Uniwersytet ódzki, Centrum Bada nad Histori i Kultur Basenu Morza ródziemnego i Europy Poudniowo-Wschodniej im. prof. Waldemara Cerana, Ceraneum
Kolegium Redakcyjne Agata Kawecka, Andrzej Kompa, Mirosaw J. Leszka, Kiri Marinow, Georgi Minczew
Ivan Petrov, Magorzata Skowronek
Adres Kolegium Redakcyjnego 90-237 ód, ul. Matejki 32/38, pok. 209, www.ceraneum.uni.lodz.pl, s.ceranea@uni.lodz.pl
Recenzenci Marzanna Kuczyska, Aleksander Naumow
Wspópraca Marek Majer (Uniwersytet Harvarda), Anna Maciejewska (Uniwersytet ódzki)
Skad i amanie Munda – Maciej Torz
Projekt okadki Katarzyna Turkowska
Na okadce wykorzystano fragment ikony Sdu Ostatecznego z Lipia, XVII w. Lewiatan poerajcy diaba i heretyka ze zbiorów Muzeum Historycznego w Sanoku
fotografia autorstwa Angeliki Brzostowskiej-Pociechy
© Copyright by Authors, ód 2015 © Copyright for this edition by Uniwersytet ódzki, ód 2015
Publikacja dofinansowana przez Rektora Uniwersytetu ódzkiego
Publikacja bez opracowania redakcyjnego w Wydawnictwie U
Wydane przez Wydawnictwo Uniwersytetu ódzkiego Wydanie I. W.07111.15.0.K
Ark. wyd. 13,0; ark. druk. 16,75
ISBN 978-83-7969-916-2 e-ISBN 978-83-7969-917-9
www.wydawnictwo.uni.lodz.pl e-mail: ksiegarnia@uni.lodz.pl
W 1100. rocznic Zanicia witego Klemensa z Ochrydy
Nauczyciela Sowian, biskupa i twórcy kultury sowiaskiej
6
Contents
Mirosaw J. Leszka, Kiri Marinow, A  New Publishing Venture of the Ceraneum Centre of the University of ód . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8
Georgi Minczew, Slavic Anti-Heretical Texts as the Source of Knowledge of Dualist Heresy in the Balkans . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13
1. John Exarch, Hexameron (excerpts), edited and translated by M. Skowronek . . 59 2. Cosmas the Priest, Sermon Against the Heretics (excerpts), edited and transla-
ted by M. Skowronek, with assistance by G. Minczew . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 67 3. Anathemas from the Palaea Historica, edited and translated by M. Skowronek 127 4. Anathemas from the Bulgarian Synodicon for the Sunday of Orthodoxy (Tsar
Boril’s Synodicon), edited and translated by J.M. Wolski . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 133 5. Anathemas from the Serbian Synodicons for the Sunday of Orthodoxy, edited
and translated by M. Skowronek . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 147 6. On Messalians or Bogomils, edited and translated by M. Skowronek . . . . . . . . . 155 7. On Priest Bogomil from the Slavic Kórmchaia, edited and translated by
J.M. Wolski . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 159 8. Pseudo-John Chrysostom, On Ecclesiastical Law (excerpts), edited and trans-
lated by J.M. Wolski . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 163 9. Anti-heretic text from the Eremitic Rule, edited and translated by J.M. Wolski 169 10. Patriarch Callistus I, Life of Theodosius of Tarnovo (excerpts), edited and trans-
lated by J.M. Wolski . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 173 11. Patriarch Euthymius of Tarnovo, Life of Hilarion of Moglena (excerpts), edited
and translated by J.M. Wolski . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 193 12. Pseudo-Zonaras’ Nomocanon (excerpts), edited and translated by J.M. Wolski 215 13. Marko of Pe, The Life of the Holy Patriarch Ephrem (excerpt), edited and
translated by J.M. Wolski . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 221 14. Sermon (‘Slovo’) on the Origin of the Paulicians, edited and translated by
M. Skowronek . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 225 15. On the Messalian Heresy, Called Eutychian, edited and translated by M. Skow-
ronek . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 233
Heresiological glossary . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 237 Index of biblical citations and references . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 245 Index of proper names and terms . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 251 Resume . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 261
7
Mirosaw J. Leszka, Kiri Marinow, Series Ceranea. Nowe przedsiwzicie wydawnicze Centrum Ceraneum Uniwersytetu ódzkiego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9
Georgi Minczew, Sowiaskie teksty antyheretyckie jako ródo do poznania herezji dualistycznych na Bakanach . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13
1. Jan Egzarcha, Heksameron (fragmenty), opr. i prze. M. Skowronek . . . . . . . . . 59 2. Kosma Prezbiter, Mowa polemiczna przeciwko heretykom (fragmenty), opr.
i prze. M. Skowronek przy wspópracy G. Minczewa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 67 3. Anatemy z Palei historycznej, opr. i prze. M. Skowronek . . . . . . . . . . . . . . . . . . 127 4. Anatemy z Synodykonu bugarskiego na Niedziel Ortodoksji, tzw. Synodyko-
nu cara Boria, opr. i prze. J.M. Wolski . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 133 5. Anatemy z  serbskich synodykonów na Niedziel Ortodoksji, opr. i  prze.
M. Skowronek . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 147 6. O mesalianach nazywanych bogomiami albo babunami, opr. i prze. M. Skow-
ronek . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 155 7. O Bogomile Popie z Kormczy sowiaskiej, opr. i prze. J.M. Wolski . . . . . . . . . 159 8. Pseudo-Jan Chryzostom, O  prawie kocielnym (fragment), opr. i  prze.
J.M. Wolski . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 163 9. Tekst antyheretycki z Reguy eremickiej, opr. i prze. J.M. Wolski . . . . . . . . . . . 169 10. Patriarcha Kalikst I, ywot witego Teodozjusza Tyrnowskiego (fragmenty),
opr. i prze. J.M. Wolski . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 173 11. Patriarcha Eutymiusz Tyrnowski, ywot witego Hilariona Megleskiego
(fragmenty), opr. i prze. J.M. Wolski . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 193 12. Nomokanon Pseudo-Zonarasa (fragment), opr. i prze. J.M. Wolski . . . . . . . . . 215 13. Marek z  Peci, ywot witego patriarchy Efrema (fragment), opr. i  prze.
J.M. Wolski . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 221 14. Sowo o pochodzeniu paulicjan, opr. i prze. M. Skowronek . . . . . . . . . . . . . . . . 225 15. O herezji mesaliaskiej nazywanej eutychijsk, opr. i prze. M. Skowronek . . . . 233
Sownik herezjologiczny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 237 Indeks cytatów i przywoa biblijnych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 245 Indeks osób i terminów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 251 Resume . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 261
8
Series Ceranea
 A New Publishing Venture of the Ceraneum Centre of the University of ód
T he Waldemar Ceran Research Centre for the History and Culture of the Mediterranean Area and South-East Europe, simply referred to as Ceraneum, was established by the Senate of the University of ód in February 2011 and tasked with researching various aspects of ancient, Byzantine, and Slavic cultures of the Mediterranean Area and South-East Europe. Today, it brings together over one hundred scholars representing various fields of research, who work in several Eu- ropean academic centres specialising in the history of the geographical, historical, and cultural heritage of the abovementioned area.
One of the key aspects of Centre’s activity is publishing. Since 2011, a yearly has been published in the congress languages, titled Studia Ceranea. Journal of the Waldemar Ceran Research Centre for the History and Culture of the Mediterranean Area and South-East Europe.1 Four issues have been released so far, and the fifth one is in print. It should be emphasised that from the very beginning the journal has published works by eminent scholars from different parts of the world, and while it is relatively new, it has already gained a considerable reputation among experts in the field. Moreover, two books have been published under the auspi- ces of Ceraneum.2 Researchers teamed in the Centre have always been planning a series of publications. Now, their goal is finally achieved. It is our great joy to present the very first volume of Series Ceranea, and we hope that it will be well received by our readership. The series will cover source materials, bibliographies, monographs, and collective works addressing a broad variety of subjects of the hi- story and culture of the Mediterranean and South-East Europe, from antiquity to modern times. We hope that this will be an opportunity to present some unknown – or poorly known – aspects of the Mediterranean culture and history, with parti- cular emphasis on the history of Byzantium and the Slavia Orthodoxa community, to scholars in Poland (but also abroad, as we are more than willing to publish works in foreign languages), as well as all readers interested in the subject.
1 More on the magazine and its agenda, see: G. Minczew, M.J. Leszka, M. Skowronek, K. Ma- rinow, A. Kompa, K. Krzeszewska, From the Editorial Board, “Studia Ceranea. Journal of the Walde- mar Ceran Research Centre for the History and Culture of the Mediterranean Area and South-East Europe” 1, 2011, p. 5–7.
2 Z. Brzozowska, wita ksina kijowska Olga. Wybór tekstów ródowych, ód 2014; Kim jest Romajos, ed. A. Maciejewska, K. Chalczyska, Z. Rzenicka, ód 2014.
9
C entrum Bada nad Histori i Kultur Basenu Morza ródziemnego i Eu- ropy Poudniowo-Wschodniej im. prof. Waldemara Cerana, w skrócie okrelane mianem Ceraneum, powoane zostao do istnienia decyzj Senatu Uniwersytetu ódzkiego w  lutym 2011 r., a  jego celem jest prowadzenie bada dotyczcych rónych aspektów antycznej, bizantyskiej i  sowiaskiej kultury Basenu Morza ródziemnego i Europy Poudniowo-Wschodniej. Obecnie skupia ono ponad stu uczonych rónych specjalnoci badawczych, którzy pracuj w kilkudziesiciu eu- ropejskich orodkach akademickich, specjalizujcych si w dziejach wyej wspo- mnianego obszaru geograficzno-historyczno-kulturowego.
Jednym z najwaniejszych nurtów aktywnoci Centrum jest dziaalno wy- dawnicza. Od roku 2011 wychodzi, wydawany w jzykach kongresowych, rocznik zatytuowany Studia Ceranea. Journal of the Waldemar Ceran Research Centre for the History and Culture of the Mediterranean Area and South-East Europe1. Jak dotd wyszy cztery jego numery, a pity jest na etapie druku. Podkreli wypada, e od samego pocztku publikowane s w nim prace wybitnych uczonych, z ró- nych czci wiata, i cho mode, zyskao ju znaczn renom wród specjalistów zajmujcych si podejmowan w nim tematyk. Nadto, pod auspicjami Ceraneum wydane zostay równie dwie ksiki2. Od samego pocztku w planach badaczy skupionych w Centrum byo firmowanie serii wydawniczej. Zamiar ten wprowa- dzamy wanie w czyn. Z wielk radoci i nadziej na yczliwe przyjcie przez czytelników niniejszym tomem inaugurujemy Series Ceranea. W jej ramach pu- blikowa bdziemy materiay ródowe, bibliografie, prace monograficzne, tomy zbiorowe, w których podejmowana bdzie tematyka szeroko rozumianych dziejów oraz kultury ródziemnomorza i Europy Poudniowo-Wschodniej od staroytno- ci po czasy nowoytne wcznie. ywimy nadziej, e w ten sposób wzmocnimy proces przybliania polskim (i nie tylko, gdy z góry deklarujemy gotowo pu- blikowania w ramach serii prac obcojzycznych) uczonym, jak i szerszemu gronu
1 Na temat samego czasopisma i  jego zaoe programowych zob. G. Minczew, M.J. Leszka, M. Skowronek, K. Marinow, A. Kompa, K. Krzeszewska, From the Editorial Board, „Studia Ceranea. Journal of the Waldemar Ceran Research Centre for the History and Culture of the Mediterranean Area and South-East Europe” 1, 2011, s. 5–7.
2 Z. Brzozowska, wita ksina kijowska Olga. Wybór tekstów ródowych, ód 2014; Kim jest Romajos, red. A. Maciejewska, K. Chalczyska, Z. Rzenicka, ód 2014.
10
Mirosaw J. Leszka, Kiri Marinow
Our ambition is to publish papers of high professional standards, written by out- standing Polish and foreign experts, also if they are not members of the Ceraneum. We strongly believe that the first volume of Series Ceranea titled Medieval Dual- istic Heresy in the Balkans. Slavic Sources – which we are proud to present – fully meets the expectations of its authors and readers. It is the work of ód researchers recognised both in Poland and abroad, namely Georgi Minczew and Magorzata Skowronek, as well as a representative of the younger generation, though already quite an accomplished scholar, Jan M. Wolski. The volume is a selection of sourc- es of Slavic provenance, concerning the dualist heresies widespread in the Bal- kan Peninsula in the Middle Ages. Selected excerpts of source texts (which the Authors have studied for years) are cited in the original language version (Old Church Slavic or later editions thereof), accompanied by a Polish translation (the first ever, which is worth emphasising) and erudite commentary. Each excerpt is preceded by an introduction, which includes information concerning the author of the source text, its history and editions, as well as the basic and the most recent bibliography. The texts include fragments of the most important medieval South Slavic sources, such as Sermon Against the Heretics by Cosmas the Priest (10th or 11th c.), Anathema from the Bulgarian Synodicon for the Sunday of Orthodoxy (Tsar Boril’s Synodicon, 13th c.), or Life of Hilarion of Moglena by Euthymius of Tarnovo (14th c.). Particularly noteworthy is the text preceding the source mate- rial in the volume, titled Slavic Anti-Heretical Texts as the Source of Knowledge of Dualist Heresy in the Balkans by Georgi Minczew, in which the scholar discusses the difficult issue of the Balkan medieval dualist heresy in a manner that is both expert and accessible.
We recommend the first volume of Series Ceranea, hoping that future publi- cations (the second volume is ready and another is nearing completion) will be of just as high a standard as this one.
Mirosaw J. Leszka, Kiri Marinow
11
czytelników, zainteresowanych t tematyk, nieznanych czy sabo znanych aspek- tów kultury i historii wiata ródziemnomorskiego, ze szczególnym naciskiem na dzieje Bizancjum, i spoecznoci krgu Slavia Orthodoxa.
Mamy ambicj publikowania dzie, stojcych na wysokim poziomie meryto- rycznym, które wyjd spod pióra wybitnych specjalistów polskich i zagranicznych, i to nie tylko wywodzcych si sporód czonków Ceraneum.
Jestemy gboko przekonani, e pierwszy tom Series Ceranea, zatytuowa- ny: redniowieczne herezje dualistyczne na Bakanach. róda sowiaskie – któ- ry z du satysfakcj oddajemy wanie w rce czytelników – jest ksik w peni speniajc nasze, jak i  ich, oczekiwania. Jest ona dzieem ódzkich badaczy, za- równo o uznanym tak w kraju, jak i zagranic autorytecie, a mianowicie Georgiego Minczewa i  Magorzaty Skowronek, jak i  przedstawiciela modszego pokolenia, acz legitymujcego si znacznym ju dorobkiem naukowym, Jana M. Wolskiego. Stanowi ona wybór róde sowiaskiej proweniencji, dotyczcych herezji duali- stycznych funkcjonujcych na Pówyspie Bakaskim w redniowieczu. Wybrane fragmenty róde – nad którymi Autorzy pracuj od lat – podane zostay w jzyku oryginau (czyli staro-cerkiewno-sowiaskim oraz póniejszych jego redakcjach), zaopatrzone w tumaczenie na jzyk polski (co, warte podkrelenia ukazujce si w tym jzyku po raz pierwszy) i komentarze erudycyjne. Kady poprzedzony jest tekstem wprowadzajcym, w  którym znalazy si informacje dotyczce autora róda, historii tekstu, jego edycji, jak równie podstawowa i  najnowsza biblio- grafia. Wród zamieszczonych tekstów znajdzie czytelnik fragmenty najwaniej- szych redniowiecznych róde proweniencji poudniowosowiaskiej, m.in.: Mowy polemicznej przeciwko heretykom Kosmy Prezbitera (X lub XI w.), anatem z Synodykonu bugarskiego na Niedziel Ortodoksji, tzw. Synodykonu cara Boria (XIII w.) czy ywotu witego Hilariona Megleskiego, pióra patriarchy Eutymiu- sza Tyrnowskiego (XIV w.). Na szczególn uwag zasuguje tekst poprzedzajcy cz ródow tomu, zatytuowany Sowiaskie teksty antyheretyckie jako ródo do poznania herezji dualistycznych na Bakanach, autorstwa Georgiego Minczewa, w którym uczony w nader kompetentny, ale i przystpny sposób wprowadza czy- telnika w trudn tematyk bakaskich redniowiecznych herezji dualistycznych.
Rekomendujc zapoznanie si z  pierwszym tomem Series Ceranea wyrazi wypada nadziej, e przysze tomy (drugi jest ju gotowy, a praca nad kolejnym jest na etapie kocowym) sta bd na równie wysokim poziomie.
Mirosaw J. Leszka, Kiri Marinow
13
N ie jest przesadnym stwierdzenie, i badania nad bogomilstwem i  innymi dualistycznymi doktrynami chrzecijaskiego Wschodu przeywaj w  ostatnich dziesicioleciach prawdziwy renesans. Dualizm, czyli wiara w  dwa pocztki – w dobrego Stwórc niematerialnego wiata i w zego demiurga, twórc materii – charakterystyczna jest dla niektórych przedchrzecijaskich systemów religijnych, dla gnostycyzmu i wczesnochrzecijaskich nauk heterodoksyjnych, jak marcjonizm i  doketyzm1; jednak wiat bizantysko-sowiaski zna cztery podstawowe nauki dualistyczne: manicheizm, mesalianizm, paulicjanizm i  bo- gomilstwo. Zaleno trzech ostatnich od heterodoksyjnego systemu religijnego Persa Maniego daje podstawy synnym badaczom bizantyskiego i sowiaskiego redniowiecza S. Runcimanowi i D. Obolensky’emu, by okreli bogomilstwo jako ‘herezj neomanichejsk’, ‘redniowieczny manicheizm’2, z rozszerzeniem tego po- jcia take na poprzedzajce go: mesalianizm i paulicjanizm.
W duym stopniu odrzucenie pewnych stereotypów, dotyczcych powstania, rozprzestrzenienia, kosmologii, eklezjologii, praktyki liturgicznej i nauki socjal- nej wspomnianych wyej herezji zwizane jest z  edycj i komentarzem nowych
1 Z  nowszych bada nad antycznym dualizmem i  jego wpywem na poszczególne herezje redniowieczne zob.: Y. Stoyanov, The Hidden Tradition in Europe. The Secret History of Medieval Christian Heresy, London 1994; Y. Stoyanov, The Other God. Dualist Religions from Antiquity to the Cathar Heresy, New Haven–London 2000, rozdz. I–II, s. 1–123 (z bogat bibliografi). O nazwach poszczególnych herezji z krótk charakterystyk kadej z nich zob. Sownik herezjologiczny w niniej- szej antologii.
2 S. Runciman, The Medieval Manichee. A Study of Christian Dualist Heresy, Cambridge Univ. Press 1947 (przekad pol.: S. Runciman, Manicheizm redniowieczny, prze. J. Prokopiuk, Gdask 1999 – cytaty za tym wydaniem); D. Obolensky, The Bogomils. A Study in Balcan Neo-Manichaeism, Cambridge 1948. W obu znakomitych studiach wprowadzono ten termin w latach 40-tych XX w., ale rozpatrywanie bogomilstwa w kontekcie nauki manichejskiej mona odnale take w pracach wczeniejszych, zob. np. V. Sharenkoff, Study of Manichaeism in Bulgaria (with Special Reference to the Bogomil), New York 1927.
14
nieznanych róde greckich3 i sowiaskich4; z nowymi wydaniami i now inter- pretacj sowiaskich antyheretyckich dokumentów prawnych Cerkwi prawosaw- nej (znanych z wczeniejszych publikacji5) i – nie na ostatnim miejscu – z przeka- dami heretyckich i antyheretyckich tekstów greckich, sowiaskich i aciskich na jzyki wspóczesne6. Tumaczenia te daj moliwo ich recepcji w szerszym ro- dowisku naukowym, otwierajc w ten sposób przed badaczami now perspektyw historyczn, teologiczn i  kulturologiczn. Przedstawienie sowiaskich tekstów antyheretyckich z paralelnym przekadem na jzyk wspóczesny stawia przed au- torem wyboru, tumaczem i komentatorem nastpujce pytania:
– które redniowieczne herezje dualistyczne, rozpowszechnione w ekumenie bizantysko-sowiaskiej, powinny zosta przedstawione i skomentowane w anto- logii przekadów? To pytanie problematyzuje zasugerowan w starszych pracach opini, wedle której sowiaski dualizm ogranicza si do bogomilstwa, rozpatry- wanego jako oryginalna doktryna kosmogoniczna, kosmologiczna, soteriologicz- na i socjalna, a wpywy wczeniejszych, rozpowszechnionych w Bizancjum i kra- jach sowiaskich nauk heterodoksyjnych zaznacza si niejako „pod lini”. Jednak wzajemne przenikanie si idei midzy herezjami dualistycznymi to wany pro- blem, wyraajcy si nawet w sposobie, w jaki nazywaj heretyków roda: piszc o manichejczykach czy paulicjanach, zwizani z Kocioem autorzy potpiaj na- uk bogomiów i odwrotnie – pogldy bogomilskie przypisuje si mesaliaskim, ikonoklastycznym czy paulicjaskim odstpstwom od kocielnych dogmatów. Odpowied na pytanie o  „granice” midzy poszczególnymi herezjami take nie jest maowana, gdy wie si bezporednio z odpowiedzi na nastpne pytanie, a mianowicie:
3 Zob. np.: A. Rigo, L’assemblea generale athonita del 1344 su un gruppo di monaci bogomili (ms Vat. Gr. 604 ff. 11r–12v), „Cristianesimo nella Storia. Ricerche storiche, esegetiche, teologiche” 5, 1984, s. 475–506; A. Rigo, Monaci esicasti e monaci bogomili. Le accuse di messalianismo e bogomilismo rivolte agli esicasti ed il problema dei rapporti tra esicasmo e bogomilismo, Firenze 1989; P. Eleuteri, A. Rigo, Ere- tici, dissidenti ed Ebrei a Bizanzio. Una raccolta eresiologica del XII sec., Venezia 1993; A. Rigo, Gli ultimi giorni del dualismo bizantino? Un nuovo testo inedito e alcune questioni connesse, [w:] Orthodoxy and Heresy in Byzantium. The Definition and the Notion of Orthodoxy and Some other Studies on the Heresies and Non-Christian Religions [= „Quaderni di Να μη”, 4], Roma 2010, s. 101–145.
4 . , , 2013; . -- , , „- ”, . 1(LI)/2004, s. 40–50; . –, . , - -  , „ ” 39–40, 2008, s. 197–219.
5 . , .-. , . , .  , -  2010.
6 Christian Dualist Heresies in the Byzantine World c. 650 – c. 1450, selected sources translated and annotated by J. Hamilton and B. Hamilton; assistance with the translations of Old Slavonic texts by Y. Stoyanov, Manchester and New York 1998.
15
Sowiaskie teksty antyheretyckie jako ródo do poznania herezji dualistycznych...
– jaki jest charakter relacji midzy greckimi a sowiaskimi ródami do re- dniowiecznych nauk heterodoksyjnych na Bakanach? W jakim stopniu sowia- skie teksty s oryginalne, a na ile stanowi przekad czy kompilacj greckich utwo- rów herezjologicznych?;
– i nie na ostatnim miejscu naleaoby postawi pytanie o stosunek literatu- ry heretyckiej do antyheretyckiej. Dlaczego wydawane s wycznie róda anty- heretyckie, których polemiczny charakter czsto deformuje obraz ideologicznego przeciwnika; czy nie zachoway si oryginalne teksty heterodoksyjne, odzwiercie- dlajce doktryny dysydenckie w czystej postaci?
I. Herezje neomanichejskie we wspólnocie bizantysko-sowiaskiej
1. Manicheizm, mesalianizm, paulicjanizm, bogomilstwo, ikonoklazm
Tak greckie, jak i sowiaskie traktaty antyheretyckie i dokumenty kocielno- -prawne obfituj w opisy manichejskiego systemu religijnego, pamflety przeciwko Maniemu, anatemy i zalecenia dotyczce ponownego przyjcia pokutujcych ma- nichejczyków na ono Kocioa itd. Manicheizm naprawd stanowi due zagro- enie dla Wschodniego i Zachodniego Cesarstwa Rzymskiego; od Babilonii przez prowincje maoazjatyckie trafi bowiem do Europy i Afryki Pónocnej. Zarówno papiestwo, jak i patriarchat konstantynopolitaski z pomoc wadzy cesarskiej pro- wadziy kilkusetletni walk z konkurencyjnym kocioem dysydenckim. Herezjo- lodzy wskazuj kilka podstawowych odchyle dogmatycznych manicheizmu od doktryny ortodoksyjnej: skrajny dualizm, znajdujcy si pod wpywem perskich systemów religijnych (odwieczna walka midzy wiatem i ciemnoci); dusza jako dzieo dobrego boga, a materia jako dzieo zego pocztku; doketystyczne pogldy na Wcielenie (Chrystus jest Sowem Boym, które pozornie przyjo ciao ludzkie) i in. Niemniejszego zagroenia dla ortodoksji upatruj herezjolodzy w dobrej orga- nizacji wspólnot manichejskich i w pewnych cechach szczególnych heterodoksyjnej doktryny moralnej, przede wszystkim w odrzuceniu maestwa i prokreacji.
Na Zachodzie manichejczyków przeladowano gównie jako wyznawców nisz- czcych ortodoksj dualistycznych idei religijnych. We wczesnym Bizancjum do zarzutów herezji dodano element polityczny – jako e ojczyzn manicheizmu bya Babilonia, by manichejczykiem w  Bizancjum oznaczao wyznawanie religii znie- nawidzonych Persów. Przeladowania dysydentów byy surowsze, anieli w Rzymie, a prawo cywilne przewidywao dla odrzucajcych pokajanie heretyków kar mierci7.
7 Y. Stoyanov, The Other God…, s. 114–115 i przyp. 88 z cytowan starsz literatur nt. rozprze- strzenienia si manicheizmu w Cesarstwie Zachodnim i Wschodnim.
16
Georgi Minczew
Przeledzenie rozprzestrzeniania si manicheizmu w Bizancjum, a stamtd i do ssiednich krajów sowiaskich, utrudnione jest przez pewien anachronizm wynikajcy z lektury róde. Po VI w. doktryna ta przestaje by problemem dla Kocioa Wschodniego i Zachodniego: kilkusetletni walk koczy zwycistwo ortodoksji. Rzeczywicie, 95. kanon soboru In Trullo (691–692 r.) przewiduje, by pokutujcych manichejczyków przyczy do wspólnoty wedug rytu przyj- mowania pogan, tj. aby ponownie ich ochrzci8, lecz w tym przypadku chodzi raczej o powtarzanie treci starszych dokumentów kocielno-prawnych, jako e w kocu VII w. ferment manichejski jest ju tylko zym wspomnieniem, a Im- perium staje przed nowymi wyzwaniami: ikonoklazmem oraz walk z  innymi naukami dualistycznymi przeniesionymi ze Wschodu lub powstaymi na Baka- nach – mesalianizmem, paulicjanizmem, bogomilstwem. I cho „prawdziwych” manichejczyków od dawna nie ma, greckie i  sowiaskie rkopisy od VIII a po XVI–XVII w. nadal pitnuj „po trzykro przeklt herezj”. Przyczyna tego raczej nie ley wycznie w  tradycji kocielnej, zachowujcej w  nienaruszonej postaci wczeniejsze postanowienia soborów. Jeden z  czynników rzeczywicie zwizany jest ze „zym wspomnieniem” trudnej walki wczesnobizantyskiego Kocioa z najniebezpieczniejsz konkurencyjn religi dysydenck; okrelenie „manichejczyk” staje si w pewnym sensie synonimem heretyka, a dokadniej heretyka-dualisty, i przenosi si na wyznawców powstaych póniej nauk duali- stycznych.
Autorzy bizantyscy i sowiascy susznie jednak pojmuj pewn inn cech charakterystyczn doktryn dualistycznych wyrosych po manicheizmie: mesalia- nizm, paulicjanizm i bogomilstwo znajdoway si pod silnym wpywem nauki Ma- niego, stanowic jej kontynuacj. W literaturze herezjologicznej pojawia si fraza „nowo powstaa herezja” (gr. ‘ νεοφανς αρεσις’, starobug. ). Tak np. patriarcha Focjusz okrela herezj manichejsk jako „nowo powsta” w tytule swego utworu polemicznego: witego Focjusza, arcybiskupa Konstanty- nopola opowie w skrócie o nowej odroli manichejczyków9.
W  tytule wspomniano manichejczyków, w  wywodzie jednak okrelenie „nowo powstaa” odnosi si nie do manicheizmu, a do paulicjanizmu. Jako kon- tynuacj manicheizmu lub konglomerat pogldów manichejskich, mesaliaskich i paulicjaskich okrela si te bogomilstwo. Tak jest w najstarszym dotyczcym go
8 „Tych sporód heretyków… którzy chc przynalee do Prawosawia, przyjmujemy ich tak, jak pogan… W podobny sposób przyjmujemy równie Manichejczyków, Walentynian, Marcjonitów i  im podobnych heretyków”, cyt. za: A. Znosko, Kanony Kocioa Prawosawnego, t. I, Hajnówka 2000, s. 104.
9 Zob. „Travaux et Mémoires” 4, 1970, s. 121. O ile nie podano inaczej, wszystkie przekady z greki s autorstwa Anny Maciejewskiej.
17
Sowiaskie teksty antyheretyckie jako ródo do poznania herezji dualistycznych...
greckim ródle – Licie patriarchy Teofilakta do cara Piotra z poowy X w., w pó- niejszych bizantyskich traktatach antyheretyckich czy anatemach z bugarskiego Synodykonu cara Boria z 1211 r.:
Ich [heretyków – G.M.] bezbono jest to bowiem manicheizm pomieszany z paulicjanizmem10.
Herezja bogomiów zaistniaa niedawno, w  naszym pokoleniu; stanowia cz [herezji] mesalian i  pod wieloma wzgldami zgadzaa si z  ich dogmatami, ale pewne [dogmaty] dodatkowo sama wynalaza i tak jeszcze zwikszya zepsucie.11
Popu Bogomiowi, który w  czasach Piotra, cara bugarskiego, przyj t herezj manichejsk, rozsia po ziemi bugarskiej… anatema12.
Naley podkreli, e w cytowanym wyej Licie patriarchy Teofilakta herezja bugarska nazwana jest jednoczenie „dawn” i „uchodzc za now”, „nowo po- wsta”:
Przywódcy i nauczyciele tej dawnej i uchodzcej za now herezji niech bd prze- klci. 13
Pozorna sprzeczno fraz ‘dawna’ i ‘uchodzca za now’ nie jest wycznie figur retoryczn. Dla pisarza listu, chartofylaksa patriarchatu konstantynopoli- taskiego Jana, kada „uchodzca za now” herezja dualistyczna jest w istocie po- wtórzeniem „starego” manicheizmu. Na ile mieli racj bizantyscy herezjolodzy – przekonamy si podczas analizy doktryny bogomilskiej.
Kolejn, nie mniej niebezpieczn herezj dualistyczn, która pojawia si na wschodnich rubieach Imperium gdzie w V w., jest herezja mesalian, nazywanych
10 Cyt. za: I. Dujev, L’ epistola sui Bogomili del patriarcha Teofilatto, [w:] Idem, Medioevo bizantinoslavo, vol. I, Roma 1965, s. 312. Wicej o frazie ‘ νεοφανς αρεσις’ zob. w: G. Minczew, Observations on the Letter of Patriarch Theophylact to Emperor Peter in the Context of Certain Byzantine and Slavic Anti-heretic Texts, „Studia Ceranea. Journal of the Waldemar Ceran Research Centre for the History and Culture of the Mediterranean Area and South-East Europe” 3, 2013, s. 113–130.
11 Przekad za: Δογματικ πανοπλα (Arsena dogmatów) Eutymiusza Zigabenosa z koca XI albo samego pocztku XII w., [w:] Patrologiae cursus completus. Series graeca, ed. J.-P. Migne, Parisii 1865 (dalej: PG), t. 130, kol. 1289D.
12 . , .-M. , . , …, s. 121–122. Przeka- dy z jzyka (staro)cerkiewnosowiaskiego, o ile nie wskazano inaczej, s autorstwa M. Skowronek i J.M. Wolskiego (zob. odpowiednie teksty w niniejszej antologii).
13 I. Dujev, L’epistola sui Bogomili…, s. 314.
18
w greckich ródach ‘euchitami’14, a w sowiaskich ‘modlcymi si’15. Jak wskazuje nazwa, mesalianie uwaali modlitw za jedyny – i wystarczajcy – warunek osi- gnicia zbawienia; sdzili, e nieustanna modlitwa doprowadza dusz do „wite- go delirium” objawiajcego si tacem, podskokami i przytupywaniem majcym przegna demony. Std te nazywani byli entuzjastami16. Mesalianie nie uznawali sakramentów Kocioa ortodoksyjnego (przede wszystkim chrztu i  Eucharystii) i  odrzucali hierarchi kocieln. Herezjolodzy oskarali ich o  rozwizo sek- sualn – najwyraniej niebezpodstawnie, gdy wedug doktryny mesalian kady, kto modlitw wygoni demony, staje si bezgrzeszny i nieograniczony nakazami etycznymi. W ich nauce wida te elementy ikonoklastyczne – odrzucali kult ikon i krzya.
Prymitywny mistycyzm i  aspoeczna nauka moralna mesalian s staym obiektem krytyki ze strony obroców ortodoksji. Po VIII w. jednak to nie mesalia- nizm, a inna herezja dualistyczna – paulicjanizm – staje si gównym zagroeniem nie tylko dla dogmatów kocielnych, ale i wadzy wieckiej17. Etymologia nazwy herezji nie jest jasna, róda i dotyczca ich literatura naukowa wysuwaj trzy hi- potezy: ) od imienia mitycznego herezjarchy Pawa, syna Galiniki, zaoyciela sekty; b) od imienia apostoa Pawa ze wzgldu na szczególn cze, jak pauli- cjanie darzyli pisma „apostoa narodów”; lub c) od herezjarchy Pawa z Samosaty, jednego z pierwszych patriarchów Antiochii. Herezja ta pojawia si w Armenii i  Mezopotamii najpewniej w  poowie VI w. W  VII w. gminy paulicjaskie roz- przestrzeniaj si ju w wikszoci maoazjatyckich prowincji Bizancjum; w tym samym czasie Konstantyn IV Pogonat (668–685) i  Justynian II (685–695) pod- daj paulicjan przeladowaniom. Paulicjanie odznaczali si walecznoci i czsto wchodzili w sojusze z Arabami przeciw Cesarstwu. Pod koniec IX w. cz z nich przesiedlono do Tracji i Macedonii. Uwaa si, e inspirowali oni ruch bogomiów w Bugarii, poniewa wymienione wyej terytoria niemal bez przerwy znajdoway si pod panowaniem wadców bugarskich od poowy IX w. a do upadku I Car- stwa i pocztku okresu wadzy bizantyskiej za czasów cesarza Bazylego II Buga- robójcy (1018 r.).
14 Syr. ‘ludzie modlcy si’; w Bizancjum nazywani te euchitami (gr. εχιται od εχ ‘modli- twa’).
15 „. . Μασσαλιανο ο ρμηνενμενοι Εχιται”, cyt. za: .. , „ 50 ”   , - 1914, s. 670.
16 Wicej o ródach nt. mesalianizmu i jego doktryny zob. w: . j, j j, I. , Beograd 1974, s. 63–128.
17 O  paulicjanach i  ich rozprzestrzenieniu si na Pówyspie Bakaskim zob.: S. Runciman, Manicheizm redniowieczny…; . ,  , 1969, s. 123–137; . j, …, I., s. 124–212.
19
Sowiaskie teksty antyheretyckie jako ródo do poznania herezji dualistycznych...
Doktryna paulicjaska znajdowaa si pod silnym wpywem manicheizmu, jako e paulicjanie wierzyli w dwa pocztki: dobry i zy. Na ich pogldy oddziay- way równie doketyzm i marcjonizm – uwaali oni, e ciao Chrystusa jest nie- biaskiego pochodzenia, a Bogurodzic nazywali Jerozolim niebiask. Podob- nie jak wyznawcy herezji Marcjona odrzucali cay Stary Testament, a z Nowego uznawali czternacie listów Pawa Apostoa; negowali równie sakramenty i hie- rarchi kocieln (uwaajc, e chleb i wino w Eucharystii przedstawiaj symbo- licznie sowa Chrystusa). Odrzucali równie kult ikon i hierarchi kocieln.
Te trzy nauki heterodoksyjne oddziauj na herezj najpóniejsz – powsta ok. X w. – ale stanowic niemniejsze od nich zagroenie dla redniowiecznego Kocioa i spoeczestwa: bogomilstwo18. Nie do koca jest jasne, czy bogomiowie samookrelili si tak ju w samych pocztkach swojego istnienia; niektóre róda bizantyskie i sowiaskie wspominaj, jakoby sami nazywali si ‘chrzecijanami’, tj. uwaali si za „prawdziwych” chrzecijan w opozycji do „faszywych”, ortodok- syjnych19.
Najstarszym sowiaskim wiadectwem o tej doktrynie heretyckiej jest traktat polemiczny starobugarskiego pisarza Kosmy Prezbitera Mowa polemiczna prze- ciwko heretykom (warianty tytuu w odpisach take: Traktat przeciwko bogomiom, Sowo przeciwko bogomiom), powstaa – wedug wikszoci badaczy – przed lub tu po mierci cara Piotra (969 r.), wedug innych – w pocztkowym okresie do- minacji bizantyskiej20 albo nawet w pocztkach XIII w. Odkryte w XIX w. dzieo
18 Dotyczca bogomiów literatura naukowa jest ogromna. Wydana w 2007 r. bibliografia wy- szczególnia 3333 tytuy, zob.: . , . , 2007. Zob. te: . , X . – XXI . - , 2009. Z polskich studiów nad bogomilstwem naley wskaza nastpujce: S. Bylina, Bogomilizm w redniowiecznej Bugarii. Uwarunkowania spoeczne, polityczne i kulturalne, „Balcanica Poznaniensia” 2, 1985, s. 133–145; J. Spyra, Wspólnoty bogomilskie jako próba powrotu do form ycia gmin wczesnochrzecijaskich, „Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagielloskiego. Prace Histo- ryczne” 84, 1987, s. 7–21; G. Szwat–Gyybowa, Haeresis bulgarica w bugarskiej wiadomoci kulturowej XIX i XX wieku, Warszawa 2005, s. 18–41; J. Wolski, ywot w. Hilariona z Mogleny jako ródo do dziejów dwunastowiecznego bogomilizmu. Wiarygodno tekstu, „Supskie Studia Historyczne” 17, 2011, s. 43–57; M. Skowronek, Remarks on the anathemas in the Palaea historica, „Studia Ceranea. Journal of the Waldemar Ceran Research Centre for the History and Culture of the Mediterranean Area and South-East Europe” 3, 2013, s. 131–144. Zob. te dwa starsze hasa encyklopedyczne wraz z bibliografi: V. Molè, Bogomilcy, [w:] Sownik staroytnoci sowiaskich, pod red. G. Labudy, T. Lehra–Spawi- skiego, t. I, Wrocaw – Warszawa – Kraków 1961, s. 136–138; W. Swoboda, L. Moszyski, Kozma, [w:] Sownik staroytnoci sowiaskich…, t. II, Wrocaw – Warszawa – Kraków 1964, s. 499–500.
19 . j, …, II. , 1982, s. 78.
20 Wedug Ju. Trifonova i V.Sl. Kiselkova – opinia, któr podzielam, zob.: . , - , „ ”
20
Kosmy zawiera informacj o mitycznym zaoycielu herezji i czasie jej pojawie- nia si na ziemiach bugarskich, opisuje kosmologiczn i  socjaln doktryn bo- gomiów21. Wikszo wiadectw z  Mowy… znajduje potwierdzenie w  innych sowiaskich dokumentach kocielno-prawnych i tekstach literackich z XI–XV w. (synodykony, nomokanony, Paleja historyczna, ywoty), jak te w  najstarszych greckich listach i traktatach antyheretyckich22.
Spory wokó terminu ‘bogomi’ i imienia mitycznego twórcy doktryny duali- stycznej, popa Bogomia, trwaj od z gór 150 lat. Od czasów Franja Miklosicha poczwszy23, uczeni wielokrotnie wypowiadali si na temat leksemu ‘bogomi’, lecz
29, 1923, s. 1–78; .. , ?, „ ” 2, 1958, s. 57–67.
21 Pierwsze wydania tekstu zob. w: I. Kukuljevi Sakcinski, Prezvitera Kozme Slovo o bogomilih, „Arkiv za povjesnicu jugoslovensku” IV, Zagreb 1857, s. 69–97; . , - . (X-XI .), „ ” I, 1864, s. 483–500; II, s. 81–108, 198–220, 310–330, 411–426. Najlepsze wydania kry- tyczne, na podstawie których powstaa wikszo przekadów na jzyki wspóczesne, s dzieem ba- daczy rosyjskich: .. , – X , [= - , . XII], 1936; .. , , 1973. Wicej o historii tekstu i odnoszcej si do niej literaturze naukowej zob. komentarz do Mowy polemicznej przeciwko heretykom Kosmy Prezbitera.
22 Do wspomnianych wyej: Listu patriarchy Teofilakta do cara Piotra i  Arsenau dogmatów Eutymiusza Zigabenosa naley doda jeszcze jeden utwór wiadka i uczestnika walki z herezj bogo- milsk: List mnicha Eutymiusza z Akmonii (lub z Periblepty) z pierwszej poowy XI w. (wydanie tek- stu w: G. Ficker, Die Phundagiagiten. Ein Beitrag zur Sektengeschichte des byzantinischen Mittelalters, Leipzig 1908). Cytaty z Listu Eutymiusza z Periblepty za wydaniem przekadu bugarskiego: , w: . , . , . ,  , , 1967, s. 47–68. Wydawcy greckich róde o bogo- milstwie zaliczaj do nich take dwa teksty z XI–XII w.: traktat Michaa Psellosa O dziaaniu demo- nów (Περ νεργεας δαιμνων, wydanie tekstu w: PG, t. 122, kol. 19–876) oraz Aleksjad Anny Kom- neny (zob. polski przekad opisu procesu przeciw bogomiowi Bazylemu Uzdrowicielowi w: Anna Komnena, Aleksjada, t. II, z jzyka greckiego przeoy, wstpem i przypisami opatrzy O. Jurewicz, Wrocaw 1969–1972, s. 675–687). Tych dwóch róde nie mona jednak uwaa za oryginalne. Mi- cha Psellos napisa swój traktat na bazie starszej literatury herezjologicznej. W przedmowie opisa nauk trackich euchitów, lecz niezalenie od wysików niektórych autorów (zob. np.: . , ..., s. 46–47) dowodzcych, e Psellos mia na myli trackich bogomiów, tekstu nie mona traktowa jako wiarygodnego róda w studiach nad doktryn bogomilsk. Anna Komnena nie bya naocznym wiadkiem procesu przeciwko Bazylemu Uzdrowicielowi w kocu XI w. Poznaa to wydarzenie z Arsenau dogmatów Eutymiusza Zigabenosa.