Ogrenme Psikolojisi Kitap 16-11-2014

- 0 -

[Bu dosyada yer alanlar 2015 KPSS

Eitim Bilimlerine ynelik bilgilerdir. Sz konusu bilgiler KMS-KPSSde km sorular dikkate alnarak hazrlanmtr.

KPSSde kan sorular temele alnarak, konularn anlatmnda ayrntya girilen

yerler olduu gibi, zet geilen yerlerde olmutur.]

Hata ve nerilerinizi ltfen bildiriniz!

Mail: [email protected]

Web Site: http://www.rehberlik.biz.tr

RENME PSKOLOJS

MURAT CVELEK REHBERLK VE ETM BLMLER UZMANI

- 1 -

RENME PSKOLOJS I. NTE TEMEL KAVRAMLAR

I. NTE TEMEL KAVRAMLAR 1. renme ve Performans: Tekrar ya da yaant sonucu davranlarda meydana gelen nispeten kalc izli (srekli) bir deimedir. Mesela; Araba, bisiklet, klavye kullanma, 10a kadar sayma.

2010 KPSS: Bir bebein elini, ayan srarak seven bir yetikini grnce alamaya balamas.

Buna gre renmenin zellii vardr diyebiliriz: Her renmede olumlu ve olumsuz gzlenebilir

bir davran deiiklii mutlaka olmaldr. renmede sz konusu olan davran deiiklii

tekrar ya da yaant sonucu olumaldr. Davran deiiklii nispeten kalc (srekli)

olmas gerekir.

renme, isel (zihinsel) bir sretir ve bu sre dorudan gzlenemez. Gzlemlenen bireyin performansdr (edim, icra). Performans renilenin gzlenebilir hale dnmesidir.

2. Yaant (Deneyim): Bireyin evresiyle etkileimi sonucu onda kalan izdir. nsanlarn, ilgileri, istekleri, tutumlar ve davranlar yaantlar yoluyla deiiklie urar ve renmesini gerekletirir.

3. Davran: Organizmann iten veya dtan gelen uyarclara kar gzlenebilen (yrme, koma, yemek yeme, glme gibi) ve llebilen (dnme, problem zme, rya grme) her trl tepkisine davran denir.

Davranlar renilmi ve renilmemi olmak zere iki trldr.

3.1. renilmemi Davranlar 3.1.1. Doutan getirilen davranlar: renme rn olmayan, organizmann yaamn ve tr olarak devamn srdrmesinde kulland davranlardr. Bunlar: gd, drt, Refleks ve Homeostatik davranlardr.

a) gd: Doutan getirilen (kaltsal), tre zg otomatik ve bilinsizce yaplan davranlardr. gdler renilmemi davranlardr. Sadece hayvanlarda grlr. Mesela; rmcein a rmesi, ipek bceinin koza yapmas, arnn bal yapmas vb.

gdler tre zgdr. Bir tre mensup olanlar ayn igdsel davranlarda bulunurlar. Mesela; miyavlamak kedi trnn tm yelerinde ayn ekilde grlr.

gdler belirli zaman ve artlar olutuunda ortaya kar. Mesela; leyleklerin sonbaharda g etmesi.

b) drtler (fizyolojik, birincil gdler): Organizmann iinden gelen ve onu harekete geiren gdlerdir. Organizmann yaamasna ve neslin devamna hizmet ederler. Bu nedenle birincil gdlerdir. Doutandr yani renilmemilerdir. Hem hayvanlarda hem de insanlarda grlr. Bu nedenle evrenseldir. Mesela; alk, susuzluk, cinsellik, merak, korunma, dinlenme, uyku, oksijen

ihtiyac, annelik gds vb.

c) Refleks: Organizmann, belli uyarclara kar gsterdii ani ve istemsiz (bilinsiz) tepkileridir. Refleksler doutan getirilir, yani renilmemitir. Refleksler, organizmay zararl uyarclar karsnda koruma grevi grr. Hem insanlarda hem de hayvanlarda grlr. nsanda emme ve yakalama refleksleri doutan getirilen ilk reflekslerdir.

Mesela; Tozlu bir ortamda haprma, ani ve yksek bir ses karsnda irkilme, k karsnda gz bebeklerinin byyp klmesi vb.

d) Homeostatik davranlar (dengeleme): Yetersiz ve ar uyarlma sonucunda uyum ve denge durumu bozulan organizmann tekrar normal yaantsna dnmesine ynelik gsterdii, tre zg tepkilere dengelenme denir. Homeostasis, dengesi bozulan

organizma eitli etkenleri (su, besin, oksijen miktar) belli dzeyde tutarak normal yaantsn srdrme durumudur.

Mesela; insann vcut ss, kalp at, tansiyonu deitiinde, organizma uyumu salamak iin aba harcar. ynce titrememiz, scakta terlememiz de Homeostatik davranlardr.

3.1.2. Geici davranlar: Bireyin srekli olarak gstermedii, belirli zamanlarda ve durumlarda ortaya koyduu renme rn saylmayan davranlardr. Mesela; narkoz halinden uyanrken sylenen szler, ar alkol alan birinin kaba ve lsz konumas, uyurgezer birinin gece dar kp yrmesi, bireyin yksek ateli olduu bir zamanda sayklamas.

Uyar: Her davran deiiklii renme deildir. Ancak tekrar ve yaant sonucu oluan davran deiiklikleri renmedir. Bu anlamda idrt, igd, refleks, byme, olgunlama, psikolojik tikler, alma ve duyarszlama sonucunda ortaya kan davranlar, Homeostatik davranlar, hormonal salglara bal deiikliklerden terleme, kzarma gibi davranlar, bireyin srekli olarak gstermedii, belirli durumlarda (rya grdnde, alkol, ar ila veya uyuturucu kullandnda, ar ateli hastalklarda, yorgunlukta) ortaya koyduu geici davranlar renme rn deildir.

- 2 -

RENME PSKOLOJS I. NTE TEMEL KAVRAMLAR

3.1.3. Byme: Organizmann bedensel (fiziksel) ve hacimsel olarak deiim gstermesidir. Byme organizmada meydana gelen nicel bir olaydr.

Mesela; boyun uzamas, arln artmas, kaslarn bymesi, beynin arlamas, san uzamas, trnan uzamas, diin kmas gibi meydana gelen niceliksel deiiklikler bymedir.

3.1.4. Olgunlama: Organizmann doutan sahip olduu potansiyel glerin (vcut organlarn), kendisinden beklenilen fonksiyonlar zamanla yerine getirebilecek (grev yapabilecek) duruma gelmesidir. Mesela; ocuun el ve parmak yapsnn 6 ya civarnda kalemi dzgn tutabilecek hale gelmesi. 12 aylk bir bebein yryebilmesi.

Olgunlama organizmann doutan getirdii biyolojik donanmn, genetik olarak belirlenmi bir plan dhilinde, zaman iinde kendiliinden (yani renme yaantlarndan ve evresel deikenlerden bamsz) deimesidir. Yani olgunlama genetik yapnn ortaya kard bir deiimdir.

Olgunlama sonucunda ortaya kan davranlar (yrme, dik durma, sesleri karma) renme rn olarak saylamazlar. Ancak olgunlama renme ve hazrbulunuluk iin n kouldur. Eer organizma bir eyi renebilme olgunluunda deilse renme gerekleemez. Mesela; ocuun bisiklete binebilmesi iin belli bir fiziksel seviyeye (olgunlamaya) ulam olmas gerekir.

3.2. renme rn olan davranlar: Doutan getirilmeyen ve renme sonucu meydana gelmi kalc izli davranlardr. Mesela; teneffs zili aldnda teneffse klmas bir renmedir.

II. NTE RENMEY ETKLEYEN FAKTRLER

A) renenle ilgili faktrler B) renilecek konuyla (malzemeyle) ilgili faktrler C) renme yntemiyle ilgili faktrler D) renme ortamyla ilgili faktrler

A) RENENLE LGL FAKTRLER 1. Tre zg hazr olu (Doutan donanm): Bir organizmann, istenilen davran renmek iin gerekli biyolojik donanma sahip olmas tre zg hazr olutur. Organizma ancak genetik donanmnn elverdii davranlar renebilir. Bu manasyla biyolojik donanm bir davran renmede temel belirleyicidir.

Mesela; bir insana umay retemeyiz. Her cins kpei av kpei olarak eitemeyiz.

2007 KPSS: Bir papaana baz kelimeleri sylemeyi retebilirsiniz; ancak ne kadar abalarsanz abalayn bir sereye bir kelime bile retmeniz mmkn deildir. renme asndan papaanla sere arasnda grlen bu fark, aadakilerden hangisiyle aklanabilir?

A) Tre zg hazr olu B) Ar uyarlma C) Gdlenme D) Dikkat bozukluu E) Byme

2. Zek: Zek dzeyi ile renme doru orantldr. Zek dzeyi arttka renmenin etkisi ve hz artar.

3. Olgunlama: renme iin nkoul faktrdr. Olgunlama, organizmann doutan sahip olduu potansiyel glerin (vcut organlarn), kendisinden beklenilen fonksiyonlar zamanla yerine getirebilecek (grev yapabilecek) duruma gelmesidir. Mesela; 12 aylk bir bebein yryebilecek hale gelmesi.

Olgunlama organizmann doutan getirdii biyolojik donanmn, genetik olarak belirlenmi bir plan dhilinde, zaman iinde kendiliinden (evresel deikenlerden bamsz) deimesidir.

Organizmann belli bir renebilme yapabilmesi iin, o renmenin gerektirdii belli bir olgunluk (geliimsel) dzeyine mutlaka sahip olmas gerekmektedir. Mesela; 6 aylk bebee yaz yazmay veya bisiklet kullanmay retemeyiz.

2010/2 KPSS: Matematik retmeni Arif Bey, gelecekte karlatnda renmesini kolaylatracan dnerek 4 yandaki kzna baz matematik formllerini farkl yntemler kullanarak ezberletmeye alr. Ancak btn abalarna ramen ocuuna matematik formllerini ezberletmeyi baaramaz. ocuun matematik formllerini ezberlemeyi baaramamasnn temel nedeni aadakilerden hangisidir?

A) ocuun matematie ilgisinin az olmas B) Babasnn uygun retim yntemleri

kullanmamas C) ocuun gdlenme dzeyinin dk olmas D) ocuun matematikte yeteneksiz olmas E) ocuun yeterli bilisel geliim dzeyine

ulamam olmas

- 3 -

RENME PSKOLOJS II. NTE RENMEY ETKLEYEN FAKTRLER

4. Genel uyarlmlk hali: Zihinsel uyanklk durumu olarak da adlandrlabilir. Bireyin dardan gelen uyarclar alma (fark etme) derecesidir. Birey, dardan ok az uyarc alabiliyorsa genel olarak uyarlara kapaldr ve uyarlmlk dzeyi dktr. Fakat ok fazla uyarc alabiliyorsa genel olarak uyarclara aktr ve uyarlmlk dzeyi yksektir.

Mesela; yatakta ders almak gibi gevetici eilim renmeyi engelleyici bir durumdur. nk byle bir durumda uyarlmlk dzeyi dktr.

En dk genel uyarlmlk hali derin uyku, en yksek uyarlmlk hali ise dikkatlilik ve tetikte olma halidir. Orta dzey genel uyarlmlk halinde (orta iddetteki duygulanm da) ise baar en yksek dzeydedir. Uyarlmlk hali orta dzeyin altna dtnde veya orta dzeyden yukar kldnda baar dmeye balar.

Genel uyarlmlk dzeyi bireyin duygular, heyecanlar, korkular ve kayglarndan da etkilenir. renme iin normal dzeyde kayg gereklidir. Ar ve yetersiz kayg ise renmeyi olumsuz etkiler.

5. Motivasyon (gdlenme): Organizmann bir davran yapmak iin istek duymasna gdlenme (motivasyon) denir. Gdlenme; ihtiya, drt, gd ve davran kapsayan genel bir kavramdr.

htiya Drt Gd Davran Rahatlama

Gdlenme

htiya: Organizmada bir eksikliin duyulmasdr. htiya organizmaya rahatszlk veren ve giderilmesi gereken bir durumdur.

Drt: htiyalarn karlanmas iin organizmada oluan itici gce denir. Fizyolojik bir ihtiyacn neden olduu rahatszlk ve gerginlik durumudur. Drt fizyolojik bir ihtiyacn psikolojik sonucudur. Drtler, birincil gdlerdir ve en ilkel gd kaynadr. Alk, susuzluk, cinsellik, annelik drtleri bilinen biyolojik (birincil) drtlerdir.

Gd: Organizmann bir ihtiyacn gidermek iin, onu drt ynnde harekete geiren eilime ve istee gd denir. Yani organizmay harekete geiren i gtr. Gd organizmann davrann ynlendiren fizyolojik ve psiko-sosyal bir enerjidir. Gd, her davrann altnda yatan nedendir.

Davran: Gd sonucu ortaya kan tepkilerdir.

Doyum (rahatlama): Organizmann amacna ulamas sonucunda oluan rahatlama durumudur.

5.1.Gdlenme trleri 5.1.1. Davrana kaynaklk yapan gdler a) ten gdlenme: Bireyi davrana geiren g, etken (gd kayna) kendisindedir. Yani bireyi gdleyen etkenler dardan deildir.

Mesela; bir gencin, salna nem verdii iin dengeli beslenmeyle ilgili konular renmek istemesi, bir rencinin dersi sevdii iin almas.

b) Dtan gdlenme: Bireyi davrana geiren etkenlerin bireyden kaynaklanmad gdlenmedir. Yani bireyi gdleyen etkenler dardan gelir.

Mesela; bir gencin, eletirmenler tavsiye ettii iin bir filmi izlemesi, bir rencinin retmenin verecei dl kazanmak iin snavda baarl olmak istemesi.

5.1.2. Davrana ynelten gdler a) Fizyolojik (renilmemi, Birincil, drtler) Gdler: Organizmann iinden gelen ve onu harekete geiren gdlerdir. Organizmann yaamasna ve neslin devamna hizmet ederler. Bu nedenle birincil gdlerdir. Doutandr yani renilmemilerdir. Hem hayvanlarda hem de insanlarda grlr. Bu nedenle evrenseldir. Yaammzn ilk yllarnda olduka etkindir.

Mesela; alk, susuzluk, cinsellik, merak, korunma, dinlenme, uyku, oksijen ihtiyac, annelik gds vb.

b) Sosyal (renilmi, kincil, Dsal) Gdler: Toplum ierisinde ortaya kan gdlerdir. Yani kiinin toplumsallama sreciyle beraber kazand gdlerdir. Kltrden kltre, kiiden kiiye ve zamanla deiir. Bu gdler sadece insana zgdr ve renilmitir. Yaamn ileriki yllarnda davranlar daha ok etkiler. Baz durumlarda fizyolojik gdlerle atr ve onlara stn gelir

Mesela; Baarl olmak iin uykusundan vazgeen insan, milli duygularla savaa giden insan, oru tutmak iin gn boyu a ve susuz kalan bir insan vb.

Mesela; baarl olma, saygnlk kazanma, stat kazanma, toplumda kabul grme, ilgi ekme vb.

- 4 -


6. renmenin aktarlmas (Transfer, Aktarma): renmelerin birbiri zerindeki etkisine (olumlu ya da olumsuz ynde etkilemesine) transfer denir. Olumlu ve olumsuz transfer diye ikiye ayrlr.

a) Olumlu (Pozitif) Transfer: renmelerin birbirini kolaylatrmasdr. ki trl gerekleir.

leriye etkili kolaylatrma (ileriyi etkin destekleme): nceki renmenin sonraki renmeyi kolaylatrmasdr. Mesela; bisiklet srmesini bilen birisinin motosikleti kullanmay daha kolay renmesi.

Geriye etkili kolaylatrma (geriye etkin destekleme): Sonraki renmenin nceki renmeyi desteklemesidir (daha ustaca ve etkili klmasdr). Mesela; bireyin yeni rendii basketbol nceki renmesi olan futbolu daha ustaca oynamasn salamas.

2007 KPSS: Bir renci, matematik dersindeki renme eksiklerini tamamlayarak baar dzeyini ykseltiyor. Bu renci fizik dersindeki abalarnda bir deiiklik yapmad hlde, bu dersteki baarsnda da ykselme oluyor. Bu durum aadakilerden hangisine rnektir?

A) Zihinde canlandrma B) Bilisel renme C) Btn hlinde renme D) Olumlu aktarma E) Pekitirme

b) Olumsuz (Negatif) Transfer (Alkanlk atmas): nceki renmenin sonraki renmeyi zorlatrmasdr. Mesela; direksiyonu soldan olan arabalar uzun sre kullanan birisi, direksiyonu sadan olan arabay kullanrken zorlanmas, Q klavye kullanan birisinin, F klavye kullanmakta zorlanmas, iki parmak klavye kullanan birinin 10 parmak klavye

kullanmakta zorlanmas.

2010/2 KPSS: Gnlk kulland ay, kapa ekilerek alan bir kavanozda saklayan ancak bu kavanoz krld iin ay kapa evrilerek alan bir kavanoza koymak zorunda kalan bir ev hanm, ne zaman kavanozu eline alsa kapa ekerek amaya alm, yeni kavanozun kapan evirerek amay renmesi uzun zaman almtr. Bu ev hanmnn yeni kavanozun kapan evirerek amay renmesinin uzun zaman almasnn nedeni aadakilerden hangisidir?

A) Sonralk etkisi B) Olumsuz aktarm C) ncelik etkisi D) Geriye ket vurma

E) Bozucu etkiler

7. Ket vurma (unutma): renilen bilgilerin birbirini etkileyerek unutturmas veya hatrlanmasn zorlatrmas olaydr. Ket vurma iki trldr.

a) Geriye ket vurma: Yeni renilen bilgilerin eskilerini unutturmas ya da hatrlanmasn zorlatrmasdr. Mesela; lokantada siparileri alan garsonun sonradan ald siparilerden dolay ilk siparileri hatrlayamamas.

2009 KPSS: Bir renme deneyinde, katlmclara bir kelime dizisi verilerek ezberlemeleri salanr. Aradan birka gn getikten sonra kendilerinden bir baka kelime dizisini ezberlemeleri istenir. Daha sonra katlmclardan ilk rendikleri listedeki kelimeleri tekrarlamalar istendiinde, akllarna srekli ikinci listedeki kelimelerin gelmesi nedeniyle ilk listedeki kelimeleri hatrlamada glk ektikleri grlr. Katlmclarn ilk listedeki kelimeleri hatrlamada glk ekmeleri aadaki srelerden hangisiyle aklanabilir?

A) Snme B) Algsal set oluturma C) Otomatik kodlama D) Geriye doru ket vurma E) Engellenme

b) leriye ket vurma: Eski bilgilerin yeni bilgileri unutturmas veya hatrlanmasn zorlatrmasdr. Mesela; Hasan yeni ald bir telefonun numarasn arkadana verirken, eski telefon numarasn vermesi, yeni evlenen Demetin, yeni soyadn yazacana eski soyadn yazmas ve evraklar bu ekilde imzalamas.

2010 KPSS: Bir niversitenin su rnleri blmnde renim gren Pelin ald bir derste balk isimlerinin nce ngilizce karlklarn, daha sonra ayn balk isimlerinin Latince karlklarn renir. retmen derste balk resimlerinin olduu slaytlar gstererek rencilerinden balklarn Latince isimlerini sylemelerini ister. Pelin ou balk trnn Latince ismini sylerken bazlarn kartrr, ngilizce karlklarn syler. Pelinin baz balk trlerinin Latince karlklarn syleyememesi aadakilerden hangisiyle en iyi aklanabilir?

A) Bellek izlerinin bozulmas B) leri doru ket vurma C) Gdsel unutma D) Olumsuz aktarma E) Srasal bamllk

- 5 -


8. ncelik ve Sonralk etkisi: Bili psikolojisinde, ncelik etkisi ilk renilen bilgilerin sonra renilenlere gre daha iyi hatrlanmasdr. Sonralk etkisi, son renilenlerin ilk renilenlere gre daha iyi hatrlanmasdr.

Mesela; uzun bir kelime listesi ezberlendiinde, listenin banda bulunan kelimeleri daha ok hatrlarsak ncelik etkisi, listenin sonunda bulunan kelimeleri daha ok hatrlarsak sonralk etkisidir. Bir retmenin snftaki rencilerin adlarn sorup rendiinde, adn ilk syleyenleri daha ok hatrlarsa ncelik etkisi, adn en son syleyenleri hatrlasa sonralk etkisidir.

2012 KPSS: Atatrkn Genlie Hitabesini renmi bir kii, yllar sonra Hitabeyi tekrar hatrlamaya altnda sadece ilk birka cmlesini hatrlamakta, geri kalann hatrlayamamaktadr. Bu durum, renmede aadakilerden hangisiyle aklanabilir?

A) leriye ket vurma B) Yaknlk etkisi C) Olumsuz transfer D) Geriye ket vurma E) ncelik etkisi

9. Dikkat: Dikkat bilincin veya zihinsel enerjinin

belli bir noktada toplanmasdr. Uyarclar zerinde bilinli bir odaklama srecidir. Bir bilgiyi renmek iin dikkat etmek gerekir. Duyusal kayda gelen birok uyarcdan ancak dikkat edilenler ksa sreli bellee geer (alglanr).

Dikkati etkileyen isel (bireyin ilgi, tutum, ihtiya, kiilik zellikleri vb.) ve dsal (dikkat edilen uyarcnn bykl, iddeti, hareketlilii, ilgin olmas vb.) etmenler vardr.

B) RENLECEK MALZEMEYLE LGL FAKTRLER 1. erik: renilecek konu (malzeme) renenin beden ve zihin geliimine uygun olmas gerekir. renilecek konu renenin ilgisini ekiyorsa ve ihtiyacn karlyorsa daha kolay renme olur. eriin yaama dnk ve ilevsel olmasna dikkat edilmesi gerekmektedir.

2. Telaffuz Edilebilirlik: renme malzemesinin rencinin anlayaca bir dilde sunulmas ve kavramlarnn telaffuz edilebilir olmas gerekir. Telaffuz edilemeyen ya da edilmesi g olan kavramlarn renilmesi de zor olacaktr.

3. Algsal Ayrt Edilebilirlik: renme malzemesinin etrafndaki dier uyarclardan ayrt edilebilmesidir. evredeki malzemeden kolayca ayrt edilebilen eyler daha kolay renilir.

renilecek metindeki baz cmlelerin dierlerinden farkl olarak altnn izilmesi, renkli, koyu, BYK, baka yaz karakterinde yazlmas algsal ayrt edilebilirlii artrr. retmenler baz konular dierlerinden ayrt etmek iin konunun nemli olduunu, snavda kabileceini syleyerek o renme malzemesini dierlerinden ayrr.

4. armsal Anlam: Zihinde birtakm armlara yol aan renme malzemesi renmeyi kolaylatrr. nk birbirleriyle ilikili uyarclarn renilmesi daha kolaydr. Bireye bir ey ifade etmeyen, herhangi bir ey artrmayan renme malzemesinin renilmesi daha zor olur. arm, benzerlik, ztlk, ardklk, zamanda ve meknda yaknlk gibi faktrlerin etkisiyle ortaya kar.

2013 KPSS: Yemek masasnn yemei veya tren ddnn ayrl hatrlatmas, aada verilen renme durumlarndan hangisiyle en iyi aklanr?

A) grsel B) armsal C) rtk D) Sosyal

E) Dolayl

5. Kavramsal basamaklar dizini (gruplandrma): Kavramlarn kapsamlar gz nne alnarak birbirleriyle ilikili olan kavramlarn gruplandrlmasdr. Kavramsal gruplandrma, bir konunun ana balk ve o ana bal oluturan alt balklar eklinde hiyerarik bir dzende gruplamaktr. Kavramsal gruplandrma bireye zg deil, konuya (ierie) zgdr.

Ket vurma ile transfer arasndaki farklar 1. Transfer renme ncesi ve renme srasnda

devam ederken, ket vurma renme sonras yani renme bittikten sonra gerekleir.

2. Transferin renmeye, ket vurmann hatrlamaya etkisi vardr.

- 6 -


6. armsal basamaklar dizini (gruplandrma): Kavramlarn kapsamlar gz nne alnmadan birbirleriyle ilikili olan, birbirini artran kavramlarn gruplandrlmasdr. armsal gruplama konuya (ierie) gre deil, arma (dolaysyla bireye) gre yaplmaktadr ve bu nedenle gruplandrma zneldir.

C) RENME YNTEMLER (STAREJS) LE LGL FAKTRLER 1. renmeye Ayrlan Zaman (Aralkl veya Toplu renme): renmeyi zamana yayarak ksa alma sreleri ile renmeyi yapmak aralkl renmedir. Mesela; 50 dakika ders alp 10 dakika dinlenerek yaplan alma veya bir snava hazrlanrken bu almay 4 gne yayma.

alma sresince hi ara vermeden, dinlenmeden yaplan alma ise toplu renmedir. Mesela; son gn snava hazrlanma, aralksz 3-4 saat ders alma

Yaplan aratrmalarda uzun vadede, aralkl renmenin toplu renmeye gre daha iyi sonular verdii belirlenmitir. nk toplu almada renilen bilgiler ksa srede unutulmaktadr. Uzun sreli ve kalc bir renme iin aralkl renme daha etkilidir.

2010 KPSS: retmenlerin, genellikle rencilerine snav ncesinde youn bir biimde alma yerine dnem boyunca gnde bir iki saat almalarn tavsiye etmelerinin temel nedeni aadakilerden hangisidir?

A) Aralkl renme stratejisinin rencinin gdlenme dzeyini artrmas

B) Toplu renme stratejisinde olumlu aktarmann daha g gereklemesi

C) Toplu renme stratejisinde rencinin alma hzn kendi kapasitesine gre dzenlemesinin mmkn olmamas

D) Aralkl renme stratejisiyle renilen bilgilerin daha salam ve kalc olmas

E) Aralkl renme stratejisinin renciye ne lde doru rendii hakknda dnt alma olana tanmas

2. renilen Konunun Yaps (Btn veya paralara blerek renme): renilen konunun tmnn btn olarak renilmesine btn renme, renilen konuyu blmlere ayrarak, her blm tek tek renmeye ise paralara blerek renme denir.

Konularn yapsal dzenlenmesinde genel kural nce btn, sonra para ve daha sonra tekrar btn olarak renilmesidir. Fakat renilecek konu zor, uzun ve soyut ise paralara blerek, renilecek konu kolay, ksa ve somut ise btn renme daha avantajldr.

2010 KPSS: rencilerinden stiklal Marnn tm ktalarn ezberlemelerini isteyen bir retmenin onlara tavsiye edebilecei en uygun alma stratejisi aadakilerden hangisidir?

A) Aralksz alma B) Toplu alma C) Btn-para-btn D) Para-btn-para

E) Tmdengelim

3. Sonucun Bilinmesi (Geri Bildirim, Dnt): renene konuyu ne derece rendii bildirilirse renmenin derecesi artar. Sonularn bildirilmesi, hatalarn grlp dzeltilmesine imkn verdiinden renmeyi olumlu etkiler. Yaplan snavlarn cevaplarnn verilmesi, hangi sorularn doru veya yanl olduunun sylenmesi renmeyi olumlu etkiler. Geri bildirim annda yaplmaldr.

4. rencinin Aktif Katlm (Dinleme, Yazma, Okuma, Anlatma, Uygulama): Kiinin aktif olarak renmeye katlmas renmeyi kolaylatrr. Aktif renmede kii dikkatini daha kolay ve daha ok toplar.

Kalc bir renmenin gerekleebilmesi iin iyi bir dinleme mutlaka arttr. Ayrca renmenin daha iyi gerekleebilmesi iin dinlerken nemli yerleri not tutma, daha sonra bu notlar okuma ve birine anlatma gereklidir. Tm bu srelerin birlikte yaplmas ise renmenin ok kalc hale gelmesini salar. nk en etkili renme, tm duyu organlarnn renme srecinde aktif olduu, yaparak-yaayarak renme durumudur.

5. Tekrar: renme sonucu yaplan tekrarlar pekitirmeyi salar. Fakat ar tekrar motivasyonu drr ve ket vurmaya sebep olur.

6. Programl retim ve retim Makineleri: retim aralar (bilgisayar) kullanlarak gerekletirilen yntemdir. Programl retimde her birey kendi hzna gre ilerlediinden renmeyi olumlu etkiler. Zaman asndan ekonomiktir. rencinin aktif katlmn salar. Annda dnt ve pekitirme imkn vardr. Bol tekrar mmkndr.

- 7 -

RENME PSKOLOJS III. NTE RENME KURAMLARI

III. NTE RENME KURAMLARI A) Davran kuramlar B) Bilisel kuramlar C) Bilisel arlkl davran kuramlar D) Dier kuramlar (Yaam alan kuram, Dizisel,

Hmanistik, Yaplandrmac, Beyin Temelli)

A) DAVRANII KURAMLAR nemli temsilcileri Pavlov, Thorndike, Skinner, Watson, Guthrie, Tolman. renmeyi; dorudan gzlenebilen uyarc ile davran arasndaki iliki olarak gren yaklamdr. nsan ve hayvan davranlarnn gzlenebilir olduunu ve birbirine benzeyen ynlerinin olduunu savunmulardr.

Uyarc (Uyaran): Duyu organlarn harekete geiren ve organizmay harekete geiren her trl i (alk, susuzluk) ve d etkene (k, ses) denir.

Tepki (davranm): Uyarclarn organizmay etkilemesi sonucu organizmada meydana gelen

fizyolojik ve psikolojik deimelerdir. Davran: Organizmann iten veya dtan gelen

uyarclara kar gzlenebilen, incelenebilen ve llebilen her trl tepkisidir.

Koullanma: Organizmaya koullu uyaranla birlikte uygulanan ilikisiz (ntr) bir uyarann, yeterince yinelendiinde koulsuz uyarannkine benzeyen etkiler yapabilmesidir.

Davran Kuramn Temel lkeleri Davranlara gre insann doutan hibir bilgisi

yoktur (Zihin bo bir levhadr). Btn davranlar renilmitir ve yine renmeyle deitirilebilir.

renme (ve davran) byk lde evresel etmenlerin etkisiyle oluur. Ve birey renme srecinde durumda pasiftir (Klasik koullanmada pasif U-T, edimsel koullanmada aktiftir T-U).

renmenin temeli deney (yaant, tecrbe: deneme yanlma yoluyla renme) ve gzlem (model alma yoluyla renme) dir.

renme srelerinde yaparak-yaayarak renme nemli bir renme ilkesi saylmtr.

renmede sreten ok rne nem verirler. Bilgi nesneldir ve renenden bamszdr.

renciye bilgi hazr verilir. nsanlarn duygu, dnce, alg gibi zellikleri

dorudan gzlenip llemez ve bilimsel olarak ele alnamaz. Davranlar iin, gzlemlenebilen ve llebilen davranlar temeldir. renme iin mutlaka gzlenebilir bir davran sz konusu olmaldr. nk renme ancak performanstan aklanabilen isel bir sretir.

nsanlarn ve hayvanlarn renmeleri birbirlerine benzer. Bu nedenle hayvanlarn renmesi zerinde yaplan almalarla insanlarn renmesi aklanabilir.

Tm renmeler ayn basit kurallara gre iler. Davranlar nedensellik (determinizm) ilkesine gre davranlar aklar. Determinizm ilkesine gre belirli nedenler, ayn koullarda ayn sonular dourur. Buna gre renme, uyarc-tepki arasnda kurulan badr, armdr.

renmede tekrar ve dtan verilen pekitire (not) daha nemlidir.

Davran Kuram Trleri 1. Tepkisel (Klasik) Koullanma (Pavlov) 2. Bitiiklik Kuramlar (Watson, Guthrie) 3. Balamc (Ba, arm) Kuram (Thorndike) 4. Edimsel (Operant) Koullanma (Skinner)

3.1. TEPKSEL KOULLANMA (PAVLOV)

Kurucusu Pavlovdur. Klasik koullanma, organizmann doal bir uyarcya gsterdii doal tepkiyi onun yerine geen yapay (ntr) bir uyarcya da gstermeyi renmesidir.

Yani ama en bata tepki verilmeyen bir ntr uyarcya (zil) doal tepki (salya) verilmesini salamaktr. Klasik koullanma bir yapay uyarcdan (zil) sonra doal uyarcnn (et) verilmesine ve bu olayn koullanma gerekleinceye kadar tekrarlanmasna dayanr.

3.1.1. Pavlovun Deneyi Kpeklerin doal uyarc olan et karsnda doal bir refleks/tepki olarak salya tepkisi gsterdiini biliriz. Pavlov kpein bu salya tepkisini zil karsnda da gstermesini retmeyi amalamtr. Bu amala Pavlov kpeklere et vermeden nce zil uyarcs vermitir. Kpek zile hi tepki vermemitir. Daha sonralar, her et verilmesinden hemen nce, zil sesi uyarcs verilmitir ve kpek salya tepkisi gstermitir. Bu ilem bir ok defa (20-30 kere) tekrarlanmtr ve kpek bir sre sonra zil ile et arasnda bir ba kurmay renmitir. Sonra kpee sadece zil sesi uyarcs verildiinde kpek salya tepkisi gsterebilmitir.

lem 1.

Uyarc 2. Uyarc Tepki

Sras

Koullanma

ncesi

1 --------- Et

(koulsuz/doal)

Salya (koulsuz/doal)

2 Zil

(ntr) --------- Tepki yok

Koullanma

Sras 3

Zil (ntr)

Et (koulsuz/doal)

Salya (koulsuz/doal)

Koullanma

Sonras 4

Zil (koullu/yapay)

--------- Salya

(koullu/yapay)

- 8 -


3.1.2. Pavlov Deneyi Kavramlar Ntr uyarc: Organizmann balangta herhangi bir tepki vermedii yapay uyarcdr. Mesela; yeni domu bir bebek iin para, Pavlov deneyi ncesinde (balangta) zil ntr uyarcdr.

Doal uyarc (Koulsuz uyarc): Organizmann bir koula gerek kalmakszn doal olarak otomatik tepki verdii uyarcdr. Yani retilmemi uyarcdr. Mesela; scaklk, soukluk, yiyecek, su, grlt, Pavlov deneyinde ise; et doal uyarcdr.

Yapay uyarc (Koullu uyarc): Balangta ntr uyarc olan, sonrasnda koulsuz uyarc (et) ile birlikte verilmesine bal olarak tepki verilmesi renilen uyarcdr. Yani retilmi uyarcdr. Pavlov deneyi sonunda zil, artk koullu uyarc haline gelmitir.

Doal tepki (Koulsuz tepki): Organizmann doal uyarcya verdii tepkidir. Canlnn doutan sahip olduu tepkidir. Yani renme rn deildir. Mesela; souk ortamda titreme, haprma, Pavlov deneyinde ete verilen salya tepkisi doal tepkidir. 2010 KPSS: Scak havada terleme

artl tepki (Koullu tepki): Organizmann koullu uyarcya verdii tepkidir. Belli bir arta bal olarak verilen tepkidir. Mesela; snav dndnde mide ars yaamak, Pavlov deneyi sonunda zilden sonra salya salglamak artl tepkidir. 2010 KPSS: Kar yadn grnce rperme

Gnlk hayattan klasik koullanmaya rnekler: Yemek kokusunun alk hissini uyarmas, limonu gren birinin aznn sulanmas, insanlarda ortaya kan fobi, tutum, nyarg, batl inanlar, renilmi aresizlik gibi duygu, dnce ve davranlarn temelinde klasik koullanma etkilidir.

3.1.3. Klasik (Tepkisel) Koullanma zellikleri 1. Klasik koullanma refleksif ve doutan

getirilen davranlara dayal olarak gelitirilmitir. Klasik koullanmada daha nceden var olan refleksif, doutan getirilen ve koulsuz uyarclar (et) karsnda sergilenen bir tepki (salya tepkisi) koullu uyarcya (zil) ynlendirilir. Yani yeni bir davran renilmez: var olan davran yeni bir uyarcyla eletirilerek bu yeni uyarcya kar gsterilmesi salanr.

2. Klasik koullanmada organizma (kpek) pasiftir, etkin rol oynamaz. Organizmay harekete geiren bir uyarc mutlaka vardr. nce uyarc (et) gelir, sonra bu uyarcya bal olarak davran (salya tepkisi) aa kar. Yani klasik koullanmada pekitire (et) davrantan (salya tepkisinden) nce verilir.

3. Klasik koullanmada aralkl bir ekilde yaplan tekrar (etin verilmesi) renme iin temeldir.

4. Klasik koullanma ile ok karmak ve psikomotor davranlar kazandrlamaz. Daha ok anlk olup biten basit tepkiler ile duyusal davranlar (fobi, tutum, nyarg) kazandrlr.

3.1.4. Klasik (Tepkisel) Koullanma lkeleri 3.1.4.1. Bitiiklik (Ba Kurma): Koullanma srecinde koullu (balangta ntr) (zil) ve koulsuz uyarcnn (et) pe pee verilmesi durumudur.

Koullu uyarc (zil), koulsuz uyarcdan (et) nce verilmelidir. Koullu (balangta ntr) ve koulsuz uyarclarn verilme zaman birbirine yakn olmaldr. Pavlova gre en etkili koullanma iin en ideal sre yarm saniyedir. Araya uzun zaman giriyorsa (30 saniyeden fazla) koullanma olmaz.

Bitiiklik 3 ekilde ortaya kar. a) E zamanl koullanma: Ntr (koullu) uyarc ile koulsuz uyarc birlikte verilir. Koulsuz tepki ortaya kt zaman koulsuz uyarcya son verilir. Mesela; zil ve et ayn zamanda verilir ve kpek salya salglamaya balayncaya kadar zil devam eder.

b) Gecikmeli koullanma: nce ntr (koullu) uyarc verilir, ntr uyarc verilmeye devam edilirken bir sre sonra koulsuz uyarc verilir. Mesela; zil alnr ve zil almaya devam ederken bir sre sonra et verilir. Salya salglamaya balaynca zil sesi kesilir.

c) ze koullanma: nce ntr (koullu) uyarc verilir ve sonlandrlr. Ntr uyarc sonlandrldktan sonra koulsuz uyarc verilir. Mesela; zil alnr ve almas sonlandrlr. Daha sonra et verilir.

3.1.4.2. Geici (zamana) koullanma: Koullanma srecinde yalnzca koulsuz uyarcnn sabit zaman aralklarnda birka kez kullanlarak koullu tepkinin ortaya karlmasdr. Sabit zaman aralklar balangta ntr uyarc iken, bir sre sonra koullu uyarcya dnr.

Mesela; kindi simidi, be ay. Pavlov, deneyde kpee koulsuz uyarcy (et) 30ar dakikalk zaman dilimlerinde bir sre vermi, kpek bu ritmik zaman aralklarn anlam ve her 30 dakika da bir et verilmese de salya tepkisi vermitir.

3.1.4.3. Geri doru koullanma (tersine koullanma): Bu tr koullanmada, ntr uyarc (zil) koulsuz uyarcda (zil) sonra sunulmaktadr. Pavlov deneyinde kpee nce et, sonra zil sesi verilir.

- 9 -


3.1.4.4. Habercilik: Koullu uyarcnn (zil) koulsuz uyarc (et) hakknda bilgi vermesidir. ki trldr.

a) Olumlu Habercilik (ileriye koullanma): Koullu uyarc koulsuz uyarcdan nce gelir ve koullu uyarc koulsuz uyarcnn geleceini haber verir.

Mesela; Pavlovun deneyindeki zil sesi (koullu uyarc), etin (koulsuz uyarc) geleceinin habercisidir. Derste alan zil, teneffs geldiini, Man balama dd ise man baladn bildirir.

b) Olumsuz Habercilik (geriye koullanma): Koullu uyarc koulsuz uyarcdan sonra gelir ve koullu uyarc, koulsuz uyarcnn verilmeyeceini, ortadan kalkacan, geri kaldn, bittiini haber verir.

Mesela; Pavlov deneyinde elektrik oku (koulsuz uyarc), zil (koullu uyarc) olursa, nce elektrik oku sonra zil sesi verildiinde, zil sesinden sonra elektrik okunun sona erdirilmesi, zil sesi okun geride kaldnn habercisi olur. Teneffs srasnda alan zil, teneffsn, Man biti dd ise man geride kaldn haber verir.

3.1.4.5. Pekitire ve Pekitirme: Bir davrann yaplma olasln artran uyarcya pekitire, pekitire kullanlarak davrann yaplma olasln artrma ilemine ise pekitirme denir. Klasik koullanmada pekitire, doal uyarcdr (et).

Klasik koullanma iki trl pekitire kullanlr. Birincil (renilmemi) pekitire: Koulsuz

tepkiyi meydana getiren koulsuz uyarclardr. Mesela; et, pasta, su, sevgi, ses, k.

kincil (renilmi) pekitire: Koullu tepkiyi meydana getiren koullu uyarclardr. Mesela; not, para, zil, aferin, teekkr.

Klasik koullanmada pekitirme ilemi koulsuz uyarcnn (etin) tekrar verilmesi yoluyla yaplr. Klasik koullanmada pekitirme, renilen tepkinin organizmaya yerlemesi ve devam iin yaplr.

Klasik koullamada pekitire tepkiye bal olarak verilmez, tepkiden nce verilir. Yani pekitireci (et) aldktan sonra tepkide (salya tepkisi) bulunur. Klasik koullanmada pekitire her zaman dl yerine gemez.

3.1.4.6. Snme (deneysel zlme): Klasik koullanmada, koullanma yoluyla olumu koullu davrann, pekitire (doal uyarc: et) verilmemesi sonucu zaman ierisinde kaybolmasdr.

2010/2 KPSS: Bindii uan dmekten kl pay kurtulmas nedeniyle Mehmet Beyde uma korkusu gelimitir. Ancak grevi gerei sk sk uakla seyahat etmek zorunda olan Mehmet Beyin uma korkusu daha sonraki uularnda herhangi bir korkutucu durum yaanmamas nedeniyle giderek zayflam ve sonuta ortadan kalkmtr. Mehmet Beyin uma korkusunun gelimesi ile bu korkunun zayflayarak ortadan kalkmasnn temelinde yatan sreler aadakilerin hangisinde doru srada verilmitir?

A) Tepkisel koullanma Snme B) Ceza Alma C) Duyarllk olumas Snme D) Bilisel renme Kanma E) Tepkisel koullanma Duyarszlama

3.1.4.7. Kendiliinden geri gelme: Snen davrann pekitirilmemesine ramen kendiliinden tekrar ortaya kmasdr. Snme gerekletikten sonra organizma belli bir sre sonra tekrar koullu uyarcyla (zil) karlatnda, ona kar gsterdii tepkinin yeniden ortaya kmas durumudur.

2008 KPSS: Bir teknik direktr malarda srekli olarak hakeme itiraz ettii iin oyundan atlarak takm g durumda brakan bir oyuncusunun bu davrann her seferinde onu cezalandrarak engellemeye alm ve oyuncu artk hakeme itiraz etmez olmutur. Ancak, sezon sona erip oyuncularn tamamen dinlenerek geirdikleri tatil dnemi bittikten sonraki ilk mata bu oyuncu tekrar hakeme itiraz ettii iin oyundan atlmtr. Oyuncunun tatil dn ilk mata hakeme itiraz etmesi, aadaki kavramlardan hangisiyle en iyi aklanabilir?

A) Kendiliinden geri gelme B) Unutma C) Tepki genellemesi D) Duyarszlatrma

E) Kart tepki oluturma

Koullu canlandrma: Bazen snen bir tepki, deney ileminin tekrarlanmas sonucu geri getirilebilir. Yani snme meydana geldikten sonra koulsuz uyarcnn (et) yeniden verilmesine bal olarak tepki tekrar ortaya kar.

Uyar: Bir eyin gelecei haber ediliyorsa olumlu, bitecei haber ediliyorsa olumsuz haberciliktir.

- 10 -


3.1.4.8. Genelleme: Klasik koullanmada genelleme, uyarc genellemesi biimindedir.

a) Uyarc genellemesi: Koullu uyarcya (zil) kar gsterilen tepkinin (salya tepkisi), koullu uyarcya benzeyen dier uyarclara da gsterilmesidir.

Benzer birok uyarcya kar ayn (benzer) tepkinin gsterilmesidir (tepki tektir, uyarc oktur).

Uyarc 1

Tepki Uyarc 2

Uyarc 3

Uyarc Genellemesi

Mesela; Pavlov deneyinde kpek, zil sesine benzeyen an sesine kar da salya salglama tepkisi gstermitir. Bir ocuun her sakallya dede demesi. Beyaz nlkl bir doktordan korkan bir ocuun, beyaz giyinmi (eczac, kasap, retmen vb.) herkesten korkmas. Kpek tarafndan srlan bireyin tm kpeklerden korkmas. Duyduu sren sesinin itfaiye aracna ait olduunu renen ocuk bu sese benzer sesler duyduunda da (polis arac, ambulansn siren sesi gibi) bu seslerin itfaiye aracna ait olduunu sylemesi.

3.1.4.9. Ayrt etme: Klasik koullamada uyarc genellemesinin tam tersidir. Organizmann koullu uyarcya benzeyen uyarclar ierisinde koullu uyarcy seerek sadece koullu uyarcya tepkide bulunmas ve dierlerine ayn tepkiyi vermemesidir. Baka deyile; organizmann uyarclar arasndaki fark kavramas ve her uyarcya farkl tepkiler vermesidir.

Mesela; bireyin kendisini sran sokak kpei ile komusunun evinde besledii kpei ayrt etmesi. Bebein birka bayan arasndan sadece annesini grdnde sevinme tepkisini gstermesi. Bir ocuun itfaiye aracnn siren sesini, polis ve ambulans seslerinden ayrt etmeyi renmesi.

3.1.4.10. Birden fazla uyarcya koullanma (birleik koullanma): Koullanma srecinde iki ntr uyarcnn (zil, k) ayn anda sunulmas ve ardndan koulsuz uyarcnn (et) verilmesi sonucu organizmann her iki ntr uyarcya birden koullanarak koullu tepkiyi vermesidir.

Mesela; Pavlov deneyinde birinci ntr uyarcdan (zil sesinden) hemen sonra, ikinci ntr uyarc (k) verilir. Sonra hemen arkasndan koulsuz (doal) uyarc (et) verilerek, her iki uyarc birden koullandrlr. Yani kpek hem zile hem de a kar koullanarak salya tepkisi gsterecektir.

3.1.4.11.Glgeleme: Koullanma srecinde, koulsuz bir uyarc (et) ile ayn anda eleen iki ntr uyarc (zil ve k) birlikte sunulduunda yalnzca birinin koullu uyarcya dnerek koullu tepkiyi ortaya karmasdr. Koullanma dikkati eken ve baskn olan uyarcya kar oluur, dieri etkisiz kalr.

Mesela; hem kpekten hem de yksekten korkan bir kiinin kpekten kap yksek bir yere trmanmas glgelemedir (Kpek korkusu ykseklik korkusunu glgelemitir yani bastrmtr). Bir erkein kardan gelen iki kzdan daha gzel olan beenmesi (gzel olan gzel olmayan glgelemitir).

3.1.4.12. Engelleme (Bloklama etkisi): lk nce ntr bir uyarc (zil) ile koullu uyarc (et) arasnda bir koullanma oluturduktan sonra yeni ntr bir uyarc (k) ile koulsuz uyarc (et) arasnda yeni bir koullanma (ba kurulmak istendiinde) oluturulmak istendiinde, eski koullu uyarcnn (zil) bu koullanmaya (k ile et arasndaki) engel olmas durumudur. Mesela; annesi ile parka giden ve sevinen bir ocuun, babas ile parka gidince sevinmemesi. Anne, babay engellemitir.

Glgeleme ile Engelleme arasndaki farklar; Glgelemede iki uyarc ayn anda verilir,

engellemede ise iki uyarc art arda verilir.

Glgelemede daha ok dikkat eken uyarcnn basknl vardr, engellemede ilk uyarc ikinci verilen uyarcya engel olduundan ncelik etkisi vardr.

- 11 -


3.1.4.13. kinci derece koullanma (st dzey koullanma): Balangta ntr uyarc (zil) olan bir koullu uyarcya (zile) kar gelitirilen koullu tepkinin (salya), koullanma gerekletikten sonra bu koullu uyarc (zil) ile yeni bir ntr uyarc (k) eletirilince yeni ntr uyarcya (k) kar da sergilenmesine denir. Yeni ntr uyarc (k) koullu uyarcnn (zil) yerine geerek koullu tepkiyi ortaya karr. Bu nedenle birinci koullu uyarc (zil) srecin 2. aamasnda koulsuz uyarcya dnr.

Mesela; bir retmenden azar iiten ocuun retmenden korkmaya baladktan sonra retmeni arabasnda grp daha sonra retmenin arabasn grnce de korkmaya balamas da st dzey koullanmadr. nk ocuk nce retmene koullanm, daha sonra retmeni araba ile eleince ocuk arabaya kar da korku tepkisi vermeye balamtr.

2011 KPSS: Oynad balonun aniden patlamas nedeniyle balonlara kar korku tepkisi gelitiren iki yandaki bir bebek, elinde balonla kendisine birka kez yaklamasnn ardndan iki ya byk abisini grnce elinde balon olmasa bile korku tepkisi vermeye balamtr. Bebein abisine kar korku tepkisi vermeye balamas aadakilerden hangisinin sonucudur?

A) Edimsel koullama B) Tepki genellemesi C) Gecikmeli koullama D) Olumsuz pekitirme

E) kinci derece koullanma

3.1.4.14. Duyusal n koullanma: Genelletirme zellii olmayan iki ntr uyarcnn nce birlikte sunulmas, sonra bu ntr uyarclardan birinin koulsuz uyarcyla eletirilerek koullanma salanmas, daha sonra dier ntr uyarcnn da genelleme yaplarak (yaant geirmedii halde) organizmada koullu tepki yaratmasdr.

Mesela; Sevgi ve annesi her zaman akam yemeklerini birlikte hazrlamaktadr. Sevgi, evde annesinin olmad bir gn akam yemeini kendisi hazrlamaya alrken elini tencerede yakm ve can ok yanmtr. Bu olay esnasnda annesi yannda olmad halde; Sevgi annesini grnce de cannn yandn hissetmitir.

3.1.4.15. Garcia etkisi (olumsuz tat koullanmas): Garcia, klasik koullanmadaki Bitiiklik ilkesine kar kmtr. Yani koullu uyarc ile koulsuz uyarc arasndaki srenin ksa olmas gerektiine kar kmtr. Garciaya gre koullu uyarc ile koulsuz uyarc arasnda bitiiklik olmadan da koullanma gerekleebilir. Mesela; le yemeinde pizza yiyen birey, akam midesi buland zaman, pizza ile mide bulants arasnda iliki kurarak, mide bulantsn yedii pizzaya balamas.

2008 KPSS: Akama doru midesi bulanan Esra, le yemeindeki mayonezden zehirlendiini dnm ve bu olaydan sonra uzun sre mayonez yememitir. Esrann uzun sre mayonez yememesi aadakilerden hangisiyle aklanabilir?

A) kinci derece koullama B) Batl davran C) Ayrt etme D) Koulsuz tepki

E) Olumsuz tat koullamas (Garcia etkisi)

Garcia, Pavlovun savunduu her trl uyarc ile koulsuz uyarc arasnda balant kurulur dncesine kar karak, uyarclar arasnda ainaln (organizmann hazrlanml) olmad durumlarda koullanmann gereklemeyeceini savunur. Yani Garciaya gre her trl uyarc ile koulsuz uyarc arasnda balant kurulamaz.

Uyar: st dzey koullanma, reklam sektrnde ska kullanlr. Reklamda bir firmann ad, logosu veya rn tketicilerde olumlu duygusal tepkileri ortaya karacak obje, olay veya kiilerle eletirilir. Mesela; bir kot reklamnda ok sevilen pop mzik sanatsnn kullanlmas st dzey koullanmadr.

- 12 -


2011 KPSS: Garciann olumsuz tat kanmas konusunda yapt deneyler tepkisel koullanmann daha nce doru olarak kabul edilen hangi ilkesinin aslnda doru olmayabileceini gstermitir?

A) Bir davran deitirmede olumlu pekitirme cezadan daha etkilidir.

B) Koullanmann gereklemesi iin koulsuz uyarc koullu uyarcnn hemen ardndan gelmelidir.

C) renme, sadece bir tepki pekitirele izlendii takdirde gerekleebilir.

D) Koullanma gerekletikten sonra koullu uyarcnn koulsuz uyarc tarafndan izlenmeksizin verilmesi, koullu tepkinin snmesine yol aar.

E) Aralkl pekitirilen bir davran srekli pekitirilen bir davrana gre snmeye kar daha direnli olur.

Garcia etkisi literatrde, bir olayla ilgili yaanan olumlu veya olumsuz durumun, bu olayla ilgili dier elere de genellenmesi eklinde de ele alnmaktadr. Yani, bir uyarcya kar gsterilen tepkinin o uyarcy artran dier uyarclara karda gsterilmesi de Garcia etkisi olarak ele alnmaktadr. Mesela; okulda yaanan olaylarla ilgili olumsuzluk, okul ve okulla ilgili dier elere de (eitime, okula, retmenlere) genellenebilir.

3.1.4.16. renilmi aresizlik: Organizmann bir problem durumunda tm abalarnn etkisiz kaldn grdnde bu durumu kabullenmesi ve yeni zm denemelerinde bulunmamasdr. Organizma ne kadar aba harcarsa harcasn durumu deitiremeyeceini renir ve aba harcamaz (pasif kalr). Bu pasiflii de tm istenmeyen durumlara genellemektedir.

2012 KPSS: Snf retmeni, okul rehber retmenine Tlayn renme gl olduundan phelendiini syler. Tlay ile gren rehber retmen, Tlayn annesinin, kznn okurken yapt en ufak hatada Sen zaten okumay renemeyeceksin. diyerek ona ceza verdiini, Tlayn da bu nedenle aba gstermeyi braktn fark eder.

Tlayn yaad deneyim aadakilerden hangisiyle aklanabilir?

A) renilmi aresizlik B) Gerileme C) Kayg D) Tkenmilik

E) Dsallatrma

3.1.4.17. Batl inan: Mantksal bir temele dayanmayan inanlara denir. Klasik koullanmayla daha ok kazanlr. Mesela; kara kedi grmek uursuzluk getirir. Nazar boncuu nazardan korur.

3.1.4.18. Duyusal uyum ve Alma: Duyusal uyum, eitli sebeplerle (karanlk veya ar aydnlk gibi) zorlanan duyu organnn kendini ayarlamas ve duyum srecini yeniden balatmasdr. Duyu organlarnn bu evreye uyum salama yeteneine duyusal uyum denir. Mesela; parlak bir gn ndan karanlk bir yere girildiinde, nceleri ok az ey grlr. Bu srada duyusal alclarda uyum sreci balar, bir sre sonra gz karanla uyum yapar ve evredekiler grlmeye balanr.

Alma, duyu organlarnn ayn iddet seviyesini koruyan bir uyarcya srekli maruz kalmas sonucu bu uyarcnn ilk etkisini giderek kaybetmesi ve bu uyarcya kar tepkinin giderek zayflamas veya tepkinin ortadan kalkmasdr. Mesela; uyuduumuz odadaki saatin tik tak seslerini kulamzn bir sre sonra duymamas (sese alma), srlen parfm kokusunu burnumuzun bir sre sonra alamamas (kokuya alma).

3.1.4.19. Duyarlk kazanma (Duyarllama, Hassaslama): Duyarllama da uyarcnn tekrarlanmas sonucu geliir. Fakat bu defa, tekrarlanan uyarcnn etkisi giderek artar, bu uyarcya kar ortaya kan davran giderek kuvvetlenir. Mesela; alnnza den yamur damlalar normalde sizi etkilemez, fakat bu uyarmn srekli tekrarlamas sizde rahatszlk yaratabilir.

Garcia etkisi ile uyarc genellemesi arasndaki farklar

Uyarc genellemesi benzer uyarclara verilen tepkidir. Mesela; tm doktorlardan korkmak uyarc genellemesidir.

Garcia etkisinde ise doktoru zihinde artran her eyden (hastane, nlk, ila, eczane, ine) korkmak eklinde gerekleir.

Yani Garcia etkisinde uyarclar arasnda benzerlik ve bitiiklik ilikisi kurulmaz. Garcia etkisinde zihinsel olarak bir iliki kurmak vardr. Uyarcy zihinde artran ilgili dier uyarclarla iliki kurulur. liki kurulan bu uyarclarla yaant geirilmedii halde koullu tepki gsterilir.

Mesela; Ali matematik dersinde, yanndaki arkadalaryla konutuu iin retmeni tarafndan cezalandrlr. Bu yaantdan sonra matematik retmeninden korkan Ali, retmenin arabasna, antasna, ders kitaplarna vb. arm kurulan dier uyarclara da (bitiiklik kurulmad halde; yani matematik retmeninin yannda grmedii halde) ayn tepkiyi gsterir.

- 13 -


Yani duyarllama, organizmann evresindeki belli bir uyarcya normal olarak beklenenin stnde tepki gstermesidir. Mesela; bir annenin derin uykusuna ramen bebeinin sesine hemen uyanmas, kazadan sonra uaa her binildiinde heyecanlanma.

3.1.4.20. Duyarszlama: Bireyin ar znt, ac ve sevin gibi i uyarclarla tekrar tekrar karlamas sonucunda nceleri gsterdii duygusal davrannn zayflamas durumuna denir. Bu zayflama durumunda artk birey bu uyarclara eskisi gibi tepki vermez, verse de bu tepki ok az olmaktadr. Mesela; srekli azarlanan bir ocuun, bir sre sonra artk bu azardan etkilenmemesi, srekli l gren bir doktorun bir sre sonra lm olaylarna tepki vermemesi.

3.1.5. Klasik Koullanmay Ortadan Kaldrma Yntemleri 3.1.5.1. Sistematik duyarszlatrma: Klasik koullanma yoluyla renilen korku, fobi, kayg gibi duyusal tepkilerin ortadan kaldrlmasnda kullanlr. Organizmann korku duyduu, istemedii uyarcnn zaman iinde yava yava ve aamal olarak (en az korktuu durumdan en ok korktuu duruma doru) organizmaya yaklatrlmas sonucu korkunun ya da istenmeyen davrann ortadan kaldrlmas yntemidir.

2007 KPSS: Kpeklerden korkan bir ocua, bu korkusunu yenmesi iin, nce kpek resimleri, daha sonra oyuncak kpekler gsterilmitir. Bunlarn ardndan, ocuun canl bir kpei nce uzaktan, daha sonra yaknlaarak izlemesi salanmtr. Son aamada ise ocuk kpee dokunarak onu sevmitir. Bu uygulamada aadaki tekniklerden hangisi kullanlmtr?

A) Aralkl pekitirme B) Kanma koullamas C) Bilisel terapi D) Model alma E) Sistematik duyarszlatrma

3.1.5.2. Davrann snmesini bekleme: Koullu uyarcdan (zil) sonra koulsuz uyarc (et) verilmezse (yani koullu uyarc olan zil tek bana verilirse) bir sre sonra koullu tepki (salya tepkisi) ortadan kalkar, yani snme gerekleir. Yani pekitirilmeyen davranlar sner.

3.1.5.3. tici uyarcyla davran kontrol: Bu teknikte organizma iin istenen uyarc (durum) itici bir uyarc ile ilikilendirilip istenen uyarcya duyulan ekicilik azaltlarak istenen uyarcya verilen istenmeyen tepki ortadan kaldrlmaya allr. Yani bu teknikte, olumlu bir ban olumsuza evrilmesi

sz konusudur. Olumsuz tepkiler, olumsuz uyarclarla yok edilir. Fakat uyarclar arasnda rekabet yoktur. Mesela; emzii braktrmak iin bebein emziine ac biber srmek.

2011 KPSS: Ar kilolu olan Ayen Hanm, bir diyetisyenin tavsiyesine uyarak kek, kurabiye ve

benzeri kilo yapan yiyecekleri dk miktarda elektrik oku veren metal bir tabaa koyar. Tabaa her uzandnda elektrik arpar ve elini ekmek zorunda kalr. Ayen Hanm, tabaa verdii elektrik akmnn iddetini birka gnde artrr ve sonuta tabaktan yiyecek alma giriiminde bulunmaktan vazgeerek kilo vermeye balar. Ayen Hanmn kilo vermek iin uygulad teknik aadakilerden hangisidir?

A) Kademeli yaklama B) Kart koullama C) tici uyarcyla davran kontrol D) Pekitirme yoluyla davran kontrol E) Ayrt etme eitimi

3.1.5.4. Kart (Kar) koullama: Belli bir tepkiye neden olan koullu uyarcnn, kart bir tepkiye neden olan bir uyarcyla eletirerek istenmeyen (olumsuz) tepkinin tersine evrilmesini salamaktr. Bu teknikte olumsuz tepkilerin olumluya

evrilmesi sz konusudur. Olumsuz tepkiler olumlu uyarclarla yok edilir. ki uyarc da ortamda ayn anda yoktur ve uyarclar rekabet ettirilmez.

Mesela; Ask suratl retmenlerden dolay okuldan nefret eden bir rencinin, gler yzl baka bir retmen sayesinde okulunu sevmesi. Diiden korkan bir ocuk duvarlar rengrenk boyanm, ii oyuncaklarla dolu bir odada diiyle oyun oynadktan sonra diiyi sevmeye balayabilir.

2011 KPSS: Bireylerin tutumlar renme yoluyla oluur. Bu renme bazen sadece tutum nesnesinin isminin olumsuz duygusal anlamlar olan kelimelerle elemesi sonucunda gerekleir. Bu ekilde renilen olumsuz bir tutumu, tutum nesnesinin ismini olumlu duygusal anlamlar olan kelimelerle eletirerek olumlu hle getirmek isteyen bir psikolog, aadaki tekniklerden hangisini kullanmaktadr?

A) Davran ekillendirme B) Kart koullama C) Davran kontrol D) Kart tepki oluturma

E) Sistematik duyarszlatrma

Uyar: Alma duyu organlarnda oluan biyolojik temelli (ses, koku, tat) bir durumken,

duyarszlama duygularda oluan psikolojik temelli (korku, kayg, sevin) bir durumdur.

Uyar: Alma ve duyarllama birbirine zt srelerdir.

- 14 -


3.1.5.5. Kar karya getirme (maruz brakma, tarma): Organizmaya korku, kayg veren, nesne veya durumu organizmayla bir sre kar karya getirerek sz konusu korku, kayg veren durumu ortadan kaldrma yntemidir. Mesela; fareden korkan bir bireyi birka farenin bulunduu bir odaya koyup odada tutulursa zamanla, farenin zararsz olduunu anlar ve bu korkusu ortadan kalkabilir. Hayvanlardan

korkan bir ocuu hayvanat bahesine gtrerek korkusu azalncaya kadar kalmasn salama.

3.2. BTKLK KURAMLARI (WATSON, GUTHRE) 3.2.1. Watsonun Bitiiklik Kuram Davranlk kuramnn kurucusudur. Empirizm

akmnn insan zihni doutan bo bir levhadr grn kabul eder.

Watsona gre insanlar igdlerle, zihinsel yetenek ve eilimlerle dnyaya gelmezler, yani davranlarn gerisinde bu tr zellikler yoktur. Ksacas davranlarn kaltsal olmadn savunur. nsan davranlar sadece evresel etmenlerle ortaya kan renilmi bir eydir.

Btn davranlarn temelinde U-T ba vardr. Davranlarn gzlenebilir ve llebilir bir

zellie sahip olduunu savunur. Bu nedenle davranlarn incelenmesinde Yapsalc akmn kulland iebak metodunu reddeder.

Korku, fke ve sevgi olmak zere doutan gelen temel duygusal tepki kalb vardr. Aklc olmayan korkular, koullanma ile ortaya kar.

Kt alkanlklarn, korkularn yok edilmesinde kullanlan sistematik duyarszlatrma tekniine nclk etmitir.

3.2.1.1. Bitiiklik ilkesi: renme; pekitirme ve dl-ceza olmadan bitiiklik ilkesine gre gerekleir. renmeyi salayan ey, uyarc ile tepkinin birlemesidir. renmeyi kuvvetlendiren ey, uyarc-tepki ikileminin tekrarlanma skldr.

Davranlarmzn temelinde koullanma vardr. renme, koullu ve koulsuz uyarclarn birbirlerine ok yakn zamanlarda verildiinde (bitiiklik) meydana gelir. Koullanma (renme), nce koullu uyarc, hemen sonra koulsuz uyarc verildiinde olumakta, fakat nce koulsuz uyarc, sonra koullu uyarc verildiinde olumamaktadr.

3.2.1.2. Ba ilkesi: Her tepki kendisinden sonra gelen tepki iin koullu uyarc grevi yapar. Bylece, koullanm uyarc-tepki ba zinciri olur.

3.2.1.3. En sk (sklk) ilkesi: Belirli bir uyarcya kar belli bir tepkiyi ne kadar ok yaparsak (yani ne kadar ok tekrarlarsak) bu uyarcya kar o tepkiyi tekrar yapma olaslmz da o kadar artar.

3.2.1.4. En son ilkesi: Belirli bir uyarcya kar yaplan en son tepkinin, ayn uyarcyla tekrar karlaldnda yaplma olasl, dier tepkilerin yaplma olaslndan daha fazladr. Yani Watsona gre bir uyarcya verilecek tepki, o uyarcya kar en son yaplm ve en sk tekrarlanm tepkidir. Buna Watson en son ve sk tepki ilkesi demektedir. Mesela; Birey bozulan televizyonuna vurarak

altrd. Televizyon yine bozulduunda byk ihtimal birey aynsn yapacaktr.

3.2.2. Guthrienin Bitiiklik Kuram 3.2.2.1. renmenin tek yasas (bitiiklik): renmenin tek yasasnn bitiiklik olduunu savunur. Bitiiklik; bir uyarcya kar yaplan tepkinin, daha sonra ayn (benzer) uyarc ile karlaldnda da gsterme eilimidir. Bu ise uyarc-tepki bitiikliidir.

Birey, belli koullar altnda yapt bir davran, bir baka zaman ayn koullarla karlatnda da gsterme eilimindedir. Belirli uyarc rntsne kar bir tepki gsterildiinde bu ikisi arasnda arm oluur. Ayn uyarclar tekrar ortaya ktnda ayn tepkiyi gsterme eilimi grlr.

1959da bu bitiiklik yasasn gzden geirmitir. Buna gre; organizma ok sayda uyarcyla kar karya gelmektedir. Bunlarn hepsine birden tepkide bulunmas mmkn deildir. Bu nedenle organizma kendisine gelen uyarclardan ancak kk bir ksmna seerek tepkide bulunur. Sonu olarak da arm, sadece seilen uyarclarla gsterilen tepki arasnda meydana gelir.

2012 KPSS: retmenler rencilerinin baz matematiksel ilemleri daha kolay ve abuk yapabilmeleri iin rencilerine arpm tablosunu ezberletir.

Bu uygulamay yapan retmenlerin aadaki koullanma ilkelerinden hangisini kulland sylenebilir?

A) Bitiiklik B) aret renme C) Ayrt etme D) Uyarc genellemesi

E) Genelleme

3.2.2.2. renmede tek deneme ilkesi: Guthrie, bir renme ilkesi olan Watsonun sklk yasasn tamamen reddetmektedir. Guthrieye gre Bir uyarc rnts tm arm gcn neden olduu tepkiyle ilk elemesinde kazanr. renme ilk uyarc-tepki ilikisinden ibarettir. Yani uyarc ile tepki arasndaki arm tek denemede gerekleir. Sonrasnda yaplan tekrarlar ban gcn artrmaz, sadece davrann snmesini engeller.

- 15 -


3.2.2.3. Sonunculuk ilkesi: Belli uyarc rntsne kar yaplan sonuncu tepkinin, ayn uyarc rntsyle karlaldnda tekrar gsterilmesi eilimidir. Yani birey belli bir durumda son olarak hangi davran gstermise, ayn durumla tekrar karlatnda ayn davran gsterecektir.

3.2.2.4. dl ve Pekitirme: renme iin dl ve pekitirmeye gerek yoktur. Pekitirme, uyarc ile tepki arasndaki ban gcn artrmaz. nk uyarc ile tepki arasnda ba kurulduktan sonra zaten davran renilmitir. Bundan sonra yaplan pekitirmenin renmenin gereklemesinde etkisi yoktur. Fakat pekitirme, uyarc koullarn deitirerek renmemeyi veya renilen ban yok olmasn (snmeyi) engeller. Yani Guthrieye gre pekitirme sadece renmemeyi nleyen bir mekanik dzenlemedir.

3.2.2.5. Ceza: Guthrieye gre ceza dorudan bitiiklikle ilgilidir. Yani cezalandrlan davranla onu oluturan uyarc koullar arasndaki birliktelii yok edip, ayn uyarcyla, cezalandrlan davrana zt bir davrann birlikte olmas salanmaldr. Bylece, ceza istenmeyen davran yok etmede etkili olabilir.

Ceza, organizmaya ac verdii iin deil, belli uyarclara yeni tepki gsterilmesini salayabildii lde etkilidir. Cezann cezalandrlan davrana alternatif bir davran meydana getirmesi; cezalandrlan davran douran uyarcnn bulunduu bir durumda verilmesi gerekir. Bylece, eski uyarc ile istenmeyen tepki bitiiklii yerine, yeni uyarc ile istenen tepki bitiiklii salanabilir.

3.2.2.6. Guthriede Alkanlklarn Deitirilmesine (Yok Edilmesinde) Kullanlabilecek Yntemler 3.2.2.6.1. Eik (Altrma) Yntemi: Organizmada her uyarcya ilikin bir tepki eii vardr. Eer uyarclar o eiin altnda kalrlarsa organizma onlara tepki gstermez. Eik ynteminde de uyarc tepki eiini amayacak ekilde (dk dozlarda, azar azar) verilir. Uyarcnn dozu, zamanla yava yava artrlr. Bu srecin sonunda uyarc istenen miktarda verilse de organizma artk tepki gstermez.

stenmeyen tepkinin ortadan kaldrlmasnda, bireyin istemedii uyarc en azdan en oa doru belirli dzeylerde verilir ve bylece birey bu uyarcya bir sre sonra altrlr.

Mesela; Kanszlk ve demir eksiklii eken Demet, doktorun nerilerine ramen meyve yemek istememektedir. Annesi, Demete yemeklerinin ierisine koyduu meyvenin miktarn azar azar arttrarak yedirmitir ve bir sre sonra Demetin meyve yemesini salamtr.

2012 KPSS: rencilerin dikkat srelerinin ksa olmasndan dolay eitimde birok etkinlik 30-40 dakikay gemeyecek ekilde dzenlenir. Buna ramen, ilkretime yeni balayan rencilerin ilk haftalarda dikkat sreleri daha ksadr ve hzl bir ekilde der. Bu durumu bilen Aylin retmen, yln banda yaplan etkinliklerin srelerini 15-20 dakika ile snrlarken, daha sonraki haftalarda alma srelerini kademeli olarak artrmtr. Aylin retmenin rencilerin dikkat srelerini artrmak iin uygulad bu yntem aadakilerden hangisiyle en iyi aklanabilir?

A) Kendini ayarlama B) Eik yntemi C) Isndrma yntemi D) Zihinsel disiplin

E) Zaman ynetimi

3.2.2.6.2. Bktrma (Yorma) Yntemi: stenmeyen tepki, organizmaya yapmaktan bktrncaya ve sklncaya kadar yaptrlr. Bylece organizma bu tepkiyi gstermekten bkaca iin ayn uyarcya kar mevcut tepkisi snecek ve bu uyarcya kar farkl tepkiler verecektir.

2012 KPSS: Kk ule pudingi ok sever. Annesinden sk sk puding yapmasn ister. ulenin puding istei ile ba edemez hle gelen annesi, bir gn koca bir tencere puding yapp kznn nne koyar. Bundan sonra ule annesinden bir daha puding istemez.

ulenin annesi, aadaki davran biimlendirme yntemlerinden hangisini kullanmtr?

A) Zt tepki B) Altrma C) Bktrma D) Kar karya getirme

E) Duyarszlatrma

Sistematik duyarszlatrma ile eik arasndaki farklar

znde sistematik duyarszlatrma eik yntemine dayanr. Eik teknii, sistematik duyarszlatrmay kapsar. Yani temelde ikisi ayn tekniktir. Her ikisinde de istenmeyen bir davran ortadan kaldrlmaktadr.

Aralarndaki fark ise; sistematik duyarszlama sadece korku-fobi tedavisi iin geerliyken, eik teknii, korku dnda da baz istenmeyen alkanlk ve durumlar da kapsayan bir tekniktir.

Eik teknii gnmzde modern psiko-terapistler tarafndan da kullanlmaktadr. Sistematik duyarszlatrma da bu yollardan biridir.

- 16 -


3.2.2.6.3. Zt Tepki Yntemi: stenmeyen davrana yol aan uyarc ile ona zt olan onunla rekabet edebilecek istenen davran meydana getiren uyarc birlikte (ayn anda) verilir. Yani itici ve ekici uyarclar birlikte verilir.

Mesela; kediden korkan bir ocua annesi kedi hediye eder. Kedi korku yaratan (itici) uyarcdr. Anne ise sevilen, gven duyulan (ekici) bir uyarcdr. kisi birlikte sunulduunda, eer anne daha baskn bir uyarc ise, anneye kar duyulan sevgi ve gven, kediye kar da oluacak. Bundan sonra kedi tek bana grlecek olsa bile kediden korkulmayacaktr. Mesela; St imeyi sevmeyen fakat kakaoyu seven bir ocua st kakao ile kartrp vermek.

3.2.2.7. Alkanln Bastrlmas: Alkanl yok etme ile alkanl bastrma birbirinden farkldr. Alkanl bastrmada, birey istenmeyen davran meydana getiren uyarclardan uzak tutulur. Yani organizmann istenmeyen alkanlklar ortaya karan uyaranlarla karlamas engellenerek (ortam da deitirilebilir) bu uyarclardan uzak durmas salanr. Mesela; sulu akalar yapmaktan holanan birisinin yannda ciddi tavrlar taknlmas. ikolata yemeyi ok seven bir ocuun, bu alkanln bastrmak iin, evde hi ikolata bulundurulmamas.

3.3. BALAIMCI (BA) KURAMI (ARIIM YOLUYLA RENME) (THORNDKE) 3.3.1. Thorndike Kuramnda Temel lkeler 3.3.1.1. Balamclk: Balam, uyarc ve tepki arasnda kurulan sinirsel bir ba ilemidir.

3.3.1.2. Seme ve balama (Deneme-yanlma renmesi): Thorndike, renmeyi bir problem zme olarak grmtr. Organizma bir problemle karlatnda problemi dnp, zihinden zm aramaz. Bunun yerine pek ok deneme-yanlma davranlaryla zm retir. renmenin dnme, akl yrtme gibi herhangi bir bilinli bir mekanizma sonucu deil dorudan olutuunu savunmaktadr.

Organizma bir problem durumuyla karlat zaman amaca ulamak iin pek ok davran yapar. Ancak bunlardan bazlar amacna ulamasna yardm eder bazlar ise onu amacna gtrmez. Kendisini amaca ulatran tepkileri seer, amaca gtrmeyen, baarsz tepkileri ise eler. Baarya gtren, haz ile sonulanan tepkiler kalc hale gelir. Yani, uyarc ile tepki arasndaki sinirsel ba, amaca ulatran tepkilerle kurulur. Amaca ulatrmayanlar ise elenir.

2007 KPSS: Alt yandaki bir ocuk, bozulan oyuncan paralar geliigzel skp takarken onaryor. Burada ocuun yapt ey, paralar, aralarndaki ilikileri dikkate alarak birletirmek deil; eitli durumlar, dorusunu buluncaya kadar birok kez tekrarlamaktr. ocuun oyunca bu ekilde onarmas, aadakilerden hangisine bir rnektir?

A) rtk (gizil) renme B) Deneme-yanlmayla renme C) Kavrama yoluyla renme D) Gzleyerek renme E) renmeyi renme

3.3.1.3. Kk admlar: renme birdenbire igrsel bir ekilde deil, yava yava gerekleir. Yani renme, byk sramalarla deil, kk sistemli admlarla meydana gelir.

2012 STS: Trk eitim sisteminde retmenin, rencilerine anlataca dersi nceden planlamas gerekmektedir. Gnlk planlarda anlatlacak konular paralara blnmeli ve basitten karmaa doru aamal bir ekilde sralanmaldr. Bu yaklam Thorndiken kuramndaki hangi renme kuralna uygundur?

A) Tekrar yasas B) Tmdengelim ilkesi C) Tepki genellemesi D) Hazr bulunuluk yasas

E) Kk admlar ilkesi

Kart koullama ile zt tepki arasndaki farklar

Kart koullama klasik koullamann bir ilkesidir. Kart koullamada iki uyarc ortamda ayn anda yoktur (yani birlikte verilmezler); uyarclardan biri ortamdan ekilir, tam tersi tepki oluturacak dier uyarc ortama sokulur. Yani uyarclar rekabet ettirilmez. Ayrca kart koullama uzun bir srete gerekleir.

Zt tepki yntemi Guthrienin bitiiklik kuramnn bir ilkesidir. Zt tepki ynteminde iki uyarc ortamda ayn anda vardr (yani birlikte verilir) ve uyarclarn rekabet ettirilmesi (uyarclardan birinin basknl) sz konusudur. Zt tepki, uzun bir srete deil tek seferde gerekleir.

kisinde de olumsuz duygular olumlu hale getirme ortak zellii var. Eer olumsuz nesne gvenilir bir eyle ortama dhil ediliyorsa zt tepkidir. Eer olumsuz nesnelerin kendisi deiip olumlu duygulara neden oluyorsa kart koullamadr.

Mesela; yabanc birisinden korkuyorsunuz. Eer o yabancnn yannda tandnz ve gvendiiniz birini grrseniz ona kar korku tepkisi gstermezsiniz zt tepki olur. Eer o yabanc, baka birisi arada olmadan size kar yaknlk ve scaklk gsterirse ve ona kar korkularnz azalrsa bu da kart koullama olur.

- 17 -


3.3.2. Thorndiken Temel Kanunu 3.3.2.1. Hazrbulunuluk yasas: Thorndikea gre organizmann hazrbulunuluk derecesi ve durumu, renmenin etkililiini ve niteliini etkiler. Bu durum farkl sre ile aklanr:

Organizma bir davran yapmaya istekli ve hazr ise bununla birlikte davran yaplm ise bu organizmaya mutluluk, haz ve doyum verir.

Organizma bir davran yapmaya istekli ve hazr ise fakat davran yapmasna izin verilmezse organizma elem ve kzgnlk duyar.

Organizma davran yapmaya istekli ve hazr deilse fakat davran yapmaya zorlanyorsa organizma kzgnlk duyar.

3.3.2.2. Etki yasas: 1930 ncesi etki yasasna gre; tepkinin dourduu sonu, uyarc-tepki arasndaki ban glenmesine ya da zayflamasna neden olmaktadr. Bir uyarcya kar yaplan bir tepki tatmin edici, haz verici bir sonu yaratrsa, uyarc-tepki ba glenir, tepki tatmin yaratc bir sonu yaratmazsa, uyarc-tepki ba zayflar. 1930 sonras etki yasasna gre; Bir uyarcya kar yaplan bir tepki tatmin edici, haz verici bir sonu yaratrsa, uyarc-tepki ba glenir grn deitirmemitir. Fakat tepki tatmin yaratc bir sonu yaratmazsa, uyarc-tepki ba zayflar grn deitirerek tepki tatmin yaratc bir sonu yaratmazsa (cezalandrlrsa) uyarc-tepki bann gcne hibir etkisi olmaz. grn kabul etmitir. Yani pekitirilen tepkinin gc artmakta, cezalandrlan tepkinin gc ise azalmamaktadr.

1930 sonras etki yasasnda; pekitirecin davran glendirme etkisinin, cezann zayflatma etkisinden daha fazla olduu grn savunmutur. dl cezadan daha etkilidir. nk ceza davran sndrmez, sadece bastrr. Pekitirmeyle davran biimlendirilebilirken, cezayla istenmeyen davran ortadan kaldrlamaz.

2008 KPSS: Okula yeni balayan rencilerine alma alkanl kazandrmak isteyen bir snf retmeni verdii devleri yapan rencileri ikolatayla dllendirmekte, yapmayanlar ise teneffste dar karmayarak cezalandrmaktadr. retmenin rencilerine ders alma alkanl kazandrmak iin izledii yol Thorndiken hangi ilkesiyle uyumamaktadr?

A) Tekrar yasas B) Etki yasas C) Tepki analojisi D) Hazrbulunuluk yasas

E) renmede kk admlar ilkesi

3.3.2.3. Tekrar yasas: 1930 ncesi; uyarc-tepki arasndaki ba kullanldka (tekrarla) glenir (kullanma yasas). Tekrar devam etmediinde ya da sinirsel ba kullanlmadnda uyarc-tepki arasndaki ba zayflar ve unutulur (kullanlmama yasas). Ksacas, tekrar yasasna gre yaparak renir, yapmayarak unuturuz.

1930 sonras; yeniden oluturduu tekrar yasasna gre; sadece tekrar etme ba glendirmedii gibi, kullanmama da ban gcn azaltmaz. Bununla birlikte tekrar etme, ban gcnde az bir gelime salayabilir, kullanmama da biraz unutmaya yol aabilir. Ayrca dl ve dnt-dzeltme yaplmadan gerekletirilen tekrarlarn uyarc-tepki bann glenmesinde ok etkisi olmaz.

3.3.3. 1930dan nceki kincil lkeler 3.3.3.1. Tepki eitlilii (oklu tepkiler): renmenin olabilmesi iin, organizmann oklu tepkiler gsterebilmesi gerekir. Organizma bir problem durumuyla karlatnda, bir tepkide bulunur, o zm getirmezse bir bakasn dener. Bu durum, zme ulatran tepki bulununcaya kadar devam eder. Uygun tepki bulununca, istenilen etki

domu olur ve renme gerekleir. zme ulancaya kadar ok eitli tepki gsterme, deneme-yanlma yoluyla renmenin bir gereidir.

3.3.3.2. Tepki analojisi (Benzetme yoluyla tepkide

bulunma): Yeni bir durumla karlaan organizmann, bu duruma benzer dier durumlarda yapt tepkileri aynen tekrarlamasna denir. Birey ilk defa karlat uyarcya nasl tepki vereceini bilemez. Bu durumda, daha nce tepki verdii benzeri durumlarda verdii tepkilerden, deneyimlerden yararlanr. Karlalan iki durum arasndaki benzerlik arttka, tepkideki benzerlik de artar. ki durum arasndaki ortak gelerin says arttka, transfer miktar da artar. Mesela; anahtarn bir tel yardmyla dt yerden kurtaran biri, kalemini drdnde de bu tepkiyi verir.

3.3.3.3. armsal Gei: Bir uyarcya verilen tepkinin, ortama yeni uyarclarn eklenmesiyle ve eski uyarclarn derece derece karlmasyla, tamamen yeni uyarclara da gsterilmesidir. Gei srasnda ilk uyarc yava yava ortamdan karlr; ilk uyarcya gsterilen tepki, eklenmi ikinci uyarcya da gsterilir.

Thorndike bu ilkeyi kediye ayakta dur emrini retirken kullanmtr. nce kediye bir para bal yukardan gstermi, daha sonra kediye ayaa kalk demitir. Yeterli sayda deneme yaptktan sonra yava yava bal ortamdan ekmi; sadece ayaa kalk komutunu verdiinde kedi de ayaa kalkmtr.

- 18 -


armsal gei ilkesi, zellikle reklamclk sektrnde ska kullanlmaktadr. Sayg duyulan kiilik, anne, gzel kadn, yakkl erkek, sevilen kadn gibi olumlu duygular meydana getiren uyarc objelerle, sigara, otomobil, deodorant, deterjan gibi

kendi rnleri eletirilmektedir. Bu iki uyarc ska birlikte verildikten sonra, ilk uyarcnn oluturduu olumlu duygular, daha sonra reklamcnn rnnde tek bana oluturduu gzlenir.

3.3.4. 1930dan sonra Thorndike renme Kuram 3.3.4.1. Etkinin (Pekitirecin) yaylmas: Bazen bir pekitire sadece verilmesine neden olan istendik davran deil, ayn zamanda pekitirilen davran artran veya pekitirilen davranla bitiik davranlar da etkilemesine etkinin yaylmas denir. Yani pekitire bir davran pekitirirken, o davranla birlikte bulunan, ilgili olan dier davranlar (yanl davranlar) da dolayl olarak pekitirmektedir.

Mesela; rencilerinin hzl yazmalarn isteyen bir retmen, rencileri hzl yazdka rencilerinin bu davrann pekitirmektedir. Fakat bir sre sonra, rencilerinin hzl yaz yazmalarn pekitirirken kt veya yanl yazmalarn da pekitirmektedir.

3.3.4.2. Ait Olma: Thorndike ait olma kavramn iki ekilde kullanmtr. lki, iki uyarc arasnda armsal bir ilikinin olumas iin bu elerin sadece bitiik olmas yeterli deil, ayn zamanda bu iki enin birbiriyle anlaml bakmndan birbirine ait olmas gerekir. Birbirine ait deilse armsal bir iliki kurulamaz. nemli olan bitiik olmak deil, ilikili olmaktr. Mesela; Okul-renci, iek-gl.

Ait olma kavramnn ikinci kullanm ise; tepkinin meydana getirdii etki, organizmann ihtiyalar ile ilikili ise, renme daha etkilidir. Yani etkili bir renme iin tepkinin oluturduu etki organizmann ihtiyacn karlamaldr.

3.3.4.3. armsal Ztlk: Thorndike, ait olma ilkesinin, Gestaltlarn organizma, belirli uyarc-tepki balarn deil genel ilkeleri renir ilkesini doruladna ilikin grlere ztlk ilkesi ile kar kmaktadr. armsal ztlk ilkesi daha ok renmenin ynyle ilgilidir. Belirli bir ynde renilen konu, tersten tekrarlanmaya alldnda ztlk ilkesi devreye girer ve zorlanrz. Yani ona gre, uyarc-tepki ba daha nce oluturulduklar ynde daha kolay arm yaptrr.

Mesela; arpm tablosunu dzden renen bir kiinin tersten sylerken zorlanmas, alfabeyi dzden renen bir kiinin tersten okurken zorlanmas.

3.4. EDMSEL KOULLAMA RENMES Skinner, Thorndiken etki kanunu zerinden edimsel koullama kuramn oluturmutur. Skinner programl retimin kurucusudur. Edimsel koullama, organizmann rastlantsal nitelikteki davranlarn pekitirme yaparak biimlendirme, ynlendirme ilemidir. Edimsel koullamada istenilen davranta olumlu pekitire, istenmeyen davranta ise olumsuz pekitire verilerek bu ynlendirme yaplr. Pekitirilen davranlar devam ederken pekitirilmeyen davranlar devam etmez.

Skinnere gre davranlar iki trldr. Tepkisel davran: Organizmada zaten var olan

ve bir uyarc tarafndan ortaya karlan refleksif davranlardr. Tepkisel davrana neden olan uyarc her zaman bilinmektedir. Davrana neden olan uyarc koulsuz uyarcdr ve tepki koulsuz tepkidir. Mesela; aza alnan bir yiyecek tkrk salgs uyandrr, gz bebei kta klr.

Edimsel davran: Bilinen bir uyarc tarafndan oluturulmaz; organizma tarafndan ortaya konur. Edimsel davran, kendiliinden ortaya kar ve sonular tarafndan kontrol edilir. Edimsel davran uyarcdan bamsz deildir. Ancak nce tepki yaplr, sonra tepkinin dourduu uyarc gelir ve tepki bu uyarc tarafndan kontrol edilir. Davrantan sonra gelen uyarc organizmada haz yaratrsa davran tekrar yaplr, ac yaratrsa davran tekrar edilmez. Mesela; otomobil kullanma, resim yapma, sinemaya gitme.

Skinner, tepkisel koullamada geerli olan ilkelerin yalnzca duygusal ve psikolojik renmelerde geerli olduunu aklamtr. Yani davranlarn ok az tepkisel koullanmayla elde edinilir.

Edimsel koullama; ilk defa tesadfen (rastlantsal) yaplan davrann hoa giden uyarcya gtrmesinden sonra, sz konusu davrann sonralar bilinli ve amal olarak yaplmas ve hoa gitmeyen uyarcya maruz kalndnda ise davrann yaplmamas srecidir.

Edimsel koullama, organizmann davranlarn pekitire elde etmek iin yapt bilinli tepkilere gre aklar. Bir davrann sonucu doyumla sonulanrsa tekrar edilir. Pekitire davrann sonucunda ortaya kar. Edimsel koullanmann en nemli zellii davranlarn dourduu sonular tarafndan kontrol edilmesidir. Organizma dle gtren ya da cezadan koruyan tepkiyi renir ve bu renmeler pekitirme ilemiyle kuvvetlenir. Organizma pekitirmek almak iin istemli (bilinli) tepkilerde bulunur. Mesela; gittii lokantada gzel yemek yiyen birey, ayn lokantaya sk sk gidecektir.

- 19 -


Tepkisel koullanmada pekitirme ilemi, bireyin yaptndan bamsz olarak koullu (balangta ntr) uyarcnn hemen ardndan koulsuz uyarc (et) verilerek yaplr. Yani pekitirme gsterilen tepkiden bamszdr. Edimsel koullanmada ise pekitirme yaplan tepkiye baldr. Organizma yalnzca doru tepkiyi gsterirse pekitirilmektedir.

3.4.1. Edimsel Koullama Sreci (Skinner Kutusu): Skinner, ses ve k geirmez bir edimsel kutu gelitir. Edimsel kutuda, istenildiinde yaklabilen k, dokunulduunda kutuya peynir dren bir manivela ve ayrca kutunun tabannda elektrik oku dzenei vardr. Deneyde, a braklan bir fare, dzenei nceden hazrlanm deney kutusuna braklr. Fare kutunun iinde dolarken tesadfen manivelaya dokunur ve bunun zerine kutuya bir para peynir der. Farenin yapt bu davran dllendirilmi olur. Birka benzer davrantan sonra farenin kafes iindeki dolama alan daha ok manivelann olduu blgede younlar. Daha sonra fare manivela ile peynir arasnda balanty kurarak, istedii zaman peynire ulamay renir. Bylece, farede edimsel koullanma yoluyla pedala basmay renme gereklemi olur.

Deneyin ilerleyen safhalarnda, fareye ayrt etme davran retilir. Kutu, iinde bir k yanarken fare manivelaya basarsa peynir verilir, fakat k sndnde fare manivelaya ynelirse elektrik oku verilir. Gzlemciler, bir sre sonra, farenin bu durumu kavradn, k akken defalarca st ste manivelaya bastn fakat k sndnde peynir verilmeyeceini deneyimledii iin manivelaya hi basmadn (elektrik okundan kama) grdler.

Yani, fare, bir uyarc olarak kavram ve n yanmasna veya snmesine gre davrann belirlemitir. Yani farede dle (peynire) yanama ve cezadan (elektrik okundan) kanma tepkisi olumutur. Burada oluan tepki bir klasik koullama tepkisi deil, tamamen bilinli olarak gerekleen bir edimsel koullama tepkisidir.

3.4.2. Edimsel Koullamann zellikleri 1. Skinnere gre davranlarn birou edimler

yoluyla kazanlr. Klasik koullanma yoluyla (tepkisel koullanma) renilen davranlar hayatta olduka snrl olarak grlr.

2. renmede nemli olan, davrann sonucudur. 3. Uyarc her zaman belli deildir. 4. Organizmann belli bir konuda ihtiya iinde

olmas gerekir (Farenin a olmas gerektii gibi). 5. Edimsel artlanmada davran organizma

tarafndan balatlr. Yani organizma aktiftir. 6. Organizma amaca ynelik davranlar yaparken

baz ipularndan yararlanarak sonuca gider.

7. Ortaya konan davrann sonucundan baar veya baarszlk organizma iin dnt olmaktadr.

8. Davran sonucundan edinilen doyum pekitire nitelii tar ve davrann tekrarn salar.

3.4.3. Klasik ile Edimsel Koullanma Farklar 1. Klasik koullanmada tepkiye yol aan uyarc her

zaman belliyken edimsel koullanmada uyarc her zaman belli deildir.

2. Klasik koullanmada refleksif, bilinsiz ve biyofizyolojik (doutan getirilen) tepkiler verilir (yani davranlar bellidir) ve bunlar artlandrlr. Oysa edimsel koullanmada davranlar balangta eitlilik gsterir yani rastgele tepkiler verilir (davranlar belli deildir) ve bunlar ekillendirilmeye allarak bilinli ve iradeli tepkiler haline getirilir.

3. Klasik koullanmada pekitire (uyarc: et) davrantan nce verilir ve davrana bal deildir. Bu nedenle organizma pasiftir ve uyarctepki (U-T) ba oluur. Edimsel koullanmada ise organizma istenilen davran yaptnda olumlu pekitirecini alr (peynir) veya olumsuz pekitireten (elektrik oku) kurtulur. Yani pekitire davrann sonucuna bal olarak sonradan verilir. Bu nedenle organizma aktiftir ve

tepki-uyarc (T-U) ba olumutur. 4. Klasik koullanmada pekitireler koulsuz

(doal) uyarclarken, edimsel koullanmada olumlu ve olumsuz pekitireler vardr.

5. Edimsel koullanma klasik koullanmaya gre daha karmak davranlarn renilmesini aklar. Klasik koullanmayla sadece basit ve refleksif tepkilerin nasl kazanld aklanabilir.

6. Edimsel artlanma pekitirme ve ceza zerinde durmaktadr. Belli bir tepkinin edinilmesi, geirdiimiz yaantsal deneyimlere baldr.

7. Klasik koullanmada davranlar otonom sinir sistemi tarafndan, edimsel koullanmada merkezi sinir sistemi tarafndan kontrol edilir.

3.4.4. Edimsel Koullamada Temel Kavramlar 3.4.4.1. Pekitire: Davran izleyen ve davrann yaplma olasln artran uyarclara denir.

a) Olumlu Pekitireler: Bir davrantan sonra organizmaya verildiinde (ortama konulduunda) davrann yaplma olasln artran uyarclardr. Olumlu pekitireler organizma iin istenilen uyarclardr ve dl olarak nitelendirilir. 2 trldr.

Birincil (koulsuz, renilmemi) olumlu pekitire: renilmemi olan, her trl organizmada doutan etkili olan, organizmann temel biyolojik ihtiyalarn gideren (yaamsal deeri olan) uyarclardr. Mesela; su, yiyecek, iecek, uyku, cinsellik vb.

- 20 -


kincil (koullu, renilmi) olumlu pekitire: Doutan getirilmeyen, balangta pekitire deeri tamayan (ntr uyarc olan), ancak birincil pekitire ile ilikilendirilerek pekitire zelliini kazanan uyarclardr. Mesela; yksek not, para, stat, madalya, diploma, glmseme, takdirname vb.

b) Olumsuz Pekitireler: Organizmann houna gitmeyen, ortamdan karld zaman davrann yaplma olasln artran uyarclardr. Yani belli bir davran yapldktan sonra, organizmay rahatsz edici bir durum (olumsuz uyarc) ortadan kalkarsa o zaman ayn davrann tekrar yaplma olasl artar.

Mesela; ok souk olduu iin ders alamayan bir renci, sakat olduu iin oynayamayan futbolcu, krmz kart yedii iin oynayamayan oyuncu rneklerinde alt izili ifadeler olumsuz pekitiredir

Birincil (koulsuz, renilmemi) olumsuz pekitire: Organizmann yaamn tehdit eden, ona zarar veren uyarclardr. Mesela; dayak, elektrik oku, ate, ok souk/scak, iddetli k

kincil (koullu, renilmi) olumsuz pekitire: Ntr uyarc ile birincil olumsuz pekitire eletirildiinde pekitire zellii kazanan uyarclardr. Bunlar organizmay rahatsz eden ama fiziksel zarar vermeyen uyarclardr. Mesela; surat asma, dk not, hakaret, azarlama, kzma vb.

3.4.4.2. Pekitirme: Pekitire kullanarak davrann yaplma olasln arttrma ilemine pekitirme denir.

Pekitirme, organizmaya olumlu pekitire verilerek (ortama olumlu pekitire koyarak) ya da ortamda bulunan olumsuz pekitire karlarak davrann yaplma olasln artrma ilemidir.

Klasik koullamada pekitire tepkiye bal olarak verilmez, tepkiden nce verilir. Yani pekitireci (et) aldktan sonra tepkide (salya tepkisi) bulunur.

Edimsel koullanmada ise pekitire, tepkiye bal olarak tepkiden sonra verilir ve davran kontrol eder.

Edimsel koullamada kullanlan pekitireler; olumlu ve olumsuz pekitirelerdir.

a) Olumlu Pekitirme: Bir davrantan sonra organizmann houna giden bir uyarc (birincil ve ikincil olumlu pekitirecin) verilerek davrann tekrarlanma olaslnn artrlmas ilemidir.

Mesela; matematik dersinden 5 alan bir renciye ailesinin bir hediye almas. retmenin, sorusuna doru cevap veren renciye aferin demesi.

2008 KPSS: Bir teknik direktrn baary artrmak amacyla, en iyi performans gsteren sporcusuna her ayn sonunda bir spor malzemesi hediye etmesi Olumlu pekitirmedir.

b) Olumsuz Pekitirme: Yaplan bir davrann ardndan olumsuz pekitireleri ortamdan kartarak davrann yaplma olasln artrma ilemidir. Organizma olumsuz durumdan kurtulmak iin davranta bulunur.

Mesela; yilemek isteyen bireyin ila almas. Souk odada alan bir rencinin odasna soba kurulmas. Evde otururken sklan bireyin film izlemesi. Bir mahkmun erken tahliye iin iyi hal gstermesi. Bir rencinin snfta kalmamak iin ders almas.

2010 KPSS: Anne ve babas sk sk tartan bir renci, evdeki huzursuzluk ortamndan kanmak iin dersler bittikten sonra eitli bahaneler reterek okulda kalma sresini uzatr. rencinin bu davran aadakilerden hangisiyle aklanabilir? A) Duyarllama B) Psikolojik tepkisellik C) Davranta kontrast D) renilmi aresizlik

E) Olumsuz pekitirme

2010/2 KPSS: Bir arkada Aliye o gn derse giremeyeceini syleyerek yoklama kdna kendi yerine imza atmasn ister. Ali Hayr. yantn verir; arkada ise srar etmeye devam eder. Sonuta Ali arkadann can skc srarlarndan kurtulmak iin imza atmay kabul eder. Bu olaydan sonra arkada Aliden yoklama kdna kendisinin yerine imza atmasn istemeyi, kabul etmezse srar etmeyi alkanlk hline getirir. Ali ise bu can skc durumdan kurtulmak iin her seferinde arkadann yerine imza atar.

Arkadann, Aliden kendi yerine imza atmasn istemeye, Alinin de arkadann yerine imza atmaya devam etmesinin nedenleri aadakilerin hangisinde doru srada verilmitir?

A) Olumsuz pekitirme Kanma B) Olumlu pekitirme Olumsuz pekitirme C) Olumsuz pekitirme kincil kazan D) kincil kazan Kanma E) Alma Olumlu pekitirme

Uyar: kincil pekitireler, etkilerini daha ok klasik koullanma yoluyla, birincil pekitirelerle elenerek kazanrlar.

- 21 -


c) Simgesel dlle Pekitirme: Bireyin simgesel dlleri (yldz, puan, marka) toplayarak, biriktirerek daha sonra gerek dle dntrd pekitirme ilemine denir. Mesela; bir kola firmasnn yldzl be kapak getirene 2 litre kola hediye vermesi.

2009 KPSS: rencilerine dev yapma alkanl kazandrmak amacyla yaptklar her deve bir yldz veren ve toplam on yldz kazananlara bir kitap hediye eden bir retmen, Simgesel dlle pekitirme tarifesini kullanmaktadr.

d) Sembolik Pekitirme: Sosyal kabul veya onay gsteren ve maddi deeri olmayan tek bir nesnenin (not, yldz, marka, plaket, kupa, takdir) pekitire olarak kullanlmasyla gerekletirilen pekitirme ilemidir. Mesela; rencilere takdir belgesi vermek.

e) Kar Pekitirme: Pekitirmenin, organizmada istendik davran yerine, zt (kart) baka bir davran ortaya karmasdr. Bir davrann skln artrmak veya azaltmak iin kullanlan bir uyarcnn bir sre sonra istenmeyen davran pekitirmeye balamas durumudur. Mesela; bir anne ocuklar yaramazlk yapmasnlar diye onlara ikolata veriyorsa ve ocuklar yaramazlk yapmaya devam ediyorsa, annenin ikolata vermesi yaramazlk yapma davrann pekitirmektedir. nk ocuklar her yaramazlk yaptnda ikolata alacaklarn bilir.

Srekli olarak olumsuz davranlarn stne gitmek veya sadece olumsuz bir durum gerekletiinde pekitirme ilemi yapmak da bu duruma sebebiyet verir. nk pekitirede hedef arm durumdadr. Mesela; renciye srekli susmasn sylemek, srekli sessiz olunuz diye barmak bir sre sonra rencilerin grlt karma eilimini arttrmaktan baka bir ie yaramamaya balar. renci artk siz sessiz olun dedike daha ok konumak isteyecektir.

f) Ayrml (ayrmlam) Pekitirme: Pekitirecin istendik davranta verilmesi, istenmeyen davranta verilmemesi ilemidir. Mesela; bir retmen rencileri sz alarak konutuklarnda pekitirmesi, sz almadan konutuklarnda ise pekitirmemesidir.

g) ten pekitirme: Pekitirme bireyin kendisi tarafndan, kendisine ynelik yaplyorsa buna iten pekitirme denir. Mesela; snavda iyi not alan bir rencinin kendisini dllendirmek iin sinemaya gitmesi.

h) Dtan pekitirme: Pekitirme ileminin bireyin evresindekiler tarafndan yaplmasdr. Mesela; gzel gol atan oyuncuya teknik direktrn aferin demesi.

3.4.4.3. Ceza: Organizmada istenmeyen bir davran ortadan kaldrmak veya tekrarlanma olasln azaltmak iin yaplan uygulamadr.

Ceza, organizmaya istemedii bir eyin (olumsuz pekitirecin) verilmesi (birinci tip ceza) veya istedii bir eyin (olumlu pekitirecin) verilmemesi/ortamdan ekilmesi (ikinci tip ceza) eklinde gerekleir.

Thorndike ve Skinnere gre, ceza uyguland srece, cezalandrlan davran bask altna almakta, fakat bu davran yok etmemektedir. Bu nedenle cezann etkisi ortadan kalktnda, cezalandrlan davran tekrar ortaya kmaktadr.

Davrann deitirilmesinde ceza etkili deildir. nk ceza, organizmaya ne yapmamas gerektiini gsterirken ne yapmas gerektiine ilikin bilgi vermez. Ceza, yeni ve istenilen davranlarn retilmesini salamaz. Sadece nceki renilenlerin bastrlmasn salar.

2013 KPSS: Bir aratrmada farelere, nce yiyecek dl iin pedala basmalar retilmitir. Daha sonra 1. gnde; bir grup farede pedala basma dllendirilmemi, dier grup fareye ise pedala basmann ardndan ok verilmitir. Sonraki gnde, her iki grupta da pedala basma davran dllendirilmemitir. lk gn, ok verilen fareler, dllendirilmeyen farelerden daha az pedala basmtr. Ancak daha sonraki gnlerde artk ok verilmedii zaman pedala basma davran kademeli olarak geri dnm ve 4. gnn sonunda pedala basma davran her iki grupta da ayn sklkta grlmtr. Bu aratrma sonularna gre, aadakilerden hangisi sylenemez?

A) Cezann uzun vadeli etkileri, olumlu pekitirmenin etkileri kadar kalcdr.

B) Cezann etkileri, uzun vadede snmenin etkilerine benzerdir.

C) Ceza ilemiyle davran, belli bir sre basklanp bir sre sonra yeniden ortaya kabilir.

D) Ceza, ksa vadede snmeden daha etkilidir. E) Ceza, olumsuz pekitireten daha etkilidir.

a) Birinci tip ceza: Bireyin yapt bir davrana karlk, organizma iin olumsuz saylan uyarclarn (olumsuz pekitirelerin) ortama katlarak davran ortadan kaldrma veya davrann tekrarlanma olasln azaltma amacyla uygulanan cezadr. Mesela; eve ge gelen gence kzlmas, ma kaybeden sporcularn antrenman saysnn artrlmas, ders almayan rencinin snfta kalmas, kural ihlal eden bir srcnn ceza yemesi.

- 22 -


b) kinci tip ceza: Bireyin yapt bir davrana karlk, organizma iin olumlu saylan ortamdaki uyarclarn (olumlu pekitirelerin) ortamdan karlarak istenmeyen davrann ortadan kaldrlmas veya tekrarlanma olaslnn azaltlmas amacyla uygulanan cezadr. Mesela; bir futbolcuya krmz kart gsterilmesi, trafik suu ileyen srcnn ehliyetine el konulmas, iledii su yznden bir askerin rtbesinin elinden alnmas.

2006 KPSS: I. Bilgisayarda bir saat oyun oynamasna izin verilen

Muratcan kardeiyle kavga ettii iin annesi tarafndan oyun sresi yarm saate indirilmitir.

II. Dersin dnem devini ok iyi yapt iin, retmeni Okann bir sonraki szl snavdan muaf olmasna karar vermitir.

Bu iki rnei aklayan kavramlar aadakilerin hangisinde doru olarak verilmitir?

___I ___ ____II_____

A) I. tip ceza Olumlu pekitirme B) II. tip ceza Olumsuz pekitirme C) I. tip ceza Olumsuz pekitirme D) Olumsuz pekitirme Olumlu pekitirme E) II. tip ceza Olumlu pekitirme

Skinner cezaya alternatif unlar nermitir: 1) Ortam deitirme: Bireyde istenmeyen

davrana neden olan fiziksel veya sosyal ortam (evresini) deitirmektir. Mesela; ocuk skld iin snfa disiplin sorunu karyorsa, sklmasn nleyecek bir retim hizmeti sunulmaldr. Veya salonda krlmas istenmeyen bir vazonun kaldrlmas, kopyay engellemek iin rencilerin aralkl oturtturulmas.

2) Bktrma (Yorma): stenmeyen davrann bktrlncaya kadar yaptrlmasdr (Guthrienin bktrma yntemi). Mesela; ocuun eker yememesini isteyen annenin, bkncaya kadar ocua eker yedirmesi.

3) stenmeyen davran, ocuun geliim dneminin bir zellii ise, ocuun bu geliimsel dnemi atlatmas beklenir.

4) Grmezden gelme (pekitirmeme): stenmeyen davrann grmezden gelinmesi yani o davrann pekitirilmemesidir. lk balarda snmesi istenilen davrann skl artar (snme patlamas), fakat uzun vadede o davran sner.

5) Snme: Cezalandrmaya alternatif en etkili sre snmedir. Fakat uzun zaman ve sabrla beklemeyi gerektirir. stenen davranlar gibi istenmeyen davranlar da pekitirildiinden dolay tekrar edilebilir. Bu nedenle istenmeyen davran pekitirilmezse zamanla snme meydana gelir. Mesela; istediini alayarak elde etmeyi renen ocuu bu davranndan vazgeirmek iin, ne kadar alarsa alasn, alad srece istedii yaplmamal; alamadan istedii zaman istei yerine getirilirse alayarak isteme davran bir sre sonra sner.

2004 KPSS: Snfta srekli konuarak retmenin dikkatini ekmeyi baaran bir rencinin ayn yolu kullanarak bu amaca ulamas engellendiinde, ilk balarda, konuma davrannda bir artma grlr. Bu rencinin konuma davrannca nceleri grlen bu art aadaki srelerin hangisinin baladn iaret etmektedir?

A) Snme B) Ceza C) Sistematik D) Duyarszlatrma E) Bilinalt

Cezaya dier alternatif durumlar 1) Ara verme (time out): Bireyin olumsuz davran sergil

Documents

Ogrenme Psikolojisi Kitap 16-11-2014