinə görə onlar dari xtisaslaşdırılmış və universal kimi təsnifləşdilirlər.
Dar ixtisaslaşdırılmış şirkətlər adətən bir növ əmlakla (yüngül avtomobillər,
konteynerlər) və ya standart növ eyni qrup əmlaklarla (tikinti avadanlıqları, tekstil maşınları)
iş görürlər. Adətən bu şirkətlər maşın parkı və avadanlıq ehtiyatlarına malik olurlar və
müştərinin ilk tələbinə uyğun olaraq onları təqdim edirlər. Lizinq şirkətləri adətən özləri
texniki xidməti həyata keçirirlər və obyektin normal istismar vəziyyətində saxlanmasına
diqqət yetirirlər. Universal lizinq firmaları icarəyə müxtəlif növ maşın və avadanlıqlar
verirlər. Onlar müştəriyə (icarədara) lazımi avadanlığın tədarükçüsünü seçməyi, sifarişin
yerləşdirilməsi və müqavilə obyektinin yerləşdirilməsi məsələlərini sərbəst buraxırlar.
Texniki xidmət və icarə predmetinin təmiri məsələlərini ya tədarükçü ya da ki, lizinq
alanyerinə yetirir. Beləliklə, lizinqverən yalnız müqavilənin maliyyələşdirilməsi funksiyasını
yerinə yetirir. Beləliklə lizinq verən yalnız müqvilənin maliyyələşdirilməsi funksiyasını
yerinə yetirir. Lizinq firmaları çox nadir hallarda başqa şirkətlərlə qohum əlaqəsində olmayıb
sərbəst olurlar. Çox zaman onlar sənaye və ticarət şirkətlərinin, bank və sığorta
cəmiyyətlərinin filialları və ya törəmə şirkətləri olurlar. Bununla bərabər əksər hallarda lizinq
şirkətləri banklar tərəfindən idarə olunurlar. ABŞ-ın kommersiya bankları XX əsrin 60-cı
illərinin əvvəllərindən başlayaraq lizinq əməliyyatlarında bilavasitə iştirak etmməyə
başlayıblar. Növbəti illərdə lizinq biznesinin genişlənməsinə səbəb 1971-ci ildə Federal
Rezerv Sisteminin qəbul etdiyi qərar oldu. Bu qərar banklara xırda mülkiyyət və avadanlığın,
sonradan isə daşınmaz əmlakın icarəyə verilməsi üçün törəmə şirkət təsis etmək hüququ
verdi.
Bankların lizinq xidmətləri bazarına daxil olmaları 2 amillə bağlıdır:
1. Lizinq kapital tutumlu biznes növüdür, banklar isə pul resurslarının əsas sahibləri
sayılırlar.
2. Lizinq xidmətləri öz iqtisadi təbiətləriə görə bank kreditləşdirilməsi ilə sıx bağlıdır
və axırıncının özünəməxsus alternativdir.
Maliyyə bazarlarında olan rəqabət, bankları bu əməliyyatları genişləndirməyə sövq edir
ki, bu da banklaılizinq əməliyyatları həyata keçirən şirkətlər arasında birinci yerə çıxarmışdır.
Bununla bərabər banklar müstəqil lizinq şirkətlərini, kredit vermə yolu ilə idarə edə bilər.
Lizinq cəmiyyətlərinə kredit təqdim etməklə, onlar lizinqalanları əmlak krediti formasında
maliyyələşdirirlər.
Lizinq əməliyyatlarını həyata keçirən digər kateqoriya şirkətlər sənaye və tikinti
şrkətləridirlər. Onlar icarəyə öz istehsal etdikləri əmtəələri verirlər.
Digər bir qrup şirkətlər də var ki, onlar müqavilələri lizinq əsasında həyata keçirirlər.
"Liz"-in dövrü adı altında lizinq müqaviləsinin qüvvədə olduğu müddət başa düşülür. Lizinq
uzunmüddətli icarənin xüsusi bir forması olduğundan müqavilə obyektininyüksək qiyməti və
uzun istifadə müddəti liz dövrünün müvqqəti çərçivələrini müəyyən edir.
Lizinq müqviləsinin müddətini müəyyənləşdirərkən lizinqalan və lizinqverən
aşağıdakıları nəzərə almalıdırlar:
- Avadanlığın texniki iqtisadi göstəriciləri ilə müəyyən olunan istifadə müddəti.
Lizinq müqviləsinin müddəti avadanlığın mümkün istismar müddətini (icarədar
tərəfindən istismar şərtləri nəzərə alınmaqla) aşmamalaıdır;
- Müqavilənin müddəti qanunvericiliklə məhdudlaşdırıla bilər;
- Avadanlığın amortizasiya periodu dövlət orqanları tərəfindən müəyyən edilir.
Maliyyə lizinqi zamanı müqavilənin müddəti ilə amortizasiya dövrü üst-üstə düşür;
- Müqavilənin daha səmərəli və ucuz analoqunun meydana çıxması. Bu faktor əsasən
buraxılan məhsulu tez-tez dəyişdirilərək yeniləşdirilən sahələr üçün vacibdir;
- İnflyasiya prosesinin dinamikası. Lizinqverən üçün sürətlə artan inflyasiya zamanı
təsbit edilmiş müddətlərdə ödənişlərlə uzun müddətli müqavilə imzalamaq sərfəli
deyil. Qiymətlər aşağı düşdüyü zaman isə lizinqverən uzunmüddətli dövrə müqvilə
bağlamağa səhd göstərir;
- Borc kapitalı bazarının konyukturası və inkişaf tendensiyaları. Lizinq şirkətləri bank
kreditlərindən geniş istifadə etdiklərinə görə, lizinq faizinin əsasını təşkil edən,
uzunmüddətli kreditlər üzrə faiz stavkası lizinq müqaviləsinin müddətinə birbaşa
təsir göstərir.
Lizinq əməliyyatları sistemində ən çətin məqam lizinqverənə çatacaq lizinq
ödənişlərinin ümumi məbləğinin müəyyən olunmasıdır. Qısamüddətli və ortmüddətli lizinq
zamanı icarə ödənişlərinin məbləği icarəyə götürülən əmlakın bazar konyukturası ilə
müəyyən olunur. Uzunmüddətli lizinq zamanı lizinq ödənişlərinin hesablanması özündə
lizinq müqaviləsi obyektinin dəyərini və müqavilənin müddətini ehtiva edən hesablanma
metodikası əsasında həyata keçirirlir. Lizinq və kredit arasında mövcud olan oxşarlıqlara
baxmayaraq lizinq şərtlərinin hazırlanması və sənədləşdirilməsi daha çətin iş olub, xüsusi
hazırlıq tələb edir. İstənilən lizinq ödənişinə daxildir:
- amortizasiya;
- müqavilənin lizinqverən tərəfindən həyata keçirilməsi üçün istifadə olunan
resursların ödənişi;
- lizinq marjası – bura lizinqverənin göstərdiyi xidmətlərə görə əldə etdiyi gəlir
daxildir (1-3%);
- riskin məbləği – bu məbləğ lizinqverənin aid olduğu müxtəlif risklərin
səviyyəsindən asılıdır
Resursların qiyməti, lizinq marjası və risk məbləği birlikdə lizinq faizini təşkil edirlər.
Lizinq müqaviləsi aşağıdakı 11 mərhələdən ibarət olan bir mürəkkəb prosesdir:
1. Lizinq müraciəti – potensial lizinq alan onu maraqlandıran obyektin geniş təsvirini
verməklə lizinq müraciətinin formasını doldurur;
2. Müraciətə baxılması – müraciətə lizinq şirkəti tərəfindən baxılır;
3. Müraciətin təsdiqlənməsi – müraciət lizinq şirkətinin kredit komitəsi tərəfindən
təsdiq edilir;
4. Lizinq müqaviləsinin bağlanması – lizinq alanın müraciəti təsdiq edildikdən sonra
lizinq verən və lizinq alan arasında lizinq müqaviləsi bağlanır;
5. Alqı-satqı müqaviləsinin bağlanması - lizinq verən və satıcı arasında alqı-satqı
müqaviləsi bağlanır;
6. Lizinq obyektinin əldə edilməsi – lizinq verən lizinq obyektini lizinq alanın
müvəqqəti sahibliyinə və istifadəsinə vermək üçün onu mülkiyyət hüququ ilə əldə
edir;
7. Sığorta – lizinq müqaviləsi ilə ayrı qayda nəzərdə tutulmadıqda satıcı lizinq
obyektini sığortalamalıdır;
8. Lizinq obyektinin lizinq alana verilməsi - lizinq verən və lizinq alan lizinq
obyektinin lizinq alana verilməsini təsdiq edən qəbul protokolunu imzalayırlar;
9. Lizinq ödənişləri – lizinq alan lizinq obyektindən istifadəyə görə mütəmadi olaraq
lizinq ödənişlərini həyata keçirir;
10. Monitorinq maliyyə nəzarəti – lizinq verən lizinq obyektinin vəziyyətini və lizinq
alanın maliyyə vəziyyətini lizinq müqaviləsi ilə müəyyən edilmiş qaydada
yoxlayır;
11. Mülkiyyət hüququnun lizinq alana keçməsi – lizinq müqaviləsi ilə nəzərdə
tutulmuş hallarda lizinq obyekti lizinq alanın mülkiyyətinə keçə, yaxud lizinq alan
lizinq obyektini satın ala bilər.
Müəssisələr, adətən, istifadə etdikləri əsas vəsaitlərin həm də sahibidirlər və bu vəsaitlər
onların balansında da əks olunur. Bu, müəssisələr üçün hər zaman müsbət hal kimi
qarşılanmır. Lizinqin yaranması ilə müəssisələr əsas vəsaitlərini satınalma ilə yanaşı kiralama
yolu ilə də qazanmaq imkanını əldə etmişdir. Lizinq münasibətlərində əmlakın mülkiyyətinə
sahib olmanın ortaya çıxardığı xərclər Lizinq Şirkətinə aid olduğu üçün lizinq yolu ilə
avadanlıq əldə edən müəssisələr qazanclı çıxmaqdadır. Bəzən hətta, müəssisələr sahib
olduqları avadanlıqları lizinq şirkətlərinə satıb eyni avadanlıqları həmin şirkətdən yenidən
maliyyə lizinqi yolu ilə icarəyə götürmək üsullarına belə müraciət etmişdirlər və beləliklə
lizinqin qaytarılan lizinq növü ortaya çıxmışdır.
Ümumiyyətlə, lizinqin ən geniş istifadə edilən aşağıdakı növləri vardır:
Operativ lizinq (operating leases).Lizinqin bu növündə, maliyyə lizinqi ilə müqayisədə
müqavilə müddəti daha qısa müddətli, lizinq ödənişləri isə daha yüksək olur. Bu lizinq
növündə lizinq şirkəti avadanlığın bütün cari və əsaslı təmir xərclərini özü çəkir və bu xərclər
lizinq ödənişlərinə əlavə edilir. Operativ lizinqdə müqavilə sonunda avadanlığın mülkiyyəti
lizinq şirkətində qalır. Buna görə də, operativ lizinqdə müqavilə müddəti adətən çox qısa olur
və lizinqalan tərəfindən ödənilən lizinq ödənişləri avadanlığın dəyərini tam əhatə etmir.
Lizinq şirkətləri operativ lizinqə verdikləri avadanlıqları ya ikinci dəfə lizinqə verməklə və ya
satmaqla avadanlığın tam qiymətini əldə edirlər. Müəssisələr tərəfindən operativ lizinq əsasən
çox sürətlə inkişaf edən texnika vasitələrinin əldə edilməsində istifadə olunur. Belə ki, bəzi
avadanlıqların texniki cəhətdən saz vəziyyətdə olmasına baxmayaraq, bazara yeni modellərin
təqdim edilməsi ilə bu avadanlıqların mənəvi köhnəlməsi hadisəsi baş verir və nəticədə bir
müəssisə üçün istehsal avadanlıqlarının hamısının yenilənməsi böyük ölçüdə maliyyə
vəsaitləri tələb edir.Operativ lizinqdə isə bu avadanlıqlar icarəyə götürülərək rahatlıqla belə
vəziyyətlərdən çıxış yolu əldə edilir.
Operativ lizinqdə avadanlıq lizinq şirkəti tərəfindən müştərinin (lizinqalanın)
əvvəlcədən razılığı olmadan alınır və bununla bağlı bütün riskləri lizinq şirkətiöz üzərinə
götürür.
Maliyyə lizinqi lizinqin ən geniş yayılan formasıdır. Maliyyə lizinqində avadanlığın
uzun müddətli icarəyə verilməsi və müqavilə müddəti sonunda bu avadanlığın müqavilədə
əvvəlcədən nəzərdə tutulmuş simvolik bir dəyərlə lizinqalana satılması nəzərdə tutulur. Bu
lizinq növündə lizinq müqavilələrinin müddəti adətən avadanlıqların amortizasiya müddətləri
ilə eyni olur. Maliyyə lizinqində avadanlıqları adətən müştəri (lizinqalan) seçir və lizinq
şirkətinə bu avadanlığın alınması üçün sifariş verir. Maliyyə lizinqində avadanlığın cari və
əsaslı təmiri lizinqalan tərəfindən öz vəsaiti hesabına həyata keçirilir. Maliyyə lizinqi daha
çox bir maliyyələşdirmə növüdür və müştəri tərəfindən seçilən avadanlığın lizinq şirkəti
tərəfindən yalnız satın alınmasından ibarətdir. Lizinq şirkəti alınacaq avadanlıq haqqında heç
bir məlumata sahib deyil və hətta çox vaxt alınan avadanlıq satıcı tərəfindən birbaşa
müştəriyə (lizinqalana) təqdim edildiyi üçün lizinq şirkəti avadanlığı görmür.
Sublizinqdə lizinqə götürülən avadanlıq lizinq şirkətinin (lizinqverənin) razılığı ilə
lizinqalan tərəfindən digər müəssisələrə yenidən lizinqə verilə bilər. Bu zaman sublizinq
müqaviləsinin müddəti əsas lizinq müqaviləsinin müddətindən çox ola bilməz. Sublizinq
müqavilələrinin şərtləri də hər cəhətdən maliyyə lizinqi müqavilələrinin şərtlərinə bənzəyir.
Hazırda lizinq ixtiyari istehsalın inkişafı üçün kapital qoyuluşlarının edilməsində əsas
maliyyə mənbələrindən biri hesab olunur. Bu lizinqin üstün cəhətləri ilə şərtlənir. Onlardan
əsasları kimi aşağıdakıları göstərmək olar:
- Lizinq 100% maliyyələşmədir. Lizinqdən istifadə zamanı birdəfəlik şəxsi
maliyyə xərcləri çəkmədən, kapital qoyuluşları etmədən və borc, xüsusilə bank
krediti almadan istehsal genişləndirilə, mənəvi aşınmış avadanlıqları müntəzəm
olaraq yeniləşdirilə və avadanlıqlara qulluq həyata keçirilə bilər.
- Lizinq üzrə maliyyələşdirmə bank kreditlərindən daha uzunmüddətlidir. Belə ki,
əksər hallarda, Azərbaycan banklarında 18 aydan artıq olan müddət üçün kredit
verilmir, lakin lizinq üzrə kreditlərin verilməsində ən azı üç illik müddət nəzərdə
tutulur.
- Maliyyə lizinqi, sürətli amortizasiya hesabına, kredit alana onun öz vergi borcları
yükünü yüngülləşdirməyə imkan verir.
- Lizinq üzrə öhdəliklər maliyyə-kredit təşkilatlarından yeni kreditlərin
alınmasının qarşısını almır.
- Qərar qəbulu sistemi çevikdir. Müqavilənin imzalanması zamanı müştərini
narahat edən bütün nüanslar nəzərə alınır. Bank kreditinin tərtib edilməsi zamanı
bu praktiki olaraq mümkün deyil.
- Lizinq alanın likvid vəsaitlərinin məhdudlaşdırılması probleminin kəskinliyi
nisbətən azalır, avadanlıqlarının alınması üçün xərclər lizinq müqaviləsinin
qüvvədə olacağı bütün dövr ərzində bərabər bölüşdürülür.
- Müəssisənin balansında şəxsi və borc kapitalının optimal nisbəti (proporsiyası)
müəyyən edilir və saxlanılır, belə ki, yeni əlavə borc vəsaitləri cəlb edilmir.
- Lizinq əməliyyatlarına tətbiq edilən vergi güzəştləri (məsələn, lizinq obyektinin
ƏDV-dən azad olması) və başqa investisiya üstünlükləri lizinqin bank faizindən
aşağı olmasına səbəb olur ki, bu da lizinqi bankçılıqdan üstün edir.
- Lizinq əsas kapitalı təzələməklə isthehsalın müəyyən sahələrində bazar
konyunkturunun cari dəyişməsinə operativ reaksiya vermək imkanı yaradır.
Operativ lizinqin burada rolu böyükdür. Bu zaman avadanlığın alınmasına sərf
olunmayan xərclər vəsait şəklində dövriyyə kapitalının artırılmasına, cari
xərclərinizin ödənilməsinə və marketinqə yönəldilə bilər.
- Qiymətqoymanın adekvatlığı təmin edilir, belə ki, lizinq şirkətlərinin sənaye
avadanlıqlarını tədarükçü firmalardan optimal qiymətlər üzrə alması elə
tədarükçü firmaların özləri üçün də maraqlıdır.
- Beynəlxalq Valyuta Fondunun qaydalarına görə icarə müqavilələrindən irəli
gələn məcmu ödəniş öhdəlikləri ölkənin məcmu xarici borcları göstəricisinə
daxil edilmir. Buna əsasən lizinqdən istifadə ölkənin xarici ödəniş mövqeyini və
ödəniş balansını pozmur.
- Lizinq makrosəviyyədə də ölkə iqtisadiyatına dolayı yolla müsbət təsir göstərir,
belə ki, ölkədə əmtəə və xidmət istehsalı genişlənir, ixrac potensialı artır, yeni iş
yerləri açılmaqla işsizliyin səviyyəsi və büdcədən maliyyə investisiyasına ayrılan
vəsaitin miqdarı azalır.
- Lizinq maliyyələşdirmənin əlavə resursudur (vasitəsi) ki, bu da banklar və
onların qız lizinq təşkilatları (müəssisələri) üçün müntəzəm fəaliyyət sahələrinin
fəallaşdırılması və diversifikasiyası üçün çox vacibdir.
- Lizinq maliyyələşdirilməsində girov təminatı tələb olunmadığından
uzunmüddətli bank ssudalarından daha az risklərlə bağlıdır.
- Avadanlıq istehsalçıları ilə daha sıx əlaqələr lizinq verənlər üçün işgüzar
tərəfdaşlıq üçün yeni imkanlar yaradır.
- Lizinq yolu ilə ölkəyə gətirilən yeni texnika və texnologiya yerli sahibkarlar
üçün həm də yeni ideyadır. Yerli sahibkarlar həmin tip məhsulların nümunəsinə
əsasən ya onun elə özünün, ya da alternativinin istehsalını həyata keçirə bilərlər.
- Lizinq bankçılıq və sığorta ilə sıx bağlı olan fəaliyyət növüdür. Lizinq xidmətləri
icarə və bank kreditləşməsi ilə bağlıdır. Elə Azərbaycanda bugün lizinq
şirkətlərinin təsisçilərinin əksəriyyəti banklardır.
- Ümumiyyətlə, bankçılıqdan fərqli olaraq, lizinq birbaşa sahibkarlığın inkişafının
stimullaşdırılmasına hesablanıb.
Lizinqin üstünlükləri ilə yanaşı, aşağıdakı kimi çatışmazlılıqları da qeyd olunur:
- Maliyyə lizinqində avadanlıq sıradan çıxanda ödənişlər avadanlığın
vəziyyətindən asılı olmayaraq müqavilə müddəti bitənə kimi dəyişmir.
- Operativ lizinqdə köhnəlmiş avadanlığın riski lizinq verənin üzərinə düşür, o da
lizinq alandan böyük ödəniş alır.
- Lizinq müqaviləsinin obyekti iri və nadir obyektdirsə saziş şərtlərinin
müxtəlifliyi ilə əlaqədar olaraq müqavilənin bağlanılması çox vaxt və vəsait tələb
edir.
- İnflyasiya nəticəsində lizinq ödəmələrinin artması ilə bağlı itkilər çoxalır.
Ümumiyyətlə, qeyd etmək lazımdır ki, inflyasiya səviyyəsi yüksək olanda, vergi
qanunvericiliyi tez-tez dəyişdikdə, lizinq əməliyyatlarını tənzimləyən hüquqi mexanizmlərdə
qeyri-müəyyənliklər və böşluqlar olanda lizinq əməliyyatlarının həyata keçirilməsi riskli olur.
XX əsrin 80-ci illərinin əvvəllərindən başlayaraq beynəlxalq lizinq xidmətləri bazarı ən
dinamik bazarlardan biri sayılır. Ekspertlərə görə. 1988-ci ildə lizinq şərtləri ilə əsas fondların
reallaşdırılma məbləği 250 milyard ABŞ dolları olub. Müqayisə üçün bildirək ki, 1979-cu
ildə bu rəqəm 5 dəfə az idi.
Hazırda lizinq kənd təsərrüfatında da geniş yayılmışdır. Bir çox ölkələrdə Aqrolizinq
şirkətləri fəaliyyət göstərir.
Müasir dövr üçün beynəlxalq lizinq institutlarının yaradılması xarakterikdir. Avropa
Lizinq Cəmiyyətləri Birliyi (qərargahı Brüsseldə yerləşir) 17 Avropa ölkəsinin cəmiyyət və
birliklərini əhatə edir.
Bir sıra ölkələrdə dövlət orqanları lizinqi kiçik biznesin dəstəklənməsi üçün istifadə
edirlər. Məsələn, Yaponiyada kiçik müəssisələrə lizinq xidmətlərini təklif edən orqanlar
sistemi yaradılıb. Xüsusilə də, 1966-cı ildə təsis edilmiş lizinq təchizatı sistemində kreditor
rolunda milli və prefektura hökumətləri çıxış edirlər.
Azərbaycanda da lizinq xidmətləri bazarı getdikcə inkişaf edir. Hazırda Azərbaycan
lizinq xidmətləri bazarında Qafqaz lizinq, AG lizinq, Azərlizinq, Azərlizinq İLŞ, Günay-
Lizinq, Unilizinq, Atalizinq, Muğanlizinq kimi şirkətlər fəaliyyət göstərir.
Hazırda ölkədə bu istiqamətdə aparılan siyasətin əsas məqsədi lizinq xidmətləri
bazarının inkişafı, kiçik və orta sahibkarlığın maliyyələşdirmə vasitəsi kimi lizinqdən geniş
istifadə edilməsinin həvəsləndirilməsi, həmçinin Azərbaycanın lizinq sektoruna xarici və
daxili investisiyaların cəlb edilməsi üçün əlveişli mühit yaradılmasından ibarətdir.
2. MÜTƏRƏQQİ BEYNƏLXALQ TƏCRÜBƏNİN İCMALI
2.1. Sığorta xidmətlərinin təşkili üzrə beynəlxalq təcrübə
Bu sahədə Türkiyə təcrübəsi olduqca maraqlıdır. Türkiyə Respublikasında aqrar sahənin
inkişaf etdirilməsi məqsədilə əvvəllər bu sahədə calışan insanların becərdikləri kənd
təsərrüfatı məhsulları dövlət tərəfindən qabaqcadan müəyyən olunmuş məbləğə alınaraq
daxili və xarici bazarlarda satılırdı. Sonradan həyata kecirilmiş tədbirin nəticələri üzrə
aparılmış müşahidələr subut etmişdir ki, kənd təsərrüfatının istehsalı ilə məşğul olan
vətəndaşlara verilən bu cur Dövlət dəstəyi nəinki kənd təsərrüfatının stimullaşdırılmasına oz
musbət təsirini göstərmiş əksinə, bu getdikcə həmin sektorun zəifləməsinə səbəb olmuşdur.
Belə ki, becərilən məhsulların Dövlət tərəfindən qabaqcadan müəyyən olunmuş qiymətə
alınması əhalidə müəyyən arxayıncılıq yaratdığından onların keyfiyyəti xeyli aşağı
duşmuşdur ki, bu da sonda həmin məhsulların alış dəyərindən aşağı qiymətə satılması və
Dövlət budcsəi vəsaitinin luzumsuz itkisi ilə nəticələnmişdir.
Bundan sonra aparılmış uzunmüddətli araşdırmaların və bu sahə üzrə uğur qazanmış
qabaqcıl dövlətlərin tətbiq etdikləri təcrubələrin dərindən oyrənilməsinin nəticəsi olaraq
ölkədə kənd təsərrüfatı məhsulları istehsalının inkişaf etdirilməsi və bu növ üzrə aparılan
sığorta işinin stimullaşdırılması məqsədilə 2005-ci ildə Türkiyə Respublikasının “Tarım
Siqortaları Kanunu” (Kənd təsərrüfatı məhsullarının sığortası haqqında qanun) qəbul
edilmişdir. Artıq 01.07.2006-cı ildən tarixdən başlayaraq qardaş ölkənin 90 bölgəsində pilot
layihəsi kimi qeyd olunan qanun tətbiqinə başlanılmışdır.
Yeri gəlmişkən qeyd etmək lazımdır ki, dövlət dəstəyi olan kənd təsərrüfatı
məhsullarının təbii fəlakətlərdən sığortalanması zamanı bağlanılan sığorta müqavilələrinə
tətbiq edilən tariflər bölgələr üzrə muxtəlifdir. Buna səbəb həmin bölgələrdə təbii fəlakətlərin
baş vermə ehtimalının muxtəlif olmasıdır ki, bu da Türkiyə Respublikasının Cevrə və Orman
Bakanlığı (Ekologiya və Təbii Sərvətlər
Nazirliyi) tərəfindən müəyyənləşdirilməklə rəsmən təsdiq olunmuşdur. Qeyd olunan qanunun
qəbul edilməsində əsas məqsəd, aqrar sahədə aparılan sığorta işinin inkişaf etdirilməsi
məqsədilə əhalinin kənd təsərrüfatı məhsullarının istehsalı ilə məşğul olan təbəqəsinə Dövlət
dəstəyinin verilməsindən, baş vermiş sığorta hadisələri nəticəsində vətəndaşlara dəymiş
zərərin əvəzinin ən qısa zamanda ödənilməsindən, kənd təsərrüfatı məhsullarının istehsalına
və onların sığortalanması işinə bütün ölkə ərazisində nail olmaqdan, baş vermiş təbii
fəlakətlər nəticəsində əhaliyə dəymiş zərərin aradan qaldırılması zamanı Dövlət büdcəsi
vəsaitinin xərclənməsinə müəyyən mənada qənaət etməkdən və s. ibarət olmuşdur. Ölkədə bu
növ sığorta işinin keyfiyyətli aparılması, qeyd olunan qanunun tələblərinin düzgün yerinə
yetirilməsi, bağlanmış müqavilələr üzrə daxil olmuş sığorta haqlarının vahid bir mərkəzdə
toplanılması, həmcinin baş vermiş sığorta hadisələrinə görə sığorta ödənişlərinin verilməsi
istiqamətində şəffaflığın təmin olunması məqsədi ilə Dövlət tərəfindən qısa adı TARSİM
olan Tarım Siqortaları Havuzu (Kənd təsərrüfatı məhsullarının sığortası fondu) yaradılmışdır.
Kənd təsərrüfatı məhsullarının sığortası fondunun əsas gəlirləri sığorta təşkilatları tərəfindən
bu növ üzrə baglanılmış sığorta müqavilələrinə görə alınaraq fonda ödənilən sığorta haqları,
bağlanılmış sığorta müqavilələri üzrə hesablanmış sığorta haqlarında Dövlətin payı, daxil
olmuş sığorta haqlarının investisiyasından əldə olunan gəlirlər, bağlanılmış təkrarsığorta
müqaviləsinə görə alınan komisyon mukafatları, zərurət yaranacağı halda alınan kreditlər,
büdcə vəsaiti hesabına daxil olan əlavə pul vəsaitləri, və s. ibarətdir.
Xərcləri isə baş vermiş sığorta hadisələri üzrə veriləcək sığorta ödənişləri, fondun idarə
olunması məqsədilə cəkilən xərclər, bağlanılmış sığorta müqavilələri üzrə sığortacılara
verilən komisyon mukafatlar, bağlanmış təkrarsığorta müqavilələrinə görə ödəniləcək
təkrarsığorta haqqı, reklam və işlərin aparılması xərcləri, zərərlərin müəyyən olunması
məqsədilə cəkilən xərclər, alınmış kreditlər üzrə əsas borc və faiz məbləğlərinin ödənilməsi,
bu qanunla müəyyən olunmuş digər ödəmələr və İşlətici Şirkətə ödəniləcək işlətmə haqqıdır.
Türkiyə Respublikası qanunvericiliyinə əsasən Tarım Siqortaları Havuzunun (Kənd
təsərrüfatı məhsullarının sığortası fondunun) gəlirləri bütün növ vergi və rusumlardan
azaddır. Fondun idarə olunması Dövlət dəstəyi olan kənd təsərrüfatı məhsullarının
sığortalanmasına razılıq almış sığorta təşkilatları tərəfindən qurulmuş ortaq bir İşlədici Şirkət
tərəfindən həyata kecirilir. Fondu idarə edən Şirkətin əsas vəzifəsi, bağlanmış sığorta
müqavilələrinin ucotunun aparılmasından, sığortalılar tərəfindən ödəniləcək sığorta
haqlarının vaxtlı-vaxtında ödənilməsinə nəzarət etməkdən, qəbul edilmiş risklərin daxili və
ya xarici təkrarsığortacılara təkrarsığortaya verilməsindən və bu məqsədlə müvafiq
danışıqların aparılmasından, baş vermiş sığorta hadisəsi nəticəsində dəymiş zərər məbləğinin
vaxtında müəyyən edilməsindən və bununla bağlı müvafiq işlərin aparılmasından, qəbul
olunmuş qərarların icra edilməsindən, bu növ sığortanın aparılması işi üzrə statistik
göstəriciləri hazırlamaqdan, fonda daxitl olmuş vəsaiti qanunvericiliklə müəyyən olunmuş
qaydada investisiya etməkdən, kənd təsərrüfatı məhsullarının istehsalı ilə məşğul olan
vətəndaşları məlumatlandırmaq məqsədilə əhali arasında reklam və təbliğat işlərini
aparmaqdan, və s. ibarətdir.
Şirkətin il ərzində görəcəyi bütün işlər, o cumlədən; sığorta ödənişlərinin verilməsi,
vəsaitlərin investisiyaya yönəldilməsi, reklam xarakterli tədbirlərin həyata kecirilməsi və s.
barədə qərarlar 7 nəfərdən ibarət bir tərkibdə formalaşmış Ümumi Şura tərəfindən qəbul
olunur və şirkət müdiri görülmüş işlər barədə mutəmadi olaraq Şura qarşısında müvafiq
hesabat verir.
Ümumi Şuranın tərkibi Kənd Təsərrüfatı Nazirliyindən iki nəfər, Xəzinə
Mustəşarlığından iki nəfər, Türkiyə Sığortacılar Birliyindən bir nəfər, Aqrar Palatalar
Birliyindən bir nəfər və İşlətici Şirkətdən bir nəfər olmaqla hər biri uc il müddətinə
secilməklə formalaşdırılmışdır. Qanuna görə qeyd olunan şuranın sədri Kənd Təsərrüfatı
Nazirliyinin nümayəndəsi olmalıdır.
Sözügedən qanunun tələblərinə əsasən kənd təsərrüfatı məhsullarının istehsalı ilə
məşğul olan vətəndaşların konullu şəkildə bağladıqları sığorta müqaviləsinə görə
ödəyəcəkləri sığorta haqqı məbləğinin 50 faizi Dövlət büdcəsi vəsaiti hesabına ödənilir.
Dövlət dəstəyi olan kənd təsərrüfatı məhsulları sığortasının əhatə dairəsi təminat verilən
risklər göstərilməklə hər il Türkiyə Respublikasının Nazirlər Kabineti tərəfindən müəyyən
olunur.
Dövlətin dəstəyi ilə aparılan kənd təsərrüfatı sığortası əsasən dörd qrupa bolunmüşdur.
Bunlar, bütün növ bitki məhsullarının (meyvə, tərəvəz və tarla məhsulları) sığortası, bütün
növ istilikxana məhsullarının (parnik məhsulları) sığortası, heyvanların (süd verən cins
inəklərin) həyat sığortası və bütün növ ev quşlarının sığortası növləridir.
Göstərilən quruplar üzrə verilən sığorta təminatı, bütün növ bitki (ölkə ərazisində
becərilən bütün növ kənd təsərrüfatı) məhsullarına - dolu, yanğın, fırtına, burulğan (tornado)
və don vurma, bütün növ istilikxana (parnik) məhsullarına – dolu, yanğın, fırtına, burulğan
(tornado) və ucqun, heyvanların həyat sığortasına -bütün növ heyvan xəstəlikləri, doğum,
cərrahi müdaxilə, ilan və zəhərli həşəratların sancması, bütün növ qəzalar, ot və ya digər
yemlərdən zəhərlənmələr, yanğın və gün vurma nəticəsində meydana gələn olum yaxud
məcburi kəsilmə, ev quşlarının sığortası – isə bütün növ quş xəstəlikləri, bütün növ qəza və
zəhərlənmələr, məcburi kəsilmələr, bütün növ təbii fəlakətlər və yanğın risklərini əhatə edir.
Qeyd olunan qanunun tələblərindən yararlanmaq arzusunda olan vətəndaşlar və ya
sahibkarlar tərəfindən aşağıda qeyd olunan tələblərə əməl olunması məcburidir:
- becərdikləri bitki məhsullarını sığorta etdirmək istəyən şəxslərin qanunla müəyyən
olunmuş qaydada qeydiyyata durması;
- süd verən cins inəkləri sığorta etdirmək istəyən şəxslər tərəfindən heyvanların gün və
ya ay ərzində necə litir süd verməsi barədə müvafiq orqana məlumat verməklə tələb
olunan qaydada qeydiyyata durması və baytar xidmətindən vaxtlı-vaxtında istifadə
etməsi;
- bütün növ istilikxana məhsullarını sığorta etdirmək istəyən şəxslər tərəfindən
müvafiq qarşısıalınma tədbirlərinin görülməsi;
- ev quşlarını sığorta etdirmək istəyən şəxslər tərəfindən isə quşların qapalı şəraitdə
saxlanılması və müvafiq gigiyenik tədbirlərin görülməsinə ciddi əməl olunması.
Məlumat üçün qeyd etmək lazımdır ki, Türkiyə Respublikasında süd verən cins
inəklərin qeydiyyatı ilə məşğul olan xüsusi dövlət qurumu mövcuddur ki, burada da əsas
məqsəd ölkə ərazisində bu növ üzrə sahibkarlıq fəaliyyəti ilə məqşğul olan şəxslər tərəfindən
il ərzində nə qədər süd və süd məhsullarının istehsal olunmasınnın statistikasını aparmaqla
yanaşı, onların müvafiq vergi orqanlarında qeydiyyata durmalarını təmin etməkdən ibarətdir.
Bəhs olunan qanunun tələblərinə əsasən kənd təsərrüfatı məhsullarının istehsalı ilə
məşğul olan vətəndaşlar tərəfindən yuxarıda göstərilən tələblərə ciddi əməl olunmaqla yanaşı
Dövlət dəstəyi olan kənd təsərrüfatı məhsulları növləri üzrə sığorta müqaviləsi bağlandıqdan
sonrakı müddət ərzində baş vermiş və ya verəcək istənilən dəyişiklik barədə dərhal müvafiq
orqanlara və sığortacıya məlumat verilməlidir.
Kənd təsərrüfatı məhsullarının sığortası haqqında qanunun tələblərindən yararlanmaq
istəyən şəxslər yuxarıda qeyd olunan tələblərə əməl etməklə könüllü olaraq oz istəkləri
barədə Dövlət dəstəyi olan kənd təsərrüfatı məhsullarının sığortalanmasına razılıq almış
sığorta təşkilatının yaxınlıqdakı təmsilcisinə yazılı və ya şifahi şəkildə müraciət edib müvafiq
sığorta müqaviləsi bağlaya bilərlər.
Qanunvericiliyə əsasən sığortalının ödəyəcəyi sığorta haqqı məbləğinin ilkin hissəsi
müqavilənin bağlandığı və ya ən geci sığorta polisinin təqdim olunduğu gün ödənilməlidir.
Əks təqdirdə sığorta polisi sığortalıya təqdim olunsa belə bağlanılmış sığorta müqaviləsi
etibarsız hesab olunur və fond vətəndaş (sığortalı) qarşısında hec bir ohdəlik daşımır.
Sığorta müqaviləsi bağlanıldıqdan və sığorta polisi sığortalıya təqdim olunduqdan
dərhal sonra agentin və ya nümayəndənin təmsil etdiyi sığorta təşkilatı bağlanılmış sığorta
müqaviləsi barədə “Tarım Siqortaları Havuzu”nu idarə edən şirkətə ətraflı məlumat verməklə
tam və ya qismən alınmış sığorta haqqının fonda ödənilməsini təmin edir.
Sığorta təşkilatı tərəfindən yazılı şəkildə şirkətə gondərilən məlumatda sığortalının
müvafiq orqanlarda qanunvericiliyə uyğun qeydiyyata durması, bağlanmış müqavilə üzrə
müəyyən olunmuş sığorta haqqında Dövlətin payı, sığortalı tərəfindən ödəniləcək sığorta
haqqının qalan hissəsinin hansı müddətlərdə ödənilməsi və s. kimi məlumatlar mütləq oz
əksini tapmalıdır.
Sözü gedən qanunun tələblərinə əsasən Dövlət dəstəyi olan kənd təsərrüfatı
məhsullarının sığortalanmasına razılıq almış sığorta təşkilatları tərəfindən kənd təsərrüfatı
məhsullarını istehsal edən şəxslərlə yuxarıda qeyd olunan növlər üzrə sığorta müqaviləsi
bağlanıldıqda onlara yalnız işlədici şirkət tərəfindən hazırlanmış və Şuranın qərarı ilə təsdiq
edilmiş vahid sığorta polisi təqdim edilməlidir.
Kənd təsərrüfatı məhsullarının sığortası haqqında qanunun tələblərinə əsasən dövlət
dəstəyi olan kənd təsərrüfatı məhsullarının sığortalanmasına razılıq almış sığortacı qeyd
olunan növlərdən (dövlət dəstəyi verilən növlər) bağladığı sığorta müqavilələri üzrə
gələcəkdə baş verə biləcək sığorta hadisələrinə görə hec bir ohdəlik daşımır. Sığortacı yalnız
bağladığı sığorta müqavilələrinə görə alınacaq sığorta haqqından (tam məbləğdən) müəyyən
faizi məbləğində komisyon mükafat alır. Şirkətin (sığortacının) risk ohdəliyi yalnız o halda
yarana bilər ki, sığortacı bağlanılmış sığorta müqaviləsi üzrə müəyyən məbləğdə riski
fonddan (havuzdan) oz uzərinə təkrarsığortaya qəbul etmiş olsun.
Kənd təsərrüfatı məhsullarının sığortası haqqında qanunun tələblərinə əsasən meyvə,
tərəvəz və bütün növ tarla məhsullarının sığortalanması zamanı müəyyən olunmuş sığorta
haqqı məbləğindən Dövlətin payı (sığorta haqqının 50 faizi) cıxıldıqdan sonra qalan məbləğin
10 faizi müqavilənin bağlandığı və ya sığorta polisinin verildiyi gün digər hissəsi isə ən geci
məhsul yığımının sonunadək, istilikxana (parnik) məhsulları, heyvanların həyat sığortası və
ev quşlarının sığortası növləri üzrə isə Dövlətin payı cıxıldıqdan sonra qalan məbləğin 25
faizi müqavilənin bağlandığı və ya sığorta polisinin verildiyi gün digər hissəsi isə ən coxu 5
dəfəyə olmaqla sığortalı tərəfindən ödənilə bilər.
Sığorta haqqının qalan hissəsi sığortalı tərəfindən qabaqcadan müəyyən olunmuş
vaxtlarda ödənilmədikdə bunun üçün qanunvericiliklə müəyyən olunmuş məbləğdə dəbbə
pulu (faiz) hesablanır. Sığortalı tərəfindən ödəniləcək sığorta haqqının ödənilməsi təkrarən
gecikdirildiyi təqdirdə sığortacı müəyyən vaxt verməklə onun ödənilməsini sığortalıdan tələb
etmək və ya bağlanmış müqaviləni ləğv etmək huququna malikdir. Müqavilə etibarsız hesab
olunduğu zaman sığortalının ödəyəcəyi sığorta haqqı məbləği müqavilənin qüvvədəolma
günlərinə bölünür və müqavilənin bağlandığı tarixdən fondun məsuliyyət daşıdığı müddətə
duşən məbləğ sığorta haqqından cıxılmaqla qalan hissəsi sığortalıya qaytarılır.
Dövlət dəstəyi olan kənd təsərrüfatı məhsulları növundən bağlanılmış sığorta
müqavilələrinə görə təminat verilmiş risklərdən hər hansı biri üzrə sığorta hadisəsi baş
verdikdə sığortalı tərəfindən qanunvericiliklə müəyyən olunmuş müddət ərzində sığortacının
mərkəzi ofisinə və ya ağentinə, yaxud sığorta polisində göstərilən unvanlara qanunvericiliklə
müəyyən olunmuş müddət ərzində mütləq məlumat verilməlidir. Məlumatda sığortalının adı,
soy adı və unvanı, VOEN-nin və ya sığorta polisinin nömrəsi, hadisənin baş vermə səbəbi və
dəqiq vaxtı, bütün növ bitki və bütün növ istilikxana məhsulları sığortalarında-zərər cəkmiş
məhsulun növu, yerləşdiyi rayon və kənd, heyvanların həyat və ev quşlarının sığortasında isə
zərər cəkmiş heyvana dair bütün məlumatlar göstərilməlidir.
Sığortalı tərəfindən “bütün növ bitki məhsullarının sığortası növu” üzrə 5 iş günu,
“istilikxana məhsulları”, “heyvanların həyat sığortası” və “bütün növ ev quşlarının sığortası”
növləri üzrə isə isə ən geci 24 saat ərzində yuxarıda qeyd olunan unvanlardan birinə məlumat
verilməlidir.
Baş vermiş sığorta hadisəsi barədə məlumat verilməklə yanaşı sığortalı tərəfindən
aşağıda göstərilənlərə əməl olunması vacibdir:
- sığorta hadisəsinin erkən baş verməsi nəticəsində zərər cəkmiş məhsulu yenisi ilə
əvəz etmək imkanı olduğu təqdirdə tarlanın şumlanması üçün sığortacının razılığını
almaq;
- sığorta hadisəsinin baş verdiyi tarixdən zərərin müəyyən edilməsi tarixinədək ötən
müddət ərzində zərər dəyməmiş məhsulların və ya heyvanların məhv olmaması
məqsədilə müvafiq tədbirlər gormək;
- baş vermiş sığorta hadisəsi nəticəsində dəymiş zərərin müəyyən edilməsi məqsədilə
şirkətin və ya sığortacının nümayəndələrinə müvafiq şərait yaratmaq və lazımi
sənədləri onlara təqdim etmək;
- tələb olunacağı təqdirdə, hadisənin baş vermə səbəblərini və dəymiş zərər məbləği
ilə ekspert tərəfindən müəyyən olunmuş zərər məbləğini müqayisə etmək üçün
lazımi sənədləri sığortacının və ya şirkətin nümayəndəsinə təqdim etmək;
- dəymiş zərər məbləği ekspert tərəfindən müəyyən olunana qədər zərər məbləğinin
artırılması məqsədilə hec bir qərəzciliyə yol verməmək.
Kənd təsərrüfatı məhsullarının sığortası haqqında Türkiyə Respublikası Qanununun
tələblərinə əsasən tarım siğortaları havuzunu idarə edən şirkət, sığorta hadisəsinin baş
verməsi barədə məlumatı aldıqdan dərhal sonra oz ekspertlərini (aqronom və ya baytar
həkimi) hadisə yerinə gondərməyə borcludur. Ekspert tərəfindən hadisə yerinə baxış
kecirildikdən, baş vermiş sığorta hadisəsi nəticəsində dəymiş zərər məbləği və müvafiq akt
tərtib olunduqdan sonra ən geci 30 gün ərzində sığorta ödənişi məbləği Şuranın qərarına
əsasən tarım siqortaları havuzunu idarə edən şirkət tərəfindən bank vasitəsilə sığortalıya
ödənilir.
Bu qanuna görə baş vermiş sığorta hadisəsi nəticəsində zərər cəkmiş şəxsə ödənilən
sığorta ödənişinin cəmi istənilən halda ümumi sığorta məbləğinin 80 faizindən artıq ola
bilməz.
Qeyd edək ki, qanunun bu tələbi sığortalanmış əmlakın gələcəkdə baş verə biləcək
hadisələrdən qorunması üçün sığortalılar tərəfindən müvafiq qarşısıalınma tədbirlərinin, o
cumlədən; istilikxana sistemlərinin işlək vəziyyətdə tutulması, quşların qapalı şəraitdə
saxlanılması, gigiyenik tədbirlərin görülməsi və s. kimi işlərin dəqiq və vaxtlı-vaxtında
həyata kecirilməsi məqsədilə nəzərdə tutulmuşdur ki, burada da əsas məqsəd kənd təsərrüfatı
məhsullarının istehsalı ilə məşğul olan və oz əmlakını sığorta etdirmiş şəxslərdə yarana
biləcək arxayıncılığın qarşısını almaqdan ibarətdir.
Sözügedən qanunun tələblərinə əsasən sığorta hadisəsinin baş verməsi zamanı dəymiş
zərər məbləğinin sığortalının günahı ucbatından artdığı subut olunacağı təqdirdə hesablanmış
sığorta ödənişi məbləğindən həmin fərq cıxılmaqla yerdə qalan hissəsi vətəndaşa ödənilir.
Kənd təsərrüfatı məhsullarının istehsalı ilə məşğul olan vətəndaşlara verilən Dövlət
dəstəyinin tərkib hissəsi olaraq qanunda həmcinin fonda daxil olmuş sığorta haqlarının
ümumi məbləği baş vermiş sığorta hadisələrinə görə veriləcək sığorta ödənişlərindən az
olduqda ödənişin qalan hissəsinin büdcə vəsaiti hesabına ödənilməsi də nəzərdə tutulmuşdur.
Qeyd etmək lazımdır ki, analoji təcrubə aqrar sahənin inkişaf etdirilməsi, ölkə
ərazisində istehsal olunan kənd təsərrüfatı məhsullarını artırılması, bu sahə üzrə aparılan
sığorta işinin stimullaşdırılması, həmcinin təbii fəlakətlər nəticəsində kənd təsərrüfatı
məhsullarının istehsalı ilə məşğul olan əhaliyə dəymiş zərərin aradan qaldırılması zamanı
büdcə vəsaiti xərclərinin azaldılması məqsədilə İspaniyada artıq 1978-ci ildən tətbiq edilir.
Ölkədə aparılmış uzunmüddətli müşahidələr subut etmişdir ki, büdcədə nəzərdə tutulmuş
vəsaitin cox olmasına baxmayaraq bu rəqəm təbii fəlakət nəticəsində dəymiş zərər
məbləğinin Dövlət tərəfindən ödənilməsi zamanı cəkilən xərclərdən xeyli aşağıdır. Bu isə bir
daha subut edir ki, kənd təsərrüfatı məhsullarının sığortalanmasına dövlət tərəfindən verilən
dəstək ölkədə aqrar sahənin, o cumlədən, qeyd olunan sahə üzrə aparılan sığorta işinin
inkişafına müsbət təsir göstərməklə yanaşı dövlətə də müəyyən fayda vermiş olur.
Bununla yanaşı, qeyd etmək lazımdır ki, bir çox ölkələrdə də bu və ya digər formada
sığorta və ya zəmanət fondları fəaliyyət göstərir.
Kredit zəmanətləri sahəsində Yaponiyanın təcrübəsi olduqca maraqlıdır. Belə ki, 1929-
cu ildə yaşanan iqtisadi böhranın ölkə iqtisadiyyatına, xüsusilə KOS-lara ciddi mənfi təsir
göstərməsini nəzərə alaraq, sahibkarlıq fəaliyyətinin maliyyələşdirilməsini asanlaşdırmaq və
iflasları azaltmaq məqsədilə hökumət müxtəlif tədbirlər həyata keçirmişdir. Bu çərçivədə ən
əhəmiyyətli tədbirlərdən biri Tokio şəhərində 1937-ci ildə maliyyə institutları, ticarət və
sənaye təşkilatları və Tokio Paytaxt Hökumətinin (Tokyo Metropolitan Government) də daxil
olduğu 156 üzv tərəfindən maliyyələşdirilən Kredit Zəmanət Korporasiyasının yaradılması
olmuşdur. 1939-cu ildə Kiotoda, 1942-ci ildə isə Osakada bənzər korporasiyalar yaradılmış
və bu korporasiyaların sayı 1947-1951-ci illər ərzində 45 əyaləti, əlavə olaraq, 4 böyük şəhəri
əhatə edəcək şəkildə artırılaraq 51-ə çatdırılmışdır. Hazırda Yaponiyada 52 Kredit Zəmanət
Korporasiyası və 1951-ci ildə yaradılan Kredit Zəmanət Korporasiyaları Milli Federasiyası
fəaliyyət göstərir. Yaponiyadakı Kredit Zəmanət Sisteminin “Kredit zəmanətləri” və “Kredit
sığortaları” olmaqla iki əhəmiyyətli funksiyası var. Bunlardan “Kredit zəmanətləri” maliyyə
institutlarını KOS-lara verilən kreditlərdən yaranan risklərə qarşı qoruyarkən, Yaponiya
Maliyyə Korporasiyası (JFC) tərəfindən maliyyələşdirilən “Kredit sığortaları” isə “Kredit
zəmanətlərini” sığortalayır. Ancaq kənd və meşə təsərrüfatı, balıqçılıq kimi bəzi fəaliyyət
sahələri bu sistemə daxil edilməmişdir.
Yaponiyada ilk kredit zəmanəti qurumu 1937-ci ildə qurulsa da, konkret olaraq, aqrar
sahəni əhatə edən kredit zəmanəti sisteminin yaradılmasına 1961-ci ildə “Aqrar Kredit Fondu
Assosiasiyası haqqında Qanun”un qəbul edilməsindən sonra başlanılmışdır. Həmin qanuna
əsasən, 1961-1962-ci illərdə 46 yerli hökumət tərəfindən paytaxt şəhərlərdə Aqrar Kredit
Fondu Assosiasiyaları formalaşdırılmışdır. 47-ci assosiasiya isə 1972-ci ildə Okinavada
yaradılmışdır. Qanun 1966-cı ildə yenidən nəzərdən keçirilmiş və “Kənd Təsərrüfatı Kredit
Zəmanəti və Sığortası Qanunu” adını almışdır. Qanundakı düzəlişə əsasən, milli səviyyədə
“Aqrar Kredit Sığortası Assosiasiyası” yaradılmış və həmin quruluş 1987-ci ildə “Kənd
Təsərrüfatı, Meşəçilik və Balıqçılıq Kredit Fondu”na birləşdirilmişdir.
Yaponiyada “Kənd Təsərrüfatı Kredit Zəmanəti Sistemi” yerli səviyyədə fəaliyyət
göstərən “Vilayət Assosiasiyaları” və milli səviyyədə fəaliyyət göstərən “Kredit
Fondları”ndan təşkil olunmuşdur. Bu sistemdə “Vilayət Assosiasiyaları” fermerlərin kənd
təsərrüfatı kooperativlərindən aldıqları kreditlərə zəmanət verir. “Kredit Fondları”
assosiasiyaların öhdəliklərini sığortalayır. Bu iki qurum milli hökumətin, yerli hökumətlərin
və kənd təsərrüfatı kooperativ qurumlarının verdiyi qrant və investisiyalarla maliyyələşdirilir.
Əvvəlki illərdə zəmanət sistemi yalnız subsidiyalaşdırılmış xüsusi borclara (Aqrar Sektor
Modernizasiya Kreditləri) tətbiq edildiyi halda, 1990-cı ildən etibarən sistemin əhatə dairəsi
olduqca genişləndirilmişdir.
Yaponiyada aqrar sektor kreditləri baxımından dövlət tərəfindən maliyyələşdirilən
“Kənd Təsərrüfatı, Meşəçilik və Balıqçılıq Maliyyə Korporasiyası” da mühüm rol
oynamışdır. Əsasən, hökumət tərəfindən subsidiyalaşdırılan orta və uzunmüddətli kreditlərin
təmin edilməsində iştirak edən bu qurumla birlikdə 4 qurum 2008-ci ildə birləşdirilərək
Yaponiya Maliyyə Korporasiyası (JFC) yaradılmışdır.
Qeyd edək ki, Yaponiya nümunəsindəki bu cür spesifik ixtisaslaşma dünya təcrübəsində
geniş yayılmamışdır. Kənd təsərrüfatında risklər yüksək olduğundan yuxarıda da qeyd
etdiyimiz kimi, ölkələr ümumilikdə bu sektorda sığorta mexanizmlərinin inkişaf etdirilməsi,
kənd təsərrüfatı kreditləri üçünsə zəmanət fondlarının yaradılması təcrübəsinə üstünlük
verirlər. Əksər ölkələrdə istər kredit sığorta fondu (məsələn, ABŞ Kənd Təsərrüfatı Kredit
Sığorta Fondu), istərsə də kredit zəmanəti fondu (məsələn, Litva Kənd Yerlərinin Kredit
Zəmanəti Fondu) adlandırılmasından asılı olmayaraq, bu qurumlar oxşar funksiyaları icra
edirlər və fəaliyyət mexanizmlərini sadə şəkildə aşağıdakı formada göstərmək olar.
Kənd təsərrüfatında kredit zəmanətləri fondları yalnız dövlət sərmayəsi ilə qurula
biləcəyi kimi, dövlət-özəl sektor əməkdaşlığı, dövlət-beynəlxalq fond əməkdaşlığı və ya
dövlət-özəl sektor-beynəlxalq fond əməkdaşlığı sayəsində də formalaşdırıla bilər. Məsələn;
- Dövlət sərmayəsi ilə: Nigeriya, Sloveniya, Belçıka.
- Dövlət-özəl sektor əməkdaşlığı ilə: Türkiyə, Fransa, Çex.
- Dövlət-beynəlxalq fond əməkdaşlığı ilə: Litva, Estoniya.
- Dövlət-özəl sektor-beynəlxalq fond əməkdaşlığı ilə: Rumıniya, İspaniya.
Fondlar tərəfindən zəmanət üçün təqdim edilən təminatın maksimum səviyyəsi də bir-
birindən fərqlənir. Məsələn, bu həddin Nigeriyada (Kənd Təsərrüfatı Kreditlərinin Nəzarət
Sxemi Fondu) 75 faizə, ABŞ-da (Kənd Təsərrüfatı Kreditlərinin Sığorta Fondu) 95 faizə,
Rumıniyada (Kənd Yerlərinin Kredit Zəmanəti Fondu) 100 faizə çıxa biləcəyi məlum olur.
Bəzi ölkələrdə isə, maksimum limit faizlə deyil, konkret məbləğlə ifadə olunur (məsələn,
Türkiyədə Kredit Zəmanəti Fondu). Litva nümunəsində (Kənd Yerlərinin Kredit Zəmanəti
Fondu) bəzi kreditlər üçün həm məbləğlə, həm də faizlə maksimum hədd
müəyyənləşdirilmişdir.
Eyni zamanda, müxtəlif ölkə təcrübələrində zəmanət üçün nəzərdə tutulan müddətlərdə
böyük fərqlərin olduğu müşahidə edilir. Həmçinin müxtəlifliklər riskin paylaşdırılması,
komisyon və ya ödəniş haqlarının həcmində özünü büruzə verir.
Dünya təcrübəsində kredit zəmanəti fondları, ümumilikdə bütün KOS-ları və fermer
təsərrüfatlarını ehtiva edə biləcəyi kimi, sadəcə kənd təsərrüfatının və kənd yerlərinin inkişafı
məqsədilə sahəvi fondlar da yaradılmaqdadır. Sahəvi fondlar hətta müvafiq sahə üzrə də öz
prioritet istiqamətlərini müəyyənləşdirirlər
Ümumiyyətlə, OECD kənd təsərrüfatının maliyyələşdirilməsi və kredit infrastrukturu ilə
bağlı keçid iqtisadiyyatı ölkələri üçün aşağıdakıların nəzərə alınmasını məsləhət görür:
- Kredit Zəmanəti Sistemi azad maliyyə bazarlarında çox əhəmiyyətli və effektivdir.
Lakin bu sistemin fəaliyyəti üçün bəzi ön şərtlərin və ya iqtisadi infrastrukturun
mövcud olması zəruridir. İlk öncə, maliyyə müqaviləsi anlayışı insanlar tərəfindən
qəbul edilməlidir. Əgər hər 10 nəfərdən biri krediti ödəməsə, təminat ödənişinin
dərəcəsi kreditin geri qalan hissəsinin 10 faizini keçməlidir. Bu tendensiya sistemin
çökməsinə gətirib çıxaracaqdır. Ona görə də, hökumətin rolu fermerləri ətraflı
məlumatlandırmaqdan ibarət olmalıdır.
- Hökumət dəqiq mexanizm müəyyən etməli və bu mexanizm barədə hamını
məlumatlandırmalıdır. Kənd təsərrüfatının maliyyələşməsi sahəsində bu qaydalara
riayət etməyənlər cəzalandırılmalıdır. Hökumət kənd təsərrüfatı maliyyə bazarına
nəzarəti gücləndirməlidir.
Bunlarla yanaşı üç məsələnin də olduqca əhəmiyyətli olduğu vurğulanır: “Yığım
səfərbərliyi”, “Kredit defolt nisbəti” və “Əməliyyat xərcləri”.
Beynəlxalq təcrübənin təhlili göstərir ki, bir sıra ölkələrdə kiçik kənd təsərrüfatı
kreditlərinin spesifik problemlərinin həlli ixtisaslaşmış kooperativ kredit instutlarının
(təşkilatlarının) yaradılması hesabına mümkün olmuşdur. Bəzi kooperativ banklar fəaliyyət
genişliyinə və şəxsi kapitalının həcminə görə ilk iiyirmi kommersiya bankları sırasına
daxildirlər. Bunlara Holland Rabobank (Rabobank), Alman Rayffayzen-banklar şəbəkəsi
(reiffeisen-banken), Fransa Kredi-Aqrikol (Credit Agricole), Amerikan Farm Kredit Sistem
(Farm Credit System) kimi bankları aid etmək olar. Sadalanan bankların fərqləndirici cəhəti
onların kooperativ kimi yaranışındadır: ilk dövrdə onlar ölkələrinin dəstəyi (Almaniya,
İsveçrə) və ya təşəbbüsü (ABŞ, Fransa, Yaponiya) ilə kredit kooperativlərinin əsasında
yaradılmışdır. Keçmiş sosialist ölkələrində müassir kredit kooperativlərin və bankların
(Litvada Mərkəzi kredit birliyi, Bolqarıstanda kredit kooperativləri birliyi, Sloveniyada
kredit fəaliyyəti və s.) dinamik inkişafı, həmçinin iqtisadi baxımdan inkişaf edən-Tailand
(Kənd təsərrüfatı və kənd təsərrüaftı kooperativləri üçün bank- The bank for Agriculture and
Agricultural Cooperatives), İndoneziya (Kənd bankları Rakyat-The Village Banks ( unit
Desa) of Bank Raykat İndonesia), Banqladeş (Qramin Bank-Grameen Bank)-kənd təsərrüfatı
sahəsinin dövlət tərəfindən sığortalanması şərti ilə yerli əhalinin vəsaiti hesabına
birləşdirilməsi yolu ilə kreditləşməsi sxeminin çox uğurla işləməsini sübut edir.
Kooperativ kredit təşkilatlarının müvəfəqiyyətinin əsasını kredit götürən üzv şəxslərin
kollektiv məsuliyyəti (özünəməxsus dairəvi zəmanət) və gəlirlərin qeyri-ənənəvi (toplanılmış
paya görə deyil, kredit gönövülüşü həcminə uyğun) bölgüsü təşkil edir. Kredit götürənlərin
arasında qeyri-formal olaraq qonşuluq münasibətlərinin olması pay sahibləri tərəfindən
kooperativlərin fəaliyyətinə demokratik nəzarət olunmasında köməklik edir (müştərinin zəif
tanınması ilə əlaqəli yaranan assimmetrik informasiya və risklərin qarşısını alır). Məhz bu
səbəbdən hökümət və banklar ayrı-ayrı xırda borcalanlarla deyil , kooperativ pay sahibləri ilə
işləməklə daha az risk etmiş olurlar (qeyd etsək ki bu həm də banklar tərəfindən kredit
əməliyyatı xidmətinə sərf olunan inzibati xərcləri azaldır) . Bu cür kredit təşkilatlar əsasən
xüsusi kooperativ, antitrest və vergi qanunvericiliyi əsasında müəyyən edilir. Bir çox
ölkələrdə dövlət xarici kreditorlar tərəfindən kooperativlərə keçirilən vəsaitlərinə zamin
durur (məsələn, Amerika Birləşmiş Ştatlarında fermerlərə verilən kreditlərin
maliyyələşdirilməsi üzrə Federal Korporasiya-Federal Farm Credit Banks Funding
Corporation -sərbəst pul bazarını cəlb etmək məqsədilə 100 % zəmanətli xüsusi istiqrazlar
buraxır .
Yaponiyada ixtisaslaşmış kənd təsərrüfatı kredit təşkilatları 1890-cı ildə
yaradılıb.Yaponiyanın İpoteka Bankı (İB) 1896-cı ildə yaranıb və onun baçlıca vəzifəsi düyü
sahələrinin və dağ yamacı torpaq sahələri və meşələrin girov qoyulması ilə uzunmüddətli
kreditlərin verilməsi idi.
1896-cı ildən 1900-cü ilədək Kənd təsərrüfatı və Sənaye Bankları prefekturası meydana
gəldi, 1899-cu ildə Xokkaydo Kolonial ( müstəmləkə ) Bankı yaradıldı. 1900-cu ildən sonra
Kənd təsərrüfatı Kooperativ Kredit Assosiasiyalarının sələfləri- Sənaye Kooperativ
Assosiasiyaları (SKA)- ilk dəfə olaraq kasıb kəndlilərə torpaqlarının girov gönövülməməsi
şərti ilə kiçik kredit təklif edirdilər. Yuxarıda qeyd etdiyimiz kredit təşkilatları dövlət
tərəfindən birdəfəlik subsidiya və ya vergilərdən azad olunması ilə yardım aldılar.İpoteka
Bankı (İB) Sənaye Kooperativ Assosiasiyaları (SKA) kimi ikinci dünya müharibəsinə qədər
Yaponiyanın kənd təsərrüfatında kəndlilərə qısa və uzunmüddətli ssudalar verən yeganə və
başlıca kredit təşkilatı olaraq qalmışdır.
İkinci dünya müharibəsindən sonra Yaponiyanın kooperativ kənd təsərrüfatı sistemində
yığılmış maliyyə fondu tədricən ticarət və sənaye sahəsinə yönəldi. Ölkədə torpaq islahatları
keçirildi və torpaq qeyri likvid ( satılmayan) oldu. Məhz bu səbəbdən kooperativ banklar
kommersiya banklarına çevrildilər, kənd təsərrüfatının maliyələşməsi isə yalnız Meşəçilik,
Balıqçılıq və Kənd Təsərrüfatı Xüsusu Maliyə Hesabı imkanlarına reallaşırdı. 1953-cü ildə
bu Hesab Maliyyə Korporasiyası statusu aldı. O vaxtdan bəri praktik olaraq Korporasiya
bütün maliyələşmələri ya birbaşa hökümətin dövlət büdcəsindən, ya da xüsusi vasitəçilərin
köməyi ilə alır.
İnkişaf etmiş ölkələrin kooperativ maliyə təşkilatları bank sistemini əvəz etmir. Onların
əsas funksiyaları yerlərdə fermerlərə kredit verilməsi və kəndlərdə digər fəaliyyətləri həyata
keçirməkdir. 80-ci illərdə Almaniya Federativ Respublikasın kredit kooperasiyaları
sistemində ölkənin bütün maliyyə depozitlərinin 27 faizi cəmlənmişdi və o, (böyük bir hissəsi
kənd təsərrüfatına keçirilən) kreditlərin ümumi həcminin 24 faizini təmin edirdi.
Finlandiyada 1984-cü ildə ümumi depozit qoyuluşunun 25 faizi kooperativ bankların, ümumi
verlimiş kredit həcminin 26 faizi, o cümlədən , kənd təsərrüfatının maliyələşdirilməsində 58
faiz paya sahib olmuşdur. 80-cı illərin əvvəlində Hollandiyada kənd təsərrüfatı üçün verilən
kreditlərin həcmi ümumi fermerlərə verilən kreditlərin həcminin 90 faizindən
artığını,Yaponiyada 80 faizini, Fransada təqribən 70-75 faizini, Portuqaliyada 60 faizdən
yuxarı, Belçikada 50 faiz, İsveçrədə 45 faiz, ispaniyada 30 faizini təşkil etmişdir. Hazırda
ABŞ-da Fermaların Kredit Sistemi torpaq alışı üzrə kreditlərin 1/3-ni, qısa və uzun müddətli
kreditlərin isə 1/6-ni reallaşdırır.
Bu kimi kooperativ kredit təşkilatlarına misal olaraq Mərkəzi və Şərqi Avropa
ölkələrindəki təşkilatları göstərə bilərik. Polşada kənd təsərrüfatının kreditləşməsinə, istehsala
, emala, kənd təsərrüfatı mallarının satışı və inkişafdan geri qalmış sahələrə verilən kreditlərin
90 faizə qədərinin verilməsi kooperativ bank sistemindən keçir.
Polşada sosializm kənd bank sisteminin islahatı üçün hüquqi baza 1994-cü ildə
yaradılmışdı. Hal-hazırda Polşa kooperasiya sistemi üç səviyyədən ibarətdir: kredit
ittifaqlarının mərkəzi bankı (BGZ), 9 regional və 1200 lokal kooperasiya bankı. Bundan
başqa, paralel olaraq islahat vaxtı BGZ himayəsindən çıxmış və sərbəst olmuş üç kooperasiya
bankı mövcuddur. Lakin, BGZ-in başçılığı ilə kooperasiya banklarının sistemi müqayisəli
üstünlüklərə malikdir, çünki hökumət üç-beş il ərzində yenidən strukturlaşdırma keçirməyi və
kənd banklarının ümidsiz borclarını silməsini öz öhdəsinə götürmüşdür. Xüsusi olaraq bunun
üçün 1995-ci ildə bank zəmanətlərinin Fondu (Banking Guarantee Fund) və orta və kiçik
biznesin müəssisələri üçün Girov fondu (Loan Collateral Fund for Medium and Small
Enterprises) yaradılmışdır.
Litvada kredit ittifaqları haqqında qanun fevral 1995-ci ildə təsdiq edilmişdi. 2009-cu
ildə ölkədə payçıların ümumi miqdarı 76,1 min nəfər olan ,aktivləri isə 520,6 milyon lt (150,8
milyon avro) təşkil edən 66 kredit ittifaqı müvəffəqiyyətlə fəaliyyət göstərirdi. Kredit
ittifaqları Litvanın Mərkəzi kredit ittifaqına birləşdirilmişdir, hansı ki, ödəmə qabiliyyətinin
və kredit ittifaqlarının likvidliyinin, onların fəaliyyətinə nəzarətin və kooperasiya kadrlarının
təliminin saxlanılması üçün cavab verir. Litva kooperativləri dövlətin maliyyə dəstəyindən
istifadə edir. 2006-cı ildən başlayaraq yenidən yaradılmış kooperativlər tərəfindən təşkilat
xərclərinin kompensasiyasına maliyyə vasitələri ayrılır. Fəaliyyətin birinci ilində kooperativə
maliyyə köməyinin ölçüsü 40 min lt-ya (11,6 min avro) çata bilər. Kənd təsərrüfatı
kooperativlərinin yaradılmasının genişləndirilməsinin digər forması onlara vergi güzəştlərinin
təqdim olunmasıdır. Kooperasiyanın inkişafı həmçinin Avropa Birliyinin maliyyə dəstəyi ilə
həvəsləndirilir. "2007-2013-cü il Litvanın kəndinin İnkişaf proqramı"nda kənd əhalisinin
həyat keyfiyyətin yaxşılaşmasına, çox sahəli iqtisadiyyatın formalaşması, həmçinin
kooperativlərin inkişafının stimullaşdırılması yolu ilə 81 milyon avro ayırılmışdır. Kənd
kredit kooperativlərinin ittifaqları həmçinin Bolqarıstanda, Ukraynada, Moldaviyada,
Latviyada və keçmiş sosializm blokunun digər ölkələrində yaradılmışdır.
Kredit təşkilatlarının inkişafında birmənalı olaraq dövlətin rolu vardır. Müzakirələr
aparılır ki, sistemin yenidən qurulmasında dövlət hansı səviyyədə iştirak etməlidir:
münasibətlərin yaradılması çərçivəsindən və ilkin kapitalın maliyələşməsinin nəzarətinə
qədər olan hissə. Moldova, Bolqarıstan və Rumıniyada hökumət kənd təsərrüfatı kredit
kooperasiyalarının gənc sistemini dövri kapitalla təmin etmək məqsədi ilə Dünya Bankından
borc aldı.
Bu baxımdan Cənubi Koreyanın təcrübəsi maraqlıdır. Belə ki, kredit kooperativləri
burda 60-cı ilərdə yaranmış, təkcə kredit verməklə deyil, həmçinin əhalinin pullarının cəlb
edilməsi, marketinq işləri və digər istehsal funksiyalarını da yerinə yetirməklə hər kənd
icmasında yaxşı işləyirdi. Başlanğıcda, 1961-ci ildə bütun fondun 57 faizi dövlət büdcəsindən
gəlmiş, yalnız 20 faizi əhalinin əmanətləri təşkil edirdi. Buna baxmayaraq 1974-cü ildə
əmanətlər fondun ümumi həcminin 51 faizini, dövlət tərəfindən qoyulan pullar isə azalaraq
19 faiz olmuşdur. Kreditlərin həcmi qısa dövrdə, cəmi 13 il müddətində 4 dəfə artmışdır.
Digər tərəfdən Banqladeşdə Qramin-bank heç bir yardım olmadan fəaliyyətə
başlamışdır ( 2007-ci ildə iqtisadiyyat üzrə Nobel mükafatı laureantı prof. Məhəmməd Yunus
tərəfindən yaradılıb). Dünya Bankının və donor təşkilatlarının kooperativ kredit təşkilatları
yolu ilə çoxsaylı kredit təklifləri rədd edilmişdir. Heç də həmişə bu yolla verilən kreditlər
kooperativ kredit təşkilatlarının işinin qurmasına müsbət təsir etmirdi. Bəzən kooperativ
kredit təşkilatları Hindisitan və digər Asiya ölkələrinə verilən kreditlərin geri qaytarılmaması
səbəbi ilə tez bir zamanda süquta uğrayırdılar.
Banqladeş əhalisinin kasıb olması ( illik yığım miqdarı 1 nəfər üçün 5-10 ABŞ dollar),
Qramin-bankın aktivlərinin birləşdirilməsinin imkansız olmasını göstərir və bu Rusiyada
mikrokredit verilişinin inkişafı üçün təcrübə kimi baxıla bilinməz.
İnkişaf etmiş ölkələrdə kredit kooperativ təşkilatlarının yaradılması cəhtləri indidə
davam etdirilir. Məsələn, Misirdə kiçik və orta sahibkarlığın dəstəklənməsi sistemi təkcə
kommersiya bankları tərəfindən deyil, həmçinin qeyri-dövlət təşkilatları tərəfindən
yaradılmış yerli təşkilatların köməyi ilə mümkün olur. 2008-ci ildə bu məqsədlə 28 milyard
misir funtu və ya ümumi banklar tərəfindən verilən kreditin 7.9 faizi həcmində pul
ayrılmışdır.
Azərbaycanla yanaşı. keçmiş sovet ittifaqı ölkələrində: Tacikistan, Özbəkistan,
Moldova, Ukrayina, Qığızıstan və Qazaxıstanda mikro-kredit təşkilatları bazarında kredit
kooperativləri ilə yanaşı dövlət, bələdiyyə və xüsusi fondlar, həmçinin iş ortaqları və
təşkilatları fəalyyət göstərirlər. Kredit kooperativləri, ittifaqlar və assosasiyaların fəaliyyəti
lisenziyalaşdırılır. Özbəkistan, Qazaxıstan və Qırğızıstanda müstəsna hal olaraq bu işlər
Mərkəzi Bankın üzərinə düşür. Ukrayna və Azərbaycanda isə liseziyalaşma məslələri
maliyyə xidməti bazarında səlahiyyətli dövlət orqanının üzərinə düşür.
Kənd təsərrüfatına verilən kreditlərlə məşqul olan kooperativ kreditləşmə sisteminin
vacib elementi verilən kreditlərin zəmanəti və girov məsələsidir. Misal üçün, Litvanın kənd
təsərrüfatına verilən kreditlər üzrə sığorta fondu kifayət ediləcək qədər girov qoymaq
gücündə olmayan borclananları sığortalamaq məqsədilə 1995-ci ildə (1.8 milyon avro kapital
həcmi) yaradılmışdır. Fermerlər üçün maksimum sığorta miqdarı 116 min avro, şirkətlər
üçün isə 260 min avro müəyyən edilmişdir. Sığorta haqqı-5.5 faiz, onun da 1.1 faizini müştəri
ödəyir, qalan hissəsini isə dövlət konpensasiya edir. Bunlarla bağlı ölkəmizdə işlər görülmüş
olsada kəndlərdə heç də yaxşı nəticələrə nail olunmadı.
ABŞ və Avropada kredit kooperativlər sisteminin inkişafı bir-birinə çox oxşasa da bəzi
suallarda fərqli xüsusiyyətlər meydana çıxır.
Misal üçün ABŞ və Fransada kəndli fermer və əhali heç vaxt öz vəsaitlərini kredit
kooperativlərinə yatırmırdılar. Almaniya və Hollandiyada (RABO-bank), əksinə kapitalın
əsas hissəsini yerli əhali və xarici investisiya hesabına əldə olunmuş əmanətlər təşkil edirdi.
Rusiya, ABŞ, Yaponiyada kreditlər yalnız istehsal yönümlü kənd təsərrüfatına verilirdi. Bu
yaxınlarda ABŞ-da Fermer Kredit Sistemi (FCS) kənd təsərrüfatında sosial infrastrukturun
inkişafı üçün kreditlər təklif edir. Yalnız son zamanlar FCS az da olsa aqrobiznesin inkişafı
ilə əlaqəli fəaliyyətləri də maliyələşdirir (Əgər bu istehsalçının özünə aid olarsa). Eyni
zamanda Almaniya və Hollandiyada kənd təsərrüfatı üçün ehtiyac olunan kreditlərin həcmi
ümumi həcmin 5 faizini keçmir. Ən başlanğıcdan burda bir konsepsiya olmuşdur-tək kənd
təsərrüfatının deyil, “rayonun inkişafı naminə istənilən kiçik fəaliyyətin inkişafının
stimullaşdırılması”.
Yığım hissəsinin formalaşdırılmasında da fərqlər var. Fermer Kredit Sisteminin
fərqləndirici cəhəti qismində müştərilər arasında daimi olaraq payların yığımının
olmamasıdır. Kooperativ üzvlərinin payı yalnız kredit götürdüyü müddətdə, kreditin 5 faizi
miqdarında təşkil edir. Pay-gönövülmüş kreditin həcmindən asılı olaraq artıb və ya azala
bilər, borcun ödənildiyi zaman tam qaytarılmalıdır. Üzvün elektron hesabında Fermer Kredit
Sistemə üzv olmaq və xidmətlərdindən istifadə etmək imkanı üçün simvolik olaraq 5 dollar
görsənir.Sistemin aktivləri mövcud üzvlərinin kooperativ əmlakları hesab olunur.
Almaniya və Hollandiyada payın miqdarı hər bir üzv üçün simvolik olaraq bərabər təyin
olunur. Kredit alışının həcmi payın həcmindən deyil, girovun qiyməti və borc verilərkən tələb
olunan digər öhdəliklərin sığorta olunmasının qiymətləndirilməsindən asılıdır.
Çevrilişdən öncəki Rusiyada paylar əvvəlcədən müəyyən edilirdi, üzvlər kooperativə
üzv olduqdan sonra bir neçə illər ərzində payı formalaşdıra bilərdilər. Kreditin maksimal
həcmi sərt şəkildə yığılmış payın həcminə bərabər tutulurdu.
Kooperativin öhdəliklərində onun üzvlərin kollektiv məsuliyyət prinsipi heç də hər
yerdə mövcud deyil. Misal üçün, bu ABŞ-da yoxdur. əksinə Hollandiyada RABOBANK-ın
hər bir üzvü 5000 quldenin avro ekvivalenti məbləğində digər üzvləri ilə bütün öhdəliklərdə
eyni dərəcədə məsuliyyət daşıyırlar. Rusiyada üzvlər kooperativin yerinə yetirdikləri işlərdə
onların paylarının həcmləri miqdarında məsuliyyət daşıyırdılar (həcmcə eyni olmayan).
Hollandiyanın RABOBANK-ı gəlirlərin bölünməsi baxımından səciyyəvi xüsusiyyətə
malik deyildir. Belə ki, gəlir üzvlər arasında bölünməyərək rezerv fondda yığılırdı. Bu fond
bankın şəxsi kapitalı həcminin artırılmasına, yerli sahibkarların və kooperativ üzvlərinin
tələbi ilə əlavə xidmətlərin həyata keçirilməsi və gözlənilən itkilərin aradan qaldırılmasına
xidmət edirdi. Bundan başqa Hollandiya Mərkəzi Bankı tərəfindən müəyyən olunmuş ehtiyat
norması da yerinə yetirilmiş olurdu.
Rusiyada gəlir üzvlük haqqı ödənişi qismində götürülmüş kredit həcmindən asılı olaraq
bölüşdürülürdü. Belə olduğu halda kreditin dəyəri ucuzlaşırdı.
Qərbi avropa ölkələrində kooperativlər-100 illik inkişaf yolu keçmiş kredit
kooperativlərinin sadə forması olan rayffayzen tipinin məhsuludur. Təkamül nəticəsində bu
struktur çoxlu klassik-kredit tərəfdaşlıq xüsusiyyətlərini itirmişdir. Belə ki, kooperativ
bankın pay sahibləri kənd təsərrüfatında məşqul olmayan şəxlərdir və onlar bu sahəyə
xeyriyyəçilik məqsədi ilə deyil, yüksək gəlir götürmək məqsədilə pul qoymuşlar.
Bankın idarə edilməsində “bir üzv-bir səs” prinsipinə əməl olunur, payçıların böyük bir
qismini, əsasən- işçi sinfin təmsilçiləri kooperativ bankları kooperasiyaların spesifik təşkilati-
hüquqi forması kimi fərqləndirirlər.
Sözsüz ki, təşkilatların təcrübəsi və Qərbi Avropa ölkələrin kooperativ banklarında
sistemin işləməsi, iqtisadi inkişaf etmiş Qərbi Avropa və Cənub-Şərqi Asiyanın kooperativ
sisteminin öyrənilməsi əhəmiyyətlidir. Qeyri-stabil bazar iqtisadiyyatı şəraitində biz bu
təcrubələrdən ən azı bizim öz milli kredit kooperasiya sistemimizi təkmilləşdirə bilən sistem
nümunəsi kimi istifadə edə bilərik. Lakin, bunun üçün ilk növbədə dövriyyə kapitalının
maliyyə dəstəyi və kooperativ yönümlü kiçik maliyə təşkilatların fəaliyyətini müəyyən
edəcək normativ-hüquqi bazanın yaradılmasında daimi olaraq dövlətin məqsədyönlü təsiri
olmalıdır. Dünyada sığortanın inkişaf meyillərini təhlil edərkən, sığorta nəzarəti və biznesi ilə
bağlı qəbul edilmiş yeni beynəlxalq prinsip və standartlarıla tanış olarkən, ayrı-ayrı
beynəlxalq konfrans və forumlarda iştirak edərkən çox tez-tez rastlaşdığımız mövzulardan
biri də İslam sığortası və ya təkaful anlayışları ilə bağlıdır. Bu anlayışlar əksər hallarda
sinonim kimi işlənsə də, əslində onlar arasında müəyyən fərq var ki, bu da təkafulun İslam
sığorta modellərinin Şəriət alimləri tərəfindən daha geniş şəkildə qəbul edilmiş bir qrupunu
əhatə etməsindədir. Təkaful əməliyyatlarının həcminin dünya maliyyə sistemində analoqu
olmayan sürətlə inkişafı, habelə maliyyə böhranlarının bu sistemdən demək olar ki, təsirsiz
ötüşməsi (təkcə bir faktı demək kifayətdir ki, 2007-2010-cu illər arasında təkaful
əməliyyatlarının həcmindəki artım illik 28 % təşkil etmişdir) istər beynəlxalq təşkilatlar,
istərsə də ayrı-ayrı transmilli korporasiyaların son vaxtlar təkafulla bağlı nəzəri və təcrübi
tədqiqatlara vaxt və pul sərf etmələrinə səbəb olmuşdur.
“Təkaful” sözü ərəb mənşəli “kəfələ” sözündən götürülmüş, təmin etmək, bir kəsə
kömək etmək və ya bir kəsin qayğısına qalmaq mənalarını daşıyır. Təkaful birgə məsuliyyət,
qardaşlıq, həmrəylik, qarşılıqlı əməkdaşlıq, yaxud yardımlaşma əsasında müəyyən riskə qarşı
maliyyə təminatı imkanı yaratmaq üçün formalaşdırılan münasibətlər sistemidir. Dünyanın ən
yeni, lakin ən dinamik sığorta institutu olan təkafulun tarixi dolayısı ilə 14 əsr əvvələ - ərəb
tayfaları arasında geniş yayılmış və İslam Şəriətində də qəbul edilmiş “əl-əqilə” doktrinasına
qədər gedib çıxır. Bu prinsip sonralar həyatın bir çox sahələrində, xüsusən də dəniz
tacirlərinin zərərlərinin qrup üzvlərinin birgə vəsaitləri hesabına formalaşdırılan fonddan
ödənilməsi sistemində geniş tətbiq edildi. Lakin peşəkar fəaliyyət olaraq, ilk təkaful şirkəti
1979-cu ildə Sudanda təsis edilmişdir. Hazırda dünyada 150-yə yaxın müstəqil təkaful şirkəti,
200-dən artıq isə sığorta şirkətlərinin “təkaful pəncərəsi” mövcuddur.
Ən ümumi şəkildə desək, təkaful bir qrup şəxsin hər birinin müəyyən məbləğdə pul
vəsaiti qoyaraq, qarşılıqlı köməkləşmə və könüllü yardım prinsipləri əsasında, qrup
üzvlərindən hər birinin məruz qala biləcəyi zərərli hadisələrdə maliyyə yardımı göstərməyə
imkan verən ümumi fond (iştirakçılar fondu və ya təkaful fondu) yaradılmasını nəzərdə tutan
maliyyə mexanizmidir. İslam hüququnun məcmusu olan Şəriətə görə insanlar arasındakı
bütün münasibətlərdə ədalətli rəftar mövcud olmalıdır. Bu səbəbdən istismarın – bu və ya
digər yolla kiminsə haqqı çatmadığı bir şeyi əldə etməsi hallarının aradan qaldırılması üçün
ədalətsiz varlanmanın bütün yolları, həmçinin zəruri olmayan risk və ya möhtəkirlik (böyük
qazanc vəd edən, lakin həddən artıq riskli olan sərmayə qoyuluşu) əlamətləri daşıyan
əməliyyatlar qadağan edilir.
Müasir fiqh alimləri İslam şəriətinə uyğunluq baxımından kommersiya sığortası ilə
əməkdaşlıq sığortasını (sığorta terminologiyasında daha çox “qarşılıqlı sığorta” kimi ifadə
olunur) bir-birindən fərqləndirirlər. Sığorta terminologiyasında kommersiya sığortası
dedikdə, gəlir əldə etmək məqsədilə özəl müəssisə kimi təsis edilmiş, müəyyən haqq
müqabilində risklərin qəbul edilməsi üzrə fəaliyyət göstərən şirkətlərin fəaliyyəti, əməkdaşlıq
və ya qarşılıqlı sığorta dedikdə isə, iştirakçıların (sığortalıların) risklərinin bölüşdürülməsi
məqsədilə təsis edilmiş və onlara məxsus sığorta fondunun idarə edilməsi ilə məşğul olan
təşkilatların fəaliyyəti başa düşülür. Şəriət alimlərinin əksəriyyətinin, o cümlədən Fətvalar
üzrə Daimi Komitənin, Müsəlmanların Ümumdünya Liqasının Məkkə şəhərində yerləşən
İslam Fiqhi Şurasının, İslam Konfransı Təşkilatının Ciddə şəhərində yerləşən Beynəlxalq
İslam Fiqhi Şurasının fətvalarında əks olunan rəyə görə, kommersiya sığortasında Şəriətlə
qadağan olunan əməliyyatlar mövcuddur, lakin təkaful və tədamun (qarşılıqlı yardım və
əməkdaşlıq) mexanizmləri vasitəsilə həyata keçirilən əməkdaşlıq sığortası (qarşılıqlı sığorta)
isə halal və icazəlidir.
Təkaful sığorta konsepsiyasının İslam şəriətinə uyğun qaydada həyata keçirilən
alternativ mexanizmidir. Başqa sözlə, müsəlman ölkələrində, həmçinin müsəlmanların çox
yaşadığı bir sıra digər ölkələrdə tətbiq olunan təkaful Şəriətə uyğun qaydada iştirakçıları
(ənənəvi sığortada “sığortalılar”) və operatorları (ənənəvi sığortada “sığortaçılar”) cəlb
etməklə qarşılıqlı risk bölüşdürülməsinin həyata keçirildiyi sistemdir. Təkaful mahiyyət
etibarı ilə qarşılıqlı müdafiə əsasında risk bölüşdürülməsini ehtiva edən ənənəvi sığortanın
qarşılıqlı (əməkdaşlıq) sığorta əməliyyatları ilə oxşardır. Təkafulun ənənəvi sığortadan
iqtisadi baxımdan fərqi risklərin qiymətləndirilməsi, həmçinin təkaful fondunun idarə
edilməsindədir. Digər fərqlər isə sığortaçı və sığortalı arasındakı münasibətlərdə təzahür edir.
Təkaful əməliyyatları İslamın qadağan etdiyi hər hansı əməlin ünsürünü istisna edir.
Təkafulun mahiyyəti həm də ondan ibarətdir ki, bu cür münasibətlərə cəlb olunan tərəflər
bərabərlik əsasında bir-birinə yardım etmək məqsədilə riskli hadisələrin nəticələrinə şərik
olmaqla Şəriət prinsiplərinə riayət edərək münasibət qururlar. Bu zaman Quranın “Yaxşılıq
etməkdə və pis əməllərdən çəkinməkdə əlbir olun, günah iş görməkdə və düşmənçilik
etməkdə bir-birinizə kömək göstərməyin. Allahdan qorxun”(Quran, əl-Maidə surəsi, 2-ci ayə)
ayəsindəki əmr və qadağa əsas götürülür. Baş verən hadisələrin zərərli nəticələrinin hər hansı
bir qrup arasında bölüşdürülməsi insanların sosial rifahına əlavə təminat baxımından
mühümdür.
Təkaful əməliyyatlarının təcrübədə daha çox üç əsas modelindən istifadə olunur ki,
bunların əsas fərqi təkaful fondunu iştirakçıların adından idarə etməsinə görə operatorun
haqqının hansı əsasda ödənilməsində təzahür edir:
1. Vəkələ modeli - bu modelin tətbiqi zamanı operator əvvəlcədən razılaşdırılmış
haqq alır. Təkaful operatorunun aldığı haqq iştirakçıların fonda ödədikləri
yardımların (ənənəvi sığortadakı “sığorta haqları”) əvvəlcədən razılaşdırılmış
hissəsi olmaqla iştirakçıların adından fondun idarə edilməsi və onun vəsaitlərinin
investisiyasına görə müəyyən edilir. Operator fondun qalıq vəsaitlərinin, habelə
investisiya gəlirlərinin bölüşdürülməsində pay sahibi olmamaqla yanaşı, nə fondun
zərərlərində, nə də investisiya itkilərində iştirak etmir. Lakin, iştirakçıların
zərərlərini ödəmək üçün təkaful fondunun vəsaitləri kifayət etmədikdə, operator
fondu faizsiz borcla (“qard”) təmin etməlidir ki, bu da növbəti dövrlərdə fondun
qalıqları olduğu halda qaytarılır. Bu modelə uyğun olaraq, operator əməliyyat
xərclərinin aldığı haqdan az olduğu halda mənfəət əldə edir. Sual oluna bilər ki,
operator formal olaraq hər hansı risk qəbul etmədiyi üçün bəzi hallarda riskləri
düzgün qiymətləndirmədən daxil olan yardımların çox olmasına cəhd
göstərməzmi? Cavab ondan ibarətdir ki, adekvat risk qiymətləndirilməsinə görə
fondun zərərə məruz qalacağı halda “qard” vermək öhdəliyi, həmçinin bir çox
hallarda fondun risklərinin lazımi səviyyədə idarə olunmasına görə müəyyən
edilən həvəsləndirici haqq üsulundan istifadə olunması qeyd olunan problemi
demək olar ki, aradan qaldırır.
2. Mudarabə modeli – operatorun haqqı təkaful fondunda vəsait qaldığı halda həmin
qalığın operatorla iştirakçılar arasında əvvəlcədən razılaşdırılmış nisbətdə
bölüşdürülməsi ilə ödənilir. Göründüyü kimi bu model, tək iştirakçıların öz
aralarında deyil, həmçinin operatorla iştirakçılar arasında mənfəətin
bölüşdürülməsini nəzərdə tutur. Operator həm təkaful fondunun qalıq vəsaitlərinin,
həm də investisiya gəlirlərinin bölüşdürülməsində əvvəlcədən razılaşdırılmış
nisbətdə pay sahibi olur. Təkaful müqavilələrinin bu model əsasında bağlanması
zamanı iştirakçının yazılı formada bəyan etdiyi niyyəti adətən “təkaful fondundakı
hər hansı qalıq və (və ya) investisiya gəlirləri operatorun … % məbləğində
Mudarabə payı çıxılmaqla ödəmiş olduğum yardımın məbləğində mütənasib
olaraq, mənə məxsusdur” kimi ifadə olunur. Vəkələ modelində olduğu kimi,
burada da fondun vəsaitlərində kəsir yarandıqda, qard adlanan faizsiz borc
ödənilməsi operatorun öhdəliyidir. Bu modelin tətbiqi zamanı operator yalnız o
halda mənfəət əldə edir ki, onun əməliyyat xərcləri təkaful fondunun qalıq
məbləğindəki və investisiya gəlirlərindəki ümumi payından az olsun. Buna görə də
fondun səmərəli idarə olunması, habelə risklərin lazımi səviyyədə
qiymətləndirilməsi operatorun əsas marağıdır.
3. Qarışıq model – yuxarıda qeyd olunan hər iki modelin birgə tətbiq edilməsi ilə
həyata keçirilir. Operator iştirakçıların fonda ödədikləri yardımların əvvəlcədən
razılaşdırılmış hissəsini götürməklə yanaşı eyni zamanda fondun investisiya
gəlirlərinə də şərik olurlar. Bir çox tənzimləyici orqanlar və beynəlxalq təşkilatlar
(məs., İslam Maliyyə İnstitutları üzrə Mühasibat və Audit Təşkilatı) hər iki
modelin üstünlüklərini özündə birləşdirdiyi üçün təkafulun qarışıq modelindən
istifadə etməyi tövsiyə edirlər. İnvestisiya əməliyyatlarında Mudarabə modelinin
tətbiqi təmsil olunan (iştirakçıların qismində) – agent (təkaful operatorunun
qismində) arasındakı münasibətlərdə meydana çıxa bilən problemlərə mane olursa,
vəkələ modelinin tətbiqi risk qiymətləndirilməsinə sərf olunan inzibati xərclərin
ödənilməsi üçün lazımi vəsaitin əldə edilməsinə imkan yaradır.
Yuxarıda qeyd olunanlardan başqa, təkaful-vəqf modeli, qeyri-kommersiya təkaful
modeli (bu model əsasən Sudanda tətbiq edilir) də mövcuddur.
Kommersiya sığortasından fərqli olaraq, təkaful şirkəti qeyri-sağlam anderraytinq
itkiləri ilə üzləşmir. Təkaful şirkətlərinin zərərə məruz qalması yalnız təkaful fondunun
düzgün idarə edilməməsi zamanı baş verir ki, bu da sırf biznes riskidir. Risk bölüşdürülməsi
sxemi hər bir təkaful məhsulunun “onurğa sütunu”dur. Bu sxemə uyğun olaraq, eyni təbiətli
risklərə və davranışlara məxsus iştirakçılar qruplaşdırılır. Daha sonra qrupun ehtiyaclarından
irəli gələn riskin ümumi dəyəri qiymətləndirilir və iştirakçılar arasında bölüşdürülür.
İştirakçıların sayı artdıqca, onların risklərinin idarə edilən səviyyəyə çatması da mümkün
olur. Lakin bir çox hallarda, xüsusən də fəaliyyətə yeni başlayan və ya kiçik təkaful
şirkətlərinin adekvat olmayan az sayda iştirakçılarının olması, böyük şirkətlərdə isə, əksinə,
iştirakçıların həddən artıq çox sayda olması bu problemin aradan qaldırılması üçün, ilk
növbədə, retəkaful (təkrar təkaful–ənənəvi sığortadakı təkrarsığortanın alternativi)
mexanizmindən istifadə edilir. Retəkaful vasitəsilə risklər ayrı-ayrı təkaful şirkətləri arasında
bölüşdürülməklə böyük iştirakçılar qrupu formalaşdırılır, risklərin idarə edilməsi xərclərinin
ümumi dəyəri də proqnozlara daha uyğun olur. Belə olan halda hər bir iştirakçı tərəfindən
ödənilməli olan yardımların hesablanmasında da dəqiqlik səviyyəsi artır.
Təkaful konsepsiyasının tərəfdarları onun sosial siyasətə daha yaxın olması fikrini irəli
sürməklə bununla bağlı yuxarıda qeyd etdiyimiz, təkafulun üstün cəhətlərindən irəli gələn bir
çox əsaslara söykənirlər. Belə ki, beynəlxalq təşkilatların sığorta sektoruna aid qəbul etdiyi
sənədlərin, habelə dövlətlərin sığorta siyasətini müəyyənləşdirən qanunların əsasında duran
motivasiya sığortanın sosial yönümlülüyü, o cümlədən “çoxların köməyi ilə azların itkisinin
aradan qaldırılması” prinsipi dayansa da, bu günkü kommersiya sığortasının nə nəzəri, nə də
təcrübi cəhətlərində qeyd olunan məqsədə nail olmaq üçün kifayət qədər əsas tapmaq
çətindir. Bu məqsədə uyğun gələn az sayda arqumentlər də sığortaçıların kommersiya
maraqlarının və biznes iddialarının fonunda nəzərə çarpmır. Təkafulla yanaşı, ənənəvi
sığortaya xas olan və Qərb ölkələrində ən uğurlu sığorta biznesi hesab edilən qarşılıqlı sığorta
(və ya əməkdaşlıq sığortası), artıq qeyd edildiyi kimi, əksər İslam alimləri tərəfindən,
xüsusən də Fətvalar üzrə Daimi Heyətin rəyinə əsasən Şəriət baxımından qanuni hesab
edilmişdir, bir şərtlə ki, qarşılıqlı sığortanın investisiya əməliyyatları Şəriətə uyğun qaydada
həyata keçirilsin.
Müsəlman ölkələrində ənənəvi sığortanın hələ də üstünlük təşkil etməsinə (ümumi
sığorta haqlarındakı payı 83 %), habelə ənənəvi sığortaya aid əməkdaşlıq (qarşılıqlı)
sığortasının da Şəriət tərəfindən icazəli hesab edilməsinə baxmayaraq (məsələn, Səudiyyə
Ərəbistanında qanunvericiliklə müəyyənləşdirilmişdir ki, sığortaçılar yalnız əməkdaşlıq
sığortası təcrübəsinə uyğun əməliyyatlar həyata keçirə bilərlər), təkaful əməliyyatlarındakı
artım ənənəvi sığorta ilə müqayisədə xeyli çoxdur. “Sviss Re” Təkrarsığorta şirkətinin
ənənəvi illik təhlillərinin nəticəsi olaraq, 2011-ci il üçün nəşr etdiyi “Qlobal Sığorta
İcmalı”nda qeyd edilir ki, ümumdünya maliyyə böhranına və ənənəvi sığorta sektorundakı
azalmalara baxmayaraq, 2007–2010-cu illər arasında təkaful şirkətlərində orta hesabla 30%-ə
yaxın artım müşahidə edilmişdir. Əsasən inkişaf etməkdə olan ölkələri əhatə etməsinə
baxmayaraq, 2004-cü ildə təkaful üzrə daxilolmaların həcmi 1,4 milyard dollar olduğu halda,
2010-cu ildə bu rəqəm 5 dəfə artaraq 7 milyard , 2011-ci ilin sonunda isə 12 milyard dollara
çatmışdır. Tədqiqatçılar belə dinamik inkişafın bir neçə səbəbini göstərirlər ki, bunlardan da
yalnız biri sırf müsəlman əqidəsi ilə bağlı amildir. Belə ki, təkaful əqdləri İslam maliyyəsi
prinsiplərinə uyğun gəldiyi üçün uzun müddət sığorta xidmətlərindən yararlanmaq imkanı
olmayan və böyük say potensialına malik sığortalanmamış statusunda olan müsəlman
əhalinin cəlb edilməsinə şərait yaratmışdır. Digər səbəblər isə təkafulun sırf biznes və
maliyyə institutu kimi üstünlükləri ilə bağlı olmaqla, müsəlmanlarla yanaşı, qeyri-
müsəlmanların da diqqətini cəlb etməsi ilə əsaslandırılır :
- Təkaful əməliyyatlarında istifadə olunan modellərin bazar və kredit risklərinin
xoşagəlməz nəticələrini xeyli dərəcədə azaltmaq, habelə maliyyə təsisatı olan təkaful
operatorlarının müflis olmaq ehtimalını minimuma endirmək imkanı bu qeyri-ənənəvi
sığorta mexanizmini nəinki Şəriətə uyğunluq baxımından müsəlmanların, həmçinin
son qlobal maliyyə böhranlarının “dərslərini öyrənən” Qərb tədqiqatçılarının da ən
çox diqqət yetirdiyi mövzular sırasına daxil etmişdir. Təsadüfi deyil ki, artıq qeyri-
müsəlman ölkələrində də təkaful şirkətlərinin fəaliyyətə başlaması, habelə böyük
ənənəvi təkrarsığorta şirkətlərinin vəsaitlərinin müstəqil idarə olunduğu retəkaful
bölmələrinin açılması adi hala çevrilmişdir.
- İslam maliyyə sisteminin inkişaf etdiyi ölkələrdə təkaful məhsulları ənənəvi sığorta
məhsulları ilə müqayisədə qiymət rəqabətində daha davamlı təsir bağışlayır;
- təkaful əməliyyatlarında istifadə olunan əqdlərin şəffaflığı, habelə təkaful
operatorlarının bağladığı müqavilələrdə sələmçilik, sərxoşedici istehsalı, qumar
oyunları, tütünçülük kimi investisiya portfellərindən yayınma təkcə müsəlmanları
deyil, əxlaqi dəyərlərə uyğun gələn maliyyə xidmətləri axtaran qeyri-müsəlmanları da
əhatə edir. Təkaful müqavilələrində ifadə olunan kommersiya əsaslı deyil, insanlar
arasındakı mənəvi bağlılığa söykənən niyyəti də bura aid etmək olar.
- təkaful fondunun zərərdən artıq qalan vəsaitlərinin iştirakçılar arasında
bölüşdürülməsinin (hərçənd ənənəvi sığortada da bu cür şərlərə nadir hallarda rast
gəlinsə də, bu, sığortaçının fərdi mülahizəsindən asılı olaraq müqavilədə razılaşdırılır)
məcburi prinsip olaraq müəyyənləşdirilməsi sığorta hadisəsinə məruz qalmayan
sığortalılara qarşı ədalətsiz davranışı aradan qaldırmaqla, həmin vəsaitin
investisiyasından əldə edilən gəlirlərə iştirakçıların sahiblik imkanını ortaya qoyaraq
təkcə mənəvi deyil, dünyəvi mənfəət baxımından da daha çox müştəri cəlb etməyə
şərait yaradır.
Qeyd olunanlar Azərbaycanda kənd təsərrüfatı, o cümlədən üzümçülük üzrə sığortanın
təkmilləşdirilməsi zamanı təkavul mexanizminə də diqqət yetirilməsinin vacib olduğunu
göstərir. Ölkə əhalisinin əksəriyyətinin müsəlman olması da bu modelə üstünlük verilməsinin
lehinə işləyən daha bir güclü arqumentdir.
2.2. Lizinq xidmətlərinin təşkili üzrə beynəlxalq təcrübə
Dünya bazarında kəskinləşən rəqabət davamlı inkişaf üçün yeni texnologiya, vasitə və
alətlərin meydana gəlməsini və tətbiqini şərtləndirir. Bu baxımdan, “lizinq” və “faktorinq”ə
rəqabətin kəskinləşdiyi şəraitdə inkişaf üçün əlavə imkanlar yaradan mütərəqqi maliyyə
alətləri kimi baxmaq olar.
Amerika Birləşmiş Ştatlarında lizinq biznes növləri arasında xüsusi yer tutur. Müxtəlif
xidmətlər təklif edən lizinq şirkətlərinin sürətli artımı və lizinq sövdələşmələrinin şərtlərinin
modifikasiyası müxtəlif iqtisadi sferalardan olan sahibkarlar tərəfindən investisiya
vəsaitlərinin alınmasının müxtəlif yollarını müəyyən etdi. Sonradan lizinq şirkətləri maliyyə-
lizinq cəmiyyəti adını aldılar. Onlar istehsalçıya onun mallarını icarəyə vermək yolu ilə
satışda kömək edir, sövdələşmələrin maliyyələşdirilməsi və bununla bağlı risklərin
bölüşdürülməsini təşkil edirdilər.
Qərbi Avropada ilk maliyyə-lizinq cəmiyyətləri XX əsrin 50-ci illərinin sonu, 60-cı
illərinin əvvəllərində yaranıb. Lakin lizinq əməliyyatlarının inkişafının qarşısını onların
statuslarının vergi və vətəndaş qanunvericiliyində qeyri-müəyyən olması alırdı. Yalnız vergi
qanunvericiliyində lizinq müqvilələri öz əksini tapdıqdan sonra, lizinq əməliyyatlarının tempi
artmışdır. Məsələn: Fransada birinci lizinq şirkəti olan "Lokafrans" 1982-ci ildə yaradılıb, 4 il
sonra isə onların sayı 30-dan çox idi. 1987-ci ildə Fransada illik müqavilə dövriyyəsi 57
milyard frank olan daşınan əmlakla bağlı əməliyyatlar aparan 56 lizinq şirkəti və daşınmaz
əmlakla bağlı əməliyyatlar aparan 94 lizinq şirkəti fəaliyyət göstərirdi. Bu şirkətlər ölkənin
iqtisadi cəhətdən geridə qalmış regionlarının inkişafına təkan verdi. Fransa hökuməti yerlərdə
sahibkarlığın inkişafı planının bir hissəsi kimi bu şirkətlərin fəaliyyətini genişləndirir. Lizinq
şirkətlərinin stimullaşdırılması, vergidən azad edilməsi, itkiləri kompensasiya edən xüsusi
fondların yaradılması və s. vasitəsilə həyata keçirilir. Fransanın ən böyük lizinq şirkətləri
"Lokfrans", "Slibay", "Lokabay", "Sofimoboy", "Sliminiko" və başqaları sayılırlar.
İtaliyada ilk lizinq şirkəti 1963-cü ildə yaradılıb, bu növ şirkətlərin sürətli artımı isə 70-
80-ci illərə təsadüf edir. İtaliyanın əsas xüsusiyyəti böyük sayda icarə müəssisələrinin varlığı
idi. XX əsrin 80-ci illərində ölkədə mövcud olan lizinq şirkətlərinin böyük hissəsi xırda və
orta tipli idilər. Onların arasında "Assimo" milli assosiasiyasının üzvü olan 50 böyük lizinq
şirkəti var idi. Bu dövrdə 10 daha böyük lizinq şirkətinin payına bütün əməliyyatların 80%-i
düşürdü. Ölkənin "Lokafit", "Gentrolizinq", "Savay zinq", "Lokat" kimi şirkətləri 30 min
müəssiəyə xidmət göstərirdi. Artıq XX əsrin 60-cı illərindən lizinq
əməliyyatları Asiya qitəsində də öz inkişafını tapıb. Hazırda lizinq xidmətlərinin dünya
bazarının əsas hissəsi "ABŞ – Qərbi Avropa – Yaponiya" üçbucağında cəmlənib. Qərbi
Avropada lizinqverən rolunda bank və onun törəmə cəmiyyətləri tərəfindən idarə olunan
ixtisaslaşmış lizinq şirkətləri çıxış edirlər.
Yaponiya üçün lizinq əməliyyatlarının genişləndirilməsi, lizinq və istiqrazların alqı-
satqı kombinasiyasını daxil edən təkliflər paketinin təqdim edən təkliflər paketinin təqdim
olunması aiddir. Bu xidmətlər kompleks lizinq adını almışdır.
XX əsrin 90-cı illərində maşın və avadanlıqlara edilmiş kapital qoyuluşlarında lizinqin
payı müvafiq ölkələr üzrə aşağıdakı kimi idi: ABŞ - 25-30%, Böyük Britaniya, Fransa,
İsveç, İspaniya - 13-17%, İtaliya, Niderland –12-14%, Avstriya, Danimarka, Norveç - 8-
10%, Yaponiyada - 8-10%. Yaponiyada lizinq sövdələşmələrinin həcmi 1980-1988-ci illər
ərzində 6 dəfə artmışdı. Burada lizinq əməliyyatlarının illik artımı 25-30% idi.
Öz sürətli inkişafına baxmayaraq, Avropa lizinq bazarı öz inkişaf templərinə görə ABŞ,
Asiya, Sakit okean və Avstraliyadan geri qalır.
Avstraliyada sənaye kapital qoyuluşlarının 33%-i lizinq əsasında baş verir. ABŞ-
da EHM, poliqrafik və energetik avadanlıqların böyük hissəsi lizinq əsasında alınır. Qaldırıcı-
nəqliyyat vasitələrinin payı 58%, sərnişin təyyarələri və avadanlıqların payı 50%-dir. Çevik
dəyişən texnologiyaya və hesablama texnikasında, maşınqayırmada, rabitə vasitələrinin
istehsalında, elektrik avadanlıqları sahəsində lizinqdən daha geniş istifadə olunur.
Dünyada lizinqin tarixi çox qədimlərə gedir. Tarixi qaynaqlar, b.e.ə. 2000-ci illərdə
torpaq işləmi alətlərinin, daha sonrakı illərdə gəmilərin və Orta əsrlər boyunca da ərazi və
binaların lizinq predmeti kimi istifadə edildiyini göstərir. İkinci Dünya Müharibəsində savaş
malzemelerinin kiralanmasıyla yeniden gündeme gelen Lizinq , bu illərdə modern bir
uygulama biçimi kazanmıştır. Ilk modern Lizinq şirkəti 1952-de ABDde qurulmuştur. Onu
Kanada, Ingiltere, Fransa, Italya və Almanyada qurulan Lizinq şirkətləri izlemiştir.1963-te
bugün Lizinq alanında en iddialı ölkələrden biri olan Yaponiya devreye girmiştir və 1970li
illərdə isle dünyanın digər ölkələrinə yayılmıştır. 1973 petrol böhrani səbəbi ilə düzenli bir
gelişme göstəren lizinq əməliyyatları , müəyyən ölçüde yavaşlamıştır. Ancaq 1970lerin
sonlarına doğru kiralama fəaliyyətlerinin gelişimi tekrar hızlanmış , 1980li illərdə ölkə
ekonomilərinde yatırımların önəmli hissəsini maliyyəe etmiştir.
1995 ilində gerçekleştirilən toplam 409.1 milyar USD-lik lizinq əməliyyat həcmi;
Kuzey Amerika üçün 169.3, Avropa üçün 108.0 və Asya üçün 104.8 milyar USD olaraq
paylaşılmıştır. İşlem həcmi gerçekleşmeleri, 1996 ilina gelindiğinde toplam 428.1 milyar
USD və sırasıyla paylar 177.0, 117.7 və 105.8 milyar USD olmuşdur. 1997 ilində toplam
əməliyyat həcmində düşüş yaşanmasına və 405.8 milyar USD-ye geriləmesine rağmen,
Kuzey Amerikanın həcmi artmış və 189.2 milyar USD-ye çatmışdır. Geriləmenin
gerçekleştiği bölgeler olan Avropa və Asya ise sırasıyla 108.3 və 80.2 milyar USD ilə 1997
ilinı kapatmıştır. 1998 ilində 432.4 milyar USD olaraq gerçekleşen dünya lizinq həcmi 1999
ilində %9.5 dərəcəsinda bir böyümə göstərerek 473.5 milyar USDye çatmışdır. Türkiyədəki
lizinq həcmi ise 1999 ilində bir öncəki ilə dərəcələ %67.1 dərəcəsinda küçülmüştür.25
Rakamlar incelendiğinde 1970-ten itibaren dünyada Lizinq sektorunun böyük bir artış
göstərdiği, %800lere varan böyümə dərəcələrina ulaştığı görülmektedir. Bugün ildə yaklaşık
750 milyar $ dəyərinda maliyyə kiralama əməliyyatı yapılmakta, toplam yatırımların
ortalama %25i maliyyəe edilmektedir. Dünya Lizinq bazarında birinci sırada olan ABD-yi
Kıta Avropası və Uzakdoğu ölkələri izlemektedir.
Lizinq son illərdə sadəcə sanayiləşmiş ölkələrde deyil, gelişmekte dərəcə ölkələrde de
böyük önem kazanmıştır. Yeni texnologiya istifadəını dəstəkləyən, ekonominin böyük
sermayeler olmaksızın yeni atılımlara yönelmesini mümkün kılan, kiçik birikimleri harekete
geçiren Lizinq yatırımcıya böyük üstünlüklar sağlamaktadır. Avropa və Amerikada Lizinqin
toplam yatırımlardan yüksək bir pay alması bunun en önəmli göstərgesidir.
Türkiyədə lizinq bugünkü anlamına 1985 ilində yürürlüğe giren 3226 saylı Maliyyə
Kiralama Qanunu ilə kavuşmuştur. 1986 ilində ilk lizinq firmasının kurulmasıyla, maliyyə
kiralama yöntemi, ölkəmizdəki yatırımların maliyyəında önəmli bir pay teşkil etmeye
başlamışdır.
Bugün ölkəmizdə maliyyə kiralama növünde lizinq uygulanmaktadır. Bu yönteme görə,
lizinqə konu olan mal, lizinq firması tərəfindən satın alınır və malın hər cür istifadə haqqı
lizinq alana verilir. Kiralama konusu mal/mallar 4 sene sonunda lizinq firması tərəfindən
lizinq alana simvolik bir haqqle devredilir. Bu devir müddəti bəlaqəsayarlarda və kuruluş
gazetesinde bazarlama ibaresi bulunan firmaların taşıt aracı alımlarında 2 sene olaraq
müəyyən olunmuştir.
Lizinq endüstrisi, önəmli bir maliyyə yöntemi olaraq, ölkənin global bazarlarda böyümə
müddətcini desteklemiştir. Türkiyədə xidmət verən lizinq sektoru, yatırımcı firmalar üçün
ortamüddətli maliyyə kaynağı haline gelmiştir. Lizinq, Amerikada yatırımlarının maliyyəında
yaklaşık üçüncü sırada yer alırken, Avropada ise yatırımların %20si lizinq ilə qarşılanmakta,
bu dərəcə, Türkiyədə %8-10 seviyelerinde gerçekleşmektedir.
Türkiyədə yatırımcılar üçün lizinq əməliyyatları hər cür vergi, rüsum və xərcdən azad
olunmuşdur. Müqavilələr üçün sadəcə noter masrafı ödenmektedir. Lizinq şirkətləri, lizinq
alansına kullandırmak məqsədi ilə aldığı bəzi ekipman grupları üçün daha düşük ƏDV
ödəməktedirler. Bu dərəcə, makine və ekipmanlarda %1, ticari avadanlıqlar üçün %8, binek
otolar üçün %25, lüks binek otolar üçün %40 olaraq uygulanır. Vergi usul qanuna görə lizinq
şirkəti tərəfindən düzenlenen kira faturaları, kira giderleri niteliğindedir və doğrudan vergi
matrahından düşülür. Ayrıca, bir çox bank kredilərinin qısa vadeli olmasına qarşın lizinq
tamamıyla orta və uzunmüddətli kredi uygulamalarını içerir.
Kiralamanın Türkiyə baxımından önemi, son illərdə özellikle iç tasarrufun yatırımları
besleyecek güçte olmaması və işletmelerin fon ehtiyaclarının maliyyə sistemimizin yeterli
düzeyde qarşılayamaması səbəbi ilə artmış bulunuyor. Fonların kıt olması yanında,
qiymətının yani faiz dərəcələrinın yüksəkliği de yatırımları olumsuz olaraq etkiləmektedir.
Belə bir şəraitdə maliyyə kiralama ekonomiye bir canlılık gətirecektir. Özel sektor tərəfindən
yapılan yatırımların artıyor olması maliyyə sektoru üçünde yatırımları dəstəkləyən maliyyə
kiralama şirkətlərine önəmli roller yüklemektedir.
1994-cü ildə yaşanan böhrandan bütün maliyyə sektoru kimi çox etkilənmiş olan lizinq
sektorunda da daralma yaşanmışdır. 1995-ci ildən sonra toparlanmaya başlayan lizinq
sektorunun əməliyyat həcminin artışı 1997-ci ilin ikinci yarısında Uzaq Şərqdə başlayıb
1998-cı ildə Rusiyaya və oradan da Cənubi Amerika ölkələrinə sıçrayan böhranın təsiri ilə
yavaşlamıdtır.
T.C. Hazine Müsteşarlığı və Maliyyə Kiralama Derneği (FİDER) məlumatlarına görə;
1993 ilində 9,646,000 milyon TL olan lizinq əməliyyat həcmi 1994 ilində %64lük bir artışla
15,799,000 milyon TL olaraq gerçekleşmiştir. 1995 ilində 60,667,000 milyon TL-lik
əməliyyat həcmi gerçekleştiren sektorumüz, 1996 ilində 149,055,000; 1997 ilində
303,918,000 və 1998 ilində 535,644,000 milyon TL-lik əməliyyat həcmine çatmışdır. Buna
görə; 1995 ilində artış dərəcəsi %284 olaraq gerçekleşirken, 1996 ilində %146, 1997 ilində
%104, və 1998 ilində %76 olmuşdur. FİDER məlumatlarına görə 1999 ili ilk 6 aylık dövrde
lizinq əməliyyat həcmi 241,928,089 milyon TL olaraq gerçekleşmiştir.
T.C. Hazine Müsteşarlığı və Maliyyə Kiralama Derneği (FİDER) məlumatlarına
dayanarak illik ortalama USD kuru üzerinden yapılan hesablara görə; 1995 ilində 1,303
milyon USD olan lizinq əməliyyat həcmi 1996 ilində 1,795 milyon USD olaraq
gerçekleşmiştir. 1997 ilində 1,954 milyon USD-lik əməliyyat həcmi gerçekleştiren
sektorumüz, 1998 ilində 2,028 milyon USD-ye çatmışdır. Buna görə; 1996 ilində artış
dərəcəsi % 38 olaraq gerçekleşirken, 1997 ilində % 9, 1998 ilində % 4 olmuşdur. FİDER
məlumatlarına dayanarak və 6 aylık ortalama USD kuru üzerinden; 1999-cu ilin ilk 6 ayında
toplam lizinq əməliyyat həcminin 642 milyon USD olduğu hesablanmıştır.28
Lizinq sektoru Türkiyə de yaşam əyrisinin henüz yükseliş kısmındadır, sunulan lizinq
xidməti uzmanlaşmamıştır və böyük ölçüde standart özellikler taşımaktadır. Gelişim üçün
ehtiyacli hukuki və mali altyapı dəyişiklikleri tamamlandıkça və rəqabət arttıkça, sunulan
lizinq xidmətleri daha esnek, daha yaratıcı və daha müştəriyə özgü ürünler haline gələcəktir.
Lizinq şirkətləri müəyyən sektorlar və ya ekipmanlar üzerinde uzmanlaşmaya başlayacaq və
əməliyyat lizinq, alt-lizinq kimi dəyişik lizinq uygulamaları gündeme gələcəktir.29
Lizinq; Türkiyənin bünyesi və gelişmesinde önəmli bir rol üstlenmiş olup, yatırımcıların
maliyyə temini üçün yönlendikleri ciddi bir qaynaq durumundadır. Son illərdə, Türkiyədə
lizinq sektoru, bankcılık sistemine yakın miktarda ortamüddətli kredi verir hale gelmiştir.
Fəaliyyətteki lizinq şirkətlərinin çoğunun ticari bankların iştiraki olduğu göz önünde
tutulursa, lizinq şirkətləriyle birlikde bankların ortamüddətli kredi verme imkanları artmış
vardır. Lizinq, taksitli bir ödəmə şəkli üçün, yatırımcının planlama və hesab yapmasını
kolaylaştırmakta, kiralar; lizinq alannın ödəmə gücüne görə, fərqli dövrlərde fərqli
miktarlarda ayarlanabilmekte, sabit olan kiralar faiz dərəcələrindəki dəyişikliklerden
etkilənmemekte, ayrıca lizinq şirkətlərinin təminat şartlarının bank təminatlarına kıyasla ağır
olmayışı (ödəməlerde bir aksama ortaya çıxınca lizinq şirkəti malı derhal geri alabilmektedir)
lizinqi cazip hale gətirmektedir.
Ölkəmizdəki lizinq şirkətlərine yönelik taleplerin giderek fazlalaşması ortaya qaynaq
sorununu çıxarmaktadır. Bu səbəble, sektorun yurt üçünden qaynaq temin ederek özsini
maliyyəe etmesinin yeterli olmayışı sonucu bu sektor; fəaliyyətlerinin, böyük bir bölümünü
yurt dışından sağladığı qaynaqlar ilə yürütmektedir.
Türkiyədə Maliyyə Kiralama Uygulamasında ortaya çıxan sorunlar şunlardır:
Maliyyə kiralama şirkətlərinin mevzuattan qaynaqlanan önəmli sorunlardan ilk akla
geleni, kiralama əməliyyatlarında müddət və sınır uygulamasıdır.
Maliyyə kiralama müqavilə müddətleri qanunen dört ildən az olamaz. Bu, həm daha
qısamüddətli kiralama talebinde bulunan lizinq alanların kiralama yapmasını engellemekte,
həm də lizinq alannın kira ödəməsini bitirmesine rağmen kiralamanın mülkiyyətini əldə
edememesine səbəb olmaktadır. Qısamüddətli kiralama yaygınlaşmadığı üçün, texnologiyasi
çox çabuk dəyişen makine və teçhizat dört il kiralanmak zorundadır.
Maliyyə kiralama şirkətlərinin en temel sorunlardan biri qaynaq bulma
sorunudur.Maliyyə kiralamanın maliyyəı, en az dört il olan orta və uzunmüddətli maliyyədır.
Söz konusu olan şirkətlər ehtiyac daxili və ehtiyacse yurtdışından belə bir fon temin
edemedikleri üçün dört illik bir maliyyə yapmakta zorlanmaktadırlar.
Taşıt Alım Vergisi. Uygulamada maliyyə kiralama şirkətlərinin kiralamak üzere
edinmelerinde alınan taşıt alım vergisi, kiralama durumunda noterde müqavilənin
düzenlenmesi esnasında tasarruf haqqının devredilmesi səbəbi ilə bir defa daha aynı vergiyə
tabi olmaktadır.
Gayrimenkul Tapu Harcı. Maliyyə kiralama şirkətlərince gayri menkul kiralamasının
konut sektorunde maliyyə sorunlarının çözümüne katkı sağlayacağı düşünülmüştür. Ancaq
uygulamada vergi, amortizasiya və mükerrer tapu harcı tahsili səbəbi ilə söz konusu
şirkətlərce gayrimenkul kiralanması əməliyyatları yaygınlaştırılmamıştır.
Faktorinq. Faktorinq, mal və ya xidmət satan şirkətlərin yurt üçüne və ya dışına
yaptıkları vadeli satışlardan qaynaqlanan qısa vadeli alacaq haklarının, faktorinq şirkəti adı
verilən maliyyə kuruluşlar tərəfindən satın alınması esasına dayanan bir maliyyə yöntemidir.
Bu bölümde hər yönüyle faktorinq incelenecektir.
Faktorinq tarixçesi. Tarixi fenikeliləre, babillere qədər uzanan faktoring uygulamaları,
1900 illərın başında öncə amerikada daha sonra Avropa ölkələrinde və Yaponiya və digər
asya ölkələrinde hızla yayılmıştır.bugün bütün dünyada bilinən və uygulanan bir maliyyə
yöntemidir.
Bir çox ölkəde 1950li illərdən bu yana modern anlamda xidmət verən faktorinq
kuruluşlarının önəmli bir kısmı böyük bank və maliyyə kuruluşlarının katılımıyla
qurulmuştur. Avropa ölkələrinde, faktorinq və lizinq uygulamalarına yaklaşık kırk il öncə
uygulamaya başlanılmış olmasına rağmen, faktorinqi lizinqə kıyasla yeterince tanınmadığını
iləri sürmektedir. Nitekim ; bəzi Avropa ölkələrinde (İtalya, İspanya və İsveç) bu konuda
yasal düzenlemeler mövcud deyilken, bəzi Avropa ölkələrinde (almanya və fransa) yasal
düzenlemeler mövcud vardır.gelişmiş ölkələrdeki yeni maliyyə tekniklerini benimseyen və bu
teknikleri gecikmeksizin uygulamaya koyan ölkəmizdə faktorinq fəaliyyətleri ilk kez 1983
ilində başlamış və firmalarımız bu maliyyə tekniğinin üstünlüklərindan yararlanma olanağı
bulmuşlardır.
Faktorinq əməliyyatı, en basit tanımıyla, müştəri alacaqlarının faktorinq şirkəti
tərəfindən haqqı nəğd ödenmek üzere satın alınmasıdır. Müştəri (işletme sahibi) borclularıyla
arasındaki əməliyyat münasibətsinden iləri gelen mövcud və gələcəkteki alacaqlarını topluca
faktoring şirkətine (factor) devretməkdədir. Faktorinq şirkətide bu alacaqların haqqıni nəğd
olaraq (fatura değerinin%80i, %90ı dərəcəsinda), yani vadesinden öncə ödəməktedir.
Faktorinq şirkəti alacaqların vadesi gelmeden ödədiyi üçün, müştəriyə ödəmə tarixiyle vade
tarixi arasındaki müddət üçün əlaqəli bank cari hesab faizi dərəcəsinda faiz yürüdür. Beləce
müştəri alacağının haqqıni vadesinden öncə nakit olaraq almış olur.
faktorinq şirkəti devraldığı alacaqların mühasibatsinin tutulması, borcluya ihtarda
bulunulması, alacağın tahsili və gereğinde icra yolu ilə əldə edilmesi kimi konularda da
yardımcı olmaktadır. Şirkət üstlendiği bu xidmətler qarşılığında müştəriden faktorinq harcı
denilən və alacağın fatura değerinin %0,5 ilə %2,5 dərəcələri arasında dəyişen bir komisyon
ücreti talep eder. Ayrıca faktorinq şirkəti bu əməliyyat sonüçünda müştəri tərəfindən özsine
devredilən alacaqların ödenmeme riskinide almış olduğundan buradan da %0,2-%0,4
dərəcələrində komisyon almaktadırlar. Bu məbləğə “delkrede harcı” denilmektedir.
Faktorinq əməliyyatı çox müxtəlif işlevleri (ödəməme riskini üstlenme, nakit sağlama,
v.b.) Bir arada gerçekleştiren bir maliyyə biçimidir.
Faktorinq əməliyyatının funksiyaları. Faktorinq əməliyyatının 3 ədəd funksiyası vardır.
Krediləndirme funksiyası. Faktoring əməliyyatıde, krediləndirme funksiyası fərqli iki
şekilde kullanılabilir.ilk yöntem, alacağa qarşılık avans verilməsidir.faktorinq şirkəti,alacağın
vadesine qədər geçecek zaman üçünde satışı gerçekleştiren müştərisine alacaq dəyərinın
%80-90ına qədər geçecek müddət üçün cari hesab faizi uygulamaktadır.alacaq dəyərinın geri
qalan kısmı da, faktorinq şirkətinin sorumluluğu dışında bulunan malın iadesi, haqqın tenzili
kimi sebeblerle, tutulmaktadır.
Krediləndirme funksiyasınun ikinci bir işleyiş növü, alacağın iskonto edilmesidir.bu
yöntemde, faktorinq şirkəti, toplam alacaq dəyərindan, masraf, faiz kimi unsurları indirdikten
sonra geri qalan kısmı, müştərisine ödəməktedir.ancaq ,bu yöntem, sık başvurulan bir yöntem
deyildir.
Xidmət funksiyası. Bütün faktoring növlərində ortak olan bu funksiya, faktoring
əməliyyatınde, faktoring şirkətinin satıcıya verdiği idari xidməti ifade eder.xidmət ifadesi,
borcla əlaqəli mühasibat kayıtlarının tutulması, borcluya ihtarname gönderilmesi, alacaqların
tahsil edilmesi, və ödenmemesi durumunda cebri tahsil yollarına başvurulması kimi
əməliyyatları kapsar.faktoring şirkəti, müəyyən periyotlarla, müştərilərinin alacaq hesabları
üzerindeki hareketler konusunda haberdar eder, onlara hesab ekstreleri gönderir.
Təminat funksiyası. Bu funksiya, gayrikabili rücu faktorinq əməliyyatlarında bulunan
bir funksiyadur.faktorinq şirkəti, alacağı devralmakla, hər cür riski de üzerine üzerine
almaktadır.belə bir durumda, alacağı gerçek sahibi faktorinq şirkəti olmakta, alacağın tahsil
ediləmemesi halında müştərisine rücu etmək haqqına sahip olmamaktadır. Ancaq, buradaki
risk, alacağın gerçek olup olmaması konusunda deyil gerçek bir alacağın tahsil edilip
ediləmemesi konusundadır.
Faktorinqdə tərəflər. Faktorinq əməliyyatınde üç əlaqəli tərəf vardır. Bunlar:
Müştəri (firma): faktorinq xidmətlerini talep eden və alacaqlarını faktoring şirkətine
devreden (satan) işletme
Faktorinq şirkəti (factor) : müştərinin alacaqlarını devir və satın alarak qarşılığında
nakit olaraq ödeyen şirkət
Borclu : müştərinin alacaqlı olduğu kişi və ya işletme .
Faktoring sisteminin işleyişi. Faktorinq əməliyyatı, borclunun müştəriyə etdiyi
müqavilə teklifinin müştəri tərəfindən faktorinq şirkətine (factor) sunulması ilə başlar. Bunun
üzerine faktorinq şirkəti müştərinin borclusunun öz kabiliyetini (kredibilitesini) araştırır və bu
araştırma sonüçünda borcluya, muhtemel alacaq devirleri üçün bir kredi limiti tanır.
Faktorinq şirkəti müştəriyə, borcluya tanınan limit çərçivəsində alacaqların qarşılığını avans
olaraq ödəməye hazır olduğunu belirten yazılı bir sorumluluk vaadi ilə bildirir.
Avans müştəri tərəfindən borcluya təslim edilince, müştəri borclu qarşısında bu
təslimden doğan alacağını faktorinq şirkətine devreder və ayrıca ona, faturanın suretinin ibraz
eder. Faktorinq şirkəti ise bu fatura üzerindeki dəyəri masrafları və giderleri düşülen son
dəyəri müştərisine ödəyər. Beləce müştəri alacağını vadesinden öncə almış olur.
Faktorinq əməliyyatının başlica növləri. Faktorinqin çeşitleri aşağıda mövcudtur:
Gerçek (tam) faktorinq. Faktorinq şirkətinin faktorinq əməliyyatının sunduğu bütün
funksiyaları (maliyyə, xidmət, və təminat funksiyaları) birlikde üstlendiği durumlarda, gerçek
faktorinq və ya tam faktorinq söz konusudur. Bugün uygulamalarda genellikle kullanılan və
faktorinqin asıl tarzını oluşturan faktorinq biçimi budur.
Bu əməliyyat tarzında faktorinq şirkəti faktorinq əməliyyatının hər üç funksiyasınu
üstlenmekle beraber bu əməliyyatde esas önəmli olan ödəməme riskinin üstlenilmesidir.
Gerçek (tam) faktorinq əməliyyatı açıq faktorinq şəkilində yapılmaktadır. Yani alacağın
faktorinq şirkətine devredildiği borcluya bildirilmektedir.
Bu faktorinq tarzı gelişmiş və yaygın faktorinq biçiminin oluşturmakla beraber, gerçek
faktorinq yapılabilmesinin ön koşulu faktorinq şirkətlərinin müştəriləri (firmalar) haqqında
çox iyi bəlaqə toplayabilme imkanına sahip olabilmələridir. Bu səbəble bəzi Avropa ölkələri
faktorinq uygulamasına geçtikleri ilk illərdə, faktorinq əməliyyatlarıne pek sıcaq bakma
maktalardı. Bunun yanında Türkiyədə ki faktorinq əməliyyatları tam faktorinq modeli
temeline qurulmuştur.
Gerçek olmayan faktorinq. Gerçek olmayan faktorinqdə faktorinq şirkəti ödəməme
riskinin üstlenmemektedir. Borclunun ödəmə yapmaması riski müştəride kalmaktadır.10
gerçek olmayan faktorinqdə, faktorinq əməliyyatının maliyyə və xidmət funksiyaları
bulunmakta fakat, təminat funksiyası bulunmamaktadır. Beləce müştəri (firma) sadəcə
alacağın əmlakından deyil, sağlamlığından da sorumlu tutulmaktadır.
Bu faktorinq tarzında borclu doksan və ya yüz iyirmi günlük bekleme müddətinde
ödəməde bulunmaz ise, faktorinq şirkəti şirkəti alacağı müştəriyə (firma) devretme haqqına
malikdir.
Açıq faktorinq. Açıq faktorinqdə müştəri tərəfindən borcluya –genellikle bir hesab
başlığıyla- alacağın factore devredildiği və bundan belə borcdan qurtarma etkisiyle ancaq
factore ödəməde buluna beləceği bildirilmektedir. Beləce borclunun devirden habersiz olaraq
alacaqlı olan müştəriyə ödəməde bulunması önlenmek istenmektedir.
Bu əməliyyat tarzı daha çox gerçek faktorinqdə kullanılmaktadır.
Örtülü (sessiz) faktorinq. Örtülü əməliyyat tarzında alacaqların faktorinq şirkətine devri
örtülü olaraq gerçekleştirilmektedir. Faktorinq şirkəti (factor) örtülü faktorinqdə yeni alacaqlı
olaraq belirmediği üçün ne borcluya öz adına ihtarda bulunamaz, nede alacağı bizzat tahsil
edebilir.
Bu tarz faktorinq əməliyyatlarında borclu müştəriyə ödəmə etdiyi təqdirdə bu ödəmə ilə
borcundan kurtulabilir. Belə bir durumda faktorinq şirkəti müştəriyə ödemiş olduğu avansı
geri alamamak tehlikesiyle qarşılaşa bilir. Bu səbəblerden dolayı bu tarz faktorinq əməliyyatı
genellikle gerçek olmayan faktorinqdə kullanılmaktadır.
Uluslararasi faktorinq. Beynəlxalq faktorinq, ikinci dünya savaşından sonra, denizaşırı
ixracat faktorinqi alanında amerikan bankları və faktorinq organizasyonları ilə bütün Avropa
banklarının işbirliği sonucu gerçekleşmiştir.
Beynəlxalq faktorinqdə sınır ötesi mal təslimlerinden iləri gelen alacaqları
satılmaktadır.
Beynəlxalq faktorinqdə dört əlaqəli tərəf vardır:
- Müştəri (ixracatçı)
- İhracatçı factor
- İthalatçı factor
- Borclu (idxalatçı)
İhracat faktorinqinde müştəri müəyyən bir ölkədeki borclu qarşısında mal təsliminden
iləri gelen alacağını öz ölkəsindeki idxalatçı factore satar və devreder. İthalatçı faktor, söz
konusu alacağın, borclunun ölkəsindeki, öz faktorinq muhabirine (idxalatçı faktorinq)
satmaya yetkilidir. Gerçek faktorinqdə olduğu kimi idxalatçı factor və ya bu alacağı satın alan
idxalatçı factor de borclunun alacağı ödəməme risklərini üstlenmiş olurlar. Fakat idxalatçı
factor bu borc riskini müəyyən bir məbləğə qədər üzərinə götürür. Bu əməliyyat beynəlxalq
ədəbiyyatda ikili faktor sistemi olaraq adlandırılır.
Forfaiting əməliyyatı ilə beynəlxalq faktorinq arasında risklərin tərkibi və onların
qarşılanması baxımından da baxımından bəzi fərqliliklər vardır. Forfaiting əməliyyatında
forfaiter (alacağı satın alan) maliyyə riskləri ilə yanaşı, siyasi riskləri, transferlə bağlı
moratorium, ödəmə qadağaları kimi riskləri də üzərinə götürərkən, faktorinq əməliyyatlarında
sadəcə maliyyə risklerini üzərinə götürür.
Faktorinq məsrəfləri. Faktorinq əməliyyatının xərcini satıcının factora ödədiyi
komisyon və faiz (iskonto) təşkil edir. Factor, kredibilite araştırması, üstlendiği risk, alacaq
hesablarının tutulması, alacağın tahsilatı və s. Xidmətler qarşılığında faktorinq əməliyyatının
tipine bağlı olaraq devraldığı alacaqlar üzerinden satıcıdan müəyyən dərəcədə bir komisyon
almaktadır. Komisyon dərəcəsi; alıcıların sayısı, alıcıların kredibiliteleri, çalışılan iş kolunun
özellikleri, satıcının taaahhüt ettiği illik ciro, faktorinq yapılan ölkələrin risk durumu,
alacaqların para cinsi və s. Kıstaslar göz önünde tutularak saptanmaktadır. Faktorinqin, kredi
şəklindəki digər maliyyə tekniklerinden maliyet baxımından fərqı bu komisyondur. Bu da bir
yerde factore devredilən riskin maliyeti olaraq yorumlanabilir.
Satıcı, factora devrettiği alacağına mahsuben factorce alacağın tahsil edilme
müddətinden öncə, müəyyən bir miktarda avans (ön ödəmə) istifadəyı istediği takdirde,
kullandığı avansa qarşılık dərəcəsi əvvəlcədən müəyyən olunmuş faizi (iskonto) factore
ödəməkle yükümlüdür. Avans ödəməlerinde faiz (iskonto), daxili satışlar qarşılığı alacaqlarda
güncel faiz dərəcələrina görə belirlenirken yurt dışı satışlar qarşılığı alacaqlarda faturadaki
para birimi üçün keçərli beynəlxalq faiz dərəcələri (libor+spread) esas alınmaktadır.
faktorinqdə maliyet mekanizmasının ne şekilde işlediğini göstəren 1. Örnek:
Satıcı; 100.000 abd doları dəyərindaki altı ay vadeli bir yurt dışı satışında faktorinq
xidmətlerinden yararlanmak istemektedir. Factor komisyonunun % 2, beynəlxalq faiz
dərəcəsinın (libor+spread) % 10 olduğunu varsayarsak, satıcının mal haqqıni satıştan həmən
sonra almak istemesi halında faktorinq xidmətinin satıcıya maliyeti 7.000 abd doları
olacaqtır. Dolayısıyla, satıcı altı ay beklemeden alacağını 93.000 abd doları olaraq tahsil
edebeləcektir. Söz konusu əməliyyatın hesablanması aşağıdaki şekilde yapılmaktadır.
100.000 abd doları x % 2 = 2.000 abd doları (komisyon)
100.000 abd doları x % 5 = 5.000 abd doları (faiz)
toplam : 7.000 abd doları
(not : illik % 10 üzerinden altı aylık faiz % 5dir)
Faktorinq xidmətlerinde, factor, genellikle kredili satışlar toplamının % 80i civarındaki
bölümünü satıcıya nakit olaraq derhal, qalan bölümü ise alıcıdan mal haqqınin tahsilatını
müteakip ödəməyi taahhüt etməkdədir. Beləce, satıcı, kredili satışlardan doğan nakit
ihtiyacını istediği zaman kolayca qarşılayabilmektedir.
Faktorinqdə əməliyyat maliyetinin hesablanmasına münasibətn 2. Örnek:
Bir x şirkəti, y şirkətine kredili olaraq sattığı 50.000.000.000 tl dəyərindaki maldan olan
alacağını, factor şirkətine devretmiştir. Temmuz ayında satılan malın vadesi 2 ay olup, x
şirkəti %80 dərəcəsinda ön ödəmə talep etmiştir. (faiz dərəcəsi %75, faktorinq şirkətinin
komisyon dərəcəsi %1,5dir)
Temmuz ayı əməliyyatları :
X şirkətine yapılacaq ön ödəmə : 40.000.000.000 (50.000.000.000 * 80/100)
Faktorinq komisyonu : 750.000.000 (50.000.000.000 * 1,5)
Bsmv : 37.500.000
Alınan ön ödəmə : 40.000.000.000 – 787.500.000 = 39.212.500.000
Eylül ayı əməliyyatları : 50 milyar tahsil edilmiştir.
Faktorinq faizi : f = a * n * t/36000
= 40.000.000.000 * 60 * 75/36000 = 5.000.000.000
Bsmv = 250.000.000
X şirkətine ödenen : 10.000.000.000 – 5.250.000.000 = 4.750.000.000
əməliyyatın toplam maliyeti : 4.750.000.000 + 787.500.000 = 5.537.500.000
örnek 3: bir firma alacaqlarını %2 iskontoyla bir factor şirkətine devretmiştir. Buna
görə factor şirkəti hər 1 dolar alacaq üçün firmaya 98 cent ödeyecektir. Tahsil müddəti 1
aydır.
Aylık zımni faiz dərəcəsi; 2/98 = %2,04tür.
Efektif faiz dərəcəsi (1,204)12 – 1 = 0,274 ya da % 27.4 olur.
Faktorinq, burada firma üçün pahalı bir maliyyə kaynağı kimi gözükse de, faiz
dərəcəsinın yüksək görünen kısmı, həm alacaqların ödenmeme riskini , həm də kredi işine
girme maliyetini temsil etməkdədir.
Faktorinqin üstünlükləri
Vadeli alacaqlarını factora temlik ederek nakde dönüştüren işletmeler, müddətkli və
kesintisiz nakit akışı ilə özlerine sürətli və kontrollü böyümə potensiali sağlamış olurlar.
Vadeli alacaqlarının nakde dönüşmesi ilə işletmeler, hammaddeyi nəğd ödeyerek
alabilir və önəmli endirimler sağlayarak üretim maliyetlerini düşürürler. Beləce işletmelere
karlarını arttırma olanağı sağlanır.
Alıcı riskini factora devreden işletmeler, daxili və yurtdışı bazarlarını genişletebilir.
Alıcılara vade tanıyabeləceği üçün, satıcının rəqabət gücü artar.
Açıq hesab satışlar kolay və güvenli hale gəlir.
Alacaqların tahsilatı və fon yaratma kimi konuları factora devrederek nakit akışlarını
belirleyen yöneticilər iləriye dönük; üretim, yatırım və bazarlama kimi işletmenin gelişimi ilə
əlaqəli konulara daha fazla vakit ayırabilirler.
İşletmelerin qısa vadeli ticari alacaqlarının maliyyəını saxlayan faktorinq sistemi, bank
kredisinden fərqli olup, bilançonun sadəcə aktiv bölümünde bir harekete səbəb olur.
Alacaqlar, stoklar və ticari borclar azalır, işletmenin yaratabildiği işletme sermayesi artar.
Bilanço daha likit hale gəlir və işletmenin kredibilitesi artar.
Factorden ticari alacaqlara qarşılık kullanılan ön ödəmə, satıcının ihtiyacı və talebi
üzerine verildiği üçün, işletmelerin dış qaynaq istifadə ihtiyacı azalır və faiz giderlerini
düşürebilir
Faktorinq ilə sağlanan maliyyəın maliyeti, ticari krediləre (vade fərqı) görə daha ucuz
olduğundan, vadeli satışlardan ilavə kazançlar sağlanabilir.
Faktorinqin çatışmazlıqları
Factor, kredibilite araştırması,üstlendiği risk, alacaq hesablarının tutulması və tahsilatı
kimi sunmuş olduğu faktorinq xidmətleri qarşılığında satıcının temlik etmiş olduğu alacaqlar
üzerinden bir komisyon alır.
Factor tərəfindən, ön ödəmə tarixinden tahsilata qədər keçənmüddət üçün kullandırılan
fona iç və dış bazar şərtlərına görə müəyyən olunan faktorinq ücret dərəcəsi uygulanır.
Faktorinq yolu ilə alacağını əldən çıxaran firmalara, vadeli satış yapan firmalar bu
durumu firmanın likidite gücünün və alacaqlarını tahsilattaki zayıflığının bir zaafiyeti olaraq
yorumlayarak vadeli satış yapmaktan kaçınabilirler.
Satıcı firma alacaqlarını faktorinq firmasına verməklə, kredi siyasiasının yönetimini
kaybedebilir.
Türkiyədə və dünyada faktorinq. Faktorinq kavramı bir maliyyə tekniği olaraq
ölkəmiz bankcılık terminolojisine ilk kez 1983 ilində “ ödünç para verme işleri haqqında
qanun hükmünde kararname ” ilə girmiştir. Bu kararname nin 3üncü maddesi; faktorinqi
“mal və xidmət satışlarından doğmuş və ya doğacaq alacaqların temellük edilərek, tahsilinin
üstlenilmesi və bu alacaqlara qarşılık ödəməlerde bulunularak maliyyə sağlanması” diye
tanımlanmakta, bu işle uğraşmaq üzere qurulan şirkətləri de “faktorinq şirkətləri” olaraq
adlandırmaktadır.
Faktorinq Türkiyədə 1988 ilində başlamış ve ilk 1990-da, yetkiləndirilmiş bir faktorinq
şirkəti əməliyyatlare başlamışdır. O günden itibaren popüleritesi artmış və əməliyyat həcmi
1999 ilində 5.25 milyar usd-a çatmışdır və bu böyümə günlük olaraq belə davam etməkdədir
47
Hazine müsteşarlığı məlumatlarına görə, Türkiyədə qurulan faktorinq şirkətlərinin
sayısı, 1992de 14, 1994de 63, 1995de 45 və 1999da 93e yükselmiştir. Bu şirkətlərden 37si
faktorinq derneği üyesidir və bu 37 üyeden, 22si bir bankın iştirakidir. 93 ədəd faktorinq
şirkətinden 16sı, dünyanın ən böyük faktorinq zincir kuruluşu olan fcı üyesidir.
2001 ilində Türkiyədə gerçekleşen toplam faktorinq əməliyyat həcmi 3.7 milyar usd
olurkən, bu toplamın 990 milyon usd- si ixracat əməliyyatlarından 2.7 milyar usd- si iç bazar
əməliyyatlarından oluşmuştur.
Faktorinq, yeni bir maliyyə modeli olmasına rağmen ölkəmizdə sürətli bir gelişme
göstərmiş və ölkəmiz maliyyə bazarlarının son illərdə vazgeçilmez enstrümanı olmaya
başlamışdır. Hər cür mal və xidmət satışlarından qaynaqlanan qısa vadeli alacaqların
faktorinq şirkətine devredilmesi əməliyyatı giderek yaygınlaşmaqtadır. Alacaqların takibi,
tahsili, garanti edilmesi, maliyyə sağlanması, bazar araştırması, kredi istihbaratı yapılması,
ticari risklərin üstlenilmesi və mühasibat kayıtlarının tutulması,vb. Xidmətleri içeren
faktorinq, firmaların qısa vadeli sermaye ihtiyacını qarşılamaqtadır.
Ölkəmizdə faktorinq əməliyyatlarınin önəmli hissəsini (%75) daxili, geri qalan hissəsini
ise ixracat (%23) və idxalat (%2) faktorinqi təşkil edir. Daxili faktorinq əməliyyatları üçün
önəmli bir potensialın mevcudiyetine rağmen, daxili bazarda şirkətlər haqqında yeterli bəlaqə
temin ediləcek bir bəlaqə banksının olmaması faktorinq xidmətlerinin iç bazarda arzulanan
biçimde yaygınlaşmasını güçleştirmektedir.
Ölkəmizdə faktorinq xidmətlerinden en çox yan-sanayi şirkətləri, kiçıx və orta ölçülü
şirkətlər, sektorlar eribarı ilə de en çox sanayi, tekstil, qida, xidmətler sektoru, otomotiv,
makine və teçhizat, yedek parça, büro makinaları, sağlıq və temizlik sektorlari ilə yayıncılık
sektorlari yararlanmaktadır.
Daxili ticaretin önəmli bir hissəsinin vadeli olması, yüksək dərəcəlı inflyasiyaun
davamlı olaraq şirkətlərde işletme sermayesi sorununu yanında gətirmesi, ölkəmiz
ekonomisinin ixracata yönelik oluşu, ihrac ürünlerinin böyük bir bölümünün factor ediləbilir
nitelikte olması, beynəlxalq ticaretin vadeli (açıx) hesab şəkline dönüşmesi və akreditifli
ödəmə şəklinin giderek azalması faktorinq ihtiyacını arttırmaya davam etməkdədir.
Faktorinq, bugün dünyadaki bütün şirkətlər üçün modern bir maliyyə aləti hesab olunur.
50-yi aşkın ölkəde tamamıyla gelişmiş bir faktorinq endüstrisi vardır və faktorinq şirkətləri
aracılığıyla gerçekleştirilən toplam iş həcmi 630 milyar doları aşmaqtadır.
faktorinq, yeni bir kavram deyildir. Faktorinq, yüzlerce il öncə ilk olaraq amerika və
ingiltere arasındaki arasındaki yün ticaretinin maliyyəına yardımcı olmak məqsədi ilə
başlamışdır. Kayıtlı faktorinq şirkətləri, 1960-larda kurulmaya başlamışdır. L970lere qədər
pek böyük gelişme göstəremeyen faktorinq, 1973 petrol böhrani sonrası dünya ticaretinin
güçleşen şərtlərında dışa açılmaya çalışan bir çox işletmenin giderek daha fazla
yararlandıkları bir maliyyə yöntemi olmuşdur və bugün gelişmiş ölkələrdeki böyük bankların
çoğunun bir faktorinq şirkəti iştiraki vardır.
Faktorinq xidmətinin yeni endüstriləre və bölgelere uygulanmaya başlanması,
bəlaqəsayar istifadəındaki və texnologiyasindeki sürətli gelişme, bağımsız factor
kuruluşlarının böyük ticari banklarla birleşmesi, factor kuruluşlar arasındaki rəqabətin hər
keçəngün artması kimi səbəblerle dünya faktorinq həcmi, sürətli və olumlu bir şekilde
artmaktadır.
2001 ilində bütün dünyada gerçekleşen toplam faktorinq əməliyyat həcmi, 648 milyar
usd olmuşdur.
Beləliklə, bu nəticəyə gəlmək olar ki, dünyada artan rəqabət şəraitində olduqca yaygın
bir qaynaq sağlama işlevi görən fianansal kiralama ölkəmizdə gelişip boy atabilmesi,
dünyadaki gerçek lizinq uygulamalarının ölkəmizdə yaygınlaşması, maliyyə kiralama
əməliyyatlarınin taksitli satış yöntemi olmaktan çıxıp, gerçek bir fonlama olaraq etkinlikte
bulunması və şu anda bu alanda yaşanan dış kredi sağlama və fon bulma konusundaki
sıkıntıların daha kolay aşılabilmesi üçün, daha bir çox önleme və özendirme girişimlerine
ehtiyac vardır.
3. AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASININ KƏND TƏSƏRRÜFATI, O
CÜMLƏDƏN ÜZÜMÇÜLÜK VƏ ŞƏRABÇILIQ SAHƏSİNDƏ SIĞORTA
VƏ LİZİNQ XİDMƏTLƏRİNİN MÖVCUD VƏZİYYƏTİNİN ANALİTİK
TƏHLİLİ VƏ QİYMƏTLƏNDİRİLMƏSİ
3.1. Azərbaycanda üzümçülüyün mövcud vəziyyəti
Üzüm bağlarının əkin sahələri, istehsalı və məhsuldarlığı. Üzümçülük ənənəvi kənd
təsərrüfatı bitkilərindən biri kimi respublikanın əksər rayonlarında becərilir. Bu sahənin
inkişafı tarixinə nəzər salsaq hələ XX əsrin 80-ci illərinin ortalarına qədər inkişafın şahidi
oluruq. Sonrakı illərdə isə bu sahədə aparılmış işlər üzümçülüyün tənəzzülünə gətirib
çıxarmış və bu potensialı müstəqillik illərində də bərpa etmək mümkün olmamışdır. Bunları
statistik rəqəmlərdən də aydın görmək olur. Belə ki, 2011-ci ildə respublikamızda 15,9 min
ha üzüm bağı olmuşdur ki, bu da 1985-ci ildə olan əkin sahəsindən 16,8 dəfə azdır (Cədvəl
3.1).
Cədvəl 3.1
Üzüm bağlarının əkin sahəsi, ha
İllər Əkmələrin sahəsi
ondan bar verən
yaşda Ümumi yığım
Məhsuldarlıq, 1
ha-dan
1000 ha 1000 t sent
Bütün təsərrüfat kateqoriyaları
1985 267.8 218.8 1,789.6 81.0
1990 181.4 156.1 1,196.4 76.5
1995 97.7 94.7 308.7 32.6
1996 83.3 79.1 275.0 34.7
1997 66.3 65.4 145.3 22.2
1998 35.1 34.5 144.2 31.4
1999 20.5 20.3 112.5 35.6
2000 14.2 13.9 76.9 35.8
2001 11.5 11.4 68.1 39.9
2002 8.9 8.9 62.1 43.8
2003 7.7 7.4 65.0 50.9
2004 8.0 7.3 54.9 38.9
2005 9.6 7.2 79.7 61.8
2006 10.0 7.5 94.1 76.7
2007 12.4 7.8 103.4 70.1
2008 13.3 8.9 115.8 74.0
2009 15.0 10.1 129.2 74.7
2010 15.4 11.2 129.5 74.7
2011 15.9 12.0 137.0 81.5
Mənbə: DSK Kənd təsərrüfatı statistikası 2012
Üzümün əkin sahələrinin azalması özünü üzümün yığımında da göstərir. Belə ki, 2011-
ci ildə 137 min ton üzüm yığılmışdırsa, bu göstərici 1985-ci ildə 13,1 dəfə çox, yəni 1789,6
min tona bərabər idi.
Üzümün məhsuldarlığı 1990-cı illərdə xeyli azalmasına baxmayaraq, son illərdə
məhsuldar üzüm sortlarının əkilməsi bu sahədə məhsuldarlığın artmasına gətirib çıxarmışdır.
Belə ki, 2011-ci ildə üzümün məhsuldarlığı 1 ha-dan 81,5 sentnerə bərabər olmuşdur.
1985-ci illə müqayisədə 2011-ci ildə həm üzüm əkin sahələrinin, həm də yığımın az
olmasına baxmayaraq, son illərin statistikası göstərir ki, bu sahədə ilbəil artım müşahidə
edilməkdədir. 2000-2011-ci illərdə olan əkin sahələri 1,1 dəfə artmışdır (Cədvəl 3.2).
Cədvəl 3.2
Üzüm bağlarının əkin sahəsi, ha
2000 2005 2007 2008 2009 2010 2011
Respublika üzrə cəmi 14218 9578 12441 13263 14952 15436 15858
Bakı şəhəri 2318 2330 1490 1498 1498 1498 1498
Abşeron iqtisadi rayonu 88 54 179 180 186 188 188
Abşeron rayonu 34 - 129 130 136 138 138
Sumqayıt şəhəri 54 54 50 50 50 50 50
Gəncə-Qazax iqtisadi rayonu 2245 1732 3226 3592 3935 4071 4230
Gəncə şəhəri 30 27 256 272 290 286 274
Qazax rayonu 328 189 261 261 261 261 348
Ağstafa rayonu 290 313 340 340 370 400 400
Tovuz rayonu 51 223 303 348 477 420 528
Şəmkir rayonu 397 370 488 420 428 509 526
Samux rayonu 504 417 914 976 1039 1115 1120
Göygöl rayonu 640 156 600 912 1007 1016 967
Gdərəcəboy rayonu 5 37 64 64 64 64 64
Naftalan şəhəri - - - - - - 3
Şəki-Zaqatala iqtisadi rayonu 1081 753 920 1005 1239 1247 1205
Balakən rayonu 81 - - - - - -
Zaqatala rayonu 33 19 40 45 50 56 60
Qax rayonu 376 377 377 377 377 377 377
Şəki rayonu 449 350 350 320 330 332 279
Oğuz rayonu 140 4 5 36 64 64 64
Qəbələ rayonu 2 3 148 227 418 418 425
Lənkəran iqtisadi rayonu 387 837 1228 1230 1725 1732 1832
Astara rayonu 2 2 2 4 4 4 4
Lənkəran rayonu 364 200 200 200 200 200 200
Masallı rayonu 21 21 21 21 21 21 21
Cəlilabad rayonu - 614 1005 1005 1500 1507 1607
Quba-Xaçmaz iqtisadi rayonu 2407 262 357 448 569 685 864
Qusar rayonu 532 - 7 7 124 163 173
Xaçmaz rayonu 1198 220 268 278 278 294 299
Şabran rayonu 277 38 58 140 140 201 365
Siyəzən rayonu 400 4 24 24 28 28 28
Aran iqtisadi rayonu 1370 1226 2106 2146 2459 2489 2346
Göyçay rayonu 17 41 41 44 44 44 44
Beyləqan rayonu - 67 109 109 109 109 109
Ağcabədi rayonu 309 - - - - - -
Neftçala rayonu 15 8 8 8 8 8 7
Biləsuvar rayonu - - 5 5 3 3 21
Salyan rayonu 304 275 934 934 1187 1187 1187
Yevlax rayonu 211 228 228 230 330 330 330
Mingəçevir şəhəri - - - - - 1 1
Ağdaş rayonu 51 71 83 108 102 134 128
Kürdəmir rayonu 450 511 553 593 521 521 364
Saatlı rayonu - - - - 40 38 40
Sabirabad rayonu 1 1 1 1 1 1 1
Hacıqabul rayonu - 9 128 98 98 98 98
Şirvan şəhəri 12 15 16 16 16 16 16
Yuxarı Qarabağ iqtisadi rayonu 1232 54 148 124 119 121 120
Füzuli rayonu - 25 123 123 116 118 118
Ağdam rayonu 1231 - - - - - -
Tərtər rayonu 1 4 - - 2 2 2
Xocavənd rayonu - 25 25 1 1 1 -
Dağlıq Şirvan iqtisadi rayonu 1571 1407 1819 2044 2222 2373 2521
Qobustan rayonu 5 5 7 15 20 20 31
İsmailli rayonu 346 672 730 801 854 860 848
Ağsu rayonu 402 547 645 645 517 368 295
Şamaxı rayonu 818 183 437 583 831 1125 1347
Naxçıvan iqtisadi rayonu 1519 923 968 994 999 1031 1053
Sədərək rayonu 220 220 220 220 220 225 229
Şərur rayonu 182 65 67 67 67 72 75
Babək rayonu 810 270 294 320 315 321 327
Naxçıvan şəhəri - - - - 5 6 7
Şahbuz rayonu - 10 11 11 11 14 18
Culfa rayonu 297 335 336 336 336 338 340
Ordubad rayonu 10 - - - - - -
Kəngərli rayonu - 23 40 41 45 55 58
Mənbə: DSK Kənd təsərrüfatı statistikası 2012
İqtisadi rayonlar üzrə əkin sahələrində həm artım, həm də azalma müşahidə edilir.
Təhlil olunan dövrdə Abşeron iqtisadi rayonunda 2,1 dəfə, Gəncə-Qazax iqtisadi rayonunda
1,9 dəfə, Şəki-Zaqatala iqtisadi rayonunda 1,1 dəfə, Lənkəran iqtisadi rayonunda 4,7 dəfə,
Dağlıq Şirvan iqtisadi rayonunda 1,6 dəfə, Aran iqtisadi rayonunda isə 1,7 dəfə artmışdır.
Digər iqtisadi rayonlarda - Quba-Xaçmaz iqtisadi rayonunda 2,8 dəfə, Naxçıvan iqtisadi
rayonunda 1,4 dəfə, Yuxarı Qarabağ iqtisadi rayonunda isə 10,3 dəfə azalma olmuşdur.
Ölkənin ayrı-ayrı rayonlarında isə bu artım fərqlidir. Belə ki, əsas üzümçülük
rayonlarından olan Samuxda 2,2 dəfə, Tovuzda 10,4 dəfə, Şəmkirdə 1,3 dəfə, Salyanda 3,9
dəfə, İsmaillida 2,5 dəfə, Şamaxıda 1,6 dəfə artmışdır. Qeyd edək ki, Cəlilabad rayonunda isə
2000-ci ildə üzüm sahəsinin olmasa da 2011-ci ildə 1607 ha üzüm əkin sahəsi olmuşdur. Bakı
şəhərində isə əksinə üzümün əkin sahələri 2000-2011-ci illərdə 1,5 dəfə azalmışdır.
İqtisadi rayonlar üzrə üzüm bağlarının əkin strukturuna baxsaq, 2011-ci ildə Gəncə-
Qazax iqtisadi rayonunun payı 27%-ə bərabər olmaqla, digər iqtisadi rayonlardan irəlidədir
(Şəkil 3.1).
Şəkil 3.1. 2011-ci ildə iqtisadi rayonlar üzrə üzümün əkin sahəsinin strukturu, %-lə
Mənbə: DSK Kənd təsərrüfatı statistikası 2012
Şəkil 3.1-dən göründüyü kimi, sonrakı yerlərdə Dağlıq-Şirvan iqtisadi rayonu 16%,
Aran iqtisadi rayonu 15%, Lənkəran iqtisadi rayonu 11%, Bakı şəhəri 9%, Şəki-Zaqatala
iqtisadi rayonu 8%, Naxçıvan iqtisadi rayonu 7%, Quba-Xaçmaz iqtisadi rayonu 5%,
Abşeron və Yuxarı iqtisadi rayonları isə hər biri 1% paya malik olduğu məlum olur.
Respublika üzrə üzüm bağlarının əkin sahələrində bar verən yaşda olan üzüm bağlarının
əkin sahəsi 2000-2011-ci illərdə 1,2 dəfə azalaraq 11997 ha-a çatmışdır, bu da üzüm
bağlarının tərkibində bar verən yaşda olan üzüm bağlarının xüsusi çəkisinin azalmasına
gətirib çıxarmışdır (Cədvəl 3.3).
Cədvəl 3.3
Üzüm bağları bar verən yaşda, ha
2000 2005 2007 2008 2009 2010 2011
Respublika üzrə cəmi 13879 7173 7779 8856 10138 11166 11997
Bakı şəhəri 2318 2330 1391 1408 1408 1498 1498
Abşeron iqtisadi rayonu 64 54 76 75 76 76 76
Abşeron rayonu 10 - 26 25 26 26 26
Sumqayıt şəhəri 54 54 50 50 50 50 50
Gəncə-Qazax iqtisadi rayonu 2245 999 1491 2070 2376 2723 3382
Gəncə şəhəri 30 12 107 208 210 268 267
Qazax rayonu 328 169 190 190 190 190 302
Ağstafa rayonu 290 286 290 290 325 325 325
Tovuz rayonu 51 51 130 303 303 310 410
Şəmkir rayonu 397 193 222 218 350 395 511
Samux rayonu 504 261 305 470 519 736 758
Göygöl rayonu 640 - 202 340 418 437 744
Gdərəcəboy rayonu 5 27 45 51 62 63 64
Naftalan şəhəri - - - - - - 3
Şəki-Zaqatala iqtisadi rayonu 985 740 744 819 863 1108 1057
Zaqatala rayonu 28 7 10 15 18 24 26
Qax rayonu 376 377 377 377 377 377 377
Şəki rayonu 439 350 350 320 330 332 279
Oğuz rayonu 140 4 5 5 36 36 36
Qəbələ rayonu 2 2 2 102 102 339 339
Lənkəran iqtisadi rayonu 387 131 297 410 1014 1029 1129
Astara rayonu 2 2 2 2 3 3 3
Lənkəran rayonu 364 60 86 118 118 118 118
Masallı rayonu 21 21 21 21 21 21 21
Cəlilabad rayonu - 48 188 269 872 887 987
Quba-Xaçmaz iqtisadi rayonu 2407 255 301 322 345 440 478
Qusar rayonu 532 - 1 2 21 21 51
Xaçmaz rayonu 1198 220 268 268 268 294 294
Şabran rayonu 277 31 28 49 49 119 112
Siyəzən rayonu 400 4 4 4 7 7 21
Aran iqtisadi rayonu 1158 1114 1700 1847 1994 2047 1817
Göyçay rayonu 16 41 41 41 41 41 44
Beyləqan rayonu 81 67 67 85 85 109 109
Ağcabədi rayonu 27 - - - - - -
Neftçala rayonu 13 6 8 8 8 8 7
Biləsuvar rayonu - - - - 1 1 3
Salyan rayonu 302 275 894 894 894 894 904
Yevlax rayonu 211 228 228 228 318 318 220
Mingəçevir şəhəri - - - - - 1 1
Ağdaş rayonu 49 63 71 104 84 126 95
Kürdəmir rayonu 450 410 279 390 425 426 297
Saatlı rayonu - - - - 40 26 40
Sabirabad rayonu 1 1 1 1 1 1 1
Hacıqabul rayonu - 8 96 81 81 81 81
Şirvan şəhəri 8 15 15 15 15 15 15
Yuxarı Qarabağ iqtisadi rayonu 1232 4 7 17 6 13 22
Füzuli rayonu - - 7 17 4 10 20
Ağdam rayonu 1,231 - - - - - -
Tərtər rayonu 1 4 - - 2 2 2
Xocavənd rayonu - - - - 0.3 0.4 -
Dağlıq Şirvan iqtisadi rayonu 1571 642 835 922 1085 1261 1543
Qobustan rayonu 5 5 5 3 5 7 11
İsmailli rayonu 346 346 531 563 658 722 701
Ağsu rayonu 402 158 158 158 186 135 244
Şamaxı rayonu 818 133 141 198 236 397 586
Naxçıvan iqtisadi rayonu 1,512 904 937 966 970 972 995
Sədərək rayonu 220 220 220 220 220 220 222
Şərur rayonu 182 65 67 67 67 67 69
Babək rayonu 810 270 270 294 289 289 305
Naxçıvan şəhəri - - - - 5 5 5
Şahbuz rayonu - 8 9 9 9 10 12
Culfa rayonu 290 320 332 336 336 336 337
Ordubad rayonu 10 - - - - - -
Kəngərli rayonu - 21 39 39 44 45 45
Mənbə: DSK Kənd təsərrüfatı statistikası 2012
Cədvəl məlumatlarına nəzər salsaq, ümumi üzüm bağlarının tərkibində bar verən yaşda
olan üzüm bağlarının payı 2000-ci ildəki 97,6%-dən 2011-ci ildə 75,7%-ə düşmüşdür. Buna
səbəb mövcud üzüm bağlarının yaşının çox olması ilə təsərrüfat dövriyyəsindən çıxarılması
və yeni üzüm bağlarının az salınması ilə əlaqədardır. Lakin bu sahədə son illərdə dövlət
tərəfindən görülən dəstək tədbirlərinin nəticəsində yeni üzüm bağlarının salınması işləri
həyata keçirilir. Belə ki, üzümçülüyün inkişafına dair 2012-2020-ci illəri əhatə edən Dövlət
Proqramının da bu sahənin inkişafına təkan verəcəyi şübhəsizdir.
Ümumi üzüm bağlarının strukturunda olduğu kimi, bar verən yaşda üzüm bağlarının
sahəsində də Gəncə-Qazax iqtisadi rayonu üstünlük təşkil edir. Belə ki, 2011-ci ildə bar verən
yaşda üzüm bağlarının sahəsində Gəncə-Qazax iqtisadi rayonunun payı 28% olmuşdur (Şəkil
3.2).
Şəkil 3.2. 2011-ci ildə iqtisadi rayonlar üzrə bar verən yaşda olan üzüm bağlarının
əkin sahəsinin strukturu, %-lə
Mənbə: DSK Kənd təsərrüfatı statistikası 2012
Təhlil olunan 2000-2011-ci illərdə üzümün əkin sahəsində olduğu kimi, istehsalında da
artım müşahidə olunmuşdur. 2011-ci ildə respublika üzrə üzüm istehsalı 137038 ton
olmuşdur ki, bu da 2000-ci ildəki istehsaldan 1,8 dəfə artıqdır (Cədvəl 3.4).
Cədvəl 3.4
Üzüm istehsalı, ton
2000 2005 2007 2008 2009 2010 2011
Respublika üzrə cəmi 76933 79655 103363 115822 129159 129536 137038
Bakı şəhəri 2276 2461 12577 16133 16301 14800 15000
Abşeron iqtisadi rayonu 339 293 105 124 134 209 217
Xızı rayonu 14 16 13 23 25 33 38
Abşeron rayonu 75 36 51 69 77 143 146
Sumqayıt şəhəri 250 241 41 32 32 33 33
Gəncə-Qazax iqtisadi
rayonu 15852 27041 32067 35557 38039 45458 49515
Gəncə şəhəri 25 22 612 2228 1204 1462 2489
Qazax rayonu 1329 1438 1516 1734 1769 1836 2940
Ağstafa rayonu 3604 3792 4459 4544 4652 4792 4888
Tovuz rayonu 350 812 2080 2896 4842 4970 6701
Şəmkir rayonu 7734 19910 20465 20470 20536 21855 21872
Samux rayonu 624 701 1041 1306 1395 6235 5702
Göygöl rayonu 2066 14 962 1365 2621 3112 3701
Gdərəcəboy rayonu 120 352 932 1014 1021 1196 1216
Naftalan rayonu - - - - - - 6
Şəki-Zaqatala iqtisadi
rayonu 4004 5497 6498 7834 8813 8861 9388
Balakən rayonu 86 160 203 205 206 208 198
Zaqatala rayonu 91 389 389 443 486 586 587
Qax rayonu 3221 1700 2530 2715 2930 3016 3200
Şəki rayonu 407 3190 3287 3411 3551 3558 3666
Oğuz rayonu 163 21 14 15 62 25 61
Qəbələ rayonu 36 37 75 1045 1579 1468 1676
Lənkəran iqtisadi rayonu 1266 1333 2269 2903 4566 5395 8338
Astara rayonu 23 17 19 19 20 21 21
Lənkəran rayonu 16 322 401 399 443 379 634
Masallı rayonu 162 545 654 693 853 736 821
Cəlilabad rayonu 1065 449 1195 1792 3250 4260 6862
Quba-Xaçmaz iqtisadi
rayonu 11827 3019 5443 6111 6830 6235 6657
Qusar rayonu 73 11 14 16 70 126 148
Xaçmaz rayonu 7895 2300 4600 5239 5850 5141 5501
Quba rayonu 2386 38 40 60 67 67 52
Şabran rayonu 1351 628 767 773 803 817 835
Siyəzən rayonu 122 42 23 23 40 85 121
Aran iqtisadi rayonu 16667 16856 21943 23900 30852 24653 23236
Göyçay rayonu 582 263 491 503 535 600 640
Beyləqan rayonu 1388 908 1048 1261 1336 825 890
Ağcabədi rayonu 3368 2067 2123 2219 2231 2236 2241
Bərdə rayonu 1820 1250 1510 1560 1610 1645 1686
Neftçala rayonu 185 192 213 216 238 235 236
Biləsuvar rayonu 231 285 897 991 612 623 638
Salyan rayonu 563 2532 4404 4701 3963 4493 4616
Yevlax rayonu 3720 1547 2166 2187 3138 3145 2194
Mingəçevir şəhəri 270 102 100 100 117 118 118
Ağdaş rayonu 1145 1873 2187 2397 2606 2588 2618
Ucar rayonu 132 58 78 91 3950 860 792
Zərdab rayonu 617 109 139 149 153 158 165
Kürdəmir rayonu 629 3395 4207 5107 6670 4403 3667
İmişli rayonu 226 229 235 237 241 210 219
Saatlı rayonu 240 586 660 710 1976 1097 1075
Sabirabad rayonu 1230 1110 1157 1184 1188 1097 1104
Hacıqabul rayonu 150 170 173 176 178 180 205
Şirvan şəhəri 171 180 155 110 110 141 133
Yuxarı Qarabağ iqtisadi
rayonu 1143 901 1124 1359 1256 1290 1430
Füzuli rayonu - - 65 135 5 75 175
Ağdam rayonu 863 330 403 412 415 350 357
Tərtər rayonu 280 571 656 807 827 855 881
Xocavənd rayonu - - - 5 9 11 17
Dağlıq Şirvan iqtisadi
rayonu 9536 8795 7660 8148 8579 8722 8942
Qobustan rayonu 392 430 462 474 486 500 508
İsmailli rayonu 1332 3903 2690 3119 3363 3394 2161
Ağsu rayonu 1612 1106 1146 1190 1360 1449 2862
Şamaxı rayonu 6200 3356 3362 3365 3370 3379 3412
Naxçıvan iqtisadi rayonu 14026 13461 13678 13754 13790 13912 14314
Sədərək rayonu 1000 1166 1215 1235 1243 1254 1265
Şərur rayonu 2813 1190 1202 1226 1257 1270 1323
Babək rayonu 5420 5005 4990 4992 4920 4980 5255
Naxçıvan şəhəri - - 38 39 100 102 103
Şahbuz rayonu - 104 134 140 144 151 186
Culfa rayonu 4779 5420 5516 5520 5522 5544 5561
Ordubad rayonu 15 146 148 152 153 156 161
Kəngərli rayonu - 430 435 450 451 455 460
Mənbə: DSK Kənd təsərrüfatı statistikası 2012
2000-2011-cu illərdə iqtisadi rayonlar üzrə üzüm istehsalı üzrə ən çox artım Lənkəran
iqtisadi rayonunda (6,6 d.) olmuşdur. Bu artım Bakı şəhərində də 6,6 d. təşkil etmişdir. Eyni
dövrdə bu artım Gəncə-Qazax iqtisadi rayonunda 3,1 d., Şəki-Zaqatala iqtisadi rayonunda 2,3
d., Aran iqtisadi rayonunda 1,4 d., Yuxarı Qarabağ iqtisadi rayonunda 1,3 d., Naxçıvan iqtisadi
rayonunda 1,02 d. olmuşdur. Quba-Xaçmaz, Abşeron və Dağlıq Şirvan iqtisadi rayonlarında isə
əksinə üzüm istehsalı azalmış və müvafiq olaraq 1,8 d., 1,6 d. və 1,1 d. təşkil etmişdir.
Əkin sahələrində olduğu kimi, istehsalın strukturunda da Gəncə-Qazax iqtisadi
rayonunun payı digər rayonlardan daha çoxdur. Belə ki, respublika üzrə üzüm istehsalında
Quba-Xaçmaz iqtisadi rayonunun payı 2011-ci ildə 36%-ə bərabər olmuşdur (Şəkil 3.3).
Şəkil 3.3. 2011-ci ildə iqtisadi rayonlar üzrə üzüm istehsalının payı, %-lə
Mənbə: DSK Kənd təsərrüfatı statistikası 2010
2000-2011-ci illərdə üzüm bağlarının sahəsinin 1,1 dəfə artmasına nəzərən istehsalın
həcminin 1,8 dəfə artması məhsuldarlıqdakı artımla əlaqədardır. Əgər respublika üzrə 2000-ci
ildə üzümün orta məhsuldarlığı 35,8 sent/ha olmuşdursa, bu göstərici 2011-ci ildə 81,5 sent/ha-a
çatmışdır (Cədvəl 3.5).
Cədvəl 3.5
Üzümün məhsuldarlığı, sent/ha
2000 2005 2007 2008 2009 2010 2011
Respublika üzrə cəmi 35.8 61.8 70.1 74 74.7 74.7 81.5
Bakı şəhəri 9.6 7.8 2.1 24.6 24.6 23.1 23.1
Abşeron iqtisadi rayonu 45.5 44.4 7.1 8.4 9.1 17.9 18
Abşeron rayonu 41.4 - 5 12.5 14.3 39.7 39.8
Sumqayıt şəhəri 46.3 44.4 8.2 6.4 6.4 6.6 6.6
Gəncə-Qazax iqtisadi
rayonu 48.6 89.7 88.5 80.2 92.4 103.6 116.3
Gəncə şəhəri 4.6 10.8 56.3 106 56 47.8 91.5
Qazax rayonu 34.4 75.9 74.5 85.5 86.3 87.9 89.5
Ağstafa rayonu 118.8 103.9 120.8 123.2 112.8 116.7 117.5
Tovuz rayonu 49 151 155 93.3 157.5 158 161.5
Şəmkir rayonu 86.1 150.1 132.9 136.9 194.8 195.5 262.1
Samux rayonu 10.9 25.8 32.6 26.5 25.8 83.7 74.1
Göygöl rayonu 32.2 - 38.9 33.2 36.4 34.1 47.1
Gdərəcəboy rayonu 80 130.4 207.1 198.8 164.6 189.8 190
Naftalan rayonu - - - - - - 55
Şəki-Zaqatala iqtisadi
rayonu 36.2 65.2 76.7 78.8 80.2 68.9 77.5
Zaqatala rayonu 15.6 203.9 125.7 125.3 120.8 113.6 110
Qax rayonu 85.7 45.1 67.1 72 77.7 80 84.9
Şəki rayonu 2.7 83.7 86.1 98.4 99.6 99.2 121.9
Oğuz rayonu 10.7 30 20 20 15.6 6 15.6
Qəbələ rayonu 178.5 185 142.5 37.9 42.1 30.4 36.8
Lənkəran iqtisadi rayonu 3.2 42.7 50.2 35.6 30.3 46.7 67.9
Astara rayonu 115 86.5 93.5 94.5 65.3 68.7 70
Lənkəran rayonu - 41.7 37.8 28.6 33.1 29.5 51
Masallı rayonu 47 21.7 9.4 8.1 92 92.9 93.3
Cəlilabad rayonu - 51.5 60 40.4 28.3 47.8 69.4
Quba-Xaçmaz iqtisadi
rayonu 17.2 63.6 116.6 148.6 116.6 116.5 109.4
Qusar rayonu - - - 8 26.2 51.9 23.2
Xaçmaz rayonu 22.4 47.8 107.8 153 121.2 141.6 145.3
Şabran rayonu 48.8 177.7 215.2 137.4 139.8 66 65.4
Siyəzən rayonu 2.7 50 42.8 50.3 48.7 115.2 51.8
Aran iqtisadi rayonu 57.8 69.3 75.2 77.7 87.1 71.2 73.3
Göyçay rayonu 307.3 50.4 92.1 93.5 99.6 94.4 91.8
Beyləqan rayonu 56.2 68.1 75.8 78.1 79.6 46.7 50
Neftçala rayonu 54.2 81.8 57.3 61 61.4 61.5 42.9
Biləsuvar rayonu - - - - 124.8 117.9 66.7
Salyan rayonu 18.2 90.6 49 52.3 44.1 50 50.7
Yevlax rayonu 176.3 67.9 95 95.9 98.7 98.9 99.7
Mingəçevir şəhəri - - - - - 11 10
Ağdaş rayonu 233.7 295.8 306.1 226.7 306.9 202 271.9
Kürdəmir rayonu 2 20.9 103.3 96.7 119.8 66.1 77.5
Saatlı rayonu - - - - 304.7 139.2 92.5
Sabirabad rayonu 150 150 160 168 130.8 126.9 130.8
Hacıqabul rayonu - 207.1 17.5 20.9 20.9 21.2 24.3
Şirvan şəhəri 200 46.7 43.3 43.3 41 60.7 55.7
Yuxarı Qarabağ iqtisadi
rayonu 5.3 67 82.9 75.3 74.2 81.4 89.7
Füzuli rayonu - - 82.9 75.3 8.8 75 87.5
Ağdam rayonu 5.2 - - - - - -
Tərtər rayonu 120 67 - - 195.2 108.1 110.5
Xocavənd rayonu - - - - 100 100 -
Dağlıq Şirvan iqtisadi
rayonu 45 82.8 46.8 50.3 48.4 44.4 40
Qobustan rayonu 132 140 146 73.3 56 38.6 29.1
İsmailli rayonu 37.8 111.3 49.9 54.8 50.6 46.4 30.2
Ağsu rayonu 16.5 5.2 5.3 3.3 9.7 16.8 66.7
Şamaxı rayonu 61.5 98.5 78 74.5 72.8 50.4 40.7
Naxçıvan iqtisadi rayonu 92.7 146.9 144 140.5 140.1 141.2 141.8
Sədərək rayonu 45.5 53 55.2 56.1 56.5 57 57
Şərur rayonu 154.6 183.1 179.4 184.4 189 191 191.8
Babək rayonu 66.9 184.1 184.8 169.7 170.2 172.3 172.5
Naxçıvan şəhəri - - - - 120 123 124
Şahbuz rayonu - 130 148.9 148.8 153.6 151 150.2
Culfa rayonu 164.8 169.4 166.1 164.1 164.2 164.9 165
Ordubad rayonu 3.2 - - - - - -
Kəngərli rayonu - 204.8 111.5 114.9 102.2 101.8 101.8
Mənbə: DSK Kənd təsərrüfatı statistikası 2012
Yuxarıdakı cədvəldən aydın görünür ki, ölkənin ayrı-ayrı iqtisadi rayonlarında illər üzrə
məhsuldarlıq göstəricisi sabit olmamışdır. Bu da üzüm sortlarından, təbii-iqlim şəraitindən,
aqro-texniki qulluqdan və digər amillərdən asılı olaraq dəyişmişdir. Belə ki, 2011-ci ildə
məhsuldarlıq göstəricisinə görə, Naxçıvan iqtisadi rayonu 141,8 sent/ha olmaqla öndə,
Abşeron iqtisadi rayonu 18 sent/ha olmaqla sonuncu yerdə qərarlaşır. Əsas üzümçülük
regionu kimi tanınan Gəncə-Qazax və Lənkəran iqtisadi rayonlarında üzümün orta
məhsuldarlığı isə müvafiq olaraq 116,3 və 67,9 sent/ha olmuşdur.
Üzümün istehsalı, onun məhsuldarlığı və məhsulun bazarda reallaşdırılması bu sahədə
çalışan hüquqi və fiziki şəxslərin satdıqları məhsulun rentamüəyyənk səviyyəsinə birbaşa təsir
edir. Bu baxımdan 1980-2011-ci illəri əhatə edən kənd təsərrüfatı müəssisələrinin satdıqları
məhsulların rentamüəyyənk səviyyəsinə dair statistik məlumatlara nəzər saldıqda məlum olur
ki, 1990-cı ilədək ölkədə rentamüəyyənk göstəricisinin yüksək olduğu sahələrdən biri də
üzümçülük idi. Həmin dövrdə üzüm istehsalı ilə məşğul olan müəssisələrin satdıqları
məhsulların rentamüəyyənk səviyyəsi 62,3% səviyyəsində idi. Sonrakı dövrdə isə kənd
təsərrüfatında olan tənəzzül bu sahədə də özünü göstərdi. Belə ki, 2005-ci ilədək dövrdə
(2003-cü il istisna olmaqla) rentamüəyyənk göstəricisi mənfi rəqəmlə özünü göstərirdi. Buna
isə həm obyektiv, həm də subyektiv amillər təsir edirdi.
Cədvəl 3.6
Kənd təsərrüfatı müəssisələrinin satdıqları məhsulların rentamüəyyənk səviyyəsi, %
İllər T
axıl
(qar
ğıd
a-
lısı
z)
Şək
ər
çuğ
un
du
ru
Pam
bıq
Tü
tün
Kar
tof
Tər
əvəz
Ərz
aq
bo
stan
bit
kil
əri
Mey
və
Üzü
m
Çay
yar
pağ
ı
Çəki artımı
Süd
Yu
mu
rta
Yu
n
qar
ama
l
qo
yu
n
və
keç
i
do
nu
z
qu
ş
1980 38.6 - 37.4 25.1 2.9 32.5 … 58.6 76.5 33.8 -12.9 -1.0 22.5 -26.0 3.5 -10.7 13.8
1985 48.1 - 37.9 32.1 11.7 24.0 … 34.3 53.8 56.4 -8.0 -3.5 22.0 -1.5 15.9 -1.4 6.2
1990 99.2 - 28.7 26.0 -15.4 20.7 … 36.8 62.3 46.4 -11.9 8.9 4.1 -9.5 23.9 -3.9 16.7
1995 44.0 -17.7 -6.6 -17.7 -31.6 -39.3 -11.0 -29.4 -13.3 5.8 -49.8 -14.1 -4.2 -50.1 -36.5 -32.7 -65.2
1996 26.7 -9.3 -22.4 -40.8 -27.4 -37.0 -26.0 -31.8 -24.7 -43.2 -47.4 -15.4 -68.5 -66.5 -60.2 -38.4 -70.1
1997 -9.7 -22.4 -66.7 -37.1 -32.3 -44.4 -98.8 -64.1 -60.9 -69.4 -57.8 -31.2 -52.9 -70.6 -53.6 -34.7 -57.9
1998 -16.5 -4.2 -58.1 -7.3 4.5 -21.3 0.1 -21.5 -18.8 -67.6 -64.4 -31.2 -72.4 -59.1 -52.0 -40.8 -50.3
1999 -7.4 -3.0 -38.1 -61.1 -17.0 -4.2 -27.9 -7.5 -6.7 -67.0 -16.4 -25.2 -81.7 -64.1 -30.8 -47.5 -41.5
2000 7.9 -11.3 -30.7 -2.9 -31.4 -9.1 14.3 4.0 -12.6 8.0 -33.9 -14.0 -64.6 -13.7 -12.4 -24.3 -28.4
2001 25.8 -0.4 0.7 61.4 31.4 -8.1 10.2 7.8 -14.5 -38.7 -9.9 -2.5 -23.9 -1.5 -5.5 -8.4 -19.0
2002 30.8 0.1 7.0 84.3 -0.6 11.8 14.8 21.4 -45.5 -7.5 -5.3 9.7 -41.6 -6.7 6.4 0.5 -22.5
2003 39.3 10.6 6.3 68.4 6.7 7.7 35.2 67.7 19.8 -0.2 -5.4 15.9 -5.7 -4.2 9.9 5.3 9.8
2004 47.5 25.0 32.2 67.4 10.0 19.4 20.0 0.6 -23.6 19.1 6.2 22.4 0.4 2.2 4.8 10.8 8.4
2005 35.5 6.3 26.3 37.3 25.4 20.3 19.6 20.0 1,8 d. 5.5 1.5 33.5 -4.9 1.9 17.6 15.6 26.4
2006 28.4 -7.1 20.3 72.8 71.2 7.6 12.5 31.4 66.3 5.5 10.5 46.8 -11.1 9.1 13.8 9.9 40.1
2007 32.0 -4.1 6.2 48.9 75.0 54.1 30.4 42.9 55.0 2.1 16.5 34.0 -15.6 16.9 15.4 1.9 41.0
2008 36.3 6.3 0.5 25.3 67.8 36.0 32.3 47.6 30.7 -1.8 20.1 38.0 4.7 13.7 20.3 7.1 51.2
2009 19.0 8.6 4.2 62.9 75.7 0.6 40.8 49.3 33.4 3.8 5.3 25.8 -4.1 27.1 25.4 10.4 51.3
2010 39.8 51.8 7.5 50.0 52.5 40.9 43.4 11.3 22.4 3.4 5.9 26.0 -45.7 10.8 20.8 1.5 40.6
2011 42.9 139.6 -12.0 41.6 15.6 6.6 48.3 14.3 -3.8 9.5 10.0 37.4 -43.5 26.9 14.2 1.4 24.0
Cədvəl 3.7
Kənd təsərrüfatı müəssisələrində istehsal olunan 1 sentner məhsulun maya dəyəri, manat
İllər
Tax
ıl
(qar
ğıd
alıs
ız)
Pam
bıq
Şək
ər
çuğ
un
du
ru
Tü
tün
Kar
tof
Tər
əvəz
Ərz
aq b
ost
an
bit
kil
əri
Mey
və
Üzü
m
Çay
yar
pağ
ı
Çəki artımı
Söd
Yu
mu
rta*
Yu
n
qar
amal
qo
yu
n
və
keç
i
do
nu
z
quş
1995 4.69 28.45 3.46 50.89 23.27 4.89 2.48 3.82 10.08 17.68 105.60 45.72 217.02 209.00 19.13 95.45 68.32
1996 8.75 33.5 4.15 71.09 17.04 4.28 3.12 4.23 11.32 34.71 203.30 81.81 384.88 298.51 35.52 109.71 92.65
1997 10.03 61.37 3.93 80.51 12.62 4.28 3.00 7.26 19.89 63.71 240.77 100.13 431.56 288.87 38.19 82.17 75.71
1998 10.6 47.61 2.27 77.75 10.6 5.18 3.39 3.75 17.57 43.87 193.00 89.42 413.87 203.81 32.22 71.79 65.88
1999 9.73 28.78 3.01 114.17 12.49 5.50 3.18 5.17 15.37 25.62 133.79 86.14 316.27 265.65 25.32 70.53 50.65
2000 8.88 26.14 2.38 53.79 13.27 7.82 3.33 5.57 12.81 26.03 155.27 91.96 219.12 150.69 21.12 51.14 54.71
2001 7.24 24.21 2.54 33.32 9.74 6.30 4.03 5.57 15.31 25.59 127.57 85.65 175.02 136.55 20.54 51.53 50.57
2002 6.81 20.32 2.35 23.3 11.09 7.64 4.15 5.44 13.71 22.25 134.57 84.93 169.85 120.67 20.89 51.06 57.55
2003 7.03 21.08 1.92 21.67 12.44 7.04 5.33 5.23 15.51 21.86 126.28 81.35 168.57 134.91 20.47 44.56 51.10
2004 7.76 20.42 1.81 19.77 11.75 5.61 5.33 8.40 17.08 20.19 110.08 81.15 128.78 131.11 17.65 38.28 40.35
2005 8.05 21.64 2.99 31.65 11.06 4.70 5.80 6.81 10.54 25.55 112.84 98.21 110.16 127.13 18.03 41.93 49.62
2006 9.72 24.5 4.45 33.67 11.43 6.05 6.32 7.73 18.66 25.71 133.02 114.65 133.49 137.52 19.38 51.04 59.03
2007 11.83 25.68 4.28 30.36 18.81 6.49 6.25 13.44 20.69 31.30 165.70 135.86 167.07 123.44 20.50 64.95 66.97
2008 12.84 31.37 3.53 48.87 20.34 7.94 8.33 13.81 21.56 43.64 184.01 168.00 200.55 134.35 22.84 70.09 73.80
2009 11.77 34.7 4.28 60.76 19.87 14.88 8.17 18.95 17.86 72.04 215.87 190.08 266.54 158.57 25.11 51.71 86.44
2010 14.91 36.51 3.48 37.30 30.34 15.30 7.87 23.41 21.07 75.31 213.81 186.37 600.00 192.40 28.04 51.66 94.76
2011 14.15 45.31 2.25 52.79 41.24 12.50 7.91 30.18 28.60 51.59 237.14 207.22 901.14 158.71 33.77 63.96 111.44
Üzümün çoxillik əkmə olması, bar verməsi üçün uzun müddət lazım olması və bu
sahənin inkişafı üçün daha çox investisiyanın tələb olunması sahənin inkişafını ləngidən əsas
səbəblərdən idi. Həmçinin buna emal müəssislərinin bəzilərinin fəaliyyətini dayandırması, bir
hissəsinin isə istehsal gücünün az bir hissəsi səviyyəsində işləməsi bu sahənin inkişafına
mənfi təsir etmişdir.
2005-ci ildən isə bu sahədə rentamüəyyənk səviyyəsində müsbət tendensiya nəzər
çarpmağa başladı. Buna regionlarda yeni emal müəssislərinin fəaliyyətə başlaması həlledici
təsir etmişdir. Lakin 2011-ci ildə bu sahədə olan azalma və emal müəssisələrinin üzüm
istehsalçılarından məhsulları aşağı qiymətə alması rentamüəyyənk səviyyəsinə də təsir etmiş
və bir çox sahibkarlar zərərlə işləmişdilər.
Kənd təsərrüfatı müəssisələrində istehsal olunan 1 sentner məhsulun maya dəyəri
göstəricisinə nəzər saldıqda əksər kənd təsərrüfatı məhsullarında olduğu kimi üzümün maya
dəyəri artım dinamikası ilə özünü göstərir. Belə ki, 1995-ci ildə istehsal olunan 1 sentner
üzümün maya dəyəri 10,08 manat (1 kq-ı 0,1008 manat) idisə bu göstərici 2006-cı ildə 18,66
manata, 2012-ci ildə isə 28,60 manata (1 kq-ı 0,286 manat) bərabər olmuşdur.
Bu dövrdə üzümün orta illik satış qiyməti də artma ilə müşahidə olunmuşdur. Belə ki,
2006-cı ildə 1 kq üzümün qiyməti 1,13 manat olmuşdursa, bu 2011-ci ildə 2,3 dəfə artaraq
2,59 manata bərabər olmuşdur. Bu da məhsulun maya dəyərindən 9 dəfə çoxdur. Lakin nəzərə
alsaq ki, ölkədə istehsal olunan üzümün satışı və tədarükü ilə bağlı problemlər var, onun bar
verən dövrdə qiyməti maya dəyərinə yaxın olur. Bu da fermerlərin üzümü reallaşdırmasında
çətinliklər yaradır və əkin sahələrini artırmasına mane olur.
Cədvəl 3.8
Üzümün orta illik qiyməti, manatla
Məhsulun adı ölçü vahidi 2006 2007 2008 2009 2010 2011
Üzüm 1 kq 1.13 1.67 2.08 2.2 2.55 2.59
Mənbə: Qiymət statistikası 2012
Üzümün saxlanılması və emalı sahəsində mövcud vəziyyət. Üzüm məhsulu müəyyən
dövrdə bar verməsinə baxmayaraq, bu məhsuldan ilboyu istifadə olunur. Bu baxımdan,
əhalinin təzə üzümə olan tələbatını davamlı olaraq ödəmək üçün onların saxlanılmasına
ehtiyac vardır. Bununla əlaqədar, regionlarda bir sıra saxlama anbarları və soyuducuları
fəaliyyət göstərir. Bu obyektlərin əksəriyyəti son illərdə tikilmişdir.
Üzüm tədarükü üzrə soyuducu anbarlar əsasən üzümçülük rayonlarında yerləşmişdir.
Belə ki, ölkədə ən böyük soyuducu anbar Salyan rayonu Çuxanlı kəndində “NNEM” KFT
MMC-nin soyuducu anbarıdır. Anbarın ümumi tutumu 10700 tondur (Cədvəl 3.9).
Cədvəl 3.9
Regionlarda fəaliyyət göstərən üzüm tədarükü üzrə soyuducu anbarlar haqqında məlumat
Sıra
№ S/s-nin adı Yerləşdiyi yer
Ümumi
tutumu
Nə
vaxt
tikilib
Nə vaxt
istifadəyə
verilib
Tədarü
k növü
Hal-hazırda
fəaliyyəti
1.
“NNEM” KFT
MMC-nin
soyuducu
anbarı
Salyan
Çuxanlı kəndi 10700 t 2009 2010
meyvə-
tərəvəz
(üzüm)
Fəaliyyət
göstərir
2.
“Aqro-
Kompleks”
MMC
Kürdəmir
Topalhəsənli
kəndi, Kürdəmir-
Ağsu şossesi 8-ci
km
1000 t 2007 2009 Şərab,
üzüm
Fəaliyyət
göstərir
1 Fiziki şəxs Şamaxı rayon
Kərkənc kəndi 200 ton
2011,
mart
2011,
sentyabr
Üzüm,
Meyvə
Fəaliyyət
göstərir
2 “Mədrəsə”
MMC
Şamaxı rayon
Mədrəsə qəsəbəsi
10000
ton
2010-
cu
ildən
tikilir
2012-ci ildə
istifadəsi
nəzərdə
tutulub
Üzüm,
Meyvə
Tikintisi
davam edir
3
"Məhəmməd
KFT"MMC
soyuducu
anbar
kompleksi
Ağsu rayon
Pirhəsənli kəndi 500 ton
2011-
ci ildən
tikilir
2012-ci ildə
istifadəsi
nəzərdə
tutulub
Üzüm,
Meyvə
Tikintisi
davam edir
6
“Araz-T”
şirkəti
Tovuz rayonu,
Qovular qəsəbəsi,
N. Nərimanöv
küç. 43
150 t 2004 2004
meyvə-
tərəvəz
(üzüm)
Fəaliyyət
göstərir.
7 “Qoşqar”
MMC
Tovuz rayonu,
Qovular qəsəbəsi 40 t 2007 2008
meyvə-
tərəvəz
(üzüm)
Fəaliyyət
göstərir.
8
“Əli
Süleymanöv”
MMC
Tovuz rayonu 80 t 2010 2011
meyvə-
tərəvəz
(üzüm)
“Qızıl
Salxım”
MMC-i
fəaliyyət
göstəmədiyi
üçün fəaliyyət
göstərmir.
9 Fiziki şəxs
Tovuz rayonu
Aşağı Quşçu
kəndi
140 t 1976
2005-ci ildə
2 kamerada
yeni-
dənqurma
işləri
aparılıb
meyvə-
tərəvəz
(üzüm)
Fəaliyyət
göstərir
12 Fiziki şəxs
Tovuz rayonu,
Aşağı Quşçu
kəndi
300 t 2011 2011
meyvə-
tərəvəz
(üzüm)
Fəaliyyət
göstərir
17
"Asadov
Capital
Azərbaycan"
MMC
Qazax rayonu,
Çaylı kəndi 250 t 2011 2012
meyvə-
tərəvəz
(üzüm)
Fəaliyyət
göstərir
Cədvəldən də göründüyü kimi ölkədə soyuducu anbarların sayı və onların tutumu
yetərincə deildir. Üzümçülük rayonlarında keçirilmiş tədbirlər nəticəsində məlum olmuşdur ki,
hal-hazırda üzümün tədarükü və onun saxlanması ilə əlaqədar problemlər mövcuddur. Bununla
yanaşı üzümçülüyün inkişafı istiqamətində tədbirlərin görülməsi zamanı onların tədarükü
müəssisələrinin və soyuducu anbarların tikintisinin aparılması vacibdir.
Qeyd edildiyi kimi, üzümdən həm təzə, həm də emal olunmuş şəkildə istifadə olunur.
Bununla əlaqədar olaraq, ölkədə bir sıra emal müəssisələri fəaliyyət göstərir. 2011-ci ilin
məlumatlarına əsasən 752,1 min dkl üzüm şərabı istehsal edilmişdir ki, bunun da 693,7 min
dkl əmtəəlikdir. Qeyd edək ki, bu göstərici 2010-cu ildə müvafiq olaraq 1170 və 914,4 min dkl
olmuşdur. Azalma şampan şərabında da özünü göstərir. Belə ki, 2011-ci ildə 19,5 min dkl
olmuşdursa bu 2010-cu ildə 27,9 min dkl-ə bərabər idi. Lakin konyak istehsalında artım
müşahidə olunur.
Cədvəl 3.10
Üzüm emalına dair məlumat
Məhsulun adı 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011
Üzüm şərabı, min dkl 400.5 505.0 584.2 876.2 716.7 1 170 752.1
o cümlədən əmtəəlik … 500.1 584.2 816.9 652.7 914.4 693.7
Şampan şərabı, min dkl 61.8 19.4 52.6 35.8 42.2 27.9 19.5
Konyak, min dkl 17.5 27.9 116.9 62.7 22.6 81.4 112.7
İnzibati rayonlar üzrə üzüm emalı istehsalı məhsullarına dair məlumat
2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011
Brendi (konyak), min dkl
Bakı şəhəri 1.7 3.4 0.9 23.8 0.6 15.6 23.9
Gəncə şəhəri 0.4 7 7.4 4.9 1.7 5.5 2.3
Abşeron rayonu 0.3 0.7 12 3.5 1 15 35.9
İsmailli rayonu 12.8 8.3 - - - - -
Göyçay rayonu - - 9.8 4.8 0.9 - -
Tovuz rayonu 0.5 6.7 36.4 11.1 10.3 9.1 9.7
Şəmkir rayonu 1.7 1.3 4.4 0.8 0.5 2.2 0.9
Kürdəmir rayonu - - - 9 1.6 10 33.3
Ağsu rayonu 0.1 0.5 1.2 4.8 - - 5.9
Ağstafa rayonu - - - - 5.5 - -
Siyəzən rayonu - - - - - 24 -
Göygöl rayonu - - - - - - 0.8
Üzüm şərabı, min dkl
Bakı şəhəri 84.6 60.9 36.4 230.5 69.1 5.6 3.2
Naxçıvan MR - 0.9 0.4 - - - -
Gəncə şəhəri 275.8 383.9 473.6 444.6 288.8 308.7 463.7
Abşeron rayonu 0.4 1.5 3.8 3.1 21.2 86.5 68.9
Xaçmaz rayonu 0.1 - - - - 6.9 -
Qazax rayonu 9.1 6.3 - - - - -
Tovuz rayonu 14 17.1 26.2 17 24.2 25.3 20
Şəmkir rayonu 16.5 20.3 11.2 21 13.7 3.2 6.6
Göygöl rayonu - - 1.8 2.9 0.1 354.7 22.1
Samux rayonu - 5.3 17.4 23 4.7 - -
Göyçay rayonu - 3.9 - - 30 - -
Ağsu rayonu - - 3.8 17.3 4.5 - 2.9
Kürdəmir rayonu - - - 13.6 1.7 3.9 -
İsmailli rayonu - - - - 38.8 - 19.1
Şəki rayonu - - - - - - 44
Üzüm və üzüm məhsullarının ixrac və idxalı. Ölkədə bu sahədə istehsalın və potensial
ixrac imkanlarının olmasına baxmayaraq, istehsalın yerli tələbatı ödəməməsi idxalın həcminə
də təsir edir. Belə ki, 2011-ci ildə ölkədən 50,3 min ton və ya 32,1 min ABŞ dolları həcmində
təzə üzüm ixrac olunmuşdursa, həmin ildə ölkəyə 2947,5 min ton və ya 920 min ABŞ dolları
həcmində təzə üzüm idxal olunmuşdur (Cədvəl 3.11).
Cədvəl 3.11
Təzə üzümün idxal və ixracı (080610)
İllər İdxal İxrac
miqdarı (kq) ABŞ $-ı miqdarı (kq) ABŞ $-ı
1996 5964 2628 500 89
1997 17250 3519 54000 55240
1998 198663 19176 1344750 239869
1999 458329 176144 239218 22149
2000 688924 352308 547264 48276
2001 133682 41801 414412 51986
2002 292266 56584 202100 40843
2003 20228 7800 92386 30972
2004 163726 71701 9152 4956
2005 1740470 391175 385091 125004
2006 2625383 552565 309539 187575
2007 308465 85754 158385 81239
2008 497820 420487 312550 169817
2009 1116092 607443 156191 64244
2010 3302735 1057115 24100 7887
2011 2947452 920013 50256 32070
Mənbə: http://comtrade.un.org
Üzümün ixracı ilə eyni zamanda bu məhsulların idxalı da həyata keçirilir. Süfrə üzümün
ixracı əgər bar mövsümündə baş verirsə, idxalı isə əsasən qış aylarında olur. Buna səbəb
ölkədə son dövrlərə qədər saxlama anbarlarının demək olar ki, olmaması və istehsalın yerli
tələbatı tam həcmdə ödəməməsidir. Süfrə üzümün idxalı əsasən qeyri-mövsüm vaxtına təsadüf
edir. Belə ki, mövsüm vaxtı tələbat yerli istehsal hesabına ödənirsə, digər vaxtlarda isə bu
qismən yerli istehsal (mövcud soyuducu anbarlarda saxlanılan) və əsasən idxal hesabına
ödənir. İdxalın digər səbəbi bazarda çeşid müxtəlifliyi və istehlakçı məmnunluğu ilə
əlaqədardır.
Texniki üzüm üzrə də istehsalı və keyfiyyəti tələbatı ödəmir. Bu da emal müəssisələrinin
həmin məhsulları idxalı artırmasına təsir edir. Yerli istehsalın zəif və tələbatı ödəməməsi bu
sahədə çalışan emal müəssisələrinin məhsullarının rəqabətqabiliyyətinə də təsir edir. Belə ki,
idxal hesabına istehsalın təşkili məhsulun maya dəyərinin artmasına gətirib çıxarır. Həmçinin
idxal olunan keyfiyyətsiz məhsullardan alınan son məhsullar, onların bazarda
reallaşdırılmasında müəyyən çətinliklər yaradır. Qeyd edək ki, İnkişaf Etmiş Ölkələrin şərab
bazarına girmək üçün keyfiyyətli yerli xammaldan hazırlanmış brend məhsullarla girmək
mümkündür. Brend məhsulların yaradılmasında isə ilk növbədə yerli üzüm sortlarına əsaslanan
keyfiyyətli xammalın alınması və bunun əsasında emalın təşkili vacibdir.
Təzə (süfrə və texniki) üzüm ilə yanaşı, emal olunmuş üzüm şirəsi məhsulları həm ixrac,
həm də idxal olunur. Belə ki, 2011-ci ildə 2,6 ton və ya 2,2 min ABŞ dolları həcmində üzüm
şirəsi (briks ədədi 30-dan az olmaqla) idxal olunmuşdur (Cədvəl 3.12). Ölkədə isə bu
məhsullar ixrac olunmamışdır.
Cədvəl 3.12
Üzüm şirəsi_200961, (briks ədədi 30-dan az olmaqla)
İllər İdxal
miqdarı (kq) ABŞ $-ı
2004 972 1462
2005
2006
2007 1406 2227
2008 548 213
2009
2010 6339 5169
2011 2644 2231
Mənbə: http://comtrade.un.org
Bunda başqa bu üzüm şirəsinin idxal həcminin az olmasına baxmayaraq, digər üzüm
şirəsinin həm idxal, həm də ixrac göstəriciləri müşahidə olunur. Belə ki, 2011-ci ildə digər növ
üzüm şirəsi məhsullarının idxalı 42,1 ton və ya 72 min ABŞ dolları, ixracı isə 44,5 ton və ya
75 min ABŞ dolları olmuşdur (cədvəl 13). 2011-ci ildə digər üzüm şirəsi üzrə idxal-ixrac
əməliyyatlarında müsbət saldo qeydə alınmışdır.
Cədvəl 3.13
Digər üzüm şirəsi_200969
İllər İdxal İxrac
miqdarı (kq) ABŞ $-ı miqdarı (kq) ABŞ $-ı
2004 80000 32000 63143 41858
2005 225673 93040 3780 4536
2006 70372 43258
2007 193554 79803
2008 22526 44475
2009 41000 20000 88366 119333
2010 59020 53469
2011 42117 71951 44501 75031
Mənbə: http://comtrade.un.org
Üzümdən emal olunmuş digər vacib məhsullardan olan qurudulmuş üzümün idxal-ixrac
əməliyyatlarına nəzər salsaq görərik ki, bu məhsul üzrə idxal olsa da, ixracı hələ ki yoxdur.
1996-2011-ci illərdə yalnız 1996,1997 və 2003-cü illərdə az həcmdə ixrac olunmuşdur. Buna
səbəb yerli istehsalın zəif olması və daxili tələbatın isə ödənilməməsi ilə bağlıdır. 1996-2011-
ci illərdə ölkəyə idxal olunan qurudulmuş üzümün həcmi 1,5 dəfə, dəyəri isə 1,9 dəfə artmışdır
(cədvəl 3.14).
Cədvəl 3.14
Qurudulmuş üzümün idxal və ixracı (080620)
İllər İdxal İxrac
miqdarı (kq) ABŞ $-ı miqdarı (kq) ABŞ $-ı
1996 1599464 675108 38781 22369
1997 733563 150077 7375 7399
1998 1611911 182147
1999 257332 45939
2000 134520 69571
2001 229586 80726
2002 473129 222725
2003 426894 217841 15000 6750
2004 676358 189610
2005 539678 161347
2006 735432 199295
2007 1270387 256224
2008 1561066 513012
2009 2371589 929609
2010 2195058 1155412
2011 2414180 1295991
Mənbə: http://comtrade.un.org
Üzüm bağlarının genişləndirilməsi. Qeyd olunduğu kimi, respublikamızda üzüm
bağlarının sahəsi 2011-ci ildə 267,8 min ha, ondan bar verən yaşda 218,8 min ha olmuşdur.
Hal-hazırda mövcud üzüm bağlarının əksəriyyətinin hələ sovet illərində salındığını nəzərə
alsaq, onda yeni üzüm bağlarının salınması vacib məsələlərdəndir. Bu məsələnin vacibliyini
ümumi üzüm bağlarının sahəsində bar verən yaşda olan üzüm bağlarının xüsusi çəkisindən də
görmək olar (Cədvəl 3.15).
Cədvəl 3.15
Ümumi üzüm bağlarının tərkibində bar verən yaşda olanların xüsusi çəkisi, faizlə
İllər Əkmələrin
sahəsi, min ha
Ondan bar verən
yaşda, min ha
bar verən yaşda olanların
xüsusi, faizlə
1985 267.8 218.8 81.7
1990 181.4 156.1 86.1
1995 97.7 94.7 96.9
1996 83.3 79.1 95.0
1997 66.3 65.4 98.6
1998 35.1 34.5 98.3
1999 20.5 20.3 99.0
2000 14.2 13.9 97.9
2001 11.5 11.4 99.1
2002 8.9 8.9 100.0
2003 7.7 7.4 96.1
2004 8.0 7.3 91.3
2005 9.6 7.2 75.0
2006 10.0 7.5 75.0
2007 12.4 7.8 62.9
2008 13.3 8.9 66.9
2009 15.0 10.1 67.3
2010 15.4 11.2 72.7
2011 15.9 12.0 75.5
Mənbə: Azərbaycanın kənd təsərrüfatı statistikası 2012
Cədvəldən də göründüyü kimi, 1985-2011-ci illərdə üzüm bağlarının tərkibində bar verən
yaşda olanların xüsusi çəkisi müxtəlif vaxtlarda dəyişir. Belə ki, bu pay 1985-ci ildə 81,7%
idisə, bu 1995-ci ildə 96,9% və 2002-ci ildə hətta 100% həcmində olmuşdur. Bu da yeni üzüm
bağlarının əkilməməsi ilə bağlıdır. Son nəticədə isə üzüm bağlarının təzələnməsi baş
verməmişdir ki, bu da üzümün məhsuldarlığına və onun keyfiyyətinə birbaşa təsir edir. Lakin
son dövrlərdə bu sahədə irəliləyişlər müşahidə olunur. Belə ki, 2005-ci ildən sonra yeni üzüm
bağlarının salınması hesabına bu göstərici aşağı düşmüş və bar verən yaşda olanların xüsusi
2011-ci ildə 75,5% səviyyəsində olmuşdur.
Üzümün bar verən yaşda olanların xüsusi çəkisinə görə Yuxarı Qarabağ iqtisadi rayonu
ən aşağı göstəriciyə malikdir (18%). Bu isə son illərdə yeni üzüm bağlarının salınması
hesabınadır. Bakı şəhərində isə yeni üzüm bağlarının salınmaması ilə əlaqədar bu göstərici
100% olmuşdur.
Cədvəl 3.16
İqtisadi rayonlar üzrə üzüm bağlarının tərkibində bar verən yaşda olanların xüsusi çəkisi, faizlə
2000 2005 2007 2008 2009 2010 2011
Respublika üzrə cəmi 98 75 63 67 68 72 76
Bakı şəhəri 100 100 93 94 94 100 100
Abşeron iqtisadi rayonu 73 100 42 42 41 40 40
Gəncə-Qazax iqtisadi rayonu 100 58 46 58 60 67 80
Şəki-Zaqatala iqtisadi rayonu 91 98 81 81 70 89 88
Lənkəran iqtisadi rayonu 100 16 24 33 59 59 62
Quba-Xaçmaz iqtisadi rayonu 100 97 84 72 61 64 55
Aran iqtisadi rayonu 85 91 81 86 81 82 77
Yuxarı Qarabağ iqtisadi rayonu 100 7 5 14 5 11 18
Dağlıq Şirvan iqtisadi rayonu 100 46 46 45 49 53 61
Naxçıvan iqtisadi rayonu 100 98 97 97 97 94 94
Mənbə: DSK-nın məlumatları əsasında müəllif tərəfindən hesablanmışdır.
Ayrı-ayrı iqtisadi rayonlar üzrə bu göstəricinin dəyişməsi də müxtəlifdir. Üzüm
bağlarının 28,2%-ni əhatə edən Gəncə-Qazax iqtisadi rayonunda bu göstəricinin 2000-ci ildəki
100%-dən 2011-ci ildə 80%-ə, 15,1% paya malik Aran iqtisadi rayonunda bunun müvafiq
olaraq 85%-dən 77%-ə, 12,9% paya malik Dağlıq Şirvan iqtisadi rayonunda bunun müvafiq
olaraq 100%-dən 61%-ə düşməsi son dövrdə yeni üzüm bağlarının salınması hesabına baş
vermişdir.
İqtisadi rayonlar üzrə yenilənmə faizinin böyük olması ümumi üzüm bağlarında bar verən
yaşda olanların payının aşağı düşməsi ilə nəticələnir.
Beləliklə, üzüm istehsalının artırılmasının əsas yolları kimi aşağıdakıları həyata keçirmək
zəruridir:
Yeni üzüm bağlarının salınması məqsədilə daha məhsuldar və regionun təbii iqlim
şəraitinə uyğun üzüm tinglərindən istifadə olunması;
Üzüm bağlarının sahəsində bar verən yaşda olanların xüsusi çəkisinin artırılması
məqsədilə yenilənmənin daim və artan dinamika ilə aparılması;
Üzüm bağları çoxillik əkmələrə aid olduğundan və onların bar verməsi üçün müəyyən
müddət lazım olduğundan, bu sahədə çalışan fermerlərə uzun müddət üçün güzəştli
kreditlərin verilməsi.
3.3. Üzümçülük sahəsində sığortanın vəziyyəti
Azərbaycanda sığorta əsasən öz inkişafını 3 mərhələdə keçmişdir: 1917-ci il oktyabr
inqilabından əvvəlki, inqilabdan sonrakı (1917-90) və 1990-cı ildən başlayaraq müasir dövr.
Azərbaycanda sığorta işinin inkişafı XIX əsrin ortalarında vüsət almışdır. Аzərbаycаndа
sığorta işi kаpitаlist istеhsаl münаsibətlərinin inkişаfı, nеft sənаyеsinin mеydаnа gəlməsi və
sаhibkаr-lığın fəallaşması ilə sıх əlаqədаrdır. Bu dövrdə Azərbaycanda xarici ölkələrdən olan
şirkətlərin filialları fəaliyyət göstərirdilər. Аzərbаycаndа əsаsən dəniz gəmilərinin sığorta
еdilməsi üzrə iхtisаslаşmış ingilis şirkəti “Llоyd”un filiаllаrı, hаbеlə “Rus Llоyd”un və
Аlmаniyаdаn оlаn ingilis şirkətinin iki nümаyəndəliyi, Rusiyа və İrаnin sərhəd limаnlаrınа
qədər dаşınаn yüklərin sığortası ilə məşğul оlаn “Rеpmаn və Rust” ticаrət еvi ilə təqdim еdilən
“Şimаli Аlmаn Llоyd”u, həmçinin gəmilərin və yüklərin sığortasını аpаrаn “Аlmаn, Livаntiyа
хətti” cəmiyyəti fəаliyyət göstərməyə bаşlаmışdır.
1910-cu ildə Bakıda 18 sığorta cəmiyyəti fəaliyyət göstərmişdir. Ən böyük sığorta
təşkilatı “Rus siğorta cəmiyyəti” olmuşdur. Bakıda sığorta işinin əsasını Xəzər dənizində üzən
gəmilərin sığortası təşkil edirdi.
Kеçmiş SSRİ-nin bаşqа rеspublikаlаrındа оlduğu kimi, Sоvеt hаkimiyyəti illərində
Аzərbаycаndа dа dövlət sığorta sistеmi təşkil еdilmişdir. Rеspublikаdа sığorta işinin
inkişаfındа müəyyən rоl оynаmış Аzərbаycаn SSR Dövlət Sığortası Bаş İdаrəsi və SSRİ
“İnqоsstrах”nın Bаkı şöbəsi fəаliyyət göstərirdi.
Ölkədə kooperativ sığorta Sentrsoyuzun istehlak kooperasiyası vasitəsilə həyata
keçirilirdi ki, onun da fəaliyyəti 1931-ci ildə dayandırıldı. Bundan sonra isə sığorta
əməliyyatları Dövlət Sığortasında cəmlənməyə başladı. 80-ci illərin ахırınаdək rеspublikаdа
sığorta işi iki sığorta təşkilаtının Аzərbаycаn Rеspublikаsının Dövlət Sığorta Şirkətinin və
SSRİ-nin хаrici dövlət sığorta təşkilаtının Bаkı şəhərindəki şöbəsinin inhisаrı аltındа
olmuşdur.
Azərbaycanda sığorta işi 1990-cı ildən sonra müstəqil inkişaf etməyə başladı. 1991-ci
ildə Azərbaycan Respublikasının Nazirlər Kabineti yanında Dövlət Sığorta Nəzarəti yaradıldı.
Bu təşkilatı vəzifəsi ölkəmizdə sığorta xidmətləri bazarının inkişafının tənzimlənməsi,
sığortaçıların, sığortalıların və dövlət mənafeyinin müdafiəsi, metodiki rəhbərliyin həyata
keçirilməsi, müvafiq normativ hüquqi sənədlərin hazırlanması və s. olmuşdur.
Milli sığorta bаzаrı Аzərbаycаndа 1992-ci ilin əvvəlindən fоrmаlаşmаğа bаşlаmışdır.
Аzərbаycаn Rеspublikаsının Milli Məclisi Аzərbаycаnın tаriхində ilk dəfə оlаrаq 1993-cü ilin
yanvar ayında «Sığorta hаqqındа» Аzərbаycаn Rеspublikаsı Qаnununu qəbul еdilmişdir.
Hazırda sığorta bazarı Azərbaycanda özünün inkişaf mərhələsindədir. Sığorta şirkətləri
40-dan çox icbari və könüllü sığorta növlərini təklif edirlər. Lakin bu hələ də kifayət deyil.
Müqayisə üçün deyək ki, inkişaf etmiş ölkələrdə 300-dən çox müxtəlif sığorta xidməti
göstərilir.
1991-ci ildə Azərbaycanda 62 sığorta təşkilatı, o cümlədən 53 milli, 9 birgə sığortaçı
fəaliyyət göstərirdi. Yaradılmış bir çox kommersiya sığortatəşkilatları sığorta olunanların
etimadını qazana bilmədiklərinə görə, onların 33-ü müflisləşərək öz fəliyyətini dayandırmışdır.
2006-cı ilin əvvələrində Azərbaycanda qeydiyyatdan keçmiş 29 sığorta təşkilatı fəaliyyət
göstərmişdir ki, onlardan 22 özəl, 6 qarışıq mülkiyyət formalı dövlət kommersiya şirkətidir.
2010-cu ildə şirkətlərin yığımlarının ümumi həcmi 155,59 milyon manat təşkil etmişdir.
2011-ci ilin yanvar-aprelində ölkədə fəaliyyət göstərən sığorta şirkətlərinin mükafatlarının
ümumi həcmi 66,342 milyon manat, ödənişlər isə 17,673 (artım 21,71 faiz) milyon manat
olmuşdur.
Azərbaycanda könüllü şəkildə hər hansı sığorta məhsulundan istifadə edən adama nadir
halda rast gəlmək olar. Könüllü məhsullar üzrə Sığorta şirkətlərinin müştəri bazasını əsasən
banklar təmin edir. Belə ki, banka girov qoyulan əmlak bankın xeyrinə sığortalanır. Belə
hallarda banklar, adətən, təsisçisi olduqları və ya təsisçiləri eyni olan sığorta şirkətlərini seçir
(AİF xətti ilə ipoteka kreditlərinin verilməsi istisnadır. Bu zaman əmlak, fərdi qəza və xəstəlik
sığortası üçün müəyyən olunmuş 16 sığorta şirkətindən biri seçilməlidir). Bir-biri ilə əlaqəli
bank və sığorta şirkətləri aşağıdakılardır:
- Amrahbank – Amrah Sığorta
- ASB – Sənaye Sığorta
- Ata Bank – Ata Sığorta
- Bank VTB – Ata Sığorta (Ata Holdinq Bank VTB -Azərbaycanın səhmdarıdır)
- Bank Respublika – Bakı Sığorta (Bank Respublika və onun təsisçiləri Bakı Sığorta
şirkətinin səhmdarlarıdır)
- Bank Standard- Standard İnsurance
- Bank of Azerbaijan – Qarant Sığorta
- Beynəlxalq Bank – Beynəlxalq Sığorta
- Xalq Bank – Xalq Sığorta
- Kapital Bank – Paşa Sığorta
- Paşa Bank – Paşa Sığorta
- Unibank – Mbask Sığorta Şirkəti
- SW Bank - Azal Sığorta
- NBC Bank – Rəvan Sığorta (eyni şirkətlər qrupuna daxildir)
- Aztürk Bank - Başak İnam Sığorta Şirkəti (səhmdarıdır)
- Turan Bank – Başak İnam Sığorta Şirkəti (səhmdarıdır)
Əvvəlki illərdə olduğu kimi, ən ciddi problemlərdən biri yenə kənd təsərrüfatı sektorunda
sığortanın payının az olması ilə bağlıdır. Belə ki, 2011-ci ilin 10 ayında ümumi sığorta
portfelində kənd təsərrüfatının payı 0,2%-dən də aşağıdır. Son illər dövlət tərəfindən kənd
təsərrüfatı məhsullarının sığortalanması ilə bağlı təşviqedici tədbirlərin görülməsinə
baxmayaraq, bu sahədə hələ də ciddi dəyişiklik müşahidə olunmur. Cari ilin ilk 10 ayı ərzində
kənd təsərrüfatı bitkiləri məhsullarının və heyvanların sığortası üzrə cəmi 515 min manat
sığorta haqqı yığılıb və 180 min manat sığorta ödənişi edilib.
Halbuki, dövlət tərəfindən kənd təsərrüfatı məhsullarının sığortalanması ilə bağlı
təşviqedici tədbirlər görülməkdədir. Xatırladaq ki, 2002-ci ildə “Kənd təsərrüfatında sığortanın
stimullaşdırılması haqqında” qanun qəbul olunub. Qanunun qəbul edilməsində əsas məqsəd
kənd təsərrüfatı istehsalçılarının əmlakının təbii fəlakətdən sığortalanmasında dövlətin
iştirakını təmin etməklə aqrar sahədə sığortanın inkişafını stimullaşdırmaqdır. Daha sonra,
2007-ci ildə Nazirlər Kabineti tərəfindən sığorta haqqının büdcə vəsaiti hesabına ödənilməsi
haqqında qərar qəbul olunub. Həmin qərarda göstərilir ki, hər hansı bir sığorta hadisəsi
(yanğın, dolu, sel, daşqın və s.) zamanı hesablanmış sığorta haqqının 50%-i dövlət büdcəsi
vəsaiti hesabına ödənilməlidir. Lakin bu sahədəki təşviqedici tədbirlərə baxmayaraq, sığorta
sistemi aqrar sahədə hələ də çox zəif inkişaf etməkdədir.
Hesablamalardan aydın olur ki, hazırda Azərbaycanda suvarılan torpaq sahələri 1 milyon
400 min hektar ərazini əhatə edir. Ölkə ərazisində 862 min ailə təsərrüfatı olsa da, onların cüzi
hissəsi öz təsərrüfat sahələrini sığortalayıb. Çünki fermer təsərrüfatlarının rəhbər kollektivləri
arasında əvvəllər maariflənmə işinin aparılmaması və ya təbliğatın aşağı səviyyədə olması
sözügedən təsərrüfat sahələrinin sığortalanma prosesinin tam başa çatdırılmasına maneçiliklər
törədir. Maddi imkansızlıq və vəsait çatışmazlığı da sığortalanmaya meyli azaldıb. Bundan
başqa, əvvəllər yalnız buğda bitkisi becərilən sahələrin sığortalanması yönümündə işlər
görülürdü. Sonradan isə Kənd Təsərrüfatı Nazirliyi tərəfindən sözügedən prosesin kənd
təsərrüfatı sahələrinin digər bölmələri üzrə, yəni arpa, kartof, soğan, tərəvəz, bostan məhsulları
və digər bitkilər əkilən sahələrə də şamil edilməsi üçün müvafiq addımlar atıldı. Lakin hələ də
istənilən nəticə yoxdur.Ekspertlər isə həm torpaqların sığortaya cəlb edilməsi sahəsində
savadsızlığın hökm sürməsinin, həm də sığortaya marağın olmamasının məhsuldarlığa ciddi
zərbə vurduğunu deyir. Onların fikrincə, elə bir mexanizm yaradılmalıdır ki, onun köməyi ilə
bu qanunu fermerə tətbiq etmək mümkünləşsin.
Sığorta məsələsi məhsuldarlığa da təsir göstərir. Belə fikirlər də səslənir ki, qonşu
dövlətlərlə müqayisədə bizdə məhsuldarlıq çox aşağıdır. Hətta ölkədə potensialımızdan 3 dəfə
az məhsul istehsal olunur. Bu da fermerlərə verilən subsidiyaların hələ istənilən nəticəni əldə
etməyə imkan vermədiyini üzə çıxarır və bu sahədə potensialdan tam istifadəyə imkan vermir.
Məlumdur ki, Avropa ölkələrində məşğulluqda aqrar sektorun payı 15 - 20 faizdən çox
olmur. Aqrar ölkələrdə isə bu, 40 faizə qədər yüksəlir. Məsələn, ABŞ-da əmək qabiliyyətli
əhalinin 2.5 faizi aqrar sahədə çalışır. Onlar həm özlərini kənd təsərrüfatı məhsulları ilə təmin
edir, həm də ixrac edirlər. Azərbaycanda isə əmək qabiliyyətli əhalinin 40 faizi aqrar sahə ilə
məşğuldur. Lakin qalan 60 faizi bu məhsullarla təmin edə bilmir. Bununla yanaşı, hətta
xaricdən də ixrac edir. Əslində, işçi qüvvəsinin paylanması coğrafiyasını, istehsal olunan
məhsulun miqdarını nəzərə alsaq, burada kifayət qədər ziddiyyət var. Bu, o deməkdir ki, aqrar
sektor digər sektorlardan geri qalır. Həm də nəzərə alaq ki, il ərzində istehsal olunan
məhsulların 26 faizi həcmində dövlət subsidiya yönəldir. Qalan 74 faizi isə aqrar sektorun özü
tərəfindən qarşılanır. Əslində isə subsidiyaların həcmi çox olduğu üçün aqrar sektor daha çox
inkişaf etməli idi. Məsələn, Ümumdünya Ticarət Təşkilatının şərtlərində aqrar sektora verilən
subsidiyaların maksimum limiti 10 faizdir. İnkişaf etmiş ölkələr üçün isə bu rəqəm 5 faizdir.
Azərbaycan həmin limitlərdən təqribən 3 dəfə artıq subsidiya ayırır. Amma bu, aqrar sektorda
yeni dəyərin formalaşmasında özünü göstərmir. Ekspertlər sığortanın tətbiqi halında bunun
aradan qaldırılacağını güman edir.
«Az Sığorta» Şirkəti kənd təsərrüfatı ilə məşğul olan şəxslər və müəssisələr üçün «Kənd
təsərrüfatı bitkiləri məhsullarının doludan sığortası və Heyvanların sığortası qaydaları»na
əsasən sığorta təminatını təklif edir:
- Kənd təsərrüfatı bitkilərinin əsas və köməkçi məhsulları təbii fəlakət və həmin ərazi
üçün qeyri-adi olan digər meteoroloji və təbiət hadisələri, yanğın nəticəsində
zədələnməsi və məhv olması hallarına qarşı sığorta olunur.
- İri və xırda buynuzlu mal-qara (inəklər, öküzlər, camışlar, qoyunlar, keçilər) və s.
heyvanlar: Bütün növ adi və yoluxucu (bir heyvandan digər heyvana keçə bilən)
xəstəliklər, boğaz olma, doğum, axtalama və ya cərrahiyyə əməliyyatının aparılması;
- Hər növ qəzalar, vəhşi heyvanların hücumu, kənar şəxslərin qəsdən zəhərləməsi,
yaralaması və ya şikəst etməsi;
- Şaxtadan donma, məftil, mismar, daş və digər bu kimi bərk və iti cisimlər udması və ya
dərmanlanmış sahədə otlaması;
- Qasırğa, ildırım, zəlzələ, su basqını, torpaq çökməsi və ya yer sürüşməsi;
- Yanğın və ya partlayış nəticəsində, heyvanların məcburi kəsdirilməsi də daxil olmaqla,
tələf olmasına qarşı sığorta olunur.
Azərbaycanda fəaliyyət göstərən və kənd təsərrüfatı məhsullarının istehsalı və ya
heyvandarlıq ilə məşğul olan fiziki və hüquqi şəxslər (fermer və d. təsərrüfatlar) əkdikləri
məhsulları və sahib olduqları heyvanları (mal-qara və s.) sığorta etdirməklə gələcəkdə baş verə
biləcək hadisələr zamanı onlara dəyən itki və ziyanlara qarşı təminat əldə edə bilərlər.
Azərbaycan Respublikasında kənd təsərrüfatında sığortanın stimullaşdırılması ilə
əlaqədar “Kənd təsərrüfatında sığortanın stimullaşdırılması haqqında” Azərbaycan
Respublikasının Qanunu, “Sığorta fəaliyyəti haqqında” Azərbaycan Respublikasının
Qanunundan və onlara uyğun qəbul edilmiş normativ hüquqi aktlar qəbul edilmişdir.
“Kənd təsərrüfatında sığortanın stimullaşdırılması haqqında” Azərbaycan
Respublikasının Qanununda kənd təsərrüfatında əmlakın sığortasının obyektləri kimi kənd
təsərrüfatı bitkilərinin məhsulları, kənd təsərrüfatı heyvanları, ev quşları, dovşanlar, xəzdərili
vəhşi heyvanlar, arı ailələri, habelə kənd təsərrüfatı təyinatlı binalar, tikililər, qurğular,
avadanlıqlar, maşınlar, nəqliyyat vasitələri və digərləri ilə bağlı əmlak mənafeləri (azqiymətli
və tez köhnələn əşyalar və təbii biçənəklərin məhsulları istisna olmaqla) müəyyən olunmuşdur.
Bu sığorta obyektləri bir qayda olaraq yanğın, dolu, sel, daşqın, tufan, şaxta və ildırım vurması,
zəlzələ, torpaq sürüşməsi, dəmyə torpaqlarında quraqlıq kimi təbii fəlakətlərdən, habelə kənd
təsərrüfatı bitkilərinin məhsulları, kənd təsərrüfatı heyvanları, ev quşları, dovşanlar, xəzdərili
vəhşi heyvanlar, arı ailələri müvafiq olaraq xüsusi təhlükəli ziyanvericilərin yayılmasından və
hücumundan, yoluxucu xəstəliklərdən, kənd təsərrüfatı təyinatlı binalar, tikililər, qurğular,
avadanlıqlar, maşınlar, nəqliyyat vasitələri isə qəza hadisələrindən sığortalanır və kənd
təsərrüfatında əmlakın sığortası könüllü formada həyata keçirilir.
Adı çəkilən qanunda irəli gələrək sığortalanmasına maliyyə yardımı göstərilən kənd
təsərrüfatı əmlakının və sığorta hadisələrinin növlərinin və sığorta haqqının büdcə vəsaiti
hesabına ödənilən hissəsinin müəyyən edilməsi haqqında Azərbaycan Respublikasının Nazirlər
Kabinetinin 22 №-li qərarı təsdiq olunmuş və burada kənd təsərrüfatı əmlakının – buğda, arpa,
qarğıdalı, günəbaxan-dən üçün, kartof, şəkər çuğunduru, tərəvəz (göyərti istisna olmaqla)
meyvə, sitrus və üzüm bağlarının məhsulları sahələrinin (məhsul) yanğın, dolu, sel, daşqın,
şaxta vurması kimi sığorta hadisələrindən sığortalanmasına dövlət tərəfindən maliyyə
yardımının göstərilməsi nəzərdə tutulmuşdur. Belə ki, bu yardım müqavilə üzrə hesablanmış
sığorta haqqının dövlət büdcəsinin vəsaiti hesabına ödənilən hissəsi sığorta haqqının 50 faizi
həcmindədir.
Sığorta müqaviləsi üzrə sığorta məbləği kənd təsərrüfatı bitkiləri üzrə məhsulun
dəyərinin azı 70%-i, kənd təsərrüfatı heyvanları, ev quşları, dovşanlar, xəzdərili vəhşi
heyvanlar, arı ailələri üzrə hüquqi şəxslərdə - onların balans dəyərinin, fiziki şəxslərdə isə
bazar qiymətinin azı 80%-i, kənd təsərrüfatı təyinatlı binalar, tikililər, qurğular, avadanlıqlar,
maşınlar, nəqliyyat vasitələri və digər əmlak üzrə isə əmlakın bazar qiymətinin tam məbləği
miqdarında müəyyən edilir.
Eyni zamanda, qanunda bir sıra digər güzəştlər nəzərdə tutulmuşdur. belə ki, əmlakını üç
ildən az olmayaraq ardıcıl sığorta etdirmiş, lakin həmin müddətdə sığorta ödənişi almamış
sığortalıya sonrakı illər üçün hesablanmış sığorta haqqından dördüncü il üçün 10 faiz, beşinci
il üçün 20 faiz, beş ildən artıq müddətə isə 30 faiz həcmində güzəşt edilir.
Üzümçülük sahəsində sığortanın vəziyyətinə dair məlumatlara əsasən 50% büdcədən
ödənilməklə 2010-cu ildə İsmailli rayonunda (Nikitin kolxozu) 296 ha, 29053 manat, 2011-ci
ildə İsmailli rayonunda (Nikitin kolxozu) 24652 manat, Şamaxı rayonu 1 nəfər fiziki şəxs 2,5
ha, 525 manat, Qazax rayonu 1 nəfər fiziki şəxs 1 ha, 350 manat və 1 nəfər fiziki şəxs 3 ha,
1050 manat məbləğində kənd təsərrüfatı əmlakı sığortalanmışdır. 2012-ci ilin məlumatlarına
əsasən İsmailli rayonunda (Nikitin kolxozu) 296 ha, 21072 manat məbləğində kənd təsərrüfatı
əmlakı sığortalanıb. Göründüyü kimi, sığorta müqavilələrinin sayı çox aşağı səviyyədədir və
hələ ki, üzümçülüklə bağlı əmlakını sığortalayan olmamışdır.
“Azərsığorta”-nın yerlərdə 87 filialın olmasına baxmayaraq kənd təsərrüfatı istehsalçıları
bu güzəştdən istifadə etməyə meyilli deillər. Bunun isə həm obyektiv, həm də subyektiv
səbəbləri var. Belə ki, İİETİ-nin “2012-2020-ci illərdə üzümçülüyün inkişafına dair Dövlət
Proqramı”ndan irəli gələn tədbirlərin üzümçülük sahəsində çalışanlara çatdırılmasına dair
səfərlərdə keçirilən görüşlərin nəticəsində məlum olmuşdur ki, fermerlərin dövlətin bu sahəyə
göstərdiyi güzəştlər və yardımlardan, o cümlədən sığorta ilə əlaqədar edilən maliyyə
yardımından məlumatları yox dərəcəsindədir.
3.4. Üzümçülük sahəsində lizinqin vəziyyəti.
Azərbaycan müstəqillik qazandıqdan sonra iqtisadiyyatın bütün sahələrində olduğu kimi
kənd təsərrüfatı sahəsində də tənəzzül özünü göstərmişdir və bu sahədə mövcud kolxoz və
sovxozlar fəaliyyətini dayandırmışlar. Azərbaycan Respublikasında 1996-cı ildən başlanmış
aqrar islahatlar siyasəti çərçivəsində torpaq sahəsi kənd əhalisinin xüsusi mülkiyyətinə
verilmiş, aparılmış islahatlar nəticəsində regionda əksər kənd təsərrüfatı məhsullarının
istehsalında dinamik artımın baş verməsi müəyyən edilmişdir. Lakin kənd təsərrüfatında
çoxillik əkmələrdə tənəzzülün qarşısını almaq çətin idi. Çünki meyvə və giləmeyvələr,
üzümlüklərin bərpası uzun müddət və xeyli vəsait tələb etdiyindən və bu sahədə emal
müəssisələrinin fəaliyyəti dayandığından fermerlərin bu sahələrə marağı aşağı idi.
Statistik məlumatlardan da göründüyü kimi, ölkədə üzüm sahələrinin azalması 2003-cü
ilədək davam etmiş və yalnız 2004-cü ildən etibarən yeni üzümlüklərin salınması ilə əlaqədar
əkin sahələri artmışdır. Qeyd etdiyimiz kimi bu sahənin inkişafı üçün xeyli vəsait lazımdır.
Bununla yanaşı üzüm əkin sahələrinin becərilməsi üçün aqrotexniki qaydalara əməl etmək
lazım gəlir ki, bunun üçün müxtəlif təyinatlı texniki vasitələrə ehtiyac yaranır.
Azərbaycanda “Lizinq haqqında qanun” 29 noyabr 1994-cü ildə qəbul edilmişdir. Qeyd
edim ki, Azərbaycan MDB ölkələri arasında lizinq haqqında qanunu qəbul edən ilk ölkədir.
Qanunun qəbul olunduğu illərdə ölkədə lizinq münasibətləri haqqında hələ tam təsəvvür yox
idi. Bu Qanun lizinq münasibətlərini tənzimləyə bilmədiyi üçün 2003-cü ilin avqustunda
qüvvədən düşmüşdür. Ona görə də lizinq münasibətləri Mülki Məcəllə (XXXVIII fəsil), Vergi
Məcəlləsi (140-cı maddə) və digər qanunverici aktlar ilə tənzimlənir. Bundan başqa Mülki
Məcəlllənin 747-751-ci maddələri lizinq münasibətlərinin spesifik xüsusiyyətlərini tam
tənzimləyə bilmədikdə, elə 751-ci maddəyə əsasən lizinq münasibətlərinə əmlak kirayəsi
müqaviləsinin qaydaları tədbiq olunur.
Lizinq münasibətlərində tərəflərin hüquq və vəzifələri isə xüsusi hallarda Mülki
Məcəllənin XXXIII fəsli (Əmlak kirayəsi) ilə nizamlanır. Azərbaycan qanunvericiliyinə əsasən
bizim icarə və lizinq terminləri müvafiq olaraq “operativ lizinq” və “maliyyə lizinqi” (lizinqin
əsas iki növləri) beynəlxalq anlayışlarına uyğun gəlir. Lizinqin maliyyə lizinqi kimi
qiymətləndirilməsi ölkədə operativ lizinqin inkişafına mane olur. Lakin buna baxmayaraq, son
zamanlar xüsusilə, avtolizinq bazarında avtomobillərin daha çox 5 illik lizinq yolu ilə əldə
edilməsi, avtomobilə lizinq şirkətləri tərəfindən xidmətlərinin (sığorta, texniki servis və s.)
göstərilməsi operativ lizinqin az da olsa fəaliyyətini sübut edir.
Mülki Məcəllədə lizinq 747-1.2-ci maddəsində qeyd olunur: Lizinq verən lizinq
müqaviləsinə əsasən cəlb edilmiş və ya özünə məxsus maliyyə vəsaiti hesabına əldə etdiyi və
mülkiyyətində olan əşyanı lizinq obyekti kimi lizinq alana müəyyən haqla, müəyyən müddətə
və şərtlərlə (mülkiyyyət hüququnun lizinq alana keçməsi və ya keçməməsi şərti də daxil
olmaqla) müvəqqəti sahibliyə və ya istifadəyə verən hüquqi və ya fiziki şəxsdir. Mülki
Məcəlləyə (152.3, 159-cu maddələri) əsasən sahiblik hüququ əşyaya faktik sahib olmağı
nəzərdə tutur və buna görə də istifadə hüququndan təcrid olumuş halda lizinq obyektinin lizinq
alanın yalnız sahibliyinə verilməsi lizinq müqaviləsinin mahiyyətini əks etdirmir. Bu
anlaşılmazlığın aradan qaldırılması üçün bir sıra xarici ölkələrin mülki qanunvericiliyində,
məsələn, Rusiya Federasiyasının Mülki Məcəlləsinin 576-cı maddəsində olduğu kimi
“sahibliyə və ya istifadəyə” sözləri “sahibliyə və istifadayə” sözləri ilə əvəz olunsa daha yaxşı
olar. Mülki Məcəllənin 747-1.3 müddəasında lizinq obyektinin lizinq müqaviləsinə uyğun
olaraq müəyyən müddətə, müəyyən haqla lizinq alana müvəqqəti sahibliyə və istifadəyə
verilməsinin qeyd olunması da lizinq verənin hüquqi vəziyyətinin Mülki Məcəllədə düzgün
göstərilmədiyini təsdiq edir.
Bundan başqa Mülki Məcəllədə lizinq verənin əsas vəzfilərindən biri təkcə lizinq
obyektini əldə etmək deyil, həm də onu hazırlamaqdır. Düzdür, bəzi ölkələrdə bunu “birbaşa
lizinq” adı altında həyata keçirirlər, bele olan halda özlərinin broker şirkətlərini yaradırlar.
Lakin, Mülki Məcəllədə lizinq verən lizinq obyektini özü hazırladığı halda o, satıcı olacaqdır
ki, bu da lizinq münasibətlərinə ziddir. Çünki, lizinq verən sadəcə əmlakın əldə edilməsini
maliyyələşdirən şəxsdir. Lizinq verənin üzərinə lizinq obyektini əldə etmək vəzifəsinin
qoyulması 747-5.1 maddəsinə əsasən lizinq münasibətlərinin hüquqi formasını pozur. Ona
görə ki, lizinq üçtərəfli münasibətdir (747-1.1, 747-5.1 maddələrinə uyğun olaraq) və lizinq
subyektlərindən birinin olmadığı halda onu lizinq münasibətləri adlandırmaq olmaz. Buradan
ümumi şəkildə sual yarana bilər ki, bes onda nəyə görə “qaytarılan lizinq”də ikitərəfli
münasibət mövcud olduğu halda onu lizinq münasibətlərinə daxil edirik? Çünki qaytarılan
lizinq növündə lizinq alan həm də satıcı qismində çıxış edir və sanki üçüncü tərəf olur.
Ölkədə lizinq münasibətlərinin növbəti problemi lizinqin mühasibat uçotu ilə bağlıdır.
Milli mühasibat uçotu standartlarında lizinq üçün xüsusi standart yoxdur və lizinq
uzunmüddətli icarə kimi qeydə alınaraq lizinq alanın alanın balansında əks olunur. Bu isə
Mülki Məcəllə ilə uyğunlaşmır. Çünki, Mülki Məcəllədə lizinq obyekti əsas vəsait kimi
tərəflərin qarşılıqlı razılığı əsasında lizinq verənin və ya lizinq alanın balansında qeydə
alınmalıdır.
Əvvəllər tətbiq olunan sürətli amortizasiyanın (əvvəllər bu, 2 əmsalla hesablanırdı) ləğv
edilməsi lizinq sektorunda əsas vəsaitlərin yenilənməsinin qarşısını alır. Qeyd edək ki,
Rusiyada lizinq münasibətlərində sürətləndirilmiş amortizasiya (bu, Rusiyada 3 əmsalla
hesablanır) tətbiq olunur və onlar xərclər kimi çıxılır, bu da vergi bəyənnaməsi zamanı nəzərə
alınmır.
Lizinq obyektinə vergi qanunvericiliyinə əsasən qoyulan ƏDV (18%) əmlakın qiymətinə
daxil edilir, nəticədə əmlakın maya dəyəri artır. Belə olan halda müştəri lizinq şirkətlərinin
rəqibi olan banklara kredit götürməyə üz tutur.
Əsas etibarilə operativ lizinq şirkətlərinin gəlirləri tam şəkildə lizinq müqaviləsinin
müddəti bitdikdən sonra geri qaytarılan əmlakın ikinci dəfə lizinqə verilməsi və satılması
zamanı formalaşır və bu zaman ƏDV-nin tətbiqi operativ lizinq sövdələşməsinin qiymətini
bahalaşdırır. Ona görə də Azərbaycanda operativ lizinq inkişaf edə bilmir.
Belə səbəblərə görə Azərbaycan malik olduğu lizinq potensialından tam istifadə edə
bilmir. Məsələn, qərbdə şirkətlər əsas vəsaitlərin yenilənməsini demək olar ki, 80 %-ni,
Avstraliya sənaye kapital qoyuluşunun 33%-ni, Qazaxıstan isə 6%-ni lizinq yolu ilə həyata
keçirdiyi halda, Azərbaycanda bu göstərici 1%-dən bir qədər çoxdur.
2003-2008-ci illərdə ölkədə lizinq portfelinin həcmi ilbəil artmışdır. Lakin, 2008-ci ildən
sonra lizinq bazarında azalma müşahidə olunur ki, bunun da əsas səbəbi həmin ildən etibarən
vergi qanunvericiliyinə əsasən lizinq obyektlərinə ƏDV-nin qoyulmasıdır.
Azalma anoloji olaraq ümumi investisiya qoyuluşunun tərkibində də əks olunur. 2010-cu
ildə ölkəyə 17,6 mlrd. ABŞ dolları ümumi investisiya qoyuluşu olub ki, onun tərkibində lizinq
yolu ilə investisiya qoyuluşu 0,17 mlrd. ABŞ dollarına bərabər olmuşdur. 2011-ci ildə isə
ümumi investisiya qoyuluşunun həcmi artaraq 21,66 mlrd. ABŞ dolları olub, lakin belə artımın
tərkibində lizinq yolu ilə investisiya qoyuluşunun həcmi 2010-cu ilə nisbətən azalaraq 0,15
mlrd. ABŞ dolları olmuşdur.
Lizinq münasibətlərini tənzimləyən xüsusi orqanın yoxluğu bu sektorun zəif inkişaf
etməsinin səbəblərindən biri kimi qiymətləndirilir. Hətta BMK (İFC) Azərbaycanın lizinq
bazarının inkişafı üçün belə bir orqana ehtiyacı olduğunu müəyyən etmişdir. Çünki, ölkənin
lizinq bazarı hələ də tam formalaşmadığından inkişaf üçün dövlət tərəfindən gələn dəstək və
tənzimləyici tədbirlər geniş imkanlar aça bilər. Məhz tənzimləyici orqanın olmaması nəticəsi
idi ki, 2009-cu ildən tətbiq edilən kapitallaşmaya yönəldilmiş gəlirə edilən vergi güzəştləri
yalnız banklara və sığorta şirkətlərinə aid edilmiş və lizinq şirkətləri burada nəzərə
alınmamışdır. Lizinq bazarları üçün tənzimləyici orqan kimi ideal seçim müxtəlif qurumlar ola
bilər.
Ölkəmizdə fəaliyyət göstərən bir çox lizinq şirkətlərinin təsisçiləri həm yerli banklar,
həm də xarici şirkətlərdir. Bu onu göstərir ki, ölkənin lizinq bazarında problemli məsələlərdən
biri də maliyyələşdirmə mənbələridir. Hazırda lizinq şirkətlərinin güclü maliyyələşdirmə
mənbələrinə ehtiyacı vardır. Belə ki, son maliyyə böhranı ilə əlaqədar olaraq xarici kapitalın
yerli lizinq bazarına cəlb edilməsi çətin məsələdir. Yerli bankların maliyyələşdirmə mənbəyi
kimi çıxış etməsinin əsas səbəbi isə onların pul kapitalına malik olması və lizinq xidmətinin bu
pul kapitalına olan tələbatı ilə bağlıdır.
Bəzi yerli bankların lizinq xidməti göstərməsi lizinq şirkətlərinin inkişafına mane olur.
Bankların daha çox pul kapitalına malik olması onları bazarda lizinq şirkətlərinin güclü
rəqiblərinə çevirir. Zəif inkişaf edən lizinq şirkətləri isə bu rəqabət mühitində tab gətirə
bilmirlər. Nəticədə ölkədə lizinq portfelinin həcmi aşağı olur.
Bugün kənd təsərrüfatı sektorunda rəqibsiz lider lizinq şirkəti “Aqrolizinq ASC”dir.
Kənd təssərrüfatının inkişafı ilə bağlı olan dövlət sifarişləri yalnız bu şirkətə verilməkdədir.
Aqrolizinq ASC-yə həvalə edilmiş tədbirlərin yerinə yetirilməsi üçün 2005-2012-ci illər üzrə
dövlət büdcəsindən və digər mənbələrdən 370,63 milyon manat maliyyə vəsaiti ayrılmışdır
Dünyadakı meyillər Rusiyadakı vəziyyət Azərbaycandakı vəziyyət
İştirakçıların sayı azalır İştirakçıların sayı azalır Bazarın regionlarda da
formalaşması məsləhətdir
Qlobal və regional
ekspansiya gedir
Kompaniyalar filial
şəbəkəsini aktiv inkişaf
etdirir
Daha çox proseslər
paxtaxtda baş verir deyə
bazar paytaxta
konsentrasiya olunur
Marja azalıb Anoloji olaraq marja azalır Şirkətlərdən asılı olaraq
dəyişkəndir
Bazel III standartlarına
yaxınlaşıb
Bazel II və riskin keyfiyyətli
qiymətləndirilməsinə keçib
Risklərin qiymətləndirilməsi
sistemi praktiki olaraq
yoxdur
Operativ lizinqin aktiv
hərəkəti:
-inkişaf etmiş bazarlarda
33%
-inkişafda olan bazarlarda
5%
Operativ lizinqin aktivliyi
daha çox dəmir yolu və
aviasiyada artırıb
Operativ lizinq inkişaf
etməyib və bunun üçün
müvafiq baza yaratmaq
lazımdır
Büdcə disbalanslığına
nəzərəçarpacaq dərəcədə
təsir vardır
Kompaniyaların bəzilərində
ağır maliyyə krizi olur
Sistemli problemlər elə
lizinq bazarının özünün zəif
inkişafına təsir edir
Vergidə və qanunda qeyri-
müəyyənlik
“Əsassız varlanma”
səbəbindən
sürətləndirilmmiş
amortizasiyanın və digər
imtiyazların ləğvi təhlükəsi
Güzəştli imtiyazlar yoxdur
və lizinq haqqında qanun
aktiv deyil
BMHS-nin (IFRS) yeni
standartları ilə qeyri-
müəyyənlik
Köhnə standartlar və
BMHS-nə keçidin
gözlənilməsi
BMHS yoxdur
Mənbə: Эксперт РА
Lizinq münasibətlərinin inkişafına kömək və lizinq şirkətlərinin əlaqələrinin
gücləndirilməsi məqsədilə Azərbaycan Lizinq Şirkətləri Assosiasiyası yaradılmışdır.
Assosiasiya 27 oktyabr, 2004-cü ildə BMK-nın (İFC) dəstəyi ilə “Ataleasing”, “Unileasing”,
“Muganleasing” şirkətləri tərəfindən yaradılmışdır. ALŞA-nın tərkibinə aşağıdakı lizinq
şirkətləri daxildir: Joint Lizinq, Unilizinq, Ansar Lizinq, Turan Lizinq, Standard Lizinq, AG
Lizinq, Ata Lizinq, Dəmir Bank, Qafqaz Lizinq, ASB Bank, Nikoil Lizinq (son iki şirkət
müşahidəçi qismində çıxış edir).
Azərbaycan Respublikasında kənd təsərrüfatında kənd təsərrüfatı istehsalçılarının texnika
ilə təminatının yaxşılaşdırılması məqsədilə “Aqrolizinq” ASC yardılmışdır. Təşkilat müxtəlif
təyinatlı texnikaları lizinq yolu ilə istehsalçılara verir. “Aqrolizinq” ASC tərəfindən kənd
təsərrüfatı məhsulları istehsalçılarına göstərilən lizinq xidmətləri aşağıdakılardır:
- Kənd təsərrüfatında istifadə edilən texnikalrın güzəştli qaydada verilməsi;
- Kənd təsərrüfatı məhsullarının istehsalı, emalı və saxlanması üzrə texnoloji
avadanlıqların quraşdırılması və güzəştli qaydada verilməsi;
- Damazlıq cins heyvanların güzəştli qaydada verilməsi.
Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabinetinin 31 mart 2005-ci il tarixli 58 nömrəli
qərarına və bu qərara edilmiş dəyişikliklərə (Nazirlər Kabinetinin 02 avqust 2010-cu il tarixli
146 nömrəli, 30 dekabr 247 nömrəli və 30 dekabr 2010-cu il tarixli 247 nömrəli qərarları)
uyğun olaraq texnikaları və texnoloji avadanlıqları hüquqi və fiziki şəxslərə lizinqə verir.
Nazirlər Kabinetinin 247 nömrəli 30 dekabr tarixli qərarına uyğun olaraq hazırda texnikalar və
avadanlıqlar dəyərinin 10%-ni əvvəlcədən, qalan hissəsini isə bir ildən sonra başlayıb 9 il
ərzində ödəmək şərti ilə lizinqə verilir. Hazırda “Aqrolizinq” ASC-nin yerlərdə təsərrüfat
hesablı 55 rayon Aqroservis filialları, 5 Rayonlararası Logistik bazaları və 5 Rayonlararası
Təchizat bazaları fəaliyyət göstərir.
Dövlət tərəfindən Aqrolizinqə imtiyazların verilməsi kənd təssərrüfatı sektorunun
inkişafına səbəb olmuşdur. Beləki, ayrılmış və təkrar istifadə olunan vəsait hesabına 2005-
2012-cu illər ərzində müxtəlif markalı 1033 ədəd taxıl biçən kombayn, 4252 ədəd traktor, 164
ədəd ekskavator, 8960 ədəd traktora qoşulan kənd təsərrüfatı texnikaları (kotanlar,
kultivatorlar, ot biçən texnika, ot və küləş presləyən, malalar, taxıl səpən, gübrə səpən,
çiləyicilər, traktor qoşquları və s.), 9 dəst süd zavodu avadanlıqları, 23 dəst soyuducu
kameraları, 8 dəst qarışıq yem istehsal zavodu avadanlıqları, kənd təsərrüfatı texnikalarına
lazım olan ehtiyat hissələri, dəzgahlar alınmışdır. Nəticədə, kənd təsərrüfatı müəssisələrində
əsas istehsal fondlarının strukturunda maşın və avadanlıqların payı 2003-cü ildə 10,2% olduğu
halda 2011-ci ildə bu göstərici artaraq 17,2% olmuşdur. Buna görə də digər lizinq şirkərlərinin
də bu istiqamətdə fəaliyyətinin artırılması məqsədə müvafiqdir. Eyni zamanda “Aqrolizinq”
ASC tərəfindən üzümçülük sahəsində çalışan istehsalçılara müxtəlif markalı 334 ədəd traktor,
43 ədəd bağarası becərən mexaniki və hidravlik frezlər, 310 ədəd ventilyatorlu çiləyicilər
(müxtəlif həcmli qoşulan və asılan texnikalar lizinq yolu ilə verilmişdir.
Bu isə üzüm sahələri ilə müqayisədə hələ ki, xeyli azdır. Bu sahədə işləri gücləndirmək
üçün beynəlxalq təcrübəyə uyğun olaraq lizinq sisteminin təkmilləşdirilməsinə ehtiyac
duyulur.
4. AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASINDA ÜZÜMÇÜLÜK VƏ ŞƏRABÇILIQ
SAHƏSİNDƏ SIĞORTA VƏ LİZİNQ XİDMƏTLƏRİNİN TƏŞKİLİNİN VƏ
TƏNNZİMLƏNMƏSİNİN HÜQUQİ-NORMATİV,
İNSTİTUSİONAL VƏ İQTİSADİ ƏSASLARI
Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 15 dekabr 2011-ci il tarixli 1890 nömrəli
Sərəncamı ilə “2012-2020-ci illərdə Azərbaycan Respublikasında üzümçülüyün inkişafına dair
Dövlət Proqram”ının təsdiq edilməsi bir sıra məsələləri o cümlədən üzümçülük və şərabçılıq
sahəsində mütərəqqi beynəlxalq sığorta və lizinq xidmətləri təcrübəsinin tətbiqi tələbini ortaya
qoydu. Üzümçülük və şərabçılıq sahəsində sığorta və lizinq xidmətlərinin təkmilləşdirilməsi
tələbi əsasən sahənin özünün aşağıdakı xüsusiyyətləri ilə bağlıdır: üzümçülük kənd təsərrüfatı
istehsalının ən çox kapital tələb edən sahəsidir; yeni əkilmiş üzüm plantasiyalarının bar vermə
dövründən asılı olaraq əkinə sərf olunmuş maliyyə vəsaitləri 4-5 il müddətində dövriyyədən
çıxarılır; bu dövrdə əkin sahələrinə xidmət üçün xeyli miqdarda əlavə maliyyə resursları tələb
olunur.
Dünyada üzümçülük və şərabçılıq fəaliyyətinin geniş vüsət alması və fermerlərin böyük
marağının cəlb olunması, o cümlədən bu sahədə iqtisadi münasibətlərin dərinləşməsi müəyyən
tənzimlənmə mexanizmlərin ortaya qoyulmasını aktuallaşdırdı. Bu da öz növbəsində
üzümçülük və şərabçılıq sahəsində bir sıra hüquqi normativ kompanentlərin meydana
gəlməsinə şərait yaratdı. Belə ki, bu sahədə ilk addımı tarixdə böyük inkişaf yolu keçmiş
Fransa atmışdır (XV əsrdə).1 Son yüz ildə isə bu istiqamətdə böyük təcrübə formalaşmış,
müasir dövrün normativ tələblərində mühüm rol oynamışdır.
Azərbaycanda isə üzüm istehsalı və emalı yalnız keçən əsrin 70-ci illərindən başlayaraq
geniş sənaye miqyaslı inkişaf mərhələsinə qədəm qoymuşdur ki, bu da elə həmin dövrdən
hüquqi normativ aktların formalaşmasına şərait yaratdı. Belə ki, Ümummilli lider Heydər
Əliyev 1969-cu ildə Azərbaycan rəhbərliyinə gəldikdən qısa müddət sonra bu sahədə əsaslı
dönüş yarandı və təkcə bir faktı qeyd etmək yerinə düşər ki, 1969-1982-ci illərdə Heydər
Əliyevin gərgin səyləri və SSRİ rəhbərliyində yüksək nüfuzu hesabına Sov.İKP MK və SSRİ
Nazirlər Soveti səviyyəsində Azərbaycanda kənd təsərrüfatının, xüsusilə də üzümçülük və
şərabçılığın inkişafını nəzərdə tutan 3 qərar qəbul olunmuşdu. Bundan əlavə SSR-i hökuməti
tərəfindən bu sahədə qəbul edilmiş digər hüquqi normativ aktlar Azərbaycan üçün də hüquqi
əsas olmuş və normalarla fəaliyyətin tənizmlənməsi təcrübəsi formalaşmışdır.
Amma keçmiş SSRİ rəhbərliyinin 7 may 1985-ci il tarixli "Alkoqolizmə və sərxoşluğa
qarşı mübarizə tədbirləri haqqında" məlum qərarından sonra bütün ölkədə, o cümlədən
Azərbaycanda üzümlüklərin və şərab zavodlarının dağıdılmasına başlandı. On illərlə
qazanılmış nailiyyətlər cəmi 2-3 ildə məhv edildi. Yalnız texniki sortlardan ibarət üzümlüklər
deyil, keyfiyyətli süfrə üzüm sortlarından ibarət bağlar da məhv edildi. Təkcə bir faktı qeyd
etmək lazımdır ki, 1984-cü illə müqayisədə 2005-ci ildə üzümlüklərin sahəsi 25 dəfədən çox
azalaraq 9,6 min hektar təşkil etmişdir. Buna uyğun olaraq üzüm istehsalı da 79,7 min tona
düşmüşdü. Nəticədə şərabçılıq sənayesi böyük ziyana məruz qalmış, sahə ilə bağlı 76 emal
müəssisəsi və 116 ilkin emal zavodu dağılmışdı.2
Ölkəmizin müstəqillik dövrünə qədəm qoyması ilə üzümçülük və şərabçılıq sahəsində
normativ hüquqi aktların formalaşması təcrübəsində yeni bir mərhələ başlamış oldu. Qəbul
olunmuş qanunların və dövlət proqramlarının icrası nəticəsində üzümçülük və şərabçılıq
sahəsində zəngin hüquqi baza yaradıldı. Belə ki, kənd təsərrüfatının inkişafı istiqamətində
1 http://www.budgetrf.ru/Publications/Magazines/VestnikSF/2012/VSF_NEW201205041224/VSF_NEW201205041224_p_005.htm 2 Hasil Fətəliyev, Azərbaycan Dövlət Aqrar Universitetinin professor Vüqar Mikayılov, ADAU-nun dosenti Azərbaycan.-
2011.-20 mart.- S. 14.
aparılan islahatlar və hüquqi qüvvə alan bir sıra normativ aktlar, o cümlədən “Üzümçülük və
şərabçılıq haqqında” qəbul olunan qanun sahənin inkişafı üçün hüquqi baza yaratmaqla
bərabər, emal sahəsinin inkişafını, şərab məhsullarının keyfiyyətinə qoyulan tələbləri, nəzarət
tədbirlərini və dövlət standartı normalarını müəyyənləşdirmiş oldu.
Sözügedən qanun, 19 oktyabr 2001-ci ildə qüvvəyə minməklə Azərbaycan
Respublikasında üzümçülüyün təşkilinin, üzüm və şərabçılıq məhsulları istehsalının və
dövriyyəsinin tənzimlənməsinin, habelə keyfiyyətinin təmin edilməsinin hüquqi əsaslarını
müəyyən edir. Qanunun qəbul edilməsində əsas məqsəd respublikada üzümçülüyün və
şərabçılığın inkişafını təmin etməklə istehlak bazarına beynəlxalq standartların tələblərinə
cavab verən, rəqabət qabiliyyətli üzüm və şərabçılıq məhsulları çıxarılmasına təşkilati, iqtisadi
və hüquqi zəmin yaratmaqdan ibarətdir. Qanunun qəbul edilməsinin əsas müsbət tərəfləri
müvafiq anlayış və kateqoriyaların hüquqi təsbiti, həmçinin üzümçülük və şərabçılıq sahəsində
dövlət siyasətinin istiqamətlərinin və dövlətin vəzifələrinin müəyyən olunmasıdır.3
Üzümçülük və şərabçılıq haqqında Azərbaycan Respublikasının qanunu əsas
tənizmlənmə istiqamətləri aşağıdakılardan ibarətdir:
Üzümçülüyün təşkili;
Şərabçılıq məhsullarının istehsalı;
Üzümçülüyün və şərabçılığın inkişafının iqtisadi tənzimlənməsi;
Şərabçılıq məhsullarının dövriyyəsi;
Üzüm və şərabçılıq məhsullarının keyfiyyətinin təmin edilməsi;
Üzümçülük və şərabçılıq haqqında qanunvericiliyin pozulmasına görə məsuliyyət və
mübahisələrin həlli.
Üzümçülük və şərabçılıq haqqında Azərbaycan Respublikasının qanununda bir sıra
dəyişiklər həyata keçirilmişdir. Qanuna edilmiş dəyişiklik və əlavələr barədə normativ hüquqi
aktlar və onların məzmunu aşağıdakı şəkildə verilmişdir:
- 8 oktyabr 2008-ci il tarixli 704-IIIQD nömrəli Azərbaycan Respublikasının Qanunu
(“Azərbaycan” qəzeti 16 dekabr 2008-ci il, № 280, Azərbaycan Respublikasının
Qanunvericilik Toplusu, 2008-ci il, № 12, maddə 1044) ilə 4-cü maddə yeni redaksiyada
verilmişdir. Əvvəlki redaksiyada deyilirdi: Üzümçülük və şərabçılıq sahəsində dövlət
siyasətinin əsas istiqamətləri ölkədə üzümçülük və şərabçılıq fəaliyyətinin
genişləndirilməsindən, bu sahədə kooperasiya prosesinin stimullaşdırılması vasitəsi ilə
yüksək keyfiyyətli, rəqabət qabiliyyətli məhsul istehsalının və ixracının artırılmasından,
daxili bazarın haqsız rəqabətdən qorunmasından ibarətdir. Yeni redaksiyada isə deyilir:
Maddə 4. 4.0. Üzümçülük və şərabçılıq sahəsində dövlət siyasətinin istiqamətləri
aşağıdakılardır:
4.0.1. Üzümçülük və şərabçılıq sahələrinin inkişaf etdirilməsi məqsədilə elmi
tədqiqatların müasir tələblərə uyğun aparılmasının gücləndirilməsi;
4.0.2. informasiya və təcrübə mübadiləsinin genişləndirilməsi;
4.0.3. beynəlxalq standartların tələblərinə uyğun məhsul istehsalına təminat verən
normativ hüquqi bazanın yaradılması;
4.0.4. kadrların hazırlanması və təkmilləşdirilməsi, elmi-təcrübi seminarların,
konfransların təşkili;
4.0.5. istehsal olunaraq istehlak bazarına çıxarılan və ya ixrac olunan rəqabət
qabiliyyətli üzüm və şərabçılıq məhsullarının keyfiyyətinin yüksəldilməsi üçün yeni texnika
və müasir texnologiyanın tətbiq edilməsi;
4.0.6. istehsal və ixracın artırılması, daxili bazarın haqsız rəqabətdən qorunması.
3 http://www.e-qanun.az/print.php?internal=view&target=1&docid=1021&doctype=0
- 9 oktyabr 2007-ci il tarixli 429-IIIQD nömrəli Azərbaycan Respublikasının Qanunu
(Azərbaycan Respublikasının Qanunvericilik Toplusu, 2007-ci il, № 10, maddə 938) ilə 5.0.4-
cü, 10.2-ci, 22.2.1-ci və 26.1-ci maddələrində "xüsusi icazə" sözləri "xüsusi razılıq
(lisenziya)" sözləri ilə əvəz edilmişdir.
- 28 oktyabr 2008-ci il tarixli 704-IIIQD nömrəli Azərbaycan Respublikasının Qanunu
(“Azərbaycan” qəzeti 16 dekabr 2008-ci il, № 280, Azərbaycan Respublikasının
Qanunvericilik Toplusu, 2008-ci il, № 12, maddə 1044) ilə 5.0.3-cü və 5.0.7-ci maddələr yeni
redaksiyada verilmişdir. əvvəlki redaksiyalarda deyilirdi: 5.0.3. rayonlaşdırılmış sortlarla
üzümlüklərin salınmasını, əkin materiallarının yetişdirilməsini, üzümçülük və şərabçılıq
sahələrinin inkişaf etdirilməsini, keyfiyyətli məhsul istehsalının və ixracının artırılmasını
stimullaşdırmaq; 5.0.7. şərabçılıq məhsullarının istehsalına, keyfiyyətinə və dövriyyəsinə
dövlət nəzarətini həyata keçirmək; Yeni redaksiyada isə deyilir: Maddə 5. 5.0.3. Azərbaycan
Respublikası ərazisində xəstəlik və zərərvericilərə qarşı dözümlü üzüm sortlarını
yetişdirmək, tinglik təsərrüfatlarını inkişaf etdirmək, rayonlaşdırılmış üzüm sortlarını
çoxaltmaq, habelə coğrafi adlar verilən keyfiyyətli şərabçılıq məhsullarının istehsalını
stimullaşdırmaq məqsədilə investisiya qoymaq, subsidiyalar və uzunmüddətli kreditlər
vermək; 5.0.7. üzüm və şərabçılıq məhsullarının keyfiyyətinə və təhlükəsizliyinə dövlət
nəzarətini həyata keçirmək;
- 01 fevral 2007-ci il tarixli 236-IIQD nömrəli Azərbaycan Respublikasının
Qanunu(Azərbaycan Respublikasının Qanunvericilik Toplusu, 2007-ci il, № 5, maddə 397)
ilə 6.3-cü maddəsində "şəhadətnamə" sözü "uyğunluq sertifikatı" sözləri ilə əvəz
edilmişdir. Yeni redaksiyada deyilir: Maddə 6.3. Azərbaycan Respublikasında istehsal
edilən və satılan üzüm əkini materiallarına qanunvericiliklə müəyyən olunmuş qaydada
müvafiq icra hakimiyyəti orqanı tərəfindən onların sortluq və əkin keyfiyyətlərini təsdiq
edən uyğunluq sertifikatı və fitosanitar vəziyyətinə dair sertifikat verilir.
- 4 noyabr 2003-cü il tarixli 510-IIQD nömrəli Azərbaycan Respublikasının Qanunu
(Azərbaycan Respublikasının Qanunvericilik Toplusu, 2003-cü il, № 12, maddə 674) ilə
14.13-cü maddənin birinci cümləsində "haqq" sözü "dövlət rüsumu" sözləri ilə əvəz edilmiş və
ikinci cümləsi çıxarılmışdır. Əvvəlki redaksiyada deyilirdi: 14.13. Adlar verilən şərabçılıq
məhsullarının ekspertizasına, dövlət reyestrində qeydiyyata alınmasına və attestasiyasına
görə haqq alınır. Haqqın miqdarı, ödənilmə müddəti və qaydaları müvafiq icra hakimiyyəti
orqanı tərəfindən müəyyən olunur. Yeni redaksiyada isə deyilir: Maddə 14. 14.13. Adlar
verilən şərabçılıq məhsullarının ekspertizasına, dövlət reyestrində qeydiyyata alınmasına və
attestasiyasına görə dövlət rüsumu alınır.
- 3 dekabr 2002-ci il tarixli 397-IIQD nömrəli Azərbaycan Respublikasının Qanunu
(Azərbaycan Respublikasının Qanunvericilik Toplusu, 2003-cü il, № 1, maddə 15) ilə 18-ci
maddə çıxarılmışdır. Əvvəlki redaksiyada deyilirdi: Maddə 1 8 . Üzümçülüyün inkişafı üzrə
investisiya fondu 18.1. Üzümçülüyün inkişafı üzrə investisiya fondu (bundan sonra - fond)
əkin materiallarının yetişdirilməsinin, yeni üzümlüklərin salınmasının, mövcud
üzümlüklərin təmirinin və üzümçülüyün maddi-texniki təminatının qismən
maliyyələşdirilməsinə kömək məqsədi ilə dövlət tərəfindən yaradılır. 18.2. Fondun maliyyə
vəsaitləri dövlət büdcəsindən ayırmalar, o cümlədən dövlət büdcəsində sahibkarlığa yardım
maddələrinin hər ilin sonuna istifadə edilməyən vəsaitlərinin müvafiq icra hakimiyyəti
orqanı tərəfindən müəyyən edilən hissəsi, habelə qrantlar və digər mənbələr hesabına
formalaşdırılır. 18.3. Üzümçülüyün inkişafı layihələrinin dəyərinin 50 faizə qədəri müvafiq
müqavilələr əsasında fondun vəsaiti hesabına ödənilə bilər. 18.4. Fondun vəsaitindən
istifadə edən subyektlər müqavilə şərtlərinə riayət etmədikdə, fonddan ayrılan vəsaitlər
müqavilədə nəzərdə tutulan qaydada fonda qaytarılır. 18.5. Fondun yaradılması və fəaliyyəti
qaydaları müvafiq icra hakimiyyəti orqanı tərəfindən təsdiq edilmiş əsasnamə ilə müəyyən
olunur.
- 3 dekabr 2002-ci il tarixli 397-IIQD nömrəli Azərbaycan Respublikasının Qanunu
(Azərbaycan Respublikasının Qanunvericilik Toplusu, 2003-cü il, № 1, maddə 15) ilə 19.1.1-
ci maddə çıxarılmışdır. Əvvəlki redaksiyada deyilirdi: Maddə 19. 19.1.1. bank kreditlərinin və
investisiya fondunun vəsaiti hesabına maliyyələşdirilən layihələr üzrə üzüm əkinlərinin və
məhsulun layihə dövrü ərzində təbii fəlakətdən sığortalanması büdcə vəsaiti hesabına
həyata keçirilir;
- 3 dekabr 2002-ci il tarixli 397-IIQD nömrəli Azərbaycan Respublikasının Qanunu
(Azərbaycan Respublikasının Qanunvericilik Toplusu, 2003-cü il, № 1, maddə 15) ilə 19.3-cü
maddədən "üzüm əkinlərinin (məhsulunun) sığortalanması" sözləri çıxarılmışdır. Əvvəlki
redaksiyada deyilirdi: 19.3. Məqsədli kreditlərin verilməsi, qaytarılması, üzüm əkinlərinin
(məhsulunun) sığortalanması, habelə bank faizi üzrə güzəştlərin ödənilməsi qaydaları
müvafiq qanunvericiliklə müəyyən olunur. Yeni redaksiyada isə deyilir: 19.3. Məqsədli
kreditlərin verilməsi, qaytarılması, habelə bank faizi üzrə güzəştlərin ödənilməsi qaydaları
müvafiq qanunvericiliklə müəyyən olunur.
- 28 oktyabr 2008-ci il tarixli 704-IIIQD nömrəli Azərbaycan Respublikasının Qanunu
(“Azərbaycan” qəzeti 16 dekabr 2008-ci il, № 280, Azərbaycan Respublikasının
Qanunvericilik Toplusu, 2008-ci il, № 12, maddə 1044) ilə 20.2-ci və 20.4-cü maddələr yeni
redaksiyada verilmişdir. Əvvəlki redaksiyalarda deyilirdi: 20.2.Şərabçılıq məhsullarının
idxalı Azərbaycan Respublikasının qanunvericiliyinə uyğun olaraq kvotalaşdırılır. 20.4.
Fiziki şəxslər tərəfindən öz şəxsi istehlakı üçün Azərbaycan Respublikasına gətirilməsinə
icazə verilən şərabçılıq məhsullarının həcmi müvafiq qanunvericiliklə müəyyən edilir. Yeni
redaksiyada isə deyilir: Maddə 20. 20.2. Şərabçılıq məhsullarının idxalına Azərbaycan
Respublikasının qanunvericiliyinə uyğun olaraq tarif kvotası tətbiq edilə bilər. 20.4. Fiziki
şəxslər tərəfindən öz istehlakı üçün şərabçılıq məhsullarının idxalı Azərbaycan
Respublikasının qanunvericiliyinə uyğun olaraq tənzimlənir.
- 4 mart 2005-ci il tarixli 856-IIQD nömrəli Azərbaycan Respublikasının Qanunu
(Azərbaycan Respublikasının Qanunvericilik Toplusu, 2005-ci il, № 4, maddə 278) ilə 22.4-cü
maddə əlavə edilmişdir. Yeni redaksiyada maddə 22.4. Fövqəladə vəziyyətin qüvvədə olduğu
müddət ərzində onun tətbiq edildiyi ərazidə şərabçılıq məhsullarının dövriyyəsi üzrə
qanunvericiliklə müəyyən edilmiş qaydada xüsusi rejim yaradıla bilər. - 28 oktyabr 2008-ci il tarixli 704-IIIQD nömrəli Azərbaycan Respublikasının Qanunu
(“Azərbaycan” qəzeti 16 dekabr 2008-ci il, № 280) ilə 27.4-cü maddə çıxarılmışdır. Əvvəlki
redaksiyada deyilirdi: 27.4. Bələdiyyələr, istehlakçılar və qeyri-hökumət təşkilatları şərabçılıq
məhsullarının keyfiyyətinə nəzarət funksiyalarını səlahiyyətləri daxilində həyata keçirə
bilərlər.
Üzümçülük və şərabçılıq haqqında Azərbaycan Respublikasının qanunun qüvvəyə
mindiyi gündən bu günədək həyata keçirilən mühüm dəyişikliklər, əsasən:
- Üzümçülüyün inkişafı üzrə investisiya fonduna dair maddənin çıxarılması;
- Sığortalanma ilə bağlı müddəaların çıxarılması (təbii fəlakətin, kredilərin və məhsulun
sığortalanması);
- Şərabçılıq məhsullarının keyfiyyətinə nəzarət funksiyalarının bələdiyyələr, istehlakçılar
və QHT-lərin səlahiyyətlərindən çıxarılması təşkil etmişdir.
Üzümçülük və şərabçılıq sahəsində digər normativ hüquqi aktlar isə qanundan irəli gələn
işlərin icra olunması üzrə bir çox qaydaların hazırlanmasında, o cümlədən institusinal
məsələlərin həllində mühüm rol oynamışdır:
I. Azərbaycan Respublikası Prezidentinin "Üzümçülük və şərabçılıq haqqında"
Azərbaycan Respublikası Qanununun tətbiq edilməsi barədə 29 yanvar 2002-ci il tarixli
Fərmanı: Fərman "Şərabçılıq məhsullarının dequstasiyadan keçirilməsi və sənədləşdirilməsi
Qaydaları", "İstehsal mənşəyinə görə adlar verilən şərabların istehsalı və şərabçılıq
məhsullarına adların verilməsi qaydaları barədə Əsasnamə", "Şərabçılıq məhsullarının istehsalı
üzrə texnoloji avadanlıqların dövlət qeydiyyatına alınması Qaydası", "Şərabçılıq məhsullarının
istehsalı müəssisələrinin attestasiyası Qaydaları"nın Azərbaycan Respublikası Nazirlər
Kabineti tərəfindən müəyyən edilməsi tapşırığını qarşıya qoymuşdur. Bundan əlavə üzümçülük
və şərabçılıq qanunvericiliyində yer almış müvafiq icra hakimiyyəti orqanları arasında vəzifə
bölgüsü aşağıdakı kimi müəyyən edilmişdir:
1. Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabineti:
- İstehsal mənşəyinə görə adlar verilən şərabların istehsalı barədə əsasnamə müvafiq icra
hakimiyyəti orqanı tərəfindən təsdiq edilir;
- Şərabçılıq məhsullarının dequstasiyadan keçirilməsi və sənədləşdirilməsi qaydaları
müvafiq icra hakimiyyəti orqanı tərəfindən təsdiq edilmiş əsasnamə ilə müəyyən olunur;
- Şərabçılıq məhsullarına adların verilməsi qaydaları müvafiq icra hakimiyyəti orqanı
tərəfindən təsdiq edilmiş əsasnamə ilə müəyyən edilir;
- Adlar verilən şərabçılıq məhsullarının ekspertizasına, dövlət reyestrində qeydiyyata
alınmasına və attestasiyasına görə dövlət rüsumu alınır;
- Şərabçılıq məhsullarının istehsalı üzrə texnoloji avadanlıqlar müvafiq icra hakimiyyəti
orqanı tərəfindən müəyyən edilmiş qaydada dövlət qeydiyyatına alınır;
- Şərabçılıq məhsulları istehsalı müəssisələrinin attestasiyasının keçirilməsi qaydaları
müvafiq icra hakimiyyəti orqanı tərəfindən müəyyən olunur;
2. Azərbaycan Respublikasının Kənd Təsərrüfatı Nazirliyi:
- Azərbaycan Respublikasında istehsal edilən və satılan üzüm əkini materiallarına
qanunvericiliklə müəyyən olunmuş qaydada müvafiq icra hakimiyyəti orqanı tərəfindən
onların sortluq və əkin keyfiyyətlərini təsdiq edən uyğunluq sertifikatı və fitosanitar
vəziyyətinə dair sertifikat verilir;
- Yüksək keyfiyyətli (markalı) şərab və brendi (konyak) məhsullarının hazırlanması üçün
üzümlüklərin salınması, üzüm əkini materiallarının yetişdirilməsi, habelə əmtəəlik üzüm
istehsalı texnologiyaları üzrə normativ sənədlərə əməl olunmasına, o cümlədən əkin
materiallarının sort təmizliyinə, fitosanitar vəziyyətinə, sortluq və əkin keyfiyyətinə müvafiq
icra hakimiyyəti orqanı tərəfindən nəzarət edilir;
- Şərabçılıq məhsullarının istehsalı müvafiq icra hakimiyyəti orqanı tərəfindən müəyyən
edilmiş qaydada xüsusi razılıq (lisenziya) əsasında həyata keçirilir;
- Şərabçılıq məhsullarının yeni növləri və çeşidləri istehsala hazırlanarkən onların
nümunələri tələb olunan sənədlərlə birlikdə müvafiq icra hakimiyyəti orqanının mərkəzi
dequstasiya komissiyasına təqdim edilməlidir;
- Yeni şərabçılıq məhsuluna ad almaq üçün istehsalçı müvafiq icra hakimiyyəti orqanına
ərizə təqdim etməlidir;
- Qəbul edilmiş ərizə üzrə müvafiq icra hakimiyyəti orqanı tərəfindən müvafiq təlimatlara
uyğun olaraq məhsulun yeniliyinə görə ekspertizası aparılır;
- Ekspertiza nəticəsində məhsulun yeniliyi təsdiq olunarsa, müvafiq icra hakimiyyəti
orqanının qərarı ilə şərabçılıq məhsuluna istehsalçı tərəfindən təklif edilən xüsusi ad verilir;
- Xüsusi ad verilən şərabçılıq məhsulu müvafiq icra hakimiyyəti orqanı tərəfindən dövlət
reyestrində qeydiyyata alınır;
- Şərabçılıq məhsulları istehsalı müəssisələrinin attestasiyası müəssisələrdə istehsal edilən
və istehlak bazarına çıxarılan hər məhsul növü üzrə müvafiq icra hakimiyyəti orqanı tərəfindən
keçirilir və müəyyən olunmuş qaydada sənədləşdirilir;
- Üzüm əkini materiallarının yetişdirilməsi, üzümlüklərin salınması, habelə əmtəəlik
üzüm istehsalı texnologiyaları üzrə normativ sənədlərə onların istehsal, saxlanma, qablaşdırma,
daşınma və satış qaydalarını və şərtlərini, habelə keyfiyyət göstəricilərini nizamlayan müvafiq
icra hakimiyyəti orqanları tərəfindən təsdiq edilmiş standartlar və təlimatlar aiddir.
Üzümlüklərin salınması və üzüm əkini materiallarının yetişdirilməsi ilə məşğul olan hüquqi və
fiziki şəxslər onların sort tərkibinin təmizliyinə və fitosanitar vəziyyətinə qanunvericiliklə
müəyyən olunmuş qaydada məsuliyyət daşıyırlar. Yüksək keyfiyyətli (markalı) şərab və brendi
(konyak) məhsullarının hazırlanması üçün üzümlüklərin salınması, üzüm əkini materiallarının
yetişdirilməsi, habelə əmtəəlik üzüm istehsalı texnologiyaları üzrə normativ sənədlərə əməl
olunmasına, o cümlədən əkin materiallarının sort təmizliyinə, fitosanitar vəziyyətinə, sortluq
və əkin keyfiyyətinə müvafiq icra hakimiyyəti orqanı tərəfindən nəzarət edilir. Burada nəzərdə
tutulmuş "müvafiq icra hakimiyyəti orqanları"nın səlahiyyətlərini üzüm əkini materiallarının
istehsalı, saxlanması, qablaşdırılması, daşınması və satışı qaydalarını və şərtlərini, habelə
keyfiyyət göstəricilərini nizamlayan standartların təsdiq edilməsinə münasibətdə Azərbaycan
Respublikasının Standartlaşdırma, Metrologiya və Patent üzrə Dövlət Komitəsi, üzüm əkini
materiallarının istehsalı, saxlanması, qablaşdırılması, daşınması və satışı qaydalarını və
şərtlərini, habelə keyfiyyət göstəricilərini nizamlayan təlimatların təsdiq edilməsinə
münasibətdə Azərbaycan Respublikasının Kənd Təsərrüfatı Nazirliyi həyata keçirir.
3. Azərbaycan Respublikasının Kənd Təsərrüfatı Nazirliyi, Azərbaycan Respublikasının
Standartlaşdırma, Metrologiya və Patent üzrə Dövlət Komitəsi və Azərbaycan Respublikasının
Səhiyyə Nazirliyi:
- Şərabçılıq məhsullarının dövriyyədən gönövülməsi Azərbaycan Respublikasının
qanunvericiliyinə uyğun olaraq müvafiq icra hakimiyyəti orqanlarının qərarı ilə həyata
keçirilir;
- Azərbaycan Respublikasında istehsal edilən və respublikaya gətirilən üzüm və
şərabçılıq məhsulları fiziki-kimyəvi, orqanoleptik, toksikoloji və radioloji göstəricilərinə görə
təhlil edilir və qiymətləndirilir. Keyfiyyət göstəricilərinin qiymətləndirilməsi müvafiq icra
hakimiyyəti orqanı tərəfindən müəyyən edilmiş laboratoriyalarda, vahid metodika üzrə aparılır;
- Şərabçılıq məhsullarının keyfiyyətinə dövlət nəzarəti funksiyalarını müvafiq icra
hakimiyyəti orqanları həyata keçirirlər.
II. Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabinetinin 30 mart 1996-cı il tarixli
Respublikada istehsal olunan şərab və konyak materiallarının, habelə tündləşdirilmiş içkilərin
satışının tənzimlənməsi barədə 36 nömrəli Qərarı və Azərbaycan Respublikası Nazirlər
Kabinetinin "Üzümçülük və şərabçılıq haqqında" Azərbaycan Respublikasının Qanunu ilə
bağlı bəzi normativ hüquqi aktlar haqqında 24 dekabr 2002-ci il tarixli 199 nömrəli qərarı ilə
təsdiqlənmiş bir sıra qaydalar ("Şərabçılıq məhsullarının dequstasiyadan keçirilməsi və
sənədləşdirilməsi Qaydaları", "İstehsal mənşəyinə görə adlar verilən şərabların istehsalı və
şərabçılıq məhsullarına adların verilməsi qaydaları barədə Əsasnamə", "Şərabçılıq
məhsullarının istehsalı üzrə texnoloji avadanlıqların dövlət qeydiyyatına alınması Qaydası",
"Şərabçılıq məhsullarının istehsalı müəssisələrinin attestasiyası Qaydaları") üzümçülük və
şərabçılıq sahəsində konkret nəzarət və hüquqi tənzimlənmə tədbirlərin müəyyənləşməsində
mühüm rol oynamışdır;
III. Üzümçülük təsərrüfatının genişləndirilməsi istiqamətində subsidiyaların müəyyən
edilməsi məsələləri də bir normativ hüquqi aktlarda öz əksini tapmışdır. Bu baxımdan
Azərbaycan Respublikasının Nazirlər Kabinetinin 12 mart 2012-ci il tarixli 63s nömrəli
Sərəncamı ilə “Azərbaycan Respublikası Kənd Təsərrüfatı Nazirliyinin elmi-tədqiqat və tədris
müəssisələrinin təcrübə Təsərrüfatlarında 2012-ci ildə orijinal, superelit və elit toxumların
istehsalı üçün kvota” və “2012-ci ildə toxumçuluq və tinglik təsərrüfatlarından satılan 1-ci və
2-ci reproduksiyalı toxumlar və tinglər üçün kvota” təsdiq edilmişdir. Sərəncama əsasən
subsidiyalar üçün üzüm tinglərinin kvotası artırılaraq 33 min ədəd müəyyən edilmişdir.
Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabinetinin 25 iyun 2007-ci il tarixli 103 nömrəli qərarı ilə
təsdiq edilmiş “Toxumçuluq və tinglik təsərrüfatlarından satılan 1-ci və 2-ci reproduksiyalı
toxumlara və tinglərə görə dövlət büdcəsindən təsərrüfatlara subsidiyanın ödənilməsi”
Qaydasına əsasən üzüm tinginə görə dövlət büdcəsindən təsərrüfatlara subsidiyanın məbləği
0,51 manat səviyyəsində müəyyən edilmişdir.
Məlumdur ki, müasir dövrdə dünya təcrübəsində proqram fəaliyyəti ölkələrin sosial-
iqtisadi inkişafında mühüm rol oynayır. Bu baxımdan ölkəmizdə qəbul edilmiş bəzi
proqramlar, o cümlədən üzümçülüyün inkişafında da öz tövhəsini vermiş və üzümçülük
sahəsində bir çox tədbirlərin həyata keçirilməsində hüquqi əsas kimi iştirak etmişdir. Belə ki,
proqramlar çərçivəsində həll edilmiş problemlər dolayı və ya birbaşa yolla üzümçülük və
şərabçılıq sahəsinin inkişafına şərait yaratmışdır. Beləliklə, ölkədə üzümçülük sahəsinin
inkişaf perspektivləri və ənənəvi nüfuzu qəbul edilmiş mühüm Dövlət Proqramlarında nəzərə
alınmışdır:
Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 2008-ci il 25 avqust tarixli Sərəncamı ilə təsdiq
edilmiş “2008-2015-ci illərdə Azərbaycan Respublikasında əhalinin ərzaq məhsulları ilə
etibarlı təminatına dair” Dövlət Proqramı - kənd təsərrüfatı məhsullarının istehsalının
artırılmasını stimullaşdırmaq və əhalinin ərzaqla təminatını yerli istehsal hesabına daha da
yaxşılaşdırmaq məqsədi ilə qəbul edilmiş Dövlət Proqramında üzümçülüyün inkişaf
etdirilməsi, süfrə sortlarının istehsalının artırılması üzrə müvafiq işlər üzümçülüyün
inkişafında dəstəkləyici tənzimlənmə tədbirlərinin zəngin hüquqi əsasını yaratdı. Belə ki,
sözügedən Dövlət Proqramının icrası hökumətin kənd təsərrüfatında stimulaşdırıcı dəstək
mexanizmləri barədə sənədlərin hüquqi qüvvəyə minməsi, bununla da dövlət vəsaitlərinin
güzəştli şərtlərlə regionlarda fermerlərə verilməsi, istehsal xərclərinə müəyyən edilmiş həddə
subsidiyaların ayrılması üzümçülük və şərabçılıq sahəsində istehsal göstəricilərini artırmaqla
emal müəssisələrin yerli istehsal hesabına xammalın ödənilməsinə şərait yaratmışdır;4
Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 11 fevral 2004-cü il tarixli 24 nömrəli və 4
aprel 2009-cu il tarixli 80 nömrəli Fərmanları ilə təsdiq edilmiş “Azərbaycan Respublikası
regionlarının sosial-iqtisadi inkişafı Dövlət Proqramı (2004-2008-ci illər)” və “Azərbaycan
Respublikası regionlarının 2009-2013-cü illərdə sosial-iqtisadi inkişafı Dövlət Proqramı”
Azərbaycanın kənd təsərrüfatında ənənəvi sahə kimi üzümçülüyün də inkişafı prioritet vəzifə
kimi müəyyən olunmuş və regionlar üzrə kənd təsərrüfatının dəstək tədbirlərində öz əksini
tapmışdır;5
Ölkədə aparılmış aqrar islahatlar, qəbul edilmiş Dövlət Proqramları, kənd təsərrüfatı
sahəsində tətbiq edilmiş stimullaşdırıcı maliyyə mexanizmləri bu sahədə müəyyən canlanma
yaratsa da konkret olaraq üzümçülük və şərabçılıq sahəsində tənzimlənmə məsələləri
günügündən aktuallaşırdı. Əsas səbəb isə dünya bazarında formalaşmış rəqabət mühiti və
rəqabətqabiliyyətliliyin yüksəldilməsi, o cümlədən üzümçülük və şərabçılıq sahəsinin
inkişafının yerli şəraitinin artırılması məqamları dayanırdı. Bu baxımdan son dövrlərdə
üzümçülük və şərabçılıq sahəsində qəbul olunmuş normativ hüquqi aktlar sahənin inkişafı
üçün hüquqi baza yaratmaqla bərabər, emal sahəsinin inkişafında keyfiyyət normalarının
dünya standartlarına cavab verməsi üçün zəmin yaratmış oldu, o cümlədən səmərəli nəzarət
tədbirlərini müəyyənləşdirmişdir. Beləliklə, sahənin inkişafı ilə bağlı bir çox normativ hüquqi
məsələlər müəyyən olunsa da, müasir dövrdə üzümçülük və şərabçılıq sahəsi üçün daha
qətiyyətli və konkret tədbirlər zəruri şərtə çevrilirdi. Belə ki,
- Keyfiyyətli süfrə və texniki üzüm sortlarından ibarət plantasiyaların salınması ilkin
mərhələdə bioloji və fitosanitar baxımdan təmiz, yüksək məhsuldar, keyfiyyətli, ölkəmizin
təbii-iqlim şəraitinə uyğun üzüm tinglərinin idxalına ehtiyac yaradır ki, bu da əlavə maliyyə
4 http://www.e-qanun.az/print.php?internal=view&target=1&docid=15320&doctype=0 5 http://www.e-qanun.az/print.php?internal=view&target=1&docid=16721&doctype=0
vəsaiti tələb edir. Bu baxımdan, üzümçülüyün davamlı olaraq inkişaf etdirilməsi, keyfiyyətli və
ucuz başa gələn yerli üzüm sortlarının yetişdirilməsi ölkəmizdə tingçilik təsərrüfatlarının
yaradılmasını şərtləndirir;
- Yeni üzüm plantasiyalarının salınması böyük həcmdə uzunmüddətli kapital qoyuluşu
tələb etməklə bərabər, barvermə dövrünədək (təxminən 4-5 il ərzində) əkinə xidmət üçün əlavə
maliyyə resurslarına ehtiyac yaradır. Odur ki, mövcud və yeni yaradılacaq üzümçülük
təsərrüfatlarının uzunmüddətli maliyyə resursları ilə təminatı qarşıda duran ən vacib
məsələlərdən biridir;
- Gələcəkdə üzümlüklərin suvarma problemlərinin olmaması üçün köhnə suvarma
xətlərinin bərpası və yenilərinin istifadəyə verilməsinə böyük ehtiyac vardır;
- Keyfiyyətli və bazarda tələbə əsaslanan üzüm sortlarının əkilməsi prosesində müasir
aqrotexniki qulluğu şərtləndirən amil kimi elmi təminat və kadr məsələləri həllində ölkənin
kənd təsərrüfatı sahəsində fəaliyyət göstərən tədris müəssisələrinin maddi texniki bazasının
artırılmasını daha da aktuallaşdırır;
- İstehsal olunmuş üzüm məhsullarının vaxtlı-vaxtında tədarükü (yığılması, saxlanması,
qablaşdırılması, satışı və s.) xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. Bu məqsədlə həmin məhsulların
"plantasiya-istehlakçı (şərabçılıq və digər emal müəssisələri, üzümsaxlama anbarları, ticarət-
satış şəbəkələri və s.)" sxemi üzrə reallaşdırılması məsələləri həlli vacib olan məsələlərdən
biridir;
- Fermerlərin sosial rifahı isə şübhəsiz ki, istehsal etdikləri üzüm məhsullarının
reallaşdırması ilə əlaqədardır ki, bu da öz növbəsində yarana biləcək bazar problemlərinin
çevik şəkildə həllinə imkan verən mexanimləri zəruri edir;
- Digər tərəfdən isə müasir texnalogiayalara söykənən yeni emal müəssisələrinin
açılmasına, o cümlədən köhnələrinin bərpasına şərait və məhsullarının xarici bazara çıxış
imkanlarının artırılmasına böyük dəstək tələb olunur və s.
Yuxarıda sadalanan, həmçinin digər məsələlər hökumətin üzümçülüyün inkişafı üzrə
qarşıya qoyduğu tapşırığında, yəni hazırlanmış Dövlət Proqramında öz əksini tapmaqla səkkiz
il ərzində konkret vəzifələr müəyyən etmiş oldu.
Nəhayət, Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 2011-ci il 15 dekabr tarixli 1890
nömrəli Sərəncamı ilə təsdiq edilmiş “2012-2020-ci illərdə Azərbaycan Respublikasında
üzümçülüyün inkişafına dair Dövlət Proqramı”nda üzümçülük və şəraçılıq sahəsində əsas
məqsəd və vəzifələr müəyyən olunmuş, hədəflər ortaya qoyulmuş və əsas istiqamətlər üzrə
tədbirlər müvafiq dövlət orqanları arasında bölüşdürülmüşdür.
Dövlət proqramının əsas məqsədi əhalinin təzə və keyfiyyətli süfrə üzümünə olan
tələbatının daha dolğun ödənilməsi, şərabçılıq və üzüm emalı müəssisələrinin xammal
təminatının yaxşılaşdırılması, şərab və üzüm məhsullarının ixracının artırılması üçün ölkədə
üzümçülüyün inkişafını stimullaşdırmaqdan ibarət olmaqla aşağıdakı vəzifələrin yerinə
yetirilməsini nəzərdə tutur:6
- süfrə (o cümlədən kişmiş) və texniki üzüm sortlarının əkin sahələrinin
genişləndirilməsi, yeni üzümlüklərin salınması;
- tingçilik təsərrüfatlarının yaradılmasının dəstəklənməsi;
- üzümçülük təsərrüfatları üçün əsas və köməkçi materialların istehsalının dəstəklənməsi;
- üzümçülüyün infrastruktur təminatının yaxşılaşdırılması;
- üzümçülüyün və şərabçılığın elmi təminatının və kadr potensialının gücləndirilməsi;
- üzüm istehsalı və emalı sahəsində innövativ texnologiyaların tətbiqinin dəstəklənməsi;
- üzüm və şərabçılıq məhsulları emalı müəssisələrinin fəaliyyətinin bərpası və yeni belə
müəssisələrin yaradılmasının stimullaşdırılması;
6 http://www.e-qanun.az/print.php?internal=view&target=1&docid=22694&doctype=0
- üzüm məhsullarının "plantasiya-istehlakçı" sxemi ilə satışının stimullaşdırılması;
- mövsümlərarası dövrlərdə əhalinin fasiləsiz olaraq süfrə üzümü ilə təmin edilməsi
məqsədi ilə anbar şəbəkələrinin və saxlanma kameralarının tikintisinin dəstəklənməsi;
- üzüm və şərabçılıq məhsullarının rəqabətqabiliyyətliliyinin artırılması;
- üzüm və şərabçılıq məhsullarının ixracının stimullaşdırılması;
- üzüm və şərabçılıq məhsulları üzrə daxili bazarın haqsız rəqabətdən qorunması;
- üzüm və şərabçılıq məhsulları üzrə idxalın əvəzlənməsi səviyyəsinin yüksəldilməsi;
- üzüm və şərabçılıq məhsulları istehsalı ilə əlaqəli sahələrin inkişafının dəstəklənməsi.
Dövlət Pqroqramının qarşıya qoyduğu hədəflər isə aşağıdakılardan ibarətdir:
Əhalinin üzüm və üzüm məhsullarına, emal müəssisələrinin xammala olan tələbatının
daxili istehsal hesabına ödənilməsi;
Yeni iş yerlərinin yaradılması, əhalinin, xüsusilə kənd əhalisinin gəlirlərinin artırılması;
Dövlət və bələdiyyə büdcələrinə daxilolmalar artırılmaqla, kəndlərdə sosial şəraitin
daha da yaxşılaşdırılması;
Üzümçülük və şərabçılıqla bağlı olan digər iqtisadi sahələrin inkişafı;
Üzümün əkin sahəsinin əlavə olaraq 50 min hektar genişləndirilməsi;
Ölkə üzrə ümumi üzüm istehsalı həcminin 500 min tona çatdırılması;
Məhsuldarlığın hektardan 90 sentnerə çatdırılması (minimum hədəf).
Aktuallığı üzüm və şərabçılıq məhsulları istehsalının daha çox əlavə dəyər yaratması və
əməktutumlu olmaqla sahənin əsas inkişaf istiqamətləri Dövlət Proqramı üzrə aşağıdakı
şəkildə müəyyən edilmişdir:
Məhsuldar süfrə və texniki üzüm sortlarının istehsalının təşkili;
Şərabçılıq və digər üzüm emalı sahələrinin inkişafının dəstəklənməsi;
Uzunmüddətli dövr üzrə üzümçülüyün inkişafını təmin edən maliyyələşdirmə
mexanizmlərinin yaradılması;
Aqrotexniki, aqrokimyəvi, irriqasiya və tədarük – satış üzrə infrastrukturun inkişafının
dəstəklənməsi;
Elmi təminatın, kadr potensialının və maarifləndirmə işinin gücləndirilməsi.
Beləliklə, Dövlət Proqramında həyata keçirilməsi nəzərdə tutulan tədbirlərin əsas
istiqamətləri təşkil edir:
üzümçülük və şərabçılıq sahəsində fəaliyyəti tənzimləyən normativ huquqi bazanın
təkmilləşdirilməsi;
institusional tədbirlərin həyata keçirilməsi;
uzunmüddətli dövr üzrə üzümçülüyün inkişafını təmin edən maliyyələşdirmə
mexanizmlərinin yaradılması;
biotik və abiotik amillərə davamlı, məhsuldar, keyfiyyətli süfrə və texniki üzüm
sortlarının müəyyənləşdirilməsi, eləcə də məhsul istehsalının təşkili üzrə kompleks tədbirlərin
həyata keçirilməsi;
şərabçılıq və digər üzüm emalı sahələrinin inkişafının dəstəklənməsi;
aqrotexniki, aqrokimyəvi, bitki mühafizəsi, irriqasiya və tədarük-satış üzrə
infrastrukturun inkişafının dəstəklənməsi.
Dövlət Proqramının icrasından isə aşağıdakı nəticələrin əldə edilməsi gözlənilir:
əhalinin süfrə və quru üzümə, şərabçılıq və digər üzüm emalı məhsullarına,
üzüm emalı və şərabçılıq sənayesinin isə xammala olan tələbatının daxili istehsal
hesabına ödənilməsinin təmin edilməsi;
yeni iş yerlərinin yaradılması, kənd əhalisinin gəlirlərinin artımına nail olunması;
dövlət büdcəsinə və yerli büdcəyə daxilolmaların artırılması;
kənd yerlərində sosial şəraitin yaxşılaşdırılması;
üzümçülük və şərabçılıqla bağlı digər sahələrin inkişafının təmin edilməsi.
Dövlət Proqramı üzrə - üzüm istehsalçıları və digər üzüm emalı sahələri üçün maliyyə
stimulları mexanizmlərinin yaradılması, güzəştli kreditlərin əlverişli şərtlərlə alınması
mexanizmasının daha da sadələşdirilməsi, üzümçülük və şərabçılıq sahəsində normativ hüquqi
bazanın təkmilləşdirilməsi, şərab və şərab məhsulları istehsalına xüsusi icazə, yəni
lisenziyaların verilməsi prosedurunun sadələşdirilməsi və digər məsələlərin həlli üçün isə bəzi
normativ hüquqi aktları zəruri edir. Bu isə öz növbəsində üzüm istehsalının daha da
həvəsləndirilməsinə, normativ prosedurların sadələşməsinə, o cümlədən istehsal xərclərinin
azaldılmasına şərait yaradacaqdır. Dövlət Proqramı üzrə hazırlanacaq tədbirlərin və təkliflərin
əsas mühüm göstəricisi isə dünya təcrübəsinə uyğun olaraq ənənəvi üzümçülük rayonlarının
ayrı-ayrı kənd və qəsəbələrində fəaliyyət göstərən fermer və ya pay torpaq sahiblərinin
mövcud vəziyyətlərinin nəzərə alınmasıdır.
Azərbaycan Respublikasında sığorta və lizinq xidmətlərinin hüquqi əsasları.
“2012-2020-ci illərdə Azərbaycan Respublikasında üzümçülüyün inkişafına dair Dövlət
Proqram”ı üzrə qarşıya qoyulmuş hədəflərə nail olunması - müasir dövrdə kənd təsərrüfatında
o cümlədən üzümçülük və şərabçılıq sahəsində vacib məqam kimi sığorta və lizinq
xidmətlərinin səmərəli təşkilini, daha da inkişaf etdirilməsini şərtləndirir. Bu baxımdan
Azərbaycan Respublikasında üzümçülük və şərabçılıq sahəsində sığorta və lizinq xidmətlərinin
hüquqi əsaslarına baxmazdan əvvəl Azərbaycanın sığorta və lizinq fəaliyyətinin hüquqi
əsaslarına baxılmalı, bu sahədə hüquqi baza araşdırılmalıdır.
Sığorta fəaliyyətinin hüquqi əsasları:
Maliyyə sisteminin tərkib hissəsi olan sığorta – bir iqtisadi kateqoriya olaraq, baş verən
bu və ya digər xoşagəlməz hallardan, fövqəladə hadisələrdən vurulan ziyanın aradan
qaldırılması, vətəndaşların şəxsi həyatları ilə əlaqədar olan hadisələr zamanı onlara maliyyə
yardımlarının edilməsi ilə yaradılan məqsədli pul vəsaiti fondlarının yaradılması və istifadəsi
prosesidir.
Azərbaycanda sığorta əsasən öz inkişafını 3 mərhələdə keçmişdir: 1917-ci il oktyabr
inqilabından əvvəlki, inqilabdan sonrakı (1917-90) və 1990-cı ildən başlayaraq müasir dövr.
Azərbaycanda sığorta işinin təşkilinə XIX əsrin ortalarında başlanmışdır. Аzərbаycаndа
sığorta işi kаpitаlist istеhsаl münаsibətlərinin inkişаfı, nеft sənаyеsinin mеydаnа gəlməsi və
sаhibkаrlığın fəallaşması ilə sıх əlаqədаrdır. Bu dövrdə Azərbaycanda xarici ölkələrdən olan
şirkətlərin filialları fəaliyyət göstərirdilər. Аzərbаycаndа əsаsən dəniz gəmilərinin sığorta
еdilməsi üzrə iхtisаslаşmış ingilis şirkəti «Llоyd»un filiаllаrı, hаbеlə «Rus Llоyd»un və
Аlmаniyаdаn оlаn ingilis şirkətinin iki nümаyəndəliyi, Rusiyа və İrаnin sərhəd limаnlаrınа
qədər dаşınаn yüklərin sığortası ilə məşğul оlаn «Rеpmаn və Rust» ticаrət еvi ilə təqdim еdilən
«Şimаli Аlmаn Llоyd»u, həmçinin gəmilərin və yüklərin sığortasını аpаrаn «Аlmаn, Livаntiyа
хətti» cəmiyyəti fəаliyyət göstərməyə bаşlаmışdır. 1910-cu ildə Bakıda 18 sığorta cəmiyyəti
fəaliyyət göstərmişdir. Ən böyük sığorta təşkilatı «Rus sığorta cəmiyyəti» olmuşdur Bakıda
sığorta işinin əsasını Xəzər dənizində üzən gəmilərin sığortası təşkil edirdi.
Kеçmiş SSRİ-nin bаşqа rеspublikаlаrındа оlduğu kimi, Sоvеt hаkimiyyəti illərində
Аzərbаycаndа dа dövlət sığorta sistеmi təşkil еdilmişdir. Rеspublikаdа sığorta işinin
inkişаfındа müəyyən rоl оynаmış Аzərbаycаn SSR Dövlət Sığortası Bаş İdаrəsi və SSRİ
«İnqоsstrах»nın Bаkı şöbəsi fəаliyyət göstərirdi. 80-ci illərin ахırınаdək rеspublikаdа sığorta
işi iki sığorta təşkilаtının və - Аzərbаycаn Rеspublikаsının Dövlət Sığorta Şirkətinin və SSRİ-
nin хаrici dövlət sığorta təşkilаtının Bаkı şəhərindəki şöbəsinin inhisаrı аltındа olmuşdur.
Azərbaycanda sığorta işi 1990-cı ildən sonra müstəqil inkişaf etməyə başladı. Milli
sığorta bаzаrı Аzərbаycаndа 1992-ci ilin əvvəlindən fоrmаlаşmаğа bаşlаmışdır. Hazırda
sığorta bazarı Azərbaycanda özünün inkişaf mərhələsindədir. Sığorta şirkətləri 40-dan çox
icbari və könüllü sığorta növlərini təklif edirlər. Lakin bu hələ də kifayət deyil. Müqayisə üçün
deyək ki, inkişaf etmiş ölkələrdə 300-dən çox müxtəlif sığorta xidməti göstərilir.
1991-ci ildə Azərbaycanda 62 sığorta təşkilatı, o cümlədən 53 milli, 9 birgə sığortaçı
fəaliyyət göstərirdi. Yaradılmış bir çox kommersiya sığortatəşkilatları sığorta olunanların
etimadını qazana bilmədiklərinə görə, onların 33-ü müflisləşərək öz fəaliyyətini
dayandırmışdır. 2006-cı ilin əvvələrində Azərbaycanda qeydiyyatdan keçmiş 29 sığorta
təşkilatı fəaliyyət göstərmişdir ki, onlardan 22 özəl, 6 qarışıq mülkiyyət formalı dövlət
kommersiya şirkətidir.
2010-cu ildə şirkətlərin yığımlarının ümumi həcmi 155,59 milyon manat təşkil etmişdir.
2011-ci ilin yanvar-aprelində ölkədə fəaliyyət göstərən sığorta şirkətlərinin mükafatlarının
ümumi həcmi 66,342 milyon manat, ödənişlər isə 17,673 (artım 21,71 faiz) milyon manat
olmuşdur.
Beləliklə, müstəqillik dönəmindən bu yana ölkəmizdə sığorta xidmətləri bazarının
inkişafının tənzimlənməsi, sığortaçıların, sığortalıların və dövlət mənafeyinin müdafiəsi,
metodiki rəhbərliyin həyata keçirilməsi, müvafiq normativ hüquqi sənədlərin hazırlanması və
s. istiqamətlərdə bir sıra işlər görülmüşdür.
Azərbaycanda sığorta sektorunun qanunvericilik bazasının tarixi 1993-cü ildən başlayır.
Həmin ildə “Sığorta haqqında” Azərbaycan Respublikası Qanunu qəbul edilmişdir.7 Buna
baxmayaraq ölkəmizin sığorta sisteminin hüquqi mexanizmlərinin təkmilləşdirilməsi
istiqamətində 150-dən çox normativ hüquqi aktlar qəbul edilmişdir. Qanunların say etibarilə
çox olmasına baxmayaraq Azərbaycanda sığorta sahəsində qanunvericilik bazası
təkmilləşdirilməsi daha da aktuallaşır. Belə ki, sığorta sektorunun inkişaf dinamikasının digər
sektorlarla müqayisədə geridə qalmasında «Sığorta haqqında» qanundakı boşluqların
olmasıdır. Halbuki 1993-cü ildə qəbul olunan bu qanun 1999-cu ildə təkmilləşdirilərək yenidən
qəbul edilmişdi. Nəhayət, 2008-ci ildə qanun qüvvədən düşdü və 2007-ci ildə qəbul edilmiş
«Sığorta fəaliyyəti haqqında» qanunun qüvvəyə mindi. Sözü gedən qanun Azərbaycan
Respublikasında sığorta sisteminin inkişafının, sığorta bazarının peşəkar iştirakçılarının, o
cümlədən sığortaçıların, təkrarsığortaçıların, sığorta vasitəçilərinin fəaliyyətinin əsas
istiqamətlərini və prinsiplərini, habelə sığorta sahəsində dövlət tənzimlənməsinin və
nəzarətinin hüquqi və iqtisadi əsaslarını müəyyən etməklə hüquqi mexanizmlərin təsbit
olunmasına şərait yaratmış oldu. Qanunvericilik bazasının təkmilləşdirilməsi təşəbbüsü isə
mütəmadi olaraq bu sahədə mövcud olan fəaliyyətin inkişafına yönəlmiş və 2008-ci ildən
etibarən 70-dən çox normativ hüquqi akt qəbul edilmişdir.
Lizinq fəaliyyətinin hüquqi əsasları:
Ölkəmizdə inkişaf tarixi yeni olan bu sahədə hüquqi bazanın formalaşdırılması da 2000-
ci ildən başlanmış, xüsusilə ölkənin kənd təsərrüfatı sahəsində daha da aktuallaşmışdır. Çox
keçmədi ki, lizinq fəaliyyəti sahəsində yaradılan hüquqi və iqtisadi mexanizmlər öz müsbət
nəticəsini verdi və əgər 2003-cü ildən lizinq portfelinin ümumi həcmi 2,5 mln. manat
olmuşdursa, 2008-ci ildə bu göstərici 200 mln. manata çatmışdır.8
Bir şeyi qeyd etmək lazımdır ki, lizinq sahəsində müvafiq qanunvericilik 1994-cü ildə
qəbul edilmişdir və Azərbaycan Respublikası MDB üzvləri arasında lizinq haqqında qanunu
qəbul etmiş ilk dövlət olmuşdur. Bu zaman lizinq fəaliyyəti sahəsində əsas problem qanun
qəbul edildiyi zaman lizinq münasibətləri ölkədə hələ formalaşmamışdır, sahibkarlar arasında
7 Azərbaycanda siğorta sistemi:iqtisadi və sosial proseslərə multiplikator təsiri kimi. Bakı: Qanun Nəşriyyatı, 2011 8 http://azerbaijanleasing.com/site/wp-content/uploads/intervyu-E.A-BB.pdf
lizinq barədə əməli təcrübə yox idi.9 Beləliklə Azərbaycan Respublikasında müvafıq qanunun
qəbul edilməsi yolu ilə lizinqin qanunvericilik çərçivəsinə salınması cəhdi göstərilmişdir.
Lakin, qanunun qəbul edilməsi lizinqin geniş yayılmasına və ondan ölkə əhalisi, o cümlədən
sahibkarlıq subyektləri tərəfindən istifadə edilməsinə zəmin yaratmadı. Səbəb kimi isə bu
sahədə vergi güzəştlərinin tətbiq olunmaması və əhalidə lizinq barədə düzgün təsəvvürün
olmaması ilə izah edirdilər. Lizinq fəaliyyəti sahəsində kadr çatışmamazlığı isə özəl sektor
tərəfindən xüsusi olaraq vurğulanır.10 Beləliklə, 2003-cü ildən "Lizinq xidməti haqqında"
qanun qüvvəsini itirmiş, Mülki Məcəllənin lizinqi tənzimləyən 38-ci fəslinə isə yeni 18-ci
maddə əlavə edilmişdir. Qanunvericiliyə edilmiş əlavə və dəyişikliklər beynəlxalq təcrübəyə
əsaslanır və ümumiyyətlə müsbət xarakter daşıyır. Lakin bəzi ziddiyyət və çatışmazlıqlar yenə
də mövcuddur. Hal hazırda Azərbaycan Respublikasında lizinq Azərbaycan Respublikasının
Mülki Məcəlləsi və Vergi Məcəlləsi ilə tənzimlənir. Lizinq Mülki Məcəllənin “Lizinq”
adlandırılan 38-ci fəsli, bu fəsillə tənzimlənməmiş hissəsində isə 33-cü (“Əmlak kirayəsi”) və
34-cü (“İcarə”) fəsilləri ilə tənzimlənir. Lizinqə əmlak kirayəsini tənzimləyən müddəaların aid
edilməsi o deməkdir ki, Azərbaycan Respublikasında lizinqdən daha geniş sahələrdə istifadə
edilə bilər. Yəni bəzi ölkələrdən fərqli olaraq (Rusiya Federasiyası, Özbəkistan, Qazaxıstan,
Belarus vz s.) Azərbaycanda əmlak lizinqə yalnız sahibkarlıq məqsədləri üçün deyil, həmçinin
məişət və sosial məqsədlər üçün verilə bilər. Çünki Mülki Məcəlləyə görə əmlak kirayəsi
müqaviləsi elə bir mü- qavilədir ki, kirayəyə verən əşyanı kirayəçinin istifadəsinə verir,
kirayəçi isə bunun müqabilində kirayə verənə kirayə haqqı ödəyir.11
Beləliklə, lizinq sahəsində qanunvericilik bazasının mülki məcəllə ilə tənzimlənməsi
müvafiq qaydaların mövcud olmasına şərait yaratsa da, sahibkarlıq subyektləri arasında
genişləndirilməsi və inkişafı üçün inkişaf strategiyasının hazırlanması, geniş maarifləndirmə
işlərinin aparılması və dünya təcrübəsinin öyrənilməsi ilə konkret tədbirlərin həyata
keçirilməsi xüsusilə aktualdır. Bu baxımdan ölkənin kənd təsərrüfatı sahəsində lizinqdən
istifadənin genişləndirilməsi iqtisadiyyatın digər sahələrində lizinqdən istifadə üçün model
sailə bilər.
Kənd təsərrüfatı, o cümlədən üzümçülük və şərabçılıq sahəsində sığorta və lizinq
xidmətlərinin hüquqi əsasları.
Dünya təcrübəsində kənd təsərrüfatı məhsullarının istehsalı ilə məşğul olan kəndli
fermerlərə bir sıra dəstəklər göstərilir. Aparılmış müşahidələr onu deməyə əsas verir ki, aqrar
sektor iqtisadi baxımdan inkişaf etmiş ölkələrdə belə ən çox dəstəklənən və büdcə vəsaiti
hesabına əsaslı maliyyə yardımları edilən bir sahədir. Nümunə üçün qeyd edək ki, hazırda
Avropa Birliyi ölkələrində birlik büdcəsinin təxminən 40 faizi aqrar sektorun dəstəklənməsi
üçün həyata keçirilən müvafiq layihə və proqramlara istifadə edilir. Bu ənənə ölkəmizin kənd
təsərrüfatı sahəsinin inkişafı istiqamətində də öz yerini almış bir sıra tədbirlərlə həyata
keçirilməkdədir. Belə ki, bu istiqamətdə dövlət tərəfindən fermer sahibkarlara müxtəlif
xarakterli dəstəklər göstərilməkdədir:
- 1999-cu ildən etibarən, kənd təsərrüfatı məhsulları istehsalçıları torpaq vergisi istisna
olmaqla, bütün vergilərdən azad edilmiş;
- Aqrar islahatlar nəticəsində ləğv olunmuş, eləcə də işğal altında olan rayonlarda
təsərrüfat subyektlərinin borcları silinmiş və onlara digər güzəştlər edilmiş;
- Fermerlərə yanacağın, motor yağının və gübrənin alınmasına çəkilən xərclərin 50 faizi
dövlət tərəfindən ödənilir;
9 http://azerbaijanleasing.com/site/wp-content/uploads/articlef1.pdf 10 http://azerbaijanleasing.com/site/wp-content/uploads/Consulting__Business_article.pdf 11 http://azerbaijanleasing.com/site/wp-content/uploads/articlef1.pdf
- Taxıl əkinlərinə görə subsidiyaların verilməsinə başlanılmış, texniki təminatın
yaxşılaşdırılması üçün “Aqrolizinq” Açıq Səhmdar Cəmiyyəti yaradılmış, istehsalçılara lizinq
yolu ilə güzəştli şərtlər əsasında texnikanın və gübrələrin verilməsi həyata keçirilir;
- Sahibkarlığa Kömək Milli Fondu və Kənd Təsərrüfatı Kreditləri Agentliyi yaradılaraq
maliyyə vəsaitləri güzəştli şərtlərlə fermer və sahibkarlara paylanılır;
- Beynəlxalq təşkilatların dəstəyi ilə müxtəlif layihələr həyata keçirilir və s.
Ümumiyyətlə, beynəlxalq təcrübə göstərir ki, aqrar sahənin inkişaf etdirilməsi məqsədilə
kənd təsərrüfatı məhsullarının istehsalı ilə məşğul olan fiziki və ya hüquqi şəxslərə dövlət
tərəfindən müəyyən güzəştlər verilir. Bu güzəştlərə, o cümlədən texniki təminat məslələrinin
həlli məqsədilə dövlət tərəfindən təşkil olunmuş güzəştli şərtlərlə lizinq xidməti və təbii fəlakət
nəticəsində zərər cəkmiş (kənd təsərrüfatı məhsullarının istehsalı ilə məşğul olan) şəxslərə
dəymiş zərərin əvəzinin Dövlət tərəfindən ödənilməsi, onların banklara olan borclarının
ödənilməsi və ya ödəmə vaxtının müəyyən müddətə uzadılması daxil edilir.
Qeyd etdiyimiz kimi xüsusilə ölkənin kənd təsərrüfatı sahəsində daha da aktuallaşmış
lizinq xidməti aqrar sahənin dəstək tədbirlərindən biri kimi mühüm rol oynayır. Belə ki, lizinq
xidmətindən istifadə edən kənd təsərrüfatı məhsulları istehsalçılarının sayı 5186 nəfər olmaqla
verilmiş texnikaların ümumi sayı 9355 ədəd təşkil edir. Hazırda “Aqrolizinq” ASC-nin
yerlərdə təsərrüfat hesablı 55 rayon Aqroservis filialları, 5 Rayonlararası Logistik bazaları və 5
Rayonlararası Təchizat bazaları fəaliyyət göstərir.
Kənd təsərrüfatı məhsulları istehsalçılarına göstərilən lizinq xidmətləri əsasən
aşağıdakılardan ibarətdir:
- Kənd təsərrüfatında istifadə edilən texnikaların güzəştli qaydada verilməsi;
- Kənd təsərrüfatı məhsullarının istehsalı, emalı və saxlanması üzrə texnoloji
avadanlıqların quraşdırılması və güzəştli qaydada verilməsi;
- Damazlıq cins heyvanların güzəştli qaydada verilməsi.
Kənd təsərrüfatı məhsulları istehsalı sahəsində lizinq xidmətlərinə dövlət tərəfindən
göstərilən dəstək tədbirləri bir sıra normativ hüquqi aktların qəbulu ilə başlamış və mövcud
olan mexanizmlərin təkmilləşdirilməsi davam etməkdədir:
Azərbaycan Respublikası Prezidentinin Aqrar bölmədə lizinqin
genişləndirilməsi sahəsində əlavə tədbirlər haqqında 23 oktyabr 2004-cü il tarixli 468 nömrəli
Sərəncamı – Aqrar bölmənin müasir texnika ilə təchizatı məsələlərinin çevik şəkildə
tənzimlənməsini təmin etmək və Dövlət Proqramında nəzərdə tutulan tədbirlərin icrasını
sürətləndirmək məqsədilə bir sıra məsələlər o cümlədən aqrar sahədə lizinq xidməti sahəsində
“Aqrolizinq” Açıq Səhmdar Cəmiyyətinin yaradılması öz əksini tapmışdır;12
Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabinetinin “Aqrolizinq” Açıq Səhmdar
Cəmiyyətinə məxsus kənd təsərrüfatı texnikasının və texnoloji avadanlıqların hüquqi və fiziki
şəxslərə lizinqə verilməsi və ya lizinq yolu ilə satılması Qaydaları"nın təsdiq edilməsi və
“Aqrolizinq” Açıq Səhmdar Cəmiyyətinin fəaliyyətinin təşkili ilə bağlı zəruri tədbirlərin
həyata keçirilməsi haqqında 31 mart 2005-ci il 58 nömrəli qərarı ilə təsdiq edilmiş
“"Aqrolizinq" Açıq Səhmdar Cəmiyyətinə məxsus kənd təsərrüfatı texnikasının və texnoloji
avadanlıqların hüquqi və fiziki şəxslərə lizinqə verilməsi və ya lizinq yolu ilə satılması”
Qaydaları – burada texnika və texnoloji avadanlıqların lizinq xidməti ilə güzəştlə əldə edilməsi
göstərilmişdir: “İstifadəçi "Aqrolizinq" ASC-yə məxsus texnikaları və texnoloji avadanlıqları
sığorta haqqı da daxil olmaqla, lizinq yolu ilə satın aldıqda onların dəyərinin 10 faizini
əvvəlcədən, qalan hissəsini isə bir ildən sonra 9 il ərzində ödəyir”13;
12 http://www.e-qanun.az/print.php?internal=view&target=1&docid=5802&doctype=0 13 http://www.e-qanun.az/print.php?internal=view&target=1&docid=2059&doctype=0
Azərbaycan Respublikası Prezidentinin Aqrar sahədə dövlət lizinq şirkətlərinin maddi-
texniki bazasının möhkəmləndirilməsinə əlavə dəstək verilməsi barədə 21 iyul 2009-cu il
tarixli 393 nömrəli14 və Aqrar sahədə dövlət lizinq şirkətlərinin maddi-texniki bazasının
möhkəmləndirilməsi sahəsində əlavə tədbirlər haqqında 26 iyul 2010-cu il tarixli 1045
nömrəli15 Sərəncamları – sözügedən Sərəncamlarla “Aqrolizinq” Açıq Səhmdar Cəmiyyətin
aqroservis filiallarının ölkəmizin regionlarında tikintisinin davam etdirilməsinə 5 milyon
manat və “Aqrolizinq” Açıq Səhmdar Cəmiyyətinə məxsus kənd təsərrüfatı texnika və
avadanlıqlarının müəyyən edilmiş tələblərə uyğun vəziyyətdə saxlanılmasını təmin etmək,
texniki qulluq və təmir emalatxanalarının, habelə gübrə anbarlarının tikintisinin davam
etdirilməsinə 5 milyon manat ayrılmasını nəzərdə tutulmuşdur.
Kənd təsərrüfatında lizinq xidmətlərinin hüquqi əsaslarına baxdıqda aşağıdakı nəticələr
əldə olunur:
- Aqrar sahədə lizinq xidmətlərindən istifadə istiqamətində dövlət dəstəkləri və
güzəştlərin tətbiqinin hüquqi əsasları kənd təsərrüfatının bütün alt sahələri üzrə eyni səviyyədə
hüquqi qüvvəyə malikdir;
- Kənd təsərrüfatı emalı müəssisələrinə lizinq xidmətlərinin göstərilməsi ilə bağlı dəstək
tədbirlərinə tələbin mövcud olması;
- Üzümçülüyün inkişafı üzrə Dövlət Proqramının mövcud olmasına baxmayaraq
üzümçülük və şərabçılıq sahəsi üçün xüsusi mexanizmlərin işlənməsi;
Üzümçülük sahəsində fermerlərin aqrotexniki tədbirlərin bütün mərhələlərini icra edə
bilmədiklərini və şərabçılıq sahəsində müasir texnoloji avadanlıqlara böyük tələbin olduğunu
nəzərə alsaq texnika və texnoloji avadanlıqların lizinq xidməti ilə güzəştlə əldə edilməsi üçün
kiçıx faizin əvvəlcədən, qalan hissəsini isə məhsul dövründən və ya məhsulun bazara
çıxarıldığı dövrdən müəyyən olunmuş müddət ərzində ödəməsi xüsusilə aktualdır. Doğrudur
ayrılıqda üzümçülük sahəsinə 334 ədəd müxtəlif markalı traktorlar, 43 ədəd bağarası becərən
mexaniki və hidravlik frezlər, 310 ədəd ventilyatorlu çiləyicilər (müxtəlif həcmli qoşulan və
asılan) lizinq xidməti ilə güzəştlə verilmişdir.
Aqrar sahənin inkişaf etdirilməsi üçün dövlət dəstəkləri sahəsində kənd təsərrüfatında
sığorta xidmətinin stimullaşdırılması müasir dövrdə xüsusilə aktuallaşmışdır. Belə ki, kənd
təsərrüfatında sığorta xidmətlərinin səmərəli təşkilində – təbii amillər nəticəsində zərər çəkmiş
(kənd təsərrüfatı məhsullarının istehsalı ilə məşğul olan) şəxslərə dəymiş zərərin əvəzinin
ödənilməsi, onların banklara olan borclarının qaytarılması, yəni zəmanət məsələlərində
sığorta xidmətinə dövlətin ortaq olması və ya qeyd edilən prosesləri stimullaşdırılması olduqca
önəmlidir.
Yuxarıda sadalanan məsələlər kənd təsərrüfatında sığorta xidməti sahəsində qəbul
edilmiş normativ hüquqi aktlarda öz əksini tapmışdır. Belə ki, 18 iyun 2002-ci il tarixdə qəbul
edilmiş “Kənd təsərrüfatında sığortanın stimullaşdırılması haqqında” Azərbaycan
Respublikasının qanunu mülkiyyət formasından asılı olmayaraq kənd təsərrüfatı məhsulları
istehsalçılarının əmlakının sığortasının stimullaşdırılmasının hüquqi və iqtisadi əsaslarını
müəyyən edir, sığortanın iştirakçıları arasında münasibətləri tənzimləməklə əsasən aşağıdakı
məsələlər nəzərə alınmışdır:16
- Kənd təsərrüfatında sığortanın stimullaşdırılmasının məqsədi – kənd təsərrüfatı
istehsalçılarının əmlakının təbii fəlakətdən sığortasında dövlətin iştirakını təmin etməklə, aqrar
sahədə sığortanın inkişafını stimullaşdırmaq və sığortalılara sığorta hadisələrindən dəyən
zərərin ödənilməsinə verilən zəmanətin iqtisadi əsaslarını gücləndirməkdir;
14 http://www.e-qanun.az/print.php?internal=view&target=1&docid=18127&doctype=0 15 http://www.e-qanun.az/print.php?internal=view&target=1&docid=19893&doctype=0 16 http://www.e-qanun.az/print.php?internal=view&target=1&docid=1124&doctype=0#
- Kənd təsərrüfatında əmlakın sığortasının obyektləri – kənd təsərrüfatı bitkilərinin
məhsulları, kənd təsərrüfatı heyvanları, ev quşları, dovşanlar, xəzdərili vəhşi heyvanlar, arı
ailələri, habelə kənd təsərrüfatı təyinatlı binalar, tikililər, qurğular, avadanlıqlar, maşınlar,
nəqliyyat vasitələri və digərləri ilə bağlı əmlak mənafeləri (azqiymətli və tez köhnələn əşyalar
və təbii biçənəklərin məhsulları istisna olmaqla);
- Kənd təsərrüfatında əmlakın sığortasının subyektləri – Kənd təsərrüfatında əmlakın
sığortasının subyektləri müvafiq icra hakimiyyəti orqanları, sığorta sahəsində Azərbaycan
Respublikasının qanunvericiliyinə uyğun olaraq fəaliyyət göstərən sığortaçılar, sığortalılar və
sığorta müqavilələrindən irəli gələn vəzifələri həyata keçirən digər hüquqi və fiziki şəxslər;
- Sığorta hadisələri – kənd təsərrüfatında bütün sığorta obyektləri bir qayda olaraq
yanğın, dolu, sel, daşqın, tufan, şaxta və ildırım vurması, zəlzələ, torpaq sürüşməsi, dəmyə
torpaqlarında quraqlıq kimi təbii fəlakətlərdən, habelə kənd təsərrüfatı bitkilərinin məhsulları,
kənd təsərrüfatı heyvanları, ev quşları, dovşanlar, xəzdərili vəhşi heyvanlar, arı ailələri
müvafiq olaraq xüsusi təhlükəli ziyanvericilərin yayılmasından və hücumundan, yoluxucu
xəstəliklərdən, kənd təsərrüfatı təyinatlı binalar, tikililər, qurğular, avadanlıqlar, maşınlar,
nəqliyyat vasitələri isə qəza hadisələrindən sığortalanır;
- Sığorta haqqı, sığorta tarifləri və sığorta məbləği – əmlakını üç ildən az olmayaraq
ardıcıl sığorta etdirmiş, lakin həmin müddətdə sığorta ödənişi almamış sığortalıya sonrakı illər
üçün hesablanmış sığorta haqqından dördüncü il üçün 10 faiz, beşinci il üçün 20 faiz, beş ildən
artıq müddətə isə 30 faiz həcmində güzəşt edilir. Sığorta müqaviləsi üzrə sığorta məbləği kənd
təsərrüfatı bitkiləri üzrə məhsulun dəyərinin azı 70 faizi, kənd təsərrüfatı heyvanları, ev
quşları, dovşanlar, xəzdərili vəhşi heyvanlar, arı ailələri üzrə hüquqi şəxslərdə - onların balans
dəyərinin, fiziki şəxslərdə isə bazar qiymətinin azı 80 faizi, kənd təsərrüfatı təyinatlı binalar,
tikililər, qurğular, avadanlıqlar, maşınlar, nəqliyyat vasitələri və digər əmlak üzrə isə əmlakın
bazar qiymətinin tam məbləği miqdarında müəyyən edilir;
- Kənd təsərrüfatında sığortanın stimullaşdırılması sahəsində dövlətin vəzifələri –
sığortasına dövlət tərəfindən yardım edilən əmlak növlərini, sığorta hadisələrini və sığorta
haqqının büdcə vəsaiti hesabına ödənilən hissəsini müəyyənləşdirmək, sığorta tariflərinin
maksimum həddini müəyyən etmək, sığortaya dövlət tərəfindən yardım edilməsinin şərtlərini,
qaydalarını hazırlamaq və təsdiq etmək, sığorta müqavilələri üzrə hesablanmış sığorta haqqının
bir hissəsini büdcə vəsaiti hesabına ödəmək, dövlət yardımı hesabına sığorta işlərini aparan
sığortaçılar üzrə sığortalıların uçotunu aparmaq; (Kənd təsərrüfatında sığortanın
stimullaşdırılması sahəsində dövlətin vəzifələrini öz səlahiyyətləri daxilində Azərbaycan
Respublikasının Nazirlər Kabineti, Azərbaycan Respublikasının Maliyyə Nazirliyi və
Azərbaycan Respublikasının Kənd Təsərrüfatı Nazirliyi həyata keçirirlər);
Beləliklə, sözügedən qanunda kənd təsərrüfatında sığorta xidmətinin təşkili və
stimullaşdırılması üçün vacib məqamlar öz əksini tapmış və konkret mexanizmlər üçün şərait
yaratmışdır. Bütün bunlarla yanaşı “Kənd təsərrüfatında sığortanın stimullaşdırılması
haqqında” Azərbaycan Respublikasının qanunda ölkənin kənd təsərrüfatında sığortanın
stimullaşdırılmasına maliyyə yardımının verilməsinin ümumi qaydaları, şərtləri, təşkili,
həmçinin sığortalılara dəymiş zərərə görə sığorta ödənişinin verilməsi məsələləri üzrə bir sıra
vacib məqamlar müəyyən olunmuşdur.17
Kənd təsərrüfatında sığortanın stimullaşdırılmasına maliyyə yardımının ayrılması və
ödənilməsi məsələlərinin tənzimlənməsi sahəsində isə Azərbaycan Respublikası Nazirlər
Kabinetinin 2004-cü il 4 mart tarixli 23 nömrəli qərarı ilə təsdiq edilmiş Kənd təsərrüfatında
sığortanın stimullaşdırılmasına maliyyə yardımının ayrılması və ödənilməsi qaydaları
17 http://www.e-qanun.az/print.php?internal=view&target=1&docid=1124&doctype=0#
haqqında Əsasnamə"ni xüsusilə qeyd etmək lazımdır. Belə ki, sözügedən qaydalarda əsasən
aşağıdakı istiqamətlər üzrə hüquqi mexanizmlər müəyyən edilmişdir:18
- Kənd təsərrüfatında sığortanın stimullaşdırılmasına maliyyə yardımının ayrılması;
- Kənd təsərrüfatında sığortanın stimullaşdırılmasına maliyyə yardımının ödənilməsi
şərtləri;
- Kənd təsərrüfatında sığortanın stimullaşdırılmasına maliyyə yardımının verilməsinin
təşkili.
Üzümçülük və şərabçılıq sahəsində sığorta xidmətlərinin təşkili hazırda qeyd olunan
normativ hüquqi aktlarla tənzimlənir. Xüsusilə bir şeyi qeyd etmək lazımdır ki, vaxtı ilə
üzümçülük və şərabçılıq haqqında Azərbaycan Respublikasının qanununda bu sahə ilə
əlaqədar sığorta xidmətlərinə dövlət tərəfindən dəstək xüsusi olaraq göstərilmişdir. Lakin,3
dekabr 2002-ci il tarixli 397-IIQD nömrəli Azərbaycan Respublikasının Qanunu ilə dəyişiklik
olmuş və sığorta xidməti istiqamətində dövlət dəstəyi ilə bağlı müddəa çıxarılmışdır. Qanunun
əvvəlki redaksiyasında isə üzümçülük və şərabçılıq sahəsində sığorta xidmətinə dövlət dəstəyi
əsasən üzüm əkinlərinə və məhsullarına görə tətbiq edilirdi:19
- Bank kreditlərinin və investisiya fondunun vəsaiti hesabına maliyyələşdirilən layihələr
üzrə üzüm əkinlərinin və məhsulun layihə dövrü ərzində təbii fəlakətdən sığortalanması büdcə
vəsaiti hesabına həyata keçirilir;
- Məqsədli kreditlərin verilməsi, qaytarılması, üzüm əkinlərinin (məhsulunun)
sığortalanması, habelə bank faizi üzrə güzəştlərin ödənilməsi qaydaları müvafiq
qanunvericiliklə müəyyən olunur.
Qeyd olunan məsələlər əsasən iqtisadi tənzimlənmə istiqamətində üzümçülüyün və
şərabçılığın inkişafı üzrə məqsədli kreditlər müddəalarında yer almışdır. Burada əsas məqsəd
isə kommersiya banklarını üzümçülük və şərabçılıq üzrə dövlət proqramları çərçivəsində
üzümçülüyün inkişafı sahəsində həyata keçirilən layihələrin kreditləşdirilməsinə
həvəsləndirmək və risklərini azaltmaq təşkil etmiş və sığorta xidmətlərinə dövlət dəstəyi bir
mexanizm olaraq nəzərdə tutulmuşdur. Haqqında bəhs edilən dəyişiklik üzümçülük sahəsinin
özünə məxsus xüsusiyyətlərini nəzərə almaqla fermerlərin və sahibkarların fəaliyyətində
müəyyən çətinliklər yaratsa da, “Kənd təsərrüfatında sığortanın stimullaşdırılması” haqqında
Azərbaycan Respublikasının Qanunu bu istiqamətdə yarana bilən problemlərin
tənzimlənməsinə şərait yaratmış oldu.
Beləliklə, ölkəmizdə ümumilikdə və ayrıca olaraq kənd təsərrüfatında sığorta və lizinq
xidmətlərinin hüquqi əsaslarının mövcudluğu bu istiqamətdə müəyyən tənzimlənmə
mexanizmlərinə şərait yaradır, lakin konkret olaraq üzümçülük və şərabçılıq sahəsində bu cür
mexanizmlərin təkmilləşdirilməsinə mühüm zərurət mövcuddur. Belə ki, aşağıda sadalanan
məsələlər xüsusilə aktualdır:
- Ənənəvi üzümçülük rayonlarında fermer və sahibkarlarda vəsait çatışmamazlığı və
sahənin özünün xüsusiyyətlərinə görə risk şəraitinin (hava şəraiti, torpaq və iqlim) olması;
- Məhsuldarlığın yüksəldilməsində mühüm rol oynayan aqrotexniki qulluq üçün zəruri
olan texnalogiyaya tələbin artması;
- Fermerlərin güzəştli kredit mexanizmlərində girov problemləri ilə üzləşməsi;
- Üzümçülük və şərabçılıq sahəsində sığorta və lizinq xidmətləri üçün konkret
mexanizmlərin olmaması nəticəsində iri layihələrin həyata keçirilməməsi;
- Ənənəvi üzümçülük rayonlarında fermer və sahibkarların sığorta və lizinq xidmətləri ilə
bağlı maarifəndirmə tədbirləri və s.
18 http://www.e-qanun.az/print.php?internal=view&target=1&docid=5906&doctype=0# 19 http://www.e-qanun.az/print.php?internal=view&target=1&docid=1021&doctype=0
Üzümçülük və şərabçılıq sahəsində sığorta və lizinq xidmətlərinin
hüquqi əsasları üzrə SWOT təhlili
Güclü Zəif
Müvafiq sahə üzrə qəbul edilmiş normativ
hüquqi aktlarla tənzimlənmə vəzifələrinin
müvafiq qurumlar arasında dəqiq şəkildə
bölüşdürülməsi;
Üzümçülük və şərabçılıq haqqında
qanunvericilikdə sahənin inkişafı ilə bağlı
istiqamətlərin və vəzifələrin müəyyən
olunması;
“2012-2020-ci illərdə Azərbaycan
Respublikasında üzümçülüyün inkişafına dair
Dövlət Proqram”ının təsdiq edilməsi və
proqramda qanunvericilik bazasının
təkmilləşdirilməsi, o cümlədən sığorta vəlizinq
xidmətləri ilə bağlı dünya təcrübəsinin tətbiqi
vəzifələrinin müəyyən olunması;
Aqrar sahədə lizinq xidmətləri üzrə dövlət
dəstək mexanizmlərinin hüquqi və institusional
bazasının mövcud olması;
Kənd təsərrüfatı sahəsində sığortaya dövlət
dəstəyi istiqamətində qanunvericiliyin olması
və s.
Üzümçülük sahəsi üçün sığorta
xidmətlərinə dövlət dəstəyi mexanizmlərinin
qanunvericilikdə ləğv edilməsi;
Üzümçülük sahəsində lizinq xidmətləri
üçün xüsusi olaraq güzəştli mexanizmlərin
(sahənin özünün mürəkkəb aqrotexniki
qaydalarını nəzərə alaraq) müəyyən
olunmaması;
Hazırda kənd təsərrüfatında sığortanın
stimullaşdırılması qanunvericiliyi
çərçivəsində üzümçülük sahəsində sığorta
xidmətinə dövlət dəstəyinin olsa da,
şərabçılığın bu istiqamətdə
stimullaşdırılmasını nəzərdə tutan
mexanizmlərin olmaması;
Ənənəvi üzümçülük rayonlarında kənd
təsərrüfatında sığorta xidmətləri ilə bağlı
qanunvericilik barəsində maariflənmə
səviyyəsinin aşağı olması və s.
İmkanlar Təhlükə
Müvafiq sahələrin dövlət tərəfindən
dəstəklənməsi üçün maliyyə mənbəyinin
mövcud olması (kənd təsərrüfatı istiqamətində
maliyyə yardımlarının ilbəil artması);
Üzümçülük və şərabçılıq sahəsində
beynəlxalq təcrübədən gönövülmüş sığorta və
lizinq xidmətləri təcrübəsinin tətbiqinə şəraitin
olması (Dövlət Proqramı üzrə müəyyən
olunmuş tədbirlər);
Qonşu ölkələrdə (Türkiyə, Maldova və
Gürcüstan) üzümçülük və şərabçılıq sahəsində
sığorta və lizinq xidmətlərinə dövlət dəstəyi
mexanizmlərinin mövcud olması və s.
Şərabçılıq sahəsi üçün sığorta və lizinq
xidmətləri ilə bağlı dövlət dəstəyi
mexanimlərinin təkmilləşdirilməməsi;
Son dövrlərdə artan ekoloji risklər;
Fermerlərin üzümçülük sahəsinə xas olan
aqrotexniki qulluğun bütün mərhələlərinin
yerinə yetirməməsi;
Sığorta və lizinq xidmətlərinin
üzümçülük və şərabçılıqla məşğul olan
sahibkarların xərclərinə təsir etməsi;
Kredit qaydalarının sərtləşməsi
(kreditlərin qaytarılmasında yaranan çətinlik
səbəbilə və s.)
5. AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASINDA ÜZÜMÇÜLÜK VƏ ŞƏRABÇILIQ
SAHƏSİNDƏ SIĞORTA VƏ LİZİNQ XİDMƏTLƏRİNİN İNKİŞAFI
İSTİQAMƏTLƏRİ VƏ SİYASƏTƏ DAİR TÖVSİYƏLƏR
Aparılan araşdırmalar göstərir ki, mövcud vəziyyət və mütərəqqi beynəlxalq təcrübə
nəzərə alınmaqla Azərbaycanda kənd təsərrüfatı kreditlərinin zəmanəti (sığortalanması)
sisteminin təkmilləşdirilməsi istiqamətində aşağıdakı tədbirlərin həyata keçirilməsi
məqsədəuyğun olardı:
Kənd təsərrüfatında sığorta mexanizmlərinin inkişaf etdirilməsində qabaqcıl dünya
təcrübəsinə istinad edilməsi ən vacib məsələlərdəndir. Aqrar sektorda sığorta mexanizmlərinin
inkişafı bu sahənin kreditləşmə imkanlarını genişləndirəcəyi kimi, bu kreditlər üçün daha asan
şəkildə zəmanətlərin təmin edilməsinə yol açacaqdır. Çünki sığorta mexanizmlərinin inkişaf
etdirilməsi aqrar sektorda risklərin sığortalanması mənasına gəlir. Nəticədə, həm bank
sektorunun, həm də özəl sığorta şirkətlərinin portfelində aqrar sahənin xüsusi çəkisi
yüksələcəkdir.
Kənd təsərrüfatı sektorunda risklərin yüksəkliyini nəzərə alaraq, hökumətin təşəbbüsü
ilə ölkədə Kənd Təsərrüfatı Sığortası Fondunun (bundan sonra Fond) yaradılmasına ehtiyac
var. Bu zaman müvafiq istiqamətdə digər ölkələrin (İspaniya, Türkiyə və s.) uğurlu
təcrübələrinə istinad edilə bilər.
Bununla yanaşı, Kənd Təsərrüfatı Kreditlərinin Zəmanəti Fondunun yaradılması da
məqsədəuyğun olardı.
Qeyd edək ki, bu məqsədlə Azərbaycanda ayrıca qanunun qəbul edilməsi zərurəti yoxdur.
Bu istiqamətdə, 4 iyun 1999-cu il tarixli “Kiçik sahibkarlığa dövlət köməyi haqqında”
Azərbaycan Respublikası Qanununun “Kiçik sahibkarlığa dövlət maliyyə yardımı” adlanan 8-
ci maddəsinin 2-ci bəndinə istinad edilə bilər. Həmin bənddə göstərilir ki, “Kiçik sahibkarlığa
dövlət maliyyə yardımı məqsədli proqramlar çərçivəsində güzəştli kreditlər, subsidiyalar,
kompensasiyalar, qrantlar, kreditlərə təminatlar verilməsi, lizinqin təşkili, sahibkarlara xidmət
göstərən maliyyə-kredit qurumlarına stimullaşdırıcı tədbirlərin tətbiqi formasında həyata
keçirilir”.
“Kiçik sahibkarlığa dövlət köməyi haqqında” Azərbaycan Respublikası Qanununun
tətbiq edilməsi barədə 4 avqust 1999-cu il tarixli Azərbaycan Respublikası Prezidentinin
Fərmanı ilə isə Nazirlər Kabinetinə tapşırılmışdır ki, “Kiçik sahibkarlıq subyektlərinin maliyyə
qaynaqlarından istifadə imkanlarını genişləndirmək məqsədilə kredit təminatı fonduna dair
təkliflərini hazırlayıb Azərbaycan Respublikasının Prezidentinə təqdim etsin”.
Son nəticədə ölkədə kiçik sahibkarlığın güzəştli kreditlərlə təminatı mexanizmi
formalaşdırılmışdır. Bu sistemin tətbiqi əhəmiyyətli olsa da, bəhs edilən Qanunda “Kreditlərə
təminat verilməsi” ilə bağlı öz əksini tapan müddəa hələ ki həyata keçirilməmişdir.
Bütün bunlar nəzərə alınaraq, yuxarıdakı Qanuna istinad etməklə növbəti Prezident
fərmanı ilə ölkədə Kənd Təsərrüfatı Kreditlərinin Zəmanəti (və ya Təminatı) Fondunun
yaradılması daha məqsədəuyğundur.
Eynilə Sahibkarlığa Kömək Milli Fondu kimi həmin qurumun regional bölmələrinin
formalaşdırılmasına ehtiyac olmayacaq. Risk qiymətləndirilməsi banklar tərəfindən aparılacaq,
sadəcə zərurət olduğu təqdirdə (yəni, kənd təsərrüfatı məhsulları istehsalçısının kredit almaq
üçün bank təqdim etdiyi zəmanət yetərli olmadığı halda) Kənd Təsərrüfatı Kreditlərinin
Zəmanəti (və ya Təminatı) Fonduna müraciət ediləcək. Öz növbəsində Fond daxilində
zəmanətlərlə bağlı risklər üzrə xüsusi müşahidə bölməsi fəaliyyət göstərəcək. Eyni zamanda
müasir texnoloji imkanlardan istifadə etməklə təkmil elektron informasiya bazasının
qurulmasına ehtiyac olacaq.
Kənd Təsərrüfatı Sığortası Fondun fəaliyyət istiqamətlərinə aşağıdakılar aid edilə bilər:
- bağlanmış sığorta müqavilələrinin ucotunun aparılması;
- sığortalılar tərəfindən ödəniləcək sığorta haqlarının vaxtında ödənilməsinə nəzarət
edilməsi;
- qəbul edilmiş risklərin daxili və ya xarici təkrarsığortacılara təkrarsığortaya verilməsi
və bu məqsədlə müvafiq danışıqların aparılması;
- baş vermiş sığorta hadisəsi nəticəsində dəymiş zərər məbləğinin vaxtında müəyyən
edilməsi və bununla bağlı müvafiq işlərin aparılması;
- qəbul olunmuş qərarların vaxtında icra edilməsi;
- bu növ sığortanın aparılması işi üzrə statistikanın aparılması;
- fonda daxitl olmuş vəsaitlərin qanunvericiliklə müəyyən olunmuş qaydada
investisiya edilməsinin təşkili;
- kənd təsərrüfatı məhsullarının istehsalı ilə məşğul olan vətəndaşları
məlumatlandırmaq məqsədilə əhali arasında reklam və təbliğat işlərini aparılması və
s.
Fondun sərmayəçilərinin əməkdaşlıq əsasında formalaşdırılması. Fondun sərmayəçiləri
arasında özəl sektorun və beynəlxalq fondların da dövlətlə birgə yer almasına nail olunması
məqsədəuyğun hesab olunur. Xüsusilə bankların bu sistemdə iştirakı risklərin düzgün
qiymətləndirilməsi baxımından mühüm əhəmiyyət daşıyır. Hətta, özəl sığorta şirkətləri də
təklif edilən mexanizmə daxil edilə bilər. Əlaqədar beynəlxalq fondların sistemə cəlb edilməsi
isə həm kapital imkanlarının genişlənməsinə, həm də beynəlxalq təcrübənin gəlməsinə imkan
yaradacaqdır. Belə olan təqdirdə, maraqlı tərəflər arasında əməkdaşlıq dövət-özəl sektor
əməkdaşlığı prinsiplərinə və mexanizmlərinə əsaslana bilər.
Fondun maliyyələşmə mənbələri. Fondun maliyyələşmə mənbələri kimi aşağıdakılar
nəzərdə tutula bilər:
- sığorta təşkilatları tərəfindən bu növ üzrə baglanılmış sığorta müqavilələrinə görə
alınaraq fonda ödənilən sığorta haqları;
- bağlanılmış sığorta müqavilələri üzrə hesablanmış sığorta haqlarında Dövlətin payı;
- daxil olmuş sığorta haqlarının investisiyasından əldə olunan gəlirlər;
- bağlanılmış təkrarsığorta müqaviləsinə görə alınan komisyon mukafatları;
- zərurət yaranacağı halda alınan kreditlər;
- büdcə vəsaiti hesabına daxil olan əlavə pul vəsaitləri və s.
Fondun xərcləri. Fondun xərclərinə aşağıdakılar aid edilə bilər:
- baş vermiş sığorta hadisələri üzrə veriləcək sığorta ödənişləri;
- bağlanılmış sığorta müqavilələri üzrə sığortacılara verilən komisyon mukafatlar;
- bağlanmış təkrarsığorta müqavilələrinə görə ödəniləcək təkrarsığorta haqqları;
- zərərlərin müəyyən olunması məqsədilə cəkilən xərclər;
- alınmış kreditlər üzrə əsas borc və faiz məbləğlərinin ödənilməsi;
- fondun idarə olunması məqsədilə cəkilən xərclər;
- reklam və təbliğat işlərinin aparılması xərcləri;
- qanunvericiliklə müəyyən olunmuş digər ödəmələr və s.
Fondun fəaliyyətinə nəzarət. Fondun fəaliyyətinə mütamadi nəzarət və dəstək üçün
Himayədarlar Şurasının formalaşdırılması məqsədəuyğun saylır. Bu Şuranın tərkibi Kənd
Təsərrüfatı, Maliyyə və İqtisadi İnkişaf nazirliklərinin nümayəndələrindən və Sığorta
təşkilatlarının, Kredit təşkilatlarının və Kənd təsərrüfatı istehsalçılarının maraqlarını təmsil
edən şəxslərdən formalaşdırıla bilər.
Riskin dəqiq mexanizm əsasında bölüşdürülməsi. Fond təsis edilərkən riskin
bölüşdürülməsi ilə bağlı dəqiq mexanizm hazırlanmalıdır. Bu istiqamətdə də dünya təcrübəsinə
geniş istinad edilə bilər. Fondun sərmayəsinin formalaşmasında bankların (xüsusilə, özəl
bankların) geniş iştirakı təmin ediləcəyi halda, prioritet istiqamətlər üzrə zəmanətin maksimum
limitini 95-100 faizə qədər artırmaq mümkündür. Əks təqdirdə isə, zəmanət üçün maksimum
limiti 50-75 faiz arasında müəyyənləşdirmək məqsədəuyğundur.
Fondun fəaliyyətinin hər növ vergidən azad edilməsi. Fondun fəaliyyətinin, TARSIM
(Türkiyə) nümunəsində olduğu kimi hər növ vergidən azad edilməsi son nəticədə, zəmanət
xərclərinin aşağı olmasına və bu məqsədlə ayrılan vəsaitlərin daha effektiv istifadəsinə gətirib
çıxara bilər.
Hədəf qrupların müəyyənləşdirilməsi. Azərbaycanda kənd təsərrüfatı istehsalçıları kənd
təsərrüfatı müəssisələri, fərdi sahibkarlar, ailə kəndli və ev təsərrüfatları şəklində üç qrupa
ayrılır. Aydındır ki, Fond öz fəaliyyətini səmərəli şəkildə qurmaq məqsədilə, eyni zamanda
sağlam qeydiyyatın aparılması və risk təhlilləri baxımından ilk iki qrup (kənd təsərrüfatı
müəssisələri və fərdi sahibkarlar) üçün kredit zəmanəti təqdim etməlidir. Bu zaman isə kiçıx
müəssisələrə və fərdi sahibkarlara hədəflənmə məqsədəuyğun saylır.
Prioritet istiqamətlərin müəyyənləşdirilməsi. Fondun resurslarının məhdud olacağını
nəzərə alaraq, bu resurslardan səmərəli istifadə məqsədilə prioritetləşdirmə aparılması və
bunun elan edilməsi faydalı olar. Bu zaman ekoloji təmiz kənd təsərrüfatı və ərzaq
məhsullarının istehsalına, məqsədli dövlət proqramlarında nəzərdə tutulmuş sahələrdə rəqabət
qabiliyyətli və ixrac yönümlü məhsul istehsalına, regionlarda həyata keçirilən infrastruktur
layihələrinin həyata keçirilməsinə (müasir tipli suvarma sistemlərinin, meyvə və tərəvəz
məhsullarının saxlanılması üçün soyuducu anbar komplekslərinin, istixanaların və s.
yaradılmasına), intensiv heyvandarlıq (damazlıq və südlük istiqamətli cins heyvandarlıq),
quşçuluq, bağçılıq (o cümlədən tingçilik) və toxumçuluq təsərrüfatlarının, arıçılığın inkişaf
etdirilməsinə və s. üstünlük verilə bilər.
Üzümçülük və şərabçılıq sahəsində aşağıdakı nəticə və tövsiyyələr irəli sürülür:
- Üzümçülük və şərabçılıq sahəsində mövcud olan normativ hüquqi aktlar üzrə sahənin
inkişafı ilə bağlı tədbirlərin üzrə müvafiq dövlət qurumları arasında səlahiyyətlərin
dəqiqləşdirilməsi və onların işinin əlaqələndirilməsinin gücləndirilməsi;
- Üzümçülük və şərabçılıq sahəsində mövcud olan normativ hüquqi aktlarda sığorta və
lizinq xidmətləri və bu xidmətlərdə dövlət dəstəyi ilə bağlı konkret mexanizmlərin
əlavə edilməsi;
- Üzümçülük və şərabçılıq sahəsində sığorta xidmətləri ilə bağlı institusional sistemin
gücləndirilməsi;
- Üzümçülük və şərabçılıq sahəsi üçün sığorta və lizinq xidmətlərinə dövlət dəstəyi
mexanizmlərinin konkretləşdirilməsi.
Üzümçülük və şərabçılıq sahəsində sığorta və lizinq xidmətlərinin hüquqi əsasları üzrə
araşdırmalar üzrə müəyyən olunmuş nəticələr əsasında aşağıdakı tədbirlər tövsiyyə olunur:
- “Kənd təsərrüfatında sığortanın stimullaşdırılması” haqqında Azərbaycan
Respublikasının Qanunun təkmilləşdirilərək kənd təsərrüfatının ayrı-ayrı sahələri üzrə, o
cümlədən üzümçülüklə bağlı müddəaların müəyyən olunması;
- Qanunvericilik üzrə xırda pay torpaq sahiblərinin birləşməsinin stimullaşdırılması
məqsədilə kooperativlər üçün sığorta və lizinq xidmətlərinə dövlət dəstəyi sahəsində xüsusi
güzəştlərin nəzərə alınması;
Tədqiqatın nəticələrinə görə ölkədə lizinqin inkişafı üçün aşağıdakı kimi siyasət
tədbirlərinin həyata keçirilməsini məqsədəytğun hesab olunur:
- Lizinq haqqında yeni qanunun hazırlanması və qəbulu. Bu zaman mütərəqqi dünya
təcrübəsinə əsaslanmaq;
- Lizinq şirkətlərinin lisenziyalaşdırılması və bu sahədə ixtisaslı kadrlar hazırlanmasına
dəstək mexanizmləri yaradılması;
- Lizinq münasibətlərinə nəzarət edən xüsusi tənzimləyici orqan yaradılması;
- Operativ lizinqin inkişafının dəstəklənməsi;
- Mühasibat uçotu sisteminin Mülki Məcəlləyə uyğunlaşdırılılması;
- Beynəlxalq Mühasibat Uçotu standartlarını lizinq sektorunda tətbiqi;
- Regionlarda lizinqin inkişafına kömək məqsədilə dövlət proqramları hazırlamaq
(Azərbaycan 2020: gələcəyə baxış “İnkişaf konsepsiyası”nda lizinqin inkişafına
toxunulması bu xidmətin regionlarda inkişaf etməsi üçün dövlət proqramlarının
işlənib hazırlanması və tətbiqinə imkan yaradır.);
- Lizinq bazarının inkişafı üçün lizinq ödəmələri zamanı sürətləndirilmiş
amortizasiyanın tətbiq olunmasını yenidən bərpa etmək;
- 1 yanvar, 2014-cü ildə banklarda minimum nizamnamə kapitalının (hal-hazırda 10
mln AZN) 50 milyon manatadək artırılması bank sektorunda boşluqlar yaradacaqdır
ki, bu boşluqdan istifadə edərək lizinq şirkətləri yaratmaq (hərçənd ki, hazırda lizinq
şirkətləri üçün minimum nizamnamə kapitalı da tələb olunmur);
- ƏDV ilə bağlı çətinliyi aradan qaldırmaq üçün Vergi qanunvericiliyində də düzəlişlər
etmək;
- Xaricdən gətirilən nadir və bahalı lizinq obyektlərini qismən və ya tamamilə gömrük
rüsumlarından azad etmək;
- Lizinq şirkətlərinin marketinq və menecment departamentlərinin işlərini
gücləndirmək;
- Maliyyələşmə mənbələrində daxili investorların payını çoxaltmaq;
- Lizinq şikətlərində müştərilərə elektron xidmətlər göstərmək;
- Lizinq şirkətlərinin xarici bazarlarda fəaliyyəti üçün müxtəlif kanallara çıxışda dövlət
tərəfindən dəstək vermək;
- Bu sahədə assosiyasiyalar və ya ittifaqlar yaratmaq;
- Lizinq Fondu yaratmaq (maliyyələşdirmə mənbələri ilə bağlı çətinliyi aradan qaldıra
bilər);
- Bankların lizinq fəaliyyəti ilə məşğul olması məsələsini nəzərdən keçirmək;
- Tənzimləmə məqsədilə lizinq şirkətləri üçün minimum nizamnamə kapitalını
müəyyən etmək;
- Lizinq birjası yaratmaq (bu, imkan verəcək ki, lizinq şirkəti və lizinq alan haqqında
tam informasiya əks olunsun elektron baza əsasında və lizinq bazarının bu şəkildə
tam təsvir olunması onun digər fondlarla müqayisəsinə də imkan yaradacaqdır);
- Sahibkarların maariflənməsi məqsədilə lizinq mözusunda təlimlər təşkil etmək və s.
İSTİFADƏ EDİLMİŞ MƏNBƏLƏR
1. Azərbaycan Respublikasının Mülki Məcəlləsi
2. Azərbaycan Respublikasının Vergi Məcəlləsi
3. Azərbaycan Respublikasının Maliyyə Nazirliyi, www.maliyye.gov.az
4. Azərbaycan Respublikasının Dövlət Statistika Komitəsi, www.azstat.org
5. Azərbaycan Respublikasının Mərkəzi Bankı, www.cbar.az
6. Azərbaycan Respublikasının Ədliyyə Nazirliyi, Normativ Hüquqi Aktların elektron məlumat
bazası, www.e-qanun.az
7. Azərbaycanda sığorta sistemi:iqtisadi və sosial proseslərə multiplikator təsiri kimi. Bakı: Qanun
Nəşriyyatı, 2011
8. A.Ü.H.F , Banka ve Ticaret Hukuku Araştırma Enstitüsü Yayınları Dergisi 1999
9. Ahmet Erol, Finansal Kiralama,Türmob Sirküler rapor 79, Ankara, 1999
10. Prof.Dr. Recep Pekdemir, Finansal Kiralama İşlemlerinde Değerleme ve Raporlama, Sirküler
Rapor 2003-12, Ankara, 2003
11. M. Cengiz Ünlü,Şirketlerin Kuruluşu ve Tasfiye işlemleri Rehberi,Adalet Yayınevi,Ankara,1997
12. -M. Şerif Aktaş, Dış Ticaret Finansmanında Factoring, İGEME, Ankara, 1989
13. Erkut Onursal, Dış Ticaret İşlemleri ve Uygulama, Orta Anadolu İhracatçı Birlikleri Yayını,
Ankara, 1996
14. FİNANSMAN YÖNTEMLERİNDEN FACTORİNG , Stj. Av. ÇİLEM SAKLAVCI , Makale
15. Dr.M.Argun Köteli, Karşılaştırmalı Hukuk ve Türk Hukukunda Finansal Kiralama, Kazancı
Kitap Ticaret A.Ş, 1991
16. -Mehmet Hoç, Bütün yönleriyle Finansal Kiralama, Alfa Basım Dağıtım, İstanbul, Nisan 1999
17. -Prof.Dr. Selahattin Tuncer, Türkiye’de Sermaye Piyasası, Teori-Uygulama, Okan Yayıncılık
Dağıtımcılık, İstanbul, 1985
18. Bax: Swiss Re: “Islamic Insurance Revisited” September, 2011. S.14.
19. Dr. Muhamməd Məsum Billəh “Different models of Takaful in the Global sound market”,
Preview. www.islamic-insurace.com
20. Pricewaterhouse Coopers “Takaful: Growth opportunities in a dynamic market Insurance” 2008,
S. 3.
21. Muhəmməd Saleh əl-Munəccid “Ailə tərbiyəsinə dair 40 nəsihət” Bakı 2005, s. 26.
22. Muhəmməd ibn-İsmail Əl-Buxari “Peyğəmbərin əxlaqı” _ Muhəmməd Nasiraddin Əl-Albaninin
təhqiqatı _ Əlixan Musayevin tərcüməsi, Bakı 2005, s. 436.
23. Muheymin İqbal “General Takaful Practice: Technical Approarch to Eliminate Gharar
(uncertainty), Maisir (gambling), and Riba’ (usury)” (“Ümumi təkaful təcrübəsi: qarar, meysir və
ribanin aradan qaldırılmasına texniki yanaşma”), Cakarta 2005, s.16
24. Əli Xurşud “Islamic insurance: A modern approach to Islamic banking” 2004 –cü ildə ABŞ-da
“Routledge Curson” mətbəəsində 230 səhifədə çap edilib İSBN 0-415-31105-5, s. xi.
25. "Səhih Muslim", 1513
26. www.islam-qa.com
27. “RİSK” jurnalı, 2012-ci il №1(3), s. 36-39
28. "Dəvət" juranli, May 2013 / №5 (22), s. 32-35
29. http://www.euro-leasing.eu/home
30. http://www.leaseurope.org/
31. http://banker.az/aze/
32. http://www.aqrolizinq.com