1

ORMAN KORUMA DERSİ

GECcedilİCİ DERS NOTLARI

Prof Dr Ertuğrul BİLGİLİ

Trabzon 2014

2

GİRİŞ

ORMAN KORUMA

İccedilinde yaşadığımız XX yuumlzyılda gittikccedile artan nuumlfusun ccedileşitli gereksinimlerini

karşılamada doğal kaynakların buumlyuumlk katkısı bulunmaktadır Doğal kaynaklar iccedilinde en

oumlnemlilerinden biri olan ve ulusal ekonomideki değerleri guumln geccediltikccedile artan ormanların

geliştirilmesi ve korunması kaccedilınılmaz bir zorunluluk haline gelmiştir Ormanlar uumllkelerin

ekonomik yaşamı yanında sosyal yaşamlarında da buumlyuumlk oumlneme sahiptirler Kalkınma ccedilabası

iccedilinde olan Tuumlrkiyede ccedileşitli orman uumlruumlnlerine duyulan gereksinim ccediloğalmakta ve geccedilmişte

yapılan hatalar nedeniyle niteliği bozulan ve birccedilok boumllgelerde harap bir duruma gelmiş olan

ormanların ilim ve tekniğin youmlnetimi altında duumlzeltilmesi korunması ve yeni ormanların

kurulması gerekmektedir

Organik maddelerden oluşan ve canlı bir varlık olan orman accedilıkta bulunması nedeniy1e

kesim ccedilağına ulaşıncaya kadar biyotik (canlı) ve abiyotik (cansız) bir ccedilok etkenlerin yarattığı

ccedileşitli tehlikelerle karşı karşıya bulunmaktadır Ormanların korunması ise ancak zararlı

etkenlerin zararsız bir duruma sokulması ile muumlmkuumlnduumlr Bu nedenle oumlnce bu etkenlerin iyi

bir şekilde bilinmesi ve ondan sonra bunları doğuran nedenlerin ortadan kaldırılması gerekir

Ormanın kendisine youmlnelen zararlı etkenlerle savaşta başarıya ulaşabilmesi iccedilin ormancının ve

bazı durumlarda da Devletin yardımına gereksinimi vardır Ormandan beklenen yararlar

ancak onun iyi bir şekilde korunması yani devamlılığının sağlanması halinde elde edilebilir

Orman Korumanın tanımı

Modern ormancılığın amacı ormanın devamlılığını sağlayarak en uygun yararlanmayı

elde etmektir Bu amaca ulaşabilmek iccedilin ormanları yalnız usuluumlne uygun şekilde yetiştirmek

yeterli değildir Buna paralel olarak ormanları ccedileşitli tehlikelere karşı korumak gerekli

oumlnlemlere zamanında almak ve bu oumlnlemlere karşın meydana gelecek tehlikelerle savaşa hazır

bulunmak gerekir Ormanı korumak iccedilin alınabilecek oumlnlemlerin ve savaş youmlntemlerinin neler

olacağını ve nasıl uygulanacağını bize Orman Koruma oumlğretir

Yukarıda yapılan kısa accedilıklamanın ışığı altında Orman Korumayı orman sahibinin

ormanını tehlikelere karşı emniyet altında bulundurması şekline tanımlamak muumlmkuumlnduumlr

Ormanı emniyet altında bulundurmak iccedilin alınacak oumlnlemleri iki kısım altında toplayabiliriz

(1) Koruyucu oumlnlemler

Ormanın korunmasında goumlz oumlnuumlnde bulundurulacak en oumlnemli husus koruyucu oumlnlemler

almaktır Koruyucu oumlnlemler ormana zarar veren etkenleri ormandan uzak tutmak amacını

guumlder Bu amacın gerccedilekleştirilmesi işletme planlarında Orman Korumaya yer vermekle

sağlanabilir Aksi halde gereksinim duyulduğu zaman alınacak oumlnlemlerle amaca ulaşmak

olanaksızdır Fakat burada şunu da belirtmek gerekir ki Orman Koruma işletme

uygulamasından beklediği tuumlm isteklerini oumlrneğin ağaccedil tuumlruuml yaş sınıfları vb accedilık bir şekilde

belirtmeli ve bu isteklerle işletmenin uygulaması arasında iyi bir kaynaşmanın bulunmasını

sağlanmalıdır Yani isteklerin uygulanabilir olması gerekir Ancak bundan sonra işletme uygu

laması esnasında Orman Korumaya ait oumlnlemlerin yerine getirilmesi beklenebilir

(2) Savaş youmlntemleri

Savaş youmlntemleri ormanda meydana gelen zararların nedenlerini ortadan kaldırmaya veya

hiccedil olmazsa bu zararın şiddetini azaltmaya ve ormanın gelişebilmesi iccedilin gerekli koşulları

sağlamaya ccedilalışır

Fakat Orman Koruma bakımından ormancının ormanda zarar yapan etkenlere karşı

alacağı koruyucu oumlnlemlerle savaş youmlntemlerini bilmesi yeterli değildir Bu bilgilerin

işletmede yapılan ccedileşitli işlere uygulanabilirliğini araştırması gerekir Oumlrneğin karışık

3

meşcerelerin ccedileşitli tehlikelere karşı iyi bir kuruluş olduğu bilinği halde saf meşcereler

kurulmasına gitmek herhangi bir ağaccedil tuumlruumlnuumln belirli bir boumlcek veya mantara karşı hassas

olduğu bilinirken bunu dikkate almamak vb (ACATAY 1966)

Orman Korumanın goumlrevleri

Orman Korumanın goumlrevleri ormanı tehdit eden tehlikeleri tetkik ederek tanıtmak bu

tehlikelere karşı alınabilecek koruyucu oumlnlemlerle savaş youmlntemlerini tespit etmek ve bu

oumlnlem ve youmlntemlerin ormanda uygulanmasını oumlğretmektir Devletin kamu yararı bakımından

ormanların korunması iccedilin alacağı tuumlm guumlvenlik oumlnlemleri ise Orman Korumanın goumlrevleri

dışında kalır

Yukarıda yapılan accedilıklamaya bağlı olarak Orman Korumanın goumlrevlerini 4 maddede

oumlzetlemek muumlmkuumlnduumlr

1 Ormanda zarar yapan tehlikeleriproblemleri (yangın otlatma accedilmacılık kaccedilakccedilılık

fırtına don vb) saptamak

2 Bu tehlikelerinproblemlerin sebeplerini ortaya ccedilıkarmak

3 Tehlikelere karşı alternatif ccediloumlzuumlmler uumlreterek alınabilecek koruyucu oumlnlemler ve

muumlcadele youmlntemlerini belirlemek

4 Ormanın saptanan zararlardan korunabilmesi iccedilin Orman Korumanın istek ve

esaslarını accedilıklamak bu istek ve esaslara oumlzellikle işletme planında yer vererek

uygulanmasını sağlamak

Burada her zaman karşılaşılan ve bu nedenle oumlnemle dikkate alınması yararlı olan bir

hususun belirtilmesi gerekir Bu da birccedilok orman zararlıları arasında dacirchili bir ilişkinin

mevcut olduğu ve bunların birinin diğerinden geliştiğidir Bundan dolayı birinci zarar

nedenini tanıyarak diğerleri doğmadan oumlnce buna karşı zaman geccedilmeden gerekli oumlnlemleri

almak lazımdır

Şunu belirtmek gerekir ki orman zararlarının ccediloğunluğunu uygun olmayan hava

koşulları yaratır Oumlrneğin yuumlksek sıcaklık oumlnce toprakta bir kuraklık doğurur ve bu da

meşcereyi doğrudan doğruya etkileyerek ağaccedilların zayıflamasına ve ağaccedillar uumlzerinde ccedileşitli

zararlıların uumlremesine neden olur Kar fırtına kuraklık don vb primer faktoumlrlerin etkisiyle

ormanda fazla miktarda ağaccedil zarar goumlruumlr Bu zararları kabuk boumlceği afetleri orman yangınları

başkaca fırtına zararları ve toprağın yabanlaşması izler

Orman Korumanın Diğer Bilimlerle İlişkisi

Orman Koruma Bilgisi biyolojik ve teknik yapıda olan uumlretim boumlluumlmuumlnuumln kapsamı

iccedilindedir Ormancılıkta uumlretim genellikle yetiştirme ve bakım (Silvikuumlltuumlr) ormanı

tehlikelerden koruma (Orman Koruma) ve uumlruumln alma (Orman Uumlruumlnlerinden Yararlanma)

doumlnemlerinden oluşur Burada şunu belirtmek gerekir ki meşcerelerin yetiştirilmesi ve bakımı

ile onları tehlikelerden koruma her zaman birlikte yuumlruumlr Diğer taraftan Silvikuumlltuumlr de toprak

ruumlzgacircr kar ve don gibi iklim etkenleriyle uğraşır Ancak bunlar her yıl duumlzenli olarak

yinelenen olaylardır Orman Koruma ise normal sınırları aşan fırtına kar don vb olayları

inceleyerek bunlara karşı alınabilecek oumlnlemleri araştırır Orman Uumlruumlnlerinden Yararlanma

ise orman uumlruumlnlerinin nitelik ve değerlendirilmesiyle uğraştığından Orman Korumadan

tamamen ayrılır

Burada Ormancılık Politikası ile Orman Koruma arasındaki farklılığın veya sınırın

accedilıklanmasında yarar goumlruumllmuumlştuumlr Ormancılık Politikası Devletin ormancılık uumlzerine olan

etkilerini araştırır ve uygulanmasını oumlnerir Bu arada ormanın korunması da dikkate alınır

4

Oumlrneğin uygulamada bir Orman Koruma Memuru (Orman Bakım Memuru) mevcuttur Fakat

buradaki koruma orman korumada olduğu gibi işletme tekniği bakımından olmayıp

ormandaki guumlvenlik işleri ile ilgili bir korumadır

Orman Korumanın dayandığı bilim dalları ccedilok ccedileşitlidir Oumlnemlileri şunlardır Orman

Botaniği Ekoloji Meteoroloji Silvikuumlltuumlr Ağaccedillandırma Amenajman Fizik Kimya Toprak

Bilgisi Orman Zoolojisi Yaban Hayvanları Bilgisi Hukuk ve Ekonomidir

ORMAN KORUMANIN TARİHSEL GELİŞİMİ

İlk ccedilağlarda ormanlar insanların sınırsızca faydalandığı doğal kaynaklardan biri

durumundaydı Orman varlığının insanların ihtiyacından fazla olduğu ccedilevre sorunlarının

olmadığı veya hissedilmediği bu doumlnemde serbest faydalanma suumlruumlp gitmiştir Ancak duumlnya

nuumlfusunun artması ve buna paralel olarak orman alanlarının farklı kullanım amaccedillarıyla

tahribi ormanların kıt kaynak durumuna gelmesine sebep olmuştur Orman varlığındaki

azalma bir taraftan odun hammaddesi kıtlığını beraberinde getirmiş diğer taraftan da doğal

dengenin bozulması duumlnya uumlzerindeki tuumlm canlıların hayatını olumsuz etkilemeye

başlamıştır Bu olumsuz gelişmeler uumlzerine youmlnetimi elinde bulunduran guumlccediller orman

varlığının korunması konusunda bazı tedbirler almaya başlamışlardır Ormanların toplum

hayatında sağladığı faydalar ve milli ekonomideki oumlneminin artması ormancılıkla ilgili

kuralların pozitif hukuk iccedilerisinde yerini almasını sağlamıştır

İngilterersquo de orta ccedilağın başlangıcında krallar oumlnceleri ormanları avlak alanları olarak

goumlrmuumlşler ve bazı koruyucu yasalar yuumlruumlrluumlğe koymuşlardır 1200rsquoluuml yıllardan itibaren

ormanların kereste sağlama fonksiyonun da devreye girmesi ile beraber orman varlığına ilgi

dolayısıyla da koruyucu oumlnlemlerde artış goumlzlenmektedir Ormanların ccedilevreyi koruyucu

etkilerinin ilk olarak guumlndeme gelmesi ise XIX Yuumlzyılın başlarına rastlamaktadır 1827

yılında Fransa ve İsviccedilrersquo de ormanların doğal dengeyi koruyucu fonksiyon suumlrekliliğini

sağlayıcı silvikuumlltuumlrel planlamayı iccedileren orman kanunu yayınlanmıştır

Tuumlrkiye coğrafyasında ise insanların ilk ccedilağlarda ormanlardan istekleri fazla

değildi Bu sebeple Anadolursquoda bu devrede bir orman tahribinden pek soumlz edilemez

Ortaccedilağın başlangıcından itibaren ise orman tahripleri artmıştır Osmanlı İmparatorluğu

doumlneminde ise Tanzimat doumlnemine kadar bazı oumlzel alanlar iccedilin alınan oumlnlemleri dışında

ormanların korunması ve ormanlardan yararlanmanın duumlzenlenmesi bakımından esaslı ve

sistemli bir biccedilimde oumlnemli bir ccedilabasının olmadığı goumlruumllmektedir Ormanlar Cibal- i muumlbaha

sayılmıştır Cibali muumlbaha kelime anlamı olarak muumlbah dağlar anlamına gelmekte olup

halkın temel ihtiyaccedillarını karşılaması iccedilin serbestccedile kullandıkları orman

alanlarıdırlar Ormanlar hava ve su gibi herkesin yararlanmasına accedilık bırakılmıştır İsteyen

istediği yerde accedilma yapmış ağaccedil kesmiş tarla bağ bahccedile edinmiş bir hayli geniş ccediliftlikler

kurmuş ve sınırsız avlanma yapmıştır Tersane tophane ve benzeri devlet hizmetlerinin

karşılanması gibi durumlar haricinde serbest faydalanmaya muumldahale edilmemiştir O devirde

gemilerin ana maddesi silahların kundakları oumlzel vasıflı haşepten yapılırdı Buumlyuumlk ccedilaplı ve

oumlzellikleri bulunan bu kereste yanında zift katran ve reccedilinenin de kolaylıkla ve kafi miktarda

temini zarureti bulunuyordu Bu maksatla da en uumlstuumln vasıflı ormanların oumlncelikle Tersane ve

Tophane-i Amire idarelerinin emri altında tutulması oumlngoumlruumlluumlyordu Bu ormanlar cibali

muumlbaha ormanlarından ayrı tutuluyordu Diğer bir deyişle imparatorluk ormanları serbest

yararlanmanın sonucu olarak ve imparatorluğun ihtiyaccedillarını karşılamak iccedilin kesilen ormanlar

da dahil olmak uumlzere buumlyuumlk oumllccediluumlde tahrip edilmiştir

Osmanlı devrinde orduların yetiştirilmesi ve her an muharebeye hazır tutulması iccedilin

ccedileşitli av partileri ve av şenlikleri tertiplenirdi Cibal-i mubaha goumlruumlşuuml ile uumllkenin her

tarafında ve herkese avlanma serbest bırakılmıştı Yaban hayvanlarının uumlremelerini sağlamak

uumlzere hiccedilbir tedbir duumlşuumlnuumllmemişti Buumltuumln yurtta bu doğal kaynak telafisi imkansız kayıplara

5

uğramıştı Ccedilok zengin olan av potansiyeli zayıflamıştı Hatta nadir tuumlrlerin birccediloğu da ortadan

kaybolmuştu

Osmanlı İmparatorluğursquo nun Tanzimattan oumlnceki zamanlarda yapılmış olan orman

tahriplerinin başlıca sebebi İmparatorluğun suumlrekli zaferler peşinde koşması ve ihtiyacı

karşılayacak nisbette zengin ormanların mevcudiyeti idi

İstanbulrsquo un zaptı ve Bizansrsquo ın tarih boumlluumlmuumlne aktarılması ile başlayan yeni ccedilağda

beşeri istekler ccedileşitli youmlnlerde ani ve suumlratle artmıştı Sınırsız tasarruflar her tarafta doğal

dengeyi bozmuş idi Bunlara karşılık Fatih Sultan Mehmet ve Kanuni Sultan Suumlleymanrsquo ın

ferman huumlkuumlm ve fetvaları ile bazı tedbirlerin alınması duumlşuumlnuumllmuumlş ise de ccedilalışmalar

kifayetsiz kalmıştı

Tanzimat reformunun guumlttuumlğuuml amaccedillardan birisi de devletin iccedilinde bulunduğu mali

kriz nedeniyle uumllkenin doğal kaynaklarının değerlendirilmesi ve hazineye gelir sağlanması idi

Bu amaccedilla sınırsız faydalanmalar sonucunda kıt kaynak haline gelen ormanlar da bir gelir

kaynağı olarak duumlşuumlnuumllmuumlş ve devlet ormanlarından ccedilıkarılacak kereste odun ve koumlmuumlrden

alınacak vergileri toplamak uumlzere 18 Şubat 1839 tarihinde Ticaret Bakanlığına bağlı olarak

merkezi İstanbulrsquoda olan bir ldquoOrman Muumlduumlrluumlğuumlrdquo kurulmuş ve uumllkenin bazı boumllgelerine

Orman Muumlduumlrleri atanmıştır Fethi Paşarsquo nın emrinde Ahmet Şuumlkruuml bey idaresindeki bu

kuruluş Tuumlrk Ormancılığının ilk teşkilatı olmuştur Kuruluş halinde bulunmaları

dolayısıyla hemen bir goumlrev talimatı da hazırlanmıştı Ancak verilmiş talimatlara ve yapılmış

tayinlere rağmen kafi bir teşkilat kurulamamıştı Tayin olarak goumlreve başlatılanlar da yeteri

kadar eğitilememişlerdi Luumlzumlu bilgilerle teccedilhiz edilememişlerdi Dolayısıyla hizmetlerden

de beklenen sonuccedillar alınamamıştı Orman muumlduumlrlerinin koumltuuml uygulamaları da şikayetlere yol

accedilmıştı Dar kadrolarına rağmen ormanların korunmasına fazlaca ehemmiyet vermişlerdi

Parası verilmedikccedile izin alınmadıkccedila miri ormandan kesim yaptırılmamasında ısrar

etmişlerdi Ormanlarda kesilecek ağaccedillar kontrol altına alınmıştı Cibali muumlbaha

ormanlarından devletccedile ruumlsum hususi ormanlardan oumlşuumlr alınmaya başlanmış idi Ancak bu

ccedilok faydalı tedbirleri uygulamakta bulunan teşkilat ciddi bir denetim ve kontrole tabi

tutulamamıştı Bu imkan sağlanamamıştı Onbir buccediluk aylık bu uygulamada hizmetin sadece

bir ruumlsuumlm tahsili durumunda kaldığı goumlruumllduumlğuumlnden bu ldquo Muumlduumlrler teşkilatırdquo kaldırılmıştı

Adı geccedilen hizmetlerin yani ormanların muhafazası ruumlsum ve oumlşuumlrlerin tahsili emaneten veya

iltizam suretiyle yapılmak uumlzere yine mahalli muumllki amirlere bırakılmış idi Tabii bir sonuccedil

olarak bu safhada ormanların korunması işi soumlzde kalmış yazılan talimatlardan ileri

gidememişti

1856-1877 yılları arasında ccedileşitli doumlnemlerde heyetler halinde uumllkemize Fransarsquo dan

getirilen bu uzmanların oumlnerilerine uyularak orman varlığının envanteri ile ilgili ccedilalışmalar

yapılmış ormancı eleman yetiştirilmesi iccedilin İstanbulrsquo da 1857 yılında Harbiye ve

Hendesehane-i Berriye adında ilk orman okulu kurulmuştur

Suumlrduumlruumllmekte olan bu mutlak ve serbest faydalanmalar ile ormanların kısa zamanda

yok olacağı ve harap olacağı belirtiliyordu Derhal gerekli mevzuatın hazırlanması muhafaza

ve değerlendirme usullerinin ortaya koyulması bilgili memurlar yetiştirilmesi oumlngoumlruumlluumlyordu

Tanzimatın faydalı hamlelerinden birisi ldquoRamazan Kanunurdquo adı da verilmiş olan

Arazi Kanunnamesirsquo nin hazırlanması ve yayınlanmasıdır 7 Nisan 1858 tarihli bu kanunda

arazi ile ilgili buumltuumln işlemler ilk defa olarak yazılı bir yasa halinde tatbikat bulmuştu

Arazilerin tarif ve tasnifi yapılmıştı Buumltuumln koumly ve kasabaların kesin hudutları belirtilmiş ve

belgelere bağlanmıştı Toprağın işlenerek boş bırakılmaması temin olunmuştu Ayrıca

ormanlarla ilgili de huumlkuumlmler iccedilermekteydi Arazi kanunnamesine goumlre ormanlar devlet

ormanları oumlzel ormanlar vakıf ormanları koumly ve kasabalara ait ormanlar ve cibali muumlbaha

ormanları şeklinde bir sınıflandırmaya tabi tutulmuştur Muumllk ve Vakıf olanların dışında

kalanlar iccedilin Kanunnamenin muhtelif maddelerinde serpili olarak maddeler goumlruumllmektedir

Arazi Kanunnamesinde tapu ile orman ve pırnallığa sahip olunabileceği kabul edilmiştir Bu

6

sahaların ziraat iccedilin accedilılıp tarla haline getirilebileceği huumlkmuuml yer almıştır Kendi kendine

yetişmiş meşe ceviz kestane ve guumlrgenin serbestccedile kesilemeyeceği oumlşruumlnuumln oumldenmesi

suretiyle faydalanılabileceği kayıtları konmuştur Korumak suretiyle tasarrufa alınan sahaların

tapu ile tescili muumlmkuumln hale getirilmiştir Bu suretle ormanlık sahaların da korunması kanun

himayesine alınmıştır Hudutları belirtilen koumly ve kasabalılara bu hudutlar iccedilinde kalan ve

baltalık adı verilen ormanlar tahsis olunmuştur Yalnız ve ancak o koumly ve kasabalının bedel

oumldemeden faydalanması kabul edilmiştir Bunlar Havas-ı humayundandı Miri arazilerdi

Bilahare arazi metruke halinde değerlendirilmişlerdi Hatta arazi mevat olarak kabul edilen

yerlerdeki koru ve baltalıklarda koumly ve kasabalılara tahsis olunmuştu Bu sahalar tayin edilen

resimlerinin oumldenmesi ile kuyudu kadime defterlerine koumlyler ve kasabalılar adına tescil

edilmişlerdi Bir hak olarak o koumly ve kasabalının muumlşterek faydalanmasına bırakılmıştı

Başkalarının muumldahaleleri oumlnlenmişti Boumlylece bu koumly ve kasabalar koru ve baltalıkları

cibali muumlbahadan ayrı tutulmuş ikinci bir tahsis yolu olmuştu Bu tedbirlerle cibali muumlbaha

fikir ve anlayışının silinmesinde ilk adım atılmıştır Bunların dışında herkesin cibali

muumlbahadan kayıtsız ve şartsız odun ve kereste olarak faydalanması devam ettirilmektedir

Arazi kanunnamesi ile ormanların devamlılığı prensibinin teminata bağlanmasına

ccedilalışılmıştır Bedel alınmadan fakat bir denetim kaydı ile halkın ormanlardan faydalanması

usuluuml getirilmiştir

1869 yılında Ahmet Cevdet Paşa başkanlığındaki bir heyet tarafından boumlluumlm boumlluumlm

hazırlanarak kabul edilen İslam duumlnyasının ilk ve en oumlnemli medeni kanunu olan Mecelle

ilan edildi Mecellersquo de halkın tıpkı su ve havadan serbestccedile yararlandığı gibi ormanlardan da

serbest yararlanma hakkı olduğu yolunda (Cibali muumlbaha) huumlkuumlm taşımaktadır

Ormancılık literatuumlruumlne baktığımızda ormanların tahribinde ana faktoumlruumln cibali

muumlbaha olduğu kabul edilir Bunlara ilaveten İmparatorluk donanması ve ordunun ihtiyaccedilları

ile saray ve başkentin ihtiyaccedilları iccedilin oumlzellikle Marmara boumllgesinde buumlyuumlk orman alanları

ayrıldığı ve soumlz konusu ihtiyaccedilların karşılandığı da bir gerccedilektir Bu tuumlr yararlanmalar

neticesinde de uumllke ormanları buumlyuumlk zarar goumlrmuumlştuumlr Fakat esas neden olarak daima halkın

yararlanması oumlne suumlruumllmuumlştuumlr

Cibali muumlbaha anlayışının bu denli zararlı goumlruumllmesi neticesinde ormanların daima

devlet muumllkiyetinde olması gerektiği bunun dışında bir muumllkiyet rejiminin kabul

edilemeyeceği ve ormanlara zararlı olduğu kanaati hakim olmuş ve bu tahripleri oumlnlemek ve

uumllke ormanlarını daha iyi korumak iccedilin 1870 tarihinde Orman Nizamnamesi ilan edilerek

Cibali muumlbaha anlayışına son verilmiştir Boumlylece devlet eliyle ormanları korumanın ilk

adımı bu tarihte atılmıştır

Kapsam itibariyle Tuumlrkiye Ormancılığı accedilısından ilk oumlnemli belge 1870 tarihli Orman

Nizamnamesidir Tuumlrkiye ormancılık tarihinin ilk yasal duumlzenlemesi olan Orman

Nizamnamesirsquo nin en oumlnemli oumlzelliği ormanlardan yapılan gelişiguumlzel faydalanmaya cibali

muumlbaha anlayışına son vermeye ccedilalışan bir yasa olmasıdır Nitekim bundan oumlnce yuumlruumlrluumlkte

olan Arazi Kanunnamesirsquo ne goumlre Devlet ormanları oumlzel ormanlar vakıf ormanları koumly ve

kasabalara ait ormanlar ve cibali muumlbaha ormanlar şeklinde bir sınıflandırmaya tabi

tutulmakta iken Orman Nizamnamesi cibali muumlbaha ormanlarını veya cibali muumlbaha

anlayışını yasal eylemsel olmasa bile yasal anlamda ortadan kaldırmış padişaha ait ormanlar

devlet ormanları ve Tersane ve Tophane ormanları adı altında farklı youmlntemlerle youmlnetilen

ormanlar Devlet ormanları kapsamında birlikte değerlendirilmiştir

1937 yılına kadar 68 yıl yuumlruumlrluumlkte kalan 1870 tarihli Orman nizamnamesi ile

kapsamına yalnız devlet ormanları alınmış bu ormanlardan her tuumlrluuml orman uumlruumlnuuml alınması

ccedilıkarılması yasaklanarak izne bağlanmış ağaccedilların kesim zamanı belirtilmiş kesme ve taşıma

idarenin ruhsatına ve nakliye il muhaberine bağlanmış emvalin menşeini belirtmek uumlzere

mamul damga usuluuml getirilmiş hayvan otlatmaları kontrole alınmış suumlruumllerin ccediloban

nezaretinde bulundurulması mecbur tutulmuş otlatma resmi oumldenmesi oumlngoumlruumllmuumlş muhtarlar

7

orman idaresine yardım ile yuumlkuumlmlendirilmiş ve ceza huumlkuumlmleri getirilmiştir Ayrıca ccedilarşı ve

pazar yerlerine gelen odun koumlmuumlr ve diğer orman uumlruumlnlerinden devletin ormanları koruması

karşılığında ldquo Orman hakkı ldquo adı altında bir bedel alması gerektiği savunulmuş ve bu goumlruumlşe

dayanılarak Orman Nizamnamesirsquone huumlkuumlmler konulmuştur Bu suretle Orman

Nizamnamesinin genel huumlkuumlmleriyle hem ormanların korunmaları hem de devlet hazinesine

buumlyuumlk oumllccediluumlde maddi gelir sağlanması oumln goumlruumllmuumlştuumlr Orman Nizamnamesi halkın goumlsterdiği

tepki nedeniyle 25 yıl kadar uygulanma imkanı bulamamıştır Ancak 1893 yılında Orman ve

Maadin nezaretinin kuruluşundan sonra tatbik edilmeye başlanmıştır Ormanların idaresinin

orman muumlfettişleri tarafından yapılacağı suumlvari ve piyade orman bekccedilileri tarafından

korunacağı huumlkme bağlanmıştır Bu memurlar orman iccedilinde devlet tarafından yapılacak

barakalarda oturacaklardır Her piyade bekccediliye sekiz bin doumlnuumlm orman sahası teslim

olunacak okur yazar olan suumlvari bekccedililer bunları muntazaman kontrol edecektir Succedillar

tutanaklarla tespit edilecek oumlzel defterlere kayıt edilecektir Ayrıca dikili damganın kilit

altına alınması ağaccedil bedelinin malsandığına yatırılarak makbuzunun ibraz edilmesi

hususları da değerlendirilmiştir

Ormancılığımızın genel muumlduumlrluumlk seviyesinde teşkilatlanması amacı ormanların

korunması ve ormanlardan hazineye gelir sağlamak olan Orman Nizamnamesi nin 1870

yılında yuumlruumlrluumlğe girmesinden sonra Maliye Nezareti buumlnyesinde Orman Umum

Muumlduumlrluumlğuuml kurulması ile başlamaktadır İlk Umum Muumlduumlrluumlğuumlne Aristidi Baltacı

atanmıştır Hizmetler artık tek elde toplanmış idi Ormanlar devlet ormanları Evkafa bağlı

ormanlar Kasaba ve koumlylere ait ormanlar ve Şahıslar muumllkiyetinde ormanlar olmak uumlzere 4

boumlluumlmde kabul olunmuştu Tersane ve tophane ormanları miri orman cibali muumlbaha adları ile

ayrı usullerle idareleri suumlregelen ormanlar devlet ormanları adı altında toplanmış ve

korunmaları orman idaresine bırakılmıştır Orman Nizamnamesi ile de cibali muumlbaha anlayışı

hukuken tarihe mal edilmişti Ağaccedil kesimi ve kereste temini artık yalnız orman idaresine

bırakılmıştı

Tanzimat fermanı yurdun her tarafında ve her şeyde bir kendine gelme ccedilabası

yaratmıştı Parlamenter sistemin meşrutiyet idaresinin Padişaha kabul ettirilmesi

muumlcadeleleri en buumlyuumlk uğraşılar olmakta idi1877 yılında II Abduumllhamit meşruti idareyi

kabul ederek tahta ccedilıkmıştı Ama kısa bir suumlre sonra buumlyuumlk Rus savaşının ccedilıkmasıyla

huumlkuumlmdar meclisleri kapatmış uumllke koyu bir sınırsız monarşi idaresine mahkucircm olmuştu

Tabi olarak bu yaşantı tesirlerini ormancılık ccedilalışmalarında da goumlstermiş idi Muhafazasız

kalan ormanlar iccedilin taşradan umut aranmıştı Orman korucusu tayin işlemleri mahalli kadroya

bırakılmış mahalli idarelerin imkacircnlarından yararlanılmak suretiyle orman suumlvari ve piyade

kolcuları kadroları kurulmaya ccedilalışılmıştır Fakat oumldenek yetersizliği nedeniyle kadro

alınamamıştı Bu nedenle uygulama imkacircnı bulamamıştı Buumlyuumlk orman yangınlarının

oumlnlenmesi iccedilin yangın korucuları meydana getirilmişti Bu sıralarda bir diğer orman tahribi

başlamış idi Ccedilam kabuğu piyasada değer kazanmış idi Ccedilam ağaccedillarının kabukları gizlice

soyuluyor kaccedilak olarak getirilip satılıyordu Bu ccedilok tehlikeli tahribatı oumlnlemek uumlzererdquo

Muvakkat Ccedilam Kabuğu Korucularırdquo ccedilalıştırılmıştı Sayılan bu ccedilabalara rağmen bu devre II

Meşrutiyetin ilanına kadar aynen suumlrmuumlştuuml Hizmetler sadece ruumlsum tahsili ve gelirin

artırılmasından ibaret kalmıştı

II Meşrutiyetin ilanından sonra orman idaresinde umum muumlduumlrluumlk goumlrevine Hoca Ali

Rıza Efendi getirilmişti(1908) Orman varlığını ve sınırlarını tespit ettirmiş ormancılık

oumlğretimine katılmış her vilayette orman muumlduumlrluumlğuuml kurmuştu Teknik hizmetleri idari

kadrodan ayırarak ayrıca teşkilatlandırmıştı İl ve ilccedilelerde teknik hizmetler iccedilin fen memuru

bunların murakabesinde muamelat memuru cibayet memurları ile ormanları korumak uumlzere

bekccedili ve serbekccedililer goumlrevlendirilmişti Bekccedililer 25-45 yaş arasındakilerden ve civar koumlyler

ahalisinden alınmıştı İyi ahlak sahibi cesur ccedilevresine muumlessir kimselerden seccedililmişti

8

1914 yılında ICihan harbi başlamıştı Daha oumlnce Hoca Ali Rıza Efendi ile birlikte

ccedilalışmış Fransız Jandarma yuumlzbaşısı Sarru ormanların korunmasının orman jandarması

tarafından yapılmasını teklif etmişti Yuumlzbaşı Sarru teklifini Umum Muumlduumlr Vekili Avadis

Remzi beye kabul ettirmişti1914 baharında Kağıthanersquo de Orman Jandarma Mektebi

accedilılmıştı Askerlik ccedilağına gelenlerden seccedilme beşyuumlz kişi alınmıştı Ancak İmparatorluğun

kısa bir suumlre sonra harbe girişi uumlzerine asker olan bu oumlğrenciler subayları ile birlikte cepheye

sevkolunmuşlardı Bu suretle de orman jandarmasının hizmete katılması temin edilememişti

IIMeşrutiyetin ilanı ile başlayan doumlnemde bu kez Alman ve Avusturyalı ormancı

uzmanlar uumllkemize davet edilmiş ve bu uzmanların oumlnerileri uumlzerine ormancılık eğitim

alanında olduğu gibi ormancılık mevzuatı ormanların youmlnetim ve işletilmesi konularında da

oumlnemli ccedilabalar goumlsterilmiştir

Avusturyalı ormancı uzmanlar Veit ve Stoger zamanında ilk Amenajman heyeti

kurulmuş ormanların işletme planlarına goumlre youmlnetilmesi kararlaştırılmıştı Boumlylece bu

doumlnem Tuumlrkiyersquo de ormanlardan planlı faydalanmanın başlangıcı olmuştur Ayrıca

ormanların saha ayrılarak uzun suumlrelerde muumlteahhidler ve şirketler eliyle işletilmesinin ilk

uygulamasına geccedililmişti Nizamnamenin kafi olmadığı kabul edilerek Orman ve Merrsquo a

Kanun tasarısı hazırlanmıştır

Birinci Duumlnya Savaşırsquo ndan sonra 23 Nisan 1920 tarihinde accedilılan Tuumlrkiye Buumlyuumlk

Millet Meclisi huumlkuumlmeti bir taraftan yurdumuzu duumlşman işgalinden kurtarmaya ccedilalışırken

diğer yandan da uumllkenin iccedil guumlvenliğini sağlamak orman kaynaklarına olan ihtiyaccedilların

karşılanması ve Cibali muumlbaha zihniyetinin reaksiyonlarını oumlnlemek konularına da eğilmek

zorunluluğu duymuştur 1920 yılında 39 sayılı Baltalık Yasası ccedilıkarılmıştır Bu yasanın

gerekccedilesinde oumlteden beri ormanları korumak amacıyla alınan oumlnlemlerin yetersiz kaldığı

ifade edilmekte Orman Nizamnamesirsquonin 5 maddesi ile baltalığı olamayan koumlyluumllere Devlet

ormanlarından verilen haklar nedeniyle haksız bir takım uygulamaların oluştuğu

değerlendirilmektedir Bu itibarla da Baltalık Yasası ile ldquoHem var olan ormanları tahripten

kurtarmak ve hem de koumlyluumlye yasal haklarından rahatlıkla yararlanma olanağı tanımak

amacıyla Devlet ormanlarından baltalık ayırmakrdquo amaccedillanmıştır Odunculuk koumlmuumlrcuumlluumlk ve

kerestecilik yapan veya buumlyuumlk ormanlar bitişiğinde yer alan koumlylere her haneye en fazla 18

doumlnuumlm olmak uumlzere baltalık verilmesi ilkesi anılan yasanın 1 maddesi ile benimsenmiştir

Son yıllarda uumlzerinde sıklıkla durulmaya başlayan ldquoormanların koumlyluumllerce korunmasırdquo

yaklaşımı da yine Baltalık yasasının 1 maddesi kapsamında yer almakta ve ldquoBaltalıkların

korunması ile yararlanma koumly ihtiyar heyetinin denetim ve sorumluluğu altında koumly halkına

aittirrdquo huumlkmuumlne yer verilmektedir Baltalık yasasının uygulanması duumlşuumlnuumllduumlğuuml gibi

olmamış pek fayda sağlayamamıştı Halk kendisine verilen bu ormanları tamamıyla soumlkuumlp

tarla haline getiriyordu Ayrıca yer yer de ccedileşitli istismarlara sebep oluyorlardı Yaygın halde

buumlyuumlk zararlar goumlruumlluumlyor ccedilok sayıda şikayetler yapılıyordu Baltalık kanunun mutlaka

değiştirilmesi isteniyordu Baltalık yasası uygulama sonuccedilları oumlnceden ayrıntısıyla dikkate

alınarak hazırlanmış bir duumlzenleme değildir Hangi amaccedil iccedilin hazırlanırsa hazırlanmış olsun

ormanların tahribi ile sonuccedillanmış veya en azından bu anlamda oumlnemli endişelere yol

accedilmıştır Buumltuumln bunların sonucunda Baltalık Yasası 1924 yılında ccedilıkarılan 484 sayılı Devlet

ormanlarından Koumlyluumllerin İntifa Hakkı Kanunu ile yuumlruumlrluumlkten kaldırılmış ve bu konuda

tekrar 1870 tarihli Orman Nizamnamesi esaslarına doumlnuumllmuumlştuumlr

484 sayılı yasa ile bazı koumlyluumllere verilen baltalık ormanları devlet ormanları

kapsamına alınmıştır Koumlyluumllerin veya koumly yapısındaki kentlerin Devlet ormanlarından

karşılıksız yararlanması olanaklı hale getirilmiştir Kadimden beri koru ve baltalığa sahip

olmayan koumly ve koumly yapısına benzeyen kasaba halkının ortak bireysel ihtiyaccedillar ile hane

ihtiyaccedilları ccedilerccedilevesinde yakın Pazar veya kasabalara goumltuumlruumlp satmak uumlzere odun ve koumlmuumlr

yapmak iccedilin devlet ormanlarının bilimsel olarak kesilmesi olanaklı olan boumlluumlmlerinden resmi

belgeye dayalı olarak karşılıksız kesim yapabilmektedirler Buumltuumln bu tedbirlerle asgari

9

yaşama seviyesinde guumlccedilten ve imkandan yoksun koumlyluumlye hayat muumlcadelesinde yardımcı

olunmaya ccedilalışılmıştı Bu yolla zaruret sebebi ile ormana bilgisizce saldırılar yapılmasına

mani olunmaya gayret edilmişti

22 Nisan 1924 tarihinde 504 sayılı Tuumlrkiye Ormanlarının Bilimsel Youmlntemlerle

Youmlnetimi ve İşletilmesi Yasası yuumlruumlrluumlğe girmiştir Bu yasaya goumlre ister devlete ister oumlzel

veya tuumlzel kişilere ait olsun uumllkedeki tuumlm ormanlardan kesim yapılabilmesi iccedilin ldquo işletme

planlarının duumlzenlenmesirdquo zorunluluğu getirilmektedir Oumlnceden sadece devlet ormanlarının

işletme planlarıyla youmlnetimi esası soumlz konusu iken bu yasa ile tuumlm ormanlar bu kapsama

alınmıştır Devletin bu yasadaki yuumlkuumlmluumlluumlklerini yerine getirmesi iccedilin ihtiyaccedil duyulan teknik

personeli yetiştirmek iccedilin İstanbulrsquo da yer alan Yuumlksek orman Okulu buumlnyesinde ldquo Orman

muumlhendis Muavinirdquo yetiştirmek uumlzere ldquo Orman Uygulama Okulu ldquo accedilılmıştır

Cumhuriyet huumlkuumlmeti muumlmkuumln olabilen her fedakarlığı goumlze alarak bulabildiği her

kaynağı kullanarak karşılaştığı engelleri aşmaya ccedilabalıyordu Devlet kuruluşlarını yavaş

yavaş tamamlamaya hizmetlere kifayet edecek seviyeye ulaştırmaya gayret etmekte idi

Ancak harplerin istilaların tahripleri hele geri ccedilekilen duumlşmanın yakıp yıkma gayretleri

gelir kaynaklarını azaltmıştı Kaynaklardaki bu kıt ve sınırlı haller karşısında orman idaresi

en az masrafla hizmetlerin goumlruumllmesini temin maksadı ile ldquo Ormanların efradı muumlkellefe

tarafından muhafazasırdquo hakkında bir tasarı hazırlayarak meclise sunmuştu Meclis 16 Mart

1924 tarihinde gelen tasarıyı değiştirmiş buumltccedile kanununa bir madde ekleyerek konuya başka

yoldan bir hal ccedilaresi bulmuştu Askere alınan jandarmalar arasından ayrılacak bir kadro ile

ormanların korunması tedbirini temin etmişti Fakat hem askerlik eğitiminden hem de

ormancılık bilgilerinden yoksun bulunuyorlardı Kısa suumlreli bu uygulamada hizmetlerden

faydalanma muumlmkuumln olamamıştı Şikayetler de dikkate alınarak askeri koruma kadrosu iki

buccediluk aylık bir deneme devresinden sonra lağvedilerek kaldırılmıştı Bu suretle de

Kağıthanersquo de Orman Jandarması Okulu ile başlatılan askeri korumanın bu ikinci

tatbikatı da kısa suumlreli uygulamadan sonra birincisi gibi terkedilmişti 18 Haziran 1924 tarihinde Orman Talimatnamesi hazırlanmıştı Bu talimatname 1937

yılına yeni kanunun yuumlruumlrluumlğe girişine kadar uygulanmıştı Bu talimatname ile ormanların

korunması goumlrevi orman muhafızlarına bırakılmıştır1924 tarihli 638 sayılı kararname ile de

orman muhafızlarının vazife talimatnamesi yayınlanmıştı

Cumhuriyetin 1923-1937 doumlneminde devlet ormanları kısa ve uzun doumlnemli

soumlzleşmelerle yerli ve yabancı oumlzel girişimciler tarafından işletilmiştir Buumlyuumlk ekonomik

sıkıntı nedeni ile ormanların işletilmesi kiraya verilerek devlete gelir sağlanması

amaccedillanmıştır En verimli Koru Ormanları yerli ve yabancı şirketlere kiralanmıştır Kacircr hırsı

ile ormanlardan aşırı şekilde yararlanan ve halen izleri silinemeyen bu işletmecilik şekli

kamuoyunun da buumlyuumlk tepkisine neden olmuştur Neticede yol accediltığı yıkımlar nedeniyle bu

duumlzen 1924 yılında M Kemal ATATUumlRK tarafından uumllkemize getirilen yabancı uzmanların

da ccedilabalarıyla 1937 yılında yuumlruumlrluumlkten kaldırılmıştır

Cumhuriyetin ilanından itibaren ormancılık oumlrguumltuumlnuuml yeniden ele alacak ormanları ve

ormancılığı duumlzenleyecek halkın ormanlardan yararlanması konusunda yeni yollar ortaya

koyacak kapsamlı bir yasal duumlzenlemeye ihtiyaccedil olmuştur Buumltuumln huumlkuumlmetler bu ihtiyacı

goumlrmekle birlikte mecliste kabul goumlrecek bir yasa tasarısı oluşturulamamış yapılan

goumlruumlşmelerde bir sonuca varılamamıştır Yeni bir orman yasası hazırlanması konusundaki

ihtiyaccedillar goumlz oumlnuumlne alınarak 1926 yılında Prusya krallığı Saksonya Eski Orman Genel

Muumlduumlruuml Prof Bernhard uumllkemize getirilmiştir Prof Bernhard hazırladığı raporlarda ve

konuşmalarında ormanların tahribindeki başlıca nedenin orman işletmeciliğinin muumlteahhitlere

verilmesi olduğuna işaret ederek ormanların devlet tarafından işletilmesi gereği uumlzerinde

ısrarla durmuştur 1935 yılında Bernhard tarafından 16 boumlluumlmden oluşan ldquo Ormanlar Yasa

Tasarısırdquo hazırlanmıştır Bu tasarı ile Devlet Ormancılığı benimsenmektedir Tasarının 2

maddesirsquo nde rdquo Buumltuumln ormanların devlet ormanı olması asıldırrdquo denilmek suretiyle ilke olarak

10

devlet orman muumllkiyetinin 12 maddesirsquo nde de ldquo Devlet ormanlarının işletilmesi yalnızca

iktisat vekacircletine aittirrdquo huumlkmuuml ile de devlet orman işletmeciliğinin benimsendiği

goumlruumllmektedir Ormanlarda hayvan otlatılması yasaklanmış ormanlardan karşılıksız

yararlanma hakkına son verilmiş devlet ormanlarından işletme planlarına goumlre kesim

yapılması gerektiği devlet ormanlarının doğrudan devlet tarafından işletileceği huumlkuumlm altına

alınmıştır

1937 yılında ormancılığa buumltuumlnluumlk kazandıran en geniş kapsamlı kanun olan 3116

Sayılı Orman Kanunu yuumlruumlrluumlğe girmiştir 3116 Sayılı Orman Kanunda hem ormanların

işletilmesi hem de korunması ile ilgili esaslar accedilıklanmıştır Bu kanun ile uumllkemizde ldquoDevlet

Ormancılığırdquo doumlnemi başlamıştır Yasa ile ormanların oumlzel kişi veya kuruluşlarca işletilmesine

son verilmiş devlet ormanlarının devlet tarafından işletilmesi ilkesi benimsenmiştir Bu yasa

ile orman muumllkiyetinde Orman Nizamnamesine uyulmuş ve orman muumllkiyet ccedileşitleri doumlrt

grupta toplanmıştır Bunlar

1 Devlet ormanları

2 Umuma mahsus ormanlar ( koumly belediye ve oumlzel idareler gibi tuumlzel kişiliğe

sahip kamu kurumlarına ait ormanlar)

3 Vakıf ormanları

4 Oumlzel ormanlar

3116 sayılı yasa Orman Nizamnamesirsquo nde devlet ormanı sayılan her yeri aynen

benimsemiş devlet ormanı dışındaki ormanlar iccedilin Devlet denetimi ilkesi getirmiş ve Yasarsquo

nın Geccedilici 1 maddesi ile de bir kısım ormanın kamulaştırılmasını sağlamıştır Bu

kamulaştırma ile ccedileşitli sınır ve alan uyuşmazlıklarının ccediloumlzuumlmuuml ve oumlzellikle de orman

muumllkiyetinin devletin elinde toplanmasını sağlamak amaccedillanmıştır

Ormanla ilgili geniş bir kitle tarafından dikkatle izlenen ormancılık hizmetlilerince

sabırsızlıkla beklenen ve anakanun olarak nitelendirilen 3116 sayılı yasa yanında bunun

getireceği ortamı tamamlayacağı umulan 11 Ocak 1937 tarihinde askeri orman koruma

kanunu tasarısı meclise sunulmuştu Asırlardan beri bakım ve koruma yanında hiccedilbir dikkate

mazhar olmayan yurt ormanlarının saha itibariyle azaldığı vasıfları youmlnuumlnden acınacak

durumda bulunduğu geri kalanlarının da insan elinin ulaşamadığı sarp yerlerde oldukları

yurdu sellerden ve duumlşman goumlzuumlnden ve ccedilizmesinden koruma halkın sağlığı youmlnuumlnden bilinen

buumlyuumlk değerlerinin ihmal edildiği buguumlne kadar mevcut olan muhafaza teşkilatının ve

kadrosunun beklenen semereleri vermediği bu sebeplerle de ormanların muhafazası işinin

askeri bir teşkilata bırakılması luumlzumu belirtilmişti Milli muumldafaa vekaletinden alınacak bir

kadro altı ay askeri talim ve terbiyeye tabi tutulacak talimgahlara gelecek ormancılar

tarafından kendilerine teknik orman bilgileri verilecek her youmlnuuml ile donatılarak kurulan

koruma birliklerinde goumlrevlendirilecektir Bu suumlrede başarılı olanlar altı ay orman işletmesi

revirlerinde veya tali orman muhafaza mektebinde kurs goumlreceklerdir başarılı olanlar sivil

kadrolu goumlrevlere alınacaklardır

3116 Sayılı Kanunun getirdiği ldquoOrmanların Devlet Eliyle İşletilme Prensibirdquo 1945

yılında ccedilıkarılan 4785 Sayılı Kanunla daha fazla guumlccedil kazandı Buumltuumln ormanlar devletleştirildi

4785 sayılı yasarsquo nın 1 maddesi ile yasanın yuumlruumlrluumlğe girdiği tarihte varolan gerccedilek ve tuumlzel

oumlzel kişilere vakıflara ve koumly belediye oumlzel idare kamu tuumlzel kişiliklerine ilişkin buumltuumln

ormanlar hiccedilbir işlem ve bildirime gerek olmaksızın devletleştirilmiştir2 maddesinde ise

devletleştirme dışında tutulan bazı alanlara yer verilmektedir4785 sayılı yasa ile uumllkemizde

devlet ormanı dışındaki muumllkiyet hakkına hemen hemen son verilmektedir

11

Ormanların işletilmesinde uumlruumlnuumln alınması suumlresinin ccedilok uzun oluşu yatırılan

sermaye ve emeğin bu uzun suumlreyi atıl halde bekleyişi kişilerin oumlmuumlrleri iccedilinde sonuccedil almak

arzusu ile sabırsızlık goumlsterişi luumlzumsuz muumldahalelere girmelerinin oumlnlenmesi mecburiyetinin

bulunuşu sebebi ile bunların vadeli ccedilalışmalara dayanabilen suumlrekliliğe sahip devlet

işletmeleri haline getirilmeleri zorunlu bulunuyordu Fazla emek ve masrafa dayalı bir

işletmecilik olduğundan şahısların bu riskleri karşılayamayacakları nedeniyle yine devlet

eliyle işletilmeleri zarureti bulunuyordu Muumlteahhit ve şirketler eliyle işletmenin kacircr hırsı ile

ormanlarda buumlyuumlk tahriplere neden olması da ormanların devlet eliyle işletilmesi gereğinin bir

başka nedenidir

Tuumlrk ormancılığında etkisini guumlnuumlmuumlzde de hissettiren ve birccedilok kimseye goumlre

guumlnuumlmuumlz ormancılığının en temel sorunlarının kaynağı 1945 yılında ccedilıkarılan ve tuumlm oumlzel

ormanları devletleştiren 4785 sayılı yasanın yuumlruumlrluumlğe konması bir doumlnuumlm noktası olmuştur

4785 sayılı Orman Yasasırsquo nın orman tahriplerini oumlnleme ve dolayısıyla da ormanları

koruyabilme konularında iyi bir araccedil olup olmadığı tartışma konusudur 4785 sayılı yasarsquo nın

ccedilıkarılması ile ormanların daha iyi korunduğunu soumlyleyebilmek guumlccedilluumlk taşımaktadır Nitekim

yapılan bir araştırma 4785 sayılı yasarsquo nın ccedilıktığı 1945 yılından sonra orman succedillarında

oumlnemli sayılabilecek artışlar goumlruumllmuumlştuumlr (OumlZDOumlNMEZ 1964)

4785 sayılı yasarsquo nın 5 maddesine goumlre 13 Temmuz 1945 tarihinden itibaren bir yıl

iccedilinde uygun muumllk edinme belgeleri ve vergi kayıtları ile veya uyuşmazlık durumu halinde de

mahkeme belgeleri ile başvurulması halinde devletleştirme bedelini alabilmekte bir yıl

iccedilerisinde başvuru olmaması durumunda da bu haktan yoksun olmaktadırlar Her tuumlrluuml

imkandan yoksun orman koumlyluumlsuuml bu yasadan haberdar olamamıştır Kadastro ccedilalışmaları

sırasında arazileri bu yasa uyarınca ellerinden alınınca haberdar olmuşlardır 4785 sayılı yasa

orman-koumlyluuml ilişkilerinin oumlnemli oumllccediluumlde bozulmasına ve iccedilinden ccedilıkılması ccedilok zor olan

ormancılık sorunlarının ortaya ccedilıkmasına neden olmuştur

Ortaya ccedilıkan buumlyuumlk tepkiler ve kamulaştırma bedelinin fazlalığı nedeniyle 1950

yılında 5658 sayılı yasa ile devlet ormanlarının dışında olan veya devlet ormanları ile

aralarında ayırıcı unsurlar nedeniyle de devlet ormanlarına doğru genişletilmesi olanaklı

olmayan koumly belediye tuumlzel kişiliklerine ve gerccedilek kişilere ait ormanların istedikleri taktirde

sahiplerine iade edilmesi huumlkmuuml getirilmiştir

1956 yılında 1937 yılında yuumlruumlrluumlğe konulan ve birccedilok kez değişikliğe uğratılan 3116

sayılı yasa tamamen uygulamadan kaldırılarak 6831 sayılı Orman Yasası kabul edilmiştir

Yasanın 1 maddesinde ormanın tanımı yapılmıştır Ormanların tanımında orman alanlarının

kapsamı genişletilmiştir Orman tanımı dışında tutulan yerler ise ayrıntılı olarak verilmiştir

3116 sayılı yasarsquo da ormanlar muumllkiyet bakımından doumlrt gruba ayrılmışken yeni yasa

ormanları uumlccedil başlık altında toplamıştır Bunlar devlet ormanları Tuumlzel kişiliğe sahip kamu

kuruluşlarına ait ormanlar ve oumlzel ormanlardır Bunun nedeni 4785 sayılı yasa ile vakıf

ormanlarının devletleştirilmiş olması ve iade kapsamına da alınmamış olmasıdır

1960 yılında uumllkenin siyasi yapısında yaşanan değişiklik sonrasında yeni anayasa

hazırlığına girişilmiştir Oumlnemli doğal kaynaklarımızın başında gelen ormanların anayasal

guumlvenceye alınması gerektiği konusunda oumlnemli talepler vardı Ormanların siyasi emellere

alet edilmemesi partiler uumlstuuml bir nitelik kazandırılması yoluyla muumlmkuumln olabilecektir Bunun

yolu da sert (değiştirilmesi bazı zorlayıcı kurallara bağlanmış) anayasa ile ormanların

guumlvenceye alınması yoluyla muumlmkuumln olabilecekti 1961 anayasarsquo sının 37 38 ve 131

12

maddeleri orman varlığıyla ilgilidir131 madde ise tamamen orman varlığı ile ilgilidir Bu

maddede devlet ormanlarının muumllkiyetinin oumlzel kişilere devrolunamayacağı bu ormanların

zamanaşımı ile muumllk edinilemeyeceği accedilık ve kesin bir şekilde ifade edilmiştir

1982 yılında yeni anayasa kabul olunmuştur Bu yasa ile 1961 tarihli anayasaya

benzer şekilde uumllke orman varlığıyla ilgili kurallara yer verilmiştir 169 ve 170 maddeler

orman varlığına ve orman koumlylerine youmlnelik huumlkuumlmler taşımaktadır169 maddede devlet

ormanlarının muumllkiyetinin devrolunamayacağı devlet ormanlarının kanuna goumlre devletccedile

youmlnetilip işletilmesini bu ormanların zamanaşımı ile muumllk edinilemeyeceği kamu yararı

dışında irtifak hakkına konu olamayacağı belirtilmektedir

Ormanların korunması 1982 yılında ccedilıkarılan ve 1996 yılında yeniden duumlzenlenip

halen uygulanmakta olan ldquoOrmanların Kanun Dışı Muumldahalelerden Korunması Esasları

ile ilgili 287 Sayılı Tebliğrdquo esaslarına goumlre yuumlruumltuumllmektedir

287 sayılı tebliğin 1 Boumlluumlmuuml olan ldquoOrman Korumada Toplu Ccedilalışma Korumada

Teşkilat Koruma Ekiplerirdquo kısmında koruma ekipleri toplu boumlluumlm seyyar ve sabit koruma

ekiplerinden oluşmaktadır

1982 yılında uygulamaya başlanan ve halen uygulanan sistemde Toplu ve Boumlluumlm

koruma ekipleri ormanların korunmasında işlevlerini faal olarak yuumlruumltmektedirler Ancak

sabit ve seyyar koruma ekipleri ise faaliyetlerini guumlnuumlmuumlz şartlarında aktif olarak yerine

getirememektedirler

13

BOumlLUumlM

BİYOTİK (CANLI) ZARARLILAR

1 İNSANLARIN YAPTIĞI ZARARLAR

Ormanlar iccedilin en buumlyuumlk tehlikeyi boumlceklerin meydana getirdiği zararlar istisna edilirse

insanlar oluşturur Oumlzellikle gelişmekte olan uumllkelerde nuumlfus artışı kentleşme saniyeleşme ve

tarım alanlarının yetersizliği ormanlık alanların gittikccedile azalmasına yol accedilmaktadır Uumllkemiz

ormanlarında yuumlzyıllardır suumlregelen duumlzensiz kullanma ve tahrip yuumlzuumlnden ormanlarımızın

sınırları dikey ve yatay doğrultuda oumlnemli oranda azalmış birccedilok orman maki bozkır ve

steplere doumlnuumlşmuumlştuumlr

A ORMAN YANGINLARI

Orman yangınları tuumlm duumlnyada olduğu gibi uumllkemizde de ormanların suumlrekliliğini

tehlikeye sokan etkenlerin başında gelmektedir Akdeniz iklim kuşağında yer alan uumllkemizde

insan-orman ilişkisinin de etkisiyle her yıl 2000rsquoden fazla orman yangın binlerce hektar

orman alanının yok olmasına neden olmaktadır Orman yangınlarının neden olduğu zararların

en aza indirilmesi iccedilin koumlkluuml oumlnlemler almak ve etkin bir Yangın Koruma ve Savaş

Organizasyonu kurmak gereklidir

1 Yangın ve İnsan

Yangın oumlzelliklede orman yangınları medeniyetin başlangıcından beri insanlar

tarafından bilinmektedir Antropolojistler insanların ateşi keşfederek onu kullanabilmeleri

sayesinde mutedil iklim zonlarında yaşamayı başardıklarını bildirmektedirler

İnsan ve onun davranış biccedilimi orman yangınlarının kilit konularından birini

oluşturmaktadır Yuumlksek sayıdaki yerleşim yeri ve nuumlfus orman buumltuumlnluumlğuumlnuuml bozup yerleşim

yeri-orman ve orman-tarım alanlarını artırarak yangın riskini oumlnemli oumllccediluumlde yuumlkseltmektedir

Kent ortamının gittikccedile kalabalıklaşması ve kirlenmesi kentlerden kırsal alanlara doğru goumlccediluumln

artmasına yol accedilmıştır Gittikccedile artan sayıdaki konutlar orman-kırsal alan sınırına ya da

doğrudan orman iccediline inşa edilmektedir Benzer biccedilimde oumlzellikle yangın riski ve tehlikesinin

daha yuumlksek olduğu kıyı kesimlerinde orman iccedili ya da bitişiğine inşa edilen turistik tesis ve

ikinci konutlar bir ccedilığ gibi buumlyuumlmektedir Bu yapılaşma orman yangını riskini arttırıyor

olmanın oumltesinde yepyeni orman yangınlarıyla muumlcadele kavram ve yaklaşımlarını guumlndeme

getirmektedir Ancak bu konunun ccediloumlzuumlmuuml ormancı teknik elemanları olduğu kadar ve hatta

ondan ccedilok daha fazla oranda sosyolog pedagog ekonomist halkla ilişkiler uzmanı vb

meslek sahiplerinin ilgi alanına girmektedir

2 Orman Yangını Tanımı

Orman yangını ccedilevresi accedilık olması nedeniyle serbest yayılma eğiliminde olan ve

ormandaki yanıcı maddeleri (ccedilalı kuru ve ince dal kuru kuumltuumlk yaprak ile belirli oranda canlı

ağaccedilları da yakan yangındır Bu tanıma goumlre orman yangınlarının ana karakterleri etrafının

accedilık ve yayılmaya elverişli olmasıdır Yani orman yangını ccedilevresine serbestccedile yakabilecek

yangındır

14

21 Orman Yangınlarının Tuumlrleri

Mineral toprak ile ağaccedil tepesi arasında mevcut tuumlm yanıcı maddelerin yanma derecesi ve

şekli dikkate alınarak orman yangınları ccedileşitli tuumlrlere ayrılmaktadır Bu ayrımda genellikle

orman yangının yaktığı kısımlar goumlz oumlnuumlnde bulundurulur Bu ayrıma goumlre orman yangınları

uumlccedil ana tuumlre ayrılmaktadır

a- Toprak yangını

b- Oumlrtuuml yangını

c- Tepe yangını

Bir orman yangını bu uumlccedil tuumlrden biri veya herhangi birinin kombinasyonu olarak gelişir

Ancak yangınların ccediloğu oumlrtuuml yangını olarak başlar ve gelişir Uygun yanıcı madde ve hava

koşullarında ise oumlrtuuml yangınları şiddetlenerek tepe yangınına doumlnuumlşuumlr

a-Toprak yangını

Toprak yangını ormanda mineral toprak

uumlstuumlnde diğer bir deyişle toprak yuumlzeyi

altındaki kalın organik madde tabakasının (ham

humus veya kuru turbalıklar) yanmasıyla

meydana gelir Bu yangın toprak altında

yavaşccedila ilerler Bazen de toprak uumlstuumlne ccedilıkarak

oumlrtuuml yangınlarına neden olur Yanmanın

derinliği ve şiddeti ayrışmış ve ayrışmakta olan

humus tabakasına ve kuraklık koşullarına goumlre

değişiklik arz eder Yanma derinliği bir

santimetreden bir metreye kadar değişiklik

goumlsterir Bu tuumlr yangınların tespit edilmesi ve

soumlnduumlruumllmesi ccedilok zor olduğundan kontrol altına

alınmaları zordur Uumllkemiz ormanlarında kalın

humus tabakası ve turbalıklar bulunmadığından

bu yangın tuumlruuml uumllkemizde goumlruumllmez

b- Oumlrtuuml yangını

Oumlrtuuml yangını toprağı oumlrten oumlluuml (kuru dal

kuumltuumlk kesim artıkları vb)ve diri (ot ccedilayır

funda yaprak yosun fide vb) oumlrtuumlyuuml yakan

yangındır Ormanda en ccedilok rastlanan yangın

tuumlruumlduumlr Oumlluuml ve diri oumlrtuuml tipine goumlre değişik

şiddet ve suumlratte ilerler Oumlrtuuml yangını yuumlksek

boylu vejetasyonla birlikte ağaccedilların tepe

ccedilatılarının yakar ancak yinede oumlrtuuml yangını

olarak adlandırılır Orman yangınlarının hepsi

oumlrtuuml yangını olarak başlar ve gelişir

Vejetasyon

Humus Tabakası

Mineral Toprak

15

c- Tepe yangını

Tepe yangını oumlrtuuml yangınından az

veya ccedilok ayrılmış olarak ağaccedil ve

ağaccedilccedilıkların tepelerini yakarak ilerleyen

yangındır Yangınların tepe yangınına

doumlnuumlşmesi goumlvde uumlzerinde bulunan kuru

dal yosun veya liken gibi yanıcı

maddenin dikey suumlrekliliğini koruyan ve

kolay tutuşabilen maddelerin oumlrtuuml yangını

ile tutuşturulması sonucu oluşabildiği gibi

iğne yapraklı ormanlarda aşırı sıcaklıkla

birlikte oluşan gaz ccedilıkışının oumlrtuuml yangınını

etkileyerek tutuşturması ve tepe yangınına

doumlnuumlşmesi şeklinde meydana gelmektedir

Bu nedenle tepe yangınları genellikle

iğne yapraklı ormanlarında meydana gelir

Tepe ccedilatısında ilerleyen yangın ccedilok hızlı

yayılması nedeniyle kontrol altına

alınması oldukccedila zordur

Yangınların Kombinasyonu

Bir orman yangınında yukarıda adı geccedilen yangın tuumlrleri değişik kombinasyonlarda da

olabilir Oumlrtuuml yangınının ccedileşitli nedenlerle tepe ccedilatısına atlaması Tepe Yangınına ve tepe

yangınının toprak oumlrtuumlsuumlne geccedilmesi Oumlrtuuml Yangınına neden olur Ayrıca oumlrtuuml yangını da

uygun alanlarda bir Toprak Yangını yaratabilir

Uumllkemizde Orman Yangınları ve Yangın Sezonları

Ccedileşitli etkenlere accedilık olan ve buumlyuumlk bir yanıcı madde birikimine sahip olan ormanlar

oumlzellikle sıcak ve kurak mevsimlerde yangın tehlikesi ile karşı karşıya bulunmaktadır

Uumllkemiz Akdeniz coğrafyası ve iklim kuşağında yer alması nedeniyle yaz aylarında yoğun bir

yangın tehdidi altında bulunmakta buna bağlı olarak her yıl ccedilıkan ccedileşitli sayıdaki orman

yangınları sonucu oumlnemli miktarda orman alanı zarar goumlrmektedir (Anonim 2001)

Yangın sezonu veya yangın mevsimi yangınların ccedilıktığı yayıldığı yangın koruma ve

organizasyonuna yeter derecede zarar yaptığı yılın bir doumlnemi veya doumlnemleri olarak

tanımlanmaktadır Bu doumlnemlerin belirli bir alanda sık sık olması devam suumlresi ve şiddeti

aslında iklimin bir sonucu ise de bu konuda ormandaki yanıcı maddelerin oumlzelliklerinin de

buumlyuumlk etkisi vardır Aynı iklim koşulları ccedileşitli youmlrelerde hatta aynı youmlrede benzer yangın

koşullarına neden olmaz Oumlrneğin bağıl nemin 30 olduğu bir yaz mevsiminde aynı youmlredeki

ince ve kalın yanıcı maddelerde eşit tehlike meydana getirmez İklim ve yanıcı maddelerin

Tuumlrkiyersquonin değişik youmlrelerinde ve yıllarda farklılık goumlstermesi nedeniyle ccedileşitli youmlreleri

kapsayan bir yangın sezonu listesi yapmak olanaksızdır Ancak uumllkemizde orman yangını

sezonlarını ikiye ayırmak muumlmkuumlnduumlr

Uzun yangın sezonu( 5-8 ay suumlrer)

Kısa yangın sezonu( 2-3 ay suumlrer)

16

Tuumlrkiye iccedilin orman yangını sezonu Akdeniz ve Ege boumllgelerindeki iğne yapraklı

ormanlarında 1 Mayıs ile 31 Ekim 6 ay devam eden uzun yangın sezonudur (Şekil 1)

(Ccedilanakcıoğlu 1995) Buna karşın Orta ve Doğu Karadeniz Boumllgelerinde yangınların

yoğunlaştığı aylar Şubat ndashNisan aylarıdır ve uumllkemizde kuzey boumllgelerde yayılış goumlstern

ormanlık alanlarda 2-3 ay devam eden kısa yangın sezonu goumlruumllmektedir (Şekil 2) (Bilgili vd

2010)

Şekil 1 2001-2010 yılları arasında uumllkemiz orman yangınları mevsimi

Şekil 2 2000-2009 yılları arasında Doğu Karadeniz Boumllgesi orman yangınları mevsimi

Orta ve Doğu Karadeniz Boumllgelerindeki bu kısa yangın sezonun nedeni ise

Balkanlardan orta Akdenizrsquoe gelen hava kuumltlesinin Akdenizrsquode termodinamik değişikliğe

uğrayarak alccedilak basınccedil merkezinin hareket youmlnuuml kuzeydoğu istikametine doumlnmesidir

Akdenizrsquoden Karadenizrsquoe doğru guumlneybatı youmlnden esen bu ruumlzgar (Lodos) kuzey bakılılarda

foumln etkisi ile orman yangınlarına neden olmaktadır Doğu Karadenizrsquoe kadar mesafe daha

uzun olduğu iccedilin foumln etkisi de artmakta yaz mevsiminde bile orman yangını ccedilıkmayan bu

boumllgede orman yangınlarına neden olmaktadır 15 Şubat 2010 tarihine meydana gelen foumln

etkisi Doğu Karadenizrsquode sekiz farklı noktada orman yangınlarının ccedilıkmasına sebep olmuştur

(15 Şubat 2010 tarihinde Adanarsquoda en yuumlksek sıcaklık 11degC iken doğu Karadenizrsquodeki buumltuumln

17

illerin azami sıcaklığı 25degC olarak gerccedilekleşmiştir) 5 Nisan 2000 tarihinde ise Tuumlrkiyersquode bir

guumlnde ccedilıkan yangınlarda 7105 hektar alan yanmıştır 23-24 Mart 2008 tarihlerinde ise orta ve

doğu Karadenizrsquode 18 noktada orman yangını ccedilıkmıştır Guumlney batılı fırtınanın enerji nakil

hatlarını kopararak yangınlara neden olduğu da goumlruumllmektedir

Geccedilmişte Ccedilıkan Buumlyuumlk Yangınlar

Bir alanın veya boumllgenin yangın tarihi ve doğal yangın rejimi hakkındaki ayrıntılı bilgi

yangın davranışının tahmin edilmesi yangının etkilerinin belirlenmesi ve yangına bağımlı

alanlarda yangının kaccedilınılmaz bir faktoumlr olduğunun anlaşılması hususunda fayda sağlayarak

başarılı bir yangın amenajman planının hazırlanmasına ve uygulanmasına yardımcı olur

(Mutch 1980) Bu nedenle orman yangınları ile başarılı bir şekilde muumlcadele edebilmenin ilk

adımı ilgili boumllge veya alanın doğal yangın rejimi oumlzelliklerinin belirlenmesi olmalıdır (Agee

1974)

Orman yangınlarının yaptığı zararın oumlnemini anlayabilmek iccedilin geccedilmişte meydana

gelmiş buumlyuumlk yangınların bilinmesi ve bunların ayrıntılı olarak incelenmesi gerekir Boumlylece

hem geccedilmiş yangınların buumlyuumlmesindeki doğal nedenler ve soumlnduumlrme organizasyonunun hatalı

youmlnleri belirlenmiş hem de gelecek iccedilin hazırlanacak Yangın Koruma ve Savaş

Organizasyonuna youmln verecek veriler toplanmış olur

Uumllkemizde Ccedilıkan Buumlyuumlk Yangınlar

Uumllkemiz ormanlarında ccedilıkan yangınlar hakkındaki istatistiklere 1937 yılından sonra

rastlanmaktadır Bu nedenle 1937den oumlnce ccedilıkan yangınlar hakkında bilgi mevcut değildir

Uumllkemiz ormanlarında 1959-1988 yılları arasında ccedilıkan yangınlar uumlzerinde yapılan

incelemede buumlyuumlk yangın sınıfına giren (Sınıf G = 5001 hektar ve daha buumlyuumlk yangınlar) 67

adet yangın tespit edilmiştir (Orman Genel Muumlduumlrluumlguuml İstatistikleri 1937- 1988

Kuumlccediluumlkosmanoglu 1987)

Geccedilmişte meydana gelen yangınlardan 3uumlne ait detaylı bilgiler aşağıda accedilıklanmıştır

Serik-Taşağıl Orman Yangını

Uumllkemiz tarihinin kayıtlara geccedilmiş en buumlyuumlk orman yangını Antalya Orman Boumllge

Muumlduumlrluumlğuuml sınırları iccedilerisinde 31 Temmuz- 4 Ağustos 2008 tarihleri arasında gerccedilekleşen

Serik-Taşağıl Orman Yangınıdır TEDAŞrsquoa ait enerji nakil hattının 3172008 saat 1230 da

şiddetli poyraz nedeniyle tellerin birbirine temas etmesi sonucu oluşan kıvılcımın enerji nakil

hattının hemen altındaki tarladaki anızları tutuşturmasından ccedilıktığı belirlenmiştir Yangın

Karabuumlk Orman işletme Şefliği sınırları dacirchilindeki ormanlarda yeterli orman ve yangın

emniyet yolunun olmaması ve şiddetli poyraz nedeniyle hızla yayılarak kontrolden ccedilıkmıştır

01082008 guumlnuuml saat 0230 da Karataş Koumlyuuml Macarlar Mahallesini kuşatan orman yangını en

buumlyuumlk tahribatı bu koumlyde yapmış olup yangın sonrasında yapılan kesin hasar ccedilalışmaları

sonucunda 77 konut 88 ahır ve deponun yandığı yangında ayrıca bir ilkoumlğretim okulu ve

lojman bir cami ve bir koumly konağının hasar goumlrduumlğuuml 50 kuumlccediluumlk ve buumlyuumlkbaş hayvan ile 106

kovandaki arının telef olduğu belirlenmiştir Yangını soumlnduumlrme ccedilalışmalarına 9 helikopter 2

amfibik uccedilak 5 THK uccedilağı 225 arazoumlz 45 dozer 150 teknik eleman ve 1300 yangın işccedilisi

katılmıştır

31 Temmuz- 4 Ağustos tarihleri arasında (5) guumln suumlreyle devam eden Taşağıl ve Serik

Orman yangını sonucunda mevcut orman amenajman planlarına goumlre 13 018 hektarı verimli

koru ormanı ve 3907 hektarı bozuk koru ormanı olmak uumlzere 16925 hektar orman alanı tahrip

olmuş ve tahminen 1674000 m3 dikili ağaccedil yanmıştır

18

Dursunbey Orman Yangını

Bu yangın 1181945 guumlnuuml saat 1300de Dursunbey Devlet Orman işletme Muumlduumlrluumlğuumlnuumln

Candere Boumllgesi Oumlteova-Damlıca serisinin 7 Nolu boumllmesi iccedilinde bulunan bir tarla

kenarından ccedilıkmıştır Yangının bilerek ccedilıkarıldığı sanılmaktadır Yangın 8 guumln devam etmiş

ve 1981945 guumlnuuml saat 1450de soumlnduumlruumllmuumlştuumlr Ormanın durumuna goumlre oumlrtuuml ve tepe

yangını şeklinde devam eden bu buumlyuumlk yangında yanan alanın ortalama 12600 hektar ve zarar

goumlren orman servetinin de ortalama 1 000 000 m3 olduğu tahmin edilmiştir Dursunbey

orman yangınının devamı sırasında iklim arazi yanıcı madde koşullarının yangının

gelişmesine yardımcı olması ve oumlzellikle ruumlzgacircrın zaman zaman youmln ve hız değiştirmesi

1000in uumlstuumlnde soumlnduumlrme personelini guumlccedil durumlara sokmuştur Yangın Akdağ youmlnuumlnde

karaccedilam + kayın karışıklığının başladığı sınırda durmuştur (PAMAY 1960)

Marmaris Orman Yangını

Yaktığı alan youmlnuumlnden uumllkemizde bilinen en buumlyuumlk ikinci orman yangınıdır Bu yangın

2391979 guumlnuuml saat 1030da Marmaris ilccedilesi Ccediletibeli Boumllgesinin aynı isimle anılan serisinin

Hacı Ali Yurdu mevkii 93-94 Nolu boumllmelerinde ccedilıkmıştır 6 yerde hemen aynı anda

başlayan yangın kasten ccedilıkarılmış fakat faili bulunamamıştır Yangın ayrıca Marmaris

Boumllgesinin Marmaris serisine geccedilmiş ve 4101979 guumlnuuml saat 1500de soumlnduumlruumllmuumlştuumlr Oumlrtuuml

ve tepe yangını şeklinde devam eden yangında 13260 hektar orman alanı yanmıştır Yangın

sırasında ruumlzgarın ccedilok şiddetli ve bağıl nemin ccedilok duumlşuumlk olduğu bildirilmektedir Yangını

soumlnduumlrmede 300 yuumlkuumlmluuml 1100 asker ve 240 memur ccedilalışmıştır Yanan servet 315 000 m3 ve

bu alanın ağaccedillandınlması iccedilin 152284 000 TL gereksinim bulunduğu hesaplanmıştır

Yangında oumllen olmamış yalnız 2 kişi sakatlanmıştır Yangın soumlnduumlrme giderleri 1 347 626

TL olmuştur

Yabancı Uumllkelerde Ccedilıkan Buumlyuumlk Yangınlar

Orman yangınları duumlnyanın diğer uumllkelerinde de buumlyuumlk zararlara neden olmaktadırlar

Akdeniz uumllkeleri Kuzey Amerika Avustralya ve Rusya yangınlardan geccedilmişte olduğu kadar

buguumln de buumlyuumlk zarar goumlrmektedirler

Mevcut literatuumlrlerden buguumlne kadar bilinen en buumlyuumlk orman yangını 1915 yılında

Sibiryada ccedilıkmış ve Guumlney Almanya kadar genişlikte bir alana yayılmıştır Bu yangın

hakkında başkaca bir bilgi mevcut değildir

Amerika Birleşik Devletlerinde halen insanlar uumlzerinde derin etkisinin yaşandığı buumlyuumlk

orman yangınları ccedilıkmıştır Bunlardan 8 Ekim 1871 guumlnuuml ccedilıkan Peshtigo-Wisconsin-

Michigan Yangını 1500den fazla insanı oumllduumlrmuumlş ve 950 000 hektar alanı yakmıştır 10 ndash 21

Ağustos 1910 tarihleri arasında seyreden Buumlyuumlk Idaho Yangını da 85 kişinin oumlluumlmuumlne ve

750 000 hektar alanın yanmasına neden olmuştur HOLBROOK (1943)un Burning an Empire

(Bir imparator1uğun Yanışı) adlı eseri Amerika Birleşik Devletleri nde geccedilmişte ccedilıkan

buumlyuumlk orman yangınları hakkında geniş ve uumlrpertici bilgiler vermektedir

19

BOumlLUumlM

ORMAN YANGIN DAVRANIŞINI ETKİLEYEN ANA FAKTOumlRLER

11 Orman Yangın Davranışı

Her yangın işccedilisinin eğitiminde oumlğretilen ilk bilgi orman yangın davranışıdır Başarılı bir

yangın soumlnduumlrme aktivitesinin olmazsa olmaz şartı yangın davranışı hakkında detaylı bilgi ve

deneyime sahip olmaktır Yangın davranışı yanıcı maddenin tutuşması alevin gelişmesi

yangının yayılması ve diğer doğal olaylarının bir buumltuumlnuuml olarak tanımlanabilir

Orman yangınlarının nasıl ve niccedilin yayıldığını birbiri ile ilişkili birccedilok faktoumlr

belirlemektedir

Yangın davranışını tahmin etmek iccedilin aşağıdakilein bilinmesi ve anlaşılması

gerekmektedir

(i) Yangının başlamasına ne neden olur

(ii) Yangın nasıl başlar

(iii) Yangın nasıl geşilir

(iv) Yanmaya devam eder mi

(v) Hangi youmlnde nasıl bir hızda yayılır

(vi) İlerleyeceği youmlnde niccedilin ilerler ve

(vii) Hangi sıklıklarda ve ne zaman yanar

Bu bilgiler ışığında

yangın işccedilileri ve yangın youmlneticileri daha etkin ve etkili yangın oumlnleme ve savaş

planları yaparak yangının nerede nasıl ve zaman kontrol altına alınması konusunda en

doğru kararı verebileceklerdir

İş guumlvenliği tehlike durumlarının tanımlanması ve tehlikeden kaccedilınma konusunda daha

başarılı olunacaktır

Yangının kontrole alınmasında daha etkin savaş youmlntemlerinin ortaya konulacaktır

12 Yanma İlkeleri

121 Yangın Uumlccedilgeni

Yangınların tuumlmuuml YANICI MADDE ISI ve OKSİJENrsquonin uygun koşullarda ve

gereken oumllccediluumllerde bir araya gelmesiyle oluşan kimyasal birer reaksiyondur Bu uumlccedil elementin

oluşturduğu kombinasyona ldquoYangın Uumlccedilgenirdquo denir Bir ormanda her zaman bol miktarda

yanıcı madde ve oksijen bulunur Uumlccedilgeni tamamlamak iccedilin yeterli miktardaki ısıya veya

tutuşturma kaynağına ihtiyaccedil vardır Bu uumlccedil elementen her hangi birinin yokluğunda yangın

meydana gelmez Orman yanıcı maddelerinde asıl yanan bileşen karbondur Basit olarak

yanma olayı karbon ve oksijenin reaksiyona girmesi sonucunda karbondioksit ve ısı

20

enerjisinin accedilığa ccedilıkmasıdır Kimyasal bir olay olup yuumlksek sıcaklık derecelerinde meydana

gelir Yanma fotosentezin olayının tersidir

CO2 + H2O + Guumlneş Enerjisi C6H12O6 + O2 Fotosentez

C6H12O6 + O2 + Tutuşma Sıcaklığı CO2 + H2O + Isı Yanma

Yangın uumlccedilgenini oluşturan uumlccedil element oksijen yanıcı madde ve sıcaklıktır

Oksijen ndash Havanın 21rsquoi oksijenden ibarettir Oksijen miktarının 15rsquoe duumlşmesi

sonucunda yangın soumlner

Yanıcı Madde - Doğal yangınlarla muumlcadelede oumlncelikli olarak yangın uumlccedilgeninin

yanıcı madde ayağı kırılarak kontrol altına alınmaya ccedilalışılır Yangnın kontrol altına alındığı

hat genellikle yuumlzey yanıcı maddelerin el aletleri ile uzaklaştırılarak mineral toprağın accedilığa

ccedilıkarılmasıyla veya hat genişliğinde bir alanın suyla ıslatılması sonucu elde edilir

Sıcaklık - Bir yangının başlayabilmesi iccedilin yanıcı maddenin tutuşma sıcaklığına

getirilmesi gerekmektedir Şayet sıcaklık tutuşma sıcaklığının altına duumlşerse o zaman yangın

soumlner Su sıcaklığı duumlşuumlren en etkin maddelerden biridir Kumlu toprak uygulaması da ısıyı

duumlşuumlrmeye yardımcı olur

122 Tutuşma Sıcaklığı

Tutuşma Sıcaklığı bir maddenin tutuşması ve herhangi bir kaynaktan hiccedilbir ek ısı

almaksızın yanmaya devam edebilmesi iccedilin gerekli olan sıcaklık olarak tanımlanır Şayet bir

yanıcı maddenin yanmasına neden olan ısı uzaklaştırıldığında yanma olayı duruyorsa o

zaman bu yanıcı madde henuumlz tutuşma sıcaklığına ulaşmamıştır denir

Hızlı bir yanıcı madde tuumlketimi olduğunda tutuşma noktası veya evresi yanıcı madde

tipine ve koşullarına bağlı olarak değişiklik goumlsterir Tutuşma sıcaklığı yanıcı maddenin

oumlzelliğine bağlı olarak 220-250degC arasında değişiklik goumlsterir Oumlrneğin

YANGIN UumlCcedilGENİ

21

Resim A) Bir kibritle kuumlccediluumlk bir dal tutuşturulduğunda dal yanmaya başlar ve kibrit

uzaklaştırıldıktan sonra da yanmaya devam eder

Resim B) Bir kibritle kuru bir tomruk tutuşturulduğunda tomruk yanmaya ancak kibrit

uzaklaştırılır uzaklaştırılmaz tomruk soumlner

Bu iki oumlrnekte goumlruumllduumlğuuml uumlzere bir kibrit kuumlccediluumlk bir dal parccedilasını tutuşturma sıcaklığına

ulaştırabilirken tomruğu tutuşturma sıcaklığına ulaştıramamıştır Yanıcı maddenin tutuşma

sıcaklığına ulaştırılıp ulaştırılamadığının belirlenmesinde uygulanan sıcaklıkla birlikte yanıcı

maddenin boyutu buumlyuumlk oumlnem taşımaktadır

Yanıcı maddenin tutuşma sıcaklığına ulaşması iccedilin etkili olan bi diğer faktoumlr yanıcı

madde nemidir Nemli bir tomruğun tutuşma sıcaklığına ulaşması kuru bir tomruğa goumlre daha

fazla zaman alır

Orman ve ccedilayır yangınlarına neden olan bazı ısı kaynakları şunlardır

(i) Alevler (kibrit vb) (ii) Kor veya koumlz (sigara vb) (iii) Elektrik hatlarından ccedilıkan kıvılcımlar yıldırım ve (v) Suumlrtuumlnme sonucu oluşan kıvılcım (iş makinaları trenler vb)

123 Yanma Evreleri

Yanma olayı belli bir yanıcı maddeyi tutuşma sıcaklığına ulaştırmaya yetecek orandaki

ısının bulunup bulunmamasına bağlıdır Orman yangınlarında tuumlm yanıcı maddeler yanma

olayının aşağıda accedilıklanan uumlccedil evresini geccedilirirler Bu uumlccedil safhaların tamamlanması ise yangın

uumlccedilgeninde yer alan uumlccedil bileşenin varlığı veya yeterli oranda ısının olup olmamasıyla yakından

ilişkilidir

22

1 Safha ndash Oumln ısınma

Bu safha yanıcı maddelerin kurutulduğu ısıtıldığı ve kısmen damıtıldığı evredir

Ancak bu safhada alev yoktur Bu safhada yanıcı maddenin sıcaklığı tutuşma noktasına

(sıcaklığına) ulaşmaya başlar Kabaca orman yanıcı maddelerinin ccediloğunun tutşma sıcaklığı

220-250 degC lsquodir

2 Safha ndash Alevli yanma

Bu safhada ısınma oumlncesi evrede bulunan yanıcı madde gazlara ve odun koumlmuumlruumlne

doumlnuumlşuumlr Yanıcı madde kendi tutuşma sıcaklığına ulaşmıştır ve tutuşturma kaynağının suumlrekli

olması durumunda laevler yaınıcı mddenin uumlzerinde goumlruumlluumlr Bu safhada gazlar yanar ancak

yanıcı madde kendi başına henuumlz alevlenebilecek duruma gelmemiştir

3 Safha ndash Kor halinde yanma

Bu safha yanma olayının son evresidir Bu evreden oumlnce yanıcı maddenin bozulma

suumlreci olarak yanıcı madde daima iki yanıcı maddeye ayrılır Bunlar gaz ve odun koumlmuumlruumlduumlr

Yanma evresi boyunca yanıcı maddeden ccedilıkan gazlar alevli olarak goumlzle goumlruumllebilir biccedilimde

yanar Odun koumlmuumlruuml ise alevsiz olarak yanmaya devam eder Daha sonra yanıcı madde

tuumlkenir ve kuumll olur Bu aşamadaki orman yanıcı maddeleri kuumltle taşınımına neden olabilecek

ruumlzgacircrların varlığı ile veya yanan yanıcı maddelerin tepe aşağı yuvarlanması sonucunda nokta

yangınlarına neden olur

13 Isı Transferi

Isı bir madde den diğerine hareket eden

veya transfer olan bir enerji formudur Isı

transferi belli bir yol izleyen yangın davranışını

etkiler Yangınlar farklı ısı transfer metodlarına

bağlı olarak yayılırlar

Isı tranfer metodlarını 4 farklı

metodlaoumlzetlemek muumlmkuumlnduumlr (i) Radyosyon (ii) Konveksiyon (iii) Konduumlksiyon (iv) Kuumltle Taşınımı

Radyasyon ışık hızında herhangi bir

youmlnde accedilık alana doğru ısının taşınmasıdır

23

Radyasyon ısınan havanın hareketine gereksinim duymaz Ancak ısının şiddeti objeden

kaynağa doğru olan uzaklığın karesiyle orantılı olarak azalır

Radyasyon ana yangın istikametindeki yanmamış yanıcı maddelerinin ısınmasına

neden olarak yanıcı maddenin tutuşma sıcaklığına erişmesi yardımcı olur ve yanmasını

sağlar

Buumlyuumlk bir yangın (yuumlksek alevler) kuumlccediluumlk bir yangına oranla yanıcı maddeleri daha oumlnce

ısıtır ve daha hızlı tutuşturur Radyasyon yani yanıcı maddelerin ısınmasına neden

olduğundan oumlrtuuml yangınlarının yayılmasında ccedilok oumlnemli bir rol oynar Radyasyon yangın

hattı youmlnuumlndeki yanıcı maddeleri oumlnceden ısıtarak yangın hattının oumltesine yangının

atlamasına yardımcı olur

Aşağıdaki oumlzelliklerden dolayı radyasyon yangın yangın davranışı iccedilin oumlnem arz eder

ccediluumlnkuuml

(i) Oumlrtuuml yangınlarının yayılmasına yardımcı olur

(ii) Yangının doğal veya yapay olarak hazırlanan yangın engelini atlayarak geccedilmesini

sağlayabilir

Konveksiyon ısınan hava ve diğer gazlarla birlikte ısının taşınması demektir Bir

yangının uumlzerindeki duman yukarıya doğru hareketi ısınan hava diğer gazlarının

yuumlkselmesinin bir kanıtıdır Hızlı bir şekilde yuumlkselen konveksiyon kolonu ccedilok şiddetli olarak

yanan bir yangının goumlstergesidir

Konveksiyon havanın hareketine bağlı olarak ısıyı herhangi bir youmlnde yayan ısınmış

hava ve gaz formudur Bir orman yangınında yanıcı maddeler ısınan hava duman ve gazlarla

buluştuğunda başlangıccedil ısısını alır Konveksyon yangının yayılmasına katkı sağlar

Yuumlkselen bir konveksiyon kolonu sıcak

koumlzleri ve yanan dalları yanan alandan başka

yerlere taşıyabilir Bu ısı kaynağı yere duumlşer ve

uygun yanıcı maddenin varlığında nokta yangını

oluşturabilir

Konveksiyon ayrıca kuumlccediluumlk ağaccedil

topluluklarının veya tek bir ağacın dipten tepeye

doğru birde alevlenmesine (torching) neden olur ve

tepe yangınlarının başlasına yardımcı olur Bu

olaya tropikal ormanlarda oldukccedila nadiren rastlanır

Oumlzetle konveksiyon yangın davranışı accedilısından ccedilok

oumlnemlidir Ccediluumlnkuuml

(i) Yangının yayılmasına

(ii) Nokta yangınlarının oluşmasına

(iii) Torching

(iv) Tepe yangınlarının başlamasına ve

(v) Eğim yukarı yangının hızla ilerlemesine

yardımcı olur

Konduumlksiyon ısının bir yanıcı madde iccedilinde veya bir yanıcı maddeden diğerine direk

kontakt kurarak taşınmasıdır Odun temelde ısının taşınmasındaccedilok zayıf bir ilekendir

Ancak metal ısıyı ccedilok iyi iletir Bu ısı transfer metodu inşaat yapılarda oumlnemli olmasına

rağmen orman yangınlarıyla ccedilok az ilişkilidir

24

Kuumltle taşınımı orman yangınlarında temel bir ısı tranfer metodudur Direkt temas

yoluyla oluşur ve tutuşmuş veya kor haline gelmiş yanıcı maddelerin yuvarlanarak veya

duumlşerek ısıyı yaymasıyla meydana gelir

YANGIN DAVRANIŞINI ETKİLEYEN ANA FAKTOumlRLER

Yanıcı maddeler hava halleri ve topoğrafik faktoumlrlerin tuumlmuuml yangın davranışını etkiler

Yangın davranışının doğru ve guumlvenilir bir şekilde tahmin edilebilmesi iccedilin yangın davranışı

uumlzerinde etkili olan faktoumlrler ccedilok iyi bilinmelidir

Yangın davranışını uumlccedil ana faktoumlr etkiler

(i) Yanıcı madde (ii) Hava (iii) Topoğrafya

1) Yanıcı Maddeler

Yanıcı madde oumlrtuumlde veya tepede bulunan tutuşup yanabilen canlı veya oumlluuml herhangi

bir organik materyaldir Yangın davranışında etkili olan yanıcı maddelerin belli oumlzellik ve

karakteristiklerinin ccedilok iyi bilinmesi gerekmetedir Yanıcı maddeler toprakta toprak uumlstuumlnde

ve daha yuumlksekte bulunabilen tutuşup yanabilen veya yanmaya tutuşmaya eğilimli herhangi

bir madde veya karışım olarak tanımlanır (Robertson 1971) YDTS iccediline yanıcı madde

oumlzelliklerinin doğru ve eş zamanlı bir şekilde dacirchil edilmesi yangın davranışında buumlyuumlk oumlnem

taşımaktadır Yanıcı maddelerin sınıflandırılmalarında yangın davranışına etki eden yanıcı

madde ağırlığı boyutları dağılımı ve nem iccedileriği gibi elde edilebilen ve uumlzerinde oumllccediluumlmler

yapılabilen yanıcı madde oumlzellikleri esas olmaktadır (Van Wagner 1963)

Bunlar (i) Yanıcı madde boyutu (ii) Yanıcı madde duumlzeni ve suumlrekliliği (iii) Yanıcı madde miktarı (iv) Yanıcı mdde tipleri dağılımları ve (v) Yanıcı madde koşulları

Herhangi bir yangının analizinde yanıcı maddenin bu oumlzellikleinin dikkate alınması buumlyuumlk oumlnem taşımaktadır

Yanıcı madde boyutu

Yanıcı madde boyutu yanıcı maddelerin yanma hızını belirleyen bir faktoumlrduumlr Yanıcı

madde boyutu potansiyel yanıcı madde ağırlığının tahmin edilmesinde yeterli olmaktadır

Bununla birlikte tuumlketilebilir yanıcı madde miktarını tahmin etmek iccedilin bazen hem canlı hem

de oumlluuml materyallerin dağılımının buumlyuumlkluumlkleri ve hacimleri bilinmelidir İnce ve kaba yanıcı

maddeler olmak uumlzere genelde iki grupta incelenirler

A İnce (hafif) yanıcı maddeler yaprak

ince dal ibre ve ccedilayır gibi maddeler ccedilok hızlı nem

alma ve verme oumlzelliğine sahip olan maddelerdir

Dolayısıyla ccedilok kısa suumlrede kuruyarak tutuşmaya

elverişli hale gelmektedirler Yangın ince yanıcı

maddelerde kalın yanıcı maddelere oranla daha

hızlı yayılır

B Kalın (ağır kaba) yanıcı maddeler

incelere oranla daha buumlyuumlk ebatlara sahip koumlk

25

devrilmiş goumlvdeler ve kalın ccedilaplı kesim

artıklarından oluşmaktadır Bu tip yanıcı

maddeler boyutlarından dolayı nemi daha yavaş

alıp daha geccedil bırakırlar Tutuşmaları iccedilin daha

fazla ısıya ve yanmaları iccedilin daha fazla zamana

ihtiyaccedil goumlsterirler Dolayısıyla bu tip yanıcı

maddelerin yangının başlaması ve yayılmasında

oumlnemli bir etkisi yoktur Ancak uzun suumlre kor

halinde kalabildiklerinden yangının mevcut

sınırlarını aşıp yanmamış alanlara geccedilerek

tekrar başlamasını engellemek iccedilin soğutma

ccedilalışmalarında bu tip yanıcı maddelere dikkat

edilmeli ve tamamen soumlnduumlruumllmelidir (Bilgili 1998a)

Yanıcı madde duumlzeni ve suumlreklilği

Yanıcı madde duumlzeni yanıcı maddelerin yatay ve dikey konumdaki dizilimleri ile

ilgilidir Yanıcı madde suumlrekliliği ise tuumlm yanıcı maddelerin yatay ve dikey konumdaki

suumlrekliliğini ifade eder Yanıcı madde duumlzeni yanmayı yangın şiddetini yayılma oranını

havalanmayı dolayısıyla yanıcı madde nem kaybı oranını buumlyuumlk oumllccediluumlde etkiler Yanıcı madde

duumlzeni

(i) Yangının yayılma ve yanma oranını (ii) Yangının yayılacağı youmlnuuml (iii) Nemin evaporasyon oranını ve (iv) Yanma iccedilin uygun oksijen oranını belirler

Ccedilok sıkışık veya ccedilok seyrek olarak dizilmiş yanıcı madde parccedilacıklarının oluşturduğu

bir zeminde yangın ccedilok hızlı ilerleyemez Yanıcı madde ccedilok sıkışık olduğu durumda yanıcı

madde yoğunluğunun fazla ve goumlzenekliliğinin az olmasından dolayı yanıcı madde nem

miktarı daha fazla olacaktır Bu yuumlzden kuruma daha uzun bir suumlrede gerccedilekleşecektir Yanıcı

maddenin seyrek olması durumunda ise yanıcı madde parccedilacıkları birbirine yeterince yakın

olmadıklarından dolayı yanan parccedilacıkların oluşturdukları enerji henuumlz yanmaya başlamamış

materyali tutuşturacak derecede olamayacağından yangının ilerlemesi sağlanamayacaktır İbre

boyu kuumlccediluumlk olan saf iğne yapraklı meşcerelerde (oumlrneğin goumlknar ladin) oumlluuml oumlrtuumldeki ibre

goumlzenekliliğinin az oluşu ve sıkışık bir yapı oluşturmaları nedeni ile oumlrtuuml yangınları ya ccedilok

yavaş ilerler ya da hiccedil ilerlemez Yapraklı meşcerelerde (oumlzellikle meşe) yeni doumlkuumllmuumlş

yaprakların oluşturduğu oumlluuml oumlrtuumlde yangın daha hızlı ilerleyebilir Bunun sebebi yaprakların

kıvrılarak havalanmayı arttırması (gevşek bir oumlrtuuml oluşturması) ve iyi bir oumlrtuuml oluşturmasından

kaynaklanmaktadır Oumlrtuuml yangınları oumlzellikle ccedilam meşccedilerelerinde diğer meşcerlere oranla

oldukccedila hızlı yayılmaktadır Bunun nedeni ibrelerin uzunluğu ve oluşturdukları derin ve

havalanması iyi oumlluuml oumlrtuuml tabakasıdır (Bilgili 1998a)

Hem yatay hem de dikey yanıcı madde suumlrekliliği yangın davranışı accedilısından son derece

oumlnemli yanıcı madde oumlzelliklerindendir Yangın genelde oumlluuml oumlrtuuml tabakasında başlar ve gelişir

Yangının ilerleyebilmesi yangının ilerlediği youmlndeki yanıcı maddenin suumlrekliliği ile doğrudan

ilişkilidir Oumlluuml oumlrtuuml tabakasındaki bir kesinti yangının daha ileriye geccedilişini engelleyecek ya da

zorlaştıracaktır Aynı şekilde oumlrtuuml yangınının tepe yangını halini alabilmesi iccedilin oumlrtuuml yangını

ile oluşan enerjinin tepedeki yanıcı maddeleri tutuşturacak derecede ve tepenin de belli bir

yuumlkseklikte olması gerekir Genellikle dikey alev yuumlksekliğinin 15 katı yuumlkseklikteki boşluk

uumlst tabakanın yanmasına engel olmaktadır (Chandler vd1991)

26

Yanıcı Madde Miktarı

Yangın davranışı ile doğrudan ilişkili olan yanıcı madde miktarı (Rothermel 1983)

yangının yayılışını ve accedilığa ccedilıkan enerji

miktarını belirler (Stinson ve Wright 1969

Whelan 1995) Birim hektarda yanacak

yanıcı madde miktarı yangının şiddetini

etkiler Hektardaki yanıcı madde miktarı

arttıkccedila yangının şiddeti ve accedilığa ccedilıkardığı

ısı miktarı artar

Hafif yanıcı maddelerde ilerleyen bir oumlrtuuml yangının kontrol altına alınması kolaydır Ancak ağır yanıcı maddelerde ilerleyen bir oumlrtuuml yangını fazlaca ısı accedilığa ccedilıkardığından şiddetli ilerler ve kontrol altına alınması oldukccedila zordur

Hektardaki yanıcı madde miktarı (hacmi) hafif otlardan ağır kesim artıklarına kadar ccedilok geniş bir yelpazede değişiklik arz eder Yanıcı maddenin miktarını yangın esnasında accedilığa ccedilıkan toplam ısı miktarı belirler Yangın suumlresince accedilığa ccedilıkan toplam ısı miktarı yangının yayılmasında ccedilok oumlnemli bir rol oynar Yanıcı madde miktarının belirlenmesi saha uumlzerinde tehlikeyi azaltma oumlnlemlerinin gerekli olup olmadığına karar vermede ve ileride ccedilıkabilecek olası yangınlara karşı alınacak oumlnlemlerin planlanmasında gerekli olmaktadır

Yanıcı madde miktarının tahmin edilmesinde canlı yeşil olan vejetatif kısımlar değişik

sınıflara ayrılmakla birlikte yanabilirlik durumlarına goumlre 05 cm lt 05-1 cm 1-2 cm 2-5

cm 5-10 cm ve 10 cmgt daha yukarı kalınlık olmaka uumlzere sınıflarılırlar (Vezina 1962

Chandler vd 1991) Bu şekilde mevcut yanma koşullarında ne kadar yanıcı madde miktarının

yanabileceği doğru guumlvenilir ve etkili bir şekilde hesaplanmış olur Dolayısıyla yangın

yayılma oranı yangın şiddeti ve yanıcı madde tuumlketiminin belirlenmesi iccedilin gerekli

girdilerden birisi elde edilmiş olur

Yanıcı Madde Tipi ve Arazideki Dağılımı

Yanıcı madde tipi genel

anlamada benzer oumlzelliklere

sahip vejetasyon tiplerini ifade

eder Yanıcı maddelerin

yanabilirliği duumlzenine iccedilerdiği

nem miktarına yaşa genel

olarak ağaccedil goumlvdesine ve

tuumlrlerin bileşimine bağlıdır

Her bir yanıcı madde tipi

yangın davranışı accedilısından

farklılıklar arz eder Benzer

topoğrafik ve hava halleri

koşullarında yangın bazı yanıcı

madde tiplerinde yavaş

yayılırken bazılarında oldukccedila

hızlı yayılabilir

Genccedillik

Goumll

Genccedillik

Genccedil Ağaccedillandırma Alanı

Karışık Meşccedilere ışık

Yaşlı Meşccedilere

Maki ışık

Goumll

27

Aynı şekilde bazılarında yuumlksek şiddette yangın oluşurken (oumlrneğin maki ve genccedil

plantasyonlar) diğerlerinde duumlşuumlk şiddette yangın goumlruumlluumlr (oumlrneğin yaşlı meşcereler) Bu

durum dikkate alındığında yanıcı madde tiplerinin arazi uumlzerindeki dağılımlarının yangın

davranışını oumlnemli oumllccediluumlde etkileyeceği kolayca anlaşılmaktadır (Bilgili 1998a)

Yanıcı Madde Nemi

Yanıcı madde nemi mevcut hava koşullarının farklılığına goumlre yangının başlaması ve

yayılması iccedilin limit bir faktoumlrduumlr Orman yanıcı maddelerinin nem kaynağı

(i) atmosfer (ii) yağış ve (iii) toprak yuumlzeyidir

Yanıcı madde nemi yuumlksek olduğu zaman tutuşma zayıf yayılma oranı duumlşuumlk bununla

birlikte yanıcı maddenin neminin duumlşuumlk olması durumunda tutuşma kolay olup yayılma

oranı yuumlksektir (Shroder ve Buck 1970 Blackmarr 1972 Chandler vd 1991) Yangının

yayılışının buumlyuumlk oumllccediluumlde tepeye bağlı olduğu yanıcı madde tiplerinde canlı yanıcı

maddelerdeki (yaprak) nem yangın davranışını etkileyen temel bir etmendir (Countryman

1972)

Yanıcı madde neminin yuumlksek olduğu durumlarda yangının başlaması ve gelişmesi

zorlaşır Ancak yanıcı madde neminin duumlşuumlk olduğu durumlarda ise yangın kolaylıkla başlar

ve hızla ilerler Yanıcı madde nemi sıcaklık bağıl nem ruumlzgar yağışlı mevsim guumlnuumln belli

zamanlarındaki değişim ve yerel topoğrafyaya bağlı olarak farklılık goumlsterir Yanıcı madde

nemi oumlluuml yanıcı maddelerde canlı yanıcı maddelere oranla ccedilok daha hızlı değişir

Yanıcı Madde Ccedileşitleri

Orman yanıcı maddeleri dikey yayılışları ve genel oumlzellikleri dikkate alınarak iki gruba

ayrılırlar Bu sınıflandırmada ayrıca yanıcı madde duumlzeni boyutu nemi ve miktarı dikkate

alınır Buna goumlre yanıcı maddeler 1) Yuumlksek boylu yanıcı maddeler 2) Yuumlzey yanıcı

maddeleri olarak ikiye ayrılır

28

1) Yuumlzey yanıcı maddeleri ikiye ayrılır a) Toprak iccedili yanıcı maddeler b) Toprak uumlstuuml

yanıcı maddeler

1) Toprak iccedili yanıcı maddeler uumlst topraktaki (A horizonu) tuumlm yanıcı maddeleri kapsar

Oumlrneğin humus ağaccedil koumlkleri ccediluumlruumlmekte olan organik madde artıkları guumlbre ve turbalar

Hatta testere tozları da bu katagoriye dahildir Tuumlm toprak iccedili yanıcı maddeleri alevden

ziyade parıltılı yanma goumlruumlnuumlmuumlndedir Daima yuumlksek bir nem oranına sahiptirler Nem

oranlan 20nin altına duumlşmedikccedile tutuşmazlar Fakat tutuşurlarsa yanma suumlrekli olarak

devam eder Yanmaları iccedilin ya hiccedil veya ccedilok az bir oksijene gereksinimleri vardır Bu

maddelerde yangın yavaş ilerler

Humus

Toprak yuumlzeyi uumlzerindeki vejetasyon materyallerinin ayrışımı sonucu meydana gelir

Normal olarak bu maddeler yangının yayılma suumlratini ender olarak etkiler Zira bunlar hem

nemli hem de sıkı istiflenmiş olduklarından ancak uumlst kısımlarının az bir boumlluumlmuuml hava ile

bağlantılıdır Humus kısımlarında yangın ccedilıkma olasılığı ccedilok az olup ccedilıkan yangının yanma

ve yayılma suumlreti de ccedilok azdır Orman yangınlarında humusun ccediloğu alttaki mineral toprağa

karışır

Humus yangınlarının iccedilten tuumlterek yanma karekteri bu tip yangınlarla savaşı

guumlccedilleştirmektedir Bu tip alanlarda yangını soumlnduumlrmek iccedilin humus tabakasını mineral toprağa

kadar accedilmak gerekir Yalnız yapılan inceleme sonunda alt humus tabakası ccedilok ıslak ve ccedilok

fazla sıkı istiflenmişse o zaman bu alanı mineral toprağa kadar accedilmağa gerek yoktur Bir

yangın alanı iccedilindeki humus yangınlarını soumlnduumlrmek iccedilin en iyi ccedilarelerden birisi bir kuumlrekle

humus tabakasını alt uumlst etmektir Boumlylece hava ile temas eden humusun yanması sağlanmış

olur Bu yangınlar su ile de soumlnduumlruumllebilir Fakat bu işlemde yanıcı maddenin su ile iyi bir

şekilde ıslanmsını sağlamak gerekir Fakat humus yangınlarının toprakla soumlnduumlruumllmesi ccedilok

zordur

Koumlkler

Humus gibi koumlkler de yangının yayılma hızında oumlnemli değildir Zira hava ile temasları

yoktur Yangın koumlklerde yavaş ilerler Fakat bazen yangın koumlkler vasıtasıyla kontrolden

kaccedilarak yangın koruma hattını aşar ve yangından korunmak istenen alana geccediler Eğer bu

yangın toprak uumlstuuml tabakasına ulaşırsa yeni bir yangın ccedilıkmasına neden olurlar Bundan

dolayı yangın hattına yakın bulunan koumlkler yangın sonrası soğutma ccedilalışmalarında dikkatlice

soumlnduumlruumllmesi gerekmektedir

1) Toprak uumlstuuml yanıcı maddeler

Bunlar oumlluuml veya canlı olup mineral toprağın uumlst yuumlzuumlnde mevcut tutuşabilen tuumlm

materyalleri kapsar Oumlrneğin oumlluuml materyaller doumlkuumllmuumlş yapraklar ince ve kuumlccediluumlk dallar

kabuk kozalak canlı materyaller ccedilayırlar alccedilak boylu ccedilalılar fideli kuumlccediluumlk boylu fidanlar vb

Hatta ortalama 15 m yuumlksekliğe kadar olan ccedilalılarla toprak yuumlzeyindeki kalın dallar

devrikler ve kuumltuumlkler de bu gruba girerler

Yaprak ve ince yanıcı maddeler

Orman oumlrtuumlsuumlndeki oumllmuumlş yaprak veya iğne yapraklar ile diğer ince yanıcı materyaller

hem yangının ccedilıkmasında hem de suumlratle gelişmesinde buumlyuumlk rol oynarlar Bunlar orman

altında her yerde rastlanan genel yanıcı materyallerdir Bunların tutuşması ve tehlikeli olması

yanıcı maddenin fiziksel karakterine ormandaki duumlzenine ve miktarına bağlıdır Şayet yaprak

ve iğne yapraklar ince dallar ve suumlrguumlnler uumlzerinde iseler yanma daha şiddetli olmaktadır

Zira dallı olan yapraklar toprak yuumlzuumlne duumlşuumlp rutubetlenenlerden daha uygun bir durum almış

29

olurlar Bu nedenle iğne yapraklı ormanlardaki kesim artıklarının yangın iccedilin ccedilok tehlikeli

olması bundan ileri gelir

İğne yapraklılar iccedilinde ccedilamın iğne yaprakları diğer konifer yapraklarından daha fazla

tutuşmaya ve yangının gelişmesine muumlsaittir Zira ccedilamların iğne yaprakları hem buumlyuumlk hem

de ikili iğne yaprak taşımaktadır Bunlar aynı zamanda ayrışmadan uzun yıllar toprak

uumlzerinde kalarak birikimi arttırırlar Buna karşın ladin vegoumlknarın iğne yapraklarının teker

teker doumlkuumllmesi kısa olması ve rutubetli toprak uumlstuuml kısımlarıyla hemen temasa geccedilmesi

nedeniyle tutuşma ve yanmaları yavaş olmaktadır

Yapraklı ağaccedillar iccedilinde oumlrneğin oumlzellikle bazı meşe tuumlrlerinin yaprakları tutuşmaya

elverişlidir Bunun ccedileşitli nedenleri vardır (1) Kıvrılma nedeniyle toprakla temas yuumlzeyi az

olur (2) Oldukccedila uzun bir suumlre dış ortamdaki rutubeti absorbe etme oranları duumlşuumlktuumlr ve (3)

Toprağa doumlkuumllduumlkten sonra hemen kompaktlaşmazlar

Ot ve ccedilayırlar

Otlar ccedilayırlar ve diğer kuumlccediluumlk bitkiler oumlzellikle iğne yapraklı ormanlarda oumlnem

kazanırlar Bu bitkilerin yangınla olan ilişkisi uumlzerinde ruumlzgar havanın sıcaklığı ve atmosfer

neminin buumlyuumlk roluuml vardır Gelişme periyodunda yeşil ve su bakımından zengin olduklarından

dolayı yangını taşıyıcı değil durdurucu goumlrev alıp yangının yayılmasına engel olurlar Fakat

kuruduklarında yangın iccedilin buumlyuumlk tehlike yaratırlar

Ot ccedilayır ve diğer kuumlccediluumlk bitkiler Tuumlrkiyenin orman yangın mıntıkalarındaki ormanlarda

ve oumlzellikle kapalılığı bozulmuş meşcerelerde oldukccedila fazla mevcuttur Yangınla savaşanlar

bu oumlrtuuml tabakasını daima goumlz oumlnuumlnde bulundurmalıdırlar

Alccedilak boylu ccedilalılar fide ve fidanlar

Genellikle 120 cm boydan daha alccedilak olan bu materyaller orman toprağı uumlzerinde diğer

alccedilak boylu yanıcı maddelerle iccedil iccedile bulunurlar Bu canlı vejetasyon oumlrtuumlsuuml yangın sezonu

başında yangın suumlratinin azalmasına yardım eder Sezon ilerledikccedile hava sıcaklığı ruumlzgar ve

duumlşuumlk bağıl nem bu materyalleri kurutur O zaman bunlar yangın iccedilin hem tehlikeli hem de

yangının diğer yerlere taşınmasına yardımcı olurlar

İnce Dallar ve Diğer Oumlluuml Materyal

Bunlar 5 cm ccedilaptan ince olan dallar kabuk ve diğer ayrışım materyallerini oluşturur

Yangınların suumlratini etkileyen orman yanıcı maddeleri iccedilinde en oumlnemlileridir Kolay

tutuşarak yangınların bir yerden diğerine geccedilmesinde buumlyuumlk yardımcıdırlar Şayet bu

materyaller ot ve ccedilayır oumlrtuumlsuumlyle kombine edilmişse o zaman yangının ccedilok tehlikeli olacağı

daima goumlz oumlnuumlnde tutulmalıdır Zira bu materyallerin bulunduğu alanlarda ccedilıkan orman

yangınları buumlyuumlk sıcaklık yaratırlar Bu durum yangınla savaşı guumlccedilleştirir

Buumlyuumlk dallar devrik goumlvdeler ve kuumltuumlkler

Bu kalın yanıcı maddeler tutuşmaları iccedilin uzun bir kuraklık doumlnemine gereksinim

goumlsterirler Fakat kuruduklarında ccedilok şiddetli yangınlara neden olurlar Boumlyle yangınların

soumlnduumlruumllmesi ccedilok guumlccediltuumlr Bu materyallerin yanmasıyla toprak fazla ısınır

1) Yuumlksek Boylu yanıcı maddeler

Bunlar oumlluuml veya canlı olup orman ccedilatısı iccedilinde bulunan genellikle topraktan 15 m

yuumlkseklikten yukarı olan materyalleri kapsar Oumlnemlileri aşağıda verilmiştir

Ağaccedil dal ve yapraklar

30

İğne yapraklı ağaccedilların canlı yaprakları oldukccedila yuumlksek tutuşma yeteneğine sahiptir

İğne yapraklar tepe yangınının suumlratle ilerlemesini desteklerler İğne yapraklı dallar

uumlzerindeki dizilişi havanın serbest cereyanına yardımcı olur Buna ek olarak ağaccedilların tepe

dalları alccedilak boylu yanıcı maddelerden daha fazla ruumlzgar ve guumlneş ışığı alır Ayrıca iğne

yaprakların uccedilucu yağ ve reccediline ihtiva etmesi ağaccedil dallarını ve tepelerini oumlnemli yuumlksek

boylu yanıcı maddeler haline getirmektedir

Ağaccedillar uumlzerindeki oumlluuml iğne yapraklar ince va kalın kuru dallar oumlnemli yanıcı

maddelerdir Ayrıca ccedileşitli nedenlerle oumlrneğin boumlcek hastalık kar fırtına vb ağaccedillar

uumlzerindeki yanıcı materyalin artması yangının ağaccediltan ağaca atlamasına yardım eder Ayrıca

ağaccedil goumlvdelerinin aşağı kısımlarındaki kurumuş dallar oumlrtuuml yangınının tepe yangını halini

almasına neden olur Tepe yangınlarının soumlnduumlruumllmesi ise oldukccedila guumlccediltuumlr Bu durumda ilk

yapılacak iş oumlrtuuml yangınını soumlnduumlrmesi ve muumlmkuumlnse yangının tepeye geccedilmesine engel

olmaktadır Goumlvdelerin alt kısımlarındaki kuru dalların kesilerek uzaklaştırılması tepeyi

yangından koruma youmlntemlerinden birisidir

Alt tabaka ağaccedilccedilık ve ccedilalılar

Orman tiplerinin ccediloğunda ccedileşitli ccedilalı ve bodur ağaccedil tuumlrleri yer alır Bunlar yangınların

suumlratle yayılmasına buumlyuumlk oumllccediluumlde yardımcı olur Bazıları oumlrneğin Akdenizin tipik bitkisi

Zakkum (Nerium oleander)un yapraklarının yavaş yanması (Oumlzyiğit 1973)

yangınınilerlemesini yavaşlatıcı etki goumlsterir Fakat oumlzellikle maki formasyonunun

elemanlarının ccediloğu yangının hızla gelişmesine yardımcı olur Bu hususta daimi yeşil ccedilalı ve

ağaccedilcıklar yapraklarını doumlken tuumlrlere oranla daha fazla yanıcı oumlzelliğe sahiptir Zira daimi

yeşil tuumlrlerin yaprakları uccedilucu yağları iccedilerdiğinden bu tuumlrlerin nem oranı yapraklarını doumlken

tuumlrlerden daima daha az duumlzeyde bulunur

Yuumlksek boylu ccedilalılar

Tuumlrkiye ormanlarında yuumlksek boylu ccedilalılar genellikle eski yanmış yerlerde gelişerek

alanı kaplar Bu vejetasyon zamanla bulundukları alanların asli bitki oumlrtuumlsuuml halini alır

Tuumlrkiyede oumlzellikle Akdeniz Boumllgesinde tutuşmaya ve yangının yayılmasına elverişli geniş

alanlar bulunur Ccedileşitli kısa boylu bitkilerden oluşan bu topluluğa maki denilmektedir

Makiler yaz aylarında hava sıcaklığının artması ve bağıl nemin duumlşmesi hallerinde

yangınların ccedilıkmasında ve hızlanmasında buumlyuumlk rol oynarlar Bu yanıcı maddelerde ccedilıkan

yangınla savaşmak oldukccedila guumlccediltuumlr

Dikili kurular

Yangınları etkileyen yuumlksek boylu yanıcı maddelerden dikili kurular ccedilok oumlnemlidir

Oumlrneğin Amerika Birleşik Devletlerinde ccedilıkan yangınların 34uumlnuumln dikili kurulardan

ccedilıktığı saptanmıştır Oumlzellikle tepeleri kırılmış ve odun kalitesi oldukccedila bozulmuş olan dikili

kurular kolayca tutuşur ve yangının yayılma hızını arttırırlar Dikili kurular uumlzerindeki

kabukların yanmasından oluşan yanık parccedilalar aşağı duumlşerek diğer kuumlccediluumlk yangınlara ve

yangının ilerlemesine yardım ederler Bu nedenle bir yangında yanan dikili kurular hemen

kesilerek soumlnduumlruumllmelidir Fakat bunları kesilmesinde ccedilok dikkatli olmalıdır Ccediluumlnkuuml yanan

kabukların ruumlzgacircra da bağlı olarak ccedilevreye savrulması sorunu ortaya ccedilıkar

Yosun liken ve sarılıcı bitkiler

Ağaccedilların uumlzerindeki liken yosun ve sarılıcı bitkiler ccedilabuk tutuşan ve parlayan yanıcı

maddelerdir Oumlzellikle likenler ve sarılıcı bitkiler oumlrtuuml yangınının tepeye veya bir yuumlksek

boylu yanıcı madde elemanından diğerine geccedilmesinde oumlnemli rol oynarlar Bu nedenle toprak

uumlstuuml yanıcı maddelerini uzaklaştırarak yangının liken veya sarılıcı bitkiler yardımıyla tepeye

geccedilmesini engellemek gerekir

31

2) Hava Halleri

Zaman ve konum accedilısından ccedilok buumlyuumlk değişkenlikler goumlstermeleri ve bundan dolayı

yanıcı madde nemi ve yangının yayılması uumlzerine olan etkileriyle yangın davranışını

etkileyen en oumlnemli faktoumlr hava halleri kabul edilebilir Yangın hava hallerinin değişmesi

tutuşmayı yangının yayılmasını ve şiddetini etkiler Orman yangınları uumlzerinde en fazla etkili

olan hava halleri

(i) yağış (ii) ruumlzgar (iii) sıcaklık ve (iv) bağıl nemdir

Yağış yağmur ccediliğ ve ağır sisin bir formudur ve bunların her biri yağış olara

adlandırılır Yağmur bağıl nem gibi yanıcı maddenin nem iccedileriğini etkiler Buumlyuumlk ve ağır

yanıcı maddeler daha fazla nemi daha uzun suumlre buumlnyelerinde bulundurular

Yağışın yangın davranışına olan etkisi

yanıcı madde nemine olan etkisinden

kaynaklanmaktadır Yangının başlayabilmesi ve

gelişebilmesi iccedilin yanıcı madde neminin belirli

bir duumlzeyin altında olması gereklidir Genel

olarak 30rsquoluk nem oranı yangının başlayıp

gelişebilmesi iccedilin uumlst sınır olarak kabul

edilmektedir (Bilgili vd 2002) Yağmur yanan

materyali hemen ıslattığı iccedilin oumlzellikle ince

(05 cmlt) ve orta derecede kalınlıktaki (05-

1cm) yanıcı maddelerde gerccedilekleşen yangının

yayılışını hemen durdurucu etki yapar

(Ccedilanakccedilıoğlu 1993) Bu durum kalın ccedilaplı

materyallerde daha uzun suumlreyi gerektirir

Ruumlzgar genelde yangın şeklini belirleyen en oumlnemli etkenlerden birisidir Yangının

yayılma oranı alanı ve ccedilevre değerlerine ait tahminler iccedilin geliştirilen modellerde ccediloğunlukla

ruumlzgar hızı esas değişken olarak alınmaktadır Ruumlzgar yangının oumln cephesinin gelişmesini

alevin oumlnuumlndeki yanmamış yanıcı maddelere sıcak hava taşıyarak konveksiyon yoluyla

tutuşma ve yanmayı artırarak destekler (Burgan ve Rothermel 1984 Chandler vd 1991)

32

Orman yangınları başlangıccedilta dairesel bir gelişme goumlstermelerine rağmen daha sonra

ruumlzgar eğim ve diğer ccedilevresel faktoumlrlerin etkisiyle elips veya başka bir şekil alırlar (Bilgili

1991 Bilgili vd 2002) Ruumlzgacircr hızının belli bir duumlzeyin uumlzerine ccedilıkması durumunda yanıcı

madde oumlzelliklerindeki farklılıkların yangın davranışı uumlzerine olan etkileri ortadan kalkmakta

oumlzellikle yangın yayılma oranını belirleyen tek faktoumlr durumuna geccedilebilmektedir (NWCG

1981)

Ruumlzgar hızı guumln boyunca veya oumlğleden sonra maksimumdur ve akşamda duumlşmeye

başlar Yangın ccedilok hızlı yayıldığı iccedilin yangınla muumlcadele ccedilalışmaları guumln iccedilerisinde oldukccedila

zordur Diğer yandan ruumlzgacircr nokta yangını oluşturarak yangının kontrol altına alınmasını

guumlccedilleştirir Ruumlzgarın yangın davranışı uumlzerindeki en oumlnemli iki etkisi şunlarıdır

(i) Yangının yayılma youmlnuuml ve (ii) Yangının yayılma oranı

Ruumlzgar konveksiyon kolonuna youmln vererek yangının alevlenmesine neden olur ve

suumlrekli olarak oksijen desteği sağlar Ruumlzgar geniş accedilılmayan yangın engelinin diğer tarafına

koumlzleri ve yanan ince materyali taşıyarak nokta yangınları oluşturur veya konveksiyon

kolonunu ve alevleri eğerek direkt yanıcı maddeyi tutuşturur

Sıcaklık yanıcı maddenin kurumasına neden olarak yanıcı madde koşullarını değiştirir

Sıcaklık ayrıca yangın işccedililerinin performansı accedilısından da ccedilok oumlnemlidir Aşırı sıcaklık

konduumlsyonu duumlşuumlrerek işccedililerin verimliliğini olumsuz youmlnde etkilemektedir Yanıcı maddeler

radyasyonla guumlneşten ve konveksiyonla ccedilevresindeki havadan ısı alırlar Hava sıcaklığı

yuumlksek olduğu zaman yanıcı maddelerin de sıcaklıkları yuumlksek olacağından tutuşmaları iccedilin

daha az bir ısıya ihtiyaccedil duyar Yuumlksek sıcaklıklar yanıcı maddelerin nem iccedileriklerini

duumlşuumlrerek kurumalarını ve yangında kolay yanmalarını sağlar Devam eden bir yangın kuru

bir hal almış bu tip yanıcı maddelere ulaştığında hızını arttırarak ilerler (Bilgili vd 2002)

33

Bağıl nem yanıcı madde nem iccedileriğini etkiler Bağıl nem guumln iccedilerisinde sıcaklığın

artmasına bağlı olarak oumlğle saatlerinde en duumlşuumlk seviyelere iner Buna bağlı olarak yanıcı

maddelerin nem iccedilerikleri azalarak kuru bir hal alırlar Bu sebeple bağıl nemin duumlşuumlk olduğu

zamanlar orman yangınları accedilısından tehlikeli zamanlardır Ayrıca bağıl nem yangın

potansiyelinin ortaya konulmasında kullanılan kriterlerdendir Kolaylıkla oumllccediluumllebilir olması

nedeniyle yangın tehlikesinin ortaya konulmasında temel kriter olarak kullanılmaktadır

(Bilgili vd 2002)

Temel Kurallar

(i) Sıcaklıklığın her 20degC de bir azalmasıyla birlikte bağıl nem iki kat artar ve sıcaklığın her 20degC de artmasıyla bağıl nem yarı yarıya azalır Orman yangınları accedilısından yangının başlayıp gelişebilmesi iccedilin 30 bağıl nem uumlst sınır olarak kabul edilir

(ii) Bağıl nemim 30rsquoun uumlzerinde olduğu durmlarda yangınlar muumlcadele ccedilok zor değildir Ancak 30rsquoun altına duumlştuumlğuuml durumlarda yangının kontrol altına alınması zorlaşır

(iii) Bağıl nem guumln iccedilerisinde değişiklik arz eder sabahları en yuumlksek şafak vaktinde orta ve oumlğlede en duumlşuumlktuumlr

Hava Hallerini Etkileyen Değişimler

Hava hallerini iki ana koşul etkilemektedir Bunlar

(i) Guumln iccedilindeki değişim ve

(ii) Mevsimsel değişimlerdir

(i) Guumln İccedilerisindeki Değişim

Bazı yangınlar guumlnuumln farklı zamanlarında ruumlzgar bağıl nem ve sıcaklıktaki

değişimlerden dolayı ccedilok farklı yanarlar Ruumlzgacircr hızının yuumlksek bağıl nemin duumlşuumlk ve

sıcaklığın yuumlksek olduğu anda yangın tehlikesi en yuumlksek seviyeye ccedilıkar

34

Guumln iccedilerisinde yangın tehlikesinin en yuumlksek olduğu zaman saat 1000 ile 1800 arasıdır

En duumlşuumlk olduğu zaman ise sabah saat 0200 ile 0600 arasıdır

Mevsimsel Değişimler

Her bir mevsim yanıcı madde neminde ve koşullarında farklılıklara neden olarak yangın

davranışını etkiler Tropikal ormanlarda yanıcı maddeler kurak mevsimler boyunca nem

kayberek kururlar ve yağmurlu mevsimlerde işe yeşerirler Oumlluuml yanıcı maddeler canlı yanıcı

maddelere oranla daha iyi tutuşurlar ve daha yuumlksek tehlike arz ederler

3) Topoğrafya

Topoğrafya yangının davranışını etkileyen sahanın fiziksel sabit faktoumlrlerindendir

Arazi şekillerindeki değişiklikler hem yanıcı maddeler hem de hava halleri uumlzerinde

belirleyici bir etkiye sahiptir (Sağlam 2002 NWCG 1981)

Eğimin yangın davranışına etkisi yanıcı maddelerin istiflenme oranı ve bu durumun

yangının yayılması uumlzerine olan etkisiyle accedilıklanabilir (Albini 1974) Eğim yangın

davranışını iki şekilde etkiler

(i) Yangının yayılma oranı ve

(ii) Yangının yayılma youmlnuuml

Duumlz bir alana oranla eğimli bir arazide alevler daha ilerdeki yanmamış materyale

doğrudan temas edebilir veya radyasyon ve konveksiyonla yanıcı maddelerdeki nem

oranlarını duumlşuumlrerek yangının hızlı bir şekilde yayılmasına katkıda bulunur (Hirsch 1996

Pyne vd 1996)

35

Bakı alandaki ruumlzgar durumu ve guumlneş radyasyonu miktarındaki ccedileşitlilikle ilgilidir

Yangın meteoroloji koşulları duumlşuumlk nem ve yuumlksek duumlzeydeki guumlneş radyasyonu bakı

uumlzerinde gerccedilekleşen hızlı tutuşmaya yardımcı olur (Pyne vd 1996)

Bakıya bağlı olarak yanıcı madde tipi ve oumlzelliklerinde oumlnemli değişiklikler olmaktadır

Bu değişikliklerin temelinde guumlneşlenme sıcaklık ve ruumlzgardaki farklılıklar yatmaktadır

Bakı yanıcı madde nem iccedileriğini ve sıcaklığı etkileyen hava şartlarında buumlyuumlk değişikliklere

sebep olduğundan yangın davranışını etkilemektedir (Hayes 1941 1944 1949) Guumlney

bakılı yamaccedilta bulunan yanıcı maddeler şiddetli bir şekilde yanmak uumlzere yeterince

kuruyabilirken aynı yerde ancak kuzey yamaccedilta bulunan benzer yanıcı maddeler hiccedil

yanmayabilir (Davis 1959)

Yuumlkselti farkları oumlzellikle hava halleri ve yanıcı maddede meydana gelen değişiklikler

bakımından yangın davranışı uumlzerinde etkili olmaktadır Dağların tepeleri ile vadi tabanları

guumlnuumln 24 saatinde değişen yanma koşullarına sahiptir Guumlnduumlzleri vadi tabanındaki hava daha

fazla ısınır ve hafifliği nedeniyle yuumlkselir Geceleri ise guumlneş radyasyonu olmadığından ağır

hava kitleleri vadi tabanına doğru akar Bu değişimin sonucu olarak yaz gecelerinde vadi

tabanının sıcaklığı dağların tepelerine goumlre daha duumlşuumlktuumlr (Ccedilanakcıoğlu 1993)

Değişik yuumlkseltilerdeki yanma şartlarıyla ilgili olarak yapılan araştırma sonuccedillarına

goumlre duumlşuumlk yuumlkseltilerdeki yangın tehlikesi kuzey yamaccedillarda buumltuumln guumln boyunca ve

geceleyin vadi tabanından daha duumlşuumlktuumlr Yangın tehlikesi akşam geccediliş periyodunda vadi

tabanıyla aynı olmakla birlikte guumlney yamaccedillarda buumltuumln guumln boyunca biraz daha yuumlksektir

Orta yuumlkseklikte bulunan termal kuşak alanında yangın tehlikesi kuzey yamaccedillarda guumln

boyunca ve akşam geccediliş periyodunda vadi tabanıyla aynı gibidir Guumlney yamaccedillarda ise

yangın tehlikesi vadi tabanından ve diğer buumltuumln yuumlkseltilerden her zaman daha yuumlksektir

Yukarı yuumlkseltilerde ise kuzey yamaccedillardaki yangın tehlikesi sabah geccediliş periyodunda vadi

tabanıyla yaklaşık aynı gibidir guumln boyunca ve akşam geccediliş periyodunda daha duumlşuumlk olup

gece daha yuumlksektir Guumlney yamaccedillarda yangın tehlikesi sabah geccediliş periyodu boyunca ve

gece vadi tabanından daha yuumlksektir guumln boyunca ve akşam geccediliş periyodu boyunca daha

duumlşuumlktuumlr (Barrows 1951)

36

Yangının Doğal Seyri

Bir orman yangının yayılma hızı ve şiddeti yanıcı madde ve ccedilevre koşullarının farklı

kombinasyonlarına bağlı olarak zamanla artar ve belirli boyutlara ulaşır Bu dakikalar ve

bazen saatler ister Yangın davranışını etkileyen birccedilok değişken faktoumlr vardır Bunlar uumlccedil ana

grupta toplanabilir yanıcı madde hava halleri topoğrafya

Ccedilıkan bir yangında yangının bir kısmı diğer kısımlara oranla daha hızlı ilerler Bu

durum genellikle ruumlzgacircra ve arazinin veya her ikisinin de etkisine bağlı olarak değişir

Yangının bu durumu genel goumlruumlnuumlşte elips veya yelpaze şeklindedir Bu tip yangının hızla

ilerleyen uccedil kısmı yangının ccedilıkış yerine (orijin) en uzak olan noktasıdır Yangının bu genel

modeli aşağıdaki kısımlara ayrılabilir

Şekil Tipik bir yangın yayılış modeli

Baş yangın - yangının bu kısmı kendini ccedilok ccedilabuk geliştirir

Yan yangın ndash doğru accedilı halinde veya baş yangının ilerleme youmlnuumlne doğru eğik olarak ilerler

Arka yangın ndashbaş yangının aksi youmlnde ilerler Yangınların yayılma hızı baş yangında

en fazla arka yangında ise en azdır Fakat bu oran ruumlzgar eğim ve yanıcı maddelere bağlı

olarak buumlyuumlk değişiklik goumlsterir Yukarda goumlsterilen yanma modeli oumlnde şiddetli alevi

bulunan nokta yangını ve parmak oluşturmuş bir yangın tipini goumlstermektedir

Parmak ndash Parmak ana yangından bir dil gibi dışarıya doğru yangının oluşturduğu kısımdır

Koy ndash Yanıcı madde ve topografik oumlzelliklere bağlı olarak ortaya ccedilıkan parmak(lar) ve yangın arasındaki kısımdır

Orman Yangını Yayılış tipleri (formları)

37

Her yangın kendine has baş ve yan yangın oumlzelliklerine sahiptir Bu oumlzellikler genellikle

(i) Ruumlzgar oumlzellikle ruumlzgar hızı

(ii) Yanıcı maddede meyadana gelen farklılıklar ve

(iii) Topoğrafyarsquoya bağlı olarak değişir

- Topoğrafya duumlz - Topoğrafya duumlz - Ruumlzgar yok - Orta ruumlzgar - Yanıcı madde homojen - Yanıcı madde homojen

-Topoğrafya duumlz - Topoğrafya duumlz - Şiddetli Ruumlzgar - Ruumlzgar değişken - Yanıcı madde homojen - Yanıcı madde homojen

-Topoğrafya duumlz - Topoğrafya eğimli - Orta Ruumlzgar - Ruumlzgar yok

Ruumlzgacircr (orta)

Ruumlzgacircr 1 Ruumlzgacircr (şiddetli)

Ruumlzgacircr 2

Eğim yukarı

Eğim aşağı

Ruumlzgacircr (orta)

Yanıcı madde az

Yanıcı madde

ccedilok

38

- Yanıcı madde değişken - Yanıcı madde homojen

-Topoğrafya eğimli Tali (yan) sırtların etkisi - Ruumlzgar eğim yukarı - Yanıcı madde değişken

Ruumlzgacircr (orta)

Eğim yukarı

Eğim aşağı

Yan sırt Yan sırt

times

39

BOumlLUumlM

YANGINLARIN ORMAN EKOSİSTEMLERİ UumlZERİNDEKİ ETKİLERİ

Ekosistem dinamikleri basit organizma duumlzeyinden ekosistem duumlzeyine kadar birccedilok iccedil

ve dış faktoumlruumln etkisi altında bulunmaktadır Bu faktoumlrlerin en etkililerinden birisi ekosistem

yapısını tuumlr kompozisyonu ve zenginliğini değiştiren ve suumlrekliliğini sağlayan orman

yangınlarıdır Duumlnya uumlzerinde mevcut birccedilok orman ekosisteminde yangın sistemin ayrılmaz

bir parccedilasını oluşturur Afrika savanaları Akdeniz makilikleri veya duumlnyanın birccedilok

boumllgesinde bulunan ccedilam ormanlarının suumlrekliliği iccedilin duumlzenli olarak meydana gelen orman

yangınlarına ihtiyaccedil vardır Yangına bağımlı ekosistemler olarak adlandırılan bu

ekosistemlerde birccedilok tuumlr mevcut yangın rejimine adapte olarak sistemdeki suumlrekliliğini

korur Bu noktada yangın rejimi oumlzellikleri belirleyici rol oynamaktadır

Konuya ilişkin yoğun araştırmalar sonucunda yangınların salt doğal dengeyi bozan bir

etmen olarak değil ekosistemin doğal ve ayrılmaz bir bileşeni olarak ele alınması zorunluluğu

ortaya ccedilıkarmıştır Yangına adapte olmuş ekosistemlerde yangın gittikccedile stabil hale doumlnuumlşen

ve tuumlr ccedileşitliliğinin azalmaya başladığı bir orman toplumunda yeni bir başlangıccedil yaparak tuumlr

ccedileşitliliğinde değişimler meydana getirir ve sistemin kendini yenilemesine olanak sağlar Bu

nedenle yangına bağımlı ekosistemlerde sistemin bir parccedilası olan yangının kontrolluuml

kullanımı ile doğal muumldahale suumlrecine benzer etkilerin oluşturulması ile sistemin suumlrekliliği ve

verimliliği devam ettirilebilir (Chao Li 2000) Orman youmlneticileri yangının bu oumlzelliklerini

kullanarak ekosistemin doğal yapısını koruyabileceği gibi farklı yapı ve kompozisyona

doumlnuumlşmesini de sağlayabilirler Belirli aralıklarla yangının tekerruumlr ettiği ekosistemlerde uzun

yıllar devam eden başarılı yangın koruma ccedilalışmaları gittikccedile artan yanıcı madde birikimine

neden olacağından gelecekte ccedilok daha buumlyuumlk ve yıkıcı bir yangının habercisi olabilmektedir

Ayrıca bu tuumlr uygulamalar alandaki doğal tuumlrlerinin suumlrekliliğini ve alanın verimliliğini de

tehlikeye sokacaktır

Bu nedenle yangınla muumlcadele ccedilalışmalarında amaccedil yangının sistemden

uzaklaştırılması değil yangını sistemin bir parccedilası olduğunu kabul ederek gerektiğinde

yangını bir amenajman aracı olarak kullanabilmek olmalıdır Bu yangınların zararlı etkileri

yanında yararlı etkilerini de goumlzoumlnuumlnde bulunduran geniş kapsamlı bir yaklaşımdır

Guumlnuumlmuumlzde ormancılar bu yaklaşım ışığında yangının tamamen sistemden uzaklaştırılması

anlayışından yangın amenajmanı olarak adlandırılan daha geniş iccedilerikli bir yaklaşıma geccediliş

yapmaktadır Bu geccediliş kimi ormancılık uygulamalarında yangından yararlanma konusundaki

artan eğilimleri yansıtmaktadır Bu yolla yangının oynadığı roluuml tuumlmuumlyle kavrayabilmek iccedilin

tarihsel gelişim iccedilinde yangın ve ekosistem arasındaki karşılıklı etkileşimin ortaya konulması

gerekmektedir (Neyişccedili 1986)

Yangın ormanda ccedilok ccedileşitli etkilerde bulunur Yangın en basit ifadeyle yakar yayılır

ve enerji accedilığa ccedilıkarır Bu etkilerin oumlnemli ekolojik ve ekonomik sonuccedilları vardır

Yangının ormanlardaki en oumlnemli etkisi odun materyalini yakıp kuumll etmesidir

Yangının bu oumlzelliğinden ormandaki artıkların ve toprak uumlstuumlnde bulunan fazla

miktardaki kalın materyalin yakılıp ortadan kaldırılmasında yararlanılmaktadır

40

Yangın esnasında meydana gelen aşırı sıcaklık ormanın canlı vejetasyon oumlrtuumlsuuml ile

hayvanları oumllduumlruumlr ve toprağın fiziksel ve oumlzellikle de kimyasal oumlzelliklerini değiştir

Yangın sonrasında meydana gelen artık mineral maddeler kimyasal etkilere neden

olurlar Bu maddelerin toprakla ilişkileri oumlnemli sonuccedillar meydana getir

Yangın sonucu ormanın yetişme ccedilevresinde meydana gelen fiziksel biyolojik ve

kimyasal değişikliklerin bazıları hemen goumlruumllduumlğuuml gibi bazı etkilerinin goumlruumllebilmesi uzun bir

zaman gerektir

Yangınların ormanda yaptığı etkiler iki ana grup altında toplanabilir

1) Yangının direkt (Doğrudan) etkisi ormanları tohumları genccedilliği oumlluuml oumlrtuumlyuuml

toprak vejetasyonunu ve orman yaban hayatını zarara uğratması

2) Yangının direkt (Dolaylı) etkisi biyotik klimatik ve edafik etkenlerin

değiştirilmesidir

Yangının etkisi vejetasyon tipi yangın mevsimi meşcere buumlyuumlkluumlğuuml karışımı yaşı

toprak oumlzellikleri vb birccedilok faktoumlre bağlıdır Bu faktoumlrlerin değişimi yangının ccedilevresine olan

etki derecesini değiştirmektedir Oumlrneğin sık sık meydana gelen orman yangınların orman

ağaccedilları toprak ve mikroklimatik oumlzellikler uumlzerindeki etkileri seyrek olarak meydana gelen

yangınların etkisinden ccedilok daha fazladır Bu nedenle orman yangınlarının yapacağı zararlar

hakkında bir yargıya varılırken mevcut yetişme ortamı koşulları koşullarını goumlz oumlnuumlnde

bulundurmak ccedilok oumlnemlidir

1) Yangın- Vejetasyon İlişkisi

Yangının vejetasyonla (bitki) olan ilişkisi onun vejetasyonun bir kısmını veya

tamamını yakması sonucu ortaya ccedilıkar Bu ilişki sonucunda şayet ormanın tamamı yanmış ve

geriye kuumll kalmışsa yangının vejetasyonla olan ilişkisini derinlemesine araştırmaya gerek

yoktur Fakat birccedilok hallerde yangın vejetasyonu tamamen yakmayıp onun ancak bir kısmına

zarar verir Bu durumda zarar goumlren vejetasyonun yaşayıp yaşamayacağına karar vermek

guumlccedilleşir

Yangının vejetasyonla olan ilişkileri ccedileşitli youmlnleriyle birccedilok araştırıcılar tarafından

incelenmiştir Fakat bu ccedilalışmalarda daha ziyade yangının oumlrneğin ağaccedilların dış kısmında

yaptığı zararlar uumlzerinde durulmuştur Bunlar yangının ağaccedilların tepesini yakması goumlvde

ince dal ve yaprakları dağlaması ve oumllduumlrmesi ile yanan tomurcukların yuumlzde oranları gibi

hususları kapsamaktadır Buna paralel olarak ateşin hafif veya şiddetli oluşunun vejetasyonda

meydana getirdiği iccedil değişiklikler uumlzerindeki ccedilalışmalar da son yıllarda artmış bulunmaktadır

Bu konuda oumlzellikle Amerika Birleşik Devletleri Kanada ve Avustralyadaki araştırmalar

konuyu birccedilok youmlnleriyle aydınlatıcı niteliktedir (Brown Ve Davis 1973 Ccedilanakccedilıoglu 1985)

Vejetasyonu Oumllduumlren Sıcaklık Dereceleri

Ormandaki vejetasyonu ve oumlzellikle vejetasyonun ccedileşitli kısımlarını (koumlk goumlvde

yaprak tohum vb) oumllduumlren sıcaklık dereceleri oldukccedila farklıdır Bir yangında bitki

goumlvdesinin dibine yakın kısmındaki canlı huumlcrelerin sıcaklığın oumllduumlruumlcuuml duumlzeye yuumlkselmesi

sonucu oumllmesi bitkinin oumlluumlmuumlne neden olur Bu hususta oumlnce soymuk ve kambiyum

tabakaları zarar goumlruumlr Zira bunlar bitkinin dışına en yakın kısımlardır Hatta yuumlksek sıcaklıkta

yalnız kambiyum zarar goumlrse bile diri odunun kambiyuma yakın yıllık halkalarında bulunan

elemanlar faaliyetine devam edemezler

41

Vejetasyonun canlı dokularının oumlluumlmuumlne neden olacak sıcaklık dereceleri hakkındaki

bilgiler yeterli değildir Bitki tuumlrlerini oumllduumlren sıcaklık derecesinin miktarında

protoplazmanın su ile doygun olup olmamasının buumlyuumlk etkisi vardır Protoplazması fazla suyu

kapsayan tuumlrlerin dayanıklılığı daha fazladır Bu hususta hem sıcaklık hem de onun suumlresi

oumlnemlidir Dokuların oumllmesi 49degCde başlar Bu sıcaklığın ortalama bir saat devamı oumlluumlm iccedilin

yeterlidir 54degCde ise oumlluumlm birkaccedil dakika iccedilinde olur 60degCnin uumlzerinde ise tuumlrler arasında

direnccedil farkları bulunmasına rağmen dokular ccediloğunlukla hemen oumlluumlr Arazi ccedilalışmalarında bu

sıcaklığın fidelerin oumlluumlmuuml iccedilin en kritik sıcaklık derecesi olduğu saptanmıştır Goumlruumlnuumlşte

tamamen aynı olan iki yangından biri diğerinden daha fazla zararlı olabilir Bu durum

sıcaklığın devam ve şiddetindeki kuumlccediluumlk farklılıklardan meydana gelmektedir

Zararın Şiddetini Etkileyen Faktoumlrler

Doğal koşullar altında yangının ağaccedil ve ormanlara olan etki derecesi birccedilok hususlara

bağlıdır Bunlar ana hatlariyle aşağıda verilmiştir

Ağaccedil tuumlruuml

Ağaccedil tuumlrlerinin yangına karşı olan direnccedilleri ccedilok değişiktir Şiddetli yangınlar hariccedil

iğne yapralı tuumlrler yapraklılara oranla yangına daha hassastır

Ağaccedil yaşı

Yangından en fazla genccedillik zarar goumlruumlr Bunu kuru dalları bulunan ve tepesi toprağa

kadar ulaşan sırıklık doumlnemindeki iğne yapraklı tuumlrler izler Bu yaştan sonra tehlike gittikccedile

azalmağa başlar Oumlrtuuml ve enkaz bulunmayan yaşlı meşcerelerde ise yangın tehlikesi en azdır

Tuumlrkiyede yangınla ağaccedil yaşı arasındaki ilişkilere ait araştırma olmadığından ve

ayrıca mevcut orman yangın istatistiklerinde de yeterli bilgi bulunmadığından WECK

(1950)in Prusya ormanlarındaki tespit sonuccedillarını vermek yararlı olacaktır WECKe goumlre

yangın tehlikesi 1 - 40 yaşındaki ccedilam ormanlarında 333 olduğu halde bu oran 40 yaşından

yukarı ccedilam meşcerelerinde 87ye duumlşmektedir

Vejetasyonun ilk sıcaklığı

Bir ormanda yaprak sıcaklığı genellikle 20 ndash 26degC arasındadır Fakat doğal olarak bu

sıcaklık 38degCnin uumlstuumlnde de olabilir Şayet yaprağın ilk sıcaklığı yuumlksekse yaprağı oumllduumlrmek

iccedilin daha az bir ısıya gereksinim vardır Bu husus oumlzellikle yangından yararlanmada oumlnem

kazanır Yangından yararlanırken yakma zamanını iyi seccedilmek suretiyle tutuşma ısısı kontrol

altında tutulabilir

0

20

40

60

48 53 58 63

Sıcaklık (ordmC)

Suumlre

(d

ak)

42

Ağaccedilların duyarlı kısımlarının buumlyuumlkluumlğuuml ve morfolojisi

Genccedil ağaccedillar yapraklar ve kuumlccediluumlk dallar yuumlksek sıcaklık nedeniyle daha ccedilabuk

ısınacağı iccedilin kolayca oumlluumlrler Tomurcukların ısının zararına direnccedilleri doğrudan doğruya

buumlyuumlkluumlkleri ile ilgilidir Geniş tomurcuklar şayet tuumlyluuml ve demet şeklindeki yapraklarla

korunuyorlarsa bunlar fazla ısı oluşturarak tomurcuk huumlcrelerini oumllduumlruumlcuuml sıklığı yaratırlar

(Byram 1948)

Kabuğun kalınlığı ve karakteri

Ağacın tuumlm koruyucu mekanizması iccedilinde en oumlnemlisi kabuktur Kabuk oumlzellikle fazla

sıcaklığın oluştuğu toprak yuumlzeyinde oumlnemlidir Kabuk olağanuumlstuuml koruyucu (izole edici) bir

oumlrtuumlduumlr Onun koruyucu oumlzelliği genellikle yapılış kompozisyon yoğunluk nem durumu ve

kalınlığına bağlıdır Bu hususlar da buumlyuumlk oumllccediluumlde tuumlre buumlyuumlme guumlcuumlne ve bazı hallerde

mevsime bağlı olarak değişmektedir Fakat bu konuda yeterli aydınlatıcı bilgiler mevcut

değildir

Dip kısmında kalın bir kabuk tabakasına sahip olan tuumlrlerin oumllduumlruumlcuuml sıcaklığın

soymuk ve kambiyum tabakaları na geccedilmemesi koşuluyla oldukccedila yuumlksek sıcaklıklara

dayandıkları saptanmıştır Genellikle yaşlı bireyler kalın olan kabuktarı nedeniyle yangına

daha dayanıklıdıriar

Dallanma ve buumlyuumlme oumlzellikleri

Diğer oumlzellikler eşit olmak koşuluyla ccedilabuk doğal budanma yeteneği goumlsteren ağaccedillar

yuumlksek ve accedilık tepe ccedilatıları geliştirerek yangından az zarar goumlruumlrler Ccediluumlnkuuml yangının şiddeti

ve devamı tek goumlvdeler etrafında hemen azalır Buna karşın tepe ccedilatısı alccedilak ve sık olan

oumlzellikle tutuşucu liken ve yosunlar1a kaplı bulunan ağaccedillar yangından daha fazla zarar

goumlruumlr Oumlrneğin ladin birccedilok kuru dallara sahip ise de alt tabakada ot yetişmesine uygun

olmaması kurak yerlerden sakınarak nemli alanlarda yetişmesi nedeniyle yangın tehlikesine

karşı ccedilam ve sedire oranla daha iyi durumdadır

Koumlklenme karakteri

İnce bir dış tabakaya sahip olan koumlkler toprak yuumlzeyine de yakın olurlarsa yangından

fazlaca etkilenir Ccedilam ladin ve goumlknar1arın yuumlzeysel koumlkleri toprak ve oumlrtuuml yangınlarından

sık sık zarar goumlruumlr1er

Mineral toprağı oumlrten organik maddeler

Toprak uumlstuumlndeki organik maddelerin kalınlığı ve niteliği oumlzellikle sığ koumlkluuml tuumlrlerde

oumlrtuuml yangınları sonucu koumlklerde oluşacak zararın şiddetini belirler Eğer oumlluuml oumlrtuuml tabakası

oldukccedila kalın ve yangında oumlluuml oumlrtuumlnuumln alt kısımları yanmazsa koruyucu oumlzelliği nedeniyle

koumlkleri zarardan koruyabilir Fakat oumlluuml oumlrtuumlnuumln tamamı yanarsa o zaman koruyucu

oumlzelliğinden ccedilok bir ısı kaynağı haline gelir ve toprak sıcaklığını arttırarak koumlkler iccedilin daha

ccedilok zararlı olur Yangının kuraklık doumlnemlerinde bataklıklarda tehlikeli olmasının nedeni

budur

Yaprakların yanma oumlzelliği

Suumlrekli yeşil yapraklı ağaccedillar oumlzellikle iğne yapraklılar yapraklı tuumlrlerden daha ccedilabuk

tutuşurlar Bu hususta iğne yapraklı tuumlrler arasında olduğu kadar yapraklılar arasında da

oumlnemli farklar vardır Ayrıca ağaccedilların yakınındaki kaba yanıcı maddeler de zararı arttırırlar

Fakat bu farklılıklar şiddetli kuraklık zamanlarında asgariye duumlşer ve tuumlrler şiddetli bir şekilde

yanar Ancak olağanuumlstuuml kuraklıklar dışında geniş yapraklı tuumlrlerde yangın suumlratli bir

gelişme goumlsteremez

43

Meşcere karakteri

Yangının şiddet ve devamını etkileyen yanıcı maddelerin miktarı ve dağılışı meşcere

oumlzelliği ile yakından ilişkilidir Bu nedenle sık buumlyuumlyen yahut toprak uumlstuuml yanıcı maddeleri

fazla olan iğne yapraklı meşcereler az toprak uumlstuuml yanıcı maddelerine sahip seyrek tepeli

meşcerelere kıyasla yangın tehlikesine daha fazla elverişlidirier Yapraklı meşcerelerde

yaprakların oldukccedila az tutuşma yeteneğinde olması ve yenileme guumlcuumlne sahip bulunması

nedeniyle tepe ccedilatısı sıklığı az oumlnemlidir Burada zarar alt oumlrtuuml ve toprak uumlstuuml yanıcı

maddelerle sınırlanmıştır

Mevsim ve buumlyuumlme kabiliyeti

Gerek iğne yapraklı tuumlrlerde gerekse yapraklılarda yaprak doumlkuumllme ve goumlvde

zararlarının buumlyuumlmeye olan etkisi mevsimlere bağlı olarak değişen fizyolojik faaliyetlerle

ilişkilidir Bu nedenle belirli bir ısının ağaccedillara olan etkisi de mevsimlere goumlre değişiklikler

goumlsterir Buumlyuumlmenin mevsimlik durumu zararı uumlccedil yolla etkiler

1 Tepe ccedilatısındaki toplam nem miktarını buumlyuumlk oumllccediluumlde etkileyerek tepenin tutuşmasını

ayarlar

2 Gelişme durumunda olan genccedil ağaccedillar yangın zararına daha fazla hasssastır Bu

nedenle gelişen suumlrguumlnler ve kambiyum duraklama doumlnemlerine oranla vejetasyon

doumlneminde yangından daha fazla zarar goumlruumlrler

3 Mevsime goumlre değişen koumlklerin gıda depolama durumu da bu hususta oumlnemli rol

oynar Buna goumlre gıda depolamasının az olduğu hızlı gelişme doumlneminde ağaccedillar tepe

yangınlarına karşı en az hassasiyete sahiptir

Yukarıda adı geccedilen tuumlm faktoumlrler ağaccedilların kritik dokularının oumllduumlruumlcuuml sıcakIıktan

etkilenip etkilenmemesinde buumlyuumlk rol oynar Ağaccedilların aynı şiddetteki yangından az

etkilenmesi veya oumllmesi adı geccedilen faktoumlrlerin birlikte veya tek tek bulunmasının bir

sonucudur

2) Yangın-Boumlcek İlişkileri

Yangının vejetasyonda ve oumlzellikle ağaccedillarda yaptığı zararların en oumlnemlilerinden biri

de yangından zarar goumlrmuumlş ağaccedilların ccedileşitli boumlceklere karşı direnccedillerinin azalmasıdır Ccediluumlnkuuml

yangın zararına uğrayan ağaccedillar gerek tepelerinin yanması gerekse goumlvdenin toprağa yakın

kısmındaki kambiyum tabakasının fazla ısınması sonucu oumlluumlr ve zayıf bir durum alır Boumlyle

ağaccedillar sekonder zararlı ccedileşitli boumlceklerin gelişmesi iccedilin en iyi ortamdır

Ccedileşitli araştırıcılar tarafından yurdumuzda yapılan incelemeler sonucu yangından

zarar goumlrmuumlş iğne yapraklı ağaccedillara Buprestidae Cerambycidae Curculionidae ve

Scolytidae familyalarına dacirchil ccedilok ccedileşitli boumlcek tuumlrlerinin yerleştiği ve zarar yaptığı

saptanmıştır (Schimitschek 1944 Ccedilanakccedilıoğlu 1956 Baş 1965)

Boumlceklerin saldırısına uğrayan ağaccedilların niteliklerinin bozulduğu ve bunların

değerlendirilme olanaklarının azaldığı veya en azından oumlnemli bir oranda ( 10-20)

değerlerini yitirdikleri bilinmektedir Bu nedenle yangından sonra alanda yapılacak inceleme

sonucu hayatlarını tamamen yitirmiş olan ağaccedillar hemen kesilerek işlenir ve ormandan

ccedilıkarılır Yanmış ağaccedilların boumllmeden ccedilıkarma işlemininde 15 guumlnluumlk bir gecikme bile

ağaccedillara boumlceklerin gelmesi iccedilin yeterlidir (Baş 1965)

44

3) Yangın-Hastalık İlişkileri

Yangının vejetasyonda ve oumlzellikle ağaccedillarda yaptığı zararların en oumlnemlilerinden biri

de yangından zarar goumlrmuumlş ağaccedilların ccedileşitli hastalık ve mantarlara karşı olan eğiliminin

ccediloğalmasıdır Yapılan araştırmalar sonunda hastalıkların ve ccedileşitli mantarların oumllmuumlş veya

oumllmekte olan ağaccedilların oumlzellikle koumlk ve koumlk boğazlarına yerleştikleri saptanmıştır Bu hususta

zararlı olan mantar tuumlrleri genellikle Agaricaceae Polyporaceae ve Thelephoraceae

familyalarına dacirchildir

4) Yangın Sonrası Flora

Genellikle yangın sonucu meydana gelen yanık alanlar kendi haline bırakılırlarsa

buralarını yitirilmiş yerler olarak kabul etmek gerekir Tuumlrkiyenin Akdeniz ve Ege

youmlrelerindeki eski yangın alanları bu varsayımı doğrulamaktadır Ccediluumlnkuuml amacı oluşturan

orman oumlrtuumlsuuml bir yangın sonucu gitmiş ve bu alanlara ormanın yetişmesine engel olan maki

formasyonu gelmiştir Bununla beraber adı geccedilen maki vejetasyonu erozyonu oumlnlemesi

bakımından yararlı rol oynar Aksi halde oumlzellikle eğimli alanlarda ormanın kalkmasıyla

meydana gelecek erozyon sonucu oumlnemli toprak kayıpları meydana gelecektir

Tuumlrkiyenin Akdeniz Boumllgesinde yanan orman alanlarına ilk gelen bitkiler uumlzerinde

yapılan ccedilalışmalar (Baş 1965) sonucu ccedilok ccedileşitli bitki tuumlruuml saptanmıştır Bu konuda oumlzellikle

bir yıl oumlnce yanmış alanlara ilk gelen bitki tuumlrleri esas alınmaktadır Bunlardan Epilobium

sppler karakteristik oumlncuuml bitki olarak yangın alanlarının her tarafında goumlruumlnuumlr Bundan başka

Lathyrus aphaca Linum narbonense Sonchus arvensis Medicago minima Trigonella

corniculata Trifolium angustifolium ve Carex sppler uumlstuumln bir duruma geccedilmektedirler

Anthyllis tetraphylla ve Vicia spp lar dere kenarlarında Aria capilaris Hypericum

perforatum ve Astragalus spp lar sırtlarda ve guumlney yamaccedillarda daha fazla goumlruumllmuumlştuumlr

Yanık alanlar ikinci ve uumlccediluumlncuuml vejetasyon doumlneminde maki elemanları tarafından

tamamen oumlrtuumllmektedir Bu hususta oumlzellikle Cistus villosus Arbutus andrachne Pictacia

terebinthus Erica arborea Phillyrea media Ceratonia siliqua Quercus coccifera gibi maki

elemanları dikkati ccedileker

5) Yangın-Mikroklima İlişkileri

Bilindiği uumlzere bir yerdeki mikroklima uumlzerinde şu veya bu nedenle meydana gelen

değişiklik bazı koşullarda tuumlm bitki oumlrtuumlsuumlnuumln değişmesi sonucunu doğurur Boumlyle

durumlarda yapraklı ormanların yerini iğne yapraklılar onların yerini de ccedilayır veya ccedilalı

vejetasyonu alabilir Bu da tuumlm işletme planının değişmesi sonucunu yaratabilir

Ormanın bulunduğu yetişme ortamının yerel (lokal) iklim uumlzerinde etkili olduğu

yapılan birccedilok araştırma ve denemeler sonunda saptanmıştır Bu nedenle orman yangınlarının

mikroklima uumlzerine olan etkisini incelerken oumlnce orman varlığının mikroklima uumlzerindeki

etkileri bilinmelidir Bundan sonra yangın sonucu bu etkenlerden hangilerinin yok olduğu

daha iyi anlaşılmış olur Bu hususta yapılan araştırmaların sonucuna bakarak orman

ekosisteminin yerel iklim uumlzerindeki etkilerini aşağıdaki şekilde oumlzetlemek muumlmkuumlnduumlr

Ormanın hava ve toprak sıcaklığına etkisi

Orman tepe ccedilatısı vasıtasıyla guumlneşten gelen ışınların buumlyuumlk bir kısmını absorbe eder

bir kısmını da fotosentez ve transpirasyon iccedilin harcar Oumlrneğin Kaliforniyada yapılan bir

araştırmaya goumlre ccedilam meşcerelerindeki tepe ccedilatısı yani iğne yapraklar tarafından absorbe

edilen guumlneş enerjisinin 13 g Kalcm2dak kadar olduğu bunun 61 inin sıcaklık olarak

45

uumlzerindeki havaya verildiği saptanmıştır (Ccedilepel 1975) Yani orman guumlneş enerjisinin toprağa

ve toprak uumlzerindeki havaya geccedilmesine engel olur Bunun sonucu olarak orman havasının ve

toprağının yazın oumlzellikle guumlnduumlzleri ccedilıplak araziye kıyasla daha serin olmasını sağlar

Geceleri ve kışın radyasyonla (Işıma) fazla enerji kaybına engel olarak ortalama ve ekstrem

sıcaklık derecelerini yumuşatır Boumlylece orman havasının ve toprağın sıcaklığı ccedilıplak araziye

oranla yazın daha duumlşuumlk kışın ise daha yuumlksek olur Orman altındaki maksimum hava

sıcıklağının ccedilıplak alanlara goumlre yazın 70degC kışın ise 28degC daha farklı (az) olduğu tespit

edilmiştir (Irmak 1970) Bu konuda yapılan oumllccedilmelere goumlre orman toprağının yuumlzuumlnde

guumlnluumlk maksimum sıcaklıkların yazın 283degC kadar azaldığı saptanmıştır (Kittredge 1948)

Almanyada yapılan oumllccedilmelerde ise sarıccedilam orman topraklarında 10 cm derinlikte yazlık

maksimum sıcaklık ortalamalarının ccedilıplak araziye kıyasla 85degC daha duumlşuumlk olduğu

bulunmuştur (Ccedilepel 1975)

Yukarıdaki kısa accedilıklamanın sonucu olarak denilebilir ki orman tepe ccedilatısı altındaki

ve oumlzellikle toprağa yakın yerlerdeki maksimum sıcaklıkları azaltır minimumları yuumlkseltir

Oysa yangınla orman oumlrtuumlsuumlnuumln kalkması aksi youmlnde gelişen bir durum yaratır Eğer yangın

sonucu hem oumlluuml hem de diri oumlrtuuml kalkmışsa orman toprağı guumlnduumlzleri ccedilabuk ve ccedilok ısınacak

geceleri de fazla soğuyacaktır Sıcaklık ekstremlerinin değişmesi ile de yangını izleyen

yıllarda vejetasyon doumlnemi daha erken başlayacak ve uumlst toprak daha erken soğuyacaktır

Ormanın Hava Hareketlerine Etkisi

Yapılan araştırmalar sonunda orman oumlrtuumlsuumlnuumln ruumlzgacircr hızını oumlnemli derecede azalttığı

saptanmıştır Tam kapalılıktaki bir ormanda topraktan 60 cm yuumlkseklikteki hava akımı saatte

ender olarak 15-3 kmyi geccediler Fakat accedilık alanda bu miktarlar oldukccedila fazladır Normal

olarak meşcerelerin ruumlzgacircr hızını meşcere kıyılarında 30a kadar iccedilerlerde ve daha hızlı

esen ruumlzgacircrlarda ccedilok defa yuumlksek oranlarda duumlşuumlrduumlğuuml saptanmıştır Bu etki derecesi

meşcerenin sıklığı ve tepe taccedillarının toprak yuumlzuumlne olan yakınlığı ile artmaktadır (Ccedilepel

1975)

Orman Havasının Bağıl Nemine Ormanın Etkisi

Bağıl nem orman iccedilinde accedilık alana oranla daima daha fazladır Bu durum hava

sıcaklığı ile hava akımının azlığı ve vejetasyon transpirasyonunun ortak sonucudur Buna

bağlı olarak ormanın ccedilatısı altındaki yanıcı maddeler ccedilok yavaş kururlar

Ormanın Toprak Nemi Uumlzerine Etkisi

Bilindiği uumlzere orman vejetasyonu intersepsiyon ve transpirasyon ile su kaybını fakat

evaporasyon ve yuumlzeysel akışı azaltarak toprak nemini ccediloğaltır Bunun sonucu olarak orman

topraklarının nem ekonomisi oumlnemli derecede etkilenir

Ormanın kuumlccediluumlk bir alanda da olsa yangın sonucu zarar goumlrmesi toprak tuumlruumlne eğime

ve yağmurun şiddetine bağlı olarak ciddi sel zararlarının doğmasına neden olur

6) Yangın Toprak İlişkileri

Toprak orman yangınları tarafından ortadan kaldırılamayan ve yangından sonra yeni

bir ormanın kurulmasında en oumlnemli roluuml oynayan suumlrekli bir yetişme ccedilevresi faktoumlruumlduumlr

Ccedileşitli şiddetlerde yanan orman yangınlarının toprakta fiziksel kimyasal ve biyolojik yapısı

uumlzerindeki etkilerinin bilinmesi ağaccedillandırma ccedilalışmalarının başarısı ve ekonomisi accedilısından

buumlyuumlk oumlneme sahiptir

Yangınların orman toprağına olan etkisini yangının toplam etkilerinden ayırmak

guumlccediltuumlr Ormanın toprak topoğrafya yanıcı madde ve yanma koşulları ccedileşitli yerlerde birccedilok

farklılıklar goumlsterdiğinden yangının etkileri de bununla paralel değişmektedir Bu nedenle

46

yangının toprağa olan etkisi de toprak yuumlzeyinde yanabilen materyale bağlı olarak buumlyuumlk

değişiklikler goumlsterir Yangının toprağa olan etkisinde yangın sıklığı yangının sıcaklık

şiddeti ve suumlresi orman oumlluuml oumlrtuumlsuuml ve toprak oumlzellikleri buumlyuumlk oumlnem taşır

Yangının Toprak Oumlzellikleri Uumlzerine Etkilerini Kontrol Eden Faktoumlrler

Yangının toprağa olan etki derecesini saptamak iccedilin bu etkileri kontroluuml altında

bulunduran faktoumlrlerin neler olduğunun bilınmesi gerekir Bu husustaki 4 temel faktoumlr aşağıda

oumlzet olarak accedilıklanmıştır

Yangın sıklığı (frekansı)

Araştırmalar seyrek cereyan eden yangınların veya tek bir yangının orman toprağı

iccedilin pek zararlı olmadığını goumlstermiştir Fakat oldukccedila yakın zaman aralıklarıyle aynı alanada

yinelenen iki veya daha ccedilok yangın toprağa daha fazla etki yapar Diğer bir soumlyleyişle belirli

şiddetteki bir yangının toprağa olan etkisi ile kısa zaman aralıkları ile tekrarlanan ve her biri

tek bir yangının şiddetindeki iki ayrı yangının toprağa olan etkileri ccedilok farklıdır Bu nedenle

yangının toprağa olan etkisini incelerken yangınların o alanda ccedilıkma zamanı ve ccedilıkış aralıkları

iyi bilinmelidir Ccediluumlnkuuml yangın zararının yığılmalı (kuumlmuumllatif) bir etkiye sahip olduğu

bilinmektedir Onun iccedilin yangından teknik olarak yararlanırken yapılacak yangının zamanı ve

periyodu toprak uumlzerindeki etkileri bakımından ccedilok dikkatli seccedililmelidir

Yangın şiddeti ve suumlresi

Kısa bir zaman duumlşuumlk sıcaklık şiddetiyle devam eden bir ot yangını ile yanıcı

maddelerin fazla olduğu bir alanda ccedilıkan uzun suumlreli ve sıcaklık şiddeti fazla bir yangının

toprağa olan etkileri arasında buumlyuumlk farklar vardır Bu nedenle yangınların toprağa olan etkisi

sıcaklığın şiddeti ve yangının suumlresi ile ilgilidir

Orman Oumlluuml Oumlrtuumlsuuml

Toprak uumlzerindeki oumlluuml oumlrtuumlnuumln varlığı ve kalınlığı yangının toprağa olan etkisinde

oumlnemli değişikliklere neden olur Yanıcı maddelerin uumlst kısmında zarar yapan bir yangının

toprağa oumlnemli bir etkisi soumlz konusu olamaz Fakat yangının toprak uumlzerindeki tuumlm maddeleri

yakması toprağa doğrudan etki yapar Şayet oumlluuml oumlrtuuml birikimi gevşekse yangının toprağa

zararlı etkisi az olur Zira gevşek oumlluuml oumlrtuuml yalıtım goumlrevi yapar

Toprak Oumlzellikleri

Mineral toprağın (A horizonu ve aşağısı) fiziksel oumlzellikleri (tekstuumlr ve struumlktuumlr

iccedilerdiği nem organik madde miktarı ana materyalin cinsi vb) yangınların etkilerinde buumlyuumlk

rol oynar Bu hususta kum toprakları duumlşuumlk oumlzguumll ısıya sahip olduklarından ccedilabuk ve fazla

ısınarak yangınlardan kil topraklarına oranla daha fazla zarar goumlrur Zira humus kendi

ağırlığının 9 katı kadar kadar su tutabilmektedir

Yangının Toprağın Fiziksel oumlzellikleri Uumlzerine Etkileri

Orman yangınları veya kontrolluuml yakmalar esnasında oumlluuml oumlrtuuml ve mineral toprağın

ccedileşitli derinliklerinde meydana gelen sıcaklık dereceleri toprakların fiziksel oumlzellikleri

uumlzerinde oumlnemli etkilere neden olur Yangınların toprağın fiziksel oumlzelliklerine etkisinden

genellikle toprağın sıcaklığı toprak struumlktuumlruuml ve su ekonomisi uumlzerinde meydana gelen

değişiklikler anlaşılır

47

Toprağın ısınması

Yangın sonucu oluşan sıcaklık enerjisi organik maddeleri toprak organizmasını ve

toprak struumlktuumlruumlnuuml etkiler Bu nedenle bir yangında toprak ısınmasının derecesinin bilinmesi

oumlnemlidir Kolaylıkla kaydedilebilmeleri nedeniyle yangının toprak uumlzerindeki etkilerine

ilişkin ccedilalışmalarda genellikle belirli noktalardaki en yuumlksek sıcaklık dereceleri

kaydedilmektedir

Bilindiği uumlzere şiddetli yangınlarda sıcaklık hızla yukarı doğru yuumlkselir Bunun

sonucu olarak toprak yuumlzeyinin uumlstuumlndeki havada sıcaklığın 800degCye toprak yuumlzeyinde ise

200degCye kadar ccedilıkabileceği tespit edilmiştir Buna paralel olarak sıcaklığın toprağın uumlst

yuumlzuumlnden aşağı doğru nasıl değiştiğini bilmek de oumlnemlidir Ayrıca yanmakta olan bir tepe

ccedilatısından aşağıya doğru yayılan sıcaklık akışının yaklaşık olarak 8inin toprak tarafından

absorbe edildiği ve aşağılara doğru aktarılabildiği tahmin edilmektedir (De Bano 1974)

Yangının toprağa olan etkisi ve toprağın ısınma durumu birccedilok etkenlere bağlıdır Bu

konuda yangının şiddeti ve suumlresi yanan materyalin oumlzellikleri mineral toprağın yuumlzeyindeki

organik tabakanın varlığı ve yangınla yanan miktarı mevsim hava koşulları vb hususlar

soumlylenebilir Yangın esnasında mineral toprak yuumlzeyine ulaşan sıcaklık toprak iccedilinde aşağıya

doğru konduumlksiyon konveksiyon ve buhar akımı ile aktarılır Artan derinlikle birlikte toprak

iccedili sıcaklık dereceleri hızlı bir azalma goumlsterir (Neyişccedili 1989)

Toprak tuumlruuml (Tekstuumlr)

Toprak tuumlruuml toprak materyalinin tane buumlyuumlkluumlğuuml bakımından bileşimini belirten bir

deyimdir Toprak tuumlrlerini tanımlayan tane buumlyuumlkluğuuml sınıfları (Tekstuumlr sınıfları) kum toz ve

kil olmak uumlzere uumlccedile ayrılır Bu uumlccedil tane boyutu sınıfından birinin veya ikisinin toprak

materyalindeki oranının yuumlksek veya duumlşuumlk oluşu bunların tuumlrevleri sayılabilecek balccedilık

topraklarını oluşturur (Ccedilepel 1988)

Yangınların toprağın tekstuumlruuml ile olan ilişkisi uumlzerinde yapılan araştırmalar

yangınların ccediloğunun yeter sıcaklıkta olmaması nedeniyle toprak tuumlruumlne etkili olmadığını

goumlstermiştir Ancak toprak yuumlzeyindeki tuumlm materyali uzaklaştırılıp mineral toprağı yağmura

accedilık bırakılan alanlarda yangının toprağın yuumlzeyini pişirdiği saptanmıştır (Kıttredge 1948

Lutz 1956 Sampson 1944) Ayrıca Wahlenburg ve arkadaşları (1946) yangın goumlrmuumlş

toprakların goumlrmeyenlere oranla 5 defa daha sert olduklarını bildirmektedirler

Burada şu hususu da accedilıklamak gerekir ki yangının toprağın tuumlruuml uumlzerindeki zararının

oumlrneğin toprağın uumlzerindeki oumlrtuumlnuumln kalınlığına su kapasitesine vb başkaca faktoumlrlere bağlı

olduğu da unutulmamalıdır

Toprak struumlktuumlruuml

Toprak struumlktuumlruuml denince toprak taneciklerini oluşturan kum toz ve kilin istiflenme

şekli anlaşılır Toprağın genelikle basit ve bileşik (kırıntılı) olmak uumlzere iki ana struumlktuumlr sınıfı

mevcuttur (Ccedilepel 1988)

Yukarıda Toprak tuumlruuml (Tekstuumlr) kısmında da accedilıklandığı uumlzere yangınlarla mineral

toprağın yuumlzuuml accedilılınca toprak sertleşir goumlzeneklilik azalır ve toprağın struumlktuumlruuml bozulur

Bunun sonucu olarak da toprağın nem tutma kapasitesi azalır ve boumlylece toprağın niteliği

bozulur

Oumlzellikle ağırca toprakların uzun suumlre yangınla ısınması toprağın kolloidal

struumlktuumlruumlnuuml arzu edilmeyen bir duruma getirmesine neden olur Bunun iccedilin yangına uğramış

alanlarda fidelerin ve ccedileşitli vejetasyonun yerleşmesi uzun yıllara ihtiyaccedil goumlsterebilir

48

Toprağın su ekonomisi ve nemi

Bilindiği uumlzere alccedilak yerlerde sıcak iklim boumllgelerinde bitkilerin yayılış ve gelişimini

sınırlayan ekolojik faktoumlr toprağın su ekonomisi ve toprak nemidir Su bitki yapısını

oluşturan oumlnemli bir madde olması bitki beslenmesini ve organik madde uumlretimini sağlaması

birccedilok biyokimyasal olayların temelini oluşturması bakımından bitkiler iccedilin son derece

oumlnemli bir faktoumlrduumlr (Ccedilepel 1988)

Yangınla toprağın su ekonomisi ve nemi arasındaki ilişkiler araştırmalarla yangınların

toprağın su tutma guumlcuumlnuuml ve nem miktarını etkilediği saptanmıştır Bu hususta ormanın goumllge

etkisinin kalkması ile evaporasyonun ve toprak florasının ccediloğalması ile de uumlst toprak

tabakalarında meydana gelen transpirasyonun artması etkili olmaktadır Yanmış ormanlardaki

toprakların su tutma kapasitesinin 10-5 arasında bir azalma goumlsterdiği saptanmıştır (Striffer

ve Mogren 1971 Ccedilepel 1988)

Yangın sonucunda oumlzellikle aynı alanda sık sık tekrarlanan yangınlarla toprak uumlstuuml

vejetasyonunu yitirmiş alanlarda toprak goumlzeneklerinin azalması toprağın sertleşmesi ve

struumlktuumlruumlnuumln bozulması yuumlzeysel akışı arttırır ve sonuccedilta erozyonu ccediloğaltır Bu durum

yangının en ciddi ve uzun suumlreli sonuccedillarıdır Bilindiği uumlzere meyilli alanlarda yapılan

bilinccedilsiz tarım uygulamaları ve orman tahripleri de aynı tip zararlara neden olmaktadır

Elwell ve ark (1941) Amerika Birteşik Devletlerinin Oklahoma Eyaletindeki orman

alanlarında 9 yıllık doumlnem iccedilinde yanmış alanlardaki su ve toprak kayıplarının yanmamış

alanlardan 12 - 31 defa daha fazla olduğunu bildirmektedirler Keza yine aynı uumllkenin Sierra

Dağlarının ccedilam mıntıkalarındaki yanmış alanlarda yuumlzeysel akışın yanmamış alanlara oranla

31-463 ve erozyonun 2 239 defa daha fazla olduğu saptanmıştır (Haig 1938)

Erozyon ve yuumlzeysel akış suyun toprağa ccedilok duumlşuumlk oranda infiltre olmasını yani

toprağın su tutmasını engeller Arend (1941) tarafından 7 toprak tipindeki infiltrasyon

uumlzerinde yapılan ccedilalışmada yangının infiltrasyon oranını 38 azalttığı saptanmıştır Bu oran

tırmıkla uumlst oumlrtuumlsuuml uzaklaştırıimış topraklarda 18 olarak bulunmuştur Aynı şekilde

MEGINNIS (1935) Mississipi Eyaletinde yanmış meşe ormanlarında suyun toprak tarafından

tutulma kapasitesinin duumlşuumlk olduğunu bildirmektedir Fakat Veihmeyer ve Johnson (1944)

yangının Kaliforniya ccedilalılık alanlarında infiltrasyon oranını etkilemediğini yazmaktadır Keza

Ferrell ve Olson (1952) da batının ccedilam orman alanlarında yanmanın infiltrasyon oranını az

etkilediğini tespit etmişlerdir

Yangının Toprağın Kimyasal Oumlzellikleri Uumlzerine Etkileri

Orman yangınlarının toprağın kimyasal oumlzellikleri uumlzerine yaptığı etkiden toprağın

besin maddeleri ve reaksiyonu uumlzerine yaptığı etki anlaşılır Birccedilok araştırma sonucu

yangından sonra bitkiler tarafından alınabilir besin maddelerinin arttığını goumlstermiştir

Değiştirilebilir kalsiyum potasyum fosfor ve diğer besin maddeleri yangını izleyen belirli

bir suumlre zarfında fazla olarak bulunur ve hemen yıkanıp gitmedikleri iccedilin bitki gelişimini

arttırır Fakat kum topraklarında bu kayıp ccedilabuk olabilir İnce tekstuumlrluuml topraklarda olumlu

etkiler birkaccedil yıl suumlrer (Ccedilanakccedilıoğlu 1993)

Yangınların toprağın kimyasal oumlzelliklerine olan etkilerinin ccedileşitli youmlnlerden

incelenmesi amacıyla bitki besin elementlerindeki değişim aşağıda ayrıntılı olarak verilmeye

ccedilalışılmıştır

49

Toprak reaksiyonu (pH)

Yangın ve yakmaların oumlzellikle yuumlzeye yakın toprak tabakalarında neden olduğu

oumlnemli etkilerinden biri de toprak reaksiyonudur (pH) Toprak pH sı besin maddelerinin

alınabilirliğini etkileyerek ekolojik bakımdan bitki beslenmesi pedolojik bakımdan da toprak

oluşumu ve gelişimi uumlzerinde etkili olmaktadır (Ccedilepel 1978) Organik maddelerin

yıkanmasıyla genellikle alkalen bir oumlzelliğe sahip oksit ve karbonatlar biccediliminde bitki besin

maddeleri accedilığa ccedilıkar (Viro 1974) Bu bitki besin maddeleri yuumlksek derecede ccediloumlzuumlnuumlrluumlk

oumlzelliğine sahiptirler ve katyonların yapılarına bağlı olarak toprak pH sını farklı derecelerde

etkilerler (Debano et al 1977) Yakma ve yangından sonra toprak pH sının yuumlkseldiği bir

başka anlatımla toprak asitliğinin azaldığı noktasında birleşmektedirler (Neyişccedili 1989

Tarrant 1956 b Scotter 1963 Viro 1974 DeByle 1976 Pritchett 1979 DeBano et al 1979 b)

Bu artışın nedenleri yangın sonucunda organik maddelerdeki mineral besin maddelerinin

oumlzellikle Ca Mg K Na vb alkalilerin toprağa geccedilmesi dehidrasyonla su kaybı ve değişebilir

hidrojen katyonlarının azalması gibi olaylardır Bunun sonucu olarak yuumlksek pH derecesine

sahip bir toprakta yangından sonra oumlzellikle uumlst toprakta toprak reaksiyonu daha da alkalen

olacağından koumlkleri uumlst toprakta gelişen fideciklerin beslenmesinde bazı guumlccedilluumlkler olabilir

Bu nedenle yuumlksek pH derecesine sahip bir topraklarda yangından yararlanma sırasında bu

gibi sakıncalar ve doğabilecek sonuccedillar uumlzerinde durulmalıdır Ancak şunu da unutmamak

gerekir ki en şiddetli yangınlarda bile toprak reaksiyonu en ccedilok 15 cm derinliğe kadar

değişmektedir (Ccedilanakccedilıoğlu 1993)

Organik Madde

Yangın ya da yakmanın toprak oumlzellikleri uumlzerinde doğrudan veya dolaylı etkisi her

şeyden ccedilok yangın sırasında değişik yangın şiddetlerine bağlı olarak organik maddenin

tahrip edilme derecesine bağlıdır (Debano et al 1977) Organik maddenin yangın yoluyla

tahrip edilmesiyle toprak struumlktuumlruuml bozulur bitkilerin kolaylıkla yararlanabilecekleri ya da

kısa suumlrede erozyon yoluyla sistem dışına ccedilıkarılabilecek bol miktarda besin maddesi accedilığa

ccedilıkar ve miroorganizmaların oumllebileceği gibi uumlreme yetenekleri de değişime uğrayabilir

(Debano et al 1976b)

Yangın şiddetine bağlı olarak ccedileşitli araştırmacılar oumlzellikle yuumlzey toprak

tabakalarında yangından hemen sonra organik madde miktarının azaldığını saptanmıştır

(Austin and Baisinger 1955 Viro 1974 Bebano et al 1977 Neyişccedili 1989)

Katyon Değişim Kapasitesi

Toprak kolloidlerinin katyon değişim kapasiteleri buumlyuumlk farklılıklar goumlstermektedir

Genel bir kural olarak eşit ağırlıklar dikkate alınarak karşılaştırıldıklarında inorganik

kolloidlerin katyon değişim kapasiteleri organik kolloidlerinkinden daha yuumlksektir (Lutz and

Chandler 1961) Bu nedenle organik maddeyi kısmen veya tamamen uzaklaştıran denetim dışı

yangınlar ya da denetimli yakmaların toprağın katyon değişim kapasitesi uumlzerinde oumlnemli bir

etkisi olmaktadır

Toprağın katyon değişim kapasitesi yanmamış ve hafif derecede yanmış alanlarda

genellikle duumlşuumlk duumlzeyde kalmakta orta ve ağır derecede yanmış alanlarda oumlnemli oumllccediluumlde

artış goumlstermektedir (Eron ve Guumlrbuumlzer 1985 Tarrant 1956 Neyişccedili 1989)

50

Azot

Azot pek ccedilok nedenden oumltuumlruuml orman ekosistemleri iccedilin oumlnemli bir bitki besin

maddesidir Her şeyden oumlnce bitki buumlyuumlmesini sınırlayan besin maddelerinin başında

gelmektedir Yangın ya da yakma sırasında azot yuumlksek sıcaklık derecesinin etkisiyle bir

yandan kolaylıkla buharlaşıp uzaklaşabilirken diğer yandan da uğradığı kimyasal değişimler

sonucu bitki buumlyuumlmesi ya da mineralizasyon iccedilin kolaylıkla kullanılabilir forma geccedilmektedir

Yangın ya da yakmadan sonra azot oumlzellikle azot bağlayabilen mikroorganizmalar yardımıyla

tekrar kazanılabilen tek bitki besin maddesidir (Dunn and Debano 1977) Toplam azot

değerleri organik madde değerleri ile ccedilok yakın bir korelasyon goumlstermektedir (Neyişccedili

1989) Toplam azot iccedileriğinde yakmadan sonra oumlnce azalma sonra da yuumlkselme biccediliminde

değişim pek ccedilok araştırıcı tarafından goumlzlenmiştir (Heyward and Bernette 1934 Austin and

Baisinger 1955 Viro 1974) Bu durum yakma sırasında accedilığa ccedilıkan ısı enerjisi nedeniyle

toplam azotun buharlaşarak alandan uzaklaşması ve yakma işleminin yarattığı uygun ortam

hem simbiyotik ve hem de simbiyotik olmayan yollardan azot bağlamasının hızlanmasıyla

accedilıklanabilir Nitekim yakma sonrası yanan alan yuumlzeyinde oumlluuml ve diri oumlrtuumlnuumln azalması ve

mineral besin maddesince zengin bir kuumll tabakasının oluşması toprak sıcaklığı besin

maddeleri konsantrasyonu ve pH derecesinin artmasına neden olmaktadır (Wells 1971

Pritchett 1979)

Yararlanabilir Fosfor

Bitki huumlcrelerinin oumlnemli bir bileşeni olan fosfor bitkilerin oumlzellikle tohum ve etkin

biccedilimde buumlyuumlyen kısımlarda bulunduğundan yaşam iccedilin etkin bir anahtar bitki besin

maddesidir Fosfor topraklarda hem organik hem de inorganik biccedilimde bulunabilmektedir

Topraklarda bitkiler tarafından alınan fosforun oumlnemli bir boumlluumlmuuml organik maddeden oluşur

Bu nedenle oumlluuml oumlrtuuml ayrışması fosfor bitki besin maddesi bakımından da oumlnemlidir (Lutz and

Chandler 1961) Oumlluuml oumlrtuumlde diri oumlrtuumlde bulunan fosfor miktarının iki katı daha fazla fosfor

bulunmaktadır Bu fosforun buumlyuumlk bir boumlluumlmuuml bir yangın ya da yakma sırasında tuumlmuumlyle

yanan ince materyalde yoğunlaşmıştır (DeBano and Conrad 1978) Organik madde ile

yararlanabilir fosfor miktarı arasında yakın ve olumlu bir ilişki vardır Yani organik madde

miktarı arttıkccedila yararlanılabilir fosfor miktarı da artmaktadır (Thompson and Troeh 1973)

Fosfor genellikle buharlaşma yoluyla kaybolma eğiliminde değildir (Wells 1971) Bu

nedenle bitki ve oumlluuml oumlrtuumlde bağlı bulunan fosforun tuumlmuumlne yakın bir boumlluumlmuuml bu besin

maddesinin yangın ya da yakma sırasında tuumlmuumlyle yanan ince materyalde yoğunlaşmış

olmasının da katkısıyla yangından sonra kuumll tabakasında kalmaktadır (DeBano and Conrad

1978) Pek ccedilok ccedilalışmada yangından sonra toprakların yararlanabilir fosfor iccedileriğinin arttığı

ve bunun yangını izleyen ilk iki yılda devam ettiği tespit edilmiştir (Austin and Baisinger

1955 Tarrant 1956b DeByle 1976 Bara and Wega 1983 Eron ve Guumlrbuumlzer 1985)

Değiştirilebilir Potasyum

Bitki buumlyuumlmesini sınırlayan oumlnemli bitki besin maddelerinden bir olan potasyum

kumlu toprakların dışındaki tuumlm topraklarda bol olarak bulunur (Lutz and Chandler 1961)

Huumlcre turgoru ve dolayısı ile bitki su bilacircnccedilosu uumlzerinde etkileri olan potasyum eksikliği

halinde transpirasyon yolu ile su kaybı artmaktadır (Ccedilepel 1978)

Potasyum oumlzellikle maki ekosistemi iccedilindeki dağılımı azot ve fosforunkinden oldukccedila

farklıdır ccediluumlnkuuml bu besin maddesinin 71rsquoi bitki ve oumlluuml oumlrtuumlye bağlı bulunmaktadır Bu

dağılım oumlzelliği potasyumu yangın yardımıyla sistem iccedilindeki dolanımını kolaylıkla

51

gerccedilekleştirebilmesini sağlar (DeBano and Conrad 1978) Bu nedenle yangın ve yakma

sonucu toprak toprak yuumlzeyi potasyum bakımından zengin bir duruma geccediler (Viro 1974

DeByle1976 DeBano et al 1977 DeBano and Conrad 1978 Pritchett 1979 Neyişccedili 1989)

Azot kadar kolay olmasa bile buharlaşma sıcaklığı 760C (Grier 1975) olan elmentel

potasyum 550C nin uumlzerindeki sıcaklık derecelerinde buharlaşma yoluyla oumlnemli oranlarda

kaybedilmektedir (Jackson 1958) Oumlzellikle kuru yanıcıların yanmasının soumlz konusu olduğu

durumlarda 950C yi geccedilen alev sıcaklıkları buharlaşma iccedilin gerekli enerjiyi kolaylıkla

sağlayabilmektedir (Brown and Davis 1973)

Yapılan ccedilalışmalarda yangından sonraki ilk uumlccedil yıl iccedilinde değiştirilebilir potasyum

iccedileriğinde humus tabakasındaki suumlrekli azalmaya karşılık 0-30 cm toprak derinliğinde suumlrekli

bir artış goumlzlenmiştir (Viro 1974 Neyişccedili 1989) Bu durum humus tabakasında zayıf bir

biccedilimde bağlanan değiştirilebilir potasyumun burada kolaylıkla yıkanarak yuumlzey mineral

toprak tabakasında tutulması ile ilgili olabilir DeByle (1974) de yakmadan sonraki ilk yıl

iccedilinde 0-30 cm derinliğindeki mineral toprak tabakasında anlamlı değiştirilebilir potasyum

artışları saptamıştır

Değiştirilebilir Kalsiyum

Toprakların fiziksel kimyasal ve biyolojik oumlzellikleri uumlzerine oumlnemli etkiye sahip

kalsiyum orman topraklarının verimliliği bakımından da ccedilok oumlnemli bir bitki besin

maddesidir (Lutz and Chandler 1961 Irmak 1972) Kalsiyum huumlcre zarının yapısında bulunur

(Saatccedili 1975) ve eksikliğinde koumlk gelişimi yavaşlayarak nitrat azotunun bitkilerce alınması

guumlccedilleşir (Ccedilepel 1978)

Kalsiyum mineral toprak iccedilinde genellikle bol olarak bulunur Oumlluuml oumlrtuuml ve

yapraklardaki miktarları da oldukccedila yuumlksektir (DeBano and Conrad 1978) Buharlaşma ısısı

oldukccedila yuumlksek olduğundan (1240C) yakma sırasında herhangi bir kalsiyum kaybı olmaz Bu

nedenle oumlluuml oumlrtuuml ve uumlretim artıklarının yakılmasıyla elde edilecek kuumll tabakasında yuumlksek

oranda kalsiyum bulunması doğaldır Pek ccedilok araştırmacı yangından hemen sonraki humus

tabakası veya mineral toprak yuumlzeyindeki kuumll iccedilinde yuumlksek oranda kalsiyum saptamışlardır

(Viro 1974 Pritchett 1979 Bara and Vega 1983 Marion 1981 Wells 1971) Buna karşılık

değişebilir kalsiyumun mineral toprak iccedilindeki miktarı konusunda birbiriyle ccedilelişen sonuccedillar

elde edilmiştir (Ccedilepel 1975)

Değiştirilebilir Magnezyum

Magnezyumun fizyolojik bakımdan oumlnemi karmaşık yapılı krolofil molekuumlllerinin

yapı taşlarından birini oluşturması ve enzimlerin aktif rol oynaması iccedilin gerekli bir madde

olmasından kaynaklanmaktadır (Ccedilepel 1978) Bu nedenle kimyasal bakımdan kalsiyuma

benzeyen magnezyum bitkiler iccedilin hayati oumlnemi olan bir besin maddesidir (Thompson and

Troeh 1973)

Yapılan ccedilalışmalarda yangın sonrası değiştirilebilir magnezyum değerinin oumlnemli

oumllccediluumlde artmakta olduğu sonucuna varılmıştır (Austin and Baisinger 1955 Wells 1971 Grier

1975 Bara and Vega 1983 Neyişccedili 1989) Mineral toprak tabakasında ilk yıl goumlzlenen

değiştirilebilir magnezyum artışı kuumllden mineral toprağa yıkanma ve burada tutunmanın bir

sonucudur

52

Değiştirilebilir Sodyum

Sodyum toprakta bulunan mineral besin maddelerindendir ve iyonik potansiyelinin

duumlşuumlk olması nedeniyle katyon değişim kompleksinde en zayıf olarak tutulan iyonlardan

biridir Yakma sonucu kuumllde bulunan sodyum 94 gibi yuumlksek oranı 670 mmrsquolik bir yağışla

mineral toprağa hızla yıkanabilmektedir (Grier 1975)

Ccedileşitli araştırmacılar değiştirilebilir sodyum miktarında istatistiksel accedilıdan oumlnemli

farklılıklar meydana gelmediğini ileri suumlrmektedirler (Scotter 1963 DeByle 1976)

Yangının Toprağın Biyolojik Oumlzellikleri Uumlzerine Etkisi

Yangın sonucu oluşan oumlzellikle uumlst yuumlzuumlnuumln sıcaklıktan buumlyuumlk oranda etkilendiği

yukarıda accedilıklanmıştı Bilindiği uumlzere topraktaki organizma faaliyeti en ccedilok toprağın uumlst

kısmında olmaktadır Arka arkaya aynı alanda tekrarlanan yangınları oumlzellikletoprak

yuumlzeyine yakın olan organizmaların miktarını azalttığı saptanmıltır Fakat yangından sonra

toprağın ortalama sıcaklığının yuumlkselmesi organizmaların miktarını arttırıcı etki yapar Bu

hususta kimyasal faktoumlrler de toprağın biyoloji faakliyetlerini etkilemektedir Yangınların

toprağın biyolojik oumlzellikleri ve hassaseten bakteriler ve mikrofaunaya olan etkileri uumlzerinde

yapılan ccedilalışmalar aşağıda oumlzetle verilmiştir

Bakteriler

Yangından sonra bakteri populasyonunda bir değişikliğin olması beklenmektedir Zira

bakterilerin gelişmesi iccedilin kritik bir faktoumlr olan pH yangından sonra genellikle

yuumlkselmektedir Yangından sonra yapılan araştırmalar da buumlyuumlk oumllccediluumlde bakteriler tarfıfından

gerccedilekleştirilen nitrifikasyonun arttığını saptamıştır Yapılan araştırmalarda mineral toprağa

karıştırılan kuumlluumln oumlnemli sayılabilecek oranda toprağın bakteri oranını etkilemediği

saptanmıştır (Dugelli 1938)

Mikrofauna

Guumlney Afrikanın yanan bozkır alanlarındaki toprak mikrofaunası uumlzerinde ccedilalışan

Coults (1945) toprağın 25 cmlik uumlst kısmındaki populasyonun ccediloğunluğunun canlı kaldığını

bildirmiştir Heyward (1937) Pinus palustris Mill ormanında 10 yıllık periyot iccedilinde

uygulanan yangınların toprak faunasını ccedilok aktif bir şekilde etkilediğini bildirmektedir

Heyward ve Tissot (1936) toprağın yanmamış Ao horizonlarındaki mikrofauna

populasyonunun yanmış alanlara oranla 5 defa ve ayrıca yanmamış topraktaki populasyonun

da yanmış 5 cmlik uumlst toprak kısmındaki populasyondan 11 defa daha fazla olduğunu

bildirmektedir Araştırıcı denemeye alınan her iki alandaki organizma miktarlarının

başlangıccedilta aynı olduğunu da yazmaktadır Yazar yangından sonra toprak solucanlarının

miktarının diğer organizmalardan daha fazla etkilendiğini de tespit etmiştir Pearse (1943)

Duke Ormanında yangından sonra toprak solucanı kırkayak ve karıncaların miktarının

oumlnemli oumllccediluumlde azaldığını saptamıştır Diğer taraftan yapılan araştırmalarda yangından sonra

toprakta yuva yapan ve polenlerin taşınmasında oumlnemli rol oynayan oumlrneğin Bombus spp

(Hymenoptera Apidae) (Hezen arıları)nın miktarında oumlnemli oumllccediluumlde azalma olduğu tespit

edilmiştir Burada şunu da accedilıklamak gerekir ki yangının toprak faunasına olan zararlı etkisi

toprak uumlstuuml oumlrtuumlsuumlnuumln tırmıkta uzaklıştırılmasından daha azdır

53

7) Yangının Yaban Hayatı Uumlzerine Etkileri

Ekosistemlerini ve ccedilevresel değişimi oumlnemli oumllccediluumlde etkileyen doğal faktoumlrler olarak

karşımıza ccedilıkarlar Doğal ccedilevrenin bir parccedilası olan yaban hayatı da bu durumdan etkilenir

Bu etkinin derecesi oldukccedila karmaşık bir ilişkiler suumlrecinin bir sonucu olarak kendini goumlsterir

ve dolayısıyla kesin olarak belirlenmesi oldukccedila guumlccediltuumlr

Yangın birccedilok ccedilevresel değişimi de beraberinde getirir Bu değişim yangının

şiddetine suumlresine sıklığına ccedilıktığı yere şekline ve buumlyuumlkluumlğuumlne bağlı olarak farklılık

goumlsterir Bu değişimin derecesi de mevsimler ve yanıcı madde tipi ile arazi ve toprak

oumlzelliklerine bağlıdır Yaban hayatının bu değişikliklere karşı tepkisi ise oldukccedila farklı

olabilmektedir

Yaban hayvanlarının yangından ne kadar etkilenecekleri ccediloğunlukla yangının

şiddetine yayılma oranına ve ilgili tuumlruumln yangına olan yakınlığına bağlıdır (Chandler et al

1991) Yangının olağan olduğu ve sık zaman aralıklarıyla goumlruumllduumlğuuml ekosistemlerde birccedilok

yaban hayvanı yangınlara adapte olmuş ve yangınlarla iccedil iccedile bir tavır sergilerken yangınların

nispeten uzun zaman aralıklarında ccedilıktığı geniş alanları etkilediği ve ccedilok şiddetli olduğu

ekosistemlerde yaban hayvanlarının tepkisi tamamen karşı karşıya oldukları tehlikeye goumlre

belirlenmektedir

Burada yaban hayvanları ve yangınlar arasındaki ilişkiler genel anlamda ele alarak

incelenecektir

Yaban Hayvanlarının Yangınlara Karşı Reaksiyonları

Yaban hayvanlarının yangınlara karşı ilk reaksiyonları oldukccedila sınırlı olup habitat

bağımlılıkları hareketlilik korunacak bir yer bulma kabiliyeti ve sıcaklık ve dumana olan

hassasiyetlerine goumlre değişir Ccedilok şiddetli olan ve hızlı ilerleyen yangınlar bir ayırım

goumlzetmeden tuumlm yaban hayvanlarını yakabilir Ancak yangınlar ne kadar şiddetli olursa

olsun genelde yanmamış alanlar bulunur Hızlı hareket edebilen hayvanlar kendilerini

yanmamış veya yanmış alanlara geccedilerek koruyabilirler Buna karşın daha yavaş hareket

kabiliyetinde olan tuumlrler toprak iccedilinde veya altında korunabilirler Kuumlccediluumlk memeliler toprak

altındaki tuumlnellerine girerek kendilerini yangından korurlar

Kuşların yuvaları hariccedil yangında kaybedebilecekleri birşeyleri yoktur Hatta bir ccedilok

kuş tuumlruuml iccedilin yangın ccedilok avantajlı bir durum oluşturabilir Kendi habitatlarında iyi kamufle

olmuş bir ccedilok boumlcek yangından etkilenmemek iccedilin kaccedilar Bu durum kuşların kaccedilan bu

boumlcekleri yakalaması iccedilin oldukccedila uygun bir ortam oluşturur

Yangın Oumlluumlmleri

Yangınların yaban hayatı uumlzerine olan direkt etkileri canlıların bulundukları yerle

yakından ilişkilidir Oumlluuml oumlrtuuml veya toprak iccedilerisinde bulunan tuumlrler yangından ccedilok az

etkilenirler Buna karşın daha ziyade bitkilerin uumlst kısımlarında yaşayan tuumlrler buumlyuumlk kayıplar

verirler Oumlluuml oumlrtuuml iccedilerisinde yaşayan oumlruumlmcek tuumlrlerinin yangından bir guumln sonra 80rsquolik bir

kısmının homoptera tuumlrlerinin ise 10rsquodan daha az bir kısmının alanda bulunduğu tespit

edilmiştir (Gillon and Pernes 1968 Gillon 1974)

Kuumlccediluumlk memeli hayvanların yangınları kayıpsız atlatmalarının nedeni olarak topraktaki

ısınmanın toprağın sadece en uumlst birkaccedil cmrsquosinde olması olarak goumlsterilmektedir (Martin

1963 Trabaud 1979) Kuumlccediluumlk memeliler 62ordmCrsquonin uumlzerindeki sıcaklık derecelerine

54

dayanamazlar (Howard et al 1959) Ancak toprak iccedili tuumlnellerde yaşayan hayvanların oumlluumlmuuml

buumlyuumlk oranda yuumlksek sıcaklıklardan ziyade boğulmalardan olmaktadır (Chew et al 1958)

Yangından Korunma ve Kaccedilınma

Canlıların yangından ne kadar etkileneceklerinin ccediloğunlukla yangının şiddetine

yayılma oranına ve ilgili tuumlruumln yangına olan yakınlığına bağlı olduğu yangının olağan olduğu

ve sık sık goumlruumllduumlğuuml ekosistemlerde bir ccedilok yaban hayvanının yangınlara uyum sağlamış

olduğu ancak yangınların 50-100 yıl gibi uzun zaman aralıklarında ccedilıktığı geniş alanları

etkilediği ve ccedilok şiddetli olduğu ekosistemlerde yaban hayvanlarının tepkisinin tamamen

karşı karşıya oldukları tehlikeye goumlre belirlenmekte olduğu daha oumlnce belirtilmişti Yangınlar

gelişmiş hayvanlarda değişik reaksiyonların ortaya ccedilıkmasını sağlar ndash bazıları panikleyerek

kaccedilarken diğerleri sakin bir şekilde yangından uzaklaşır bazıları ise yangına doğru gider Bu

tepkiler hayvanların hareket kabiliyeti ve yangının boyutlarıyla yakından ilişkilidir

1915 yılında Sibiryarsquoda ccedilıkan ve iki ay devam eden buumlyuumlk yangında ayıların

sincapların ve elkrsquolerin yuumlzerek yangından kaccedilmaya ccedilalıştıkları rapor edilmekte iken

(Udvardy 1969) başka araştırmacılar daha sakin hayvan davranışları rapor etmektedirler

(Hakala et al 1971) yangının bir goumlluumln kenarına kadar yandığı bir durumda bir grup kuğunun

sakin bir şekilde goumllde yuumlzduumlklerini ve ayrıca bir grup ren geyiğinin yanmamış kuumlccediluumlk bir

alanda sakince bekleyip sonra daha emin bir yere doğru hareket ettiklerini bildirmektedir

Yılanlar yangını taşlık alanlardaki ccedilukurlarda ya da toprak iccedili kanallarda bulunarak

savuştururlar Yapılan araştırmalar yangın sonucu yılan oumlluumlmlerinin hiccedil ya da ccedilok az

olduğunu ortaya koymuştur (oumlr Komarek 1969)

Yangına ve Dumana gitme

Kelebeklerin ateşe gittikleri bilinen bir gerccedilektir Kelebekler yanında birccedilok boumlcek ve

hayvan tuumlruuml de yangınlarca cezbedilir Boumlylece yangının hemen sonrasında belirli bir suumlre

boumlcek popuumllasyonlarında bir artış goumlzlenebilir (Chandler et al 1991) Bazı uccedilan boumlcekler

sıcaklık duman ve yanmış ağaccedillara giderler

Bazı microsania (duman sineği) tuumlrleri dumanın kokusuna gelirler (Komarek 1969)

Bazı coleopterler (oumlr Melanophila atrata) ise sıcaklık tarafından cezbedilirler Bu tuumlrler

sahip oldukları kızıloumltesi radyasyon algılama organlarıyla yangını ccedilok uzak mesafelerden

algılayabilirler

Birccedilok kuş ve memeli hayvanlar yangına giderler Bunun sebebi yangından kaccedilan

boumlcek ve hayvanlarla beslenmektir Bununla ilgili olarak Komarek (1969) Kuzey

Amerikarsquoya ait 85 Afrikarsquoya ait 34 ve Kuzey Avustralyarsquoya ait 22 kuş rapor etmektedir

Bunlar kartal akbaba şahin gibi yırtıcı kuşları da iccedilermektedir Genelde kuşlar alevlerden

daha ilerde uccedilarak yangından kaccedilan boumlcek kuş kertenkele ve kemirgenleri yakalarlar

Yabani hindi ve keklik gibi bazı kuş tuumlrleri ise yangın sonrası duman henuumlz kalkmadan alana

gelerek hazır yiyecek kaynaklarından faydalanırlar

Arslan (Panthera leo) leopar (Panthera pardus) ve ccedilita (Acinonyx jubatus) gibi yırtıcı

hayvanlar Afrika savanlarında yangın ccedilevresinde avlanırlar (Komarek 1969)

Bazı herbivorlar mineral besin değerinin yuumlksek olması nedeniyle yeni yanmış

alanlara gelerek kuumll ve yanmış bitki parccedilaları yerler (Grange 1965) Yine birccedilok herbivor

uumlzerlerindeki kene gibi asalaklardan kurtulmak iccedilin taze kuumlllerde yuvarlanırlar (Komarek

1969)

55

Yangınların Hayvan Davranışları Uumlzerine Dolaylı Etkileri

Her yangın yaban hayatını bir şekilde etkileyen lokal bir iklim ve mikroklimatik

oumlzelliğe sahiptir Bazı havyan tuumlrleri yangın sonrası oluşan yeni duruma ccedilabuk uyum

sağlarken diğerleri iccedilin bu durum uygun olmayabilir Ayrıca yangın sonrası vejetasyon da

yapı ve komposizyon accedilısından yangın oumlncesine benzemez Yine de hayvanlar tuumlm habitat

değişikliklerine uyum sağlarlar Hayvanların dağılımını ve belirli bir alanda bulunmasını

belirleyen faktoumlrlerin başında habitatların yiyecek kaynaklarının değişime uğratılması gelir

Yangın sonrasında vejetasyonun kalkması ve alanın kuumlllerle kaplanıp siyah bir renge

buumlruumlnmesi ile toprak yuumlzeyi daha fazla bir ısınmaya maruz kalır Bu da boumlcek kuş ve

memelileri değişik şekillerde etkiler Goumllgeden hoşlanan tuumlrler alanı terkederken ışıklı

ortamlardan hoşlanan tuumlrler alana daha ccedilok gelirler

Meşccedilerelerin tabakalı tepe yapısı ruumlzgar hızını buumlyuumlk oranda keser Meşccedilere iccedili

sıcaklık meşccedilere dışına goumlre yazın daha az kışın ise daha fazladır Meşccedilere iccedili bağıl nem ise

daima meşccedilere uumlzerine goumlre daha fazladır Dolayısıyla yangın sonrası kapalılığı kırılan bir

meşccedilerede hem sıcaklık hem de ruumlzgacircr rejimi değişir Sıcaklık ve ruumlzgarda meydana gelen

değişiklikler bağıl nemi etkiler Bağıl neme karşı hassas olan tuumlrler de bundan etkilenirler

Bunların yanında yangının buumlyuumlkluumlğuuml de habitatı dolayısıyla yaban hayatını etkileyen

oumlnemli faktoumlrlerden birisidir Yangınların buumlyuumlkluumlğuuml (alan olarak) ccedilevresi ve yangın

alanlarının orman iccedilerisinde birbirlerine goumlre dağılımları kuş ve memelilerin davranışlarını

buumlyuumlk oranda etkiler

Yangınların oluşturduğu farklı buumlyuumlkluumlk şekil ve kenar oumlzelliklerine sahip orman

mozaikleri birccedilok hayvan tuumlruumlne faydalı olur Araştırmalar kuumlccediluumlk ccedilaplı (lt 80-100 ha)

yangınların oluşturduğu orman mozaiklerinde daha buumlyuumlk ccedilaplılarına oranla daha fazla

hayvan tuumlruumlnuumln olabileceğini goumlstermiştir Bunun sebebi hayvanların gerektiğinde korunmak

iccedilin yanmamış alanlara daha kolay bir şekilde ulaşabilme (oumlr Mount 1969) ve yiyecek bulma

ihtiyaccedilları olarak goumlsterilmektedir

Yaban hayvanları belirli yiyecek tuumlrleri ve bunların bolluğuna uyum sağlamış olup

uygun yiyecek kaynaklarının bulunmasına bağlı olarak bir dağılım goumlsterirler Oumlrneğin

bitkilerin toprak uumlzerinde yoğunlaşması kuşlardan ziyade hayvanları (oumlzellikle buumlyuumlk

olanlarını) etkileyecektir Ccediluumlnkuuml hayvanlar ancak boylarının uzanabildiği yerlerden

besinlerini alabilirler Yeni yangın alanlarındaki geyik popuumllasyonlarındaki artış bu durumun

bir goumlstergesidir (Edwards 1954)

Ccedilok şiddetli ve sık tekrar eden yangınlar ccedilayır ot ve ccedilalılarının gelmesini bu da yaban

hayvanlarının bitkilerin yapraklarından beslenmesini ve otlanmasını azaltır Buna karşın bu

durum yangına daha dayanıklı belirli tuumlrlerin alana hakim olması sonucunu ortaya ccedilıkarabilir

Bazı herbivorların hayat doumlnguumlleri besin kaynağı tiplerinde yangın sonucu oluşmuş

değişikliklerle bu besinlerin miktar ve kalitesine bağlıdır Oumlrneğin meşccedilere gelişiminin ilk

yıllarında geyikler iccedilin gerekli besin kaynakları yeterli miktarda ve oumlzellikte bulunmaktadır

Geyikler uumlzerinde yapılan bir ccedilalışmada geyiklerin kesilmiş veya yanmış alanlarda ilk altı

yılda yoğun olarak bulundukları daha sonraki yıllarda ise giderek azaldıkları ortaya

konulmuştur (Bendell 1974 Gatesrsquoe atfen)

Yangın Adaptasyonları

Birccedilok bitki formasyonları yangına hassas olmakla birlikte yapılarını devam

ettirebilmelerini de belirli aralıklarla ccedilıkan yangınlara borccedilludurlar (Kayll 1968 Swan 1970

56

Trabaud 1980) Bazı araştırmacılar belirli yaban hayatı tuumlrlerinin de yangınla oluşturulmuş

habitatlara ihtiyaccedil duyduklarını (Miller 1964 Wells 1965) veya bu ortamlarda yaşayabilmek

iccedilin tuumlr veveya popuumllasyon duumlzeyinde bazı oumlzelliklere sahip olduklarını ya da geliştirdiklerini

ortaya koymuşlardır

Değişik ortamlara uyum goumlstermede yaban hayvanının buumlyuumlkluumlğuuml ile birlikte hızlı

koşabilme ve uccedilabilme kabiliyeti toprak altına girebilme besin depolama kamufle olabilme

goumlruumllmemek iccedilin yere yatma ve goumlccedil etme tuumlr bazında adaptasyonlar olarak belirtilmektedir

(Bendell and Elliott 1966 Komarek 1962) Popuumllasyon bazında ise tuumlrlerin hızlı bir şekilde

değişen ccedilevreye olan adaptasyonları yuumlksek ve değişken uumlreme oranı ile yuumlksek dağılım oranı

olmaktadır (Bendell 1974)

Yanmış alanlardaki tuumlr ve popuumllasyon sayılarındaki değişmezlik hayvan tuumlrleri

adaptasyonlarının accedilık bir goumlstergesidir Tropikal ormanlardaki tuumlr zenginliği ile yangınlarla

devamlı olarak değişim goumlren alanlardaki sınırlı sayıdaki tuumlrler karşılaştırıldığında bu durum

daha da iyi anlaşılmaktadır

57

BOumlLUumlM

YANGIN EKOLOJİSİ

Bir alanın veya boumllgenin yangın tarihi ve doğal yangın rejimi hakkındaki ayrıntılı bilgi

yangın davranışının tahmin edilmesi yangının etkilerinin belirlenmesi ve yangına bağımlı

alanlarda yangının kaccedilınılmaz bir faktoumlr olduğunun anlaşılması hususunda fayda sağlayarak

başarılı bir yangın amenajman planının hazırlanmasına ve uygulanmasına yardımcı olur

(Mutch 1980) Bu nedenle orman yangınları ile başarılı bir şekilde muumlcadele edebilmenin ilk

adımı ilgili boumllge veya alanın doğal yangın rejimi oumlzelliklerinin belirlenmesi olmalıdır (Agee

1974)

Yangın Tarihi

Yangın yaklaşık 400 milyondan beri ekosisteminde huumlkuumlm suumlren bir olaydır Buguumlnde

yangın Tazmanyarsquodan Arktik kesime kadar geniş bir alanda varlığını devam ettirmektedir

Duumlnyanın birccedilok boumllgesinde yangın ekosistemleri ve bitki tuumlrlerini etkiler Bu nedenle

yangından etkilenen ekosistemlerde tuumlr adaptasyonlarının ve ekosistem dinamiklerinin ccedilok

iyi anlaşılması gerekmektedir

Yangın Rejimi

İklim topoğrafya ve yanıcı madde oumlzelliklerine bağlı olarak herhangi bir alanda

meydana gelen yangınların sıklığı buumlyuumlkluumlğuuml şiddeti ve mevsimi gibi oumlzelliklerin tuumlmuumlne

birden doğal yangın rejimi denir Guumlnuumlmuumlzde insanların muumldahale etmediği alan

kalmadığından duumlnyada doğal yangın rejimini koruyabilen alan da hemen hemen

kalmamıştır Ancak yangının ekosistem uumlzerindeki etkilerini anlayabilmek iccedilin doğal yangın

rejimi elemanlarının ccedilok iyi bir şekilde anlaşılması gerekmektedir

Yangın rejimi insan muumldahalelerinin ve değişen iklim koşullarının etkisinde

olduğundan dinamik bir yapıya sahiptir Bir boumllgede meydana gelen yangınların sıklığı

şiddeti tuumlruuml buumlyuumlkluumlğuuml ve mevsimi gibi kavramları iccediline alan yangın rejimi (Weber ve

Flannigan 1977 Pennanen 2002) ormanlık alanların tuumlr kompozisyonunu ve vejetasyon

gelişimini etkileyerek yanıcı madde oumlzelliklerini değiştirmektedir (Chandler vd 1991

Bradley vd 1992) Bu nedenle herhangi bir alanın yangın rejiminin değiştirilmesi oradaki

doğal yapının bozulmasına ve gelecekte daha dramatik sonuccedilların oluşmasına neden olabilir

Yangına bağımlı ekosistemlerde birccedilok tuumlr mevcut yangın rejimine adapte olarak

sistemdeki suumlrekliliğini korur Bu noktada yangın rejimi oumlzellikleri belirleyici rol

oynamaktadır Yangına adapte olmuş ekosistemlerde yangın gittikccedile istikrarlı hale doumlnuumlşen

ve tuumlr ccedileşitliliğinin azalmaya başladığı bir orman toplumunda yeni bir başlangıccedil yaparak tuumlr

ccedileşitliliğinde değişimler meydana getirir (Shafi ve Yarranton 1973 Trabaud ve Lepart 1980)

ve sistemin kendini yenilemesine olanak sağlar Orman youmlneticileri yangının bu oumlzelliklerini

kullanarak ekosistemin doğal yapısını koruyabileceği gibi farklı yapı ve kompozisyona

doumlnuumlşmesini de sağlayabilirler Belirli aralıklarla yangının tekerruumlr ettiği ekosistemlerde uzun

yıllar devam eden başarılı yangın koruma ccedilalışmaları gittikccedile artan yanıcı madde birikimine

neden olacağından gelecekte ccedilok daha buumlyuumlk ve tahrip edici bir yangının habercisi

olabilmektedir Ayrıca bu tuumlr uygulamalar alandaki doğal tuumlrlerinin suumlrekliliğini ve alanın

58

verimliliğini tehlikeye sokacaktır Bu nedenle sistemin bir parccedilası olan yangının kontrolluuml

kullanımı ile doğal muumldahale suumlrecine benzer etkilerin oluşturulması ile sistemin suumlrekliliği

ve verimliliği devam ettirilebilir (Chao Li 2000) Sonuccedil olarak yangınla muumlcadele

ccedilalışmalarında amaccedil yangının sistemden uzaklaştırılması değil yangını sistemin bir parccedilası

olduğunu kabul ederek gerektiğinde yangını bir amenajman aracı olarak kullanabilmek

olmalıdır

Yangın rejimi temelde doumlrt bileşenden oluşur

(i) Yangın sıklığı

(ii) Yangın şiddeti

(iii)Yangın mevsimi

(iv) Yanma derinliği

Yangın sıklığı (frekansı)

Yangın sıklığı belirli bir alanda belli bir zaman periyodunda meydana gelen yangın

sayısı olarak tanımlanır ve bir tuumlruumln oumlnemli hayat oumlzelliklerini belirlemede oumlnemli rol oynar

Bu oumlzellikler tuumlrlerin tohum tutma olgunluğu oumlluumlm yaşı ve yaş sınıfları dağılımıdır Yangın

sıklığı belli bir alanda ccedilıkan yangınlar arasındaki ortalama yıl ve bir alanın yeniden

yanabilmesi iccedilin gereken zaman (Yangın doumlnuumlş aralığı) gibi oumlzelliklere bağlı olarak belirlenir

(Agee 1993) Bir tuumlruumln bir alanda yaşayabilmesi iccedilin bu tuumlruumln oumlmruuml ve tohum tutma

olgunluğuna ulaştığı yaşı yangın sıklığı (frekansı) ile uyumlu olmalıdır Bu youmlnuumlyle yangın

sıklığı bir alanın vejetasyon yapısını belirleyen tuumlrlerin seccedilimini yaparak ekosistemin floristik

kompozisyonunu etkiler (Ryan 2002)

Oumlrneğin yangın olması gerekenden fazla sık daha erken veya daha geccedil meydana gelirse

bazı tuumlrler hayatta kalamaz Ccedilayırlık alanların suumlrekliliğinin korunabilmesi ve odunsu

yapıdaki tuumlrlerin alandan uzak tutulabilmesi iccedilin 1 ile 3 yılda bir yangın goumlrmelidir Orman

youmlneticileri yangın rejiminin bu oumlzelliğini kullanarak ormanın yapı ve kompozisyonun arzu

ettikleri değişimi yapabilirler Uumllkemizde Akdeniz ve Ege boumllgelerinin karakteristik bitki

toplumu olan maki vejetasyonunda yangın doumlnuumlşuumlm suumlresi 9-10 iken bu suumlre yuumlkseklere

ccedilıkıldıkccedila artmaktadır (Neyişccedili 1985) Yangın sıklığının yuumlksek olduğu alanlarda duumlşuumlk

şiddetli yangınlar meydana gelirken uzun suumlre yangın ccedilıkmayan alanlarda yanıcı madde

birikiminin fazla olması nedeniyle yuumlksek şiddetli yangınlar meydana gelmektedir Bu

nedenle yangına bağımlı ekosistemlerde yangınlarla etkin muumlcadele yangın risk ve

tehlikesini geciktirmek ve şiddetini arttırmaktan başka bir şey ifade etmeyebilir

Yangın Şiddeti

Yangın şiddeti bir yangının birim zamanda accedilığa ccedilıkardığı ısı enerjisidir Orman

yangınlarının şiddeti 20 kWmrsquoden 60000 kWmrsquoye değişebilir (Tablo 2) Orman

ekosistemlerinde suumlrekliliğinin sağlanması ve biyoccedileşitliliğin korunması iccedilin yangının accedilığa

ccedilıkardığı enerji ve bu enerjinin ormandaki etkilerinin anlaşılması gerekmektedir Yangın

şiddeti yanıcı maddenin yapısına nemine ve miktarına bağlı olarak değişir ve oumlzellikle toprak

uumlzerinde etkili olur Yanıcı maddenin yatay suumlrekliliğinin korunduğu bir meşcerede yangın

genellikle oumlrtuuml yangını şeklinde ilerlerken yanıcı maddenin dikey suumlrekliliğinin goumlruumllduumlğuuml

meşcerelerde yangın tepe yangınlarına doumlnuumlşerek daha şiddetli olabilir Ancak yoğun bir oumlluuml

oumlrtuuml tabakasının bulunduğu kesim artıklarının alanda bırakıldığı ve yanıcı maddenin yatay

suumlrekliliğin korunduğu alandaki bir oumlrtuuml yangını ccedilok daha şiddetli ve tahrip edici olabilir

Yangın şiddeti bazı tuumlrlerin genccedilleşmesi iccedilin zemin hazırlarken alanın floristik yapısında

kuumlccediluumlk değişimler meydana getirebilir Uumllkemizdeki kızılccedilam meşcerelerinde duumlşuumlk şiddetli

59

oumlrtuuml yangınlarından yuumlksek şiddetli tepe yangınlarına kadar ccedilok değişik şiddette yangınlar

meydana gelmektedir

Tablo 2 Yangın şiddet sınıflarına bağlı olarak yangınların ağaccedillar

uumlzerine etkileri yangın tuumlruuml ve yangınla muumlcadele zorluğu

Yangın

şiddeti

Sınıfı

Başlangış

Yangın

Şiddeti

Ağaccedillara

Olan

Etkisi

Yangın Tipi ve Muumlcadele Zorluğu

1 lt10 - Yangının kendi başına devam etmesi

zordur

2 10-500 Bazı ağaccedil oumlluumlmleri

Yavaş ilerleyen duumlşuumlk şiddetli oumlrtuuml

yangını Baş ve yanlardan yangına

direkt muumldahale muumlmkuumlnduumlr Accedilılan

şeritler yangının kontrol altına

alınmasında yeterli olmayabilir

3 500-2000 Oumlnemli derecede

ağaccedil oumlluumlmleri

Orta ve yuumlksek şiddetli oumlrtuuml yangını El

aletleriyle yapılmış şeritlerin yangını

tutması zor olabilir Bu gibi

yangınlarda dozer gibi ağır makinalarla

uccedilak ve helikopterler oumlnemlidir

4 2000-4000 Hemen hemen tuumlm

ağaccedilların oumlluumlmuuml

Yuumlksek şiddetli oumlrtuuml yangını Yangının

baş kısmında yapılacak uğraşılar

başarılı olamayabilir

5 gt4000 Tuumlm ağaccedilların

oumlluumlmuuml

Orta derecede ve sonrasında aktif tepe

yangını Kontrol altına alınması ccedilok

zor Ccedilalışmalar yanlara kaydırılmalı ve

indirekt muumldahale duumlşuumlnuumllmeli

Yangın Mevsimi

Orman yangınları buumlyuumlme sezonu buumlyuumlme sezonu oumlncesindeki uyku doumlnemi veya

buumlyuumlme sezonu sonrasındaki uyku doumlnemi boyunca meydana gelebilir Mevsim yangının

tutuşabilirliğini etkileyen yanıcı madde nemi uumlzerindeki direkt etkisi nedeniyle ccedilok oumlnemlidir

(Albini 1976 Van Wagner 1983 Stocks et al 1989 Johnson 1992) Yapraklardaki nem

oranlarının azalması ile birlikte tepe yangını potansiyelinde artma meydana gelir (Van

Wagner 1977 1993 Alexander 1998 Scott and Reinhardt 2001) Canlı yaprakların nem

iccedileriği ilkbaharda tomurcuk patlaması oumlncesinde en duumlşuumlk seviyededir Dolayısıyla bu

doumlnemde oumlluuml oumlrtuumlnuumln oldukccedila nemli olmasına rağmen ccedilıkacak bir yangının tepe yangınına

doumlnuumlşme ihtimali ccedilok yuumlksektir (Stocks et al 1989) Yaz sonu ve ortalarında canlı yanıcı

madde neminin şiddetli bir tepe yangını başlatmak ve devam ettirmek iccedilin fazla yuumlksek

olmasına rağmen duumlşuumlk bağıl nem şiddetli ruumlzgar ve yeteri miktardaki ince yanıcı madde ile

bu muumlmkuumln hale gelebilir (Stocks et al 1989 Johnson 1992)

Uumllkemizde yangın mevsimi Mayıs sonu başlayıp Kasım sonuna kadar devam etmesine

karşın yangın sezonu dışında beklenmedik yangınlar da meydana gelebilmektedir Son

yıllarda kuumlresel ısınma nedeniyle değişen iklim koşulları dikkate alındığında beklenmedik

yer ve zamanlarda beklenmedik yangınların olması muhtemeldir Oumlzellikle yangın sezonunun

60

kısa olduğu ve yangınların ccedilok sık goumlruumllmediği ancak yanıcı maddelerin (meşcerelerin)

herhangi bir kesinti olmadan geniş alanları kapladığı ve Batı Karadenizrsquode olduğu gibi

yangınların daha ziyade yangın sezonu dışında meydana geldiği alanlardaki ormanların

yangınlar accedilısından buumlyuumlk bir risk oluşturduğu (Durmaz 2004 Kuumlccediluumlk 2004) ortaya

ccedilıkmaktadır Bu nedenle uumllkemizin en verimli ormanlarının bulunduğu ve yoğun uumlretim

ccedilalışmalarının yapıldığı boumllge muumlduumlrluumlklerinin yangın hassaslık derecesi geccedilmiş yıllardaki

yangın verilerinin yanında meteorolojik faktoumlrleri yanıcı madde oumlzelliklerini ve yapılan

ormancılık uygulamaları gibi değişen şartları da dikkate alarak yeniden duumlzenlenerek ccedilıkması

muhtemel buumlyuumlk bir yangına karşı gerekli oumlnlemlerin alınması gerekmektedir

Yangın Buumlyuumlkluumlğuuml

Yanan alanın buumlyuumlkluumlğuuml sistemi oluşturan bireylerin alanı yeniden kaplamasını

etkileyen oumlnemli ekolojik faktoumlrlerden birisidir Oumlrneğin bitkilerin ccediloğu suumlrguumlnden ccedilimlenme

yeteneğine sahip değilse ve ruumlzgar veya hayvanlarla tohumları taşınamıyorsa bunun yanında

yanan alan tohumların uzak mesafelerden alana gelemeyecekleri kadar buumlyuumlk ise bazı tuumlrler

alana yeniden gelemeyeceklerdir Bu nedenle geniş alanlarda yapılan geccedilleştirme ccedilalışmaları

ve yangın koruma uygulamaları gelecekte buumlyuumlk yangınların habercisi olmakta ve alanın

suumlrekliliğini tehlikeye sokmaktadır

Yanma derinliği

Yanma derinliği yanıcı madde tuumlketiminin bir oumllccediluumlsuumlduumlr Yangın şiddeti ile ilişkili

olmasına rağmen bu ilişki doğrusal değildir Organik maddenin birim alandaki miktarı ve

nem koşulları ccedilok heterojen bir yapı goumlsterdiğinden aynı yangın şiddeti değerlerinde farklı

yanma derinlikleri oluşabilir Yanma derinliği ekolojik anlamda yangının toprağa ve bitki

besin maddeleri dinamiğine olan etkilerini ifade ederken yangınlarla muumlcadele accedilısından ele

alındığında yangınların kontroluuml ve soğutma ccedilalışmalarının zorluğunu ifade eder

Tablo 1rsquode yangın rejiminin toprak vejetasyon yaban hayatı ve yanıcı madde uumlzerine

olan etkileri oumlzetlenmiştir

Tablo 1 Yangın rejimi ve toprak vejetasyon yaban hayatı ve yanıcı

madde ilişkisi (Methven 1984rsquoden alınmıştır)

Yangının Etkileri

Yangın Rejimi

Yan

gın

şiddet

i Y

anm

a

der

inli

ği

Yan

gın

frek

ansı

Y

angın

zam

anı

TOPRAK Top Fiz oumlzellikleri radic

Top Kim oumlzellikleri radic

VEJETASYON Tuumlr kompozisyonu radic radic radic radic

Yaş sınıfları radic radic

YABAN HAYATI Tuumlr kompozisyonu radic

YANICI MADDE Yanıcı madde tipi radic

Yanıcı madde miktarı radic radic

61

TUumlR ADAPTASYONLARI VE GENCcedilLEŞME STRATEJİLERİ

Bir boumllgede yaşayan ccedileşitli tuumlrlerin zaman iccedilinde birbirini izleyerek ortaya ccedilıkmaları

ekolojik suumlksesyon olarak adlandırılır (Şekil 1) Suumlksesyon birincil suumlksesyon ve ikincil

suumlksesyon olmak uumlzere ikiye ayrılır

Şekil 1 Birincil (Primer) Suumlksesyon Modeli

Birincil suumlksesyon bir oumlnceki vejetasyona ait tohum bankası organik materyal vb

biyolojik hiccedilbir kanıtın bulunmadığı bir alana ilk olarak gelen oumlncuuml bitki tuumlrlerinden son

(klimaks) topluluğa kadar bitki toplumlarının ekolojik evrimi olarak tanımlanır

İkincil suumlksesyon vejetasyonu ortada kaldıran etkenlerden sonra alanda daha oumlnce var

olan ilk vejetasyonun alana yeniden gelmesidir Yangın duumlnyadaki bir ccedilok orman

ekosistemde ikincil suumlksesyonun oluşmasını sağlayan ve sistemde yeni bir başlangıccedil yapan en

oumlnemli etkenlerden birisidir Bu nedenle ekosistem ekolojisi ve ekosistem analizleri gibi

birccedilok alanda yangın ekolojinin oumlnemi buumlyuumlktuumlr

Yangına bağımlı ekosistemlerde bulunan tuumlrler yangınlara karşı belli stratejiler

geliştiriler Bu tuumlrlerin suumlrekliliği ve devamlılığı accedilısından yangın oumlnemli bir rol oynar

Orman yangınları ile başarılı muumlcadele politikaları sonucunda yangına dayanıklı

vejetasyondan yangına duyarlı bitki toplumuna doğru bir geccediliş goumlzlenebilir Kuzey

Amerikarsquoda Meşe ormanların zamanla goumllgeye dayanıklı Akccedilaağaccedil ormanları haline

gelmesinin yangının alandan uzaklaştırılması ile ilgili olduğu duumlşuumlnuumllmektedir

Toplumda yeni bir başlangıccedil yapan yangından sonra tuumlrlerin bir araya gelmeleri ve

gelişmeleri belli başlı kriterlere bağlıdır Aşağıda Noble - Slatyer (1980) ve Rowe (1979)

tarafından geliştirilen iki yaklaşımı ele alınmıştır Noble ve Slatyer ldquohayati oumlzelliklerrdquo olarak

adlandırılan bir model geliştirmişlerdir Bu yaklaşım uumlccedil temel anlayışdan ibarettir

(1) Yangına dayanıklılık metodu

(1) Alana gelme istekleri

(2) Kritik hayat olayları

62

I Dayanıklılık Mekanizmaları

1 Tohuma dayalı mekanizmalar (Propagule based )

D tuumlrleri Tohumlarını uzak mesafelere yayabilen ve her zaman bulanabilen tuumlrlerdir -

Populus tremuloides

S tuumlrleri Tohumlarını uzun suumlre toprak altında muhafaza edebilen ve yeniden alana

gelebilmek iccedilin şiddetli yangınlara karşı dayanabilen tuumlrlerdir - Pin cherry

Prunus pensylvanica

G tuumlrleri S tuumlrlerin oumlzel bir durumudur Tohumlarını uzun suumlre koruyabilen ve ancak

bir yangınla birlikte alana gelebilen tuumlrlerdir - Aralia hispida

C tuumlrleri propoguumlllerini olgun ağaccedilların tepe ccedilatısında depolayan tuumlrlerdir Tohumlar

accedilığa ccedilıktıktan sonra kısa bir suumlre yaşayabilirler Jack pine (Pinus

banksiana)

2 Vejatatif oumlzelliklere bağlı olarak

V tuumlrleri ağaccedil tepesi oumllduumlkten sonra suumlrguumlnle vaya ccedilimlenerek gelebilen tuumlrler -

(Populus sp

U tuumlrleri ağaccedil tepesi oumllduumlkten sonra suumlrguumlnle gelebilen ancak yeniden tohum

verebilecek olgun bireylerin hayatta kalabildiği tuumlrler -Acacia Eucalyptus

W tuumlrleri U tuumlrlerin oumlzel bir durumudur Tohum verme kabiliyetinde olan olgun

bireylerin hayatta kaldığı genccedil bireylerin oumllduumlğuuml tuumlrlerdir - Red pine (Pinus

resinosa)

II Alana Gelme İstekleri

T tuumlrleri yangından hemen sonra alana gelebilen ve yangınlara karşı dayanıklı olan

tolerant tuumlrlerdir Daha sonra bu alanda uzun suumlre kalabilirler - Hemlock

(Tsuga canadensis)

R tuumlrleri yangından hemen sonra alana gelemeyen gelişebilmesi iccedilin belli isteklerinin

oluşmasını bekleyen (oumlrneğin belli bir kapalılığın oluşması) tolerant

tuumlrlerdir (Red spruce)

I tuumlrleri bir yangından hemen sonra alana gelebilen ve yangınlara karşı tolerant

olmayan tuumlrlerdir - Yangının tekerruumlr etmesi halinde yok olan ve hızlı

gelişen oumlncuuml tuumlrler ve jack pine (Pinus banksiana)

III Kritik Yaşam Olayları

Sistemde yeni bir başlangıccedil yapıldığında (yangın vb) ktirik hayat evreleri doğrusal bir

hat uumlzerinde aşağıdaki semboller kullnılarak sembolize edilmiştir

p - yanan alana propoguumlllerin ulaşması

m - uumlreme olgunluğuna ulaşmış ve tohum verme kabiliyetinde olmak

63

l - tuumlrlerin toplumdan yok oluşu

e - depolanan kaynaklardaki propoguumlllerin yok olması (D tuumlrler iccedilin e = infin temsil

eder)

Dayanıklılık mekanizmalarına goumlre tuumlrleri aşağıdaki şekilde sınıflandırmak

muumlmkuumlnduumlr

I Tohuma bağlı dayanıklılıklarına goumlre tuumlrler

1 İstilacı Tuumlrler (DI tuumlrler)

Kısa suumlre esen ruumlzgacircrlarla yayılabilen ve bol tohum veren tuumlrlerdir Ceratodon

purpureus Marchantia polymorpha Calamagrostis canadensis Epilobium angustitollum

Salix sp Populus tremuloides

2 Kurtulabilen Tuumlrler (CI SI GI CT ve ST tuumlrler)

Tepe ccedilatısında humus tabakasında veya mineral toprakta tohumlarını depolayarak

yangının yıkıcı etkisinden kendini koruyabilen tuumlrlerdir Yangın sonrası hızla alanı kaplarlar

CI = Pinus banksiana Pinus contorta Pinus brutia

CT =Picea mariana

GI = Corydalis gempervisens Aralia hispida Gerarium bicknellii Polygonum cilinode

SI = Prunus pennsylvanca Rubus strigosus

ST = Ribes sp Viburnum sp Cornus stolonifera Shepherdia canadensis

3 Sakınıcı Tuumlrler (OT ve OR tuumlrleri)

Bu tuumlrler yangınlara adapte olamayan tuumlrler olup hayatta kalabilmek iccedilin yangının

ccedilevresindeki yanmamış alanlara veya nemli boumllgelere ihtiyaccedil duymaktadırlar Bunlar alanı

yavaşccedila istila eden tolerant tuumlrlerdir

OT = Abies balsamea Picea glauca linnaea borealis Mitella nuda

RT = Pinus rubens Goodyera repens Hylocomium splendes

II Vejetative organlarına bağlı dayanıklılıklarına goumlre tuumlrler

1 Direnccedilli Tuumlrler (WI tuumlrler)

Olgunluk evresindeki tuumlm intolerant tuumlrler duumlşuumlk ve orta şiddetli yangınlara

dayanabilirler - Pinus resinosa Pinus strobus Larix occidentalis

2 Dayanıklı Tuumlrler (VI ve VT tuumlrler)

Yangından sonra suumlrguumlnle veya tomurcukla koumlkten goumlvdeden ve rizomlardan uumlreyebilen

tuumlrlerdir Bu tuumlrlerde yenilenen organlar tuumlrlere alana ve organik madde birikimine bağlı

64

olarak farklı organik ve mineral toprak derinliklerinde bulunurlar Bu nedenle yanma

derinliği hayati oumlnem taşır

VI = Populus tremuloides Apocynum androsaemifolium Arctostaphylos uvaursi

VT = Alnus crispa Aralia nudicaulis Cornus canadensis Pteriaium aquilinum

Boumlyle bir sınıflandırma sayesinde yangın rejimine bağlı olarak sistem gelişimi tahmin

edilebilir Her bir tuumlr iccedilin farklılık arz eden kritik hayat evrelerinin zaman skalası yangın

doumlnguumlsuuml ile ilişkili olarak kapsamlı nicel tahminler yapmamıza fırsat verir (Şekil 2)

Species Species Stand age

Type 0 20 180

Pinus banksiana CI pm le

20-180

180

Pinus banksiana e

20 e

Şekil 1 Saf Pinus banksiana meşccedileresinin yangınla veya yangınsız gelişimi

Yangın goumlrmuumlş

Yangın goumlrmemiş

65

Tuumlrler Tuumlrler Meşcere yaşı

Tipi 0 15 30 40 100 120 400 infin

Pinus rubens DR p pm le

Abies balsamea DT p m le

Betula papyrifera DI p m l e

Populus tremuloides VI pm le

A bal DT P rub P Rub A bal

B pap DT A bal A bal B pap

P trem VI B pap

Şekil 3 Picea rubens Abies balsamea Betula papyrifera and Populus tremuloides karışık

meşceresinin yangın goumlrmuumlş ve yangın goumlrmemiş meşcere gelişim durumları

Yangın goumlrmuumlş

Yangın goumlrmemiş

100 120

66

BOumlLUumlM

YANGIN TEHLİKE ORANLARI SİSTEMİ

Orman yangınlarıyla karşı karşıya bulunan birccedilok uumllke goumlrevi yangın ccedilıkmasını

oumlnleme yangın oumlncesi ve yangınla muumlcadele planları yaparak yangın zararlarını en az

seviyede tutmak olan yangın organizasyonları oluşturmuşlardır Bu organizasyonların başarılı

olabilmesi iccedilin gerekli en oumlnemli faktoumlrlerden biri yangın potansiyelinin doğru ve zamanlı bir

şekilde ortaya konulmasıdır Yangın potansiyeli değişken ve sabit ccedilevre faktoumlrlerine bağlı

olarak değişir Bundan dolayı bu değişimlerin hızlı bir şekilde analiz edilerek yangın

organizasyonlarının hizmetine sunulması yangın organizasyonlarının başarısını buumlyuumlk oranda

etkiler Ancak yangına etki eden ccedilevre faktoumlrleri ve idari kaynaklarla ilgili bilgiler ccediloğu kez

eksik veya istenildiği an kullanılabilir bir formda değildir Bu eksikliğin ciddi bir şekilde

hissedildiği birccedilok uumllkede uzun yıllar suumlren ccedilalışmalar sonucu yangın organizasyonları bir

takım yardımcı sistemlerle desteklenmiştir Bu konuda oumlncuumlluumlğuuml Amerika Kanada ve

Avustralya yapmış olup birccedilok uumllkede de bu konuda yoğun ccedilalışmalar yuumlruumltuumllmektedir

Oluşturulan bu sistemler genelde ldquoyangın tehlike oranları sistemirdquo olarak anılmaktadırlar

Yangın tehlikesi topografya hava halleri ve yanıcı maddeler gibi sabit ve değişken

ccedilevre faktoumlrlerine bağlı olarak ortaya ccedilıkan yangın potansiyelidir Yangın tehlike oranı ise

yangın tehlikesini ayrı ayrı ve bir buumltuumln olarak sistematik bir şekilde değerlendirilmesi ve

yorumlanmasıdır Diğer bir değişle yangın tehlikesini etkileyen faktoumlrlere bağlı olarak

mevcut şartlar altında oluşabilecek muhtemel bir yangının potansiyelinin belirlenmesi Yangın

Tehlike Oranı olarak tanımlanır

Yangın Tehlike Oranları Sistemi (YTOS) genelde uumlccedil ana boumlluumlmden oluşmaktadır

Bunlar Meteorolojik Yangın İndeksi (MYİ) Sistemi Yangın Davranışını Tahmin (YDT)

Sistemi ve Yangın Ccedilıkma İhtimalini Tahmin (YCcedilİT) Sistemidir

MYİ sistemi sadece standart bir yanıcı madde tipi iccedilin yangın davranışı hakkında

genel bir bilgi vermektedir Bu durumda diğer yanıcı madde tiplerinde yangın davranışının

nasıl olacağı bir problem olarak ortaya ccedilıkmaktadır Bu problem ise YTO sisteminin diğer bir

elemanı olan ve oumlzel yanıcı madde tiplerindeki yangın davranışı hakkında bilgi veren YDT

sistemi ile ccediloumlzuumlmlenmeye ccedilalışılmıştır (Lawson vd 1985) Oumlzellikle ABD (USDA 1964

Rothermel 1972 Deeming vd 1972 Deeming vd 1978 Albini 1976) Kanada (Lawson

1972 Van Wagner 1975 Van Nest ve Alexander 1999) ve Avustralya (Mc Arthur

19661967 Noble vd 1980 Crane 1982 Beck 1988) gibi orman yangınlarının etkili olduğu

uumllkeler YTO sistemlerini uzun yıllardan beri kullanmaktadırlar YTO sistemlerine

bakıldığında oumlzellikle Kanada ABD ve Avustralya sistemlerinde bazı oumlnemli yapısal

farklılıklar olmasına rağmen genel olarak aynı değişkenleri (yanıcı madde hava halleri

topografya) kullandıkları goumlruumllmektedir

Orman Yangını Tehlike Oranları Sisteminin (OYTOS) Tarihsel Gelişimi

OYTOS ilk olarak1990rsquoluuml yılların başından itibaren orman yangınları konusunda

ccedilalışmalara başlamış olan Amerikan ve Kanadarsquolı araştırmacılar tarafından geliştirilmiştir

Sistem iki uumllkede de farklı şekilde kullanılmasına rağmen doğal olarak her birisinin sahip

oldukları benzerlikler de vardır Temel bir farklılık onların her birinin kuruluş şeklinden

kaynaklanmaktadır ABD sistemi buumlyuumlk oranda yanıcı madde oumlzellikleri ve meteorolojik

faktoumlrlerin yangın davranışına etkisinin araştırıldığı ve laboratuarlarda yapılan deneme

67

yangınlarına dayanmaktadır (Rothermel 1972) Kanada sistemi ise ccediloğunlukla arazide yapılan

deneme yangınları ve goumlzlemlenen orman yangınlarının istatistikicirc analizlerine bağlı olarak

geliştirilmiştir

Avustralyada bir kaccedil farklı yangın tehlike oranı kullanılmaktadır fakat her zaman ve

her yerde en fazla kullanılabilen bir tanesi esas olarak bu uumllkedeki oumlkaliptus ormanları iccedilin

McArthur (1966) tarafından geliştirilmiş olan sistemdir McArthur 30 ile 60 dakikaya kadar

yanmasına izin verilen tipik yanıcı maddedeki 800 test yangınında oumllccediluumllen yangın davranışı

verilerine dayanan bir sayaccedil oluşturmuştur Boumlylece Kanada sisteminde olduğu gibi tam

manasıyla arazi oumllccediluumlmlerine dayanan deneysel koumlkenli bir sistem oluşmuştur Avustralya

sistemi aynı zamanda İspanyanın Akdeniz boumllgesinde test edilmiş ve kullanılmıştır

Rusyada geliştirilmiş bir ccedilok sayıda yangın tehlike oranı sistemleri olmasına rağmen

en yaygın olarak Nesterov (1949)un ccedilalışmalarına dayanan basit nispi tutuşma indeksi

sistemidir Ancak bu sistemin her zaman etkili bir şekilde kullanılabileceğine dair bir accedilıklık

yoktur

Guumlnuumlmuumlzde yangından etkilenen hemen hemen tuumlm uumllkelerde yukarıda belirtilen

sistemlere benzer sistemler uygulanmaktadır Bu sistemler esas itibariyle Kanada Amerika

veya Avustralya sistemiyle aynı olan ancak yerel farklılıklar dikkate alınarak bazı

uyarlamalar yapılmış sistemlerdir

Yangın Tehlike Oranları Sisteminin Yapısı

Mevcut yangın tehlike oranları sistemleri genelde uumlccedil ana grupta ele alınan bir sistemler

buumltuumlnuumlduumlr Bu sistemler (i) Yangın Ccedilıkma İhtimalini Tahmin (YCcedilİT) Sistemi (ii)

Meteorolojik Yangın İndeksi (MYİ) Sistemi ve Yangın Davranışı Tahmin (YDT) Sistemidir

(Şekil 1)

Orman Yangınları Tehlike Oranları Sistemi

Yangın Ccedilıkma İhtimalini Tahmin

Sistemi

Orman Yangınları

Tehlike Oranları Sistemi

Meteorolojik Yangın İndeksi

Sistemi

Yangın Davranışını

Tahmin Sistemi

Hava Halleri Topografya Yanıcı

Maddeler

Tutuşma

Şekil 1Yangın tehlike oranları sistemi ve sistemi oluşturan ana bileşenler

68

I Yangın Ccedilıkma İhtimalini (YCcedilİT) Sistemi

Bu sistemle mevcut yangın riski (yangın ccedilıkarabilecek oumlr insan) ve arazi kullanım

(rekreasyonel tarım turizm) faktoumlrlerine bağlı olarak yangın ccedilıkma ihtimali tahmin edilmeye

ccedilalışılır Mevcut sistemlerde uumlzerinde en az ccedilalışılmış bileşenlerden birisidir

II Meteorolojik Yangın İndeksi (MYI) Sistemi

MYİ sistemi standart bir yanıcı madde tipinde sadece hava hallerine bağlı olarak

yangın ccedilıkma potansiyeli ve yangın davranışı hakkında genel bilgi verir Sistem altı boumlluumlmden

oluşmaktadır (Şekil 2) Bunlar teker teker veya birlikte sadece yanıcı madde nemi ve

ruumlzgarın yangın davranışı uumlzerindeki etkilerini accedilıklarlar Bu boumlluumlmlerden uumlccediluuml yanıcı madde

nemini temsil eder ve Yanıcı Madde Nem Kodları (YMNK) adını alırlar Bunlar geccedilmiş ve

mevcut hava hallerinin yanıcı madde nemi uumlzerine olan etkilerini belirtir Diğer uumlccediluuml yangın

davranışı ile ilgili sonuccedillar ortaya koyar ve yangın davranış indeksleri adını alırlar Bunlar

yangın yayılma oranının bir goumlstergesi olan Başlangıccedil Yayılma İndeksi (BYİ) yanıcı madde

tuumlketimi ve yangının toprağa olan etkisinin bir goumlstergesi olan Birikmiş Yanıcı Madde İndeksi

(BYMİ) ile yangın şiddetinin bir goumlstergesi olan Yangın Şiddeti İndeksi (YŞİ)rsquodir

Şekil 2 Meteorolojik Yangın İndeksi Sisteminin yapısı

MYİ Sistemi yangın tehlikesini ortaya koymada oumlnemli katkılar sağlamasına rağmen

standart bir yanıcı madde tipinde ve sadece hava hallerine bağlı olarak yangın davranışı

hakkında genel bilgi vermesi diğer yanıcı madde tiplerinde yangın davranışının ortaya

konulmasında bir eksiklik olarak ortaya ccedilıkmaktadır Bu eksiklik YDT sistemi ile

ccediloumlzuumlmlenmeye ccedilalışılmaktadır (Alexander vd 1984 Alexander 2000)

Yanıcı Madde Nem Kodları

MYİ sistemi hava hallerinin ormandaki kuru yanıcı maddeler uumlzerine oumlnceki ve

şimdiki etkilerini kullanarak yanıcı madde nem iccedileriklerini belirler ve yangın potansiyelini

roumllatif bir şekilde ortaya koymaya ccedilalışır

Meteorolojik Yangın İndeksi Sistemi

İYNK İnce dallar yapraklar orman zeminindeki

ccedilayırların nem iccedileriklerinin sayısal bir oranıdır İnsan kaynaklı yangınlarda tutuşma potansiyelini goumlsterir

HNK Orta derinlikte hafif sıkışmış organik

tabakanın nem iccedileriğinin sayısal oranıdır Humus

tabakası ve orta buumlyuumlkluumlkteki odun materyalleri iccedilin yanıcı madde tuumlketiminin bir goumlstergesidir

DONK Derin sıkışmış organik tabakanın nem

iccedileriğinin sayısal bir oranıdır Yanıcı maddeler uumlzerindeki sezonluk kuraklığın etkilerinin ve derinlerdeki humus tabakası ve buumlyuumlk kuumltuumlklerdeki iccedilten iccedile yanma miktarının kullanışlı bir goumlstergesidir

BYİ Beklenen yangın yayılma oranının sayısal

bir oranıdır İYNK ve ruumlzgarın birlikte yayılma oranı uumlzerine etkisini goumlsterir

BYMİ HTNK ve DONKrsquonun kombinasyonundan

oluşur ve yanmaya elverişli yanıcı madde

miktarının sayısal bir oranını goumlsterir

MYİ Yangın şiddetinin sayısal bir oranıdır ve BYİ

ile BYMİrsquoni birleştirir Yangın tehlikesinin genel bir indeksi olarak kullanılması uygundur

Meteorolojik Yangın İndeksi (MYİ)

Sıcaklık

Bağıl Nem Ruumlzgar Yağış

Sıcaklık

Bağıl Nem Yağış

Sıcaklık Yağış Ruumlzgar

Yangın Hava Halleri

Goumlzlemleri

Yanıcı Madde

Nem Kodları Derin Organik Tabaka Nem Kodu (DONK)

İnce Yanıcı Madde Nem Kodu (İYNK)

Humus Nem Kodu (HNK)

Yangın Davranış

İndeksleri

Birikmiş Yanıcı Madde İndeksi

(BYMİ)

Başlangıccedil Yayılma İndeksi

(BYİ)

69

İnce Uumlst Tabaka Yanıcı Madde Nem Kodu (İYMNK)

İYMNK yangının başladığı ve ilk geliştiği yer olan oumlluuml oumlrtuuml tabakasının en uumlst kısmını

oluşturan yeni doumlkuumllmuumlş ibre yaprak ccedilapları 05 cmrsquoden kuumlccediluumlk ince dal gibi 1-2 cm derinliğe

kadar bulunan yanıcı maddelerin nem iccedileriklerinin sayısal bir oranıdır Yangın ccedilıkma

potansiyelinin bir goumlstergesidir İYMNK sıcaklık ruumlzgacircr hızı nispi nem ve yağıştan etkilenir

Bununla birlikte yağışın orman vejetasyonu tarafından tutulması nedeniyle 24 saatlik toplam

yağış 05 mm veya daha az olması durumunda ince yanıcı maddeler bundan

etkilenmemektedirler Bu kodun hesaplanmasında kullanılacak meteorolojik veriler yangın

tehlikesinin en yuumlksek olduğu yerel saatle 13te yapılmalıdır İYMNKrsquonun hesaplanmasında

bir oumlnceki guumlnuumln indeks değerleri ile o guumlnkuuml sıcaklık yağış ruumlzgacircr hızı ve nispi nem

değerleri alınır İnce yanıcı maddeler normal hava şartlarında nem iccedileriklerinin yaklaşık

23uumlnuuml 6 saatte kaybetmektedirler Bu durum sabah saatlerinde (oumlrneğin) 100 nem

iccedileriğine sahip olan ince yanıcı maddelerin oumlğle saatlerinde yanmaya hazır bir hale geleceğini

belirtir Bu da nem iccedileriklerinin 35 lere duumlşmesi demektir ki bu insanların neden oldukları

yangınlarda tutuşma potansiyeline karar vermede oumlnemli rol oynar

Humus Tabakası Nem Kodu (HNK)

Humus Tabakası Nem Kodu (HNK) 5-10 cm derinliğe kadar bulunan ve ayrışmaya

başlamış ince yanıcı maddelerle 06-5 cm ccedilapındaki dal ve goumlvdelerin oluşturduğu hafif

sıkışmış organik tabakanın nem iccedileriğinin sayısal oranıdır Bu tabakanın yağışın bir kısmının

ince yanıcı maddeler ve orman oumlrtuumlsuuml tarafından tutulmasından dolayı etkilenebileceği 24

saatlik minimum yağış miktarı 15 mmdir Bu tabakanın ormanın zeminindeki oumlluuml oumlrtuumlnuumlnuumln

altında bulunmasından dolayı ruumlzgar hızı bu tuumlr yanıcı maddelerin nemine etki etmemektedir

Bu tuumlr yanıcı maddeler nem iccedileriklerinin 23uumlnuuml 12 guumlnde kaybetmektedirler HNK yangının

tutuşması yanıcı maddde yoğunluğunun derecesinin belirlenmesinde kullanılır ve yangın

şiddeti indeksinde dolaylı rol oynar Ayrıca yangınla muumlcadele ve soğutma ccedilalışmalarında

karşılaşılabilecek zorluk yanında yangının toprağa olan etkisinin de bir goumlstergesidir

Yangın Davranışı İndisleri

MYİ sistemi yanıcı madde nem iccedileriklerine goumlre potansiyel yangın davranışı (yayılma

oranı yangın şiddeti ve yanıcı madde tuumlketimi) tahminlerinde bulunarak potansiyel yangın

davranışını roumllatif bir şekilde ortaya koymaya ccedilalışır

Başlangıccedil Yayılma İndeksi (BYİ)

Başlangıccedil Yayılma İndeksi potansiyel yangın davranışının ilk goumlstergesidir İnce

Yanıcı Madde Nem Kodu ve ruumlzgara bağlı olarak beklenilen yangın yayılma oranını sayısal

oran olarak veren bir MYİ indeksidir Muhtemel bir yangında yangının hızının bir goumlstergesi

olduğundan oldukccedila oumlnemlidir

Birikmiş Yanıcı Madde İndeksi (BYMİ)

Birikmiş Yanıcı Madde İndeksi HNKrsquouna bağlı olarak hesaplanır Muhtemel bir

yangında yanmaya elverişli yanıcı maddelerin toplam miktarının bir goumlstergesidir Toprağa

en yakın yanıcı maddelerin nem oranlarının ve buna bağlı olarak yanabilir yanıcı madde

miktarının bir goumlstergesi olması nedeniyle yangının kontrol guumlccedilluumlğuumlnuumln bir ifadesidir Bu

nedenle muhtemel bir yangında ilk muumldahale planlarının yapılmasında başvurulması gerekli

indekslerdendir Ayrıca ekolojik olarak yangının toprağa olan etkisinin de bir goumlstergesi

olup amaccedillı yakmalarda kontrol edilmesi gerekli indekslerden birisidir

70

Meteorolojik Yangın İndeksi (MYİ)

MYİ BYİ ve BYMİrsquonin bir bileşkesi olup potansiyel yangın şiddetini relatif olarak

ifade eden bir indekstir Yapılan araştırmalar yangın ccedilıkma ihtimali ve yanan alan ile

Meteorolojik Yangın İndeksi (MYİ) arasında ccedilok kuvvetli bir ilişkinin olduğunu ortaya

koymuştur Yukarıdaki ifadelerden de anlaşılacağı uumlzere MYİ Sistemi yangını değişik

youmlnleriyle goumlz oumlnuumlne serip yangın tehlikesi hakkında bilgiler verir Bu da oumlzellikle idari

amaccedilların belirlenmesinde ccedilok oumlnemli bir yer tutar Buna rağmen guumlnluumlk yangın potansiyelini

tek bir sayı (oumlrneğin YŞİ) ile belirtmek oldukccedila zordur Bunun iccedilin mevcut durumun

değerlendirilmesinde diğer MYİ Sistemi elemanlarının da goumlz oumlnuumlne alınması gerekebilir

Ccediluumlnkuuml her bir MYİ Sistemi elemanı yangın potansiyelinin belirli bir youmlnuuml hakkında bilgi

verir Uygulamada farklı MYİ Sistemi elemanları birbirleriyle ilişkiye getirilerek yangın

şiddeti sınıfları oluşturularak bu yangın şiddet sınıflarına goumlre yangınla muumlcadelede

belirlenecek strateji ve taktikler belirlenebilmektedir ( Tablo 1)

Tespit edilecek idari amaccedillar bakımından ele alındığında MYİ Sistemi ccedilok buumlyuumlk bir

oumlneme sahiptir Bir ccedilok yılda elde edilen verilerin analizleri yardımıyla yangın ccedilıkma

ihtimali ve yanan alan ile Yangın Şiddeti İndeksi (YŞİ) arasında ccedilok kuvvetli bir ilişkinin

olduğunu daha oumlnce belirtilmişti Ancak MYİ sistemi sadece standart bir yanıcı madde

tipindeki yangın davranışı hakkında genel bir bilgi vermektedir Bu durumda diğer yanıcı

madde tiplerinde yangın davranışının nasıl olacağı problem olarak ortaya ccedilıkmaktadır Bu

problem ise YTOSnin ana elemanlarından biri olan Yangın Davranışını Tahmin Sistemi

(YDTS) ile ccediloumlzuumlme kavuşturulmaya ccedilalışılmaktadır (Lawson et al 1985)

Tablo 1 Yangın şiddeti sınıflarına goumlre belirlenmiş yangın tipi ve yangınlarla muumlcadele

zorluğu durumları

Yangın

Şiddeti

Sınıfı

Baş Yangını

Şiddeti

(kWm)

Yangın Tipi ve Muumlcadele Zorluğu

1 lt10 Yangının kendi başına devam etmesi zor

2 10-500

Yavaş ilerleyen duumlşuumlk şiddetli oumlrtuuml yangını Baş ve yanlardan

yangına direkt muumldahale muumlmkuumln Accedilılan şeritler yangının

kontrol altına alınmasında yeterli olabilir

3 500-2000

Orta ve yuumlksek şiddetli oumlrtuuml yangını El aletleriyle yapılmış

şeritlerin yangını tutması zor olabilir Bu gibi yangınlarda

dozer gibi ağır makinalarla uccedilak ve helikopterler oumlnemlidir

4 2000-4000 Yuumlksek şiddetli oumlrtuuml yangını Yangının baş kısmında

yapılacak uğraşılar başarılı olamayabilir

5 gt4000

Orta derecede ve sonrasında aktif tepe yangını Kontrol altına

alınması ccedilok zor Ccedilalışmalar yanlara kaydırılmalı ve indirekt

muumldahale duumlşuumlnuumllmeli

III Yangın Davranışını Tahmin (YDT) Sistemi

Yangın Davranış Tahmini Sistemi her hangi bir yerde ccedilıkabilecek bir yangının hava

halleri topografya ve yanıcı madde oumlzelliklerinde bağlı olarak sergileyeceği davranışı

71

sayısal olarak ortaya koyar Elde edilen değerler MYİ sisteminde elde edilen değerlerin

aksine sayısal (gerccedilek durumu ifade eden) değerlerdir Yangın davranışı tahminin

doğruluğu yanıcı madde tipleri hava halleri ve topografyaya ait ccedilok sayıda guumlvenilir ve

zamanlı bilgilere bağlıdır (McRae vd 1979)

YDT sistemi doumlrt ana tahminde bulunur Bunlar yayılma oranı (mdak) yangın şiddeti

(kWm) yanıcı madde tuumlketimi (tha kgm2) ve yangın tuumlruuml (oumlrtuuml tepe)rsquoduumlr (Şekil 3)

Bunlarla birlikte arka ve yan yangın yayılma oranı ve uzaklığı (mdak ve m) yanan alan

(ha) ve yangının ccedilevre uzunluğu (km veya m) gibi değerler de sonuccedil olarak elde edilebilir

(Bilgili 1999a)

Şekil 1 Yangın Davranışı Tahmin Sisteminin Yapısı (Hirsch 1996 Alexander

2000rsquoden adapte edilmiştir)

MYİ Sisteminin oumlzel yanıcı madde komplekslerine genişletilmesi olan YDT sistemi

kontrolluuml ve kontrolsuumlz yangınlar iccedilin bir rehber durumundadır YDT sistemi her uumllkenin

yanıcı madde tiplerine goumlre geliştirilmiş yangın davranış modellerinden oluşur Bu

modellerin doğru ccedilalışabilmesi iccedilin hava halleriyle birlikte topografya ve yanıcı madde

oumlzelliklerinin de bilinmesi gerekmektedir Hava halleriyle ilgili veriler MYİ sisteminden

alınır Yanıcı madde oumlzellikleri yanıcı madde tipleri olarak belirlenmiş ve değişik

uumllkelerde değişik sayıda olan yanıcı madde modelleri aracılığıyla hesaplamalara katılır

Meşcere yapısı kompozisyonu oumlluuml ve diri oumlrtuuml durumu yanıcı madde tiplerinde kullanılan

başlıca kriterlerdir

Sonuccedil olarak her hangi bir yerde ccedilıkabilecek bir yangının mevcut hava halleri

topografya ve yanıcı madde oumlzelliklerinde nasıl bir davranış sergileyeceği sayısal olarak

ortaya konulur Dolaysıyla yangın davranışının doğru tahmin edilmesi sonucunda yangın

hattında doğru yerde doğru zamanda hazırlık yapılır Boumlylece soumlnduumlrme faaliyetlerinde

harcanan ccedilaba ve guumlccedil en aza indirilerek hem maliyet hem de zarar en aza indirilmiş olur

Yangın Davranışı Tahmin Sistemi

Yanıcı madde

tipleri

Yanıcı Maddeler

İYMNK BYİ BYMİ

Ruumlzgar hızı v e y oumlnuuml

Hav a Halleri

Eğim bakı

Topograf y a

Yangın Davranışı Tahmin Sistemi

Ccedilıktılar

Girdiler

Yay ılma oranı

Yangın şiddeti

Yanıcı madde tuumlketimi Yangın tuumlruuml

72

Orman Yangını Tehlike Oranı Sisteminin Uygulamaları ve Coğrafi Bilgi Sistemi

Bir orman yangını ccedilıkmadan oumlnce yangın youmlneticileri koruma yanıcı madde

amenajmanı ve soumlnduumlrme planları iccedilin alternatif programlar geliştirmelidirler Bu

programlar ccedilevresel etkiler ve soumlnduumlrme kapasitesi hakkında CBS ile elde edilebilecek

ayrıntılı bilgilere ihtiyaccedil duyarlar

Yanıcı madde amenajmanında kontrolluuml yakma programları yangın tehlikesinin

azaltılması iccedilin potansiyel bir etkiye sahiptir CBS verilerin tamamlanması modeller ve

idari sınırlamalarda karar vericilere uygun bilgileri sağlamak iccedilin kullanılabilir Yangın

youmlneticileri boumllgenin sorunlarını durumunu buumlyuumlkluumlğuumlnuuml oumlnceliklerini ve yangın

frekansını CBS teknolojisi ile daha etkili bir şekilde belirleyebilirler

Yangın oumlncesi planlamada yangın ccedilıkmadan oumlnce yapılacak analizler iccedilin ulaşma

zamanının ve yolların kapalı olması durumlarında alternatif yolların belirlenmesi

oumlnemlidir CBS ile bir yere ulaşmak iccedilin gerekli en kısa yol guumlzergacirchı kolaylıkla

belirlenebilmekte ve bu guumlzergacirchlar haritalar uumlzerinde istenildiğinde kolaylıkla

goumlruumllebilmektedir Yine bu sistem sayesinde yollarda meydana gelen değişiklikler yangın

goumlzetleme kuleleri su havuzları ve yangın ekiplerinin yerlerinde meydana gelen

değişiklikler kolayca goumlsterilebilmektedir

CBS ortamında oluşturulan sayısal yayılma oranı haritaları kullanılarak muhtemel bir

yangında yuumlksek ve ccedilok

yuumlksek yayılma oranı

meydana gelecek alanların

yangın emniyet yol ve

şeritleri kullanılarak daha

kuumlccediluumlk alanlara boumlluumlnmesi

yangına ilk muumldahalenin

yapılması gereken yerler ve

gerekirse karşı ateşi

uygulama yerleri ccedilok kısa

suumlrelerde

belirlenebilmektedir (Şekil

4) Boumlylece ccedilıkabilecek bir

yangının farklı hava

hallerinde ne tuumlr davranışlar

sergileyebileceği ortaya

konularak yangın

organizasyonunda goumlrev

alacak elemanlar alternatif

planlar hususunda eğitilir

Yukarıda genel olarak

bileşenleri accedilıklanan YTOSrsquonin başarılı bir şekilde uygulanabilmesi iccedilin yanıcı madde

hava halleri ve topografya gibi orman yangını veri tabanını oluşturacak bilgilerin guumlncel

doğru ve kullanılabilir bir formda olması gerekir Bunun iccedilin farklı bilgileri depolayabilen

guumlncelleştirebilen bilgilerin duumlzenlenmesine analiz edilmesine ve istenilen formda

(tabloharita) sonuccedil raporlarının alınabilmesine imkacircn verebilen CBS gibi bilgisayar

destekli programlara ihtiyaccedil vardır

Orman Yangını Bilgi Sistemi (YBS) veri tabanı oluşturulduktan sonra suumlrekli

yapılacak yeni veri girişleriyle mevcut bilgiler guumlncelleştirilebilmektedir Boumlylece ihtiyaccedil

Şekil 4- Muhtemel bir yangında yayılma oranı ve mevcut yol

ağının sayısal haritası

73

duyulan herhangi bir zamanda en son bilgilere aynı anda ulaşmak ve istenilen formda

raporların alınması Coğrafi Bilgi Sistemi (CBS) ile muumlmkuumln olmaktadır Yangın

youmlneticileri bu gibi sistemlerden faydalanarak gerccedileğe yakın yangın potansiyeli ve yangın

davranışı ile ilgili tahminlerde bulunabilecektir Bu sonuccedillara goumlre yangın oumlncesi

planlamalarıyla ilgili daha sağlıklı kararlar verebileceklerdir (Şekil 5)

Şekil 5 Orman yangını bilgi sistemi veri tabanında YTOS ve CBSrsquonin yeri

Koruma planlarıyla ilgili olarak yangın riskinin belirlenmesi son derece oumlnemlidir

Yangın riski genel vejetasyon tipi iklim ve yangın oluşumu haritaları kullanılarak

belirlenmektedir İleriye doumlnuumlk analizler ve planlar meteorolojik parametreler yangın

istatistiği vejetasyon tuumlrleri yerleşim alanları ve belirlenen yollar uumlzerinde daha ayrıntılı

bilgileri iccedileren yuumlksek yangın riskine sahip alanlar uumlzerinde yoğunlaşacaktır

YTOS birccedilok uumllkede yangın amenajmanı uygulamalarının planlanmasında yangın

organizasyonunun ayrılmaz bir parccedilası olarak kullanılmaktadır Yangın amenajmanı

ccedilalışmalarında YTOSnin yeri sistemi kullanan firma ya da işletmelerin istekleri mevcut

problemin durumu işletmenin buumltccedile imkacircnları ve işletme arazisine bağlı olarak değişir

Ancak genel olarak bu sistemden yararlanılan bazı alanlar şunlardır

Yangın davranışı ile ilgili eğitim

74

Koruma oumlnlemlerinin planlanması (oumlrn halkı ccedilıkabilecek bir yangına karşı

uyarmak orman iccedili faaliyetleri sınırlandırmak vs)

Koruyucu oumlnlemlerin planlanması (yangına karşı en kısa zamanda hazır olma ve

eldeki kaynakların (eleman taşıt uccedilak vs) en iyi şekilde tanzim edilmesi)

Yangın goumlzetleme faaliyetlerinin planlanması (oumlrn yangın goumlzetleme kuleleri ve

goumlzetleme uccediluşlarının planlanması)

Yangına yapılacak ilk muumldahale taktiklerinin belirlenmesi

Gelişmiş veya gelişmekte olan bir yangının soumlnduumlruumllebilmesi veya kontrol altına

alınabilmesi iccedilin gerekli taktik ve stratejilerin belirlenmesi

Kontrolluuml ve amaccedillı yakmaların planlanması ve uygulanması

Yangın zarar tespitlerinin yapılabilmesidir

Şimdiye kadarki elde edilen uygulama sonuccedilları yangın tehlike oranları sisteminin

hem kontrolluuml yakma (Gorley 1985) ve hem de yangın davranışı tahminleri bakımından

(Hirsch 1989) oldukccedila başarılı olduğu kanaatini uyandırmaktadır

Yangın Tehlike Oranları Sisteminin Uumllkemiz Accedilısından Gerekliliği

Ccedilağdaş yangın organizasyonu yangınla savaşta başarılı olabilmek iccedilin guumlvenilir

kullanışlı ve gerektiğinde elde edilebilen bilgilere ihtiyaccedil duyar (Bilgili and Methven 1990)

Bu bilgilerin sağlanması ise yangın potansiyeli ve davranışı ile ilgili koumlkluuml bir sistemin

varlığını gerektirir Buguumln duumlnyanın birccedilok uumllkesinde bu amaca hizmet eden sistemler

uygulanmaya konmuş veya konmaktadır Oumlzellikle ABD Kanada ve Avustralya bu işin

oumlncuumlluumlğuumlnuuml yapmakta olup Yeni Zelanda Ccedilin ve bazı Avrupa uumllkeleri bu sistemleri

uygulamaya başlamışlardır (Beck 1988) Uumllkemizde de boumlyle bir sisteme buumlyuumlk bir ihtiyaccedil

olduğu halde son yıllarda yapılmaya ccedilalışılan az sayıdaki ccedilalışmalar dışında kısa zamanda

ccediloumlzuumlm uumlretecek kapsamlı ccedilalışmalar maalesef yoktur

Oumlzellikle buumlyuumlk yangınlar esnasında yangının boyutu ccedilok buumlyuumlk olduğu iccedilin yangın

davranışı ilgililerce sağlıklı bir şekilde tahmin edilememekte ve mevcut kaynaklar stratejik

noktalara youmlnlendirilememektedir Bunun sonucu olarak buumlyuumlk alan kayıpları meydana

gelebilmektedir Ayrıca yangınlara sevk edilen kaynaklar ilk muumldahalenin başarısız olacağı

ve yangının kontrolden ccedilıkacağı endişesiyle ccediloğu kez gereğinden fazla yapılmakta ve bu da

yangınla muumlcadele masraflarının artmasına neden olmaktadır Yardımcı birimlerin

eksikliğinde yangınların ekonomik analizlerinin yapılması da muumlmkuumln olmamakta

dolayısıyla yangınlarla maliyet-etkin bir şekilde muumlcadele edilip edilmediği de

bilinememektedir

Şayet bu sistemlerden birisinin Tuumlrkiye ormancılığında kullanılması kararlaştırılırsa

hangi sistemin uumllkemiz şartlarına uygun olacağı dolayısıyla hangi sistemi kullanmamız

gerekeceği araştırılmalıdır Akla gelen ilk Yangın Tehlike Oranı Sistemleri Kanada ve

Amerikada uygulanmakta olan sistemlerdir Bu sistemler muhtevaları bakımından hemen

hemen aynı olmalarına rağmen Amerikan sistemi daha karmaşık bir yapıya sahiptir Kanada

sistemi ise daha basit olup başka yerlerde uygulanması daha kolaydır Sistemin aynen alınıp

uygulanması elbette muumlmkuumln olmayıp kendi ormanlarınızın yapısına goumlre bazı duumlzeltmelerin

yapılması gerekebilir

YTO Sisteminin bir alt sistemi olan MYİ Sistemi başka bir yerde (uumllkede) hiccedil bir

problemle karşılaşılmadan uygulanabilir Ccediluumlnkuuml MYİ sistemi sadece meteorolojik verilerden

yararlanarak Yangın Tehlike Oranları hakkında genel bir bilgi verir Yapılacak duumlzeltmeler

daha ziyade sistemin ikinci ana elemanı olan Yangın Davranışı Tahmini (YDT) sisteminde

olacaktır Ccediluumlnkuuml sistem yangın davranışı uumlzerine etki eden tuumlm faktoumlrleri (yanıcı madde tuumlruuml

75

topoğrafya vs) iccediline alır Sistemin adapte edilmesinde sistemin kendisinden gelecek olan

zorluklar yanında sistemin kurulması iccedilin gerekli buumltccedile de ayrı bir olumsuz yanı

oluşturmaktadır Sistemin uumllke ccedilapında yangına hassas boumllgelerde kullanılması halinde

aşağıdaki maddelere oumlzellikle ihtiyaccedil duyulacaktır

1- Yangına hassas boumllgelerin yeterli bir meteoroloji istasyon ağına kavuşturulması

2- Sistemin duumlzenli bir şekilde ccedilalıştırılabilmesi iccedilin belirli merkezlerin bilgisayar

ağıyla birbirine bağlanması

3- Bu işlerde goumlrevlendirilmek uumlzere alınacak personel ve personel eğitimi

Bu ihtiyaccedilların temini ya da yeterli duumlzeye ulaştırılmasının mali bakımdan oldukccedila

kuumllfetli olacağı bir gerccedilektir Ancak sistemin uygulanmasıyla elde edilecek faydalar

yapılacak masrafları fazlasıyla karşılayacaktır Şoumlyleki

Orman yangınlarının yılda orman varlığımıza yaptığı milyarlarca liralık zararlar

(yanan emval yangınla savaş ve yangın sonrası yapılacak masraflar) ve

kaybedilen canlar dikkate alınacak olursa boumlyle bir sistemin uygulanması iccedilin

yapılacak masrafların masraftan ziyade bir yatırım olduğu anlaşılacaktır

Sistemin adapte edilmesiyle bu sistemleri geliştiren uumllkelerin son 40-50 yılda

duumlştuumlkleri hatalar bertaraf edilebilecek ve gereksiz bir ccedilok masrafın oumlnuumlne

geccedililmiş olacaktır

Sistemin ekonomik olma oumlzelliği yanında ekolojik oumlzelliklerinden de yararlanarak

orman yangınlarını amaccedillarımız doğrultusunda kullanabilmek muumlmkuumln olacaktır

Duumlnyada ve uumllkemizde birccedilok yerde kesim artıklarının temizlenmesi ve alanın

genccedilleştirme iccedilin hazırlanmasında kontrolluuml yakma uygulamasının yapıldığı

bilinmektedir Bu sistemler yardımıyla yakma koşulları oumlnceden belirlenerek

istenilen amacın gerccedilekleşmesi daha kolay bir şekilde sağlanabilir

Sonuccedil olarak orman yangınlarıyla entansif bir şekilde muumlcadele etmede hatta

yangınları bir amenajman aracı olarak kullanmada yardımcı birimlere olan ihtiyaccedil ccedilağdaş

ormancılığın bir gereğidir Yangın tehlike oranları sistemi de bu ihtiyacı karşılayacak bir

yardımcı sistemdir

76

BOumlLUumlM

YANGIN AMENAJMANI

Yangın amenajmanı ccedilevresiyle guumlccedilluuml bir etkileşim iccedilerisindedir Yangın amenajmanı

sosyal etkileşimin bir sonucu olarak ekosistem amenajmanın bir bileşeni iken yangın

fiziksel ve biyolojik ccedilevre iccedilerisinde ekosistem dinamiklerinin bir parccedilasını oluşturur

Yangın amenajman planlamaları yangın oumlnleme programları yangın oumlncesi ve

yangınla savaş planlamaları ile yangının amenajman aracı olarak kullanılmasını iccedilerir

Dolayısıyla bu planlamalarda yangının sosyal ekonomik ve ekolojik youmlnleri de ele alınarak

belirlenen idare amaccedillarına ulaşılmaya ccedilalışılır Tuumlm planlamalar bir yangının ccedilıkmasını

engelleyecek veya ccedilıkacak bir yangını en az hasar seviyesinde kontrol altına almak amacına

goumlre yapılır Geccedilmiş yıllarda yangının kontroluuml el yardımıyla derlenen ccedilok az bir bilgi ile

başarılmaya ccedilalışılan bir suumlreccedilti Bilgi ve kaynakların kontrol merkezi yoktu ve genellikle

kaynaklar yangın başladıktan sonra tahsis ediliyordu

Guumlnuumlmuumlzde gelişen teknoloji bilgisayarlar ve uygun donanımlar yardımıyla yangını

oumlnceden tahmin etmek kaynakları en uygun şekilde dağıtmak ve yangın kontrolluuml iccedilin gerekli

olan ccedilok sayıdaki karmaşık verileri youmlnetmek muumlmkuumlnduumlr

Oldukccedila karmaşık bir yapıya sahip olan yangın amenajmanı yangının yer aldığı

ekolojik kaynaklarla yakından ilişkilidir Diğer bir değişle yangın sistemde gereklidir ancak

belli bir rejime bağlı olarak meydana gelmelidir Yangının şiddeti sıklığı ve tahribi zamana

ve mekacircna bağlı olarak değişim goumlsterir Sonuccedil olarak yangın ya rastgele yada planlı olarak

meydana gelir Bu durumda verilebilecek uumlccedil değişik karar vardır ya yangın kendi seyrine

bırakılır ya tutuşturulur yada soumlnduumlruumlluumlr Herhangi bir yangın hakkında verilebilecek karar

bunların bir yada birkaccedilından oluşabilir

Ancak kompleks bir yangın soumlnduumlrme politikası sadece etkin ve etkili bir yangın

kontrol sistemi ve organizasyonun varlığı ile muumlmkuumln olabilir Bunun iccedilin doumlrt anahtar soumlzcuumlk

vardır

Hareket kabiliyeti

Tahmin

Erken haber alma

Guumlccedilluuml ve etkin ilk muumldahale

Kısaca doğru zamanda doğru kaynaklarla doğru yerde olmak gerekmektedir

YANGIN AMENAJMAN PLANLAMASI

Yangın amenajman planları planlanan alanın risk ve tehlike durumunda meydana

gelen değişimleri takip ederek gerekli oumlnlem ve tedbirleri alan ve her yıl devam eden bir

suumlreccediltir İyi bir yangın amenajman planı ccedilok sayıdaki sayısal veriyi bir araya toplayan

bilginin suumlrekliliğini sağlayan ve bu verileri analiz ederek sonuccedilları haritalara aktararak en

etkin ve etkili kararların alındığı plandır

Bir amenajman planının geliştirilmesi iccedilin gerekli olan minimum duumlzeydeki veriler

aşağıda sıralanmıştır

77

Haritalar

Yangın oluşumu (aylara guumln iccedilindeki zamanlarına nedenlerine ve buumlyuumlkluumlklerine

goumlre)

Yangın tarihi (yanan alan yangın yılı yangın şiddet sınıfları)

Yanıcı madde tipleri (meşccedilere uumlstuuml ve meşccedilere altı Oumlzellikle plantasyon sahaları

ccedilayır ve otlaklar

Tapulu araziler ve yapılan ccedilalışmalar

Sayısal havza haritaları (toprak oumlzeliklerinin belirtildiği)

Yol haritaları

Uumlccedil boyutlu sayısal topoğrafik haritalar

Plan oumlncesi haritalar

Ccedilevresel faktoumlrler

Yanıcı maddeler ndash yanıcı madde tiplerine bağlı olarak yangının kontrol edilme

zorluğu yayılma oranları ve tarihi seyri

Hava koşulları ndash tuumlm meteoroloji istasyonlarından elde edilen tuumlm periyotlardaki

guumlnluumlk hava koşulları

İklim ndash haftalık veya iki aylık periyotlarda tuumlm meteorolojik parametrelerin uzun

yıllara ait ortalamaları

Lojistik destek

Yangın amenajman personeli (yaş kalifiye olma hizmet iccedili seminerler)

Yardımcı kuvvetler (acenteler bağlantı noktaları)

Ekipman (yer oumlzelleştirmeler son denetim tarihi)

Kaynaklar (miktarı yeri devir alma tarihi)

Kira anlaşmaları

Acil kaynaklar

Ekonomik veriler

Personel verimliliği ve maliyeti ve eğim sınıfları yanıcı madde tipleri ve hava

koşulları ile ilgili ekipmanlar

ORMAN YANGINLARIYLA SAVAŞ

Orman yangınlarıyla savaş her şeyden oumlnce maddi imkacircn eğitim ve organizasyon

işidir Bu uumlccedil unsuru en oumllccediluumlluuml ve en etkili şekilde kullanmak ise Yangın Koruma ve Savaş

Organizasyonunun ana goumlrevidir Yangın koruma faaliyetlerinde ccedilıkan bir orman yangının

soumlnduumlruumllmesinden daha ccedilok orman yangınlarının kontrol altında bulundurulması oumlnem

taşımaktadır Diğer bir değişle orman yangınları ccedilıkmadan oumlnce yapılacak işler yangın

ccedilıktıktan sonra onu soumlnduumlrmek iccedilin yapılacak ccedilalışmalardan daha yoğundur

Orman yangınlarından korunmada genel olarak uumlccedil etkili youmlnteme başvurulmaktadır

Bunlar

1 Yangının ccedilıkmasına engel olmak

2 Ccedilıkan bir yangını başlangıccedilta soumlnduumlrmek

3 Devam eden bir yangında alanın kuumlccediluumlk kalmasını sağlayarak zarar derecesini

azaltmak

78

Yangınla savaş veya diğer bir soumlyleyişle ormanların yangından korunması faaliyetleri

uumlccedil ana grupta toplanabilir

Koruyucu tedbirler

Oumlnleyici tedbirler

Yangınların soumlnduumlruumllmesi

1-KORUYUCU TEDBİRLER

Yangınla savaşın ilk basamağı yangına karşı koruyucu tedbirler almaktır Bu

tedbirler yangının ccedilıkmasına engel olmak veya ccedilıkacak yangınların sayısını azaltmaya

youmlnelik ccedilalışmalardır Yangınla savaşmanın en iyi yolu yangının ccedilıkmasına engel olmaktır

Teorik olarak insanların neden olduğu yangınlar oumlnlenebilir Fakat yıldırım gibi doğal

nedenlerde meydana gelen yangınlara engel olmak şimdilik olanaksızdır Bu nedenle burada

yalnız insanların ccedilıkardığı yangınlara karşı alınabilecek koruyucu tedbirler uumlzerinde

durulacaktır

A ) Yangından korunmanın prensip ve youmlntemleri

Tuumlm duumlnya uumllkelerinde orman yangınlarının buumlyuumlk bir boumlluumlmuuml insanlar tarafından

ccedilıkarılmaktadır Tuumlrkiyede orman yangınlarının 95-98 inin ana kaynağı insandır İnsanlar

tarafından ormanda ccedilıkarılan her yangın bilerek veya bilmeyerek yapılan bir hareketin

sonucudur Bu hareket daima ccedileşitli kritik kombinasyonların birleşmesinden meydana gelir

Bunların sonucu olarak da yangın ccedilıkar

Yapılan araştırmalardan tuumlm durumlar iccedilin insanların hareket ve davranışlarının

kontrol edilmesi gereği ortaya ccedilıkmaktadır Yasalarla veya cezai muumleyyidelerle yapılan direkt

savaş youmlntemleri yangından korunmanın oumlnemli bir kısmını oluşturmakta ise de bu durum

konunun ancak bir parccedilasını kapsamaktadır Bu nedenle ormanları yangından korumak iccedilin

alınabilecek oumlnlemler ccedilok youmlnluuml olarak ele alınmalıdır Bu oumlnlemleri 5 ana grup altında

toplayabiliriz

(1) Halkın eğitimi

(2) Halk-orman ilişkilerini duumlzenleme

(3) Ulusal orman yangın koruma programı ve uygulama

(4) Oumlduumlllendirme

(5) Yasal tedbirler

Buguumln Tuumlrkiye ormanlarında ccedilıkan yangınların ccediloğu orman alanlarında yaşayan

kişiler tarafından ccedilıkarılmaktadır Bu insanların gerek dikkatsizlikleri gerekse bazı amaccedillara

youmlnelik hareketleri (kasten ccedilıkarılan yangınlar) sonucu ccedilıkarılan yangınlar ccedilok youmlnluuml oumlnlemler

almayı gerektirmektedir Bu tuumlr yangınların alınabilecek ccedilok youmlnluuml oumlnlemlerle kısmen de olsa

azaltılması yoluna gidilmekle beraber bu insanların gerek ormandan gerekse kendi

arazilerinden daha verimli yararlanmaları iccedilin eğitilmelerinin oumlnemi asla unutulmamalıdır

Buna paralel olarak Ulusal Orman Yangın Koruma Programları geliştirilerek orman

yangınlarının ccedilıkmasına engel olmak ve ayrıca yangın tehlikesinin fazla olduğu youmlrelerde

yangın ccedilıkmayan koumlylerle uumlstuumln başarı goumlsteren kişilerin oumlduumlllendirilmesi yararlı olacaktır

Bunun yanında caydırıcı huumlkuumlmleri kapsayan yasaların uygulanması gerekir Boumlylece orma-

nın yangından korunması iccedilin gerekli tuumlm oumlnlemler bir uyum iccedilinde duumlzenlenmeli ve

uygulanmalıdır

79

(1) Halkın Eğitimi

Yukarıda da accedilıklandığı uumlzere buguumln Tuumlrkiyede insanoğlu ormanın yangından

korunmasında primer problem olarak karşımıza ccedilıkmaktadır Bundan dolayı orman

yangınlarının adet olarak azaltılmasında halkın eğitimi en oumlnemli hususu teşkil eder Halkın

eğitimi iccedilin yalnız yangın konusu ile direkt ilgili kurumlar değil diğer tuumlm Devlet ve oumlzel

kuruluşlar da bu konuda alınabilecek her tuumlrluuml oumlnlemleri uygulayarak bu ulusal davaya

katılmalıdırlar

Halkın eğitimi konusunda yıllarca uygulanan ve buguumln de oumlnemini koruyan

youmlntemleri iki ana grup altında toplayabiliriz

Genel youmlntemler

Halkın eğitilmesine ait genel youmlntemler oumlzet olarak aşağıda verilmiştir

(1) Tuumlm orman youmlrelerinde meslek faaliyetlerini tanıtıcı ve halkı eğitici afişleri

geliştirmelidir Bunun iccedilin Afiş ve Veciz soumlzler yarışmaları duumlzenlenmelidir Boumlylece

Tuumlrkiyede başarılı ccedilalışmalar yapan ormancılarımız bu ccedilalışmalarını halka tanıtılmalıdır

(2) Ormana yakın olan veya orman iccedilinden geccedilen ana yollarla diğer orman iccedili yolların

kenarlarına ve rekreasyon alanlarına uyarı levhaları koymalıdır

(3) Halkı aydınlatmak ve onlarda orman sevgisini yaratmak amacıyla televizyon

radyo sinema ve video gibi kitle iletişim araccedillarından yararlanmalıdır

(4) Halka orman sevgisini aşılamak amacıyla oumlzellikle yangın tehlikesinin fazla

olduğu youmlrelerde yeterli kapasitede radyo istasyonları kurmalıdır

(5) Orman sevgisi ve orman koruma ile ilgili her tuumlrluuml film ve tiyatro senaryoları

roman hikacircye resim ve şiir dallarında yarışmalar accedilılmalı oumlduumlller dağıtılmalı ve başarılı

eserleri halka sunmalıdır

(6) Kışla okul ve camilerde orman orman koruma ve oumlzellikle orman yangınlarına

youmlnelik eğitime ağırlık vermek iccedilin gerekli girişimlerde bulunulmalıdır

(7) Gazete ve dergilerde yazılar yayınlanmalıdır

(8) Konferanslar vermeli ve broşuumlrler dağıtılmalıdır

Youmlresel orman idarelerinin direkt ccedilabalan

Bu konuda yapılacak uğraşıların oumlnemlileri şunlardır

(1) Orman sevgisini genccedil kuşağa aşılamak iccedilin okullarda orman kolları kurulmasına

ve orman haftası duumlzenlenmesine gayret sarfedilmelidir Okulların bu faaliyetlerine orman

idarelerince yardımcı olunmalıdır

(2) Okullarla sık sık temas kurarak ormancılık konusunda eğitici konferanslar

verilmelidir Bu konferanslar renkli film ve slaytlarla desteklenmelidir

(3) Youmlre halkı ile ve hatta tek tek kişilerle ilişki kurarak konu uumlzerinde aydınlatıcı

bilgiler verilmelidir

Yukarıda halkın eğitimi konusunda accedilıklanan ana youmlntemlerin uygulanması Orman

Genel Muumlduumlrluumlğuumlnuumln ancak Halkla ilişkiler konusuna gerekli oumlnemi vermesiyle

sağlanabilir Aksi halde ara sıra alınabilecek oumlnlemlerle yeterli ve etkili yararlılığın

sağlanamayacağı asla unutulmamalıdır

80

(2) Halk-orman ilişkilerini duumlzenleme

Tuumlrkiye ormanlarının yangından korunması iccedilin oumlzellikle orman iccedilinde civarında ve

yakınında yaşayan vatandaşla orman arasındaki ilişkilerin her youmlnuuml ile uyumlu olması gerekir

Bunu sağlamak iccedilin halk ve orman ikilisinin karşılıklı yararına youmlnelik duumlzenlemelerin

yapılması zorunludur Bu duumlzenlemeleri iki ana grup altında toplayabiliriz

Halkın yararına yapılabilecek duumlzenlemeler

Bilindiği uumlzere vatandaşın ormandan beklentilerini her youmlnuuml ile duumlzenleyerek

sonuccedillandırmak olanaksızdır Fakat yine de bu konuda alınabilecek oumlnlemler mevcut olup

oumlnemlileri aşağıda verilmiştir

(1) Orman iccedili civarı ve yakınında bulunan koumlylere iş alanları accedilmalıdır Bu hususta

ayrıca bozuk orman alanlarının imarı ile ağaccedillandırılması Milli bir proje olarak hazırlanmalı

ve bu hususta Devletin maddi desteği de sağlanmalıdır Boumlylece hem iş alanı genişleyecek

hem de ileride odun ham maddesindeki artış memleket ve vatandaş accedilısından ekonomik

yararlar sağlayacaktır

(2) Koumlyluumllerin zati yakacak ve yapacak gereksinimleri yeterli oranda ve zamanında

karşılanmalıdır

(3) Hayvancılık tarım dokumacılık arıcılık kuumlccediluumlk el sanatları vb alanlarda gerekli

eğitim ve yeterli kredi sağlanmalıdır

(4) Ormandaki uumlretim işlerinde ccedilalışan vatandaşlara ve ayrıca orman işccedililerine yeterli

oumldemede bulunulmalıdır

(5) Halk-orman ilişkilerini yıllarca etkileyen orman kadastro işlemleri en kısa bir

suumlrede tamamlanmalı ve kadastroya ait anlaşmazlıkların en kısa bir suumlrede halledilmesi iccedilin

gerekli oumlnlemler alınmalıdır

Halkın ormandan yararlanmasını duumlzenleme

İnsanlar tarafından ccedilıkarılan yangınları oumlnlemek iccedilin alınabilecek oumlnlemlerin en

oumlnemlilerinden biri orman alanlarından halkın yararlanmasının duumlzenlenmesidir Bunun

gerccedilekleştirilmesi bir yandan halkın eğitimi diğer youmlnden de yasal oumlnlemlerin

uygulanmasına bağlıdır

Halkın ormandan yararlanmasında alınabilecek oumlnlemlerin en oumlnemlisi ormanı ccedileşitli

şekillerde kapamaktır Yanıcı maddenin fazla olduğu ve dolayısıyla yangın olasılığının

bulunduğu alanlara giden yollar kapılarla veya yol uumlzerine konan engellerle tuumlm geccedilişlere

kapanabilir Geniş alanlar yangın olasılığının fazla veya ekstrem olduğu zamanlarda oumlzel

işaretlerle veya bekccedililerle iyi kontrol altına alınmalıdır Oumlzellikle Milli Parklar ve bazı oumlnemli

rekreasyon alanları her tuumlrluuml şahıslara tamamen kapanabilir

Ormanları yangın tehlikesinden korumak iccedilin alınabilecek ormanı kapatma şekillerinin

uygulanabilir alanlarının oumlnemlileri aşağıda verilmiştir

(1) Ormanı kapamada uygulanan en yaygın youmlntem sınırlı kapamadır Bu aynı

zamanda en zor uygulanan bir youmlntemdir Kapanan alanlarda sigara iccedilme kesin olarak

yasaklanır Sigara iccedilmeye ancak belirli alanlarda oumlrneğin kamp alanlarında izin verilir

Ayrıca bu alanlarda mevcut yollarda seyreden araccedillardaki şahısların da sigara iccedilmesi

yasaklanabilir Fakat bu hususun kontroluuml ve dolayısıyla uygulanması oldukccedila guumlccediltuumlr

(2) Ormanı sınırlı kapamanın ikinci genel şekli yangın tehlikesi olan alanlardaki

rekreasyon ve kamp alanlarının kapatılmasıdır Fakat bu kapamanın guumlccedilluumlğuuml dikkate alınarak

bu youmlntem ancak belirli alanlarda yahut periyotlarda uygulanabilir Rekreasyon ve kamp

81

alanlarında ccedilıkan yangınların buumlyuumlk oumlnemi dikkate alınarak bu alanlarda yangına karşı gerekli

tuumlm oumlnlemleri almak zorunludur

(3) Orman herhangi bir amaccedilla uygulanan planlı yakmaya karşı da kapanabilir Bu tip

yakmalar kontrolluuml yakma veya amaccedillı yakma olarak bilinir Ccedileşitli amaccedillar iccedilin kullanılan

bu tip yakma youmlntemlerinin uygulama sırasında yaratacağı ters etkileri oumlnlemek iccedilin yangın

tehlikesinin fazla olduğu zaman ve yerlerde kullanılması yasaklanabilir

(4) Ormandaki faaliyetler yangın tehlikesinin fazla olduğu zamanlarda oumlrneğin bağıl

nemin belirli bir duumlzeyin altına duumlştuumlğuuml zaman ve yerlerde ya sınırlandırılır veya tamamen

durdurulur Bağıl neme bağlı olarak ormandaki tuumlm faaliyetlerin durdurulması genellikle

gelecek 24 saat iccedilin uygulanır

(5) Yangın tehlikesinin fazla olduğu periyotlarda ormandaki yaban hayvanı

avlanmaları ya kısmen veya tamamen durdurulabilir Bu husus bazı uumllkelerde Valiler veya

Orman Boumllge Muumlduumlrleri tarafından yayımlanan bir genelge ile sağlanmaktadır

(3) Ulusal orman yangın koruma programı ve uygulama

Ulusal orman yangın koruma programının amacı anayasa ve mevcut kanunlar

ccedilerccedilevesinde ormanlarımızın yangından korunması sorununa yaklaşım sağlamak ve oumlzellikle

insanların neden olduğu yangınları oumlnlemek iccedilin gerekli tuumlm tedbirleri bir ulusal organizasyon

iccedilinde ele almaktır Bu ulusal organizasyon genelde insanoğlunun neden olduğu yangınların

sayısını azaltmaya youmlnelik tuumlm faaliyetleri iccedilermelidir Başka bir soumlyleyişle insan-orman

ilişkilerine orman yangınları accedilısından ccediloumlzuumlm getirmektir Bunu sağlamak iccedilin de resmi oumlzel

ve tuumlzel kuruluşlara dayalı bir ulusal orman yangın koruma oumlrguumltuuml oluşturmak gerekir

Orman yangınlarından buumlyuumlk zarar goumlren Amerika Birleşik Devletleri Kanada

Avustralya ve Avrupanın Akdeniz uumllkelerinin ccediloğu ccedileşitli isimler altında ve fakat aynı amaca

youmlnelik ulusal orman yangın koruma programları kurmuşlardır Oumlrneğin Amerika Birleşik

Devletleri nde ormanı yangından korumada uygulanan 2 adet ulusal program mevcuttur

Bunlardan biri Smokey Bear Program olarak da bilinen Ulusal Orman Yangın Koruma

Birliği Programı ve ikincisi Amerika Ormanları Enstituumlsuuml tarafından yuumlruumltuumllen Yeşili

Koruma Programı dır

(4) Oumlduumlllendirme

Gerek ormanı yangından korumada gerekse yangınlarla savaşta uumlstuumln başarı goumlsteren

kurumlarla kişilerin oumlduumlllendirilmesi yararlı sonuccedilların alınmasını sağlayacaktır Bu hususta

yangının soumlnduumlruumllmesinde uumlstuumln gayret goumlsteren kurum ve kişilerin de oumlrneğin askeri

birlikler muumlkellefler işccedililer orman idaresi mensuplarının vb uygun goumlruumllecek bir şekilde

oumlduumlllendirilmesi gerekir Oumlduumll olarak takdirname şilt plaket para yardımı vb verilebilir

Ormanın yangından korunması ile yangınla savaşta uumlstuumln başarılı olan kurum ve

kişilere verilecek oumlduumlller iccedilin bir Orman yangınlarında uumlstuumln başarı goumlsteren kurum ve

kişilere verilecek oumlduumll youmlnetmeliği ccedilıkarılmalıdır

(5) Yasal tedbirler

Ormanı yangından korumak iccedilin ccedilıkarılan yasalar daima oumlnemini hissettiren bir

husustur Bilindiği uumlzere orman sahibi kendi olanaklarıyla ormanını yangından koruyamaz

Bu nedenle Devletin kamu yararı bakımından ccedilıkaracağı yasalarla ormanları yangından

koruma ve gerektiğinde yangınla savaşta youmlre halkının ve tuumlm ilgililerin goumlrev ve yetkilerini

belirtmesi gerekir Bu oumlnlemlerin durum ve koşullara goumlre şeklini saptamak Ormancılık

Politikasının alanına girer

82

Tuumlrkiyede dikkatsizlik ihmal ve kasıt nedeniyle meydana gelen yangınlara engel

olmak iccedilin ormanı suumlrekli kontrol altında bulundurmalıdır Bu konuda var olan yasaları da iyi

bir şekilde uygulamak gerekir

Burada şu hususu da belirtmek gerekir ki uumllkemizdeki tuumlm yasal duumlzenlemelere karşın

orman yangınlarının adet ve yaktığı alan miktarında ccedileşitli nedenlerle zaman zaman artışlar

olduğu goumlruumllmektedir Oumlzellikle genel af kanunu orman succedillarının affına dair kanunla genel

seccedilim arifelerinde bu durumu goumlrmek muumlmkuumlnduumlr

Halen yuumlruumlrluumlkte olan Anayasamızın 169 maddesinde Devlet ormanların korunması

ve sahaların genişletilmesi iccedilin gerekli kanunları koyar ve tedbirleri alır Yanan ormanların

yerinde yeni orman yetiştirilir bu yerlerde başka ccedileşit tarım ve hayvancılık yapılamaz Buumltuumln

ormanların goumlzetimi Devlete aittir Devlet ormanlarının muumllkiyeti devrolunamaz Devlet

ormanları kanuna goumlre devletccedile youmlnetilir ve işletilir Bu ormanlar zaman aşımı ile muumllk

edinilemez ve kamu yararı dışında irtifak hakkına konu olamaz Ormanlara zarar verebilecek

hiccedil bir faaliyet ve eyleme muumlsaade edilemez Ormanların tahrip edilmesine yol accedilan siyasi

propaganda yapılamaz muumlnhasıran orman succedilları iccedilin genel ve oumlzel af ccedilıkarılamaz Ormanları

yakmak ormanı yok etmek veya daraltmak amacıyla işlenen succedillar genel ve oumlzel af

kapsamına alınamaz denilmekte ve bu suretle ormanların oumlnemi uumlzerinde durulmaktadır

B) Yangın olasılığının azaltılması

Ormanların yangından korunmasında yangın olasılığını azaltıcı ve dolayısıyla yangın

sayısının duumlşuumlk olmasını sağlayıcı ccedileşitli oumlnlemler alınabilir

Yol kenarlarının temizlenmesi

Yangın olasılığının fazla olduğu ccedileşitli yolların (tren yolu ana yol orman yolu idare

ccedilizgileri vb) kenarlarını yangının ccedilıkmasına elverişli maddelerden temizlemek gerekir

Uygulamada yol kenarı boyunca her iki tarafta youmlrenin yangın tehlike durumu ve bitki oumlrtuumlsuuml

goumlz oumlnuumlne alınarak 5-20 mlik alanların temizlenmesi uygundur

Yol kenarlarının yangına karşı korunmasında ccedileşitli kimyasal maddelerden de

yararlanılmaktadır

Rekreasyon alanlarının kullanımı

Rekreasyon alanlarının daima yanıcı maddelerden oumlzellikle kuru ot ccedilalı vb

materyalden temizlenmesi oumlnemlidir Halk bu alanlardan ayrıldıktan sonra da buraların

kontrol edilmesi soumlnmemiş ateşin bulunmamasına buumlyuumlk oumlzen goumlsterilmesi gerekir

Rekreasyon alanlarının iyi bir şekilde planlanması ve kullanıma accedilılması

sağlanmalıdır Bilindiği uumlzere rekreasyon alanları genellikle buumlyuumlk şehirler civarındaki

ormanların iccedilinde veya yakınında bulunmaktadırlar Bu alanlardan yararlanmak isteyen

vatandaşların yangın ccedilıkmaması iccedilin almaları gereken oumlnlemler iyi bir şekilde tespit

edilmelidir Bunların oumlnemlileri şunlardır

(1) Rekreasyon alanları iccedilinde veya dışında ccedilıkacak yangınlar hemen resmi

kuruluşlara haber verilmelidir Ayrıca vatandaşların mevcut su ve diğer soumlnduumlruumlcuuml araccedillarla

yangını soumlnduumlrmeye ccedilalışmaları gerekir

(2) Ormandaki ccedileşitli afiş yazı ve uyarıları dikkatle okuyup gereğince hareket

edilmelidir

(3) Ormanda kontrol amacıyla gezen orman koruma memurlarının ikaz ve uyarılarına

aynen uymalı ve gerektiğinde kendilerine yardımcı olunmalıdır

83

(4) Rekreasyon alanlarında ateş yakmak iccedilin yapılmış bulunan ocakların dışında ateş

yakmamalıdır Ateş yakmak uumlzere orman idaresince ocak yapılmamış ise ateş yakmadan

oumlnce 1 m yarı ccedilapında ve uumlstuumlnde hiccedilbir oumlluuml oumlrtuuml bulunmayan ccedilıplak toprak kısmının ortasında

ocak hazırlanmalı ve yakılan ateş suumlrekli kontrol edilmelidir Burada şunu da accedilıklamak

gerekir ki rekreasyon amacıyla ormana gidecek ailelerin o guumln iccedilin evden pişmiş olarak

getirecekleri yiyecekleri yemeleri en arzulanan husustur

(5) Rekreasyon alanını terk ederken eğer ateş yakılmışsa ateşin tamamen soumlnduumlğuumlne

kanaat getirmek gerekir Ateşi tamamen soumlnduumlrmede su ve topraktan yararlanılır

(6) Sigara iccedilen şahısların rekreasyon alanlarında ccedilok dikkatli olmaları sigaralarını

yakmak iccedilin kullandıkları kibriti soumlnduumlrduumlkten sonra yine kutusuna koymaları en uygun olan

youmlntemdir

Halkın uyması gereken kurallar

Halen yuumlruumlrluumlkte bulunan 6831 sayılı Orman Kanununun 2391983 tarih ve 2896

sayılı kanunla yapılan son değişiklikleri de dikkate alındığında vatandaşa bazı goumlrevlerin

yuumlklenmiş olduğu goumlruumllmektedir Adı geccedilen yasal goumlrevlerden de anlaşılacağı uumlzere kanun

yapıcı ormanı yangından korumak amacıyla vatandaşın doğal haklarından olan seyahat

konaklama dilediği şekilde ateş yakma gibi bazı hususları orman yararına kısıtlamıştır Bu

durum sadece uumllkemizde değil orman yangınlarından zarar goumlren tuumlm uumllkelerde de aynı

şekilde uygulanmaktadır

Vatandaşlar ormanda yaya veya ccedileşitli araccedillarla dolaşmaktadırlar Ormanda yaya

olarak dolaşan vatandaşların bazı kurallara uymaları sağlanmalıdır Bunların oumlnemlileri şoumlyle

sıralanabilir

2- OumlNLEYİCİ TEDBİRLER

Bu tedbirler yangın ccedilıkmadan oumlnce alınan ve soumlnduumlrme faaliyetlerinde yararlı olacak

oumlnlemlerdir Bu oumlnlemleri almak iccedilin oumlnce ormanda yangınların en ccedilok ccedilıktığı alanlarla

korunması gerekli olan değerli alanlar saptanır Bu alanlar meydana ccedilıktıktan sonra soumlnduumlrme

faaliyetlerinde yararlı olacak goumlzetleme haberleşme taşıma ulaşım yangın tehlike oranı

elemanların yetiştirilmesi gibi hususların planlanması ve yuumlruumltuumllmesi gerekir

A )Yangın tehlikesinin azaltılmasının prensipleri

Yangın tehlikesini azaltmak suretiyle yangınların direkt oumlnlenmesi fazla yangın

kaynağı olan yanıcı maddelerin kaldırılması demektir Demiryolu kenarlarındaki yanıcı

maddelerin temizlenmesi veya yakılması rekreasyon alanlarındaki oumllmuumlş yanıcı maddelerin

yok edilmesi buna iyi birer oumlrnektir

Yangın tehlikesi olan bir alandaki yanıcı maddelerin azaltılması diğer taraftan

tutuşmayı oumlnleyen en iyi bir youmlntemdir Ayrıca bu youmlntem sıcaklık enerjisinin hızla

yuumlkselmesini ve sonraki yanmaları da oumlnler Burada şunu da belirtmek gerekir ki orman

yangınlarının oumlnlenmesi terimi genel anlamda yangınların adet olarak azaltılması anlamına

değil buumlyuumlk veya kontrol edilemeyen yangınların oumlnlenmesi anlamına gelir

B ) Yangın alanlarının sınıflandırılması

Bir uumllkede veya bir youmlrede yangın ccedilıkmadan oumlnce alınabilecek oumlnlemlerle savaş

youmlntemlerinin planlanmasına geccedilmeden oumlnce yapılacak ilk iş o uumllkenin veya youmlrenin tuumlm

ormanlarının yangın youmlnuumlnden bazı esaslara goumlre sınıflandırılmasıdır Bir youmlrenin yangın

84

tehlike derecesi hakkında ancak o youmlrede geccedilmiş yıllarda meydana gelen orman yangınlarını

incelemek suretiyle bir sonuca varılabilir Bu incelemede yangın adedi yanan alan orman

genişliği vb hususların tuumlmuumlnuuml kapsayan bir sınıflama yapmanın da guumlccedilluumlğuuml ortadadır Buna

goumlre ancak her etkene goumlre ayarlanmış ccedileşitli sınıflamalar yapılabilir

Yangın alanlarının bazı veri ve oumllccediluumltlere goumlre yapılmış sınıflamasına ait oumlrnekler

aşağıda verilmiştir

(1) Yıllık yangın adedi ortalaması

Geccedilmiş yıllarda ccedilıkan orman yangınlarının yıllık ortalaması esas alınarak yapılmış bir

sınıflandırma oumlrneği Tuumlrkiyede 1940 - 1961 yılları arasında meydana gelen 17489 adet orman

yangını esas alınarak duumlzenlenmiştir (Baş 1965)

Tehlike Grubu Yılda ccedilıkan ortalama yangın adedi

I En Yuumlksek 101 ve daha fazla

II Yuumlksek 61 ndash 100

III Orta 31 ndash 60

IV Duumlşuumlk 11 ndash 30

V Ccedilok Duumlşuumlk 10 ve daha fazla

Yangın adedi uumlzerine kurulu olan yukarıdaki sınıflamanın Tuumlrkiyenin Orman Boumllge

ve hatta boumllmelerine kadar inilerek incelenmesi ve gerekli yangın tehlike haritalarının

yapılması yararlı olur

(2) 100 ha alanda yılda ccedilıkan yangın adedi ortalaması

YUumlCEL (1987) yaptığı ccedilalışmada işletme şefliği veya seri bazında 100 ha alanda

yılda ccedilıkan yangın sayısına goumlre o birimin yangına hassaslık derecesini hesaplamıştır Bu

hesaplama şoumlyle yapılmıştır

Bir işletme şefliğinde belli bir zaman periyodunda ccedilıkan yangın sayısı o periyottaki

yılların sayısına boumlluumlnerek ortalama yıllık yangın sayısı bulunur Bulunan değer 100le

ccedilarpılıp işletme şefliğinin ormanlık alanına boumlluumlnduumlğuumlnde ortaya ccedilıkan sabit rakam 100

hadaki ortalama yıllık yangın sayısını verir Bulunan en yuumlksek değer en hassas işletme

şefliğini goumlsterir Daha kuumlccediluumlk değerler yangına karşı daha az hassas olan işletme şeflikleridir

Boumlylece işletme şeflikleri hassaslık derecelerine goumlre sıralanabilir YUumlCEL (1987) tarafından

bu esasa goumlre Fethiye youmlresi ormanlarında yapılan ccedilalışma sonucu aşağıda verilmiştir

Duyarlık derecesi 100 harsquodaki yıllık yangın sayısı sabitesi

1 En ccedilok tehlikeli olan 00190 ve daha fazla

2 Ccedilok tehlikeli olan 00189 ndash 00100

3 Orta tehlikeli olan 00099 ndash 00050

4 Az tehlikeli olan 00049 ndash 00025

5 En az tehlikeli olan 00024 ve daha az

(3) Yangın risk gruplarına goumlre

Orman alanları yangına karşı oumlnlem alma youmlnuumlnden aşağıdaki şekilde de

sıralanabilir

Yangın olasılığı ccedilok olan alanlar Bunlar yangınların kolayca ccedilıkabileceği

alanlardır

85

Tehlikeli alanlar Yangının kolayca genişleyebileceği ve yangınla savaşın guumlccedil

olduğu yerlerdir

Değerli alanlar Yangından kesin olarak korunması gereken alanlardır

Bir uumllkenin veya youmlrenin hiccedil olmazsa yukarıdaki esaslara goumlre sınıflaması

tamamlandığında her orman youmlresinde yangın tehlikesi bakımından alınabilecek oumlnlemlerle

bu oumlnlemlerin zaman iccedilindeki organizasyonu daha iyi yapılabilecektir Aksi halde gelişi guumlzel

oumlnlemler ne kadar kusursuz olursa olsun arzulanan sonucu veremez

C ) Silvikuumlltuumlrel tedbirler

Gerek yangının ccedilıkmaması gerekse ccedilıkan bir yangında yanıcı maddenin varlığı

nedeniyle meydana gelecek tehlikeleri azaltmak iccedilin meşcerelerin kurulması bakım ve

işletilmesinde silvikuumlltuumlrel oumlnlemlere uyulması zorunludur Silvikuumlltuumlr oumlnlemlere uyularak

kurulan bir ormanda ccedilıkacak yangın hem buumlyuumlk zorluk yaratmadan soumlnduumlruumllebilir hem de

meydana gelen zararın derecesi fazla olmaz

Bir ormanın kurulması bakımı ve işletilmesinde alınabilecek silvikuumlltuumlrel oumlnlemler

Silvikuumlltuumlr derslerinde ayrıntılı olarak okutulmaktadır Burada orman yangınları youmlnuumlnden

yanıcı madde tehlikesinin azaltılmasında alınabilecek silvikuumlltuumlrel oumlnlemler ana hatlarıyla

aşağıdaki şekilde sıralanabilir

Karışık meşcereler yetiştirmek

Orman yangınlarının yayılma olasılığı saf iğne yapraklı ışık ağacı meşcerelerinde

oumlzellikle fazladır İğne yapraklı meşcereler yapraklı ağaccedillarla ne kadar fazla oranda karışmış

olursa yangının ccedilıkma ve yayılma olasılığı o kadar azalır Nitekim 1181945 tarihinde

Dursunbey Orman işletmesinin Candere Boumllgesinde ccedilıkan buumlyuumlk yangında ormanın yapraklı

tuumlrlerle oumlrtuumlluuml kısımları yangından az zarar goumlrmuumlştuumlr Bu nedenle yetişme ccedilevresinin elverişli

olduğu yerlerde ışık ağaccedillarına goumllge ağaccedilları iğne yapraklılara yapraklı ağaccedillar

karıştırılmalıdır Bu hususta en iyi karışıklık ccedilam meşcerelerine kayın guumlrgen ve bazen de

meşe katmakla sağlanır Goumlzlemlere goumlre meşcerelerde kayının bulunduğu youmlrelerde

genellikle yangın olasılığı oumlnemli derecede azalmaktadır

Ormanı bakımlı bulundurmak

Ormanda birccedilok hallerde dikey kapalılığı korumak aramaları oumlzellikle sıklık bakım

larını ihmal etmemek yangınlara karşı koruyucu rol oynar Bu suretle yangın bakımından

ormanda bulunması arzulanmayan yanıcı materyal azaltılmış olur

Meşcerelerin tepe ccedilatısının fazla miktarda accedilık bulunması yangın tehlikesinin

artmasına neden olan ot ve ccedilalıların yetişmesine elverişli olduğundan bundan daima

kaccedilınılmalıdır Bu kural yalnız ferahlandırmalar iccedilin değil ışıklandırma ve genccedilleştirme

kesimleri iccedilin de geccedilerlidir

Temiz bir işletme uygulamak

Yangın olasılığının fazla olduğu yerlerdeki ormanlarda ve oumlzellikle saf ccedilam

meşcerelerinde kesim temizleme ve aramalar sonucu ortaya ccedilıkan materyal yangın

mevsiminden oumlnce ormandan ccedilıkarılmalıdır Değerlendirilmesi olanaksız olan kesim

artıklarının oumlrneğin dal tepe yonga vb kısımlarının yakılması veya az tehlikeli yerlere

taşınması gerekir Yangın tehlikesi olan yerlerde toprağın guumlbrelenmesi iccedilin ince dalların

ormanda bırakılmasından vazgeccedililmelidir Oumlzet olarak ormanda temiz bir işletme

uygulamalıdır

86

D) Yangınların Oumlnlenmesinde Orman Amenajmanın Katkıları

Orman yangınlarının oumlnlenmesine orman amenajman ccedilalışmalarının katkıları aşağıda

oumlzet olarak accedilıklanmıştır

İccedil taksimat şebekesinin roluuml

Amenajman planlarının duumlzenlenmesine ait ilgili youmlnetmelikte adı geccedilen iccedil Taksimat

Şebekesi = iccedil Ayırım Şebekesirsquonin temelini yol şebekesi oluşturmaktadır Ormanların tuumlmuumlnuuml

kapsayan ve ormancılığın uzun bir gelecekte ulaşabileceği entansitede dikkate alınarak genel

yol etuumltlerine dayalı ve tekniğine uygun hazırlanmış yeter sıklıkta ve nitelikte yolları iccedileren

bir yol şebekesi planından yararlanılmaktadır Bu hususta ayrıca yine tekniğine uygun olarak

planlanmış yangın emniyet yol ve şeritleri de iccedil ayırım şebekesinin yapılmasında

kullanılmaktadır İccedil taksimat şebekesinin kurulmasında doğal ve yapay hatlardan da

yararlanılmaktadır Doğal hatlar arasında ana ve tali yollar sulu ve kuru dereler dik ve yatık

vadi tabanları goumll bent şehir kenarları vb yapay hatlar arasında da tren yolları elektrik gaz

petrol ve telefon hattı yolları vb mevcuttur

Reccediline uumlretiminin etkileri

Bilindiği uumlzere Tuumlrkiyede yangın tehlikesinin fazla olduğu Akdeniz Ege ve Marmara

Boumllgelerinde yaygın bulunan kızılccedilam ormanlarında reccediline uumlretimi yapılmaktadır Reccedilinenin

yanıcı ve tutuşturucu etkisi nedeniyle uumlretimin yapıldığı ormanlarda yangın olasılığı daha da

artmaktadır Bu nedenle reccediline uumlretimi yapılan ormanlarda bu uumlretimin yapılmadığı

ormanlara kıyasla daha etkin oumlnlemler almak gerekmektedir Oumlrneğin bu ormanlarda yangın

emniyet yol ve şeritlerinin genişliklerini arttırmak toprak uumlzerinde fazla yanıcı madde

bulunmamasına oumlzen goumlstermek gerekirse yangın ccedilıkma olasılığının fazla olduğu guumlnlerde

uumlretimi durdurmak ve ormanda gerekli tuumlm oumlnlemleri uygulamak vb ek tedbirler almak

gerekir

Reccediline uumlretimi yapılan ve fakat yangın olasılığının yuumlksek olduğu ormanlara ait

amenajman planlarında hem kontroluumln kolay yapılması hem de yangın olasılığını azaltıcı

olması nedeniyle uumlretimin genccedilleştirme alanlarına toplanması oumlngoumlruumllmektedir

Tuumlr değişikliğinin etkileri

Orman Amenajman Planı yapmadaki ana amaccedil yetişme muhiti koşullarına goumlre birim

alandan en yuumlksek miktar ve kalitede odun hammaddesini suumlrekli olarak uumlretmek ormanların

kollektif sosyal kuumlltuumlrel ve estetik yararlarını en yuumlksek duumlzeye ccedilıkarmak ve ayrıca bu

faydalanmanın suumlrekliliğini sağlamaktır Planlar yapılırken o youmlrenin doğal ağaccedil tuumlrlerinin

yetişme youmlresi envanterleri yapılmakta ve bunların silvikuumlltuumlrel istekleri saptanarak

yararlanmanın duumlzenlenmesine ilişkin planlama ccedilalışmaları yapılmaktadır Bir youmlrede uzun

yıllar ccedileşitli doğa koşullarına karşı uyum sağlayarak varlığını ve suumlrekliliğini koruyan ağaccedil

tuumlrlerinin (iğne yapraklı ve yapraklı) değiştirilmemesinde yarar vardır

Fakat bazı yararları dikkate alınarak bir youmlreye yıllarca uyum sağlamış yapraklı ağaccedil

ormanlarımız kaldırılarak buralarda iğne yapraklı tuumlrlere yer verilmektedir Fakat iğne

yapraklı ormanlar ve oumlzellikle ccedilam meşcereleri yapraklı ormanlara oranla orman

yangınlarına daha fazla hassastır Bu nedenle Amenajman Planlarındaki yetişme youmlresi

koşullarına ait boumlluumlmlerdeki tavsiye ve accedilıklamalara uyulmalı doğal olarak mevcut yapraklı

ormanlarımızda yine yerli yapraklı ağaccedil tuumlrlerine ağırlık verilmelidir

Diğer taraftan yurdumuzda ccedileşitli duumlşuumlncelerle egzotik iğne yapraklı tuumlrler geniş

alanlarda yetiştirilmektedir Başlangıccedilta hızlı bir gelişme goumlsteren egzotik tuumlrler oumlncelikle

yangından ve sonra da biyotik ve abiyotik faktoumlrler tarafından buumlyuumlk zarar goumlrmektedirler

87

Amenajman planlarının oumlngoumlrduumlğuuml zaman ve mekacircn duumlzenlenmesi

Tuumlrkiye ormanlarında amenajman planlarının yapılmasından sonra ccedilıkan bir orman

yangını planın genel dengesini bozmaktadır Bu dengenin bozulma miktarı yangının şekline

şiddetine ve zarar derecesine bağlıdır Bu tip aksaklıkları duumlzeltmek de Orman

Amenajmanının temel goumlrevleri arasındadır Nitekim halen yuumlruumlrluumlkte bulunan Orman

Amenajman Planlarının Duumlzenlenmesine Uygulanmasına ve Yenilenmesine dair

Youmlnetmelikrsquoin 127 maddesine goumlre şayet yangın genccedilleştirme alanlarında meydana

gelmişse bu takdirde plan uumlnitesinde ve Amenajman Planında bir değişikliğe gerek

olmayacaktır Zira yanan alan hemen genccedilleştirmeye alınmaktadır Fakat yangının bakım

alanlarındaki meşcerelerde zarar yapması halinde Amenajman Planında ve buna uygun olarak

da uygulamada şu şekilde bir değişiklik yapılacaktır Yanan orman alanı kadar bir orman

alanı genccedilleştirme alanına genccedilleştirme alanından da yanan alan kadar bir meşcere alanı

Bakım Alanına aktarılmaktadır Bu suretle Amenajman Planlarında zaman ve mekacircn

duumlzenlenmesi yapılarak aksaklık duumlzeltilmiş olacaktır

Amenajman ccedilalışmalarında kullanılan telsiz haberleşmesinin yardımı

1987 yılından itibaren Orman Amenajmanı hizmetlerinde ccedilalışan Heyet Başkanlıkları

ve Denetleyiciler arazi etuumld ccedilalışmaları suumlresince telsiz kullanmaktadırlar Bu ccedilalışma suumlresi

de genellikle her yılın Haziran ayı başından Ekim ayı sonları arasına rastlamaktadır Yılın bu

suumlresi orman yangınları bakımından hassas yangın sezonuna dacirchildir Bu telsizler tuumlm Orman

Boumllge Muumlduumlrluumlklerinin telsiz kanallarına girebilen ve onlarla haberleşebilen bir yapıya

sahiptir Bunun sonucu olarak amenajman arazi etuumld ccedilalışmaları yapan teknik elemanlar hem

goumlrduumlkleri bir yangını ilgili Boumllge Muumlduumlrluumlklerine bildirebilecekler hem de mevcut

personelleriyle yangına ilk muumldahaleyi yapacaklardır

E ) Yangın emniyet yol ve şeritleri

Yanıcı maddelerin yangın tehlikesinin fazla olduğu youmlrelerde tamamen temizlenmesi

en guumlvenilir koruyucu youmlntemdir Fakat bu youmlntem maliyetinin yuumlksekliği nedeniyle henuumlz

hiccedilbir uumllkede uygulanamamıştır Bu konuda yanıcı maddelerin kuumlccediluumlk alanlara ayrılması

maliyetin katlanabilir sınırlar iccedilinde olması nedeniyle uygulamada oumlnem kazanmıştır Bu ana

fikirden hareketle oumlnce yangın emniyet yolları ve sonra da daha genişleri olan yangın emniyet

şeritleri gelişmiştir

Yangın emniyet yolları ve yangın emniyet şeritleri yangın ccedilıkmadan oumlnce doğal ve

yapay engellerden yararlanılarak yapılan ccedilıplak veya oumlrtuumlluuml ve yangının yayılmasını oumlnleyen

tesislerdir

Yangın emniyet yol ve şeritleri maliyet ve bakım guumlccedilluumlkleri nedeniyle daha ccedilok

yangın tehlikesinin fazla olduğu alanlarda yapılmaktadır Bunlar genellikle doumlrt ana amaca

hizmet ederler

(1) Yangınla savaş iccedilin savunma hattı

(2) Karşı ateş uygulama yerleri

(3) Mekanik yangın engeli (Direkt engel)

(4) Transport (Ulaşım)

Kısaca hangi tipten olursa olsun bu engellerin amacı oumlrtuuml yangınının yayılmasına

direkt bir engel oluşturmak ve yangınların kuumlccediluumlk alanlar iccedilinde kalarak yangın maliyetinin en

aza indirilmesini sağlamaktır

88

Tuumlrkiye de 1988 yılı sonu itibariyle 10268 km yangın emniyet yolu ve 6959 km de

yangın emniyet şeridi yapılmıştır

Yangın Emniyet Yolları

Yangın emniyet yolları iki tipe ayrılır

(1) Ccedilıplak yangın emniyet yolları Uumlzerindeki yanabilen bitki oumlrtuumlsuuml tamamen

kaldırılan yollardır Genellikle 5-10 m (ortalama 6 m) genişliktedir (Şekil 1)

Şekil 1 Ccedilıplak yangın emniyet yolu

(2) Yeşil yangın emniyet yolları Yangın sezonunda uumlzeri suumlrekli ot tabakasıyla kaplı

olan 6-20 m genişliğindeki yollardır Bunlara otlu yangın emniyet yolları da denir Bu

yollarda hayvan otlatılabilir (Şekil 2)

Şekil 2 Yeşil yangın emniyet yolu

Yangın Emniyet Yollarının Tarihccedilesi

Yangınlardan buumlyuumlk zarar goumlren Akdeniz uumllkelerinde oumlzellikle son yıllarda yapılan

geniş ağaccedillama alanlarında yangın emniyet yollarına oumlnem verildiği goumlruumllmektedir Oumlrneğin

Fransada Gaskonya Koumlrfezi youmlresindeki Land yapay Sahilccedilamı ormanlarında emniyet yolları

mevcuttur Almanyada Ren vadisindeki saf ccedilam ormanlarında yangın emniyet şeritlerine yer

verilmekte ve bunlar suumlrekli temiz tutulmaktadır

Orman yangınlarından buumlyuumlk oumllccediluumlde zarar goumlren Tuumlrkiyede bu konuda yasal ilk adım

3181956 tarihinde ccedilıkan 6831 sayılı Orman Yasası ile atılmıştır Yasanın 75 maddesi

6-20 m

5 - 10 m

89

Orman idaresinin yangınları oumlnlemek amacıyla en ccedilok beş yılda gerccedilekleştirilecek bir plan ve

program iccedilinde yangın emniyet yollarını yapmaları zorunluluğu getirmiştir Yasanın bu

huumlkmuumlne karşın Tuumlrkiyede yangın emniyet yollarının yapılması faaliyetleri ancak son yıllarda

hızlandırılmış bulunmaktadır

Tuumlrkiye ormanlarında yangın emniyet yol ve şeritlerinin 6831 sayılı yasa gereğince ilk

ciddi uygulama adımı Orman Genel Muumlduumlrluumlğuumlnuumln 1983 tarih ve 273 sayılı Tebliğin H

Yangın Emniyet Yol ve Şeritlerinin Planlanması ve Yapımı İle İlgili Hususlar kısmında ele

alınmıştır Bu kararın bazı hususları planlama ve uygulamadaki aksaklıkları duumlzeltmek uumlzere

2631986 tarih ve 2731 Ek 22121988 tarih ve 2734 Ek 221989 tarih ve 2735 Ek tebliğ

ile duumlzeltilmiştir Bu tebliğler uumlzerine yangından zarar goumlren tuumlm youmlrelerde planlama

faaliyetleri hızlandırılmış ve fakat uygulamasında henuumlz arzulanan duumlzeye ulaşılamamıştır

Kullanıldığı yerler

Yangın emniyet yollarının ccedilok ccedileşitli kullanma yerleri vardır Bunların oumlnemlileri oumlzet

olarak aşağıda verilmiştir

(1) Bu yollar yangınların ccedilıkma olasılığı bulunan oumlrneğin halkın en ccedilok seyahat ettiği

ana yollar civarında rekreasyon alanları ccedilevresinde yangın ccedilıkaran veya yangın ccedilıkması

olasılığı olan komşu alanlar yakınında (komşu devlet oumlzel orman vb) yangının yayılmasını

hızlandıran kuvvetli ruumlzgar boumllgelerinde orman iccedili ve bitişiğindeki fabrikalar etrafında ve

ayrıca tren yolları askeri alanlar orman iccedili ve bitişiğindeki koumly ve kasabalar ccedilevresinde

yapılırlar

(2) Fazla yanıcı madde bulunan alanları kuumlccediluumlk parccedilalara ayırmak iccedilin inşa edilirler

Oumlzellikle kontroluumln guumlccedil ve yangın hızının fazla olacağı alanlarda hem ormanlar hem de

fundalıklar daha kuumlccediluumlk parccedilalara boumlluumlnuumlrler

(3) Verimli ormanları yangının hızla ilerlediği fundalık ve ccedilalılıklardan ayırmak iccedilin

yapılırlar Bu amaccedilla yapımlarında mevcut accedilıklıklardan yararlanmakla beraber daha ccedilok

orman ve fundalık orman ve ccedilalılık gibi vejetasyonların birleşme noktaları esas alınmaktadır

(4) Ağaccedillandırma alanlarını iccedil ve dış yangın tehlikelerinden korumak iccedilin yapılırlar

Bu alanları iccedilte ccedilıkacak yangınlardan korumak uumlzere iccedil yangın emniyet yolları dıştan gelecek

yangın tehlikelerine karşı da dış yangın emniyet yolları inşa edilir Dış yangın emniyet yolları

daha iyi bir koruma sağlamak amacıyla iki sıra halinde duumlzenlenirler

Yangın emniyet yolları ve ayrıca ileride soumlzuuml edilecek olan yangın emniyet şeritleri

hangi amaccedilla yapılırsa yapılsın her zaman yollarla birleştirilirler Oumlrneğin 1932 ndash 1938

yıllarında Amerika Birleşik Devletlerinin Goumlller Eyaletlerinde yapılan yangın emniyet

yolları esas yollarla kombine edilerek bir ızgara sistemi oluşturulmuş ve boumlylece orman

alanları 400 - 800 mde bir geccedilen yollarla parccedilalara ayrılmıştır

Yangın emniyet şeritleri (Yangın koruma şeritleri)

Yangın emniyet şeritleri ccedilıplak yangın emniyet yolu ile yeşil alanların (ot ccedilayır veya

orman) birleşmesinden meydana gelmiş daha geniş (60-120 m) yangın engelleridir

Uygulamalarına bakılarak iki tipe ayrılabilir

90

(1) Accedilık yangın emniyet şeritleri Bunlar ccedilıplak yangın emniyet yollarının iki

tarafında ot veya ccedilayırdan oluşan yeşil bir oumlrtuuml meydana getirilerek yapılırlar (Şekil ) Yani bu

şeritler ccedilıplak ve yeşil yangın emniyet yollarının bileşiminden oluşur

Şekil 3 Accedilık yangın emniyet şeridinin şematik goumlruumlnuumlmuuml

(2) Goumllgeli yangın emniyet şeritleri Ccedilıplak yangın emniyet yolunun iki yanında

ağaccedilların aralanması ve alt dallarının budanması ile elde edilir Ana fikir ormana zarar

vermeden amaca ulaşmaktır (Şekil 4)

Şekil 4 Goumllgeli yangın emniyet şeridinin duumlşey ve yatay şematik goumlruumlnuumlmuuml

5 - 6 m

60 - 120 m

5 - 6 m

60 - 120 m

5 - 6 m

60 - 120 m

91

Yangın emniyet şeritlerinin Tarihccedilesi

Yangın emniyet şeritleri ilk defa 1958 yılında Guumlney Kaliforniyada uygulanmıştır Bu

youmlrenin suya olan buumlyuumlk gereksinimi sağlayan ormanların daha iyi korunması zorunluluğunu

doğurmuştur Bu nedenle yangınlara karşı alınması gereken yeni oumlnlemler arasında yangın

emniyet şeritleri fikri de benimsenmiş ve uygulanmıştır

Kullanıldığı yerler

Yeni gelişmekte olan bu tip yeniden yapılabildiği gibi mevcut yangın emniyet

yollarının genişletilmesi suretiyle de inşa edilebilir Ayrıca tehlike teşkil eden komşu uumllkeler

hudutlarında (bunlara uluslararası yangın emniyet şeritleri denir) bazı yerleşme alanları

etrafında bozkır veya maki alanlarında ccedilıkan yangının bitişik ormana geccedilmesine engel olmak

iccedilin de yapılmaktadırlar Esasen buguumln guumlduumllen amaccedil yangın tehlikesi buumlyuumlk olan youmlrelerde

mevcut yangın emniyet yollarını emniyet şeritlerine doumlnuumlştuumlrmektir

Yapım ve bakımları

Yangın emniyet şeritlerinin yapım ve bakımında dikkat edilecek hususlar şunlardır

(1) Accedilık yangın emniyet şeritlerini inşa etmek iccedilin oumlnce şeridin geccedileceği alan

uumlzerinde mevcut ağaccedil ağaccedilccedilık ccedilalı ot vb oumlrtuuml tamamen temizlenir Bu amaccedil iccedilin

koumlklemeden ccedilok bitki oumllduumlruumlcuuml ilaccedillardan yararlanılmaktadır ilaccedil uygulanmasından sonra

bitki oumlrtuumlsuuml oumllmuumlş olan şerit araccedillarla suumlruumllerek temizlenir Meydana gelen ccedilıplak şeridin

ortasında 5-6 m genişlikte bir ccedilıplak yangın emniyet yolu bırakılarak bunun iki yanındaki şerit

alanına ot veya ccedilayır tohumları ekilir (Şekil 3)

Accedilık yangın emniyet şeritlerinin bakımı daha ccedilok şerit ortasından geccedilen ccedilıplak yangın

emniyet yoluna aittir Ot ve ccedilayırla kaplı iki kenar fazla bir bakıma gereksinim

goumlstermemektedir Bu alanlara ot yerleşince amaccedil gerccedilekleşmektedir Otla kaplama hem

yolların masrafını azaltmakta hem de daha ccedilok sırtlarda yapılan şeritlerdeki erozyonu

oumlnlemektedir

(2) Goumllgeli yangın emniyet şeritlerinde ise ccedilıplak yangın emniyet yolunun iki

yanındaki orman kısmının altı iyice temizlenmektedir Alanda bırakılacak ağaccedillarda oumlrtuuml

yangınının tepe yangını haline geccedilmesine yarayacak kuru ve yere kadar uzanan bazı yaş

dallar goumlvdeler uumlzerindeki yosun ve likenler tamamen temizlenir ve şeridin bu kısmında hafif

bir aralama uygulanır (Şekil 4) Bu şeritlerin senelik bakımlarının ccedilıplak yangın emniyet yolu

ile aralama alanında yapılması gerekir

Yarar ve sakıncaları

Uygulamaya yeni geccedililen yangın emniyet şeritlerinin yarar ve sakıncaları koruyucu

oumlzelliği ile maliyetini kurtarıp kurtarmayacağı hakkında henuumlz bir şey soumlylenemez Yalnız

yangın emniyet yollarının yarar ve sakıncalarını bu tip iccedilin de inceleyecek olursak bu yeni

tipin daha koruyucu olacağı soumlylenebilir

F) Yanıcı maddenin azaltılması

Bir alanda yanıcı maddeye karşı alınabilecek oumlnlemlerin amacı o alanda yanıcı madde

miktarını azaltarak ccedilıkacak muhtemel bir yangınla savaşta kolaylık sağlamaktır Yangın

tehlikesi olan bir alanda uygulanacak olan bu oumlnlemler ccedileşitli amaccedillara hizmet ederler

(1) Yangının yayılma oranını yavaşlatır

(2) Yangın şiddetini azaltarak yapılan zararı ve savaşın guumlccedilluumlğuumlnuuml oumlnler

92

(3) Yanıcı maddelerin tutuşmasını engelleyerek yangının ccedilıkmamasına yardım eder

(4) İnsan ve malzeme ulaşımındaki guumlccedilluumlğuuml oumlnler

(5) Yangınla savaşta soumlnduumlrme şeridi yapımını kolaylaştırır

Yukarıdaki kolaylıkları sağlamak bakımından yanıcı madde uumlzerinde yapılabilecek

işlemler uumlccedil ana grupta toplanabilir

(1) Kesimden sonra geri kalan artıkların temizlenmesi

(2) Yangın fırtına boumlcek zararları veya başkaca afetlerden doğacak yanıcı maddelerin

uzaklaştırılması

(3) Kontrolluuml veya amaccedillı yakmadan yararlanarak ormandaki yanıcı madde miktarı ile

tehlikelerini azaltmak

Yukarıda adı geccedilen uumlccedil hususa ait youmlntem ve teknik ileride goumlreceğimiz Yangından

yararlanma konusuna girmektedir Fakat burada yangın tehlikesini oumlnleyici faaliyetlerden

olan yanıcı madde miktarını azaltma konusunda bilgi vermek yararlı goumlruumllmuumlştuumlr

Artıkların temizlenmesi

Bir alanda kesimlerden sonra yangın tehlikesinin hızla arttığı saptanmıştır Bunun

nedeni ormanda bırakılan kesim artıklarıdır Oumlzellikle kısa zamanda nemini kaybetmiş tepe

materyalinin birikmesi yangının ccedilıkmasına ve buumlyuumlk tehlike yaratmasına neden olur Bu

suretle meydana gelen tehlikenin durumu ile kontroluumlne ait bazı esaslar aşağıda verilmiştir

(1) Artığın miktarı Bu miktar kesilen ağaccedil tuumlruumlne tomruklama youmlntemine ve

tomruklama sırasında goumlsterilen titizliğe bağlı olarak değişir Yol yapımı ve ccedileşitli şekillerde

(usulsuumlz kesim ccedileşitli afetler) ormana yapılan zararlar normal kesimlerden daha fazla artığa

yol accedilar

(2) Artıkların dağıtılması Bu youmlntem ya oldukccedila duumlzenli veya dağınık olarak

uygulanır Daha ziyade meşcerelerin durumuna ve tomruklama youmlntemine bağlıdır Genellikle

suumlruumltme yolları boyunca daha ccedilok artığa rastlanır

(3) Artıkların yanabilirliği Bu youmlnden yapraklılarla iğne yapraklılar ve hatta bu

grupların kendi aralarında oumlnemli farklar mevcuttur Bu nedenle de artıkların duumlzeninde

oumlnemli ayrıcalıklar bulunur Şayet artıklar toprak yuumlzeyine yakın istiflenir veya yayılırsa nem

oranları yuumlksek olacağından yanmaları zorlaşır

(4) Tehlike suumlresi Bu meydana gelen artık miktarı ve onun ayrışımı ile ilgilidir Bu

konuda ağaccedil tuumlruuml ve ccedilevre oumlnemli derecede etkili rol oynar

(5) Kesimden sonra oluşan seyrekleşmiş ormanlarda meydana gelen mikroklimatik

değişmeler Bu durum daha ccedilok toprak yuumlzeyi sıcaklığına ve toprağa yakın yerde daha hızlı

hava hareketine neden olur Bu da yanıcı maddenin kurumasına ve ccedilıkan bir yangının hızla

gelişmesine yol accedilar Kesimden sonra ayrıca toprak yuumlzeyinde belirli bir vejetasyon değişimi

olur Bu vejetasyon yangın tehlikesini artıklardan daha ziyade ccediloğaltır

G ) Yangın Soumlnduumlrme Ekipleri

Henuumlz ccedilıkmış bir yangına yetişen bir işccedili onu soumlnduumlrebilir Fakat uygulamada tek

şahsın soumlnduumlrebileceği yangınlara ender rastlanmaktadır Ccediluumlnkuuml yangınlar birccedilok nedenlerle

kontrolden ccedilıkmakta ve buumlyuumlmektedir Bu durumda yangının soumlnduumlruumllmesi iccedilin ccedileşitli

gereccedillerle donatılmış ekiplere ihtiyaccedil vardır Buguumln uygulamada yuumlksek kapasiteli araccedillarla

93

donatılmış olsun veya olmasın iyi eğitilmiş 3-10 işccediliden kurulu kuumlccediluumlk gruplar iyi birer yangın

soumlnduumlrme birimi olmaktadır

Yangın soumlnduumlrme ekipleri (1) Sabit ve (2) Gezici (Seyyar) olmak uumlzere iki şekilde

duumlzenlenmelidir Sabit yangın soumlnduumlrme ekiplerinin oumlngoumlruumllen suumlreler iccedilerisinde yetişemediği

alanların korunması daha az sayıda insandan oluşacak gezici yangın soumlnduumlrme ekipleri

tarafından sağlanır (Yuumlcel 1987)

Sabit yangın soumlnduumlrme ekiplerinin planlama esasları ve sorumluluk alanları

Ormanda ccedilıkacak yangının soumlnduumlruumllmesinde faal hizmet yapacak olan yangın

soumlnduumlrme işccedilileri orman iccedilinde belirli yerlerde bulundukları suumlrece hem daha dinccedil kalmaları

sağlanacak hem de kontrolleri daha kolay olacaktır Bu nedenle ekiplerin muumlmkuumln olduğu

oumllccediluumlde sabit yerlerde uumlstlenmeleri yararlı olacaktır

Sabit ekiplerin merkezlerinin tespiti planlanması ve sorumluluk alanlarının

belirlenmesi yangınlara karşı oumlnceden alınacak tedbirler iccedilerisinde oumlnemli bir yer tutmaktadır

Sabit yangın soumlnduumlrme ekiplerinin planlanması esasları ile goumlrevleri aşağıda

verilmiştir

(1) Sabit yangın soumlnduumlrme ekip yerleri iccedilin varsa eski yangın soumlnduumlrme ekip

merkezlerinin bulunduğu yerler incelenir bu yerlerin yerleşim merkezlerine yakın yol

kavşakları su ve elektrik temini muumlmkuumln olan mahaller olmasına dikkat edilir

(2) Orman alanlarında ccedilıkacak yangınlara dengeli bir şekilde ulaşmak iccedilin orman

alanları yangına duyarlık derecelerine goumlre sınıflandırılır ve buna goumlre de ormanın her

noktasına en fazla ulaşım suumlreleri saptanır

Orman Genel Muumlduumlrluumlğuuml tarafından 1983 yılında ccedilıkarılan 273 nolu Orman

yangınlarının oumlnlenmesi ve muumlcadelesine ilişkin uygulama esasları tebliğine goumlre Orman

İşletme Muumlduumlrluumlklerinin yangına hassaslık durumlarına goumlre ilk muumldahale ve hazır kuvvet

ekiplerinin yangın ccedilıkma olasılığına goumlre azami ulaşım suumlreleri aşağıdaki şekilde verilmiştir

I Derecede yangına hassas işletmelerde 20 dakika

II Derecede yangına hassas işletmelerde 45 dakika

III ve IV Derecede yangına hassas işletmelerde 60 dakikadır

Adı geccedilen tebliğde V derecede yangına hassas işletmeler yangın durumlarına goumlre

Orman Boumllge Muumlduumlrluumlklerine merkezce (Orman Genel Muumlduumlrluumlğuuml) verilen geccedilici hizmetli

kadrolarından yararlanacaklardır

Aynı tebliğde hazır kuvvet ekipleri I derecede yangına hassas işletmelerde mutlak

surette kurulacak II derecede yangına hassas işletmelerde ekiplerin kurulmasına mahalli

idareler tarafından karar verilecek ve fakat III IV ve V derecede yangına hassas

işletmelerde hiccedilbir surette hazır kuvvet ekibi kurulmayacaktır denilmektedir

(3) Sabit ekip merkezlerinin yerlerinin belirlenmesinde ormanın uccedil noktalarında

ccedilıkacak yangınlara bu merkezlerden ne kadar suumlrelerde ulaşılacağının saptanması gerekir

Bunun iccedilin merkezlerini orman iccedillerine bağlayan asfalt koumly yolu ve orman yolları uumlzerinde

araccedil suumlrat denemeleri yapılarak saatte alınan ortalama mesafe veya belli noktalar arasındaki

yolun ortalama ne kadar zamanda alındığı tespit edilmelidir Buna paralel olarak araccedilların

ulaşamadığı yerlerde işccedililer uumlzerlerindeki yangın soumlnduumlrme araccedilları ile yuumlruumltuumllerek bir işccedilinin

saatte aldığı ortalama yol bulunmalıdır

(4) Sabit ekip merkezlerinin tespitinde idari boumlluumlmler de dikkate alınmalıdır Oumlrneğin

bir sabit yangın soumlnduumlrme ekip merkezinin 2 hatta 3 işletme Şefliği sınırlarının kesişme

94

noktasında olması dikkate alınabilir Bu tip noktaların tespiti ile yararlılık derecelerinin

saptanması uumlzerinde titizlikle durulmalıdır

(5) Tuumlm sabit ekip merkezlerinin Orman işletme Muumlduumlrluumlğuuml ile Orman Boumllge

Muumlduumlrluumlğuuml iccedilerisinde dengeli ve birbiri ile koordineli olarak yerleştirilmesinin temini iccedilin

detaylı haritalar uumlzerinde yapılan oumln ccedilalışmalar arazide kontrol edilmelidir

(6) Sabit yangın ekip merkezlerinde bulunması gereken işccedili miktarı o merkezin

sorumluluk alanındaki ormanın niteliğine yerleşim merkezlerinin ccedilokluğuna ve nuumlfusa

youmlrede mevcut Milli park genccedillik ve rekreasyon alanları vb hususlara bağlıdır Fakat yine de

sabit yangın ekip merkezlerinde her ekip ortalama 10 işccedili kabul edilmek koşuluyla 4-6 ekibin

barınma ve her tuumlrluuml gereksinimlerini sağlayacak şekilde bir binada yerleştirilmeleri şarttır

Youmlrenin oumlzelliğine goumlre bazen aynı yerde 2 - 3 sabit ekip binası da yapılabilir Bu binalarda

telli ve telsiz haberleşme araccedilları bulunmalıdır Ayrıca her ekibin birer motorlu aracı telsizi

ve yeterli yangın soumlnduumlrme gereci olmalıdır

Gezici (Seyyar) yangın soumlnduumlrme ekiplerinin planlama esasları ve sorumluluk alanları

Gezici soumlnduumlrme ekiplerinin planlama esasları ile goumlrevleri ana hatlarıyla aşağıda

verilmiştir

(1) Seyyar soumlnduumlrme ekipleri sabit yangın soumlnduumlrme ekip merkezlerinin limit suumlreleri

iccedilerisinde ulaşamadıkları alanlardan sabit ekiplerin kurulmayacak kadar kuumlccediluumlk ve fakat

yangın tehlikesi accedilısından oumlnemli olan alanların korunması iccedilin planlanırlar

(2) Seyyar ekipler sabit goumlzetleme noktalarının (kule ve kuluumlbe) goumlremedikleri

alanları goumlruumlp kontrol edebilecek şekilde planlanarak goumlzetlemeye de yardımcı olurlar

(3) Seyyar ekip merkezlerinde goumlrev yapacak işccedililerin ya sabit ekip merkezlerinde

kalacak ve sabahleyin goumlrev yerlerine bırakılıp akşam buradan tekrar alınacak veya goumlrev

mahalline yakın koumly orman iccedili binalar vb yerlerde kalmaları sağlanacak şekilde planlanması

yapılmalıdır Fakat bu ekip merkezleri kendi koruma alanları iccedilindeki yerlere oumlngoumlruumllen

suumlreler iccedilerisinde ulaşacak şekilde yerleştirilmelidir

(4) Seyyar ekip merkezlerindeki işccedililer hem ccedilevreyi goumlzetleyecek hem de ccedilıkacak bir

yangına en kısa zamanda ulaşacak boumlylece sabit yangın soumlnduumlrme merkezleri ile yangın

goumlzetleme merkezlerinin accedilığını kapatacaklardır

(5) Seyyar ekiplerin 5 - 10 işccediliden oluşması uygundur Bunların telsizle donatılması da

zorunludur

H ) Orman Yangınlarının Goumlzetimi

Ormanda ccedilıkan bir yangın goumlruumllmeden ve yeri saptanmadan hiccedilbir soumlnduumlrme

faaliyetine teşebbuumls edilemez Bu nedenle yangının saptanması yangın soumlnduumlrme işlerinin ilk

basamağını oluşturur Bu amaccedil iccedilin yangın mevsiminde ormanların duumlzenli bir şekilde

kontrol altında bulundurulması gerekir

Yangının ccedilıkmasından ilk soumlnduumlrme kuvvetlerinin yangın yerine varmasına kadar

geccedilen zamanı 4 basamağa ayırmak muumlmkuumlnduumlr

Goumlruumllme suumlresi Yangının ccedilıkmasından onu haber verecek kişi tarafından

goumlruumllmesine kadar geccedilen suumlre

Haber verme suumlresi Yangının ilk goumlruumllmesinden yangını soumlnduumlrmekle sorumlu

şahsın bu haberi almasına kadar geccedilen suumlre

95

Hareket suumlresi Yangını soumlnduumlrmeden sorumlu şahsın yangının ccedilıkış haberini

almasından soumlnduumlrme ekibinin hareketine kadar geccedilen suumlre

Ulaşım suumlresi Yangına hareket anından yangın yerine ulaşılmasına kadar geccedilen

suumlre

Yukarıda adı geccedilen doumlrt basamaktan ilk ikisi yangının goumlzetim diğer ikisi yangının

soumlnduumlrme doumlnemine aittir Bu basamakların hepsi de fazla suumlrat isteyen hususlardır Bu da

ancak uygun araccedil ve olanakların iyi bir planla duumlzenlenmesine bağlıdır

Yangının ccedilıkar ccedilıkmaz goumlruumllmesinde aşağıdaki youmlntem ve kaynaklardan yararlanılır

(1) Sabit goumlzetleme noktaları (yangın kule ve kuluumlbeleri)

(2) Havadan goumlzetleme

(3) Gezici goumlzeticiler

(4) Yerel halkın ve diğer kaynakların yardımları

Yangının goumlzetiminde yararlanılan yukarıda adı geccedilen youmlntem ve kaynaklardan buguumln

Tuumlrkiyede geniş bir şekilde kullanılanı sabit goumlzetleme noktalarıdır

Sabit goumlzetleme noktaları

Bilindiği uumlzere 6831 sayılı Orman Yasasının 75 maddesi orman idaresinin yangınları

oumlnlemek maksadıyla en ccedilok beş yılda tahakkuk ettirilecek bir plan ve program dacirchilinde

yangın kule ve kuluumlbeleri yapmak ve bunları idare merkezlerine telli ve telsiz telefonla

bağlamak mecburiyetini getirmiştir Gerek adı geccedilen yasadan oumlnce gerekse bu yasadan sonra

orman idareleri mıntıkalarında ccedilıkan yangınları saptamak iccedilin yangın goumlzetleme kule veya

kuluumlbeleri inşa etmiş ve bunları guumlnuumln icaplarına uyarak gerekli araccedil ve gereccedilleri e

donatmıştır Tuumlrkiyede ilk kulenin hemen 1945 yılı yangınlarından sonra 1947 - 1948

yıllarında realize edildiği anlaşılmıştır

Sabit goumlzetleme noktaları yangın kule ve kuluumlbelerinden oluşur (Şekil 41) Arazinin

duumlz veya engebeli olduğu alanlarda etrafı kolayca goumlrebilen yuumlksek tepeler olmadığından

yangın goumlzetleme kuleleri inşa edilir Dağlık alanlarda ise goumlrme alanı geniş olan yuumlksek

noktalardan yararlanılır ve boumlyle yerlerde genellikle kuluumlbe yapılır Kule ve kuluumlbelerin

yerleri saptanırken ormanın hemen her noktasının en az iki kule veya kuluumlbeden

goumlruumllebilmesine ccedilalışılır Bu husus duumlz alanlarda kolayca uygulanabilirse de fazla engebeli

yerlerde oldukccedila guumlccedilluumlkler yaratır Boumlyle yerlerde alanın bir noktadan goumlruumllmesine ccedilaba

harcanır Boumlylece tuumlm alanın hiccedil olmazsa kule ve kuluumlbelerden tamamen goumlruumllmesi sağlanmış

olur

Kulelerin yuumlkseklikleri youmlredeki ağaccedilların goumlruumlşe engel olmayacağı şekilde seccedililir

Normal olarak yapılacak kule ve kuluumlbelerin hem goumlzetlemeye hem de barınmaya uygun

biccedilimde olması yani bu goumlrevleri yapabilen bir tipin saptanması uygun olur Boumlylece

goumlzetleyicilerin gece ve guumlnduumlz goumlrev yerinde kalmaları sağlanır Kule ve kuluumlbeler telsiz ve

telefonla donatılır

Yangın yerini sağlıklı bir şekilde tespit edebilmek amacıyla her kule ve kuluumlbeye

semt accedilısını okumaya elverişli bir Yangın Goumlzetleme Aleti (1 diyopter + 1 limbus)

yerleştirilir Bu alet yangının ccedilıktığı noktanın semt accedilısını oumllccedilmektedir Bu semt accedilısı gerccedilek

semt accedilısı veya manyetik -semt accedilısı olabileceği gibi itibari semt accedilısı da olabilir Kuledeki

goumlzetleyici yangın yerine goumlzetleme aleti ile bakar ve okuduğu semt accedilısını yangın kontrol

merkezine bildirir Merkezdeki goumlrevli mevcut orman haritası uumlzerinde istasyonun bulunduğu

noktaya verilen accedilıyı işaretler Yangını goumlrecek olan ikinci kule de okuduğu accedilıyı bildirince

96

kontrol merkezince aynı işlem yinelenir Harita uumlzerinde bu iki accedilı doğrultusunun kesiştiği

nokta yangın yerini goumlsterir Yangın yerinin tek kuleden goumlruumllebilmesi halinde genellikle

goumlzcuumlnuumln accedilıyı bildirmekle beraber yangın yerini iyi bir şekilde tanımlaması gerekir Bu

nedenle kulelere youmlreyi iyi bilen goumlzetleyiciler konur Fakat bu işin oumlzellikle geceleyin

yanlışlıklara neden olabileceği de unutulmamalıdır

Havadan goumlzetleme

Havadan goumlzetleme uccediluş hızları duumlşuumlk olan uccedilak veya helikopterlerden yararlanılarak

yapılır Bu konuda helikopterler havada belirli bir noktada durarak goumlzetleme goumlrevini daha

sıhhatli bir şekilde yerine getirirler

Uccedilak ve helikopterler oumlzellikle kule ve kuluumlbeler tarafından goumlruumllemeyen orman

alanları uumlzerinde uccedilarak yardımcı olurlar Bu youmlntemden mevcut olanaklar oranında ve

oumlzellikle yangının fazla tehlikeli olduğu goumlzden uzak alanlarda yararlanılmaktadır Fakat bu

araccedilların suumlrekli uccediluşlarındaki yuumlksek maliyet dikkate alınarak bunlara yangın tehlikesine

goumlre periyodik uccediluşlar yaptırılmalıdır

Gezici goumlzeticiler

Sabit goumlzetleme noktalarının sayısı ne kadar fazla olursa olsun ormanlık alanın

tamamını goumlzetlemek yine de muumlmkuumln olmaz Nitekim Tuumlrkiyede yapılan yangın goumlzetleme

kule ve kuluumlbe planlaması sonucunda ormanlık alanların 81inin en az bir kuleden

goumlruumllebileceği anlaşılmıştır Buna goumlre 191uk bir kısım goumlruumllememektedir Bu ormanların

bir boumlluumlmuuml diğer bazı olanaklarla goumlruumllebilmektedir Fakat yine de bir boumlluumlmuuml hiccedilbir şekilde

goumlzetlenememektedir İşte boumlyle hiccedilbir şekilde goumlruumllemeyen alanları goumlzetebilecek şekilde

gezici goumlzetici postaları kurulur Bunlar kendilerine verilen guumlzergacirchta veya o youmlreyi iyi

goumlren sabit bir noktada gerekli goumlzetimi yaparlar Gezici goumlzeticiler goumlrduumlkleri yangını

yanlarında bulunan telsiz ile Yangın idare Merkezine bildirirler

Yerel halkın ve diğer kaynakların yardımları

6831 sayılı Orman Yasasının 68 maddesinde şu huumlkuumlmler mevcuttur Ormanların

iccedilinde veya yakınında ateş ve yangın belirtisi goumlrenler bunu derhal orman idaresine veya en

yakın muhtarlığa Jandarma dairelerine veya muumllkiye amirlerine haber vermeye mecburdurlar

Yangın ihbarında Devlete ait her tuumlrluuml askeri ve muumllki haberleşme vasıtalarından derhal ve

parasız olarak yararlanılır

Orman yangınlarının oumlnlenmesi ve suumlrduumlruumllmesinde goumlrevlilerin goumlrecekleri işler

hakkındaki youmlnetmeliğin 2 maddesinin 2 paragrafında da Goumlrevli memurlar yangın

civarında bulunup yangını goumlrduumlğuuml halde haber vermeyenleri takip etmekle muumlkelleftirler

demektedir

Bu maddelerin ışığı altında PTT Genel Muumlduumlrluumlğuuml iccedilişleri Bakanlığı Tuumlrk Hava

Yolları TAO Genel Muumlduumlrluumlğuuml ve Milli Savunma Bakanlığına her yıl yangın mevsimine

girmeden oumlnce Orman Genel Muumlduumlrluumlğuumlnce durumu hatırlatıcı birer yazı yazılması 1983 tarih

ve 273 sayılı tebliğ ile bildirilmiştir

Kanun Youmlnetmelik ve tebliğler doğrultusunda yapılan ccedilalışmalar ve ccedileşitli

kuruluşlarla olan iyi ilişkiler sonucu her yıl ccedilok sayıda yangın ihbarı yapılmaktadır Bu

konuda vatandaşlarla yapılacak olan ormanı sevdirici propagandaların arasına yangını haber

verme alışkanlığı sağlayacak bilgilerin de katılması yararlı olacaktır

97

İ) Haberleşme

Bilindiği uumlzere haberleşme herhangi bir birimdeki bilginin zaman ve uzay iccedilinde

KAYNAK olarak adlandırılan bir noktadan KULLANICI denilen başka bir noktaya

aktarılmasıdır Yani kısaca haberleşme aralarında mesafe bulunan KAYNAK ve

KULLANICILARIN bilgi alışverişidir Buguumln haberleşmeyi sağlayan telefon şebekesi telsiz

tek bir verici ve ccedilok sayıda alıcı sistemi vb mevcuttur Haberleşme ormancılıkta ccedileşitli

faaliyetlerin duumlzenli olarak yuumlruumltuumllmesinde buumlyuumlk yarar sağlar

Ormanda ccedilıkan yangının goumlruumllmesinden sonra ilgililere haber verilmesi ve yangının

gelişimi hakkındaki bilgiler ancak iyi bir haberleşme ile sağlanabilir Zira ccedilıkan yangın yerine

suumlratle yetişen tek soumlnduumlruumlcuuml oumlrneğin bir saat sonra ulaşacak birccedilok soumlnduumlruumlcuumlden daha

oumlnemlidir Bu konuda en oumlnemli goumlrev haberleşme organizasyonuna duumlşmektedir

Yangınlarla ilgili haberleşme iki kısımda toplanabilir

(1) Yangın dışı haberleşme Yangını goumlrenle (kule şahıs uccedilak vb) idare uumlniteleri

arasındaki haberleşmedir Bu haberleşme telli veya telsiz bir sistemle yahut her ikisi ile

birlikte yapılabilir

(2) Yangın iccedili haberleşme Yangının soumlnduumlruumllmesi esnasında tuumlm goumlrevlilerin

birbiriyle olan haberleşmesidir Bu haberleşmede genellikle telsizlerden yararlanma

zorunluluğu vardır Zira yangın esnasında telli bir sistemin yapımı zor hatta olanaksızdır

Orman yangınıyla savaşta başarı yangın iccedili ve yangın dışı haberleşmenin

buumltuumlnleşmesine bağlıdır Bunlardan birinin aksaması tuumlm savaş işlerinin yuumlruumltuumllememesine

neden olur

Tuumlrkiyede 1958 yılından beri telli sisteme ek olarak telsizlerden de

yararlanılmaktadır İlk oumlnceleri yangın tehlikesinin fazla olduğu Antalya ve Muğla

youmlrelerinde kurulan telsiz şebekesi zamanla geliştirilmiş ve buguumln Tuumlrkiye yuumlzeyine yayılmış

bulunmaktadır Birccedilok sabit telsiz santralleri yanında otolarda mobil telsiz ve yangınla

savaşacak ekiplerde sırt ve el telsiz araccedilları da devreye girmiş bulunmaktadır

K ) Ulaşım (Transport)

Gerek normal ormancılık faaliyetlerinin yuumlruumltuumllmesinde gerekse yangınlarla savaşta

ulaşımın buumlyuumlk oumlnemi vardır Yangın ccedilıktığında ormanın ccedileşitli yerlerinde bulunan soumlnduumlrme

ekiplerinin ve hazır kuvvetlerin yangın haberini alır almaz zaman kaybetmeden yangın yerine

ulaşması gerekir Bu da iyi bir transport sisteminin varlığına bağlıdır

Orman yangınlarıyla savaş her ne kadar yangının goumlruumllmesiyle başlarsa da direkt

savaş yangın yerine ulaşılınca soumlz konusudur Yangının zamanın karesi ile orantılı olarak ve

suumlratle geliştiği duumlşuumlnuumlluumlrse yangına erken ulaşmanın ne kadar oumlnemli bir husus olduğu

kendiliğinden ortaya ccedilıkar

Orman yangınlarına yangın soumlnduumlrme ekipleriyle gerekli malzemenin ulaştırılması

başlıca uumlccedil yolla gerccedilekleştirilir Kara hava ve deniz (su) yolları

Karayolları ile ulaşım

Yangın ccedilıkması halinde karayollarını kullanarak ekip ve malzeme nakletmek

genellikle en ccedilok uygulanan ulaşım youmlntemidir Karadan ulaşımı sağlayacak yolların ccedileşitleri

aşağıda verilmiştir

98

(1) Devlet kara ve demiryolları Genellikle buumlyuumlk yangınlarda toplu personel ve

malzeme nakline elverişlidir Bu yolların yakınında ccedilıkan yangınlara ulaşımda da orman iccedili

yollar gibi goumlrev yaparlar

(2) Orman iccedili uumlretim yolları Yangınla savaşacak ekiplerin ve gerekli malzemenin

yangın yerine ulaştırılmasında buumlyuumlk oumlneme sahiptirler Bu yolların motorlu ekiplerin gidip

gelmesine uygun olması ve bakımlarının duumlzenli olarak yapılması buumlyuumlk oumlnem taşır Yangına

hassas ormanlarda mevcut servete bakılmaksızın hektara 20 m yol uzunluğu duumlşecek şekilde

planlanır ve inşa edilir Fakat Tuumlrkiyede yangına hassas birccedilok alanlarda henuumlz bu duumlzeyde

bir yol şebekesi gerccedilekleştirilememiştir

(3) Yangın emniyet yol ve şeritleri Bu yol ve şeritlerin tekniğine uygun olarak inşaları

yangın koruma ve savaş planının uygulanmasında ulaşım iccedilin buumlyuumlk yararlar sağlar

(4) Patikalar ve arazinin bizzat kendisi Orman iccedilinde mevcut patikalar bile ulaşımda

buumlyuumlk yarar sağlarlar Oumlzellikle yangınla savaşta patikaların buumlyuumlk oumlnemi tuumlm ccedilıplaklığı ile

ortaya ccedilıkar Ormanda patika ve yolların bulunmadığı kısımlarda arazinin topoğrafik yapısı

ile bitki oumlrtuumlsuumlnuumln ulaşıma elverişli olması koşuluyla arazinin bizzat kendisinden oumlnemli

derecede yararlanılır Aksi halde yangına ulaşımı son derece aksatan bir faktoumlr olarak ortaya

ccedilıkar

Hava yolu ile ulaşım

Orman yangınlarında hava yolundan gerek malzeme gerekse personel naklinde son

yıllarda geniş şekilde yararlanılmaktadır Uccedilak ile nakliyatta iniş pistlerinin bulunması veya

ağır masrafı gerektiren iyi bir ambalajlamanın yapılması gerekir Personel naklinde de

paraşuumltccediluuml ekiplerin yetiştirilmesi gibi zaman alıcı ve masraflı ccedilalışmalara ihtiyaccedil vardır

Helikopterler ise daha duumlşuumlk hızları ve piste ihtiyaccedil goumlstermemelerinden dolayı daha

kullanışlıdırlar Ancak bunlar pahalı olmaları ve karmaşık bir planlamayı gerektirmeleri

yanında taşıma kapasiteleri de sınırlı olan araccedillardır Bu sakıncalarına karşın suumlratli ulaşımı

gerccedilekleştirerek yangın ccedilok kuumlccediluumlk iken muumldahale olanağı sağladıklarından fevkalade yararlı

olurlar Buna birde pilotların iyi yetiştirilmeleri halinde malzeme ikmali konusundaki

başarıları da katılabilir

Deniz (su) ile ulaşım

Ormanların iccedilinde veya yakında bulunan nehir goumll ve denizlerden zaman zaman

ulaşım yolu olarak yararlanmak gerekebilir Boumlyle hallerde kamu veya oumlzel şahıslara ait ccedileşitli

deniz taşıtlarından personel ve malzeme nakli iccedilin yararlanılır Deniz ve suyolu genellikle

taşıma suumlratinin az olduğu yerlerdir Ancak zorunlu durumlarda veya diğer yollardan daha

kısa zamanda ulaşım sağlanabildiği hallerde kullanılmalıdır

99

Yangın Amiri

Ekip Başı

Ve

Ekip

Ekip Başı

Ve

Ekip

Ekip Başı

Ve

Ekip

BOumlLUumlM

ORMAN YANGINLARI İLE MUumlCADELE YOumlNTEMLERİ

Yangınların saptanmasından soumlnduumlruumllmesine kadar uygulanan işler Yangınların

Soumlnduumlruumllmesi doumlnemini kapsar Orman yangınlarının soumlnduumlruumllmesi uzmanlık taktik ve

strateji isteyen bir iştir Bundaki başarı ccedilıkan yangını iyi incelemeye ve yangını etkileyecek

hususları iyi saptamaya bağlıdır

Orman yangınlarının soumlnduumlruumllmesi aşamalarını şoumlyle sıralayabiliriz

1) Organizasyon

Yangınla savaş olağanuumlstuuml operasyon karakterinde olup ccedilabukluk cesaret ve bilinccedilli

hareket isteyen teknik bir iştir Bunun iccedilin de iyi bir organizasyona gereksinim vardır Buguumln

yangınla savaşta ileri olan uumllkelerde uygulanan organizasyon ise askeri organizasyonun

hemen hemen aynısıdır

Ccedileşitli buumlyuumlkluumlkteki yangınların organizasyonu

(1) Yeni ccedilıkmış yangın

Bu yangın genellikle bir veya birkaccedil kişi tarafından kolaylıkla soumlnduumlruumllebileceği iccedilin

organizasyon sorunu soumlz konusu değildir Henuumlz ccedilıkmış yangına ulaşan her şahıs kendi

kendinin Yangın Amiridir Yapılacak işe kendisi karar verir ve kendisi uygulanır fakat eğer

yangını soumlnduumlrmeye iki kişi gitmişse o zaman organizasyon gereksinimi ortaya ccedilıkar Bu

durumda soumlnduumlruumlcuumllerden biri Yangın Amiri goumlrevini uumlstlenir

(2) Kuumlccediluumlk yangın

Bu 1-3 ekip (yaklaşık olarak 10-30 kişi) tarafından organize edilerek soumlnduumlruumllmesi

gereken yangındır (Şekil 1) Eğer yangın bir ekip tarafından soumlnduumlruumllebilecekse ekip başı

doğrudan doğruya Yangın Amiri olarak goumlrev yapar Fakat yangın buumlyuumlmuumlş ve soumlnduumlrme 2

veya 3 ekip başı var ise her ekipte ortalama 10rsquoar soumlnduumlruumlcuuml bulunmalıdır

Şekil 1 Kuumlccediluumlk yangın soumlnduumlrme organizasyonu

(3) Orta buumlyuumlkluumlkteki yangın

100

Yangın Amiri

Yangın Hattı Şefi

Kısım Şefi

Ekip Başı Ve Ekip

Ekip Başı Ve Ekip

Ekip Başı Ve Ekip

Kısım Şefi

Ekip Başı Ve Ekip

Ekip Başı Ve Ekip

Ekip Başı Ve Ekip

Yangın Hattı Şefi

Eğer yangın 6-10 ekibin ccedilalışmasını (yaklaşık olarak 60-100 işccedili) gerektiren

buumlyuumlkluumlkte ise organizasyona Yangın Hattı Şefi (Tek şahıs) ve Kısım Şefi dahil olur (Şekil

2) ekip sayısı yangın buumlyuumlkluumlğuumlnden başka topografya transport ve haberleşme durumuna

bağlıdır Bu tip yangında insan guumlcuuml ve el aletleri yanında daha modern gereccedillere de

gereksinim duyulur Boumlyle bir yangında Kısım Şefleri Yangın Hattı Şefine ve o da Yangın

Amirine yangın durumunu sık sık rapor eder

Şekil 2 Orta buumlyuumlkluumlkteki yangın soumlnduumlrme organizasyonu

(4) Buumlyuumlk yangın

Bu tip yangında Yangın Amiri başkanlığında soumlnduumlrme ikmal ve yardım ile haber

alma ana grupları mevcuttur (Şekil 3) Ayrıca boumlyle bir yangında el aletleri yanında goumlreve

her tuumlrluuml motorlu araccedillar (buldozer traktoumlr su tankeri hava tankeri vb) da katılır

Yangın soumlnduumlrme organizasyonunun yapısında aşağıda goumlruumlleceği gibi ccedileşitli

kademeler mevcuttur Genellikle buumlyuumlk ve orta buumlyuumlkluumlkteki bir yangın tuumlm kademeleri

kapsamaktadır Fakat daha kuumlccediluumlk yangınlarda bu kademeler birleştirilir

2) Yangın soumlnduumlrme araccedil ve gereccedilleri

Orman yangınlarının en az zararla atlatılabilmesi iccedilin eğitilmiş personel yanında

yangınla savaşta kullanılan soumlnduumlrme araccedil ve gereccedillerinin de oumlnemi buumlyuumlktuumlr Soumlnduumlrme

ccedilalışmalarında kısa suumlrede başarılı olmak ve verimli ccedilalışmalarda bulunmak iccedilin kullanılan

araccedil ve gereccedillerin tekniğine uygun şekilde yapılmış olması gerekir Bunun iccedilin de kullanılan

bu aletlerin teknolojik gelişmelere uygun olarak yenilenmesi buumlyuumlk oumlnem taşımaktadır

3) Yangınlarla havadan savaş

Buguumln orman yangınlarıyla savaşta yerden kullanılan araccedilların yanında uccedilan

araccedillardan da yararlanılmaktadır Bu araccedillar genellikle ldquouccedilakrdquo adı ile anılırlar Uccedilaklardan

yaralanılarak yangın alanına havadan araccedil gereccedil ve insan da atılmaya başlanmıştır Boumlylece

ldquoparaşuumltccediluumlrdquo denen gereccedil meydana ccedilıkmıştır Yangınlarla havadan savaşta uccedilaklar

helikopterler ve paraşuumlt ve paraşuumltccediluuml ekiplerden faydalanılmaktadır

101

Yangın Amiri

Yangın Hattı Şefi

Kısım Şefi

( 2 veya daha fazla Kişi)

Mıntıka Şef

(Her kısım iccedilin genellikle 3 veya 4 mıntıka)

Ekip Başı ve Ekip

(Her mıntıka iccedilin genellikle 3 veya 4 ekip)

İkmal ve Yardım Şefi

İkmal Memuru Kamp Şefi

Kamp ve Mutfak Ekibi

Ambar MemuruMotorlu Araccedillar ve Transport Memuru

Makinistler

Plan ve Kayıt Şefi

Mteoroloji Memuru

Kayıt İşleri Memuru Santral Memuru

Şekil 3 Buumlyuumlk yangın soumlnduumlrme organizasyonu

102

Yangın soumlnduumlrmede sudan yararlanma

Su duumlnyanın hemen her uumllkesinde ccedileşitli yangınları soumlnduumlrmede senelerden beri

kullanılan etkili bir yangın soumlnduumlruumlcuumlduumlr Bu arada orman yangınlarının soumlnduumlruumllmesinde de

sudan buumlyuumlk oumllccediluumlde yaralanılır Eğer istenen zamanda ve yerde uygun miktarda kullanılırsa tuumlm

orman yangınlarına karşı su ile savaşılabilir Bu hususta oumlzellikle maliyetin dikkate alınması

unutulmamalıdır

Yangın soumlnduumlrmede kullanılan kimyasal maddeler

Buguumln orman yangınlarının soumlnduumlruumllmesinde kimyasal maddelere buumlyuumlk oumlnem

verilmekte ve bunlar uumlzerindeki ccedilalışmalar yoğunlaştırılmaktadır

Yangınla savaşta işccedili organizasyon prensip ve youmlntemleri

Orman yangınlarını soumlnduumlrmede kullanılacak youmlntemlerle işccedililerin organize edilmesi

yanında işccedili kaynaklarının tespiti yangınla savaşacakların giyimlerinin uygunluğu da oumlnemlidir

Yangınla savaşta işccedili organizasyon youmlntemlerinde İlk oumlnce 2-3 m genişliğinde bir şerit

accedilılarak şeritteki yanıcı madde uzaklaştırılır ve şeridin ortasına hendek accedilılır Hendeklerin

accedilılması şu youmlntemlerle yapılır

1 Atlama Youmlntemi İşccedililer belirli bir hat boyunca dizilirler İş boumlluumlmuuml yaparlar Oumlrneğin

50 mlik şerit accedilılacaksa ve 5 işccedili varsa işccedililer ilk oumlnce 25 mlik kısmında 5rsquoer mlik iş

boumlluumlmuuml yaparlar İşini hangi işccedili oumlnce bitirmişse ikinci 25 mlik kısmının ilk 5 msinde

ccedilalışmaya başlar Bu youmlntemin bazı sakıncaları vardır İşini bitiren işccedili diğer 25 mlik

kısıma giderken diğer işccedilileri engelleyebilir Diğer 25 mlik kısma gitmek iccedilin zaman

harcanır Ayrıca ccedilok buumlyuumlk ulaşımın muumlmkuumln olmadığı şeritlerde işccedililerle irtibat

kesilebilir ve işccedililerin hayatı tehlikeye girebilir

2 İlerleme Youmlntemi Accedilılması belirlenen hat geccedilme youmlnteminden farklı olarak her bir işccedili

bağımsız değil grup halinde ccedilalışırlar 50 mlik şeridin ilk 25 msi 5 işccedili tarafından

accedilıldıktan sonra bir komutla topluca ikinci 25 mlik kısmına geccedilerler İşccedililer hep bir arada

grup halinde ccedilalıştığından irtibat kesikliği olmuş ayrıca hızlı bir youmlntemdir

3 Tek Goumlrev Youmlntemi Daha ccedilok yangının kontrol altına alınmasından sonra veya yavaş

ilerleyen yangınlarda kullanılır Boumlyle yangınlarda atlama veya ilerleme yoktur İşccedililer

yangını ccedilevrelerler ve herkes kendi mıntıkasında goumlrev yapar (soumlnduumlrme veya soğutma

goumlrevi)

4 Mekanize Edilmiş Yangın Hattı Youmlntemleri Yangın hattının ccedilok uzun olduğu

alanlarda duumlz ve duumlze yakın arazilerde makineler kullanılarak hat accedilılır

Yangının kontrol altına alınması Yangının hızı ve dolayısıyla yayılması yavaşladıktan

ve durdurulduktan sonra yangının kontrol altına alınarak tehlikesiz bir duruma getirilmesi ve

tamamen soumlnduumlruumllmesi işlemine geccedililir Yangının kontrol altına iccedilin yapılacak olan işler şoumlyle

sıralanabilir

1- Kıvılcım nedeniyle yangın etrafında ccedilıkan kuumlccediluumlk oumlrtuuml yangınlarını goumlzetlemek ve

soumlnduumlrmek

103

2- Yangın soumlnduumlrme şeridini sağlamlaştırmak iccedilin ağaccedillar ve ağaccedilccedilıklar kesilir Eğimli

arazilerde yanan materyalin ve kozalakların aşağı yuvarlanarak yeni yangınlar

ccedilıkarmasını engellemek iccedilin yangın hattı hendekler şeklinde accedilılır Kuumltuumlklerin

oumlnuumlne taş konarak destek yapılır veya kuumltuumlkler eğime dik duruma getirilir Yangın

koruma hattına yakın olan yanıcı maddelerin dağıtılır

3- Yangın hattının dışında ve iccedilinde bulunan yanmış veya yanmamış dikili kurular

kesilir

4- Yangın hattı iccedilinde kalan yanmamış materyaller duruma goumlre ya tamamen yakılır ya

da soumlnduumlruumllmesine ccedilalışılır

5- Yangını koruma hattı dışına ileten oumlrneğin yanan goumlvde koumlk ccediluumlruumlk kuumltuumlk vb

materyaller kontrol altına alınır

6- Yanan ağaccedil goumlvdeleri ile diğer kalın yanıcı madde sıcaklıklarını duumlşuumlrmek iccedilin

uumlstuumlne su sıkılır veya toprak atılır veya tamamen yakılır

Yangın yerinin goumlzetimi Kontrol altına alınıp tamamen soumlnduumlruumllen yangın oumlzellikle

ruumlzgacircrlı havalarda tekrar canlanabilir Bundan dolayı yangın yeri tehlike tamamen ortadan

kalkıncaya kadar guumlvenilir işccedili veya bekccedililerle bekletilir

Yangın soumlnduumlruumllduumlkten sonra yapılacak işler Yangın soumlnduumlruumllduumlkten sonra yapılacak

işleri idari ve teknik olmak uumlzere iki kısım altında toplamak muumlmkuumlnduumlr

İdari işler Tutanak hasar raporu yangın sicil fişi

Teknik işler Afetlerden sonra yapılması gereken işlerin aynısı burada da yapılır

Yangın sezonu sonu raporu Orman yangınlarıyla savaşta ileri gitmiş uumllkeler takvim yılı

sonu itibariyle her uumlnitede geccedilmiş 12 ayın orman yangınlarını ccedileşitli youmlnleriyle inceleyen bir

raporu genellikle ocak ayında bir uumlst uumlniteye goumlnderirler

YANGINLA MUumlCADELEDE TAKTİK VE STRATEJİLER

Orman yangınlarıyla savaşta genel prensip yangın uumlccedilgeninin uumlccedil oumlğesine (oksijen sıcaklık

yanıcı madde) karşı gerekli oumlnlemleri birlikte almaktır Ccediluumlnkuuml bir yangında adı geccedilen uumlccedil oumlğenin

varlığı yangının devamını sağlamaktadır Bunlar arasında hemen tuumlm orman yangınlarında

gerccedilekleştirilmesine ccedilalışılan en oumlnemli husus yanıcı madde kaynağının ortadan kaldırılmasıdır

Bu da yangın etrafında yanıcı maddeden tamamen temizlenmiş bir yangın soumlnduumlrme şeridi

accedilmakla muumlmkuumlnduumlr

Yangın soumlnduumlrme taktik ve stratejilerinin belirlemesi sekiz adımdan oluşur

1 Verileri değerlendirmek

2 Hedeflenen amaccedilları belirlenmek

3 Alternatif bir plan geliştirmek

4 Beklenmeyen durumlara karşı hazırlıklı olma (yangın davranışı tahmini araccedil-gereccedillerin

bozulması)

5 Personel guumlvenliğini dikkate alan ve en yuumlksek başarıyı garantileyen taktiksel bir plan

seccedilmek

6 Kararları uygulamak

7 Suumlreccedilleri izlemek

8 Gerekirse strateji ve taktikleri değiştirmek

104

Doğaya accedilık dinamik bir suumlreccedil olan yangın her an değişim iccedilinde olduğundan yangın

youmlneticileri mevcut koşullarda meydana gelen değişimleri suumlrekli olarak goumlzlemeli ve kararları

bu doğrultuda vermelidir Yangın youmlneticileri karar verme aşamasında aşağıdaki faktoumlrleri

hesaba katmalıdırlar

1 Muhtemel hava koşullarını

2 Yanıcı madde miktarı ve yapısını

3 Topoğrafik faktoumlrleri ve ulaşılabilirliği

4 Soumlnduumlrmek iccedilin yeterli kaynak ve ekiplerin varlığını

Yangın soumlnduumlrme aktivitelerinde kullanılan uumlccedil temel youmlntem vardır Bu youmlntemler ya tek

başına ya da kombine edilerek kullanılır Bunlar

Doğrudan (direk) muumldahale youmlntemi

Dolaylı muumldahale youmlntemi (Paralel youmlntem ve karşıateş)

Doğal seyrine bırakma

1 ) DOĞRUDAN MUumlDAHALE YOumlNTEMİ

Yangına direkt olarak muumldahale yapılır İşccedili ve ekipmanlar yangın koumlşelerine oldukccedila yakın

ccedilalışır (Şekil 1) Doğrudan muumldahale youmlnteminin genel oumlzellikleri aşağıda oumlzetlenmeye

ccedilalışılmıştır

_ Mali accedilıdan etkindir

_ Yangın işccedililerinin guumlvenliğini sağlamak kolaydır

_ Yangın işccedilileri yangına yakın ccedilalıştığı iccedilin ısı artışını ve yangın şiddetini izleyebilir

Boumlylece guumlvenlik hattının genişletilmesine gerek kalmaz

_ Yanmamış kısımlar iccedilin ek personel ve ekipmanın bekletilmesine gerek yoktur

_ Karşı ateş gerektirmez

_ Genellikle yangın koumlşelerinin 40-50lsquosinde yangın şiddeti duumlşuumlk olur Bu durum ise

yangın işccedililerinin iyi bir orijin noktası belirlemesine ve yanlardan alevleri kontrol altına

almalarına yardımcı olur

Şekil 1 Yangına Doğrudan Muumldahale

105

Doğrudan muumldahalenin kullanılacağı durumlarda oumlncelikle aşağıdaki kriterler dikkate

alınmalıdır

1 Personel Guumlvenliği

Yangın işccedilileri yangına ccedilok yakın ccedilalıştığı iccedilin sıcaklığa dumana ve aşırı ısınmış havaya

maruz kalırlar Bu durum yangın işccedililerinde erken yorulma ve guumlccedil kayıplarına neden olabilir

Şayet başka bir gelişen yangına sizin işccedililerinizle ilk muumldahale yapmanız gerekirse o zaman ısı

ve duman sonucu oluşan aşırı yorgunluk riski ciddiyetle hesap edilmelidir

2 Yangın Hattı Uzunluğunun Artması

Duumlzensiz ilerleyen bir yangında direk muumldahale ile yapılacak olan iş artar ve daha fazla

dumana ve ısıya maruz kalınır

3 Doğal ve Yapay Yangın Engellerden Yararlanma

Doğrudan muumldahale youmlnteminde yangının yayılmasını engelleyen dereler yollar kayalık

alanlar eski yanan alanlar gibi doğal ve yapay yangın engellerinin sağladığı avantajlardan

yararlanılamaz

4 Yangın Davranışında Meydana Gelen Değişiklikler

Doğrudan muumldahale youmlnteminde ani ruumlzgacircr değişimlerine veya kontrol hattının accedilılması

sırasında oluşan nokta yangınlarına kısa suumlre iccedilinde muumldahale edilebilir

5 Personel Kondisyonu

İşccedililer iyi bir kondisyona sahip değillerse kısa suumlrede yorgunluk hissi başlar ve işccedilileirn

yaralanma riski artar (Şekil 2)

Şekil 2 Ccedilalışma kapasitesinin kondisyona bağlı olarak değişimi

Doğrudan Muumldahalede Kullanılan Metotlar

1 Yanlardan Kuşatma

Yangının sıcak olan yan kısmında ccedilalışılır yangının baş tarafı sarılarak soğuk olan yan

kısmında yangın kontrol altına alınır

106

Şekil 3 Yanlardan Kuşatma Metodu

2 Kıskaccedil Metodu

Yangının başlangıccedil noktasından itibaren yanlardan sıkıştırarak yangının baş noktasında

yangın daraltılarak kontrol altına alınır

Şekil 4 Kıskaccedil Metodu

107

3 Kuşatma Metodu

Bu metotta ccedilok sayıda hareket noktası kullanılır Eş zamanlı olarak hem baş tarafta hem de

yan taraflarda ccedilalışılır (Şekil 5)

2 ) DOLAYLI MUumlDAHALE YOumlNTEMİ

Ccediloğu kez yangın davranışı yanıcı madde tipi kaynaklar ve personel durumunda meydana

gelen değişimler doğrudan muumldahale youmlnteminin etkin bir şekilde kullanılmasını

olanaksızlaştırır Dolaylı muumldahale youmlntemi yangın youmlneticilerine aşağıdaki avantajları sağlar

1 Doğal engelleri kullanma

2 Karşı ateşten yararlanma

3 Sıcaklık ve aşırı dumana maruz kalmaksızın personel ve kaynakları etkin bir şekilde

kullanma

4 Gelişebilecek olaylar karşısında farklı planların uygulanmasına fırsat verme

Doğrudan muumldahale youmlntemi yanıcı madde oumlzelliklerini oumlnceden planlayan bir yangın

youmlneticisi iccedilin ccedilok etkili bir youmlntemdir Bu youmlntemde karşı ateş kullanımı ile personelin sıcaklık

ve dumana maruz kalma riski azaltılabilir Ancak karşı ateş her yerde ve her zaman kullanılamaz

Dolaylı muumldahale youmlnteminin kullanılacağı durumlarda oumlncelikle aşağıdaki kriterler

dikkate alınmalıdır

1 Kaynak Değerleri

Yanıcı madde birikimi kıymetli uumlretim alanlarında veya havzalarda olabilir Bu tuumlr

alanlarda uygulanacak olan karşı ateş uygulamasının olumsuz etkileri olumlu etkilerinden daha

ağır basabilir

2 Yangın Davranışı

Temel prensip olarak yangın aralığının iki katına ccedilıkması yangının yayılma oranını iki kat

arttır

Şekil 5 Ccedilevresel Kuşatma Metodu

108

3 Karşıateş ile İlgili Olumsuzluklar

Ruumlzgacircr youmlnuumlnde meydana gelebilecek ani değişim zamanlama yakma işleminin suumlresi ve

hızı vb durumlar karşı ateş uygulamasının başarısını etkiler

Dolaylı muumldahale genelde iki şekilde uygulanır

a) Paralel Muumldahale Youmlntemi

Bu muumldahale youmlntemi doğrudan muumldahale youmlntemlerinin kullanılamadığı aşırı ısı veya

yayılma oranı koşullarında buldozer ve işccedililerle gerccedilekleştirilen bir youmlntemdir Paralel youmlntem

yangın yanlarından belli uzaklıktaki yanmamış alanların yangın yanları ile birleştirilmesidir Bu

youmlntemin başarısı doğru hareket noktasının belirlenmesiyle sağlanır Paralel youmlntem kontrol

hattının uzunluğunu azaltır ve zamandan tasarruf sağlar Bu youmlntemde

_ yanmamış alanlarda personelin ccedilalıştırılması risk taşımaktadır

_ yanmayan alanlarda deneyimli personel ccedilalıştırılmalıdır

_ yanma zamanı ve hızı ccedilok oumlnemlidir

Şekil 6 Paralel Muumldahale Youmlntemi

b) Karşıateş Youmlntemi

Karşı Ateş yol dere yangın emniyet yolu vb doğal veya yapay engeller boyunca ruumlzgacircra

ters istikamette yaklaşmakta olan yangına belli bir mesafede başlatılır (Şekil 7) Ruumlzgacircr hızı ve

youmlnuuml doğru olduğu muumlddetccedile karşı ateş uygulaması en kullanışlı kolay ve guumlvenilir olanıdır

109

3) DOĞAL SEYRİNE BIRAKMA

Yangının ilerlediği youmlnuumln oumlnuumlnde tarım arazisi goumll dağlık taşlık yer varsa ve cana

kastedecek bir durum yoksa yangına muumldahale edilmez Yalnız kontrol altında bulundurulur

CcedilEŞİTLİ NİTELİKTEKİ ORMAN YANGINLARI İLE MUumlCADELE ŞEKİLLERİ

A) İlk Muumldahale İle Kontrol Altına Alınamayacak Buumlyuumlkluumlkteki Orman Yangını

Koşullar

Eşit (homojen) yanıcı madde dağılımı

Muumlcadele Youmlntemi

1 Yardımcı ekipler gelinceye kadar

yangın goumlzle ve izle Yangının

gelişimi ile ilgili gerekli bilgileri

topla

2 Daima yangının yakınında (ve

emniyetli mesafede) bulun

3 Yardımcı ekipler yangın yerine

ulaşıncaya kadar elindeki ekiple

yangına arkadan muumldahale et ve

yanlardan yangını kıstırarak ilerle

4 Yangının ulaşma olasılığı olan tehlikeli noktalara (oumlrneğin yanıcı madde birikimi olan

yerlere) oumlncelikle muumldahale et ve yangının buralara sıccedilramasını oumlnle

Nedeni

Yardımcı ekipler ulaşıncaya kadar yangın uumlzerinde tesis edeceğin kısmı kontrolle

zamandan ve işguumlcuumlnden azami derecede yararlan Aksi takdirde yangının baş kısmına yapacağın

muumldahale ccedilok tehlikeli ve hatta tamamen sonuccedilsuz kalabilir

Şekil 6 Karşıateş Youmlntemi

110

B) Kuumlccediluumlk Bir Alanda Şiddetli İlerleyen Orman Yangını

Koşullar

Henuumlz buumlyuumlmemiş ancak buumlyuumlme eğilimi

goumlsteren şiddetli yangın

İlk Muumldahale

Oumlncelikle yangının baş kısmına muumldahale

edilir ve eğer emniyetli ise toprak atmak suretiyle

alevler soumlnduumlruumlluumlr ve yangın soğutulur

Daha Sonra Yangını Ccedilevrele

Yangının baş kısmında accedilılacak olan yangın

soumlnduumlrme şeridi ile yangının oumlnden kuşatılır

Nedeni

Yangın en hızlı bir şekilde ve en kısa

uzunluktaki yangın oumlnleme şeridi ile kontrol

altına alınır Boumlylece nokta yangınlarının ccedilıkması olasılığı minimuma iner

Oumlneriler

Nemli taze toprak ccediloğu kez sudan daha etkilidir Yangının uumlzerine suumlratli bir şekilde

uygu1anan toprak atma işlemi en etkili youmlntemdir Eger fazla toprak sağlamak guumlccedil ise oumlnce

yeterli miktardaki topragı biriktirip daha sonra hızlı bir şekilde yangın uumlzerine atmak oldukccedila

etkili olacaktır

C) Yamaccedil Yukarı İlerleyen Kuumlccediluumlk Maki veya Genccedillik Yangını

Koşullar

Yangının sıcaklığı oumlnden muumldahale etmek iccedilin ccedilok fazla

Muumlcadele Youmlntemi

1 Yangına muumldahaleye arkadan başlanmalı ve yanlardan sıkıştırarak ilerlenmelidir

2 Yangının ucu tepeye yaklaşırken yanık kısımlarda ilerleyerek yangının baş kısmına

ulaşılır ve soumlnduumlrme işlemi burada

tamamlanır

Nedeni

Yangına muumldahalenin oumlncelikle yanlardan

yapılmasının nedeni yangının yanlara yayılmasını

oumlnlemektir

Yangına cepheden muumldahale etmek ancak

yamacın tepesinde muumlmkuumlnduumlr Ccediluumlnkuuml yanlardan

kıstırılarak tepeye ccedilok dar bir cephe ile gelen yangının

diğer yamaca sıccedilramadan tepede soumlnduumlruumllmesi ccedilok

daha kolaydır

111

D) Yaprak ve İbre Tabakasında Hızla İlerleyen Yangın

Koşullar

Yoğun miktarda bulunan yaprak veya

ibre oumlrtuumlsuuml uumlzerinde hızla seyreden yangın

Muumlcadele Youmlntemi

1 İlerleyen yangım kontrol altına

almak iccedilin yangın kenarlarında bir

şerit accedilılır ve kenarlardan yangın

uumlzerine toprak veya su atılır

2 Yangının hızla ilerlemesi

durdurulduktan sonra şeridi yangın

ucunu tamamen iccediline alacak şekilde

tamamlanır

Nedeni

Hızla ilerleyen yangının durdurulması

ve kenarında emniyet şeridinin accedilılması yoğun bir ccedilalışmadır ve oldukccedila yavaş olup yangının

ilerleme hızına yetişemez

E ) Tehlikeli Miktarda Yanıcı Madde Birikimine Sahip Alanlara Yakın İlerleyen

Yangın

Koşullar

Dikili ve yatık halde bulunan tehlikeli

miktarda yanıcı madde birikimine sahip

alanlara doğru ilerleyen yangın

Muumlcadele Youmlntemi

Oumlncelikle yangının yanıcı madde

birikimine yakın olan kısmı kontrol

altına alınmalıdır

Nedeni

Yangının tehlikeli alanlara ulaşmasını

ve boumlylece buumlyuumlyerek kontrolden ccedilıkmasını

oumlnlemek gerekmektedir

F ) Yangının Tepeye Sıccedilramasının Oumlnlenmesi

Koşullar

Yangının baş kısmında kızgın noktalar var Ayrıca oumlrtuuml yangını şeklinde seyreden yangının

tepe yangınına doumlnuumlşmesi olasılığı da mevcut

112

Muumlcadele Youmlntemi

Yangının kızgın noktalarına toprak atmak suretiyle yangın sıcaklığı duumlşuumlruumlluumlr ve boumlylece

ağaccedil tepelerinin kavrulması oumlnlenir

1 Yangının sıcaklığını artıran yanan

yanıcı maddeleri dağıtılır

2 Kolaylıkla tepe yangınına neden

olabilecek kuumlccediluumlk ağaccedillar kesilir ve

uzaklaştırılır

3 Kesilmiş ve yanmayan ağaccedillar

yangın alanının dışına taşınır veya

tamamen yanmış alanların iccediline

dağıtılır

4 Boylu buumlyuumlk ağaccedillardaki alt dallar

kesilir ve yangın alanının dışına

taşınır Boumlylece yangının bu dalları

yakarak tepeye ulaşması oumlnlenir

Sonuccedillar

Nokta yangınlarının ccedilıkma tehlikesi azaltılır Ayrıca yangının yayılma hızı ve accedilılacak

şeridi aşma olasılığı azalır

Oumlzel oumlnlemler

Oumlncelikle tepeye sıccedilramış yangınların veya sıccedilrama olasılığı olan yerlerin kontrol altına

alınması en oumlnemli konudur

G ) Yangını Bir Yamaccedilta Tutmak

Koşullar

Arazi eğimlidir ve yangın yamacın zirvesine ulaşmaktadır Yanan materyallerin

yuvarlanma ve diğer yamaccedilta yangın başlatma ihtimali vardır

Muumlcadele Youmlntemi

1 Oumlncelikle yangına yamacın tepesinde muumldahale edilir

2 Yangın oumlnleme şeridi yangının arka ucunda da accedilılır ve yanarak yuvarlanan

materyallerin diğer yamaccedilta yangın başlatması oumlnlenir

Nedeni

Yangın yalnızca bir yamaccedilta tutulabilir Eğer

bu yapılmaz ise yangın tepeye ulaşır ve yanan

kozalak ve diğer ince yanıcı maddeler ruumlzgacircrında

tesiriyle yangını yamacın oumlbuumlr yuumlzuumlne taşır Bu da

yangının buumlyuumlmesine neden olur

Vadi tabanları bir hendek gibi goumlrev yapar ve

buralarda tesis edilecek yangın oumlnleme şeritlerinde

işguumlcuumlnden tasarruf sağlanır

113

E ) Aynı Mıntıkada Uumlccedil Ayrı Orman Yangını

Koşullar

Kuumlccediluumlk sağanak yağışlar var yangınların buumlyuumlmesi ihtimali zayıf Ayrıca başka yangınların

ccedilıkma olasılığı yok

Muumlcadele Youmlntemi

1 Yangını soumlnduumlrmek iccedilin en az

uumlccedil kişi goumlrevlendirilmelidir

2 Genel olarak her uumlccedil kişide bir

yangına goumlnderilir

3 Yangın her youmlnden tamamen

kontrol altına alınır Boumlylece

yangınların yayılması oumlnlenmiş

olur

4 En kısa suumlrede her bir yangın

alanı kontrol edilmeli ve

soğutma işlemlerine geccedililmelidir

5 Yangın tamamen soumlnuumlnceye kadar her yangına bir goumlzcuuml bırakılmalıdır

Nedeni

Her bir yangının buumlyuumlyerek yayılması eldeki mevcut soumlnduumlrme kuvvetleri ile oumlnlenir

Boumlylece yedek kuvvet istemeye de gerek kalmaz

G ) Dikili Kurunun Tabanında Ccedilıkan Yangın

Koşullar

Dikili bir kurunun tabanında başlamış ancak tepeye

doğru ilerleyen ve etrafa kıvılcımlar atabilecek bir

yangın

Muumlcadele Youmlntemi

Taze toprak veya su yanan kısma doğru atılır ve

muumlmkuumlnse dikili kuru tamamen kesilir ve devrilir

Nedeni

Yangının tırmanarak tepeye ulaşması oumlnlenir

Ayrıca etrafa kıvılcımlar saccedilması ve civarda nokta

yangınlarına neden olması oumlnlenir

Aynı youmlntemler yatık kurularda başlayan yangınlarda da uygulanır

Soğutma İşlemi

Yanan materyaller bir ccedilukura yerleştirilir ve

taze mineral toprakla karıştırılır

H) Yuvarlanan Yanıcı Maddelerin

Oumlnlenmesi

Koşullar

114

Eğimli arazi derin toprak kolayca yuvarlanabilecek oumlnemli miktarda yanıcı madde ccedilam

kozalakları ve kuumltuumlkler vb

Muumlcadele Youmlntemi

1 Kuumltuumlkler eğime paralel olacak şekilde ccedilevrilir veya muumlmkuumlnse hazırlanan hendeklere

yuvarlanır ve uumlzerlerine toprak atarak soğutulur

2 Alt tarafı desteklenmiş derin hendekler accedilılır ve bu hendeklerde yuvarlanan parccedilalar ve

yanan kozalaklar tutulur

3 Eğer kuumltuumlkler yerinden kaldırılamayacak kadar ağır iseler o takdirde aşağı taraflarına

derin hendekler accediltırılır

Nedeni

Yanan kuumltuumlkler goumlmuumllmez Ccediluumlnkuuml bu kuumltuumlkler toprak iccedilinde de yanar ve daha sonra etrafa

kıvılcımlar saccedilabilir ve yeni yangınlar başlatabilir

K) Dikili Kurunun Tepesinde Ccedilıkan Yangın

Koşullar

Etrafında yanıcı madde birikimi olan dikili bir kurunun tepesinde başlamış yangın

Muumlcadele Youmlntemi

(1) Yanan dikili kurunun etrafındaki her tuumlr yanıcı madde temizlenir

(2) Yanıcı maddeden temizlenen alanın buumlyuumlkluumlğuuml en az dikili kurunun boyunun 125 katı

kadar olmalıdır

(3) Muumlmkuumlnse dikili kuruyu tamamen kes ve yanıcı maddeden temizlenmiş alana yatır

Nedeni

115

Yanan kısım yere yaklaştırılır ve kolaylıkla soumlnduumlruumllmesi sağlanır Ayrıca ccedilıkması

muhtemel nokta yangınları oumlnlenir

116

BOumlLUumlM

KONTROLLUuml VE AMACcedilLI YAKMA

Yangın ekolojisinin temel bir mantığı olarak yangın ne yıkıcı ne de yapıcı oumlzelliktedir

Yangın sadece ekosistem yapısında değişime neden olan bir suumlreccediltir (Gill vd 1981 Chandler

vd 1983) Meydana gelen bu değişimin istenilen biccedilimde olup olmadığı ise insanoğlunun

amaccedilları ile oumlrtuumlşmesiyle ilgilidir Ancak insanoğlunun arzu edip etmemesine bakmaksızın

dayanıklı ve sağlıklı bir ekosistemin varlığı iccedilin bu değişimler gereklidir (Neyişccedili 1985 Neyişccedili

1988 Alexanderian ve Esnault 1997 Bilgili ve Goldammer 2000) Bu nedenle doğal kaynak

youmlneticileri bir yandan doğal suumlreccedil ve işlevleri korurken diğer yandan yangının bitki ve hayvan

toplumlarında meydana getireceği değişimi kendi amaccedil ve ihtiyaccedilları doğrultusunda

kullanabilmeyi oumlğrenmek zorundadır Bunu gerccedilekleştirmek iccedilin yangının zamanı şiddeti ve

sıklığında meydana gelen değişimlerin ekosistemdeki etkilerini iyi anlamak gerekmektedir

(Gauthier 1996 Chang 1999 Bilgili vd 2005

Yangını sistemden dışlayan politikalar gereği doğal kaynak youmlneticileri orman yangınlarını

buumlyuumlk oranda ekosistemlerden uzaklaştırmayı başarmış ve sonuccedil olarak yangın rejimini

değiştirerek meşccedilere yapısı ve tuumlr kompozisyonlarında değişimlere neden olmuşlardır Yangın

rejimindeki bu değişimlerin uzun doumlnemdeki sonucu olarak buguumln duumlnyanın birccedilok boumllgesinde

biyoccedileşitlilikte azalmalar meydana gelmiştir Ekosistem dinamiklerinin anlaşılmaya

başlanmasıyla birlikte doğal kaynak youmlneticileri pratik ekonomik ve doğal bir youmlntem olan

kontrolluuml ve amaccedillı yakma uygulamalarını bir amenajman aracı olarak kullanarak ekosistemin

doğal yapısını koruyabileceği gibi farklı yapı ve kompozisyona doumlnuumlşmesini de

sağlayabilmektedirler (Franklin 1993 McKenney vd 1994 Gauthier vd 1996) Doğal kaynak

youmlneticileri kontrolluuml ve amaccedillı yakma uygulamaları ile yangının ekosistemde meydana

getirdiği bu değişimleri kendi amaccedilları doğrultusunda kullanabilmektedir Kontrolluuml yakma ve

amaccedillı uygulamaları yanıcı madde miktarını azaltarak yangın tehlikesinin kontrol altına

alınması fide ve tohumlar iccedilin uygun koşulların oluşturulması yaban hayatı koşullarının

iyileştirilmesi hastalık ve salgınların kontrol altına alınması tehlike altındaki tuumlrlerin youmlnetimi

rekreasyon ve estetik değerlerin arttırılması bitkiler arsındaki rekabetin youmlnetilmesi ve yangına

bağımlı tuumlrlerin suumlrduumlruumllebilirliğinin sağlanması gibi ccedilok geniş bir yelpazede kullanım alanına

sahiptir (Feller 1982 Angelstam 1998) Ancak kontrolluuml ve amaccedillı yakma her zaman yararlı

olmayabilir Yanlış koşullarda gerccedilekleştirilen yakmalar sonucunda arzu edilen amaccediltan saparak

yıkıcı ve hasar verici hale doumlnuumlşebilmektedir Bu nedenle doğal kaynak youmlneticileri yakmayı

planlama ve uygulama aşamasında tuumlm faktoumlrleri goumlz oumlnuumlnde bulundurmak zorundadır

Oumlzellikle ccedilevreye zarar verme accedilısından halkın bu olaya goumlstereceği tepki oumlnceden duumlşuumlnuumllmeli

ve civardaki su kalitesinde toprakta ve estetik değerlerde oluşabilecek olumsuzluklar iyi analiz

edilerek planlamalara aktarılmalıdır

Yakma tekniklerindeki farklılıklar yakmanın amacına goumlre değişir Yakma tekniğinin

seccedilimi yakmanın amacı topografik yapı yanıcı madde ve hava koşulları ile yakından ilişkilidir

Her hangi bir yangının hareketi bu koşullar dikkate alınarak tanımlanır (Şekil 1) Uygun tekniğin

kullanımı bu faktoumlrlerin değişimine goumlre farklılık goumlsterir

117

Şekil 1 Ruumlzgacircr youmlnuumlnde ilerleyen alevin boyutları

Yakma teknikleri uygulama amacına goumlre ikiye ayrılır

Kontrolluuml Yakma Oumlnceden saptanan belli bir alandaki vejetasyon ve yanıcı madde

uzaklaştırmak iccedilin yapılan yakma işlemidir Genellikle en tehlikeli en tehlikeli yanma

koşullarında gerekli oumlnlemler alınarak uygulanır (Ccedilanakccedilıoğlu 1993)

Amaccedillı Yakma Oumlnceden saptanan belirli bir alanda arzulanan işletme amacına ulaşmak

iccedilin vejetasyon ve yanıcı maddelerin değiştirilmesine youmlnelik yakma işlemidir (Ccedilanakccedilıoğlu

1993)

Arzu edilen amaca ulaşmak iccedilin gerccedilekleştirilen yangınlar yangın davranışı ve yayılma

oranına bağlı olarak belli bir yakma tekniği veya iki veya daha fazla yakma tekniğinin kombine

edilmesi ile tatbik edilir

ORMAN KAYNAK YOumlNETİMİNDE KONTROLLUuml VE AMACcedilLI YAKMANIN

KULLANIM ALANLARI

21 Yanıcı Madde Miktarının Azaltılması

Ccedilam ormanlarında uumllkemizde oumlzellikle kızılccedilam ve karaccedilam meşccedilerelerinde alt tabakada

oldukccedila hızlı yanıcı madde birikimi oluşur Yaklaşık 10ndash15 yıl iccedilerisinde orman varlığını tehdit

eden ve muhtemel bir yangının habercisi olan yoğun bir oumlluuml oumlrtuuml birikimi ile karşı karşıya

kalınır Bu durum oumlzellikle tepenin yerden yuumlksekliğinin duumlşuumlk olduğu genccedil meşccedilerelerde buumlyuumlk

sorun teşkil eder Bu durumda kontrolluuml ve amaccedillı yakma oumlzellikle ccedilam meşccedilerelerinde oumlluuml oumlrtuuml

birikimini azaltmak iccedilin oldukccedila pratik ve ucuz bir yoldur Ancak genccedil meşccedilerelerde yangın

tehlikesini azaltmak iccedilin yapılacak olan yakmalarda ruumlzgar nem ve sıcaklık koşulları titizlikle

değerlendirilmelidir Bir sonraki yakma işlemi gerccedilekleştirmek iccedilin tuumlm alanda oumlluuml oumlrtuuml

birikiminin oluşumunu beklemeye gerek yoktur Amaccedil birbirine yakın ve bitişik olan buumlyuumlk

meşccedilerelerin yanıcı madde suumlrekliliğini kesintiye uğratmaktır Tuumlm alanın 75-80rsquoninde

yapılacak olan yanıcı madde azaltması yeterli olacaktır

22 Kesim Artıklarının Temizlenmesi

Uumlretim sonrası alanda oluşan kesim artıkları hem insanlar iccedilin hem de dikim sırasında

yapılacak ccedilalışmalar iccedilin engel teşkil etmektedir Ayrıca bu kesim artıkları yanıcı maddenin

yatay ve dikey suumlrekliliğini desteklemesi nedeniyle ileriki yıllarda ccedilıkabilecek bir yangında daha

buumlyuumlk alan kayıplarına neden olabilir Bu materyallerin alandan uzaklaştırılması iccedilin kontrolluuml

yakma kullanışlı oldukccedila kullanışlı bir youmlntemdir

118

23 Tohumlama ve Dikim iccedilin Alanın Hazırlanması

Amaccedillı yakma kızılccedilam gibi yangına adapte olmuş tuumlrlerin tohumla dikimle veya doğal

genccedilleştirme ile genccedilleştirilmelerinde kullanılan oldukccedila kullanışlı bir tekniktir Ayrıca diğer

değişik yaşlı ormanların genccedilleştirilmesinde kullanılmaktadır Accedilık alanlarda yangın yeterli

oranda mineral toprağı accedilığa ccedilıkarır ve alana getirilmek istenen tuumlruumln fidanları alanı kaplayana

dek diğer tuumlrlerin rekabetini kontrol altında tutar Yakma işlemi genellikle tohum doumlkuumlmuuml

zamanından birkaccedil hafta oumlnce bitirilmelidir Bu yakma zamanı genccedilleştirilecek tuumlre ve youmlre

koşullarına goumlre değişiklik arz eder (Lindeburgh 1990)

24 Yaban Hayatı Koşullarını İyileştirme

Ccedilam tuumlrleri gibi asli tuumlrlerinin bulunduğu meşccedilerelerde yaban hayatı koşullarını

iyileştirmek iccedilin (oumlzelliklede toynaklı hayvan tuumlrleri iccedilin) amaccedillı yakma sıkccedila kullanılan ve

tavsiye edilen bir youmlntemdir Yakma işleminin mozaik desenler oluşturması veya yer yer

yanmayan alanların bulunması ldquokenar-etkisirdquo yaratarak buumlyuumlk ve değişik hayvan

popuumllacircsyonlarının varlığına olanak sağlar Geyik bıldırcın ve guumlvercin gibi tuumlrler kontrolluuml ve

amaccedillı yakmanın avantajlarından yararlanan tuumlrlerdendir Tehlike altındaki tuumlrlerin

korunmasında ve sayılarının arttırılmasında amaccedillı yakma kullanılır Yakma sonucunda bitkiler

meyve ve tohum vermeye teşvik edilir Otlardan baklagillerden ve suumlrguumlnle gelen yapraklılardan

elde edilen uumlruumlnlerde ve kalitesinde artma meydana gelir Ayrıca yakma sonucu oluşan accedilıklık

alanlar hayvanların beslenmesi gezinmesi ve oynamaları iccedilin olanak sağlar

Yaban hayatı koşullarının iyileştirilmesinde yangını başarılı bir şekilde kullanabilmek iccedilin

yakmanın zamanını sıklığını ve yakılacak alanın buumlyuumlkluumlğuumlnuuml doğru seccedilmek buumlyuumlk oumlnem taşır

Dikkat edilmesi gereken bir diğer konu ise korunmak istenen tuumlr ya da tuumlrlerin yuvalanma

zamanı ccediliftleşme zamanı vb biyolojik isteklerine goumlre planlamaların yapılması gerektiğidir

Ayrıca meşccedileredeki vejetasyonun durumuna ccedilok dikkat edilmelidir Ccediluumlnkuuml yanlış bir uygulama

sonucunda meşccedilerenin yapısında tuumlr ve kompozisyonunda değişimler meydana gelebilir

25 Tuumlrler Arasındaki Rekabetin Kontroluuml

Ekonomik değeri duumlşuumlk ve kalitesiz olan goumllgeye dayanıklı bazı yapraklı tuumlrlerin ccedilam

tuumlrlerinin en iyi gelişimi goumlstereceği alanları işgal etmesi sıkccedila karşılaşılan bir durumdur

İstenmeyen bu tuumlrler alanı kaplar ve ccedilam tohumlarının ccedilimlenmesine engel olur Kil miktarı fazla

olan topraklarda ve buumlyuumlme mevsimi boyunca az yağmur duumlşen alanlarda meşccedilerenin alt

tabakasındaki bireylerin su ve besin elementleri ve alan rekabeti meşccedilerenin tepe ccedilatısındaki

bireylerine oranla daha duumlşuumlktuumlr Ayrıca alt tabakada yer alan ağaccedil ve ccedilalılar yanıcı maddenin

dikey suumlrekliliğini koruduğundan muhtemel bir yangının tepe yangınına doumlnuumlşmesine yardımcı

olmaktadır Birccedilok durumda ccedilok tabakalı meşccedilerelerde meşccedilere alt tabakasının tamamının

uzaklaştırılması hem pratik değildir hem de istenmeyen bir durumdur Ancak doğru ve tedbirli

kontrolluuml ve amaccedillı yakma kullanımı ile meşccedilere alt tabakasında hem yaban hayatı iccedilin otlama

imkacircnı sağlanırken hem de istenilen tuumlrlerin rekabetini kontrol altında tutmak muumlmkuumln olabilir

Boyları 3-35 mrsquonin altındaki yapraklı tuumlrlerin kontrolluumlnde yakma işlemi oldukccedila etkili bir

youmlntemdir Yakma işleminin koumlklerin daha az zarar goumlrduumlğuuml kış mevsiminde yapılması oumlnerilir

26 Boumlcek ve Hastalıkların Kontroluumlnde

Kontrolluuml ve amaccedillı yakma uygulamaları boumlcek salgınları ve mantar hastalıklarının kontrol

altına alınmasında kullanılan oumlncelikli muumlcadele tekniklerinden birisidir (Keen 1952 Miller and

Keen 1960) Kontrolluuml yakma uygulaması yoğun olarak boumlcek veya mantar istilasına uğramış

olan ve ccedilok fazla sayıdaki ağacın tehdit altında olduğu durumlarda kullanılır (Muraro 1978)

Amaccedillı yakma tekniği ise ekonomik ve ekolojik anlamda değerli olan ve ulaşılması zor olan

veya diğer muumlcadele youmlntemlerinin uygun olmadığı alanlarda kullanılır

2

GİRİŞ

ORMAN KORUMA

İccedilinde yaşadığımız XX yuumlzyılda gittikccedile artan nuumlfusun ccedileşitli gereksinimlerini

karşılamada doğal kaynakların buumlyuumlk katkısı bulunmaktadır Doğal kaynaklar iccedilinde en

oumlnemlilerinden biri olan ve ulusal ekonomideki değerleri guumln geccediltikccedile artan ormanların

geliştirilmesi ve korunması kaccedilınılmaz bir zorunluluk haline gelmiştir Ormanlar uumllkelerin

ekonomik yaşamı yanında sosyal yaşamlarında da buumlyuumlk oumlneme sahiptirler Kalkınma ccedilabası

iccedilinde olan Tuumlrkiyede ccedileşitli orman uumlruumlnlerine duyulan gereksinim ccediloğalmakta ve geccedilmişte

yapılan hatalar nedeniyle niteliği bozulan ve birccedilok boumllgelerde harap bir duruma gelmiş olan

ormanların ilim ve tekniğin youmlnetimi altında duumlzeltilmesi korunması ve yeni ormanların

kurulması gerekmektedir

Organik maddelerden oluşan ve canlı bir varlık olan orman accedilıkta bulunması nedeniy1e

kesim ccedilağına ulaşıncaya kadar biyotik (canlı) ve abiyotik (cansız) bir ccedilok etkenlerin yarattığı

ccedileşitli tehlikelerle karşı karşıya bulunmaktadır Ormanların korunması ise ancak zararlı

etkenlerin zararsız bir duruma sokulması ile muumlmkuumlnduumlr Bu nedenle oumlnce bu etkenlerin iyi

bir şekilde bilinmesi ve ondan sonra bunları doğuran nedenlerin ortadan kaldırılması gerekir

Ormanın kendisine youmlnelen zararlı etkenlerle savaşta başarıya ulaşabilmesi iccedilin ormancının ve

bazı durumlarda da Devletin yardımına gereksinimi vardır Ormandan beklenen yararlar

ancak onun iyi bir şekilde korunması yani devamlılığının sağlanması halinde elde edilebilir

Orman Korumanın tanımı

Modern ormancılığın amacı ormanın devamlılığını sağlayarak en uygun yararlanmayı

elde etmektir Bu amaca ulaşabilmek iccedilin ormanları yalnız usuluumlne uygun şekilde yetiştirmek

yeterli değildir Buna paralel olarak ormanları ccedileşitli tehlikelere karşı korumak gerekli

oumlnlemlere zamanında almak ve bu oumlnlemlere karşın meydana gelecek tehlikelerle savaşa hazır

bulunmak gerekir Ormanı korumak iccedilin alınabilecek oumlnlemlerin ve savaş youmlntemlerinin neler

olacağını ve nasıl uygulanacağını bize Orman Koruma oumlğretir

Yukarıda yapılan kısa accedilıklamanın ışığı altında Orman Korumayı orman sahibinin

ormanını tehlikelere karşı emniyet altında bulundurması şekline tanımlamak muumlmkuumlnduumlr

Ormanı emniyet altında bulundurmak iccedilin alınacak oumlnlemleri iki kısım altında toplayabiliriz

(1) Koruyucu oumlnlemler

Ormanın korunmasında goumlz oumlnuumlnde bulundurulacak en oumlnemli husus koruyucu oumlnlemler

almaktır Koruyucu oumlnlemler ormana zarar veren etkenleri ormandan uzak tutmak amacını

guumlder Bu amacın gerccedilekleştirilmesi işletme planlarında Orman Korumaya yer vermekle

sağlanabilir Aksi halde gereksinim duyulduğu zaman alınacak oumlnlemlerle amaca ulaşmak

olanaksızdır Fakat burada şunu da belirtmek gerekir ki Orman Koruma işletme

uygulamasından beklediği tuumlm isteklerini oumlrneğin ağaccedil tuumlruuml yaş sınıfları vb accedilık bir şekilde

belirtmeli ve bu isteklerle işletmenin uygulaması arasında iyi bir kaynaşmanın bulunmasını

sağlanmalıdır Yani isteklerin uygulanabilir olması gerekir Ancak bundan sonra işletme uygu

laması esnasında Orman Korumaya ait oumlnlemlerin yerine getirilmesi beklenebilir

(2) Savaş youmlntemleri

Savaş youmlntemleri ormanda meydana gelen zararların nedenlerini ortadan kaldırmaya veya

hiccedil olmazsa bu zararın şiddetini azaltmaya ve ormanın gelişebilmesi iccedilin gerekli koşulları

sağlamaya ccedilalışır

Fakat Orman Koruma bakımından ormancının ormanda zarar yapan etkenlere karşı

alacağı koruyucu oumlnlemlerle savaş youmlntemlerini bilmesi yeterli değildir Bu bilgilerin

işletmede yapılan ccedileşitli işlere uygulanabilirliğini araştırması gerekir Oumlrneğin karışık

3

meşcerelerin ccedileşitli tehlikelere karşı iyi bir kuruluş olduğu bilinği halde saf meşcereler

kurulmasına gitmek herhangi bir ağaccedil tuumlruumlnuumln belirli bir boumlcek veya mantara karşı hassas

olduğu bilinirken bunu dikkate almamak vb (ACATAY 1966)

Orman Korumanın goumlrevleri

Orman Korumanın goumlrevleri ormanı tehdit eden tehlikeleri tetkik ederek tanıtmak bu

tehlikelere karşı alınabilecek koruyucu oumlnlemlerle savaş youmlntemlerini tespit etmek ve bu

oumlnlem ve youmlntemlerin ormanda uygulanmasını oumlğretmektir Devletin kamu yararı bakımından

ormanların korunması iccedilin alacağı tuumlm guumlvenlik oumlnlemleri ise Orman Korumanın goumlrevleri

dışında kalır

Yukarıda yapılan accedilıklamaya bağlı olarak Orman Korumanın goumlrevlerini 4 maddede

oumlzetlemek muumlmkuumlnduumlr

1 Ormanda zarar yapan tehlikeleriproblemleri (yangın otlatma accedilmacılık kaccedilakccedilılık

fırtına don vb) saptamak

2 Bu tehlikelerinproblemlerin sebeplerini ortaya ccedilıkarmak

3 Tehlikelere karşı alternatif ccediloumlzuumlmler uumlreterek alınabilecek koruyucu oumlnlemler ve

muumlcadele youmlntemlerini belirlemek

4 Ormanın saptanan zararlardan korunabilmesi iccedilin Orman Korumanın istek ve

esaslarını accedilıklamak bu istek ve esaslara oumlzellikle işletme planında yer vererek

uygulanmasını sağlamak

Burada her zaman karşılaşılan ve bu nedenle oumlnemle dikkate alınması yararlı olan bir

hususun belirtilmesi gerekir Bu da birccedilok orman zararlıları arasında dacirchili bir ilişkinin

mevcut olduğu ve bunların birinin diğerinden geliştiğidir Bundan dolayı birinci zarar

nedenini tanıyarak diğerleri doğmadan oumlnce buna karşı zaman geccedilmeden gerekli oumlnlemleri

almak lazımdır

Şunu belirtmek gerekir ki orman zararlarının ccediloğunluğunu uygun olmayan hava

koşulları yaratır Oumlrneğin yuumlksek sıcaklık oumlnce toprakta bir kuraklık doğurur ve bu da

meşcereyi doğrudan doğruya etkileyerek ağaccedilların zayıflamasına ve ağaccedillar uumlzerinde ccedileşitli

zararlıların uumlremesine neden olur Kar fırtına kuraklık don vb primer faktoumlrlerin etkisiyle

ormanda fazla miktarda ağaccedil zarar goumlruumlr Bu zararları kabuk boumlceği afetleri orman yangınları

başkaca fırtına zararları ve toprağın yabanlaşması izler

Orman Korumanın Diğer Bilimlerle İlişkisi

Orman Koruma Bilgisi biyolojik ve teknik yapıda olan uumlretim boumlluumlmuumlnuumln kapsamı

iccedilindedir Ormancılıkta uumlretim genellikle yetiştirme ve bakım (Silvikuumlltuumlr) ormanı

tehlikelerden koruma (Orman Koruma) ve uumlruumln alma (Orman Uumlruumlnlerinden Yararlanma)

doumlnemlerinden oluşur Burada şunu belirtmek gerekir ki meşcerelerin yetiştirilmesi ve bakımı

ile onları tehlikelerden koruma her zaman birlikte yuumlruumlr Diğer taraftan Silvikuumlltuumlr de toprak

ruumlzgacircr kar ve don gibi iklim etkenleriyle uğraşır Ancak bunlar her yıl duumlzenli olarak

yinelenen olaylardır Orman Koruma ise normal sınırları aşan fırtına kar don vb olayları

inceleyerek bunlara karşı alınabilecek oumlnlemleri araştırır Orman Uumlruumlnlerinden Yararlanma

ise orman uumlruumlnlerinin nitelik ve değerlendirilmesiyle uğraştığından Orman Korumadan

tamamen ayrılır

Burada Ormancılık Politikası ile Orman Koruma arasındaki farklılığın veya sınırın

accedilıklanmasında yarar goumlruumllmuumlştuumlr Ormancılık Politikası Devletin ormancılık uumlzerine olan

etkilerini araştırır ve uygulanmasını oumlnerir Bu arada ormanın korunması da dikkate alınır

4

Oumlrneğin uygulamada bir Orman Koruma Memuru (Orman Bakım Memuru) mevcuttur Fakat

buradaki koruma orman korumada olduğu gibi işletme tekniği bakımından olmayıp

ormandaki guumlvenlik işleri ile ilgili bir korumadır

Orman Korumanın dayandığı bilim dalları ccedilok ccedileşitlidir Oumlnemlileri şunlardır Orman

Botaniği Ekoloji Meteoroloji Silvikuumlltuumlr Ağaccedillandırma Amenajman Fizik Kimya Toprak

Bilgisi Orman Zoolojisi Yaban Hayvanları Bilgisi Hukuk ve Ekonomidir

ORMAN KORUMANIN TARİHSEL GELİŞİMİ

İlk ccedilağlarda ormanlar insanların sınırsızca faydalandığı doğal kaynaklardan biri

durumundaydı Orman varlığının insanların ihtiyacından fazla olduğu ccedilevre sorunlarının

olmadığı veya hissedilmediği bu doumlnemde serbest faydalanma suumlruumlp gitmiştir Ancak duumlnya

nuumlfusunun artması ve buna paralel olarak orman alanlarının farklı kullanım amaccedillarıyla

tahribi ormanların kıt kaynak durumuna gelmesine sebep olmuştur Orman varlığındaki

azalma bir taraftan odun hammaddesi kıtlığını beraberinde getirmiş diğer taraftan da doğal

dengenin bozulması duumlnya uumlzerindeki tuumlm canlıların hayatını olumsuz etkilemeye

başlamıştır Bu olumsuz gelişmeler uumlzerine youmlnetimi elinde bulunduran guumlccediller orman

varlığının korunması konusunda bazı tedbirler almaya başlamışlardır Ormanların toplum

hayatında sağladığı faydalar ve milli ekonomideki oumlneminin artması ormancılıkla ilgili

kuralların pozitif hukuk iccedilerisinde yerini almasını sağlamıştır

İngilterersquo de orta ccedilağın başlangıcında krallar oumlnceleri ormanları avlak alanları olarak

goumlrmuumlşler ve bazı koruyucu yasalar yuumlruumlrluumlğe koymuşlardır 1200rsquoluuml yıllardan itibaren

ormanların kereste sağlama fonksiyonun da devreye girmesi ile beraber orman varlığına ilgi

dolayısıyla da koruyucu oumlnlemlerde artış goumlzlenmektedir Ormanların ccedilevreyi koruyucu

etkilerinin ilk olarak guumlndeme gelmesi ise XIX Yuumlzyılın başlarına rastlamaktadır 1827

yılında Fransa ve İsviccedilrersquo de ormanların doğal dengeyi koruyucu fonksiyon suumlrekliliğini

sağlayıcı silvikuumlltuumlrel planlamayı iccedileren orman kanunu yayınlanmıştır

Tuumlrkiye coğrafyasında ise insanların ilk ccedilağlarda ormanlardan istekleri fazla

değildi Bu sebeple Anadolursquoda bu devrede bir orman tahribinden pek soumlz edilemez

Ortaccedilağın başlangıcından itibaren ise orman tahripleri artmıştır Osmanlı İmparatorluğu

doumlneminde ise Tanzimat doumlnemine kadar bazı oumlzel alanlar iccedilin alınan oumlnlemleri dışında

ormanların korunması ve ormanlardan yararlanmanın duumlzenlenmesi bakımından esaslı ve

sistemli bir biccedilimde oumlnemli bir ccedilabasının olmadığı goumlruumllmektedir Ormanlar Cibal- i muumlbaha

sayılmıştır Cibali muumlbaha kelime anlamı olarak muumlbah dağlar anlamına gelmekte olup

halkın temel ihtiyaccedillarını karşılaması iccedilin serbestccedile kullandıkları orman

alanlarıdırlar Ormanlar hava ve su gibi herkesin yararlanmasına accedilık bırakılmıştır İsteyen

istediği yerde accedilma yapmış ağaccedil kesmiş tarla bağ bahccedile edinmiş bir hayli geniş ccediliftlikler

kurmuş ve sınırsız avlanma yapmıştır Tersane tophane ve benzeri devlet hizmetlerinin

karşılanması gibi durumlar haricinde serbest faydalanmaya muumldahale edilmemiştir O devirde

gemilerin ana maddesi silahların kundakları oumlzel vasıflı haşepten yapılırdı Buumlyuumlk ccedilaplı ve

oumlzellikleri bulunan bu kereste yanında zift katran ve reccedilinenin de kolaylıkla ve kafi miktarda

temini zarureti bulunuyordu Bu maksatla da en uumlstuumln vasıflı ormanların oumlncelikle Tersane ve

Tophane-i Amire idarelerinin emri altında tutulması oumlngoumlruumlluumlyordu Bu ormanlar cibali

muumlbaha ormanlarından ayrı tutuluyordu Diğer bir deyişle imparatorluk ormanları serbest

yararlanmanın sonucu olarak ve imparatorluğun ihtiyaccedillarını karşılamak iccedilin kesilen ormanlar

da dahil olmak uumlzere buumlyuumlk oumllccediluumlde tahrip edilmiştir

Osmanlı devrinde orduların yetiştirilmesi ve her an muharebeye hazır tutulması iccedilin

ccedileşitli av partileri ve av şenlikleri tertiplenirdi Cibal-i mubaha goumlruumlşuuml ile uumllkenin her

tarafında ve herkese avlanma serbest bırakılmıştı Yaban hayvanlarının uumlremelerini sağlamak

uumlzere hiccedilbir tedbir duumlşuumlnuumllmemişti Buumltuumln yurtta bu doğal kaynak telafisi imkansız kayıplara

5

uğramıştı Ccedilok zengin olan av potansiyeli zayıflamıştı Hatta nadir tuumlrlerin birccediloğu da ortadan

kaybolmuştu

Osmanlı İmparatorluğursquo nun Tanzimattan oumlnceki zamanlarda yapılmış olan orman

tahriplerinin başlıca sebebi İmparatorluğun suumlrekli zaferler peşinde koşması ve ihtiyacı

karşılayacak nisbette zengin ormanların mevcudiyeti idi

İstanbulrsquo un zaptı ve Bizansrsquo ın tarih boumlluumlmuumlne aktarılması ile başlayan yeni ccedilağda

beşeri istekler ccedileşitli youmlnlerde ani ve suumlratle artmıştı Sınırsız tasarruflar her tarafta doğal

dengeyi bozmuş idi Bunlara karşılık Fatih Sultan Mehmet ve Kanuni Sultan Suumlleymanrsquo ın

ferman huumlkuumlm ve fetvaları ile bazı tedbirlerin alınması duumlşuumlnuumllmuumlş ise de ccedilalışmalar

kifayetsiz kalmıştı

Tanzimat reformunun guumlttuumlğuuml amaccedillardan birisi de devletin iccedilinde bulunduğu mali

kriz nedeniyle uumllkenin doğal kaynaklarının değerlendirilmesi ve hazineye gelir sağlanması idi

Bu amaccedilla sınırsız faydalanmalar sonucunda kıt kaynak haline gelen ormanlar da bir gelir

kaynağı olarak duumlşuumlnuumllmuumlş ve devlet ormanlarından ccedilıkarılacak kereste odun ve koumlmuumlrden

alınacak vergileri toplamak uumlzere 18 Şubat 1839 tarihinde Ticaret Bakanlığına bağlı olarak

merkezi İstanbulrsquoda olan bir ldquoOrman Muumlduumlrluumlğuumlrdquo kurulmuş ve uumllkenin bazı boumllgelerine

Orman Muumlduumlrleri atanmıştır Fethi Paşarsquo nın emrinde Ahmet Şuumlkruuml bey idaresindeki bu

kuruluş Tuumlrk Ormancılığının ilk teşkilatı olmuştur Kuruluş halinde bulunmaları

dolayısıyla hemen bir goumlrev talimatı da hazırlanmıştı Ancak verilmiş talimatlara ve yapılmış

tayinlere rağmen kafi bir teşkilat kurulamamıştı Tayin olarak goumlreve başlatılanlar da yeteri

kadar eğitilememişlerdi Luumlzumlu bilgilerle teccedilhiz edilememişlerdi Dolayısıyla hizmetlerden

de beklenen sonuccedillar alınamamıştı Orman muumlduumlrlerinin koumltuuml uygulamaları da şikayetlere yol

accedilmıştı Dar kadrolarına rağmen ormanların korunmasına fazlaca ehemmiyet vermişlerdi

Parası verilmedikccedile izin alınmadıkccedila miri ormandan kesim yaptırılmamasında ısrar

etmişlerdi Ormanlarda kesilecek ağaccedillar kontrol altına alınmıştı Cibali muumlbaha

ormanlarından devletccedile ruumlsum hususi ormanlardan oumlşuumlr alınmaya başlanmış idi Ancak bu

ccedilok faydalı tedbirleri uygulamakta bulunan teşkilat ciddi bir denetim ve kontrole tabi

tutulamamıştı Bu imkan sağlanamamıştı Onbir buccediluk aylık bu uygulamada hizmetin sadece

bir ruumlsuumlm tahsili durumunda kaldığı goumlruumllduumlğuumlnden bu ldquo Muumlduumlrler teşkilatırdquo kaldırılmıştı

Adı geccedilen hizmetlerin yani ormanların muhafazası ruumlsum ve oumlşuumlrlerin tahsili emaneten veya

iltizam suretiyle yapılmak uumlzere yine mahalli muumllki amirlere bırakılmış idi Tabii bir sonuccedil

olarak bu safhada ormanların korunması işi soumlzde kalmış yazılan talimatlardan ileri

gidememişti

1856-1877 yılları arasında ccedileşitli doumlnemlerde heyetler halinde uumllkemize Fransarsquo dan

getirilen bu uzmanların oumlnerilerine uyularak orman varlığının envanteri ile ilgili ccedilalışmalar

yapılmış ormancı eleman yetiştirilmesi iccedilin İstanbulrsquo da 1857 yılında Harbiye ve

Hendesehane-i Berriye adında ilk orman okulu kurulmuştur

Suumlrduumlruumllmekte olan bu mutlak ve serbest faydalanmalar ile ormanların kısa zamanda

yok olacağı ve harap olacağı belirtiliyordu Derhal gerekli mevzuatın hazırlanması muhafaza

ve değerlendirme usullerinin ortaya koyulması bilgili memurlar yetiştirilmesi oumlngoumlruumlluumlyordu

Tanzimatın faydalı hamlelerinden birisi ldquoRamazan Kanunurdquo adı da verilmiş olan

Arazi Kanunnamesirsquo nin hazırlanması ve yayınlanmasıdır 7 Nisan 1858 tarihli bu kanunda

arazi ile ilgili buumltuumln işlemler ilk defa olarak yazılı bir yasa halinde tatbikat bulmuştu

Arazilerin tarif ve tasnifi yapılmıştı Buumltuumln koumly ve kasabaların kesin hudutları belirtilmiş ve

belgelere bağlanmıştı Toprağın işlenerek boş bırakılmaması temin olunmuştu Ayrıca

ormanlarla ilgili de huumlkuumlmler iccedilermekteydi Arazi kanunnamesine goumlre ormanlar devlet

ormanları oumlzel ormanlar vakıf ormanları koumly ve kasabalara ait ormanlar ve cibali muumlbaha

ormanları şeklinde bir sınıflandırmaya tabi tutulmuştur Muumllk ve Vakıf olanların dışında

kalanlar iccedilin Kanunnamenin muhtelif maddelerinde serpili olarak maddeler goumlruumllmektedir

Arazi Kanunnamesinde tapu ile orman ve pırnallığa sahip olunabileceği kabul edilmiştir Bu

6

sahaların ziraat iccedilin accedilılıp tarla haline getirilebileceği huumlkmuuml yer almıştır Kendi kendine

yetişmiş meşe ceviz kestane ve guumlrgenin serbestccedile kesilemeyeceği oumlşruumlnuumln oumldenmesi

suretiyle faydalanılabileceği kayıtları konmuştur Korumak suretiyle tasarrufa alınan sahaların

tapu ile tescili muumlmkuumln hale getirilmiştir Bu suretle ormanlık sahaların da korunması kanun

himayesine alınmıştır Hudutları belirtilen koumly ve kasabalılara bu hudutlar iccedilinde kalan ve

baltalık adı verilen ormanlar tahsis olunmuştur Yalnız ve ancak o koumly ve kasabalının bedel

oumldemeden faydalanması kabul edilmiştir Bunlar Havas-ı humayundandı Miri arazilerdi

Bilahare arazi metruke halinde değerlendirilmişlerdi Hatta arazi mevat olarak kabul edilen

yerlerdeki koru ve baltalıklarda koumly ve kasabalılara tahsis olunmuştu Bu sahalar tayin edilen

resimlerinin oumldenmesi ile kuyudu kadime defterlerine koumlyler ve kasabalılar adına tescil

edilmişlerdi Bir hak olarak o koumly ve kasabalının muumlşterek faydalanmasına bırakılmıştı

Başkalarının muumldahaleleri oumlnlenmişti Boumlylece bu koumly ve kasabalar koru ve baltalıkları

cibali muumlbahadan ayrı tutulmuş ikinci bir tahsis yolu olmuştu Bu tedbirlerle cibali muumlbaha

fikir ve anlayışının silinmesinde ilk adım atılmıştır Bunların dışında herkesin cibali

muumlbahadan kayıtsız ve şartsız odun ve kereste olarak faydalanması devam ettirilmektedir

Arazi kanunnamesi ile ormanların devamlılığı prensibinin teminata bağlanmasına

ccedilalışılmıştır Bedel alınmadan fakat bir denetim kaydı ile halkın ormanlardan faydalanması

usuluuml getirilmiştir

1869 yılında Ahmet Cevdet Paşa başkanlığındaki bir heyet tarafından boumlluumlm boumlluumlm

hazırlanarak kabul edilen İslam duumlnyasının ilk ve en oumlnemli medeni kanunu olan Mecelle

ilan edildi Mecellersquo de halkın tıpkı su ve havadan serbestccedile yararlandığı gibi ormanlardan da

serbest yararlanma hakkı olduğu yolunda (Cibali muumlbaha) huumlkuumlm taşımaktadır

Ormancılık literatuumlruumlne baktığımızda ormanların tahribinde ana faktoumlruumln cibali

muumlbaha olduğu kabul edilir Bunlara ilaveten İmparatorluk donanması ve ordunun ihtiyaccedilları

ile saray ve başkentin ihtiyaccedilları iccedilin oumlzellikle Marmara boumllgesinde buumlyuumlk orman alanları

ayrıldığı ve soumlz konusu ihtiyaccedilların karşılandığı da bir gerccedilektir Bu tuumlr yararlanmalar

neticesinde de uumllke ormanları buumlyuumlk zarar goumlrmuumlştuumlr Fakat esas neden olarak daima halkın

yararlanması oumlne suumlruumllmuumlştuumlr

Cibali muumlbaha anlayışının bu denli zararlı goumlruumllmesi neticesinde ormanların daima

devlet muumllkiyetinde olması gerektiği bunun dışında bir muumllkiyet rejiminin kabul

edilemeyeceği ve ormanlara zararlı olduğu kanaati hakim olmuş ve bu tahripleri oumlnlemek ve

uumllke ormanlarını daha iyi korumak iccedilin 1870 tarihinde Orman Nizamnamesi ilan edilerek

Cibali muumlbaha anlayışına son verilmiştir Boumlylece devlet eliyle ormanları korumanın ilk

adımı bu tarihte atılmıştır

Kapsam itibariyle Tuumlrkiye Ormancılığı accedilısından ilk oumlnemli belge 1870 tarihli Orman

Nizamnamesidir Tuumlrkiye ormancılık tarihinin ilk yasal duumlzenlemesi olan Orman

Nizamnamesirsquo nin en oumlnemli oumlzelliği ormanlardan yapılan gelişiguumlzel faydalanmaya cibali

muumlbaha anlayışına son vermeye ccedilalışan bir yasa olmasıdır Nitekim bundan oumlnce yuumlruumlrluumlkte

olan Arazi Kanunnamesirsquo ne goumlre Devlet ormanları oumlzel ormanlar vakıf ormanları koumly ve

kasabalara ait ormanlar ve cibali muumlbaha ormanlar şeklinde bir sınıflandırmaya tabi

tutulmakta iken Orman Nizamnamesi cibali muumlbaha ormanlarını veya cibali muumlbaha

anlayışını yasal eylemsel olmasa bile yasal anlamda ortadan kaldırmış padişaha ait ormanlar

devlet ormanları ve Tersane ve Tophane ormanları adı altında farklı youmlntemlerle youmlnetilen

ormanlar Devlet ormanları kapsamında birlikte değerlendirilmiştir

1937 yılına kadar 68 yıl yuumlruumlrluumlkte kalan 1870 tarihli Orman nizamnamesi ile

kapsamına yalnız devlet ormanları alınmış bu ormanlardan her tuumlrluuml orman uumlruumlnuuml alınması

ccedilıkarılması yasaklanarak izne bağlanmış ağaccedilların kesim zamanı belirtilmiş kesme ve taşıma

idarenin ruhsatına ve nakliye il muhaberine bağlanmış emvalin menşeini belirtmek uumlzere

mamul damga usuluuml getirilmiş hayvan otlatmaları kontrole alınmış suumlruumllerin ccediloban

nezaretinde bulundurulması mecbur tutulmuş otlatma resmi oumldenmesi oumlngoumlruumllmuumlş muhtarlar

7

orman idaresine yardım ile yuumlkuumlmlendirilmiş ve ceza huumlkuumlmleri getirilmiştir Ayrıca ccedilarşı ve

pazar yerlerine gelen odun koumlmuumlr ve diğer orman uumlruumlnlerinden devletin ormanları koruması

karşılığında ldquo Orman hakkı ldquo adı altında bir bedel alması gerektiği savunulmuş ve bu goumlruumlşe

dayanılarak Orman Nizamnamesirsquone huumlkuumlmler konulmuştur Bu suretle Orman

Nizamnamesinin genel huumlkuumlmleriyle hem ormanların korunmaları hem de devlet hazinesine

buumlyuumlk oumllccediluumlde maddi gelir sağlanması oumln goumlruumllmuumlştuumlr Orman Nizamnamesi halkın goumlsterdiği

tepki nedeniyle 25 yıl kadar uygulanma imkanı bulamamıştır Ancak 1893 yılında Orman ve

Maadin nezaretinin kuruluşundan sonra tatbik edilmeye başlanmıştır Ormanların idaresinin

orman muumlfettişleri tarafından yapılacağı suumlvari ve piyade orman bekccedilileri tarafından

korunacağı huumlkme bağlanmıştır Bu memurlar orman iccedilinde devlet tarafından yapılacak

barakalarda oturacaklardır Her piyade bekccediliye sekiz bin doumlnuumlm orman sahası teslim

olunacak okur yazar olan suumlvari bekccedililer bunları muntazaman kontrol edecektir Succedillar

tutanaklarla tespit edilecek oumlzel defterlere kayıt edilecektir Ayrıca dikili damganın kilit

altına alınması ağaccedil bedelinin malsandığına yatırılarak makbuzunun ibraz edilmesi

hususları da değerlendirilmiştir

Ormancılığımızın genel muumlduumlrluumlk seviyesinde teşkilatlanması amacı ormanların

korunması ve ormanlardan hazineye gelir sağlamak olan Orman Nizamnamesi nin 1870

yılında yuumlruumlrluumlğe girmesinden sonra Maliye Nezareti buumlnyesinde Orman Umum

Muumlduumlrluumlğuuml kurulması ile başlamaktadır İlk Umum Muumlduumlrluumlğuumlne Aristidi Baltacı

atanmıştır Hizmetler artık tek elde toplanmış idi Ormanlar devlet ormanları Evkafa bağlı

ormanlar Kasaba ve koumlylere ait ormanlar ve Şahıslar muumllkiyetinde ormanlar olmak uumlzere 4

boumlluumlmde kabul olunmuştu Tersane ve tophane ormanları miri orman cibali muumlbaha adları ile

ayrı usullerle idareleri suumlregelen ormanlar devlet ormanları adı altında toplanmış ve

korunmaları orman idaresine bırakılmıştır Orman Nizamnamesi ile de cibali muumlbaha anlayışı

hukuken tarihe mal edilmişti Ağaccedil kesimi ve kereste temini artık yalnız orman idaresine

bırakılmıştı

Tanzimat fermanı yurdun her tarafında ve her şeyde bir kendine gelme ccedilabası

yaratmıştı Parlamenter sistemin meşrutiyet idaresinin Padişaha kabul ettirilmesi

muumlcadeleleri en buumlyuumlk uğraşılar olmakta idi1877 yılında II Abduumllhamit meşruti idareyi

kabul ederek tahta ccedilıkmıştı Ama kısa bir suumlre sonra buumlyuumlk Rus savaşının ccedilıkmasıyla

huumlkuumlmdar meclisleri kapatmış uumllke koyu bir sınırsız monarşi idaresine mahkucircm olmuştu

Tabi olarak bu yaşantı tesirlerini ormancılık ccedilalışmalarında da goumlstermiş idi Muhafazasız

kalan ormanlar iccedilin taşradan umut aranmıştı Orman korucusu tayin işlemleri mahalli kadroya

bırakılmış mahalli idarelerin imkacircnlarından yararlanılmak suretiyle orman suumlvari ve piyade

kolcuları kadroları kurulmaya ccedilalışılmıştır Fakat oumldenek yetersizliği nedeniyle kadro

alınamamıştı Bu nedenle uygulama imkacircnı bulamamıştı Buumlyuumlk orman yangınlarının

oumlnlenmesi iccedilin yangın korucuları meydana getirilmişti Bu sıralarda bir diğer orman tahribi

başlamış idi Ccedilam kabuğu piyasada değer kazanmış idi Ccedilam ağaccedillarının kabukları gizlice

soyuluyor kaccedilak olarak getirilip satılıyordu Bu ccedilok tehlikeli tahribatı oumlnlemek uumlzererdquo

Muvakkat Ccedilam Kabuğu Korucularırdquo ccedilalıştırılmıştı Sayılan bu ccedilabalara rağmen bu devre II

Meşrutiyetin ilanına kadar aynen suumlrmuumlştuuml Hizmetler sadece ruumlsum tahsili ve gelirin

artırılmasından ibaret kalmıştı

II Meşrutiyetin ilanından sonra orman idaresinde umum muumlduumlrluumlk goumlrevine Hoca Ali

Rıza Efendi getirilmişti(1908) Orman varlığını ve sınırlarını tespit ettirmiş ormancılık

oumlğretimine katılmış her vilayette orman muumlduumlrluumlğuuml kurmuştu Teknik hizmetleri idari

kadrodan ayırarak ayrıca teşkilatlandırmıştı İl ve ilccedilelerde teknik hizmetler iccedilin fen memuru

bunların murakabesinde muamelat memuru cibayet memurları ile ormanları korumak uumlzere

bekccedili ve serbekccedililer goumlrevlendirilmişti Bekccedililer 25-45 yaş arasındakilerden ve civar koumlyler

ahalisinden alınmıştı İyi ahlak sahibi cesur ccedilevresine muumlessir kimselerden seccedililmişti

8

1914 yılında ICihan harbi başlamıştı Daha oumlnce Hoca Ali Rıza Efendi ile birlikte

ccedilalışmış Fransız Jandarma yuumlzbaşısı Sarru ormanların korunmasının orman jandarması

tarafından yapılmasını teklif etmişti Yuumlzbaşı Sarru teklifini Umum Muumlduumlr Vekili Avadis

Remzi beye kabul ettirmişti1914 baharında Kağıthanersquo de Orman Jandarma Mektebi

accedilılmıştı Askerlik ccedilağına gelenlerden seccedilme beşyuumlz kişi alınmıştı Ancak İmparatorluğun

kısa bir suumlre sonra harbe girişi uumlzerine asker olan bu oumlğrenciler subayları ile birlikte cepheye

sevkolunmuşlardı Bu suretle de orman jandarmasının hizmete katılması temin edilememişti

IIMeşrutiyetin ilanı ile başlayan doumlnemde bu kez Alman ve Avusturyalı ormancı

uzmanlar uumllkemize davet edilmiş ve bu uzmanların oumlnerileri uumlzerine ormancılık eğitim

alanında olduğu gibi ormancılık mevzuatı ormanların youmlnetim ve işletilmesi konularında da

oumlnemli ccedilabalar goumlsterilmiştir

Avusturyalı ormancı uzmanlar Veit ve Stoger zamanında ilk Amenajman heyeti

kurulmuş ormanların işletme planlarına goumlre youmlnetilmesi kararlaştırılmıştı Boumlylece bu

doumlnem Tuumlrkiyersquo de ormanlardan planlı faydalanmanın başlangıcı olmuştur Ayrıca

ormanların saha ayrılarak uzun suumlrelerde muumlteahhidler ve şirketler eliyle işletilmesinin ilk

uygulamasına geccedililmişti Nizamnamenin kafi olmadığı kabul edilerek Orman ve Merrsquo a

Kanun tasarısı hazırlanmıştır

Birinci Duumlnya Savaşırsquo ndan sonra 23 Nisan 1920 tarihinde accedilılan Tuumlrkiye Buumlyuumlk

Millet Meclisi huumlkuumlmeti bir taraftan yurdumuzu duumlşman işgalinden kurtarmaya ccedilalışırken

diğer yandan da uumllkenin iccedil guumlvenliğini sağlamak orman kaynaklarına olan ihtiyaccedilların

karşılanması ve Cibali muumlbaha zihniyetinin reaksiyonlarını oumlnlemek konularına da eğilmek

zorunluluğu duymuştur 1920 yılında 39 sayılı Baltalık Yasası ccedilıkarılmıştır Bu yasanın

gerekccedilesinde oumlteden beri ormanları korumak amacıyla alınan oumlnlemlerin yetersiz kaldığı

ifade edilmekte Orman Nizamnamesirsquonin 5 maddesi ile baltalığı olamayan koumlyluumllere Devlet

ormanlarından verilen haklar nedeniyle haksız bir takım uygulamaların oluştuğu

değerlendirilmektedir Bu itibarla da Baltalık Yasası ile ldquoHem var olan ormanları tahripten

kurtarmak ve hem de koumlyluumlye yasal haklarından rahatlıkla yararlanma olanağı tanımak

amacıyla Devlet ormanlarından baltalık ayırmakrdquo amaccedillanmıştır Odunculuk koumlmuumlrcuumlluumlk ve

kerestecilik yapan veya buumlyuumlk ormanlar bitişiğinde yer alan koumlylere her haneye en fazla 18

doumlnuumlm olmak uumlzere baltalık verilmesi ilkesi anılan yasanın 1 maddesi ile benimsenmiştir

Son yıllarda uumlzerinde sıklıkla durulmaya başlayan ldquoormanların koumlyluumllerce korunmasırdquo

yaklaşımı da yine Baltalık yasasının 1 maddesi kapsamında yer almakta ve ldquoBaltalıkların

korunması ile yararlanma koumly ihtiyar heyetinin denetim ve sorumluluğu altında koumly halkına

aittirrdquo huumlkmuumlne yer verilmektedir Baltalık yasasının uygulanması duumlşuumlnuumllduumlğuuml gibi

olmamış pek fayda sağlayamamıştı Halk kendisine verilen bu ormanları tamamıyla soumlkuumlp

tarla haline getiriyordu Ayrıca yer yer de ccedileşitli istismarlara sebep oluyorlardı Yaygın halde

buumlyuumlk zararlar goumlruumlluumlyor ccedilok sayıda şikayetler yapılıyordu Baltalık kanunun mutlaka

değiştirilmesi isteniyordu Baltalık yasası uygulama sonuccedilları oumlnceden ayrıntısıyla dikkate

alınarak hazırlanmış bir duumlzenleme değildir Hangi amaccedil iccedilin hazırlanırsa hazırlanmış olsun

ormanların tahribi ile sonuccedillanmış veya en azından bu anlamda oumlnemli endişelere yol

accedilmıştır Buumltuumln bunların sonucunda Baltalık Yasası 1924 yılında ccedilıkarılan 484 sayılı Devlet

ormanlarından Koumlyluumllerin İntifa Hakkı Kanunu ile yuumlruumlrluumlkten kaldırılmış ve bu konuda

tekrar 1870 tarihli Orman Nizamnamesi esaslarına doumlnuumllmuumlştuumlr

484 sayılı yasa ile bazı koumlyluumllere verilen baltalık ormanları devlet ormanları

kapsamına alınmıştır Koumlyluumllerin veya koumly yapısındaki kentlerin Devlet ormanlarından

karşılıksız yararlanması olanaklı hale getirilmiştir Kadimden beri koru ve baltalığa sahip

olmayan koumly ve koumly yapısına benzeyen kasaba halkının ortak bireysel ihtiyaccedillar ile hane

ihtiyaccedilları ccedilerccedilevesinde yakın Pazar veya kasabalara goumltuumlruumlp satmak uumlzere odun ve koumlmuumlr

yapmak iccedilin devlet ormanlarının bilimsel olarak kesilmesi olanaklı olan boumlluumlmlerinden resmi

belgeye dayalı olarak karşılıksız kesim yapabilmektedirler Buumltuumln bu tedbirlerle asgari

9

yaşama seviyesinde guumlccedilten ve imkandan yoksun koumlyluumlye hayat muumlcadelesinde yardımcı

olunmaya ccedilalışılmıştı Bu yolla zaruret sebebi ile ormana bilgisizce saldırılar yapılmasına

mani olunmaya gayret edilmişti

22 Nisan 1924 tarihinde 504 sayılı Tuumlrkiye Ormanlarının Bilimsel Youmlntemlerle

Youmlnetimi ve İşletilmesi Yasası yuumlruumlrluumlğe girmiştir Bu yasaya goumlre ister devlete ister oumlzel

veya tuumlzel kişilere ait olsun uumllkedeki tuumlm ormanlardan kesim yapılabilmesi iccedilin ldquo işletme

planlarının duumlzenlenmesirdquo zorunluluğu getirilmektedir Oumlnceden sadece devlet ormanlarının

işletme planlarıyla youmlnetimi esası soumlz konusu iken bu yasa ile tuumlm ormanlar bu kapsama

alınmıştır Devletin bu yasadaki yuumlkuumlmluumlluumlklerini yerine getirmesi iccedilin ihtiyaccedil duyulan teknik

personeli yetiştirmek iccedilin İstanbulrsquo da yer alan Yuumlksek orman Okulu buumlnyesinde ldquo Orman

muumlhendis Muavinirdquo yetiştirmek uumlzere ldquo Orman Uygulama Okulu ldquo accedilılmıştır

Cumhuriyet huumlkuumlmeti muumlmkuumln olabilen her fedakarlığı goumlze alarak bulabildiği her

kaynağı kullanarak karşılaştığı engelleri aşmaya ccedilabalıyordu Devlet kuruluşlarını yavaş

yavaş tamamlamaya hizmetlere kifayet edecek seviyeye ulaştırmaya gayret etmekte idi

Ancak harplerin istilaların tahripleri hele geri ccedilekilen duumlşmanın yakıp yıkma gayretleri

gelir kaynaklarını azaltmıştı Kaynaklardaki bu kıt ve sınırlı haller karşısında orman idaresi

en az masrafla hizmetlerin goumlruumllmesini temin maksadı ile ldquo Ormanların efradı muumlkellefe

tarafından muhafazasırdquo hakkında bir tasarı hazırlayarak meclise sunmuştu Meclis 16 Mart

1924 tarihinde gelen tasarıyı değiştirmiş buumltccedile kanununa bir madde ekleyerek konuya başka

yoldan bir hal ccedilaresi bulmuştu Askere alınan jandarmalar arasından ayrılacak bir kadro ile

ormanların korunması tedbirini temin etmişti Fakat hem askerlik eğitiminden hem de

ormancılık bilgilerinden yoksun bulunuyorlardı Kısa suumlreli bu uygulamada hizmetlerden

faydalanma muumlmkuumln olamamıştı Şikayetler de dikkate alınarak askeri koruma kadrosu iki

buccediluk aylık bir deneme devresinden sonra lağvedilerek kaldırılmıştı Bu suretle de

Kağıthanersquo de Orman Jandarması Okulu ile başlatılan askeri korumanın bu ikinci

tatbikatı da kısa suumlreli uygulamadan sonra birincisi gibi terkedilmişti 18 Haziran 1924 tarihinde Orman Talimatnamesi hazırlanmıştı Bu talimatname 1937

yılına yeni kanunun yuumlruumlrluumlğe girişine kadar uygulanmıştı Bu talimatname ile ormanların

korunması goumlrevi orman muhafızlarına bırakılmıştır1924 tarihli 638 sayılı kararname ile de

orman muhafızlarının vazife talimatnamesi yayınlanmıştı

Cumhuriyetin 1923-1937 doumlneminde devlet ormanları kısa ve uzun doumlnemli

soumlzleşmelerle yerli ve yabancı oumlzel girişimciler tarafından işletilmiştir Buumlyuumlk ekonomik

sıkıntı nedeni ile ormanların işletilmesi kiraya verilerek devlete gelir sağlanması

amaccedillanmıştır En verimli Koru Ormanları yerli ve yabancı şirketlere kiralanmıştır Kacircr hırsı

ile ormanlardan aşırı şekilde yararlanan ve halen izleri silinemeyen bu işletmecilik şekli

kamuoyunun da buumlyuumlk tepkisine neden olmuştur Neticede yol accediltığı yıkımlar nedeniyle bu

duumlzen 1924 yılında M Kemal ATATUumlRK tarafından uumllkemize getirilen yabancı uzmanların

da ccedilabalarıyla 1937 yılında yuumlruumlrluumlkten kaldırılmıştır

Cumhuriyetin ilanından itibaren ormancılık oumlrguumltuumlnuuml yeniden ele alacak ormanları ve

ormancılığı duumlzenleyecek halkın ormanlardan yararlanması konusunda yeni yollar ortaya

koyacak kapsamlı bir yasal duumlzenlemeye ihtiyaccedil olmuştur Buumltuumln huumlkuumlmetler bu ihtiyacı

goumlrmekle birlikte mecliste kabul goumlrecek bir yasa tasarısı oluşturulamamış yapılan

goumlruumlşmelerde bir sonuca varılamamıştır Yeni bir orman yasası hazırlanması konusundaki

ihtiyaccedillar goumlz oumlnuumlne alınarak 1926 yılında Prusya krallığı Saksonya Eski Orman Genel

Muumlduumlruuml Prof Bernhard uumllkemize getirilmiştir Prof Bernhard hazırladığı raporlarda ve

konuşmalarında ormanların tahribindeki başlıca nedenin orman işletmeciliğinin muumlteahhitlere

verilmesi olduğuna işaret ederek ormanların devlet tarafından işletilmesi gereği uumlzerinde

ısrarla durmuştur 1935 yılında Bernhard tarafından 16 boumlluumlmden oluşan ldquo Ormanlar Yasa

Tasarısırdquo hazırlanmıştır Bu tasarı ile Devlet Ormancılığı benimsenmektedir Tasarının 2

maddesirsquo nde rdquo Buumltuumln ormanların devlet ormanı olması asıldırrdquo denilmek suretiyle ilke olarak

10

devlet orman muumllkiyetinin 12 maddesirsquo nde de ldquo Devlet ormanlarının işletilmesi yalnızca

iktisat vekacircletine aittirrdquo huumlkmuuml ile de devlet orman işletmeciliğinin benimsendiği

goumlruumllmektedir Ormanlarda hayvan otlatılması yasaklanmış ormanlardan karşılıksız

yararlanma hakkına son verilmiş devlet ormanlarından işletme planlarına goumlre kesim

yapılması gerektiği devlet ormanlarının doğrudan devlet tarafından işletileceği huumlkuumlm altına

alınmıştır

1937 yılında ormancılığa buumltuumlnluumlk kazandıran en geniş kapsamlı kanun olan 3116

Sayılı Orman Kanunu yuumlruumlrluumlğe girmiştir 3116 Sayılı Orman Kanunda hem ormanların

işletilmesi hem de korunması ile ilgili esaslar accedilıklanmıştır Bu kanun ile uumllkemizde ldquoDevlet

Ormancılığırdquo doumlnemi başlamıştır Yasa ile ormanların oumlzel kişi veya kuruluşlarca işletilmesine

son verilmiş devlet ormanlarının devlet tarafından işletilmesi ilkesi benimsenmiştir Bu yasa

ile orman muumllkiyetinde Orman Nizamnamesine uyulmuş ve orman muumllkiyet ccedileşitleri doumlrt

grupta toplanmıştır Bunlar

1 Devlet ormanları

2 Umuma mahsus ormanlar ( koumly belediye ve oumlzel idareler gibi tuumlzel kişiliğe

sahip kamu kurumlarına ait ormanlar)

3 Vakıf ormanları

4 Oumlzel ormanlar

3116 sayılı yasa Orman Nizamnamesirsquo nde devlet ormanı sayılan her yeri aynen

benimsemiş devlet ormanı dışındaki ormanlar iccedilin Devlet denetimi ilkesi getirmiş ve Yasarsquo

nın Geccedilici 1 maddesi ile de bir kısım ormanın kamulaştırılmasını sağlamıştır Bu

kamulaştırma ile ccedileşitli sınır ve alan uyuşmazlıklarının ccediloumlzuumlmuuml ve oumlzellikle de orman

muumllkiyetinin devletin elinde toplanmasını sağlamak amaccedillanmıştır

Ormanla ilgili geniş bir kitle tarafından dikkatle izlenen ormancılık hizmetlilerince

sabırsızlıkla beklenen ve anakanun olarak nitelendirilen 3116 sayılı yasa yanında bunun

getireceği ortamı tamamlayacağı umulan 11 Ocak 1937 tarihinde askeri orman koruma

kanunu tasarısı meclise sunulmuştu Asırlardan beri bakım ve koruma yanında hiccedilbir dikkate

mazhar olmayan yurt ormanlarının saha itibariyle azaldığı vasıfları youmlnuumlnden acınacak

durumda bulunduğu geri kalanlarının da insan elinin ulaşamadığı sarp yerlerde oldukları

yurdu sellerden ve duumlşman goumlzuumlnden ve ccedilizmesinden koruma halkın sağlığı youmlnuumlnden bilinen

buumlyuumlk değerlerinin ihmal edildiği buguumlne kadar mevcut olan muhafaza teşkilatının ve

kadrosunun beklenen semereleri vermediği bu sebeplerle de ormanların muhafazası işinin

askeri bir teşkilata bırakılması luumlzumu belirtilmişti Milli muumldafaa vekaletinden alınacak bir

kadro altı ay askeri talim ve terbiyeye tabi tutulacak talimgahlara gelecek ormancılar

tarafından kendilerine teknik orman bilgileri verilecek her youmlnuuml ile donatılarak kurulan

koruma birliklerinde goumlrevlendirilecektir Bu suumlrede başarılı olanlar altı ay orman işletmesi

revirlerinde veya tali orman muhafaza mektebinde kurs goumlreceklerdir başarılı olanlar sivil

kadrolu goumlrevlere alınacaklardır

3116 Sayılı Kanunun getirdiği ldquoOrmanların Devlet Eliyle İşletilme Prensibirdquo 1945

yılında ccedilıkarılan 4785 Sayılı Kanunla daha fazla guumlccedil kazandı Buumltuumln ormanlar devletleştirildi

4785 sayılı yasarsquo nın 1 maddesi ile yasanın yuumlruumlrluumlğe girdiği tarihte varolan gerccedilek ve tuumlzel

oumlzel kişilere vakıflara ve koumly belediye oumlzel idare kamu tuumlzel kişiliklerine ilişkin buumltuumln

ormanlar hiccedilbir işlem ve bildirime gerek olmaksızın devletleştirilmiştir2 maddesinde ise

devletleştirme dışında tutulan bazı alanlara yer verilmektedir4785 sayılı yasa ile uumllkemizde

devlet ormanı dışındaki muumllkiyet hakkına hemen hemen son verilmektedir

11

Ormanların işletilmesinde uumlruumlnuumln alınması suumlresinin ccedilok uzun oluşu yatırılan

sermaye ve emeğin bu uzun suumlreyi atıl halde bekleyişi kişilerin oumlmuumlrleri iccedilinde sonuccedil almak

arzusu ile sabırsızlık goumlsterişi luumlzumsuz muumldahalelere girmelerinin oumlnlenmesi mecburiyetinin

bulunuşu sebebi ile bunların vadeli ccedilalışmalara dayanabilen suumlrekliliğe sahip devlet

işletmeleri haline getirilmeleri zorunlu bulunuyordu Fazla emek ve masrafa dayalı bir

işletmecilik olduğundan şahısların bu riskleri karşılayamayacakları nedeniyle yine devlet

eliyle işletilmeleri zarureti bulunuyordu Muumlteahhit ve şirketler eliyle işletmenin kacircr hırsı ile

ormanlarda buumlyuumlk tahriplere neden olması da ormanların devlet eliyle işletilmesi gereğinin bir

başka nedenidir

Tuumlrk ormancılığında etkisini guumlnuumlmuumlzde de hissettiren ve birccedilok kimseye goumlre

guumlnuumlmuumlz ormancılığının en temel sorunlarının kaynağı 1945 yılında ccedilıkarılan ve tuumlm oumlzel

ormanları devletleştiren 4785 sayılı yasanın yuumlruumlrluumlğe konması bir doumlnuumlm noktası olmuştur

4785 sayılı Orman Yasasırsquo nın orman tahriplerini oumlnleme ve dolayısıyla da ormanları

koruyabilme konularında iyi bir araccedil olup olmadığı tartışma konusudur 4785 sayılı yasarsquo nın

ccedilıkarılması ile ormanların daha iyi korunduğunu soumlyleyebilmek guumlccedilluumlk taşımaktadır Nitekim

yapılan bir araştırma 4785 sayılı yasarsquo nın ccedilıktığı 1945 yılından sonra orman succedillarında

oumlnemli sayılabilecek artışlar goumlruumllmuumlştuumlr (OumlZDOumlNMEZ 1964)

4785 sayılı yasarsquo nın 5 maddesine goumlre 13 Temmuz 1945 tarihinden itibaren bir yıl

iccedilinde uygun muumllk edinme belgeleri ve vergi kayıtları ile veya uyuşmazlık durumu halinde de

mahkeme belgeleri ile başvurulması halinde devletleştirme bedelini alabilmekte bir yıl

iccedilerisinde başvuru olmaması durumunda da bu haktan yoksun olmaktadırlar Her tuumlrluuml

imkandan yoksun orman koumlyluumlsuuml bu yasadan haberdar olamamıştır Kadastro ccedilalışmaları

sırasında arazileri bu yasa uyarınca ellerinden alınınca haberdar olmuşlardır 4785 sayılı yasa

orman-koumlyluuml ilişkilerinin oumlnemli oumllccediluumlde bozulmasına ve iccedilinden ccedilıkılması ccedilok zor olan

ormancılık sorunlarının ortaya ccedilıkmasına neden olmuştur

Ortaya ccedilıkan buumlyuumlk tepkiler ve kamulaştırma bedelinin fazlalığı nedeniyle 1950

yılında 5658 sayılı yasa ile devlet ormanlarının dışında olan veya devlet ormanları ile

aralarında ayırıcı unsurlar nedeniyle de devlet ormanlarına doğru genişletilmesi olanaklı

olmayan koumly belediye tuumlzel kişiliklerine ve gerccedilek kişilere ait ormanların istedikleri taktirde

sahiplerine iade edilmesi huumlkmuuml getirilmiştir

1956 yılında 1937 yılında yuumlruumlrluumlğe konulan ve birccedilok kez değişikliğe uğratılan 3116

sayılı yasa tamamen uygulamadan kaldırılarak 6831 sayılı Orman Yasası kabul edilmiştir

Yasanın 1 maddesinde ormanın tanımı yapılmıştır Ormanların tanımında orman alanlarının

kapsamı genişletilmiştir Orman tanımı dışında tutulan yerler ise ayrıntılı olarak verilmiştir

3116 sayılı yasarsquo da ormanlar muumllkiyet bakımından doumlrt gruba ayrılmışken yeni yasa

ormanları uumlccedil başlık altında toplamıştır Bunlar devlet ormanları Tuumlzel kişiliğe sahip kamu

kuruluşlarına ait ormanlar ve oumlzel ormanlardır Bunun nedeni 4785 sayılı yasa ile vakıf

ormanlarının devletleştirilmiş olması ve iade kapsamına da alınmamış olmasıdır

1960 yılında uumllkenin siyasi yapısında yaşanan değişiklik sonrasında yeni anayasa

hazırlığına girişilmiştir Oumlnemli doğal kaynaklarımızın başında gelen ormanların anayasal

guumlvenceye alınması gerektiği konusunda oumlnemli talepler vardı Ormanların siyasi emellere

alet edilmemesi partiler uumlstuuml bir nitelik kazandırılması yoluyla muumlmkuumln olabilecektir Bunun

yolu da sert (değiştirilmesi bazı zorlayıcı kurallara bağlanmış) anayasa ile ormanların

guumlvenceye alınması yoluyla muumlmkuumln olabilecekti 1961 anayasarsquo sının 37 38 ve 131

12

maddeleri orman varlığıyla ilgilidir131 madde ise tamamen orman varlığı ile ilgilidir Bu

maddede devlet ormanlarının muumllkiyetinin oumlzel kişilere devrolunamayacağı bu ormanların

zamanaşımı ile muumllk edinilemeyeceği accedilık ve kesin bir şekilde ifade edilmiştir

1982 yılında yeni anayasa kabul olunmuştur Bu yasa ile 1961 tarihli anayasaya

benzer şekilde uumllke orman varlığıyla ilgili kurallara yer verilmiştir 169 ve 170 maddeler

orman varlığına ve orman koumlylerine youmlnelik huumlkuumlmler taşımaktadır169 maddede devlet

ormanlarının muumllkiyetinin devrolunamayacağı devlet ormanlarının kanuna goumlre devletccedile

youmlnetilip işletilmesini bu ormanların zamanaşımı ile muumllk edinilemeyeceği kamu yararı

dışında irtifak hakkına konu olamayacağı belirtilmektedir

Ormanların korunması 1982 yılında ccedilıkarılan ve 1996 yılında yeniden duumlzenlenip

halen uygulanmakta olan ldquoOrmanların Kanun Dışı Muumldahalelerden Korunması Esasları

ile ilgili 287 Sayılı Tebliğrdquo esaslarına goumlre yuumlruumltuumllmektedir

287 sayılı tebliğin 1 Boumlluumlmuuml olan ldquoOrman Korumada Toplu Ccedilalışma Korumada

Teşkilat Koruma Ekiplerirdquo kısmında koruma ekipleri toplu boumlluumlm seyyar ve sabit koruma

ekiplerinden oluşmaktadır

1982 yılında uygulamaya başlanan ve halen uygulanan sistemde Toplu ve Boumlluumlm

koruma ekipleri ormanların korunmasında işlevlerini faal olarak yuumlruumltmektedirler Ancak

sabit ve seyyar koruma ekipleri ise faaliyetlerini guumlnuumlmuumlz şartlarında aktif olarak yerine

getirememektedirler

13

BOumlLUumlM

BİYOTİK (CANLI) ZARARLILAR

1 İNSANLARIN YAPTIĞI ZARARLAR

Ormanlar iccedilin en buumlyuumlk tehlikeyi boumlceklerin meydana getirdiği zararlar istisna edilirse

insanlar oluşturur Oumlzellikle gelişmekte olan uumllkelerde nuumlfus artışı kentleşme saniyeleşme ve

tarım alanlarının yetersizliği ormanlık alanların gittikccedile azalmasına yol accedilmaktadır Uumllkemiz

ormanlarında yuumlzyıllardır suumlregelen duumlzensiz kullanma ve tahrip yuumlzuumlnden ormanlarımızın

sınırları dikey ve yatay doğrultuda oumlnemli oranda azalmış birccedilok orman maki bozkır ve

steplere doumlnuumlşmuumlştuumlr

A ORMAN YANGINLARI

Orman yangınları tuumlm duumlnyada olduğu gibi uumllkemizde de ormanların suumlrekliliğini

tehlikeye sokan etkenlerin başında gelmektedir Akdeniz iklim kuşağında yer alan uumllkemizde

insan-orman ilişkisinin de etkisiyle her yıl 2000rsquoden fazla orman yangın binlerce hektar

orman alanının yok olmasına neden olmaktadır Orman yangınlarının neden olduğu zararların

en aza indirilmesi iccedilin koumlkluuml oumlnlemler almak ve etkin bir Yangın Koruma ve Savaş

Organizasyonu kurmak gereklidir

1 Yangın ve İnsan

Yangın oumlzelliklede orman yangınları medeniyetin başlangıcından beri insanlar

tarafından bilinmektedir Antropolojistler insanların ateşi keşfederek onu kullanabilmeleri

sayesinde mutedil iklim zonlarında yaşamayı başardıklarını bildirmektedirler

İnsan ve onun davranış biccedilimi orman yangınlarının kilit konularından birini

oluşturmaktadır Yuumlksek sayıdaki yerleşim yeri ve nuumlfus orman buumltuumlnluumlğuumlnuuml bozup yerleşim

yeri-orman ve orman-tarım alanlarını artırarak yangın riskini oumlnemli oumllccediluumlde yuumlkseltmektedir

Kent ortamının gittikccedile kalabalıklaşması ve kirlenmesi kentlerden kırsal alanlara doğru goumlccediluumln

artmasına yol accedilmıştır Gittikccedile artan sayıdaki konutlar orman-kırsal alan sınırına ya da

doğrudan orman iccediline inşa edilmektedir Benzer biccedilimde oumlzellikle yangın riski ve tehlikesinin

daha yuumlksek olduğu kıyı kesimlerinde orman iccedili ya da bitişiğine inşa edilen turistik tesis ve

ikinci konutlar bir ccedilığ gibi buumlyuumlmektedir Bu yapılaşma orman yangını riskini arttırıyor

olmanın oumltesinde yepyeni orman yangınlarıyla muumlcadele kavram ve yaklaşımlarını guumlndeme

getirmektedir Ancak bu konunun ccediloumlzuumlmuuml ormancı teknik elemanları olduğu kadar ve hatta

ondan ccedilok daha fazla oranda sosyolog pedagog ekonomist halkla ilişkiler uzmanı vb

meslek sahiplerinin ilgi alanına girmektedir

2 Orman Yangını Tanımı

Orman yangını ccedilevresi accedilık olması nedeniyle serbest yayılma eğiliminde olan ve

ormandaki yanıcı maddeleri (ccedilalı kuru ve ince dal kuru kuumltuumlk yaprak ile belirli oranda canlı

ağaccedilları da yakan yangındır Bu tanıma goumlre orman yangınlarının ana karakterleri etrafının

accedilık ve yayılmaya elverişli olmasıdır Yani orman yangını ccedilevresine serbestccedile yakabilecek

yangındır

14

21 Orman Yangınlarının Tuumlrleri

Mineral toprak ile ağaccedil tepesi arasında mevcut tuumlm yanıcı maddelerin yanma derecesi ve

şekli dikkate alınarak orman yangınları ccedileşitli tuumlrlere ayrılmaktadır Bu ayrımda genellikle

orman yangının yaktığı kısımlar goumlz oumlnuumlnde bulundurulur Bu ayrıma goumlre orman yangınları

uumlccedil ana tuumlre ayrılmaktadır

a- Toprak yangını

b- Oumlrtuuml yangını

c- Tepe yangını

Bir orman yangını bu uumlccedil tuumlrden biri veya herhangi birinin kombinasyonu olarak gelişir

Ancak yangınların ccediloğu oumlrtuuml yangını olarak başlar ve gelişir Uygun yanıcı madde ve hava

koşullarında ise oumlrtuuml yangınları şiddetlenerek tepe yangınına doumlnuumlşuumlr

a-Toprak yangını

Toprak yangını ormanda mineral toprak

uumlstuumlnde diğer bir deyişle toprak yuumlzeyi

altındaki kalın organik madde tabakasının (ham

humus veya kuru turbalıklar) yanmasıyla

meydana gelir Bu yangın toprak altında

yavaşccedila ilerler Bazen de toprak uumlstuumlne ccedilıkarak

oumlrtuuml yangınlarına neden olur Yanmanın

derinliği ve şiddeti ayrışmış ve ayrışmakta olan

humus tabakasına ve kuraklık koşullarına goumlre

değişiklik arz eder Yanma derinliği bir

santimetreden bir metreye kadar değişiklik

goumlsterir Bu tuumlr yangınların tespit edilmesi ve

soumlnduumlruumllmesi ccedilok zor olduğundan kontrol altına

alınmaları zordur Uumllkemiz ormanlarında kalın

humus tabakası ve turbalıklar bulunmadığından

bu yangın tuumlruuml uumllkemizde goumlruumllmez

b- Oumlrtuuml yangını

Oumlrtuuml yangını toprağı oumlrten oumlluuml (kuru dal

kuumltuumlk kesim artıkları vb)ve diri (ot ccedilayır

funda yaprak yosun fide vb) oumlrtuumlyuuml yakan

yangındır Ormanda en ccedilok rastlanan yangın

tuumlruumlduumlr Oumlluuml ve diri oumlrtuuml tipine goumlre değişik

şiddet ve suumlratte ilerler Oumlrtuuml yangını yuumlksek

boylu vejetasyonla birlikte ağaccedilların tepe

ccedilatılarının yakar ancak yinede oumlrtuuml yangını

olarak adlandırılır Orman yangınlarının hepsi

oumlrtuuml yangını olarak başlar ve gelişir

Vejetasyon

Humus Tabakası

Mineral Toprak

15

c- Tepe yangını

Tepe yangını oumlrtuuml yangınından az

veya ccedilok ayrılmış olarak ağaccedil ve

ağaccedilccedilıkların tepelerini yakarak ilerleyen

yangındır Yangınların tepe yangınına

doumlnuumlşmesi goumlvde uumlzerinde bulunan kuru

dal yosun veya liken gibi yanıcı

maddenin dikey suumlrekliliğini koruyan ve

kolay tutuşabilen maddelerin oumlrtuuml yangını

ile tutuşturulması sonucu oluşabildiği gibi

iğne yapraklı ormanlarda aşırı sıcaklıkla

birlikte oluşan gaz ccedilıkışının oumlrtuuml yangınını

etkileyerek tutuşturması ve tepe yangınına

doumlnuumlşmesi şeklinde meydana gelmektedir

Bu nedenle tepe yangınları genellikle

iğne yapraklı ormanlarında meydana gelir

Tepe ccedilatısında ilerleyen yangın ccedilok hızlı

yayılması nedeniyle kontrol altına

alınması oldukccedila zordur

Yangınların Kombinasyonu

Bir orman yangınında yukarıda adı geccedilen yangın tuumlrleri değişik kombinasyonlarda da

olabilir Oumlrtuuml yangınının ccedileşitli nedenlerle tepe ccedilatısına atlaması Tepe Yangınına ve tepe

yangınının toprak oumlrtuumlsuumlne geccedilmesi Oumlrtuuml Yangınına neden olur Ayrıca oumlrtuuml yangını da

uygun alanlarda bir Toprak Yangını yaratabilir

Uumllkemizde Orman Yangınları ve Yangın Sezonları

Ccedileşitli etkenlere accedilık olan ve buumlyuumlk bir yanıcı madde birikimine sahip olan ormanlar

oumlzellikle sıcak ve kurak mevsimlerde yangın tehlikesi ile karşı karşıya bulunmaktadır

Uumllkemiz Akdeniz coğrafyası ve iklim kuşağında yer alması nedeniyle yaz aylarında yoğun bir

yangın tehdidi altında bulunmakta buna bağlı olarak her yıl ccedilıkan ccedileşitli sayıdaki orman

yangınları sonucu oumlnemli miktarda orman alanı zarar goumlrmektedir (Anonim 2001)

Yangın sezonu veya yangın mevsimi yangınların ccedilıktığı yayıldığı yangın koruma ve

organizasyonuna yeter derecede zarar yaptığı yılın bir doumlnemi veya doumlnemleri olarak

tanımlanmaktadır Bu doumlnemlerin belirli bir alanda sık sık olması devam suumlresi ve şiddeti

aslında iklimin bir sonucu ise de bu konuda ormandaki yanıcı maddelerin oumlzelliklerinin de

buumlyuumlk etkisi vardır Aynı iklim koşulları ccedileşitli youmlrelerde hatta aynı youmlrede benzer yangın

koşullarına neden olmaz Oumlrneğin bağıl nemin 30 olduğu bir yaz mevsiminde aynı youmlredeki

ince ve kalın yanıcı maddelerde eşit tehlike meydana getirmez İklim ve yanıcı maddelerin

Tuumlrkiyersquonin değişik youmlrelerinde ve yıllarda farklılık goumlstermesi nedeniyle ccedileşitli youmlreleri

kapsayan bir yangın sezonu listesi yapmak olanaksızdır Ancak uumllkemizde orman yangını

sezonlarını ikiye ayırmak muumlmkuumlnduumlr

Uzun yangın sezonu( 5-8 ay suumlrer)

Kısa yangın sezonu( 2-3 ay suumlrer)

16

Tuumlrkiye iccedilin orman yangını sezonu Akdeniz ve Ege boumllgelerindeki iğne yapraklı

ormanlarında 1 Mayıs ile 31 Ekim 6 ay devam eden uzun yangın sezonudur (Şekil 1)

(Ccedilanakcıoğlu 1995) Buna karşın Orta ve Doğu Karadeniz Boumllgelerinde yangınların

yoğunlaştığı aylar Şubat ndashNisan aylarıdır ve uumllkemizde kuzey boumllgelerde yayılış goumlstern

ormanlık alanlarda 2-3 ay devam eden kısa yangın sezonu goumlruumllmektedir (Şekil 2) (Bilgili vd

2010)

Şekil 1 2001-2010 yılları arasında uumllkemiz orman yangınları mevsimi

Şekil 2 2000-2009 yılları arasında Doğu Karadeniz Boumllgesi orman yangınları mevsimi

Orta ve Doğu Karadeniz Boumllgelerindeki bu kısa yangın sezonun nedeni ise

Balkanlardan orta Akdenizrsquoe gelen hava kuumltlesinin Akdenizrsquode termodinamik değişikliğe

uğrayarak alccedilak basınccedil merkezinin hareket youmlnuuml kuzeydoğu istikametine doumlnmesidir

Akdenizrsquoden Karadenizrsquoe doğru guumlneybatı youmlnden esen bu ruumlzgar (Lodos) kuzey bakılılarda

foumln etkisi ile orman yangınlarına neden olmaktadır Doğu Karadenizrsquoe kadar mesafe daha

uzun olduğu iccedilin foumln etkisi de artmakta yaz mevsiminde bile orman yangını ccedilıkmayan bu

boumllgede orman yangınlarına neden olmaktadır 15 Şubat 2010 tarihine meydana gelen foumln

etkisi Doğu Karadenizrsquode sekiz farklı noktada orman yangınlarının ccedilıkmasına sebep olmuştur

(15 Şubat 2010 tarihinde Adanarsquoda en yuumlksek sıcaklık 11degC iken doğu Karadenizrsquodeki buumltuumln

17

illerin azami sıcaklığı 25degC olarak gerccedilekleşmiştir) 5 Nisan 2000 tarihinde ise Tuumlrkiyersquode bir

guumlnde ccedilıkan yangınlarda 7105 hektar alan yanmıştır 23-24 Mart 2008 tarihlerinde ise orta ve

doğu Karadenizrsquode 18 noktada orman yangını ccedilıkmıştır Guumlney batılı fırtınanın enerji nakil

hatlarını kopararak yangınlara neden olduğu da goumlruumllmektedir

Geccedilmişte Ccedilıkan Buumlyuumlk Yangınlar

Bir alanın veya boumllgenin yangın tarihi ve doğal yangın rejimi hakkındaki ayrıntılı bilgi

yangın davranışının tahmin edilmesi yangının etkilerinin belirlenmesi ve yangına bağımlı

alanlarda yangının kaccedilınılmaz bir faktoumlr olduğunun anlaşılması hususunda fayda sağlayarak

başarılı bir yangın amenajman planının hazırlanmasına ve uygulanmasına yardımcı olur

(Mutch 1980) Bu nedenle orman yangınları ile başarılı bir şekilde muumlcadele edebilmenin ilk

adımı ilgili boumllge veya alanın doğal yangın rejimi oumlzelliklerinin belirlenmesi olmalıdır (Agee

1974)

Orman yangınlarının yaptığı zararın oumlnemini anlayabilmek iccedilin geccedilmişte meydana

gelmiş buumlyuumlk yangınların bilinmesi ve bunların ayrıntılı olarak incelenmesi gerekir Boumlylece

hem geccedilmiş yangınların buumlyuumlmesindeki doğal nedenler ve soumlnduumlrme organizasyonunun hatalı

youmlnleri belirlenmiş hem de gelecek iccedilin hazırlanacak Yangın Koruma ve Savaş

Organizasyonuna youmln verecek veriler toplanmış olur

Uumllkemizde Ccedilıkan Buumlyuumlk Yangınlar

Uumllkemiz ormanlarında ccedilıkan yangınlar hakkındaki istatistiklere 1937 yılından sonra

rastlanmaktadır Bu nedenle 1937den oumlnce ccedilıkan yangınlar hakkında bilgi mevcut değildir

Uumllkemiz ormanlarında 1959-1988 yılları arasında ccedilıkan yangınlar uumlzerinde yapılan

incelemede buumlyuumlk yangın sınıfına giren (Sınıf G = 5001 hektar ve daha buumlyuumlk yangınlar) 67

adet yangın tespit edilmiştir (Orman Genel Muumlduumlrluumlguuml İstatistikleri 1937- 1988

Kuumlccediluumlkosmanoglu 1987)

Geccedilmişte meydana gelen yangınlardan 3uumlne ait detaylı bilgiler aşağıda accedilıklanmıştır

Serik-Taşağıl Orman Yangını

Uumllkemiz tarihinin kayıtlara geccedilmiş en buumlyuumlk orman yangını Antalya Orman Boumllge

Muumlduumlrluumlğuuml sınırları iccedilerisinde 31 Temmuz- 4 Ağustos 2008 tarihleri arasında gerccedilekleşen

Serik-Taşağıl Orman Yangınıdır TEDAŞrsquoa ait enerji nakil hattının 3172008 saat 1230 da

şiddetli poyraz nedeniyle tellerin birbirine temas etmesi sonucu oluşan kıvılcımın enerji nakil

hattının hemen altındaki tarladaki anızları tutuşturmasından ccedilıktığı belirlenmiştir Yangın

Karabuumlk Orman işletme Şefliği sınırları dacirchilindeki ormanlarda yeterli orman ve yangın

emniyet yolunun olmaması ve şiddetli poyraz nedeniyle hızla yayılarak kontrolden ccedilıkmıştır

01082008 guumlnuuml saat 0230 da Karataş Koumlyuuml Macarlar Mahallesini kuşatan orman yangını en

buumlyuumlk tahribatı bu koumlyde yapmış olup yangın sonrasında yapılan kesin hasar ccedilalışmaları

sonucunda 77 konut 88 ahır ve deponun yandığı yangında ayrıca bir ilkoumlğretim okulu ve

lojman bir cami ve bir koumly konağının hasar goumlrduumlğuuml 50 kuumlccediluumlk ve buumlyuumlkbaş hayvan ile 106

kovandaki arının telef olduğu belirlenmiştir Yangını soumlnduumlrme ccedilalışmalarına 9 helikopter 2

amfibik uccedilak 5 THK uccedilağı 225 arazoumlz 45 dozer 150 teknik eleman ve 1300 yangın işccedilisi

katılmıştır

31 Temmuz- 4 Ağustos tarihleri arasında (5) guumln suumlreyle devam eden Taşağıl ve Serik

Orman yangını sonucunda mevcut orman amenajman planlarına goumlre 13 018 hektarı verimli

koru ormanı ve 3907 hektarı bozuk koru ormanı olmak uumlzere 16925 hektar orman alanı tahrip

olmuş ve tahminen 1674000 m3 dikili ağaccedil yanmıştır

18

Dursunbey Orman Yangını

Bu yangın 1181945 guumlnuuml saat 1300de Dursunbey Devlet Orman işletme Muumlduumlrluumlğuumlnuumln

Candere Boumllgesi Oumlteova-Damlıca serisinin 7 Nolu boumllmesi iccedilinde bulunan bir tarla

kenarından ccedilıkmıştır Yangının bilerek ccedilıkarıldığı sanılmaktadır Yangın 8 guumln devam etmiş

ve 1981945 guumlnuuml saat 1450de soumlnduumlruumllmuumlştuumlr Ormanın durumuna goumlre oumlrtuuml ve tepe

yangını şeklinde devam eden bu buumlyuumlk yangında yanan alanın ortalama 12600 hektar ve zarar

goumlren orman servetinin de ortalama 1 000 000 m3 olduğu tahmin edilmiştir Dursunbey

orman yangınının devamı sırasında iklim arazi yanıcı madde koşullarının yangının

gelişmesine yardımcı olması ve oumlzellikle ruumlzgacircrın zaman zaman youmln ve hız değiştirmesi

1000in uumlstuumlnde soumlnduumlrme personelini guumlccedil durumlara sokmuştur Yangın Akdağ youmlnuumlnde

karaccedilam + kayın karışıklığının başladığı sınırda durmuştur (PAMAY 1960)

Marmaris Orman Yangını

Yaktığı alan youmlnuumlnden uumllkemizde bilinen en buumlyuumlk ikinci orman yangınıdır Bu yangın

2391979 guumlnuuml saat 1030da Marmaris ilccedilesi Ccediletibeli Boumllgesinin aynı isimle anılan serisinin

Hacı Ali Yurdu mevkii 93-94 Nolu boumllmelerinde ccedilıkmıştır 6 yerde hemen aynı anda

başlayan yangın kasten ccedilıkarılmış fakat faili bulunamamıştır Yangın ayrıca Marmaris

Boumllgesinin Marmaris serisine geccedilmiş ve 4101979 guumlnuuml saat 1500de soumlnduumlruumllmuumlştuumlr Oumlrtuuml

ve tepe yangını şeklinde devam eden yangında 13260 hektar orman alanı yanmıştır Yangın

sırasında ruumlzgarın ccedilok şiddetli ve bağıl nemin ccedilok duumlşuumlk olduğu bildirilmektedir Yangını

soumlnduumlrmede 300 yuumlkuumlmluuml 1100 asker ve 240 memur ccedilalışmıştır Yanan servet 315 000 m3 ve

bu alanın ağaccedillandınlması iccedilin 152284 000 TL gereksinim bulunduğu hesaplanmıştır

Yangında oumllen olmamış yalnız 2 kişi sakatlanmıştır Yangın soumlnduumlrme giderleri 1 347 626

TL olmuştur

Yabancı Uumllkelerde Ccedilıkan Buumlyuumlk Yangınlar

Orman yangınları duumlnyanın diğer uumllkelerinde de buumlyuumlk zararlara neden olmaktadırlar

Akdeniz uumllkeleri Kuzey Amerika Avustralya ve Rusya yangınlardan geccedilmişte olduğu kadar

buguumln de buumlyuumlk zarar goumlrmektedirler

Mevcut literatuumlrlerden buguumlne kadar bilinen en buumlyuumlk orman yangını 1915 yılında

Sibiryada ccedilıkmış ve Guumlney Almanya kadar genişlikte bir alana yayılmıştır Bu yangın

hakkında başkaca bir bilgi mevcut değildir

Amerika Birleşik Devletlerinde halen insanlar uumlzerinde derin etkisinin yaşandığı buumlyuumlk

orman yangınları ccedilıkmıştır Bunlardan 8 Ekim 1871 guumlnuuml ccedilıkan Peshtigo-Wisconsin-

Michigan Yangını 1500den fazla insanı oumllduumlrmuumlş ve 950 000 hektar alanı yakmıştır 10 ndash 21

Ağustos 1910 tarihleri arasında seyreden Buumlyuumlk Idaho Yangını da 85 kişinin oumlluumlmuumlne ve

750 000 hektar alanın yanmasına neden olmuştur HOLBROOK (1943)un Burning an Empire

(Bir imparator1uğun Yanışı) adlı eseri Amerika Birleşik Devletleri nde geccedilmişte ccedilıkan

buumlyuumlk orman yangınları hakkında geniş ve uumlrpertici bilgiler vermektedir

19

BOumlLUumlM

ORMAN YANGIN DAVRANIŞINI ETKİLEYEN ANA FAKTOumlRLER

11 Orman Yangın Davranışı

Her yangın işccedilisinin eğitiminde oumlğretilen ilk bilgi orman yangın davranışıdır Başarılı bir

yangın soumlnduumlrme aktivitesinin olmazsa olmaz şartı yangın davranışı hakkında detaylı bilgi ve

deneyime sahip olmaktır Yangın davranışı yanıcı maddenin tutuşması alevin gelişmesi

yangının yayılması ve diğer doğal olaylarının bir buumltuumlnuuml olarak tanımlanabilir

Orman yangınlarının nasıl ve niccedilin yayıldığını birbiri ile ilişkili birccedilok faktoumlr

belirlemektedir

Yangın davranışını tahmin etmek iccedilin aşağıdakilein bilinmesi ve anlaşılması

gerekmektedir

(i) Yangının başlamasına ne neden olur

(ii) Yangın nasıl başlar

(iii) Yangın nasıl geşilir

(iv) Yanmaya devam eder mi

(v) Hangi youmlnde nasıl bir hızda yayılır

(vi) İlerleyeceği youmlnde niccedilin ilerler ve

(vii) Hangi sıklıklarda ve ne zaman yanar

Bu bilgiler ışığında

yangın işccedilileri ve yangın youmlneticileri daha etkin ve etkili yangın oumlnleme ve savaş

planları yaparak yangının nerede nasıl ve zaman kontrol altına alınması konusunda en

doğru kararı verebileceklerdir

İş guumlvenliği tehlike durumlarının tanımlanması ve tehlikeden kaccedilınma konusunda daha

başarılı olunacaktır

Yangının kontrole alınmasında daha etkin savaş youmlntemlerinin ortaya konulacaktır

12 Yanma İlkeleri

121 Yangın Uumlccedilgeni

Yangınların tuumlmuuml YANICI MADDE ISI ve OKSİJENrsquonin uygun koşullarda ve

gereken oumllccediluumllerde bir araya gelmesiyle oluşan kimyasal birer reaksiyondur Bu uumlccedil elementin

oluşturduğu kombinasyona ldquoYangın Uumlccedilgenirdquo denir Bir ormanda her zaman bol miktarda

yanıcı madde ve oksijen bulunur Uumlccedilgeni tamamlamak iccedilin yeterli miktardaki ısıya veya

tutuşturma kaynağına ihtiyaccedil vardır Bu uumlccedil elementen her hangi birinin yokluğunda yangın

meydana gelmez Orman yanıcı maddelerinde asıl yanan bileşen karbondur Basit olarak

yanma olayı karbon ve oksijenin reaksiyona girmesi sonucunda karbondioksit ve ısı

20

enerjisinin accedilığa ccedilıkmasıdır Kimyasal bir olay olup yuumlksek sıcaklık derecelerinde meydana

gelir Yanma fotosentezin olayının tersidir

CO2 + H2O + Guumlneş Enerjisi C6H12O6 + O2 Fotosentez

C6H12O6 + O2 + Tutuşma Sıcaklığı CO2 + H2O + Isı Yanma

Yangın uumlccedilgenini oluşturan uumlccedil element oksijen yanıcı madde ve sıcaklıktır

Oksijen ndash Havanın 21rsquoi oksijenden ibarettir Oksijen miktarının 15rsquoe duumlşmesi

sonucunda yangın soumlner

Yanıcı Madde - Doğal yangınlarla muumlcadelede oumlncelikli olarak yangın uumlccedilgeninin

yanıcı madde ayağı kırılarak kontrol altına alınmaya ccedilalışılır Yangnın kontrol altına alındığı

hat genellikle yuumlzey yanıcı maddelerin el aletleri ile uzaklaştırılarak mineral toprağın accedilığa

ccedilıkarılmasıyla veya hat genişliğinde bir alanın suyla ıslatılması sonucu elde edilir

Sıcaklık - Bir yangının başlayabilmesi iccedilin yanıcı maddenin tutuşma sıcaklığına

getirilmesi gerekmektedir Şayet sıcaklık tutuşma sıcaklığının altına duumlşerse o zaman yangın

soumlner Su sıcaklığı duumlşuumlren en etkin maddelerden biridir Kumlu toprak uygulaması da ısıyı

duumlşuumlrmeye yardımcı olur

122 Tutuşma Sıcaklığı

Tutuşma Sıcaklığı bir maddenin tutuşması ve herhangi bir kaynaktan hiccedilbir ek ısı

almaksızın yanmaya devam edebilmesi iccedilin gerekli olan sıcaklık olarak tanımlanır Şayet bir

yanıcı maddenin yanmasına neden olan ısı uzaklaştırıldığında yanma olayı duruyorsa o

zaman bu yanıcı madde henuumlz tutuşma sıcaklığına ulaşmamıştır denir

Hızlı bir yanıcı madde tuumlketimi olduğunda tutuşma noktası veya evresi yanıcı madde

tipine ve koşullarına bağlı olarak değişiklik goumlsterir Tutuşma sıcaklığı yanıcı maddenin

oumlzelliğine bağlı olarak 220-250degC arasında değişiklik goumlsterir Oumlrneğin

YANGIN UumlCcedilGENİ

21

Resim A) Bir kibritle kuumlccediluumlk bir dal tutuşturulduğunda dal yanmaya başlar ve kibrit

uzaklaştırıldıktan sonra da yanmaya devam eder

Resim B) Bir kibritle kuru bir tomruk tutuşturulduğunda tomruk yanmaya ancak kibrit

uzaklaştırılır uzaklaştırılmaz tomruk soumlner

Bu iki oumlrnekte goumlruumllduumlğuuml uumlzere bir kibrit kuumlccediluumlk bir dal parccedilasını tutuşturma sıcaklığına

ulaştırabilirken tomruğu tutuşturma sıcaklığına ulaştıramamıştır Yanıcı maddenin tutuşma

sıcaklığına ulaştırılıp ulaştırılamadığının belirlenmesinde uygulanan sıcaklıkla birlikte yanıcı

maddenin boyutu buumlyuumlk oumlnem taşımaktadır

Yanıcı maddenin tutuşma sıcaklığına ulaşması iccedilin etkili olan bi diğer faktoumlr yanıcı

madde nemidir Nemli bir tomruğun tutuşma sıcaklığına ulaşması kuru bir tomruğa goumlre daha

fazla zaman alır

Orman ve ccedilayır yangınlarına neden olan bazı ısı kaynakları şunlardır

(i) Alevler (kibrit vb) (ii) Kor veya koumlz (sigara vb) (iii) Elektrik hatlarından ccedilıkan kıvılcımlar yıldırım ve (v) Suumlrtuumlnme sonucu oluşan kıvılcım (iş makinaları trenler vb)

123 Yanma Evreleri

Yanma olayı belli bir yanıcı maddeyi tutuşma sıcaklığına ulaştırmaya yetecek orandaki

ısının bulunup bulunmamasına bağlıdır Orman yangınlarında tuumlm yanıcı maddeler yanma

olayının aşağıda accedilıklanan uumlccedil evresini geccedilirirler Bu uumlccedil safhaların tamamlanması ise yangın

uumlccedilgeninde yer alan uumlccedil bileşenin varlığı veya yeterli oranda ısının olup olmamasıyla yakından

ilişkilidir

22

1 Safha ndash Oumln ısınma

Bu safha yanıcı maddelerin kurutulduğu ısıtıldığı ve kısmen damıtıldığı evredir

Ancak bu safhada alev yoktur Bu safhada yanıcı maddenin sıcaklığı tutuşma noktasına

(sıcaklığına) ulaşmaya başlar Kabaca orman yanıcı maddelerinin ccediloğunun tutşma sıcaklığı

220-250 degC lsquodir

2 Safha ndash Alevli yanma

Bu safhada ısınma oumlncesi evrede bulunan yanıcı madde gazlara ve odun koumlmuumlruumlne

doumlnuumlşuumlr Yanıcı madde kendi tutuşma sıcaklığına ulaşmıştır ve tutuşturma kaynağının suumlrekli

olması durumunda laevler yaınıcı mddenin uumlzerinde goumlruumlluumlr Bu safhada gazlar yanar ancak

yanıcı madde kendi başına henuumlz alevlenebilecek duruma gelmemiştir

3 Safha ndash Kor halinde yanma

Bu safha yanma olayının son evresidir Bu evreden oumlnce yanıcı maddenin bozulma

suumlreci olarak yanıcı madde daima iki yanıcı maddeye ayrılır Bunlar gaz ve odun koumlmuumlruumlduumlr

Yanma evresi boyunca yanıcı maddeden ccedilıkan gazlar alevli olarak goumlzle goumlruumllebilir biccedilimde

yanar Odun koumlmuumlruuml ise alevsiz olarak yanmaya devam eder Daha sonra yanıcı madde

tuumlkenir ve kuumll olur Bu aşamadaki orman yanıcı maddeleri kuumltle taşınımına neden olabilecek

ruumlzgacircrların varlığı ile veya yanan yanıcı maddelerin tepe aşağı yuvarlanması sonucunda nokta

yangınlarına neden olur

13 Isı Transferi

Isı bir madde den diğerine hareket eden

veya transfer olan bir enerji formudur Isı

transferi belli bir yol izleyen yangın davranışını

etkiler Yangınlar farklı ısı transfer metodlarına

bağlı olarak yayılırlar

Isı tranfer metodlarını 4 farklı

metodlaoumlzetlemek muumlmkuumlnduumlr (i) Radyosyon (ii) Konveksiyon (iii) Konduumlksiyon (iv) Kuumltle Taşınımı

Radyasyon ışık hızında herhangi bir

youmlnde accedilık alana doğru ısının taşınmasıdır

23

Radyasyon ısınan havanın hareketine gereksinim duymaz Ancak ısının şiddeti objeden

kaynağa doğru olan uzaklığın karesiyle orantılı olarak azalır

Radyasyon ana yangın istikametindeki yanmamış yanıcı maddelerinin ısınmasına

neden olarak yanıcı maddenin tutuşma sıcaklığına erişmesi yardımcı olur ve yanmasını

sağlar

Buumlyuumlk bir yangın (yuumlksek alevler) kuumlccediluumlk bir yangına oranla yanıcı maddeleri daha oumlnce

ısıtır ve daha hızlı tutuşturur Radyasyon yani yanıcı maddelerin ısınmasına neden

olduğundan oumlrtuuml yangınlarının yayılmasında ccedilok oumlnemli bir rol oynar Radyasyon yangın

hattı youmlnuumlndeki yanıcı maddeleri oumlnceden ısıtarak yangın hattının oumltesine yangının

atlamasına yardımcı olur

Aşağıdaki oumlzelliklerden dolayı radyasyon yangın yangın davranışı iccedilin oumlnem arz eder

ccediluumlnkuuml

(i) Oumlrtuuml yangınlarının yayılmasına yardımcı olur

(ii) Yangının doğal veya yapay olarak hazırlanan yangın engelini atlayarak geccedilmesini

sağlayabilir

Konveksiyon ısınan hava ve diğer gazlarla birlikte ısının taşınması demektir Bir

yangının uumlzerindeki duman yukarıya doğru hareketi ısınan hava diğer gazlarının

yuumlkselmesinin bir kanıtıdır Hızlı bir şekilde yuumlkselen konveksiyon kolonu ccedilok şiddetli olarak

yanan bir yangının goumlstergesidir

Konveksiyon havanın hareketine bağlı olarak ısıyı herhangi bir youmlnde yayan ısınmış

hava ve gaz formudur Bir orman yangınında yanıcı maddeler ısınan hava duman ve gazlarla

buluştuğunda başlangıccedil ısısını alır Konveksyon yangının yayılmasına katkı sağlar

Yuumlkselen bir konveksiyon kolonu sıcak

koumlzleri ve yanan dalları yanan alandan başka

yerlere taşıyabilir Bu ısı kaynağı yere duumlşer ve

uygun yanıcı maddenin varlığında nokta yangını

oluşturabilir

Konveksiyon ayrıca kuumlccediluumlk ağaccedil

topluluklarının veya tek bir ağacın dipten tepeye

doğru birde alevlenmesine (torching) neden olur ve

tepe yangınlarının başlasına yardımcı olur Bu

olaya tropikal ormanlarda oldukccedila nadiren rastlanır

Oumlzetle konveksiyon yangın davranışı accedilısından ccedilok

oumlnemlidir Ccediluumlnkuuml

(i) Yangının yayılmasına

(ii) Nokta yangınlarının oluşmasına

(iii) Torching

(iv) Tepe yangınlarının başlamasına ve

(v) Eğim yukarı yangının hızla ilerlemesine

yardımcı olur

Konduumlksiyon ısının bir yanıcı madde iccedilinde veya bir yanıcı maddeden diğerine direk

kontakt kurarak taşınmasıdır Odun temelde ısının taşınmasındaccedilok zayıf bir ilekendir

Ancak metal ısıyı ccedilok iyi iletir Bu ısı transfer metodu inşaat yapılarda oumlnemli olmasına

rağmen orman yangınlarıyla ccedilok az ilişkilidir

24

Kuumltle taşınımı orman yangınlarında temel bir ısı tranfer metodudur Direkt temas

yoluyla oluşur ve tutuşmuş veya kor haline gelmiş yanıcı maddelerin yuvarlanarak veya

duumlşerek ısıyı yaymasıyla meydana gelir

YANGIN DAVRANIŞINI ETKİLEYEN ANA FAKTOumlRLER

Yanıcı maddeler hava halleri ve topoğrafik faktoumlrlerin tuumlmuuml yangın davranışını etkiler

Yangın davranışının doğru ve guumlvenilir bir şekilde tahmin edilebilmesi iccedilin yangın davranışı

uumlzerinde etkili olan faktoumlrler ccedilok iyi bilinmelidir

Yangın davranışını uumlccedil ana faktoumlr etkiler

(i) Yanıcı madde (ii) Hava (iii) Topoğrafya

1) Yanıcı Maddeler

Yanıcı madde oumlrtuumlde veya tepede bulunan tutuşup yanabilen canlı veya oumlluuml herhangi

bir organik materyaldir Yangın davranışında etkili olan yanıcı maddelerin belli oumlzellik ve

karakteristiklerinin ccedilok iyi bilinmesi gerekmetedir Yanıcı maddeler toprakta toprak uumlstuumlnde

ve daha yuumlksekte bulunabilen tutuşup yanabilen veya yanmaya tutuşmaya eğilimli herhangi

bir madde veya karışım olarak tanımlanır (Robertson 1971) YDTS iccediline yanıcı madde

oumlzelliklerinin doğru ve eş zamanlı bir şekilde dacirchil edilmesi yangın davranışında buumlyuumlk oumlnem

taşımaktadır Yanıcı maddelerin sınıflandırılmalarında yangın davranışına etki eden yanıcı

madde ağırlığı boyutları dağılımı ve nem iccedileriği gibi elde edilebilen ve uumlzerinde oumllccediluumlmler

yapılabilen yanıcı madde oumlzellikleri esas olmaktadır (Van Wagner 1963)

Bunlar (i) Yanıcı madde boyutu (ii) Yanıcı madde duumlzeni ve suumlrekliliği (iii) Yanıcı madde miktarı (iv) Yanıcı mdde tipleri dağılımları ve (v) Yanıcı madde koşulları

Herhangi bir yangının analizinde yanıcı maddenin bu oumlzellikleinin dikkate alınması buumlyuumlk oumlnem taşımaktadır

Yanıcı madde boyutu

Yanıcı madde boyutu yanıcı maddelerin yanma hızını belirleyen bir faktoumlrduumlr Yanıcı

madde boyutu potansiyel yanıcı madde ağırlığının tahmin edilmesinde yeterli olmaktadır

Bununla birlikte tuumlketilebilir yanıcı madde miktarını tahmin etmek iccedilin bazen hem canlı hem

de oumlluuml materyallerin dağılımının buumlyuumlkluumlkleri ve hacimleri bilinmelidir İnce ve kaba yanıcı

maddeler olmak uumlzere genelde iki grupta incelenirler

A İnce (hafif) yanıcı maddeler yaprak

ince dal ibre ve ccedilayır gibi maddeler ccedilok hızlı nem

alma ve verme oumlzelliğine sahip olan maddelerdir

Dolayısıyla ccedilok kısa suumlrede kuruyarak tutuşmaya

elverişli hale gelmektedirler Yangın ince yanıcı

maddelerde kalın yanıcı maddelere oranla daha

hızlı yayılır

B Kalın (ağır kaba) yanıcı maddeler

incelere oranla daha buumlyuumlk ebatlara sahip koumlk

25

devrilmiş goumlvdeler ve kalın ccedilaplı kesim

artıklarından oluşmaktadır Bu tip yanıcı

maddeler boyutlarından dolayı nemi daha yavaş

alıp daha geccedil bırakırlar Tutuşmaları iccedilin daha

fazla ısıya ve yanmaları iccedilin daha fazla zamana

ihtiyaccedil goumlsterirler Dolayısıyla bu tip yanıcı

maddelerin yangının başlaması ve yayılmasında

oumlnemli bir etkisi yoktur Ancak uzun suumlre kor

halinde kalabildiklerinden yangının mevcut

sınırlarını aşıp yanmamış alanlara geccedilerek

tekrar başlamasını engellemek iccedilin soğutma

ccedilalışmalarında bu tip yanıcı maddelere dikkat

edilmeli ve tamamen soumlnduumlruumllmelidir (Bilgili 1998a)

Yanıcı madde duumlzeni ve suumlreklilği

Yanıcı madde duumlzeni yanıcı maddelerin yatay ve dikey konumdaki dizilimleri ile

ilgilidir Yanıcı madde suumlrekliliği ise tuumlm yanıcı maddelerin yatay ve dikey konumdaki

suumlrekliliğini ifade eder Yanıcı madde duumlzeni yanmayı yangın şiddetini yayılma oranını

havalanmayı dolayısıyla yanıcı madde nem kaybı oranını buumlyuumlk oumllccediluumlde etkiler Yanıcı madde

duumlzeni

(i) Yangının yayılma ve yanma oranını (ii) Yangının yayılacağı youmlnuuml (iii) Nemin evaporasyon oranını ve (iv) Yanma iccedilin uygun oksijen oranını belirler

Ccedilok sıkışık veya ccedilok seyrek olarak dizilmiş yanıcı madde parccedilacıklarının oluşturduğu

bir zeminde yangın ccedilok hızlı ilerleyemez Yanıcı madde ccedilok sıkışık olduğu durumda yanıcı

madde yoğunluğunun fazla ve goumlzenekliliğinin az olmasından dolayı yanıcı madde nem

miktarı daha fazla olacaktır Bu yuumlzden kuruma daha uzun bir suumlrede gerccedilekleşecektir Yanıcı

maddenin seyrek olması durumunda ise yanıcı madde parccedilacıkları birbirine yeterince yakın

olmadıklarından dolayı yanan parccedilacıkların oluşturdukları enerji henuumlz yanmaya başlamamış

materyali tutuşturacak derecede olamayacağından yangının ilerlemesi sağlanamayacaktır İbre

boyu kuumlccediluumlk olan saf iğne yapraklı meşcerelerde (oumlrneğin goumlknar ladin) oumlluuml oumlrtuumldeki ibre

goumlzenekliliğinin az oluşu ve sıkışık bir yapı oluşturmaları nedeni ile oumlrtuuml yangınları ya ccedilok

yavaş ilerler ya da hiccedil ilerlemez Yapraklı meşcerelerde (oumlzellikle meşe) yeni doumlkuumllmuumlş

yaprakların oluşturduğu oumlluuml oumlrtuumlde yangın daha hızlı ilerleyebilir Bunun sebebi yaprakların

kıvrılarak havalanmayı arttırması (gevşek bir oumlrtuuml oluşturması) ve iyi bir oumlrtuuml oluşturmasından

kaynaklanmaktadır Oumlrtuuml yangınları oumlzellikle ccedilam meşccedilerelerinde diğer meşcerlere oranla

oldukccedila hızlı yayılmaktadır Bunun nedeni ibrelerin uzunluğu ve oluşturdukları derin ve

havalanması iyi oumlluuml oumlrtuuml tabakasıdır (Bilgili 1998a)

Hem yatay hem de dikey yanıcı madde suumlrekliliği yangın davranışı accedilısından son derece

oumlnemli yanıcı madde oumlzelliklerindendir Yangın genelde oumlluuml oumlrtuuml tabakasında başlar ve gelişir

Yangının ilerleyebilmesi yangının ilerlediği youmlndeki yanıcı maddenin suumlrekliliği ile doğrudan

ilişkilidir Oumlluuml oumlrtuuml tabakasındaki bir kesinti yangının daha ileriye geccedilişini engelleyecek ya da

zorlaştıracaktır Aynı şekilde oumlrtuuml yangınının tepe yangını halini alabilmesi iccedilin oumlrtuuml yangını

ile oluşan enerjinin tepedeki yanıcı maddeleri tutuşturacak derecede ve tepenin de belli bir

yuumlkseklikte olması gerekir Genellikle dikey alev yuumlksekliğinin 15 katı yuumlkseklikteki boşluk

uumlst tabakanın yanmasına engel olmaktadır (Chandler vd1991)

26

Yanıcı Madde Miktarı

Yangın davranışı ile doğrudan ilişkili olan yanıcı madde miktarı (Rothermel 1983)

yangının yayılışını ve accedilığa ccedilıkan enerji

miktarını belirler (Stinson ve Wright 1969

Whelan 1995) Birim hektarda yanacak

yanıcı madde miktarı yangının şiddetini

etkiler Hektardaki yanıcı madde miktarı

arttıkccedila yangının şiddeti ve accedilığa ccedilıkardığı

ısı miktarı artar

Hafif yanıcı maddelerde ilerleyen bir oumlrtuuml yangının kontrol altına alınması kolaydır Ancak ağır yanıcı maddelerde ilerleyen bir oumlrtuuml yangını fazlaca ısı accedilığa ccedilıkardığından şiddetli ilerler ve kontrol altına alınması oldukccedila zordur

Hektardaki yanıcı madde miktarı (hacmi) hafif otlardan ağır kesim artıklarına kadar ccedilok geniş bir yelpazede değişiklik arz eder Yanıcı maddenin miktarını yangın esnasında accedilığa ccedilıkan toplam ısı miktarı belirler Yangın suumlresince accedilığa ccedilıkan toplam ısı miktarı yangının yayılmasında ccedilok oumlnemli bir rol oynar Yanıcı madde miktarının belirlenmesi saha uumlzerinde tehlikeyi azaltma oumlnlemlerinin gerekli olup olmadığına karar vermede ve ileride ccedilıkabilecek olası yangınlara karşı alınacak oumlnlemlerin planlanmasında gerekli olmaktadır

Yanıcı madde miktarının tahmin edilmesinde canlı yeşil olan vejetatif kısımlar değişik

sınıflara ayrılmakla birlikte yanabilirlik durumlarına goumlre 05 cm lt 05-1 cm 1-2 cm 2-5

cm 5-10 cm ve 10 cmgt daha yukarı kalınlık olmaka uumlzere sınıflarılırlar (Vezina 1962

Chandler vd 1991) Bu şekilde mevcut yanma koşullarında ne kadar yanıcı madde miktarının

yanabileceği doğru guumlvenilir ve etkili bir şekilde hesaplanmış olur Dolayısıyla yangın

yayılma oranı yangın şiddeti ve yanıcı madde tuumlketiminin belirlenmesi iccedilin gerekli

girdilerden birisi elde edilmiş olur

Yanıcı Madde Tipi ve Arazideki Dağılımı

Yanıcı madde tipi genel

anlamada benzer oumlzelliklere

sahip vejetasyon tiplerini ifade

eder Yanıcı maddelerin

yanabilirliği duumlzenine iccedilerdiği

nem miktarına yaşa genel

olarak ağaccedil goumlvdesine ve

tuumlrlerin bileşimine bağlıdır

Her bir yanıcı madde tipi

yangın davranışı accedilısından

farklılıklar arz eder Benzer

topoğrafik ve hava halleri

koşullarında yangın bazı yanıcı

madde tiplerinde yavaş

yayılırken bazılarında oldukccedila

hızlı yayılabilir

Genccedillik

Goumll

Genccedillik

Genccedil Ağaccedillandırma Alanı

Karışık Meşccedilere ışık

Yaşlı Meşccedilere

Maki ışık

Goumll

27

Aynı şekilde bazılarında yuumlksek şiddette yangın oluşurken (oumlrneğin maki ve genccedil

plantasyonlar) diğerlerinde duumlşuumlk şiddette yangın goumlruumlluumlr (oumlrneğin yaşlı meşcereler) Bu

durum dikkate alındığında yanıcı madde tiplerinin arazi uumlzerindeki dağılımlarının yangın

davranışını oumlnemli oumllccediluumlde etkileyeceği kolayca anlaşılmaktadır (Bilgili 1998a)

Yanıcı Madde Nemi

Yanıcı madde nemi mevcut hava koşullarının farklılığına goumlre yangının başlaması ve

yayılması iccedilin limit bir faktoumlrduumlr Orman yanıcı maddelerinin nem kaynağı

(i) atmosfer (ii) yağış ve (iii) toprak yuumlzeyidir

Yanıcı madde nemi yuumlksek olduğu zaman tutuşma zayıf yayılma oranı duumlşuumlk bununla

birlikte yanıcı maddenin neminin duumlşuumlk olması durumunda tutuşma kolay olup yayılma

oranı yuumlksektir (Shroder ve Buck 1970 Blackmarr 1972 Chandler vd 1991) Yangının

yayılışının buumlyuumlk oumllccediluumlde tepeye bağlı olduğu yanıcı madde tiplerinde canlı yanıcı

maddelerdeki (yaprak) nem yangın davranışını etkileyen temel bir etmendir (Countryman

1972)

Yanıcı madde neminin yuumlksek olduğu durumlarda yangının başlaması ve gelişmesi

zorlaşır Ancak yanıcı madde neminin duumlşuumlk olduğu durumlarda ise yangın kolaylıkla başlar

ve hızla ilerler Yanıcı madde nemi sıcaklık bağıl nem ruumlzgar yağışlı mevsim guumlnuumln belli

zamanlarındaki değişim ve yerel topoğrafyaya bağlı olarak farklılık goumlsterir Yanıcı madde

nemi oumlluuml yanıcı maddelerde canlı yanıcı maddelere oranla ccedilok daha hızlı değişir

Yanıcı Madde Ccedileşitleri

Orman yanıcı maddeleri dikey yayılışları ve genel oumlzellikleri dikkate alınarak iki gruba

ayrılırlar Bu sınıflandırmada ayrıca yanıcı madde duumlzeni boyutu nemi ve miktarı dikkate

alınır Buna goumlre yanıcı maddeler 1) Yuumlksek boylu yanıcı maddeler 2) Yuumlzey yanıcı

maddeleri olarak ikiye ayrılır

28

1) Yuumlzey yanıcı maddeleri ikiye ayrılır a) Toprak iccedili yanıcı maddeler b) Toprak uumlstuuml

yanıcı maddeler

1) Toprak iccedili yanıcı maddeler uumlst topraktaki (A horizonu) tuumlm yanıcı maddeleri kapsar

Oumlrneğin humus ağaccedil koumlkleri ccediluumlruumlmekte olan organik madde artıkları guumlbre ve turbalar

Hatta testere tozları da bu katagoriye dahildir Tuumlm toprak iccedili yanıcı maddeleri alevden

ziyade parıltılı yanma goumlruumlnuumlmuumlndedir Daima yuumlksek bir nem oranına sahiptirler Nem

oranlan 20nin altına duumlşmedikccedile tutuşmazlar Fakat tutuşurlarsa yanma suumlrekli olarak

devam eder Yanmaları iccedilin ya hiccedil veya ccedilok az bir oksijene gereksinimleri vardır Bu

maddelerde yangın yavaş ilerler

Humus

Toprak yuumlzeyi uumlzerindeki vejetasyon materyallerinin ayrışımı sonucu meydana gelir

Normal olarak bu maddeler yangının yayılma suumlratini ender olarak etkiler Zira bunlar hem

nemli hem de sıkı istiflenmiş olduklarından ancak uumlst kısımlarının az bir boumlluumlmuuml hava ile

bağlantılıdır Humus kısımlarında yangın ccedilıkma olasılığı ccedilok az olup ccedilıkan yangının yanma

ve yayılma suumlreti de ccedilok azdır Orman yangınlarında humusun ccediloğu alttaki mineral toprağa

karışır

Humus yangınlarının iccedilten tuumlterek yanma karekteri bu tip yangınlarla savaşı

guumlccedilleştirmektedir Bu tip alanlarda yangını soumlnduumlrmek iccedilin humus tabakasını mineral toprağa

kadar accedilmak gerekir Yalnız yapılan inceleme sonunda alt humus tabakası ccedilok ıslak ve ccedilok

fazla sıkı istiflenmişse o zaman bu alanı mineral toprağa kadar accedilmağa gerek yoktur Bir

yangın alanı iccedilindeki humus yangınlarını soumlnduumlrmek iccedilin en iyi ccedilarelerden birisi bir kuumlrekle

humus tabakasını alt uumlst etmektir Boumlylece hava ile temas eden humusun yanması sağlanmış

olur Bu yangınlar su ile de soumlnduumlruumllebilir Fakat bu işlemde yanıcı maddenin su ile iyi bir

şekilde ıslanmsını sağlamak gerekir Fakat humus yangınlarının toprakla soumlnduumlruumllmesi ccedilok

zordur

Koumlkler

Humus gibi koumlkler de yangının yayılma hızında oumlnemli değildir Zira hava ile temasları

yoktur Yangın koumlklerde yavaş ilerler Fakat bazen yangın koumlkler vasıtasıyla kontrolden

kaccedilarak yangın koruma hattını aşar ve yangından korunmak istenen alana geccediler Eğer bu

yangın toprak uumlstuuml tabakasına ulaşırsa yeni bir yangın ccedilıkmasına neden olurlar Bundan

dolayı yangın hattına yakın bulunan koumlkler yangın sonrası soğutma ccedilalışmalarında dikkatlice

soumlnduumlruumllmesi gerekmektedir

1) Toprak uumlstuuml yanıcı maddeler

Bunlar oumlluuml veya canlı olup mineral toprağın uumlst yuumlzuumlnde mevcut tutuşabilen tuumlm

materyalleri kapsar Oumlrneğin oumlluuml materyaller doumlkuumllmuumlş yapraklar ince ve kuumlccediluumlk dallar

kabuk kozalak canlı materyaller ccedilayırlar alccedilak boylu ccedilalılar fideli kuumlccediluumlk boylu fidanlar vb

Hatta ortalama 15 m yuumlksekliğe kadar olan ccedilalılarla toprak yuumlzeyindeki kalın dallar

devrikler ve kuumltuumlkler de bu gruba girerler

Yaprak ve ince yanıcı maddeler

Orman oumlrtuumlsuumlndeki oumllmuumlş yaprak veya iğne yapraklar ile diğer ince yanıcı materyaller

hem yangının ccedilıkmasında hem de suumlratle gelişmesinde buumlyuumlk rol oynarlar Bunlar orman

altında her yerde rastlanan genel yanıcı materyallerdir Bunların tutuşması ve tehlikeli olması

yanıcı maddenin fiziksel karakterine ormandaki duumlzenine ve miktarına bağlıdır Şayet yaprak

ve iğne yapraklar ince dallar ve suumlrguumlnler uumlzerinde iseler yanma daha şiddetli olmaktadır

Zira dallı olan yapraklar toprak yuumlzuumlne duumlşuumlp rutubetlenenlerden daha uygun bir durum almış

29

olurlar Bu nedenle iğne yapraklı ormanlardaki kesim artıklarının yangın iccedilin ccedilok tehlikeli

olması bundan ileri gelir

İğne yapraklılar iccedilinde ccedilamın iğne yaprakları diğer konifer yapraklarından daha fazla

tutuşmaya ve yangının gelişmesine muumlsaittir Zira ccedilamların iğne yaprakları hem buumlyuumlk hem

de ikili iğne yaprak taşımaktadır Bunlar aynı zamanda ayrışmadan uzun yıllar toprak

uumlzerinde kalarak birikimi arttırırlar Buna karşın ladin vegoumlknarın iğne yapraklarının teker

teker doumlkuumllmesi kısa olması ve rutubetli toprak uumlstuuml kısımlarıyla hemen temasa geccedilmesi

nedeniyle tutuşma ve yanmaları yavaş olmaktadır

Yapraklı ağaccedillar iccedilinde oumlrneğin oumlzellikle bazı meşe tuumlrlerinin yaprakları tutuşmaya

elverişlidir Bunun ccedileşitli nedenleri vardır (1) Kıvrılma nedeniyle toprakla temas yuumlzeyi az

olur (2) Oldukccedila uzun bir suumlre dış ortamdaki rutubeti absorbe etme oranları duumlşuumlktuumlr ve (3)

Toprağa doumlkuumllduumlkten sonra hemen kompaktlaşmazlar

Ot ve ccedilayırlar

Otlar ccedilayırlar ve diğer kuumlccediluumlk bitkiler oumlzellikle iğne yapraklı ormanlarda oumlnem

kazanırlar Bu bitkilerin yangınla olan ilişkisi uumlzerinde ruumlzgar havanın sıcaklığı ve atmosfer

neminin buumlyuumlk roluuml vardır Gelişme periyodunda yeşil ve su bakımından zengin olduklarından

dolayı yangını taşıyıcı değil durdurucu goumlrev alıp yangının yayılmasına engel olurlar Fakat

kuruduklarında yangın iccedilin buumlyuumlk tehlike yaratırlar

Ot ccedilayır ve diğer kuumlccediluumlk bitkiler Tuumlrkiyenin orman yangın mıntıkalarındaki ormanlarda

ve oumlzellikle kapalılığı bozulmuş meşcerelerde oldukccedila fazla mevcuttur Yangınla savaşanlar

bu oumlrtuuml tabakasını daima goumlz oumlnuumlnde bulundurmalıdırlar

Alccedilak boylu ccedilalılar fide ve fidanlar

Genellikle 120 cm boydan daha alccedilak olan bu materyaller orman toprağı uumlzerinde diğer

alccedilak boylu yanıcı maddelerle iccedil iccedile bulunurlar Bu canlı vejetasyon oumlrtuumlsuuml yangın sezonu

başında yangın suumlratinin azalmasına yardım eder Sezon ilerledikccedile hava sıcaklığı ruumlzgar ve

duumlşuumlk bağıl nem bu materyalleri kurutur O zaman bunlar yangın iccedilin hem tehlikeli hem de

yangının diğer yerlere taşınmasına yardımcı olurlar

İnce Dallar ve Diğer Oumlluuml Materyal

Bunlar 5 cm ccedilaptan ince olan dallar kabuk ve diğer ayrışım materyallerini oluşturur

Yangınların suumlratini etkileyen orman yanıcı maddeleri iccedilinde en oumlnemlileridir Kolay

tutuşarak yangınların bir yerden diğerine geccedilmesinde buumlyuumlk yardımcıdırlar Şayet bu

materyaller ot ve ccedilayır oumlrtuumlsuumlyle kombine edilmişse o zaman yangının ccedilok tehlikeli olacağı

daima goumlz oumlnuumlnde tutulmalıdır Zira bu materyallerin bulunduğu alanlarda ccedilıkan orman

yangınları buumlyuumlk sıcaklık yaratırlar Bu durum yangınla savaşı guumlccedilleştirir

Buumlyuumlk dallar devrik goumlvdeler ve kuumltuumlkler

Bu kalın yanıcı maddeler tutuşmaları iccedilin uzun bir kuraklık doumlnemine gereksinim

goumlsterirler Fakat kuruduklarında ccedilok şiddetli yangınlara neden olurlar Boumlyle yangınların

soumlnduumlruumllmesi ccedilok guumlccediltuumlr Bu materyallerin yanmasıyla toprak fazla ısınır

1) Yuumlksek Boylu yanıcı maddeler

Bunlar oumlluuml veya canlı olup orman ccedilatısı iccedilinde bulunan genellikle topraktan 15 m

yuumlkseklikten yukarı olan materyalleri kapsar Oumlnemlileri aşağıda verilmiştir

Ağaccedil dal ve yapraklar

30

İğne yapraklı ağaccedilların canlı yaprakları oldukccedila yuumlksek tutuşma yeteneğine sahiptir

İğne yapraklar tepe yangınının suumlratle ilerlemesini desteklerler İğne yapraklı dallar

uumlzerindeki dizilişi havanın serbest cereyanına yardımcı olur Buna ek olarak ağaccedilların tepe

dalları alccedilak boylu yanıcı maddelerden daha fazla ruumlzgar ve guumlneş ışığı alır Ayrıca iğne

yaprakların uccedilucu yağ ve reccediline ihtiva etmesi ağaccedil dallarını ve tepelerini oumlnemli yuumlksek

boylu yanıcı maddeler haline getirmektedir

Ağaccedillar uumlzerindeki oumlluuml iğne yapraklar ince va kalın kuru dallar oumlnemli yanıcı

maddelerdir Ayrıca ccedileşitli nedenlerle oumlrneğin boumlcek hastalık kar fırtına vb ağaccedillar

uumlzerindeki yanıcı materyalin artması yangının ağaccediltan ağaca atlamasına yardım eder Ayrıca

ağaccedil goumlvdelerinin aşağı kısımlarındaki kurumuş dallar oumlrtuuml yangınının tepe yangını halini

almasına neden olur Tepe yangınlarının soumlnduumlruumllmesi ise oldukccedila guumlccediltuumlr Bu durumda ilk

yapılacak iş oumlrtuuml yangınını soumlnduumlrmesi ve muumlmkuumlnse yangının tepeye geccedilmesine engel

olmaktadır Goumlvdelerin alt kısımlarındaki kuru dalların kesilerek uzaklaştırılması tepeyi

yangından koruma youmlntemlerinden birisidir

Alt tabaka ağaccedilccedilık ve ccedilalılar

Orman tiplerinin ccediloğunda ccedileşitli ccedilalı ve bodur ağaccedil tuumlrleri yer alır Bunlar yangınların

suumlratle yayılmasına buumlyuumlk oumllccediluumlde yardımcı olur Bazıları oumlrneğin Akdenizin tipik bitkisi

Zakkum (Nerium oleander)un yapraklarının yavaş yanması (Oumlzyiğit 1973)

yangınınilerlemesini yavaşlatıcı etki goumlsterir Fakat oumlzellikle maki formasyonunun

elemanlarının ccediloğu yangının hızla gelişmesine yardımcı olur Bu hususta daimi yeşil ccedilalı ve

ağaccedilcıklar yapraklarını doumlken tuumlrlere oranla daha fazla yanıcı oumlzelliğe sahiptir Zira daimi

yeşil tuumlrlerin yaprakları uccedilucu yağları iccedilerdiğinden bu tuumlrlerin nem oranı yapraklarını doumlken

tuumlrlerden daima daha az duumlzeyde bulunur

Yuumlksek boylu ccedilalılar

Tuumlrkiye ormanlarında yuumlksek boylu ccedilalılar genellikle eski yanmış yerlerde gelişerek

alanı kaplar Bu vejetasyon zamanla bulundukları alanların asli bitki oumlrtuumlsuuml halini alır

Tuumlrkiyede oumlzellikle Akdeniz Boumllgesinde tutuşmaya ve yangının yayılmasına elverişli geniş

alanlar bulunur Ccedileşitli kısa boylu bitkilerden oluşan bu topluluğa maki denilmektedir

Makiler yaz aylarında hava sıcaklığının artması ve bağıl nemin duumlşmesi hallerinde

yangınların ccedilıkmasında ve hızlanmasında buumlyuumlk rol oynarlar Bu yanıcı maddelerde ccedilıkan

yangınla savaşmak oldukccedila guumlccediltuumlr

Dikili kurular

Yangınları etkileyen yuumlksek boylu yanıcı maddelerden dikili kurular ccedilok oumlnemlidir

Oumlrneğin Amerika Birleşik Devletlerinde ccedilıkan yangınların 34uumlnuumln dikili kurulardan

ccedilıktığı saptanmıştır Oumlzellikle tepeleri kırılmış ve odun kalitesi oldukccedila bozulmuş olan dikili

kurular kolayca tutuşur ve yangının yayılma hızını arttırırlar Dikili kurular uumlzerindeki

kabukların yanmasından oluşan yanık parccedilalar aşağı duumlşerek diğer kuumlccediluumlk yangınlara ve

yangının ilerlemesine yardım ederler Bu nedenle bir yangında yanan dikili kurular hemen

kesilerek soumlnduumlruumllmelidir Fakat bunları kesilmesinde ccedilok dikkatli olmalıdır Ccediluumlnkuuml yanan

kabukların ruumlzgacircra da bağlı olarak ccedilevreye savrulması sorunu ortaya ccedilıkar

Yosun liken ve sarılıcı bitkiler

Ağaccedilların uumlzerindeki liken yosun ve sarılıcı bitkiler ccedilabuk tutuşan ve parlayan yanıcı

maddelerdir Oumlzellikle likenler ve sarılıcı bitkiler oumlrtuuml yangınının tepeye veya bir yuumlksek

boylu yanıcı madde elemanından diğerine geccedilmesinde oumlnemli rol oynarlar Bu nedenle toprak

uumlstuuml yanıcı maddelerini uzaklaştırarak yangının liken veya sarılıcı bitkiler yardımıyla tepeye

geccedilmesini engellemek gerekir

31

2) Hava Halleri

Zaman ve konum accedilısından ccedilok buumlyuumlk değişkenlikler goumlstermeleri ve bundan dolayı

yanıcı madde nemi ve yangının yayılması uumlzerine olan etkileriyle yangın davranışını

etkileyen en oumlnemli faktoumlr hava halleri kabul edilebilir Yangın hava hallerinin değişmesi

tutuşmayı yangının yayılmasını ve şiddetini etkiler Orman yangınları uumlzerinde en fazla etkili

olan hava halleri

(i) yağış (ii) ruumlzgar (iii) sıcaklık ve (iv) bağıl nemdir

Yağış yağmur ccediliğ ve ağır sisin bir formudur ve bunların her biri yağış olara

adlandırılır Yağmur bağıl nem gibi yanıcı maddenin nem iccedileriğini etkiler Buumlyuumlk ve ağır

yanıcı maddeler daha fazla nemi daha uzun suumlre buumlnyelerinde bulundurular

Yağışın yangın davranışına olan etkisi

yanıcı madde nemine olan etkisinden

kaynaklanmaktadır Yangının başlayabilmesi ve

gelişebilmesi iccedilin yanıcı madde neminin belirli

bir duumlzeyin altında olması gereklidir Genel

olarak 30rsquoluk nem oranı yangının başlayıp

gelişebilmesi iccedilin uumlst sınır olarak kabul

edilmektedir (Bilgili vd 2002) Yağmur yanan

materyali hemen ıslattığı iccedilin oumlzellikle ince

(05 cmlt) ve orta derecede kalınlıktaki (05-

1cm) yanıcı maddelerde gerccedilekleşen yangının

yayılışını hemen durdurucu etki yapar

(Ccedilanakccedilıoğlu 1993) Bu durum kalın ccedilaplı

materyallerde daha uzun suumlreyi gerektirir

Ruumlzgar genelde yangın şeklini belirleyen en oumlnemli etkenlerden birisidir Yangının

yayılma oranı alanı ve ccedilevre değerlerine ait tahminler iccedilin geliştirilen modellerde ccediloğunlukla

ruumlzgar hızı esas değişken olarak alınmaktadır Ruumlzgar yangının oumln cephesinin gelişmesini

alevin oumlnuumlndeki yanmamış yanıcı maddelere sıcak hava taşıyarak konveksiyon yoluyla

tutuşma ve yanmayı artırarak destekler (Burgan ve Rothermel 1984 Chandler vd 1991)

32

Orman yangınları başlangıccedilta dairesel bir gelişme goumlstermelerine rağmen daha sonra

ruumlzgar eğim ve diğer ccedilevresel faktoumlrlerin etkisiyle elips veya başka bir şekil alırlar (Bilgili

1991 Bilgili vd 2002) Ruumlzgacircr hızının belli bir duumlzeyin uumlzerine ccedilıkması durumunda yanıcı

madde oumlzelliklerindeki farklılıkların yangın davranışı uumlzerine olan etkileri ortadan kalkmakta

oumlzellikle yangın yayılma oranını belirleyen tek faktoumlr durumuna geccedilebilmektedir (NWCG

1981)

Ruumlzgar hızı guumln boyunca veya oumlğleden sonra maksimumdur ve akşamda duumlşmeye

başlar Yangın ccedilok hızlı yayıldığı iccedilin yangınla muumlcadele ccedilalışmaları guumln iccedilerisinde oldukccedila

zordur Diğer yandan ruumlzgacircr nokta yangını oluşturarak yangının kontrol altına alınmasını

guumlccedilleştirir Ruumlzgarın yangın davranışı uumlzerindeki en oumlnemli iki etkisi şunlarıdır

(i) Yangının yayılma youmlnuuml ve (ii) Yangının yayılma oranı

Ruumlzgar konveksiyon kolonuna youmln vererek yangının alevlenmesine neden olur ve

suumlrekli olarak oksijen desteği sağlar Ruumlzgar geniş accedilılmayan yangın engelinin diğer tarafına

koumlzleri ve yanan ince materyali taşıyarak nokta yangınları oluşturur veya konveksiyon

kolonunu ve alevleri eğerek direkt yanıcı maddeyi tutuşturur

Sıcaklık yanıcı maddenin kurumasına neden olarak yanıcı madde koşullarını değiştirir

Sıcaklık ayrıca yangın işccedililerinin performansı accedilısından da ccedilok oumlnemlidir Aşırı sıcaklık

konduumlsyonu duumlşuumlrerek işccedililerin verimliliğini olumsuz youmlnde etkilemektedir Yanıcı maddeler

radyasyonla guumlneşten ve konveksiyonla ccedilevresindeki havadan ısı alırlar Hava sıcaklığı

yuumlksek olduğu zaman yanıcı maddelerin de sıcaklıkları yuumlksek olacağından tutuşmaları iccedilin

daha az bir ısıya ihtiyaccedil duyar Yuumlksek sıcaklıklar yanıcı maddelerin nem iccedileriklerini

duumlşuumlrerek kurumalarını ve yangında kolay yanmalarını sağlar Devam eden bir yangın kuru

bir hal almış bu tip yanıcı maddelere ulaştığında hızını arttırarak ilerler (Bilgili vd 2002)

33

Bağıl nem yanıcı madde nem iccedileriğini etkiler Bağıl nem guumln iccedilerisinde sıcaklığın

artmasına bağlı olarak oumlğle saatlerinde en duumlşuumlk seviyelere iner Buna bağlı olarak yanıcı

maddelerin nem iccedilerikleri azalarak kuru bir hal alırlar Bu sebeple bağıl nemin duumlşuumlk olduğu

zamanlar orman yangınları accedilısından tehlikeli zamanlardır Ayrıca bağıl nem yangın

potansiyelinin ortaya konulmasında kullanılan kriterlerdendir Kolaylıkla oumllccediluumllebilir olması

nedeniyle yangın tehlikesinin ortaya konulmasında temel kriter olarak kullanılmaktadır

(Bilgili vd 2002)

Temel Kurallar

(i) Sıcaklıklığın her 20degC de bir azalmasıyla birlikte bağıl nem iki kat artar ve sıcaklığın her 20degC de artmasıyla bağıl nem yarı yarıya azalır Orman yangınları accedilısından yangının başlayıp gelişebilmesi iccedilin 30 bağıl nem uumlst sınır olarak kabul edilir

(ii) Bağıl nemim 30rsquoun uumlzerinde olduğu durmlarda yangınlar muumlcadele ccedilok zor değildir Ancak 30rsquoun altına duumlştuumlğuuml durumlarda yangının kontrol altına alınması zorlaşır

(iii) Bağıl nem guumln iccedilerisinde değişiklik arz eder sabahları en yuumlksek şafak vaktinde orta ve oumlğlede en duumlşuumlktuumlr

Hava Hallerini Etkileyen Değişimler

Hava hallerini iki ana koşul etkilemektedir Bunlar

(i) Guumln iccedilindeki değişim ve

(ii) Mevsimsel değişimlerdir

(i) Guumln İccedilerisindeki Değişim

Bazı yangınlar guumlnuumln farklı zamanlarında ruumlzgar bağıl nem ve sıcaklıktaki

değişimlerden dolayı ccedilok farklı yanarlar Ruumlzgacircr hızının yuumlksek bağıl nemin duumlşuumlk ve

sıcaklığın yuumlksek olduğu anda yangın tehlikesi en yuumlksek seviyeye ccedilıkar

34

Guumln iccedilerisinde yangın tehlikesinin en yuumlksek olduğu zaman saat 1000 ile 1800 arasıdır

En duumlşuumlk olduğu zaman ise sabah saat 0200 ile 0600 arasıdır

Mevsimsel Değişimler

Her bir mevsim yanıcı madde neminde ve koşullarında farklılıklara neden olarak yangın

davranışını etkiler Tropikal ormanlarda yanıcı maddeler kurak mevsimler boyunca nem

kayberek kururlar ve yağmurlu mevsimlerde işe yeşerirler Oumlluuml yanıcı maddeler canlı yanıcı

maddelere oranla daha iyi tutuşurlar ve daha yuumlksek tehlike arz ederler

3) Topoğrafya

Topoğrafya yangının davranışını etkileyen sahanın fiziksel sabit faktoumlrlerindendir

Arazi şekillerindeki değişiklikler hem yanıcı maddeler hem de hava halleri uumlzerinde

belirleyici bir etkiye sahiptir (Sağlam 2002 NWCG 1981)

Eğimin yangın davranışına etkisi yanıcı maddelerin istiflenme oranı ve bu durumun

yangının yayılması uumlzerine olan etkisiyle accedilıklanabilir (Albini 1974) Eğim yangın

davranışını iki şekilde etkiler

(i) Yangının yayılma oranı ve

(ii) Yangının yayılma youmlnuuml

Duumlz bir alana oranla eğimli bir arazide alevler daha ilerdeki yanmamış materyale

doğrudan temas edebilir veya radyasyon ve konveksiyonla yanıcı maddelerdeki nem

oranlarını duumlşuumlrerek yangının hızlı bir şekilde yayılmasına katkıda bulunur (Hirsch 1996

Pyne vd 1996)

35

Bakı alandaki ruumlzgar durumu ve guumlneş radyasyonu miktarındaki ccedileşitlilikle ilgilidir

Yangın meteoroloji koşulları duumlşuumlk nem ve yuumlksek duumlzeydeki guumlneş radyasyonu bakı

uumlzerinde gerccedilekleşen hızlı tutuşmaya yardımcı olur (Pyne vd 1996)

Bakıya bağlı olarak yanıcı madde tipi ve oumlzelliklerinde oumlnemli değişiklikler olmaktadır

Bu değişikliklerin temelinde guumlneşlenme sıcaklık ve ruumlzgardaki farklılıklar yatmaktadır

Bakı yanıcı madde nem iccedileriğini ve sıcaklığı etkileyen hava şartlarında buumlyuumlk değişikliklere

sebep olduğundan yangın davranışını etkilemektedir (Hayes 1941 1944 1949) Guumlney

bakılı yamaccedilta bulunan yanıcı maddeler şiddetli bir şekilde yanmak uumlzere yeterince

kuruyabilirken aynı yerde ancak kuzey yamaccedilta bulunan benzer yanıcı maddeler hiccedil

yanmayabilir (Davis 1959)

Yuumlkselti farkları oumlzellikle hava halleri ve yanıcı maddede meydana gelen değişiklikler

bakımından yangın davranışı uumlzerinde etkili olmaktadır Dağların tepeleri ile vadi tabanları

guumlnuumln 24 saatinde değişen yanma koşullarına sahiptir Guumlnduumlzleri vadi tabanındaki hava daha

fazla ısınır ve hafifliği nedeniyle yuumlkselir Geceleri ise guumlneş radyasyonu olmadığından ağır

hava kitleleri vadi tabanına doğru akar Bu değişimin sonucu olarak yaz gecelerinde vadi

tabanının sıcaklığı dağların tepelerine goumlre daha duumlşuumlktuumlr (Ccedilanakcıoğlu 1993)

Değişik yuumlkseltilerdeki yanma şartlarıyla ilgili olarak yapılan araştırma sonuccedillarına

goumlre duumlşuumlk yuumlkseltilerdeki yangın tehlikesi kuzey yamaccedillarda buumltuumln guumln boyunca ve

geceleyin vadi tabanından daha duumlşuumlktuumlr Yangın tehlikesi akşam geccediliş periyodunda vadi

tabanıyla aynı olmakla birlikte guumlney yamaccedillarda buumltuumln guumln boyunca biraz daha yuumlksektir

Orta yuumlkseklikte bulunan termal kuşak alanında yangın tehlikesi kuzey yamaccedillarda guumln

boyunca ve akşam geccediliş periyodunda vadi tabanıyla aynı gibidir Guumlney yamaccedillarda ise

yangın tehlikesi vadi tabanından ve diğer buumltuumln yuumlkseltilerden her zaman daha yuumlksektir

Yukarı yuumlkseltilerde ise kuzey yamaccedillardaki yangın tehlikesi sabah geccediliş periyodunda vadi

tabanıyla yaklaşık aynı gibidir guumln boyunca ve akşam geccediliş periyodunda daha duumlşuumlk olup

gece daha yuumlksektir Guumlney yamaccedillarda yangın tehlikesi sabah geccediliş periyodu boyunca ve

gece vadi tabanından daha yuumlksektir guumln boyunca ve akşam geccediliş periyodu boyunca daha

duumlşuumlktuumlr (Barrows 1951)

36

Yangının Doğal Seyri

Bir orman yangının yayılma hızı ve şiddeti yanıcı madde ve ccedilevre koşullarının farklı

kombinasyonlarına bağlı olarak zamanla artar ve belirli boyutlara ulaşır Bu dakikalar ve

bazen saatler ister Yangın davranışını etkileyen birccedilok değişken faktoumlr vardır Bunlar uumlccedil ana

grupta toplanabilir yanıcı madde hava halleri topoğrafya

Ccedilıkan bir yangında yangının bir kısmı diğer kısımlara oranla daha hızlı ilerler Bu

durum genellikle ruumlzgacircra ve arazinin veya her ikisinin de etkisine bağlı olarak değişir

Yangının bu durumu genel goumlruumlnuumlşte elips veya yelpaze şeklindedir Bu tip yangının hızla

ilerleyen uccedil kısmı yangının ccedilıkış yerine (orijin) en uzak olan noktasıdır Yangının bu genel

modeli aşağıdaki kısımlara ayrılabilir

Şekil Tipik bir yangın yayılış modeli

Baş yangın - yangının bu kısmı kendini ccedilok ccedilabuk geliştirir

Yan yangın ndash doğru accedilı halinde veya baş yangının ilerleme youmlnuumlne doğru eğik olarak ilerler

Arka yangın ndashbaş yangının aksi youmlnde ilerler Yangınların yayılma hızı baş yangında

en fazla arka yangında ise en azdır Fakat bu oran ruumlzgar eğim ve yanıcı maddelere bağlı

olarak buumlyuumlk değişiklik goumlsterir Yukarda goumlsterilen yanma modeli oumlnde şiddetli alevi

bulunan nokta yangını ve parmak oluşturmuş bir yangın tipini goumlstermektedir

Parmak ndash Parmak ana yangından bir dil gibi dışarıya doğru yangının oluşturduğu kısımdır

Koy ndash Yanıcı madde ve topografik oumlzelliklere bağlı olarak ortaya ccedilıkan parmak(lar) ve yangın arasındaki kısımdır

Orman Yangını Yayılış tipleri (formları)

37

Her yangın kendine has baş ve yan yangın oumlzelliklerine sahiptir Bu oumlzellikler genellikle

(i) Ruumlzgar oumlzellikle ruumlzgar hızı

(ii) Yanıcı maddede meyadana gelen farklılıklar ve

(iii) Topoğrafyarsquoya bağlı olarak değişir

- Topoğrafya duumlz - Topoğrafya duumlz - Ruumlzgar yok - Orta ruumlzgar - Yanıcı madde homojen - Yanıcı madde homojen

-Topoğrafya duumlz - Topoğrafya duumlz - Şiddetli Ruumlzgar - Ruumlzgar değişken - Yanıcı madde homojen - Yanıcı madde homojen

-Topoğrafya duumlz - Topoğrafya eğimli - Orta Ruumlzgar - Ruumlzgar yok

Ruumlzgacircr (orta)

Ruumlzgacircr 1 Ruumlzgacircr (şiddetli)

Ruumlzgacircr 2

Eğim yukarı

Eğim aşağı

Ruumlzgacircr (orta)

Yanıcı madde az

Yanıcı madde

ccedilok

38

- Yanıcı madde değişken - Yanıcı madde homojen

-Topoğrafya eğimli Tali (yan) sırtların etkisi - Ruumlzgar eğim yukarı - Yanıcı madde değişken

Ruumlzgacircr (orta)

Eğim yukarı

Eğim aşağı

Yan sırt Yan sırt

times

39

BOumlLUumlM

YANGINLARIN ORMAN EKOSİSTEMLERİ UumlZERİNDEKİ ETKİLERİ

Ekosistem dinamikleri basit organizma duumlzeyinden ekosistem duumlzeyine kadar birccedilok iccedil

ve dış faktoumlruumln etkisi altında bulunmaktadır Bu faktoumlrlerin en etkililerinden birisi ekosistem

yapısını tuumlr kompozisyonu ve zenginliğini değiştiren ve suumlrekliliğini sağlayan orman

yangınlarıdır Duumlnya uumlzerinde mevcut birccedilok orman ekosisteminde yangın sistemin ayrılmaz

bir parccedilasını oluşturur Afrika savanaları Akdeniz makilikleri veya duumlnyanın birccedilok

boumllgesinde bulunan ccedilam ormanlarının suumlrekliliği iccedilin duumlzenli olarak meydana gelen orman

yangınlarına ihtiyaccedil vardır Yangına bağımlı ekosistemler olarak adlandırılan bu

ekosistemlerde birccedilok tuumlr mevcut yangın rejimine adapte olarak sistemdeki suumlrekliliğini

korur Bu noktada yangın rejimi oumlzellikleri belirleyici rol oynamaktadır

Konuya ilişkin yoğun araştırmalar sonucunda yangınların salt doğal dengeyi bozan bir

etmen olarak değil ekosistemin doğal ve ayrılmaz bir bileşeni olarak ele alınması zorunluluğu

ortaya ccedilıkarmıştır Yangına adapte olmuş ekosistemlerde yangın gittikccedile stabil hale doumlnuumlşen

ve tuumlr ccedileşitliliğinin azalmaya başladığı bir orman toplumunda yeni bir başlangıccedil yaparak tuumlr

ccedileşitliliğinde değişimler meydana getirir ve sistemin kendini yenilemesine olanak sağlar Bu

nedenle yangına bağımlı ekosistemlerde sistemin bir parccedilası olan yangının kontrolluuml

kullanımı ile doğal muumldahale suumlrecine benzer etkilerin oluşturulması ile sistemin suumlrekliliği ve

verimliliği devam ettirilebilir (Chao Li 2000) Orman youmlneticileri yangının bu oumlzelliklerini

kullanarak ekosistemin doğal yapısını koruyabileceği gibi farklı yapı ve kompozisyona

doumlnuumlşmesini de sağlayabilirler Belirli aralıklarla yangının tekerruumlr ettiği ekosistemlerde uzun

yıllar devam eden başarılı yangın koruma ccedilalışmaları gittikccedile artan yanıcı madde birikimine

neden olacağından gelecekte ccedilok daha buumlyuumlk ve yıkıcı bir yangının habercisi olabilmektedir

Ayrıca bu tuumlr uygulamalar alandaki doğal tuumlrlerinin suumlrekliliğini ve alanın verimliliğini de

tehlikeye sokacaktır

Bu nedenle yangınla muumlcadele ccedilalışmalarında amaccedil yangının sistemden

uzaklaştırılması değil yangını sistemin bir parccedilası olduğunu kabul ederek gerektiğinde

yangını bir amenajman aracı olarak kullanabilmek olmalıdır Bu yangınların zararlı etkileri

yanında yararlı etkilerini de goumlzoumlnuumlnde bulunduran geniş kapsamlı bir yaklaşımdır

Guumlnuumlmuumlzde ormancılar bu yaklaşım ışığında yangının tamamen sistemden uzaklaştırılması

anlayışından yangın amenajmanı olarak adlandırılan daha geniş iccedilerikli bir yaklaşıma geccediliş

yapmaktadır Bu geccediliş kimi ormancılık uygulamalarında yangından yararlanma konusundaki

artan eğilimleri yansıtmaktadır Bu yolla yangının oynadığı roluuml tuumlmuumlyle kavrayabilmek iccedilin

tarihsel gelişim iccedilinde yangın ve ekosistem arasındaki karşılıklı etkileşimin ortaya konulması

gerekmektedir (Neyişccedili 1986)

Yangın ormanda ccedilok ccedileşitli etkilerde bulunur Yangın en basit ifadeyle yakar yayılır

ve enerji accedilığa ccedilıkarır Bu etkilerin oumlnemli ekolojik ve ekonomik sonuccedilları vardır

Yangının ormanlardaki en oumlnemli etkisi odun materyalini yakıp kuumll etmesidir

Yangının bu oumlzelliğinden ormandaki artıkların ve toprak uumlstuumlnde bulunan fazla

miktardaki kalın materyalin yakılıp ortadan kaldırılmasında yararlanılmaktadır

40

Yangın esnasında meydana gelen aşırı sıcaklık ormanın canlı vejetasyon oumlrtuumlsuuml ile

hayvanları oumllduumlruumlr ve toprağın fiziksel ve oumlzellikle de kimyasal oumlzelliklerini değiştir

Yangın sonrasında meydana gelen artık mineral maddeler kimyasal etkilere neden

olurlar Bu maddelerin toprakla ilişkileri oumlnemli sonuccedillar meydana getir

Yangın sonucu ormanın yetişme ccedilevresinde meydana gelen fiziksel biyolojik ve

kimyasal değişikliklerin bazıları hemen goumlruumllduumlğuuml gibi bazı etkilerinin goumlruumllebilmesi uzun bir

zaman gerektir

Yangınların ormanda yaptığı etkiler iki ana grup altında toplanabilir

1) Yangının direkt (Doğrudan) etkisi ormanları tohumları genccedilliği oumlluuml oumlrtuumlyuuml

toprak vejetasyonunu ve orman yaban hayatını zarara uğratması

2) Yangının direkt (Dolaylı) etkisi biyotik klimatik ve edafik etkenlerin

değiştirilmesidir

Yangının etkisi vejetasyon tipi yangın mevsimi meşcere buumlyuumlkluumlğuuml karışımı yaşı

toprak oumlzellikleri vb birccedilok faktoumlre bağlıdır Bu faktoumlrlerin değişimi yangının ccedilevresine olan

etki derecesini değiştirmektedir Oumlrneğin sık sık meydana gelen orman yangınların orman

ağaccedilları toprak ve mikroklimatik oumlzellikler uumlzerindeki etkileri seyrek olarak meydana gelen

yangınların etkisinden ccedilok daha fazladır Bu nedenle orman yangınlarının yapacağı zararlar

hakkında bir yargıya varılırken mevcut yetişme ortamı koşulları koşullarını goumlz oumlnuumlnde

bulundurmak ccedilok oumlnemlidir

1) Yangın- Vejetasyon İlişkisi

Yangının vejetasyonla (bitki) olan ilişkisi onun vejetasyonun bir kısmını veya

tamamını yakması sonucu ortaya ccedilıkar Bu ilişki sonucunda şayet ormanın tamamı yanmış ve

geriye kuumll kalmışsa yangının vejetasyonla olan ilişkisini derinlemesine araştırmaya gerek

yoktur Fakat birccedilok hallerde yangın vejetasyonu tamamen yakmayıp onun ancak bir kısmına

zarar verir Bu durumda zarar goumlren vejetasyonun yaşayıp yaşamayacağına karar vermek

guumlccedilleşir

Yangının vejetasyonla olan ilişkileri ccedileşitli youmlnleriyle birccedilok araştırıcılar tarafından

incelenmiştir Fakat bu ccedilalışmalarda daha ziyade yangının oumlrneğin ağaccedilların dış kısmında

yaptığı zararlar uumlzerinde durulmuştur Bunlar yangının ağaccedilların tepesini yakması goumlvde

ince dal ve yaprakları dağlaması ve oumllduumlrmesi ile yanan tomurcukların yuumlzde oranları gibi

hususları kapsamaktadır Buna paralel olarak ateşin hafif veya şiddetli oluşunun vejetasyonda

meydana getirdiği iccedil değişiklikler uumlzerindeki ccedilalışmalar da son yıllarda artmış bulunmaktadır

Bu konuda oumlzellikle Amerika Birleşik Devletleri Kanada ve Avustralyadaki araştırmalar

konuyu birccedilok youmlnleriyle aydınlatıcı niteliktedir (Brown Ve Davis 1973 Ccedilanakccedilıoglu 1985)

Vejetasyonu Oumllduumlren Sıcaklık Dereceleri

Ormandaki vejetasyonu ve oumlzellikle vejetasyonun ccedileşitli kısımlarını (koumlk goumlvde

yaprak tohum vb) oumllduumlren sıcaklık dereceleri oldukccedila farklıdır Bir yangında bitki

goumlvdesinin dibine yakın kısmındaki canlı huumlcrelerin sıcaklığın oumllduumlruumlcuuml duumlzeye yuumlkselmesi

sonucu oumllmesi bitkinin oumlluumlmuumlne neden olur Bu hususta oumlnce soymuk ve kambiyum

tabakaları zarar goumlruumlr Zira bunlar bitkinin dışına en yakın kısımlardır Hatta yuumlksek sıcaklıkta

yalnız kambiyum zarar goumlrse bile diri odunun kambiyuma yakın yıllık halkalarında bulunan

elemanlar faaliyetine devam edemezler

41

Vejetasyonun canlı dokularının oumlluumlmuumlne neden olacak sıcaklık dereceleri hakkındaki

bilgiler yeterli değildir Bitki tuumlrlerini oumllduumlren sıcaklık derecesinin miktarında

protoplazmanın su ile doygun olup olmamasının buumlyuumlk etkisi vardır Protoplazması fazla suyu

kapsayan tuumlrlerin dayanıklılığı daha fazladır Bu hususta hem sıcaklık hem de onun suumlresi

oumlnemlidir Dokuların oumllmesi 49degCde başlar Bu sıcaklığın ortalama bir saat devamı oumlluumlm iccedilin

yeterlidir 54degCde ise oumlluumlm birkaccedil dakika iccedilinde olur 60degCnin uumlzerinde ise tuumlrler arasında

direnccedil farkları bulunmasına rağmen dokular ccediloğunlukla hemen oumlluumlr Arazi ccedilalışmalarında bu

sıcaklığın fidelerin oumlluumlmuuml iccedilin en kritik sıcaklık derecesi olduğu saptanmıştır Goumlruumlnuumlşte

tamamen aynı olan iki yangından biri diğerinden daha fazla zararlı olabilir Bu durum

sıcaklığın devam ve şiddetindeki kuumlccediluumlk farklılıklardan meydana gelmektedir

Zararın Şiddetini Etkileyen Faktoumlrler

Doğal koşullar altında yangının ağaccedil ve ormanlara olan etki derecesi birccedilok hususlara

bağlıdır Bunlar ana hatlariyle aşağıda verilmiştir

Ağaccedil tuumlruuml

Ağaccedil tuumlrlerinin yangına karşı olan direnccedilleri ccedilok değişiktir Şiddetli yangınlar hariccedil

iğne yapralı tuumlrler yapraklılara oranla yangına daha hassastır

Ağaccedil yaşı

Yangından en fazla genccedillik zarar goumlruumlr Bunu kuru dalları bulunan ve tepesi toprağa

kadar ulaşan sırıklık doumlnemindeki iğne yapraklı tuumlrler izler Bu yaştan sonra tehlike gittikccedile

azalmağa başlar Oumlrtuuml ve enkaz bulunmayan yaşlı meşcerelerde ise yangın tehlikesi en azdır

Tuumlrkiyede yangınla ağaccedil yaşı arasındaki ilişkilere ait araştırma olmadığından ve

ayrıca mevcut orman yangın istatistiklerinde de yeterli bilgi bulunmadığından WECK

(1950)in Prusya ormanlarındaki tespit sonuccedillarını vermek yararlı olacaktır WECKe goumlre

yangın tehlikesi 1 - 40 yaşındaki ccedilam ormanlarında 333 olduğu halde bu oran 40 yaşından

yukarı ccedilam meşcerelerinde 87ye duumlşmektedir

Vejetasyonun ilk sıcaklığı

Bir ormanda yaprak sıcaklığı genellikle 20 ndash 26degC arasındadır Fakat doğal olarak bu

sıcaklık 38degCnin uumlstuumlnde de olabilir Şayet yaprağın ilk sıcaklığı yuumlksekse yaprağı oumllduumlrmek

iccedilin daha az bir ısıya gereksinim vardır Bu husus oumlzellikle yangından yararlanmada oumlnem

kazanır Yangından yararlanırken yakma zamanını iyi seccedilmek suretiyle tutuşma ısısı kontrol

altında tutulabilir

0

20

40

60

48 53 58 63

Sıcaklık (ordmC)

Suumlre

(d

ak)

42

Ağaccedilların duyarlı kısımlarının buumlyuumlkluumlğuuml ve morfolojisi

Genccedil ağaccedillar yapraklar ve kuumlccediluumlk dallar yuumlksek sıcaklık nedeniyle daha ccedilabuk

ısınacağı iccedilin kolayca oumlluumlrler Tomurcukların ısının zararına direnccedilleri doğrudan doğruya

buumlyuumlkluumlkleri ile ilgilidir Geniş tomurcuklar şayet tuumlyluuml ve demet şeklindeki yapraklarla

korunuyorlarsa bunlar fazla ısı oluşturarak tomurcuk huumlcrelerini oumllduumlruumlcuuml sıklığı yaratırlar

(Byram 1948)

Kabuğun kalınlığı ve karakteri

Ağacın tuumlm koruyucu mekanizması iccedilinde en oumlnemlisi kabuktur Kabuk oumlzellikle fazla

sıcaklığın oluştuğu toprak yuumlzeyinde oumlnemlidir Kabuk olağanuumlstuuml koruyucu (izole edici) bir

oumlrtuumlduumlr Onun koruyucu oumlzelliği genellikle yapılış kompozisyon yoğunluk nem durumu ve

kalınlığına bağlıdır Bu hususlar da buumlyuumlk oumllccediluumlde tuumlre buumlyuumlme guumlcuumlne ve bazı hallerde

mevsime bağlı olarak değişmektedir Fakat bu konuda yeterli aydınlatıcı bilgiler mevcut

değildir

Dip kısmında kalın bir kabuk tabakasına sahip olan tuumlrlerin oumllduumlruumlcuuml sıcaklığın

soymuk ve kambiyum tabakaları na geccedilmemesi koşuluyla oldukccedila yuumlksek sıcaklıklara

dayandıkları saptanmıştır Genellikle yaşlı bireyler kalın olan kabuktarı nedeniyle yangına

daha dayanıklıdıriar

Dallanma ve buumlyuumlme oumlzellikleri

Diğer oumlzellikler eşit olmak koşuluyla ccedilabuk doğal budanma yeteneği goumlsteren ağaccedillar

yuumlksek ve accedilık tepe ccedilatıları geliştirerek yangından az zarar goumlruumlrler Ccediluumlnkuuml yangının şiddeti

ve devamı tek goumlvdeler etrafında hemen azalır Buna karşın tepe ccedilatısı alccedilak ve sık olan

oumlzellikle tutuşucu liken ve yosunlar1a kaplı bulunan ağaccedillar yangından daha fazla zarar

goumlruumlr Oumlrneğin ladin birccedilok kuru dallara sahip ise de alt tabakada ot yetişmesine uygun

olmaması kurak yerlerden sakınarak nemli alanlarda yetişmesi nedeniyle yangın tehlikesine

karşı ccedilam ve sedire oranla daha iyi durumdadır

Koumlklenme karakteri

İnce bir dış tabakaya sahip olan koumlkler toprak yuumlzeyine de yakın olurlarsa yangından

fazlaca etkilenir Ccedilam ladin ve goumlknar1arın yuumlzeysel koumlkleri toprak ve oumlrtuuml yangınlarından

sık sık zarar goumlruumlr1er

Mineral toprağı oumlrten organik maddeler

Toprak uumlstuumlndeki organik maddelerin kalınlığı ve niteliği oumlzellikle sığ koumlkluuml tuumlrlerde

oumlrtuuml yangınları sonucu koumlklerde oluşacak zararın şiddetini belirler Eğer oumlluuml oumlrtuuml tabakası

oldukccedila kalın ve yangında oumlluuml oumlrtuumlnuumln alt kısımları yanmazsa koruyucu oumlzelliği nedeniyle

koumlkleri zarardan koruyabilir Fakat oumlluuml oumlrtuumlnuumln tamamı yanarsa o zaman koruyucu

oumlzelliğinden ccedilok bir ısı kaynağı haline gelir ve toprak sıcaklığını arttırarak koumlkler iccedilin daha

ccedilok zararlı olur Yangının kuraklık doumlnemlerinde bataklıklarda tehlikeli olmasının nedeni

budur

Yaprakların yanma oumlzelliği

Suumlrekli yeşil yapraklı ağaccedillar oumlzellikle iğne yapraklılar yapraklı tuumlrlerden daha ccedilabuk

tutuşurlar Bu hususta iğne yapraklı tuumlrler arasında olduğu kadar yapraklılar arasında da

oumlnemli farklar vardır Ayrıca ağaccedilların yakınındaki kaba yanıcı maddeler de zararı arttırırlar

Fakat bu farklılıklar şiddetli kuraklık zamanlarında asgariye duumlşer ve tuumlrler şiddetli bir şekilde

yanar Ancak olağanuumlstuuml kuraklıklar dışında geniş yapraklı tuumlrlerde yangın suumlratli bir

gelişme goumlsteremez

43

Meşcere karakteri

Yangının şiddet ve devamını etkileyen yanıcı maddelerin miktarı ve dağılışı meşcere

oumlzelliği ile yakından ilişkilidir Bu nedenle sık buumlyuumlyen yahut toprak uumlstuuml yanıcı maddeleri

fazla olan iğne yapraklı meşcereler az toprak uumlstuuml yanıcı maddelerine sahip seyrek tepeli

meşcerelere kıyasla yangın tehlikesine daha fazla elverişlidirier Yapraklı meşcerelerde

yaprakların oldukccedila az tutuşma yeteneğinde olması ve yenileme guumlcuumlne sahip bulunması

nedeniyle tepe ccedilatısı sıklığı az oumlnemlidir Burada zarar alt oumlrtuuml ve toprak uumlstuuml yanıcı

maddelerle sınırlanmıştır

Mevsim ve buumlyuumlme kabiliyeti

Gerek iğne yapraklı tuumlrlerde gerekse yapraklılarda yaprak doumlkuumllme ve goumlvde

zararlarının buumlyuumlmeye olan etkisi mevsimlere bağlı olarak değişen fizyolojik faaliyetlerle

ilişkilidir Bu nedenle belirli bir ısının ağaccedillara olan etkisi de mevsimlere goumlre değişiklikler

goumlsterir Buumlyuumlmenin mevsimlik durumu zararı uumlccedil yolla etkiler

1 Tepe ccedilatısındaki toplam nem miktarını buumlyuumlk oumllccediluumlde etkileyerek tepenin tutuşmasını

ayarlar

2 Gelişme durumunda olan genccedil ağaccedillar yangın zararına daha fazla hasssastır Bu

nedenle gelişen suumlrguumlnler ve kambiyum duraklama doumlnemlerine oranla vejetasyon

doumlneminde yangından daha fazla zarar goumlruumlrler

3 Mevsime goumlre değişen koumlklerin gıda depolama durumu da bu hususta oumlnemli rol

oynar Buna goumlre gıda depolamasının az olduğu hızlı gelişme doumlneminde ağaccedillar tepe

yangınlarına karşı en az hassasiyete sahiptir

Yukarıda adı geccedilen tuumlm faktoumlrler ağaccedilların kritik dokularının oumllduumlruumlcuuml sıcakIıktan

etkilenip etkilenmemesinde buumlyuumlk rol oynar Ağaccedilların aynı şiddetteki yangından az

etkilenmesi veya oumllmesi adı geccedilen faktoumlrlerin birlikte veya tek tek bulunmasının bir

sonucudur

2) Yangın-Boumlcek İlişkileri

Yangının vejetasyonda ve oumlzellikle ağaccedillarda yaptığı zararların en oumlnemlilerinden biri

de yangından zarar goumlrmuumlş ağaccedilların ccedileşitli boumlceklere karşı direnccedillerinin azalmasıdır Ccediluumlnkuuml

yangın zararına uğrayan ağaccedillar gerek tepelerinin yanması gerekse goumlvdenin toprağa yakın

kısmındaki kambiyum tabakasının fazla ısınması sonucu oumlluumlr ve zayıf bir durum alır Boumlyle

ağaccedillar sekonder zararlı ccedileşitli boumlceklerin gelişmesi iccedilin en iyi ortamdır

Ccedileşitli araştırıcılar tarafından yurdumuzda yapılan incelemeler sonucu yangından

zarar goumlrmuumlş iğne yapraklı ağaccedillara Buprestidae Cerambycidae Curculionidae ve

Scolytidae familyalarına dacirchil ccedilok ccedileşitli boumlcek tuumlrlerinin yerleştiği ve zarar yaptığı

saptanmıştır (Schimitschek 1944 Ccedilanakccedilıoğlu 1956 Baş 1965)

Boumlceklerin saldırısına uğrayan ağaccedilların niteliklerinin bozulduğu ve bunların

değerlendirilme olanaklarının azaldığı veya en azından oumlnemli bir oranda ( 10-20)

değerlerini yitirdikleri bilinmektedir Bu nedenle yangından sonra alanda yapılacak inceleme

sonucu hayatlarını tamamen yitirmiş olan ağaccedillar hemen kesilerek işlenir ve ormandan

ccedilıkarılır Yanmış ağaccedilların boumllmeden ccedilıkarma işlemininde 15 guumlnluumlk bir gecikme bile

ağaccedillara boumlceklerin gelmesi iccedilin yeterlidir (Baş 1965)

44

3) Yangın-Hastalık İlişkileri

Yangının vejetasyonda ve oumlzellikle ağaccedillarda yaptığı zararların en oumlnemlilerinden biri

de yangından zarar goumlrmuumlş ağaccedilların ccedileşitli hastalık ve mantarlara karşı olan eğiliminin

ccediloğalmasıdır Yapılan araştırmalar sonunda hastalıkların ve ccedileşitli mantarların oumllmuumlş veya

oumllmekte olan ağaccedilların oumlzellikle koumlk ve koumlk boğazlarına yerleştikleri saptanmıştır Bu hususta

zararlı olan mantar tuumlrleri genellikle Agaricaceae Polyporaceae ve Thelephoraceae

familyalarına dacirchildir

4) Yangın Sonrası Flora

Genellikle yangın sonucu meydana gelen yanık alanlar kendi haline bırakılırlarsa

buralarını yitirilmiş yerler olarak kabul etmek gerekir Tuumlrkiyenin Akdeniz ve Ege

youmlrelerindeki eski yangın alanları bu varsayımı doğrulamaktadır Ccediluumlnkuuml amacı oluşturan

orman oumlrtuumlsuuml bir yangın sonucu gitmiş ve bu alanlara ormanın yetişmesine engel olan maki

formasyonu gelmiştir Bununla beraber adı geccedilen maki vejetasyonu erozyonu oumlnlemesi

bakımından yararlı rol oynar Aksi halde oumlzellikle eğimli alanlarda ormanın kalkmasıyla

meydana gelecek erozyon sonucu oumlnemli toprak kayıpları meydana gelecektir

Tuumlrkiyenin Akdeniz Boumllgesinde yanan orman alanlarına ilk gelen bitkiler uumlzerinde

yapılan ccedilalışmalar (Baş 1965) sonucu ccedilok ccedileşitli bitki tuumlruuml saptanmıştır Bu konuda oumlzellikle

bir yıl oumlnce yanmış alanlara ilk gelen bitki tuumlrleri esas alınmaktadır Bunlardan Epilobium

sppler karakteristik oumlncuuml bitki olarak yangın alanlarının her tarafında goumlruumlnuumlr Bundan başka

Lathyrus aphaca Linum narbonense Sonchus arvensis Medicago minima Trigonella

corniculata Trifolium angustifolium ve Carex sppler uumlstuumln bir duruma geccedilmektedirler

Anthyllis tetraphylla ve Vicia spp lar dere kenarlarında Aria capilaris Hypericum

perforatum ve Astragalus spp lar sırtlarda ve guumlney yamaccedillarda daha fazla goumlruumllmuumlştuumlr

Yanık alanlar ikinci ve uumlccediluumlncuuml vejetasyon doumlneminde maki elemanları tarafından

tamamen oumlrtuumllmektedir Bu hususta oumlzellikle Cistus villosus Arbutus andrachne Pictacia

terebinthus Erica arborea Phillyrea media Ceratonia siliqua Quercus coccifera gibi maki

elemanları dikkati ccedileker

5) Yangın-Mikroklima İlişkileri

Bilindiği uumlzere bir yerdeki mikroklima uumlzerinde şu veya bu nedenle meydana gelen

değişiklik bazı koşullarda tuumlm bitki oumlrtuumlsuumlnuumln değişmesi sonucunu doğurur Boumlyle

durumlarda yapraklı ormanların yerini iğne yapraklılar onların yerini de ccedilayır veya ccedilalı

vejetasyonu alabilir Bu da tuumlm işletme planının değişmesi sonucunu yaratabilir

Ormanın bulunduğu yetişme ortamının yerel (lokal) iklim uumlzerinde etkili olduğu

yapılan birccedilok araştırma ve denemeler sonunda saptanmıştır Bu nedenle orman yangınlarının

mikroklima uumlzerine olan etkisini incelerken oumlnce orman varlığının mikroklima uumlzerindeki

etkileri bilinmelidir Bundan sonra yangın sonucu bu etkenlerden hangilerinin yok olduğu

daha iyi anlaşılmış olur Bu hususta yapılan araştırmaların sonucuna bakarak orman

ekosisteminin yerel iklim uumlzerindeki etkilerini aşağıdaki şekilde oumlzetlemek muumlmkuumlnduumlr

Ormanın hava ve toprak sıcaklığına etkisi

Orman tepe ccedilatısı vasıtasıyla guumlneşten gelen ışınların buumlyuumlk bir kısmını absorbe eder

bir kısmını da fotosentez ve transpirasyon iccedilin harcar Oumlrneğin Kaliforniyada yapılan bir

araştırmaya goumlre ccedilam meşcerelerindeki tepe ccedilatısı yani iğne yapraklar tarafından absorbe

edilen guumlneş enerjisinin 13 g Kalcm2dak kadar olduğu bunun 61 inin sıcaklık olarak

45

uumlzerindeki havaya verildiği saptanmıştır (Ccedilepel 1975) Yani orman guumlneş enerjisinin toprağa

ve toprak uumlzerindeki havaya geccedilmesine engel olur Bunun sonucu olarak orman havasının ve

toprağının yazın oumlzellikle guumlnduumlzleri ccedilıplak araziye kıyasla daha serin olmasını sağlar

Geceleri ve kışın radyasyonla (Işıma) fazla enerji kaybına engel olarak ortalama ve ekstrem

sıcaklık derecelerini yumuşatır Boumlylece orman havasının ve toprağın sıcaklığı ccedilıplak araziye

oranla yazın daha duumlşuumlk kışın ise daha yuumlksek olur Orman altındaki maksimum hava

sıcıklağının ccedilıplak alanlara goumlre yazın 70degC kışın ise 28degC daha farklı (az) olduğu tespit

edilmiştir (Irmak 1970) Bu konuda yapılan oumllccedilmelere goumlre orman toprağının yuumlzuumlnde

guumlnluumlk maksimum sıcaklıkların yazın 283degC kadar azaldığı saptanmıştır (Kittredge 1948)

Almanyada yapılan oumllccedilmelerde ise sarıccedilam orman topraklarında 10 cm derinlikte yazlık

maksimum sıcaklık ortalamalarının ccedilıplak araziye kıyasla 85degC daha duumlşuumlk olduğu

bulunmuştur (Ccedilepel 1975)

Yukarıdaki kısa accedilıklamanın sonucu olarak denilebilir ki orman tepe ccedilatısı altındaki

ve oumlzellikle toprağa yakın yerlerdeki maksimum sıcaklıkları azaltır minimumları yuumlkseltir

Oysa yangınla orman oumlrtuumlsuumlnuumln kalkması aksi youmlnde gelişen bir durum yaratır Eğer yangın

sonucu hem oumlluuml hem de diri oumlrtuuml kalkmışsa orman toprağı guumlnduumlzleri ccedilabuk ve ccedilok ısınacak

geceleri de fazla soğuyacaktır Sıcaklık ekstremlerinin değişmesi ile de yangını izleyen

yıllarda vejetasyon doumlnemi daha erken başlayacak ve uumlst toprak daha erken soğuyacaktır

Ormanın Hava Hareketlerine Etkisi

Yapılan araştırmalar sonunda orman oumlrtuumlsuumlnuumln ruumlzgacircr hızını oumlnemli derecede azalttığı

saptanmıştır Tam kapalılıktaki bir ormanda topraktan 60 cm yuumlkseklikteki hava akımı saatte

ender olarak 15-3 kmyi geccediler Fakat accedilık alanda bu miktarlar oldukccedila fazladır Normal

olarak meşcerelerin ruumlzgacircr hızını meşcere kıyılarında 30a kadar iccedilerlerde ve daha hızlı

esen ruumlzgacircrlarda ccedilok defa yuumlksek oranlarda duumlşuumlrduumlğuuml saptanmıştır Bu etki derecesi

meşcerenin sıklığı ve tepe taccedillarının toprak yuumlzuumlne olan yakınlığı ile artmaktadır (Ccedilepel

1975)

Orman Havasının Bağıl Nemine Ormanın Etkisi

Bağıl nem orman iccedilinde accedilık alana oranla daima daha fazladır Bu durum hava

sıcaklığı ile hava akımının azlığı ve vejetasyon transpirasyonunun ortak sonucudur Buna

bağlı olarak ormanın ccedilatısı altındaki yanıcı maddeler ccedilok yavaş kururlar

Ormanın Toprak Nemi Uumlzerine Etkisi

Bilindiği uumlzere orman vejetasyonu intersepsiyon ve transpirasyon ile su kaybını fakat

evaporasyon ve yuumlzeysel akışı azaltarak toprak nemini ccediloğaltır Bunun sonucu olarak orman

topraklarının nem ekonomisi oumlnemli derecede etkilenir

Ormanın kuumlccediluumlk bir alanda da olsa yangın sonucu zarar goumlrmesi toprak tuumlruumlne eğime

ve yağmurun şiddetine bağlı olarak ciddi sel zararlarının doğmasına neden olur

6) Yangın Toprak İlişkileri

Toprak orman yangınları tarafından ortadan kaldırılamayan ve yangından sonra yeni

bir ormanın kurulmasında en oumlnemli roluuml oynayan suumlrekli bir yetişme ccedilevresi faktoumlruumlduumlr

Ccedileşitli şiddetlerde yanan orman yangınlarının toprakta fiziksel kimyasal ve biyolojik yapısı

uumlzerindeki etkilerinin bilinmesi ağaccedillandırma ccedilalışmalarının başarısı ve ekonomisi accedilısından

buumlyuumlk oumlneme sahiptir

Yangınların orman toprağına olan etkisini yangının toplam etkilerinden ayırmak

guumlccediltuumlr Ormanın toprak topoğrafya yanıcı madde ve yanma koşulları ccedileşitli yerlerde birccedilok

farklılıklar goumlsterdiğinden yangının etkileri de bununla paralel değişmektedir Bu nedenle

46

yangının toprağa olan etkisi de toprak yuumlzeyinde yanabilen materyale bağlı olarak buumlyuumlk

değişiklikler goumlsterir Yangının toprağa olan etkisinde yangın sıklığı yangının sıcaklık

şiddeti ve suumlresi orman oumlluuml oumlrtuumlsuuml ve toprak oumlzellikleri buumlyuumlk oumlnem taşır

Yangının Toprak Oumlzellikleri Uumlzerine Etkilerini Kontrol Eden Faktoumlrler

Yangının toprağa olan etki derecesini saptamak iccedilin bu etkileri kontroluuml altında

bulunduran faktoumlrlerin neler olduğunun bilınmesi gerekir Bu husustaki 4 temel faktoumlr aşağıda

oumlzet olarak accedilıklanmıştır

Yangın sıklığı (frekansı)

Araştırmalar seyrek cereyan eden yangınların veya tek bir yangının orman toprağı

iccedilin pek zararlı olmadığını goumlstermiştir Fakat oldukccedila yakın zaman aralıklarıyle aynı alanada

yinelenen iki veya daha ccedilok yangın toprağa daha fazla etki yapar Diğer bir soumlyleyişle belirli

şiddetteki bir yangının toprağa olan etkisi ile kısa zaman aralıkları ile tekrarlanan ve her biri

tek bir yangının şiddetindeki iki ayrı yangının toprağa olan etkileri ccedilok farklıdır Bu nedenle

yangının toprağa olan etkisini incelerken yangınların o alanda ccedilıkma zamanı ve ccedilıkış aralıkları

iyi bilinmelidir Ccediluumlnkuuml yangın zararının yığılmalı (kuumlmuumllatif) bir etkiye sahip olduğu

bilinmektedir Onun iccedilin yangından teknik olarak yararlanırken yapılacak yangının zamanı ve

periyodu toprak uumlzerindeki etkileri bakımından ccedilok dikkatli seccedililmelidir

Yangın şiddeti ve suumlresi

Kısa bir zaman duumlşuumlk sıcaklık şiddetiyle devam eden bir ot yangını ile yanıcı

maddelerin fazla olduğu bir alanda ccedilıkan uzun suumlreli ve sıcaklık şiddeti fazla bir yangının

toprağa olan etkileri arasında buumlyuumlk farklar vardır Bu nedenle yangınların toprağa olan etkisi

sıcaklığın şiddeti ve yangının suumlresi ile ilgilidir

Orman Oumlluuml Oumlrtuumlsuuml

Toprak uumlzerindeki oumlluuml oumlrtuumlnuumln varlığı ve kalınlığı yangının toprağa olan etkisinde

oumlnemli değişikliklere neden olur Yanıcı maddelerin uumlst kısmında zarar yapan bir yangının

toprağa oumlnemli bir etkisi soumlz konusu olamaz Fakat yangının toprak uumlzerindeki tuumlm maddeleri

yakması toprağa doğrudan etki yapar Şayet oumlluuml oumlrtuuml birikimi gevşekse yangının toprağa

zararlı etkisi az olur Zira gevşek oumlluuml oumlrtuuml yalıtım goumlrevi yapar

Toprak Oumlzellikleri

Mineral toprağın (A horizonu ve aşağısı) fiziksel oumlzellikleri (tekstuumlr ve struumlktuumlr

iccedilerdiği nem organik madde miktarı ana materyalin cinsi vb) yangınların etkilerinde buumlyuumlk

rol oynar Bu hususta kum toprakları duumlşuumlk oumlzguumll ısıya sahip olduklarından ccedilabuk ve fazla

ısınarak yangınlardan kil topraklarına oranla daha fazla zarar goumlrur Zira humus kendi

ağırlığının 9 katı kadar kadar su tutabilmektedir

Yangının Toprağın Fiziksel oumlzellikleri Uumlzerine Etkileri

Orman yangınları veya kontrolluuml yakmalar esnasında oumlluuml oumlrtuuml ve mineral toprağın

ccedileşitli derinliklerinde meydana gelen sıcaklık dereceleri toprakların fiziksel oumlzellikleri

uumlzerinde oumlnemli etkilere neden olur Yangınların toprağın fiziksel oumlzelliklerine etkisinden

genellikle toprağın sıcaklığı toprak struumlktuumlruuml ve su ekonomisi uumlzerinde meydana gelen

değişiklikler anlaşılır

47

Toprağın ısınması

Yangın sonucu oluşan sıcaklık enerjisi organik maddeleri toprak organizmasını ve

toprak struumlktuumlruumlnuuml etkiler Bu nedenle bir yangında toprak ısınmasının derecesinin bilinmesi

oumlnemlidir Kolaylıkla kaydedilebilmeleri nedeniyle yangının toprak uumlzerindeki etkilerine

ilişkin ccedilalışmalarda genellikle belirli noktalardaki en yuumlksek sıcaklık dereceleri

kaydedilmektedir

Bilindiği uumlzere şiddetli yangınlarda sıcaklık hızla yukarı doğru yuumlkselir Bunun

sonucu olarak toprak yuumlzeyinin uumlstuumlndeki havada sıcaklığın 800degCye toprak yuumlzeyinde ise

200degCye kadar ccedilıkabileceği tespit edilmiştir Buna paralel olarak sıcaklığın toprağın uumlst

yuumlzuumlnden aşağı doğru nasıl değiştiğini bilmek de oumlnemlidir Ayrıca yanmakta olan bir tepe

ccedilatısından aşağıya doğru yayılan sıcaklık akışının yaklaşık olarak 8inin toprak tarafından

absorbe edildiği ve aşağılara doğru aktarılabildiği tahmin edilmektedir (De Bano 1974)

Yangının toprağa olan etkisi ve toprağın ısınma durumu birccedilok etkenlere bağlıdır Bu

konuda yangının şiddeti ve suumlresi yanan materyalin oumlzellikleri mineral toprağın yuumlzeyindeki

organik tabakanın varlığı ve yangınla yanan miktarı mevsim hava koşulları vb hususlar

soumlylenebilir Yangın esnasında mineral toprak yuumlzeyine ulaşan sıcaklık toprak iccedilinde aşağıya

doğru konduumlksiyon konveksiyon ve buhar akımı ile aktarılır Artan derinlikle birlikte toprak

iccedili sıcaklık dereceleri hızlı bir azalma goumlsterir (Neyişccedili 1989)

Toprak tuumlruuml (Tekstuumlr)

Toprak tuumlruuml toprak materyalinin tane buumlyuumlkluumlğuuml bakımından bileşimini belirten bir

deyimdir Toprak tuumlrlerini tanımlayan tane buumlyuumlkluğuuml sınıfları (Tekstuumlr sınıfları) kum toz ve

kil olmak uumlzere uumlccedile ayrılır Bu uumlccedil tane boyutu sınıfından birinin veya ikisinin toprak

materyalindeki oranının yuumlksek veya duumlşuumlk oluşu bunların tuumlrevleri sayılabilecek balccedilık

topraklarını oluşturur (Ccedilepel 1988)

Yangınların toprağın tekstuumlruuml ile olan ilişkisi uumlzerinde yapılan araştırmalar

yangınların ccediloğunun yeter sıcaklıkta olmaması nedeniyle toprak tuumlruumlne etkili olmadığını

goumlstermiştir Ancak toprak yuumlzeyindeki tuumlm materyali uzaklaştırılıp mineral toprağı yağmura

accedilık bırakılan alanlarda yangının toprağın yuumlzeyini pişirdiği saptanmıştır (Kıttredge 1948

Lutz 1956 Sampson 1944) Ayrıca Wahlenburg ve arkadaşları (1946) yangın goumlrmuumlş

toprakların goumlrmeyenlere oranla 5 defa daha sert olduklarını bildirmektedirler

Burada şu hususu da accedilıklamak gerekir ki yangının toprağın tuumlruuml uumlzerindeki zararının

oumlrneğin toprağın uumlzerindeki oumlrtuumlnuumln kalınlığına su kapasitesine vb başkaca faktoumlrlere bağlı

olduğu da unutulmamalıdır

Toprak struumlktuumlruuml

Toprak struumlktuumlruuml denince toprak taneciklerini oluşturan kum toz ve kilin istiflenme

şekli anlaşılır Toprağın genelikle basit ve bileşik (kırıntılı) olmak uumlzere iki ana struumlktuumlr sınıfı

mevcuttur (Ccedilepel 1988)

Yukarıda Toprak tuumlruuml (Tekstuumlr) kısmında da accedilıklandığı uumlzere yangınlarla mineral

toprağın yuumlzuuml accedilılınca toprak sertleşir goumlzeneklilik azalır ve toprağın struumlktuumlruuml bozulur

Bunun sonucu olarak da toprağın nem tutma kapasitesi azalır ve boumlylece toprağın niteliği

bozulur

Oumlzellikle ağırca toprakların uzun suumlre yangınla ısınması toprağın kolloidal

struumlktuumlruumlnuuml arzu edilmeyen bir duruma getirmesine neden olur Bunun iccedilin yangına uğramış

alanlarda fidelerin ve ccedileşitli vejetasyonun yerleşmesi uzun yıllara ihtiyaccedil goumlsterebilir

48

Toprağın su ekonomisi ve nemi

Bilindiği uumlzere alccedilak yerlerde sıcak iklim boumllgelerinde bitkilerin yayılış ve gelişimini

sınırlayan ekolojik faktoumlr toprağın su ekonomisi ve toprak nemidir Su bitki yapısını

oluşturan oumlnemli bir madde olması bitki beslenmesini ve organik madde uumlretimini sağlaması

birccedilok biyokimyasal olayların temelini oluşturması bakımından bitkiler iccedilin son derece

oumlnemli bir faktoumlrduumlr (Ccedilepel 1988)

Yangınla toprağın su ekonomisi ve nemi arasındaki ilişkiler araştırmalarla yangınların

toprağın su tutma guumlcuumlnuuml ve nem miktarını etkilediği saptanmıştır Bu hususta ormanın goumllge

etkisinin kalkması ile evaporasyonun ve toprak florasının ccediloğalması ile de uumlst toprak

tabakalarında meydana gelen transpirasyonun artması etkili olmaktadır Yanmış ormanlardaki

toprakların su tutma kapasitesinin 10-5 arasında bir azalma goumlsterdiği saptanmıştır (Striffer

ve Mogren 1971 Ccedilepel 1988)

Yangın sonucunda oumlzellikle aynı alanda sık sık tekrarlanan yangınlarla toprak uumlstuuml

vejetasyonunu yitirmiş alanlarda toprak goumlzeneklerinin azalması toprağın sertleşmesi ve

struumlktuumlruumlnuumln bozulması yuumlzeysel akışı arttırır ve sonuccedilta erozyonu ccediloğaltır Bu durum

yangının en ciddi ve uzun suumlreli sonuccedillarıdır Bilindiği uumlzere meyilli alanlarda yapılan

bilinccedilsiz tarım uygulamaları ve orman tahripleri de aynı tip zararlara neden olmaktadır

Elwell ve ark (1941) Amerika Birteşik Devletlerinin Oklahoma Eyaletindeki orman

alanlarında 9 yıllık doumlnem iccedilinde yanmış alanlardaki su ve toprak kayıplarının yanmamış

alanlardan 12 - 31 defa daha fazla olduğunu bildirmektedirler Keza yine aynı uumllkenin Sierra

Dağlarının ccedilam mıntıkalarındaki yanmış alanlarda yuumlzeysel akışın yanmamış alanlara oranla

31-463 ve erozyonun 2 239 defa daha fazla olduğu saptanmıştır (Haig 1938)

Erozyon ve yuumlzeysel akış suyun toprağa ccedilok duumlşuumlk oranda infiltre olmasını yani

toprağın su tutmasını engeller Arend (1941) tarafından 7 toprak tipindeki infiltrasyon

uumlzerinde yapılan ccedilalışmada yangının infiltrasyon oranını 38 azalttığı saptanmıştır Bu oran

tırmıkla uumlst oumlrtuumlsuuml uzaklaştırıimış topraklarda 18 olarak bulunmuştur Aynı şekilde

MEGINNIS (1935) Mississipi Eyaletinde yanmış meşe ormanlarında suyun toprak tarafından

tutulma kapasitesinin duumlşuumlk olduğunu bildirmektedir Fakat Veihmeyer ve Johnson (1944)

yangının Kaliforniya ccedilalılık alanlarında infiltrasyon oranını etkilemediğini yazmaktadır Keza

Ferrell ve Olson (1952) da batının ccedilam orman alanlarında yanmanın infiltrasyon oranını az

etkilediğini tespit etmişlerdir

Yangının Toprağın Kimyasal Oumlzellikleri Uumlzerine Etkileri

Orman yangınlarının toprağın kimyasal oumlzellikleri uumlzerine yaptığı etkiden toprağın

besin maddeleri ve reaksiyonu uumlzerine yaptığı etki anlaşılır Birccedilok araştırma sonucu

yangından sonra bitkiler tarafından alınabilir besin maddelerinin arttığını goumlstermiştir

Değiştirilebilir kalsiyum potasyum fosfor ve diğer besin maddeleri yangını izleyen belirli

bir suumlre zarfında fazla olarak bulunur ve hemen yıkanıp gitmedikleri iccedilin bitki gelişimini

arttırır Fakat kum topraklarında bu kayıp ccedilabuk olabilir İnce tekstuumlrluuml topraklarda olumlu

etkiler birkaccedil yıl suumlrer (Ccedilanakccedilıoğlu 1993)

Yangınların toprağın kimyasal oumlzelliklerine olan etkilerinin ccedileşitli youmlnlerden

incelenmesi amacıyla bitki besin elementlerindeki değişim aşağıda ayrıntılı olarak verilmeye

ccedilalışılmıştır

49

Toprak reaksiyonu (pH)

Yangın ve yakmaların oumlzellikle yuumlzeye yakın toprak tabakalarında neden olduğu

oumlnemli etkilerinden biri de toprak reaksiyonudur (pH) Toprak pH sı besin maddelerinin

alınabilirliğini etkileyerek ekolojik bakımdan bitki beslenmesi pedolojik bakımdan da toprak

oluşumu ve gelişimi uumlzerinde etkili olmaktadır (Ccedilepel 1978) Organik maddelerin

yıkanmasıyla genellikle alkalen bir oumlzelliğe sahip oksit ve karbonatlar biccediliminde bitki besin

maddeleri accedilığa ccedilıkar (Viro 1974) Bu bitki besin maddeleri yuumlksek derecede ccediloumlzuumlnuumlrluumlk

oumlzelliğine sahiptirler ve katyonların yapılarına bağlı olarak toprak pH sını farklı derecelerde

etkilerler (Debano et al 1977) Yakma ve yangından sonra toprak pH sının yuumlkseldiği bir

başka anlatımla toprak asitliğinin azaldığı noktasında birleşmektedirler (Neyişccedili 1989

Tarrant 1956 b Scotter 1963 Viro 1974 DeByle 1976 Pritchett 1979 DeBano et al 1979 b)

Bu artışın nedenleri yangın sonucunda organik maddelerdeki mineral besin maddelerinin

oumlzellikle Ca Mg K Na vb alkalilerin toprağa geccedilmesi dehidrasyonla su kaybı ve değişebilir

hidrojen katyonlarının azalması gibi olaylardır Bunun sonucu olarak yuumlksek pH derecesine

sahip bir toprakta yangından sonra oumlzellikle uumlst toprakta toprak reaksiyonu daha da alkalen

olacağından koumlkleri uumlst toprakta gelişen fideciklerin beslenmesinde bazı guumlccedilluumlkler olabilir

Bu nedenle yuumlksek pH derecesine sahip bir topraklarda yangından yararlanma sırasında bu

gibi sakıncalar ve doğabilecek sonuccedillar uumlzerinde durulmalıdır Ancak şunu da unutmamak

gerekir ki en şiddetli yangınlarda bile toprak reaksiyonu en ccedilok 15 cm derinliğe kadar

değişmektedir (Ccedilanakccedilıoğlu 1993)

Organik Madde

Yangın ya da yakmanın toprak oumlzellikleri uumlzerinde doğrudan veya dolaylı etkisi her

şeyden ccedilok yangın sırasında değişik yangın şiddetlerine bağlı olarak organik maddenin

tahrip edilme derecesine bağlıdır (Debano et al 1977) Organik maddenin yangın yoluyla

tahrip edilmesiyle toprak struumlktuumlruuml bozulur bitkilerin kolaylıkla yararlanabilecekleri ya da

kısa suumlrede erozyon yoluyla sistem dışına ccedilıkarılabilecek bol miktarda besin maddesi accedilığa

ccedilıkar ve miroorganizmaların oumllebileceği gibi uumlreme yetenekleri de değişime uğrayabilir

(Debano et al 1976b)

Yangın şiddetine bağlı olarak ccedileşitli araştırmacılar oumlzellikle yuumlzey toprak

tabakalarında yangından hemen sonra organik madde miktarının azaldığını saptanmıştır

(Austin and Baisinger 1955 Viro 1974 Bebano et al 1977 Neyişccedili 1989)

Katyon Değişim Kapasitesi

Toprak kolloidlerinin katyon değişim kapasiteleri buumlyuumlk farklılıklar goumlstermektedir

Genel bir kural olarak eşit ağırlıklar dikkate alınarak karşılaştırıldıklarında inorganik

kolloidlerin katyon değişim kapasiteleri organik kolloidlerinkinden daha yuumlksektir (Lutz and

Chandler 1961) Bu nedenle organik maddeyi kısmen veya tamamen uzaklaştıran denetim dışı

yangınlar ya da denetimli yakmaların toprağın katyon değişim kapasitesi uumlzerinde oumlnemli bir

etkisi olmaktadır

Toprağın katyon değişim kapasitesi yanmamış ve hafif derecede yanmış alanlarda

genellikle duumlşuumlk duumlzeyde kalmakta orta ve ağır derecede yanmış alanlarda oumlnemli oumllccediluumlde

artış goumlstermektedir (Eron ve Guumlrbuumlzer 1985 Tarrant 1956 Neyişccedili 1989)

50

Azot

Azot pek ccedilok nedenden oumltuumlruuml orman ekosistemleri iccedilin oumlnemli bir bitki besin

maddesidir Her şeyden oumlnce bitki buumlyuumlmesini sınırlayan besin maddelerinin başında

gelmektedir Yangın ya da yakma sırasında azot yuumlksek sıcaklık derecesinin etkisiyle bir

yandan kolaylıkla buharlaşıp uzaklaşabilirken diğer yandan da uğradığı kimyasal değişimler

sonucu bitki buumlyuumlmesi ya da mineralizasyon iccedilin kolaylıkla kullanılabilir forma geccedilmektedir

Yangın ya da yakmadan sonra azot oumlzellikle azot bağlayabilen mikroorganizmalar yardımıyla

tekrar kazanılabilen tek bitki besin maddesidir (Dunn and Debano 1977) Toplam azot

değerleri organik madde değerleri ile ccedilok yakın bir korelasyon goumlstermektedir (Neyişccedili

1989) Toplam azot iccedileriğinde yakmadan sonra oumlnce azalma sonra da yuumlkselme biccediliminde

değişim pek ccedilok araştırıcı tarafından goumlzlenmiştir (Heyward and Bernette 1934 Austin and

Baisinger 1955 Viro 1974) Bu durum yakma sırasında accedilığa ccedilıkan ısı enerjisi nedeniyle

toplam azotun buharlaşarak alandan uzaklaşması ve yakma işleminin yarattığı uygun ortam

hem simbiyotik ve hem de simbiyotik olmayan yollardan azot bağlamasının hızlanmasıyla

accedilıklanabilir Nitekim yakma sonrası yanan alan yuumlzeyinde oumlluuml ve diri oumlrtuumlnuumln azalması ve

mineral besin maddesince zengin bir kuumll tabakasının oluşması toprak sıcaklığı besin

maddeleri konsantrasyonu ve pH derecesinin artmasına neden olmaktadır (Wells 1971

Pritchett 1979)

Yararlanabilir Fosfor

Bitki huumlcrelerinin oumlnemli bir bileşeni olan fosfor bitkilerin oumlzellikle tohum ve etkin

biccedilimde buumlyuumlyen kısımlarda bulunduğundan yaşam iccedilin etkin bir anahtar bitki besin

maddesidir Fosfor topraklarda hem organik hem de inorganik biccedilimde bulunabilmektedir

Topraklarda bitkiler tarafından alınan fosforun oumlnemli bir boumlluumlmuuml organik maddeden oluşur

Bu nedenle oumlluuml oumlrtuuml ayrışması fosfor bitki besin maddesi bakımından da oumlnemlidir (Lutz and

Chandler 1961) Oumlluuml oumlrtuumlde diri oumlrtuumlde bulunan fosfor miktarının iki katı daha fazla fosfor

bulunmaktadır Bu fosforun buumlyuumlk bir boumlluumlmuuml bir yangın ya da yakma sırasında tuumlmuumlyle

yanan ince materyalde yoğunlaşmıştır (DeBano and Conrad 1978) Organik madde ile

yararlanabilir fosfor miktarı arasında yakın ve olumlu bir ilişki vardır Yani organik madde

miktarı arttıkccedila yararlanılabilir fosfor miktarı da artmaktadır (Thompson and Troeh 1973)

Fosfor genellikle buharlaşma yoluyla kaybolma eğiliminde değildir (Wells 1971) Bu

nedenle bitki ve oumlluuml oumlrtuumlde bağlı bulunan fosforun tuumlmuumlne yakın bir boumlluumlmuuml bu besin

maddesinin yangın ya da yakma sırasında tuumlmuumlyle yanan ince materyalde yoğunlaşmış

olmasının da katkısıyla yangından sonra kuumll tabakasında kalmaktadır (DeBano and Conrad

1978) Pek ccedilok ccedilalışmada yangından sonra toprakların yararlanabilir fosfor iccedileriğinin arttığı

ve bunun yangını izleyen ilk iki yılda devam ettiği tespit edilmiştir (Austin and Baisinger

1955 Tarrant 1956b DeByle 1976 Bara and Wega 1983 Eron ve Guumlrbuumlzer 1985)

Değiştirilebilir Potasyum

Bitki buumlyuumlmesini sınırlayan oumlnemli bitki besin maddelerinden bir olan potasyum

kumlu toprakların dışındaki tuumlm topraklarda bol olarak bulunur (Lutz and Chandler 1961)

Huumlcre turgoru ve dolayısı ile bitki su bilacircnccedilosu uumlzerinde etkileri olan potasyum eksikliği

halinde transpirasyon yolu ile su kaybı artmaktadır (Ccedilepel 1978)

Potasyum oumlzellikle maki ekosistemi iccedilindeki dağılımı azot ve fosforunkinden oldukccedila

farklıdır ccediluumlnkuuml bu besin maddesinin 71rsquoi bitki ve oumlluuml oumlrtuumlye bağlı bulunmaktadır Bu

dağılım oumlzelliği potasyumu yangın yardımıyla sistem iccedilindeki dolanımını kolaylıkla

51

gerccedilekleştirebilmesini sağlar (DeBano and Conrad 1978) Bu nedenle yangın ve yakma

sonucu toprak toprak yuumlzeyi potasyum bakımından zengin bir duruma geccediler (Viro 1974

DeByle1976 DeBano et al 1977 DeBano and Conrad 1978 Pritchett 1979 Neyişccedili 1989)

Azot kadar kolay olmasa bile buharlaşma sıcaklığı 760C (Grier 1975) olan elmentel

potasyum 550C nin uumlzerindeki sıcaklık derecelerinde buharlaşma yoluyla oumlnemli oranlarda

kaybedilmektedir (Jackson 1958) Oumlzellikle kuru yanıcıların yanmasının soumlz konusu olduğu

durumlarda 950C yi geccedilen alev sıcaklıkları buharlaşma iccedilin gerekli enerjiyi kolaylıkla

sağlayabilmektedir (Brown and Davis 1973)

Yapılan ccedilalışmalarda yangından sonraki ilk uumlccedil yıl iccedilinde değiştirilebilir potasyum

iccedileriğinde humus tabakasındaki suumlrekli azalmaya karşılık 0-30 cm toprak derinliğinde suumlrekli

bir artış goumlzlenmiştir (Viro 1974 Neyişccedili 1989) Bu durum humus tabakasında zayıf bir

biccedilimde bağlanan değiştirilebilir potasyumun burada kolaylıkla yıkanarak yuumlzey mineral

toprak tabakasında tutulması ile ilgili olabilir DeByle (1974) de yakmadan sonraki ilk yıl

iccedilinde 0-30 cm derinliğindeki mineral toprak tabakasında anlamlı değiştirilebilir potasyum

artışları saptamıştır

Değiştirilebilir Kalsiyum

Toprakların fiziksel kimyasal ve biyolojik oumlzellikleri uumlzerine oumlnemli etkiye sahip

kalsiyum orman topraklarının verimliliği bakımından da ccedilok oumlnemli bir bitki besin

maddesidir (Lutz and Chandler 1961 Irmak 1972) Kalsiyum huumlcre zarının yapısında bulunur

(Saatccedili 1975) ve eksikliğinde koumlk gelişimi yavaşlayarak nitrat azotunun bitkilerce alınması

guumlccedilleşir (Ccedilepel 1978)

Kalsiyum mineral toprak iccedilinde genellikle bol olarak bulunur Oumlluuml oumlrtuuml ve

yapraklardaki miktarları da oldukccedila yuumlksektir (DeBano and Conrad 1978) Buharlaşma ısısı

oldukccedila yuumlksek olduğundan (1240C) yakma sırasında herhangi bir kalsiyum kaybı olmaz Bu

nedenle oumlluuml oumlrtuuml ve uumlretim artıklarının yakılmasıyla elde edilecek kuumll tabakasında yuumlksek

oranda kalsiyum bulunması doğaldır Pek ccedilok araştırmacı yangından hemen sonraki humus

tabakası veya mineral toprak yuumlzeyindeki kuumll iccedilinde yuumlksek oranda kalsiyum saptamışlardır

(Viro 1974 Pritchett 1979 Bara and Vega 1983 Marion 1981 Wells 1971) Buna karşılık

değişebilir kalsiyumun mineral toprak iccedilindeki miktarı konusunda birbiriyle ccedilelişen sonuccedillar

elde edilmiştir (Ccedilepel 1975)

Değiştirilebilir Magnezyum

Magnezyumun fizyolojik bakımdan oumlnemi karmaşık yapılı krolofil molekuumlllerinin

yapı taşlarından birini oluşturması ve enzimlerin aktif rol oynaması iccedilin gerekli bir madde

olmasından kaynaklanmaktadır (Ccedilepel 1978) Bu nedenle kimyasal bakımdan kalsiyuma

benzeyen magnezyum bitkiler iccedilin hayati oumlnemi olan bir besin maddesidir (Thompson and

Troeh 1973)

Yapılan ccedilalışmalarda yangın sonrası değiştirilebilir magnezyum değerinin oumlnemli

oumllccediluumlde artmakta olduğu sonucuna varılmıştır (Austin and Baisinger 1955 Wells 1971 Grier

1975 Bara and Vega 1983 Neyişccedili 1989) Mineral toprak tabakasında ilk yıl goumlzlenen

değiştirilebilir magnezyum artışı kuumllden mineral toprağa yıkanma ve burada tutunmanın bir

sonucudur

52

Değiştirilebilir Sodyum

Sodyum toprakta bulunan mineral besin maddelerindendir ve iyonik potansiyelinin

duumlşuumlk olması nedeniyle katyon değişim kompleksinde en zayıf olarak tutulan iyonlardan

biridir Yakma sonucu kuumllde bulunan sodyum 94 gibi yuumlksek oranı 670 mmrsquolik bir yağışla

mineral toprağa hızla yıkanabilmektedir (Grier 1975)

Ccedileşitli araştırmacılar değiştirilebilir sodyum miktarında istatistiksel accedilıdan oumlnemli

farklılıklar meydana gelmediğini ileri suumlrmektedirler (Scotter 1963 DeByle 1976)

Yangının Toprağın Biyolojik Oumlzellikleri Uumlzerine Etkisi

Yangın sonucu oluşan oumlzellikle uumlst yuumlzuumlnuumln sıcaklıktan buumlyuumlk oranda etkilendiği

yukarıda accedilıklanmıştı Bilindiği uumlzere topraktaki organizma faaliyeti en ccedilok toprağın uumlst

kısmında olmaktadır Arka arkaya aynı alanda tekrarlanan yangınları oumlzellikletoprak

yuumlzeyine yakın olan organizmaların miktarını azalttığı saptanmıltır Fakat yangından sonra

toprağın ortalama sıcaklığının yuumlkselmesi organizmaların miktarını arttırıcı etki yapar Bu

hususta kimyasal faktoumlrler de toprağın biyoloji faakliyetlerini etkilemektedir Yangınların

toprağın biyolojik oumlzellikleri ve hassaseten bakteriler ve mikrofaunaya olan etkileri uumlzerinde

yapılan ccedilalışmalar aşağıda oumlzetle verilmiştir

Bakteriler

Yangından sonra bakteri populasyonunda bir değişikliğin olması beklenmektedir Zira

bakterilerin gelişmesi iccedilin kritik bir faktoumlr olan pH yangından sonra genellikle

yuumlkselmektedir Yangından sonra yapılan araştırmalar da buumlyuumlk oumllccediluumlde bakteriler tarfıfından

gerccedilekleştirilen nitrifikasyonun arttığını saptamıştır Yapılan araştırmalarda mineral toprağa

karıştırılan kuumlluumln oumlnemli sayılabilecek oranda toprağın bakteri oranını etkilemediği

saptanmıştır (Dugelli 1938)

Mikrofauna

Guumlney Afrikanın yanan bozkır alanlarındaki toprak mikrofaunası uumlzerinde ccedilalışan

Coults (1945) toprağın 25 cmlik uumlst kısmındaki populasyonun ccediloğunluğunun canlı kaldığını

bildirmiştir Heyward (1937) Pinus palustris Mill ormanında 10 yıllık periyot iccedilinde

uygulanan yangınların toprak faunasını ccedilok aktif bir şekilde etkilediğini bildirmektedir

Heyward ve Tissot (1936) toprağın yanmamış Ao horizonlarındaki mikrofauna

populasyonunun yanmış alanlara oranla 5 defa ve ayrıca yanmamış topraktaki populasyonun

da yanmış 5 cmlik uumlst toprak kısmındaki populasyondan 11 defa daha fazla olduğunu

bildirmektedir Araştırıcı denemeye alınan her iki alandaki organizma miktarlarının

başlangıccedilta aynı olduğunu da yazmaktadır Yazar yangından sonra toprak solucanlarının

miktarının diğer organizmalardan daha fazla etkilendiğini de tespit etmiştir Pearse (1943)

Duke Ormanında yangından sonra toprak solucanı kırkayak ve karıncaların miktarının

oumlnemli oumllccediluumlde azaldığını saptamıştır Diğer taraftan yapılan araştırmalarda yangından sonra

toprakta yuva yapan ve polenlerin taşınmasında oumlnemli rol oynayan oumlrneğin Bombus spp

(Hymenoptera Apidae) (Hezen arıları)nın miktarında oumlnemli oumllccediluumlde azalma olduğu tespit

edilmiştir Burada şunu da accedilıklamak gerekir ki yangının toprak faunasına olan zararlı etkisi

toprak uumlstuuml oumlrtuumlsuumlnuumln tırmıkta uzaklıştırılmasından daha azdır

53

7) Yangının Yaban Hayatı Uumlzerine Etkileri

Ekosistemlerini ve ccedilevresel değişimi oumlnemli oumllccediluumlde etkileyen doğal faktoumlrler olarak

karşımıza ccedilıkarlar Doğal ccedilevrenin bir parccedilası olan yaban hayatı da bu durumdan etkilenir

Bu etkinin derecesi oldukccedila karmaşık bir ilişkiler suumlrecinin bir sonucu olarak kendini goumlsterir

ve dolayısıyla kesin olarak belirlenmesi oldukccedila guumlccediltuumlr

Yangın birccedilok ccedilevresel değişimi de beraberinde getirir Bu değişim yangının

şiddetine suumlresine sıklığına ccedilıktığı yere şekline ve buumlyuumlkluumlğuumlne bağlı olarak farklılık

goumlsterir Bu değişimin derecesi de mevsimler ve yanıcı madde tipi ile arazi ve toprak

oumlzelliklerine bağlıdır Yaban hayatının bu değişikliklere karşı tepkisi ise oldukccedila farklı

olabilmektedir

Yaban hayvanlarının yangından ne kadar etkilenecekleri ccediloğunlukla yangının

şiddetine yayılma oranına ve ilgili tuumlruumln yangına olan yakınlığına bağlıdır (Chandler et al

1991) Yangının olağan olduğu ve sık zaman aralıklarıyla goumlruumllduumlğuuml ekosistemlerde birccedilok

yaban hayvanı yangınlara adapte olmuş ve yangınlarla iccedil iccedile bir tavır sergilerken yangınların

nispeten uzun zaman aralıklarında ccedilıktığı geniş alanları etkilediği ve ccedilok şiddetli olduğu

ekosistemlerde yaban hayvanlarının tepkisi tamamen karşı karşıya oldukları tehlikeye goumlre

belirlenmektedir

Burada yaban hayvanları ve yangınlar arasındaki ilişkiler genel anlamda ele alarak

incelenecektir

Yaban Hayvanlarının Yangınlara Karşı Reaksiyonları

Yaban hayvanlarının yangınlara karşı ilk reaksiyonları oldukccedila sınırlı olup habitat

bağımlılıkları hareketlilik korunacak bir yer bulma kabiliyeti ve sıcaklık ve dumana olan

hassasiyetlerine goumlre değişir Ccedilok şiddetli olan ve hızlı ilerleyen yangınlar bir ayırım

goumlzetmeden tuumlm yaban hayvanlarını yakabilir Ancak yangınlar ne kadar şiddetli olursa

olsun genelde yanmamış alanlar bulunur Hızlı hareket edebilen hayvanlar kendilerini

yanmamış veya yanmış alanlara geccedilerek koruyabilirler Buna karşın daha yavaş hareket

kabiliyetinde olan tuumlrler toprak iccedilinde veya altında korunabilirler Kuumlccediluumlk memeliler toprak

altındaki tuumlnellerine girerek kendilerini yangından korurlar

Kuşların yuvaları hariccedil yangında kaybedebilecekleri birşeyleri yoktur Hatta bir ccedilok

kuş tuumlruuml iccedilin yangın ccedilok avantajlı bir durum oluşturabilir Kendi habitatlarında iyi kamufle

olmuş bir ccedilok boumlcek yangından etkilenmemek iccedilin kaccedilar Bu durum kuşların kaccedilan bu

boumlcekleri yakalaması iccedilin oldukccedila uygun bir ortam oluşturur

Yangın Oumlluumlmleri

Yangınların yaban hayatı uumlzerine olan direkt etkileri canlıların bulundukları yerle

yakından ilişkilidir Oumlluuml oumlrtuuml veya toprak iccedilerisinde bulunan tuumlrler yangından ccedilok az

etkilenirler Buna karşın daha ziyade bitkilerin uumlst kısımlarında yaşayan tuumlrler buumlyuumlk kayıplar

verirler Oumlluuml oumlrtuuml iccedilerisinde yaşayan oumlruumlmcek tuumlrlerinin yangından bir guumln sonra 80rsquolik bir

kısmının homoptera tuumlrlerinin ise 10rsquodan daha az bir kısmının alanda bulunduğu tespit

edilmiştir (Gillon and Pernes 1968 Gillon 1974)

Kuumlccediluumlk memeli hayvanların yangınları kayıpsız atlatmalarının nedeni olarak topraktaki

ısınmanın toprağın sadece en uumlst birkaccedil cmrsquosinde olması olarak goumlsterilmektedir (Martin

1963 Trabaud 1979) Kuumlccediluumlk memeliler 62ordmCrsquonin uumlzerindeki sıcaklık derecelerine

54

dayanamazlar (Howard et al 1959) Ancak toprak iccedili tuumlnellerde yaşayan hayvanların oumlluumlmuuml

buumlyuumlk oranda yuumlksek sıcaklıklardan ziyade boğulmalardan olmaktadır (Chew et al 1958)

Yangından Korunma ve Kaccedilınma

Canlıların yangından ne kadar etkileneceklerinin ccediloğunlukla yangının şiddetine

yayılma oranına ve ilgili tuumlruumln yangına olan yakınlığına bağlı olduğu yangının olağan olduğu

ve sık sık goumlruumllduumlğuuml ekosistemlerde bir ccedilok yaban hayvanının yangınlara uyum sağlamış

olduğu ancak yangınların 50-100 yıl gibi uzun zaman aralıklarında ccedilıktığı geniş alanları

etkilediği ve ccedilok şiddetli olduğu ekosistemlerde yaban hayvanlarının tepkisinin tamamen

karşı karşıya oldukları tehlikeye goumlre belirlenmekte olduğu daha oumlnce belirtilmişti Yangınlar

gelişmiş hayvanlarda değişik reaksiyonların ortaya ccedilıkmasını sağlar ndash bazıları panikleyerek

kaccedilarken diğerleri sakin bir şekilde yangından uzaklaşır bazıları ise yangına doğru gider Bu

tepkiler hayvanların hareket kabiliyeti ve yangının boyutlarıyla yakından ilişkilidir

1915 yılında Sibiryarsquoda ccedilıkan ve iki ay devam eden buumlyuumlk yangında ayıların

sincapların ve elkrsquolerin yuumlzerek yangından kaccedilmaya ccedilalıştıkları rapor edilmekte iken

(Udvardy 1969) başka araştırmacılar daha sakin hayvan davranışları rapor etmektedirler

(Hakala et al 1971) yangının bir goumlluumln kenarına kadar yandığı bir durumda bir grup kuğunun

sakin bir şekilde goumllde yuumlzduumlklerini ve ayrıca bir grup ren geyiğinin yanmamış kuumlccediluumlk bir

alanda sakince bekleyip sonra daha emin bir yere doğru hareket ettiklerini bildirmektedir

Yılanlar yangını taşlık alanlardaki ccedilukurlarda ya da toprak iccedili kanallarda bulunarak

savuştururlar Yapılan araştırmalar yangın sonucu yılan oumlluumlmlerinin hiccedil ya da ccedilok az

olduğunu ortaya koymuştur (oumlr Komarek 1969)

Yangına ve Dumana gitme

Kelebeklerin ateşe gittikleri bilinen bir gerccedilektir Kelebekler yanında birccedilok boumlcek ve

hayvan tuumlruuml de yangınlarca cezbedilir Boumlylece yangının hemen sonrasında belirli bir suumlre

boumlcek popuumllasyonlarında bir artış goumlzlenebilir (Chandler et al 1991) Bazı uccedilan boumlcekler

sıcaklık duman ve yanmış ağaccedillara giderler

Bazı microsania (duman sineği) tuumlrleri dumanın kokusuna gelirler (Komarek 1969)

Bazı coleopterler (oumlr Melanophila atrata) ise sıcaklık tarafından cezbedilirler Bu tuumlrler

sahip oldukları kızıloumltesi radyasyon algılama organlarıyla yangını ccedilok uzak mesafelerden

algılayabilirler

Birccedilok kuş ve memeli hayvanlar yangına giderler Bunun sebebi yangından kaccedilan

boumlcek ve hayvanlarla beslenmektir Bununla ilgili olarak Komarek (1969) Kuzey

Amerikarsquoya ait 85 Afrikarsquoya ait 34 ve Kuzey Avustralyarsquoya ait 22 kuş rapor etmektedir

Bunlar kartal akbaba şahin gibi yırtıcı kuşları da iccedilermektedir Genelde kuşlar alevlerden

daha ilerde uccedilarak yangından kaccedilan boumlcek kuş kertenkele ve kemirgenleri yakalarlar

Yabani hindi ve keklik gibi bazı kuş tuumlrleri ise yangın sonrası duman henuumlz kalkmadan alana

gelerek hazır yiyecek kaynaklarından faydalanırlar

Arslan (Panthera leo) leopar (Panthera pardus) ve ccedilita (Acinonyx jubatus) gibi yırtıcı

hayvanlar Afrika savanlarında yangın ccedilevresinde avlanırlar (Komarek 1969)

Bazı herbivorlar mineral besin değerinin yuumlksek olması nedeniyle yeni yanmış

alanlara gelerek kuumll ve yanmış bitki parccedilaları yerler (Grange 1965) Yine birccedilok herbivor

uumlzerlerindeki kene gibi asalaklardan kurtulmak iccedilin taze kuumlllerde yuvarlanırlar (Komarek

1969)

55

Yangınların Hayvan Davranışları Uumlzerine Dolaylı Etkileri

Her yangın yaban hayatını bir şekilde etkileyen lokal bir iklim ve mikroklimatik

oumlzelliğe sahiptir Bazı havyan tuumlrleri yangın sonrası oluşan yeni duruma ccedilabuk uyum

sağlarken diğerleri iccedilin bu durum uygun olmayabilir Ayrıca yangın sonrası vejetasyon da

yapı ve komposizyon accedilısından yangın oumlncesine benzemez Yine de hayvanlar tuumlm habitat

değişikliklerine uyum sağlarlar Hayvanların dağılımını ve belirli bir alanda bulunmasını

belirleyen faktoumlrlerin başında habitatların yiyecek kaynaklarının değişime uğratılması gelir

Yangın sonrasında vejetasyonun kalkması ve alanın kuumlllerle kaplanıp siyah bir renge

buumlruumlnmesi ile toprak yuumlzeyi daha fazla bir ısınmaya maruz kalır Bu da boumlcek kuş ve

memelileri değişik şekillerde etkiler Goumllgeden hoşlanan tuumlrler alanı terkederken ışıklı

ortamlardan hoşlanan tuumlrler alana daha ccedilok gelirler

Meşccedilerelerin tabakalı tepe yapısı ruumlzgar hızını buumlyuumlk oranda keser Meşccedilere iccedili

sıcaklık meşccedilere dışına goumlre yazın daha az kışın ise daha fazladır Meşccedilere iccedili bağıl nem ise

daima meşccedilere uumlzerine goumlre daha fazladır Dolayısıyla yangın sonrası kapalılığı kırılan bir

meşccedilerede hem sıcaklık hem de ruumlzgacircr rejimi değişir Sıcaklık ve ruumlzgarda meydana gelen

değişiklikler bağıl nemi etkiler Bağıl neme karşı hassas olan tuumlrler de bundan etkilenirler

Bunların yanında yangının buumlyuumlkluumlğuuml de habitatı dolayısıyla yaban hayatını etkileyen

oumlnemli faktoumlrlerden birisidir Yangınların buumlyuumlkluumlğuuml (alan olarak) ccedilevresi ve yangın

alanlarının orman iccedilerisinde birbirlerine goumlre dağılımları kuş ve memelilerin davranışlarını

buumlyuumlk oranda etkiler

Yangınların oluşturduğu farklı buumlyuumlkluumlk şekil ve kenar oumlzelliklerine sahip orman

mozaikleri birccedilok hayvan tuumlruumlne faydalı olur Araştırmalar kuumlccediluumlk ccedilaplı (lt 80-100 ha)

yangınların oluşturduğu orman mozaiklerinde daha buumlyuumlk ccedilaplılarına oranla daha fazla

hayvan tuumlruumlnuumln olabileceğini goumlstermiştir Bunun sebebi hayvanların gerektiğinde korunmak

iccedilin yanmamış alanlara daha kolay bir şekilde ulaşabilme (oumlr Mount 1969) ve yiyecek bulma

ihtiyaccedilları olarak goumlsterilmektedir

Yaban hayvanları belirli yiyecek tuumlrleri ve bunların bolluğuna uyum sağlamış olup

uygun yiyecek kaynaklarının bulunmasına bağlı olarak bir dağılım goumlsterirler Oumlrneğin

bitkilerin toprak uumlzerinde yoğunlaşması kuşlardan ziyade hayvanları (oumlzellikle buumlyuumlk

olanlarını) etkileyecektir Ccediluumlnkuuml hayvanlar ancak boylarının uzanabildiği yerlerden

besinlerini alabilirler Yeni yangın alanlarındaki geyik popuumllasyonlarındaki artış bu durumun

bir goumlstergesidir (Edwards 1954)

Ccedilok şiddetli ve sık tekrar eden yangınlar ccedilayır ot ve ccedilalılarının gelmesini bu da yaban

hayvanlarının bitkilerin yapraklarından beslenmesini ve otlanmasını azaltır Buna karşın bu

durum yangına daha dayanıklı belirli tuumlrlerin alana hakim olması sonucunu ortaya ccedilıkarabilir

Bazı herbivorların hayat doumlnguumlleri besin kaynağı tiplerinde yangın sonucu oluşmuş

değişikliklerle bu besinlerin miktar ve kalitesine bağlıdır Oumlrneğin meşccedilere gelişiminin ilk

yıllarında geyikler iccedilin gerekli besin kaynakları yeterli miktarda ve oumlzellikte bulunmaktadır

Geyikler uumlzerinde yapılan bir ccedilalışmada geyiklerin kesilmiş veya yanmış alanlarda ilk altı

yılda yoğun olarak bulundukları daha sonraki yıllarda ise giderek azaldıkları ortaya

konulmuştur (Bendell 1974 Gatesrsquoe atfen)

Yangın Adaptasyonları

Birccedilok bitki formasyonları yangına hassas olmakla birlikte yapılarını devam

ettirebilmelerini de belirli aralıklarla ccedilıkan yangınlara borccedilludurlar (Kayll 1968 Swan 1970

56

Trabaud 1980) Bazı araştırmacılar belirli yaban hayatı tuumlrlerinin de yangınla oluşturulmuş

habitatlara ihtiyaccedil duyduklarını (Miller 1964 Wells 1965) veya bu ortamlarda yaşayabilmek

iccedilin tuumlr veveya popuumllasyon duumlzeyinde bazı oumlzelliklere sahip olduklarını ya da geliştirdiklerini

ortaya koymuşlardır

Değişik ortamlara uyum goumlstermede yaban hayvanının buumlyuumlkluumlğuuml ile birlikte hızlı

koşabilme ve uccedilabilme kabiliyeti toprak altına girebilme besin depolama kamufle olabilme

goumlruumllmemek iccedilin yere yatma ve goumlccedil etme tuumlr bazında adaptasyonlar olarak belirtilmektedir

(Bendell and Elliott 1966 Komarek 1962) Popuumllasyon bazında ise tuumlrlerin hızlı bir şekilde

değişen ccedilevreye olan adaptasyonları yuumlksek ve değişken uumlreme oranı ile yuumlksek dağılım oranı

olmaktadır (Bendell 1974)

Yanmış alanlardaki tuumlr ve popuumllasyon sayılarındaki değişmezlik hayvan tuumlrleri

adaptasyonlarının accedilık bir goumlstergesidir Tropikal ormanlardaki tuumlr zenginliği ile yangınlarla

devamlı olarak değişim goumlren alanlardaki sınırlı sayıdaki tuumlrler karşılaştırıldığında bu durum

daha da iyi anlaşılmaktadır

57

BOumlLUumlM

YANGIN EKOLOJİSİ

Bir alanın veya boumllgenin yangın tarihi ve doğal yangın rejimi hakkındaki ayrıntılı bilgi

yangın davranışının tahmin edilmesi yangının etkilerinin belirlenmesi ve yangına bağımlı

alanlarda yangının kaccedilınılmaz bir faktoumlr olduğunun anlaşılması hususunda fayda sağlayarak

başarılı bir yangın amenajman planının hazırlanmasına ve uygulanmasına yardımcı olur

(Mutch 1980) Bu nedenle orman yangınları ile başarılı bir şekilde muumlcadele edebilmenin ilk

adımı ilgili boumllge veya alanın doğal yangın rejimi oumlzelliklerinin belirlenmesi olmalıdır (Agee

1974)

Yangın Tarihi

Yangın yaklaşık 400 milyondan beri ekosisteminde huumlkuumlm suumlren bir olaydır Buguumlnde

yangın Tazmanyarsquodan Arktik kesime kadar geniş bir alanda varlığını devam ettirmektedir

Duumlnyanın birccedilok boumllgesinde yangın ekosistemleri ve bitki tuumlrlerini etkiler Bu nedenle

yangından etkilenen ekosistemlerde tuumlr adaptasyonlarının ve ekosistem dinamiklerinin ccedilok

iyi anlaşılması gerekmektedir

Yangın Rejimi

İklim topoğrafya ve yanıcı madde oumlzelliklerine bağlı olarak herhangi bir alanda

meydana gelen yangınların sıklığı buumlyuumlkluumlğuuml şiddeti ve mevsimi gibi oumlzelliklerin tuumlmuumlne

birden doğal yangın rejimi denir Guumlnuumlmuumlzde insanların muumldahale etmediği alan

kalmadığından duumlnyada doğal yangın rejimini koruyabilen alan da hemen hemen

kalmamıştır Ancak yangının ekosistem uumlzerindeki etkilerini anlayabilmek iccedilin doğal yangın

rejimi elemanlarının ccedilok iyi bir şekilde anlaşılması gerekmektedir

Yangın rejimi insan muumldahalelerinin ve değişen iklim koşullarının etkisinde

olduğundan dinamik bir yapıya sahiptir Bir boumllgede meydana gelen yangınların sıklığı

şiddeti tuumlruuml buumlyuumlkluumlğuuml ve mevsimi gibi kavramları iccediline alan yangın rejimi (Weber ve

Flannigan 1977 Pennanen 2002) ormanlık alanların tuumlr kompozisyonunu ve vejetasyon

gelişimini etkileyerek yanıcı madde oumlzelliklerini değiştirmektedir (Chandler vd 1991

Bradley vd 1992) Bu nedenle herhangi bir alanın yangın rejiminin değiştirilmesi oradaki

doğal yapının bozulmasına ve gelecekte daha dramatik sonuccedilların oluşmasına neden olabilir

Yangına bağımlı ekosistemlerde birccedilok tuumlr mevcut yangın rejimine adapte olarak

sistemdeki suumlrekliliğini korur Bu noktada yangın rejimi oumlzellikleri belirleyici rol

oynamaktadır Yangına adapte olmuş ekosistemlerde yangın gittikccedile istikrarlı hale doumlnuumlşen

ve tuumlr ccedileşitliliğinin azalmaya başladığı bir orman toplumunda yeni bir başlangıccedil yaparak tuumlr

ccedileşitliliğinde değişimler meydana getirir (Shafi ve Yarranton 1973 Trabaud ve Lepart 1980)

ve sistemin kendini yenilemesine olanak sağlar Orman youmlneticileri yangının bu oumlzelliklerini

kullanarak ekosistemin doğal yapısını koruyabileceği gibi farklı yapı ve kompozisyona

doumlnuumlşmesini de sağlayabilirler Belirli aralıklarla yangının tekerruumlr ettiği ekosistemlerde uzun

yıllar devam eden başarılı yangın koruma ccedilalışmaları gittikccedile artan yanıcı madde birikimine

neden olacağından gelecekte ccedilok daha buumlyuumlk ve tahrip edici bir yangının habercisi

olabilmektedir Ayrıca bu tuumlr uygulamalar alandaki doğal tuumlrlerinin suumlrekliliğini ve alanın

58

verimliliğini tehlikeye sokacaktır Bu nedenle sistemin bir parccedilası olan yangının kontrolluuml

kullanımı ile doğal muumldahale suumlrecine benzer etkilerin oluşturulması ile sistemin suumlrekliliği

ve verimliliği devam ettirilebilir (Chao Li 2000) Sonuccedil olarak yangınla muumlcadele

ccedilalışmalarında amaccedil yangının sistemden uzaklaştırılması değil yangını sistemin bir parccedilası

olduğunu kabul ederek gerektiğinde yangını bir amenajman aracı olarak kullanabilmek

olmalıdır

Yangın rejimi temelde doumlrt bileşenden oluşur

(i) Yangın sıklığı

(ii) Yangın şiddeti

(iii)Yangın mevsimi

(iv) Yanma derinliği

Yangın sıklığı (frekansı)

Yangın sıklığı belirli bir alanda belli bir zaman periyodunda meydana gelen yangın

sayısı olarak tanımlanır ve bir tuumlruumln oumlnemli hayat oumlzelliklerini belirlemede oumlnemli rol oynar

Bu oumlzellikler tuumlrlerin tohum tutma olgunluğu oumlluumlm yaşı ve yaş sınıfları dağılımıdır Yangın

sıklığı belli bir alanda ccedilıkan yangınlar arasındaki ortalama yıl ve bir alanın yeniden

yanabilmesi iccedilin gereken zaman (Yangın doumlnuumlş aralığı) gibi oumlzelliklere bağlı olarak belirlenir

(Agee 1993) Bir tuumlruumln bir alanda yaşayabilmesi iccedilin bu tuumlruumln oumlmruuml ve tohum tutma

olgunluğuna ulaştığı yaşı yangın sıklığı (frekansı) ile uyumlu olmalıdır Bu youmlnuumlyle yangın

sıklığı bir alanın vejetasyon yapısını belirleyen tuumlrlerin seccedilimini yaparak ekosistemin floristik

kompozisyonunu etkiler (Ryan 2002)

Oumlrneğin yangın olması gerekenden fazla sık daha erken veya daha geccedil meydana gelirse

bazı tuumlrler hayatta kalamaz Ccedilayırlık alanların suumlrekliliğinin korunabilmesi ve odunsu

yapıdaki tuumlrlerin alandan uzak tutulabilmesi iccedilin 1 ile 3 yılda bir yangın goumlrmelidir Orman

youmlneticileri yangın rejiminin bu oumlzelliğini kullanarak ormanın yapı ve kompozisyonun arzu

ettikleri değişimi yapabilirler Uumllkemizde Akdeniz ve Ege boumllgelerinin karakteristik bitki

toplumu olan maki vejetasyonunda yangın doumlnuumlşuumlm suumlresi 9-10 iken bu suumlre yuumlkseklere

ccedilıkıldıkccedila artmaktadır (Neyişccedili 1985) Yangın sıklığının yuumlksek olduğu alanlarda duumlşuumlk

şiddetli yangınlar meydana gelirken uzun suumlre yangın ccedilıkmayan alanlarda yanıcı madde

birikiminin fazla olması nedeniyle yuumlksek şiddetli yangınlar meydana gelmektedir Bu

nedenle yangına bağımlı ekosistemlerde yangınlarla etkin muumlcadele yangın risk ve

tehlikesini geciktirmek ve şiddetini arttırmaktan başka bir şey ifade etmeyebilir

Yangın Şiddeti

Yangın şiddeti bir yangının birim zamanda accedilığa ccedilıkardığı ısı enerjisidir Orman

yangınlarının şiddeti 20 kWmrsquoden 60000 kWmrsquoye değişebilir (Tablo 2) Orman

ekosistemlerinde suumlrekliliğinin sağlanması ve biyoccedileşitliliğin korunması iccedilin yangının accedilığa

ccedilıkardığı enerji ve bu enerjinin ormandaki etkilerinin anlaşılması gerekmektedir Yangın

şiddeti yanıcı maddenin yapısına nemine ve miktarına bağlı olarak değişir ve oumlzellikle toprak

uumlzerinde etkili olur Yanıcı maddenin yatay suumlrekliliğinin korunduğu bir meşcerede yangın

genellikle oumlrtuuml yangını şeklinde ilerlerken yanıcı maddenin dikey suumlrekliliğinin goumlruumllduumlğuuml

meşcerelerde yangın tepe yangınlarına doumlnuumlşerek daha şiddetli olabilir Ancak yoğun bir oumlluuml

oumlrtuuml tabakasının bulunduğu kesim artıklarının alanda bırakıldığı ve yanıcı maddenin yatay

suumlrekliliğin korunduğu alandaki bir oumlrtuuml yangını ccedilok daha şiddetli ve tahrip edici olabilir

Yangın şiddeti bazı tuumlrlerin genccedilleşmesi iccedilin zemin hazırlarken alanın floristik yapısında

kuumlccediluumlk değişimler meydana getirebilir Uumllkemizdeki kızılccedilam meşcerelerinde duumlşuumlk şiddetli

59

oumlrtuuml yangınlarından yuumlksek şiddetli tepe yangınlarına kadar ccedilok değişik şiddette yangınlar

meydana gelmektedir

Tablo 2 Yangın şiddet sınıflarına bağlı olarak yangınların ağaccedillar

uumlzerine etkileri yangın tuumlruuml ve yangınla muumlcadele zorluğu

Yangın

şiddeti

Sınıfı

Başlangış

Yangın

Şiddeti

Ağaccedillara

Olan

Etkisi

Yangın Tipi ve Muumlcadele Zorluğu

1 lt10 - Yangının kendi başına devam etmesi

zordur

2 10-500 Bazı ağaccedil oumlluumlmleri

Yavaş ilerleyen duumlşuumlk şiddetli oumlrtuuml

yangını Baş ve yanlardan yangına

direkt muumldahale muumlmkuumlnduumlr Accedilılan

şeritler yangının kontrol altına

alınmasında yeterli olmayabilir

3 500-2000 Oumlnemli derecede

ağaccedil oumlluumlmleri

Orta ve yuumlksek şiddetli oumlrtuuml yangını El

aletleriyle yapılmış şeritlerin yangını

tutması zor olabilir Bu gibi

yangınlarda dozer gibi ağır makinalarla

uccedilak ve helikopterler oumlnemlidir

4 2000-4000 Hemen hemen tuumlm

ağaccedilların oumlluumlmuuml

Yuumlksek şiddetli oumlrtuuml yangını Yangının

baş kısmında yapılacak uğraşılar

başarılı olamayabilir

5 gt4000 Tuumlm ağaccedilların

oumlluumlmuuml

Orta derecede ve sonrasında aktif tepe

yangını Kontrol altına alınması ccedilok

zor Ccedilalışmalar yanlara kaydırılmalı ve

indirekt muumldahale duumlşuumlnuumllmeli

Yangın Mevsimi

Orman yangınları buumlyuumlme sezonu buumlyuumlme sezonu oumlncesindeki uyku doumlnemi veya

buumlyuumlme sezonu sonrasındaki uyku doumlnemi boyunca meydana gelebilir Mevsim yangının

tutuşabilirliğini etkileyen yanıcı madde nemi uumlzerindeki direkt etkisi nedeniyle ccedilok oumlnemlidir

(Albini 1976 Van Wagner 1983 Stocks et al 1989 Johnson 1992) Yapraklardaki nem

oranlarının azalması ile birlikte tepe yangını potansiyelinde artma meydana gelir (Van

Wagner 1977 1993 Alexander 1998 Scott and Reinhardt 2001) Canlı yaprakların nem

iccedileriği ilkbaharda tomurcuk patlaması oumlncesinde en duumlşuumlk seviyededir Dolayısıyla bu

doumlnemde oumlluuml oumlrtuumlnuumln oldukccedila nemli olmasına rağmen ccedilıkacak bir yangının tepe yangınına

doumlnuumlşme ihtimali ccedilok yuumlksektir (Stocks et al 1989) Yaz sonu ve ortalarında canlı yanıcı

madde neminin şiddetli bir tepe yangını başlatmak ve devam ettirmek iccedilin fazla yuumlksek

olmasına rağmen duumlşuumlk bağıl nem şiddetli ruumlzgar ve yeteri miktardaki ince yanıcı madde ile

bu muumlmkuumln hale gelebilir (Stocks et al 1989 Johnson 1992)

Uumllkemizde yangın mevsimi Mayıs sonu başlayıp Kasım sonuna kadar devam etmesine

karşın yangın sezonu dışında beklenmedik yangınlar da meydana gelebilmektedir Son

yıllarda kuumlresel ısınma nedeniyle değişen iklim koşulları dikkate alındığında beklenmedik

yer ve zamanlarda beklenmedik yangınların olması muhtemeldir Oumlzellikle yangın sezonunun

60

kısa olduğu ve yangınların ccedilok sık goumlruumllmediği ancak yanıcı maddelerin (meşcerelerin)

herhangi bir kesinti olmadan geniş alanları kapladığı ve Batı Karadenizrsquode olduğu gibi

yangınların daha ziyade yangın sezonu dışında meydana geldiği alanlardaki ormanların

yangınlar accedilısından buumlyuumlk bir risk oluşturduğu (Durmaz 2004 Kuumlccediluumlk 2004) ortaya

ccedilıkmaktadır Bu nedenle uumllkemizin en verimli ormanlarının bulunduğu ve yoğun uumlretim

ccedilalışmalarının yapıldığı boumllge muumlduumlrluumlklerinin yangın hassaslık derecesi geccedilmiş yıllardaki

yangın verilerinin yanında meteorolojik faktoumlrleri yanıcı madde oumlzelliklerini ve yapılan

ormancılık uygulamaları gibi değişen şartları da dikkate alarak yeniden duumlzenlenerek ccedilıkması

muhtemel buumlyuumlk bir yangına karşı gerekli oumlnlemlerin alınması gerekmektedir

Yangın Buumlyuumlkluumlğuuml

Yanan alanın buumlyuumlkluumlğuuml sistemi oluşturan bireylerin alanı yeniden kaplamasını

etkileyen oumlnemli ekolojik faktoumlrlerden birisidir Oumlrneğin bitkilerin ccediloğu suumlrguumlnden ccedilimlenme

yeteneğine sahip değilse ve ruumlzgar veya hayvanlarla tohumları taşınamıyorsa bunun yanında

yanan alan tohumların uzak mesafelerden alana gelemeyecekleri kadar buumlyuumlk ise bazı tuumlrler

alana yeniden gelemeyeceklerdir Bu nedenle geniş alanlarda yapılan geccedilleştirme ccedilalışmaları

ve yangın koruma uygulamaları gelecekte buumlyuumlk yangınların habercisi olmakta ve alanın

suumlrekliliğini tehlikeye sokmaktadır

Yanma derinliği

Yanma derinliği yanıcı madde tuumlketiminin bir oumllccediluumlsuumlduumlr Yangın şiddeti ile ilişkili

olmasına rağmen bu ilişki doğrusal değildir Organik maddenin birim alandaki miktarı ve

nem koşulları ccedilok heterojen bir yapı goumlsterdiğinden aynı yangın şiddeti değerlerinde farklı

yanma derinlikleri oluşabilir Yanma derinliği ekolojik anlamda yangının toprağa ve bitki

besin maddeleri dinamiğine olan etkilerini ifade ederken yangınlarla muumlcadele accedilısından ele

alındığında yangınların kontroluuml ve soğutma ccedilalışmalarının zorluğunu ifade eder

Tablo 1rsquode yangın rejiminin toprak vejetasyon yaban hayatı ve yanıcı madde uumlzerine

olan etkileri oumlzetlenmiştir

Tablo 1 Yangın rejimi ve toprak vejetasyon yaban hayatı ve yanıcı

madde ilişkisi (Methven 1984rsquoden alınmıştır)

Yangının Etkileri

Yangın Rejimi

Yan

gın

şiddet

i Y

anm

a

der

inli

ği

Yan

gın

frek

ansı

Y

angın

zam

anı

TOPRAK Top Fiz oumlzellikleri radic

Top Kim oumlzellikleri radic

VEJETASYON Tuumlr kompozisyonu radic radic radic radic

Yaş sınıfları radic radic

YABAN HAYATI Tuumlr kompozisyonu radic

YANICI MADDE Yanıcı madde tipi radic

Yanıcı madde miktarı radic radic

61

TUumlR ADAPTASYONLARI VE GENCcedilLEŞME STRATEJİLERİ

Bir boumllgede yaşayan ccedileşitli tuumlrlerin zaman iccedilinde birbirini izleyerek ortaya ccedilıkmaları

ekolojik suumlksesyon olarak adlandırılır (Şekil 1) Suumlksesyon birincil suumlksesyon ve ikincil

suumlksesyon olmak uumlzere ikiye ayrılır

Şekil 1 Birincil (Primer) Suumlksesyon Modeli

Birincil suumlksesyon bir oumlnceki vejetasyona ait tohum bankası organik materyal vb

biyolojik hiccedilbir kanıtın bulunmadığı bir alana ilk olarak gelen oumlncuuml bitki tuumlrlerinden son

(klimaks) topluluğa kadar bitki toplumlarının ekolojik evrimi olarak tanımlanır

İkincil suumlksesyon vejetasyonu ortada kaldıran etkenlerden sonra alanda daha oumlnce var

olan ilk vejetasyonun alana yeniden gelmesidir Yangın duumlnyadaki bir ccedilok orman

ekosistemde ikincil suumlksesyonun oluşmasını sağlayan ve sistemde yeni bir başlangıccedil yapan en

oumlnemli etkenlerden birisidir Bu nedenle ekosistem ekolojisi ve ekosistem analizleri gibi

birccedilok alanda yangın ekolojinin oumlnemi buumlyuumlktuumlr

Yangına bağımlı ekosistemlerde bulunan tuumlrler yangınlara karşı belli stratejiler

geliştiriler Bu tuumlrlerin suumlrekliliği ve devamlılığı accedilısından yangın oumlnemli bir rol oynar

Orman yangınları ile başarılı muumlcadele politikaları sonucunda yangına dayanıklı

vejetasyondan yangına duyarlı bitki toplumuna doğru bir geccediliş goumlzlenebilir Kuzey

Amerikarsquoda Meşe ormanların zamanla goumllgeye dayanıklı Akccedilaağaccedil ormanları haline

gelmesinin yangının alandan uzaklaştırılması ile ilgili olduğu duumlşuumlnuumllmektedir

Toplumda yeni bir başlangıccedil yapan yangından sonra tuumlrlerin bir araya gelmeleri ve

gelişmeleri belli başlı kriterlere bağlıdır Aşağıda Noble - Slatyer (1980) ve Rowe (1979)

tarafından geliştirilen iki yaklaşımı ele alınmıştır Noble ve Slatyer ldquohayati oumlzelliklerrdquo olarak

adlandırılan bir model geliştirmişlerdir Bu yaklaşım uumlccedil temel anlayışdan ibarettir

(1) Yangına dayanıklılık metodu

(1) Alana gelme istekleri

(2) Kritik hayat olayları

62

I Dayanıklılık Mekanizmaları

1 Tohuma dayalı mekanizmalar (Propagule based )

D tuumlrleri Tohumlarını uzak mesafelere yayabilen ve her zaman bulanabilen tuumlrlerdir -

Populus tremuloides

S tuumlrleri Tohumlarını uzun suumlre toprak altında muhafaza edebilen ve yeniden alana

gelebilmek iccedilin şiddetli yangınlara karşı dayanabilen tuumlrlerdir - Pin cherry

Prunus pensylvanica

G tuumlrleri S tuumlrlerin oumlzel bir durumudur Tohumlarını uzun suumlre koruyabilen ve ancak

bir yangınla birlikte alana gelebilen tuumlrlerdir - Aralia hispida

C tuumlrleri propoguumlllerini olgun ağaccedilların tepe ccedilatısında depolayan tuumlrlerdir Tohumlar

accedilığa ccedilıktıktan sonra kısa bir suumlre yaşayabilirler Jack pine (Pinus

banksiana)

2 Vejatatif oumlzelliklere bağlı olarak

V tuumlrleri ağaccedil tepesi oumllduumlkten sonra suumlrguumlnle vaya ccedilimlenerek gelebilen tuumlrler -

(Populus sp

U tuumlrleri ağaccedil tepesi oumllduumlkten sonra suumlrguumlnle gelebilen ancak yeniden tohum

verebilecek olgun bireylerin hayatta kalabildiği tuumlrler -Acacia Eucalyptus

W tuumlrleri U tuumlrlerin oumlzel bir durumudur Tohum verme kabiliyetinde olan olgun

bireylerin hayatta kaldığı genccedil bireylerin oumllduumlğuuml tuumlrlerdir - Red pine (Pinus

resinosa)

II Alana Gelme İstekleri

T tuumlrleri yangından hemen sonra alana gelebilen ve yangınlara karşı dayanıklı olan

tolerant tuumlrlerdir Daha sonra bu alanda uzun suumlre kalabilirler - Hemlock

(Tsuga canadensis)

R tuumlrleri yangından hemen sonra alana gelemeyen gelişebilmesi iccedilin belli isteklerinin

oluşmasını bekleyen (oumlrneğin belli bir kapalılığın oluşması) tolerant

tuumlrlerdir (Red spruce)

I tuumlrleri bir yangından hemen sonra alana gelebilen ve yangınlara karşı tolerant

olmayan tuumlrlerdir - Yangının tekerruumlr etmesi halinde yok olan ve hızlı

gelişen oumlncuuml tuumlrler ve jack pine (Pinus banksiana)

III Kritik Yaşam Olayları

Sistemde yeni bir başlangıccedil yapıldığında (yangın vb) ktirik hayat evreleri doğrusal bir

hat uumlzerinde aşağıdaki semboller kullnılarak sembolize edilmiştir

p - yanan alana propoguumlllerin ulaşması

m - uumlreme olgunluğuna ulaşmış ve tohum verme kabiliyetinde olmak

63

l - tuumlrlerin toplumdan yok oluşu

e - depolanan kaynaklardaki propoguumlllerin yok olması (D tuumlrler iccedilin e = infin temsil

eder)

Dayanıklılık mekanizmalarına goumlre tuumlrleri aşağıdaki şekilde sınıflandırmak

muumlmkuumlnduumlr

I Tohuma bağlı dayanıklılıklarına goumlre tuumlrler

1 İstilacı Tuumlrler (DI tuumlrler)

Kısa suumlre esen ruumlzgacircrlarla yayılabilen ve bol tohum veren tuumlrlerdir Ceratodon

purpureus Marchantia polymorpha Calamagrostis canadensis Epilobium angustitollum

Salix sp Populus tremuloides

2 Kurtulabilen Tuumlrler (CI SI GI CT ve ST tuumlrler)

Tepe ccedilatısında humus tabakasında veya mineral toprakta tohumlarını depolayarak

yangının yıkıcı etkisinden kendini koruyabilen tuumlrlerdir Yangın sonrası hızla alanı kaplarlar

CI = Pinus banksiana Pinus contorta Pinus brutia

CT =Picea mariana

GI = Corydalis gempervisens Aralia hispida Gerarium bicknellii Polygonum cilinode

SI = Prunus pennsylvanca Rubus strigosus

ST = Ribes sp Viburnum sp Cornus stolonifera Shepherdia canadensis

3 Sakınıcı Tuumlrler (OT ve OR tuumlrleri)

Bu tuumlrler yangınlara adapte olamayan tuumlrler olup hayatta kalabilmek iccedilin yangının

ccedilevresindeki yanmamış alanlara veya nemli boumllgelere ihtiyaccedil duymaktadırlar Bunlar alanı

yavaşccedila istila eden tolerant tuumlrlerdir

OT = Abies balsamea Picea glauca linnaea borealis Mitella nuda

RT = Pinus rubens Goodyera repens Hylocomium splendes

II Vejetative organlarına bağlı dayanıklılıklarına goumlre tuumlrler

1 Direnccedilli Tuumlrler (WI tuumlrler)

Olgunluk evresindeki tuumlm intolerant tuumlrler duumlşuumlk ve orta şiddetli yangınlara

dayanabilirler - Pinus resinosa Pinus strobus Larix occidentalis

2 Dayanıklı Tuumlrler (VI ve VT tuumlrler)

Yangından sonra suumlrguumlnle veya tomurcukla koumlkten goumlvdeden ve rizomlardan uumlreyebilen

tuumlrlerdir Bu tuumlrlerde yenilenen organlar tuumlrlere alana ve organik madde birikimine bağlı

64

olarak farklı organik ve mineral toprak derinliklerinde bulunurlar Bu nedenle yanma

derinliği hayati oumlnem taşır

VI = Populus tremuloides Apocynum androsaemifolium Arctostaphylos uvaursi

VT = Alnus crispa Aralia nudicaulis Cornus canadensis Pteriaium aquilinum

Boumlyle bir sınıflandırma sayesinde yangın rejimine bağlı olarak sistem gelişimi tahmin

edilebilir Her bir tuumlr iccedilin farklılık arz eden kritik hayat evrelerinin zaman skalası yangın

doumlnguumlsuuml ile ilişkili olarak kapsamlı nicel tahminler yapmamıza fırsat verir (Şekil 2)

Species Species Stand age

Type 0 20 180

Pinus banksiana CI pm le

20-180

180

Pinus banksiana e

20 e

Şekil 1 Saf Pinus banksiana meşccedileresinin yangınla veya yangınsız gelişimi

Yangın goumlrmuumlş

Yangın goumlrmemiş

65

Tuumlrler Tuumlrler Meşcere yaşı

Tipi 0 15 30 40 100 120 400 infin

Pinus rubens DR p pm le

Abies balsamea DT p m le

Betula papyrifera DI p m l e

Populus tremuloides VI pm le

A bal DT P rub P Rub A bal

B pap DT A bal A bal B pap

P trem VI B pap

Şekil 3 Picea rubens Abies balsamea Betula papyrifera and Populus tremuloides karışık

meşceresinin yangın goumlrmuumlş ve yangın goumlrmemiş meşcere gelişim durumları

Yangın goumlrmuumlş

Yangın goumlrmemiş

100 120

66

BOumlLUumlM

YANGIN TEHLİKE ORANLARI SİSTEMİ

Orman yangınlarıyla karşı karşıya bulunan birccedilok uumllke goumlrevi yangın ccedilıkmasını

oumlnleme yangın oumlncesi ve yangınla muumlcadele planları yaparak yangın zararlarını en az

seviyede tutmak olan yangın organizasyonları oluşturmuşlardır Bu organizasyonların başarılı

olabilmesi iccedilin gerekli en oumlnemli faktoumlrlerden biri yangın potansiyelinin doğru ve zamanlı bir

şekilde ortaya konulmasıdır Yangın potansiyeli değişken ve sabit ccedilevre faktoumlrlerine bağlı

olarak değişir Bundan dolayı bu değişimlerin hızlı bir şekilde analiz edilerek yangın

organizasyonlarının hizmetine sunulması yangın organizasyonlarının başarısını buumlyuumlk oranda

etkiler Ancak yangına etki eden ccedilevre faktoumlrleri ve idari kaynaklarla ilgili bilgiler ccediloğu kez

eksik veya istenildiği an kullanılabilir bir formda değildir Bu eksikliğin ciddi bir şekilde

hissedildiği birccedilok uumllkede uzun yıllar suumlren ccedilalışmalar sonucu yangın organizasyonları bir

takım yardımcı sistemlerle desteklenmiştir Bu konuda oumlncuumlluumlğuuml Amerika Kanada ve

Avustralya yapmış olup birccedilok uumllkede de bu konuda yoğun ccedilalışmalar yuumlruumltuumllmektedir

Oluşturulan bu sistemler genelde ldquoyangın tehlike oranları sistemirdquo olarak anılmaktadırlar

Yangın tehlikesi topografya hava halleri ve yanıcı maddeler gibi sabit ve değişken

ccedilevre faktoumlrlerine bağlı olarak ortaya ccedilıkan yangın potansiyelidir Yangın tehlike oranı ise

yangın tehlikesini ayrı ayrı ve bir buumltuumln olarak sistematik bir şekilde değerlendirilmesi ve

yorumlanmasıdır Diğer bir değişle yangın tehlikesini etkileyen faktoumlrlere bağlı olarak

mevcut şartlar altında oluşabilecek muhtemel bir yangının potansiyelinin belirlenmesi Yangın

Tehlike Oranı olarak tanımlanır

Yangın Tehlike Oranları Sistemi (YTOS) genelde uumlccedil ana boumlluumlmden oluşmaktadır

Bunlar Meteorolojik Yangın İndeksi (MYİ) Sistemi Yangın Davranışını Tahmin (YDT)

Sistemi ve Yangın Ccedilıkma İhtimalini Tahmin (YCcedilİT) Sistemidir

MYİ sistemi sadece standart bir yanıcı madde tipi iccedilin yangın davranışı hakkında

genel bir bilgi vermektedir Bu durumda diğer yanıcı madde tiplerinde yangın davranışının

nasıl olacağı bir problem olarak ortaya ccedilıkmaktadır Bu problem ise YTO sisteminin diğer bir

elemanı olan ve oumlzel yanıcı madde tiplerindeki yangın davranışı hakkında bilgi veren YDT

sistemi ile ccediloumlzuumlmlenmeye ccedilalışılmıştır (Lawson vd 1985) Oumlzellikle ABD (USDA 1964

Rothermel 1972 Deeming vd 1972 Deeming vd 1978 Albini 1976) Kanada (Lawson

1972 Van Wagner 1975 Van Nest ve Alexander 1999) ve Avustralya (Mc Arthur

19661967 Noble vd 1980 Crane 1982 Beck 1988) gibi orman yangınlarının etkili olduğu

uumllkeler YTO sistemlerini uzun yıllardan beri kullanmaktadırlar YTO sistemlerine

bakıldığında oumlzellikle Kanada ABD ve Avustralya sistemlerinde bazı oumlnemli yapısal

farklılıklar olmasına rağmen genel olarak aynı değişkenleri (yanıcı madde hava halleri

topografya) kullandıkları goumlruumllmektedir

Orman Yangını Tehlike Oranları Sisteminin (OYTOS) Tarihsel Gelişimi

OYTOS ilk olarak1990rsquoluuml yılların başından itibaren orman yangınları konusunda

ccedilalışmalara başlamış olan Amerikan ve Kanadarsquolı araştırmacılar tarafından geliştirilmiştir

Sistem iki uumllkede de farklı şekilde kullanılmasına rağmen doğal olarak her birisinin sahip

oldukları benzerlikler de vardır Temel bir farklılık onların her birinin kuruluş şeklinden

kaynaklanmaktadır ABD sistemi buumlyuumlk oranda yanıcı madde oumlzellikleri ve meteorolojik

faktoumlrlerin yangın davranışına etkisinin araştırıldığı ve laboratuarlarda yapılan deneme

67

yangınlarına dayanmaktadır (Rothermel 1972) Kanada sistemi ise ccediloğunlukla arazide yapılan

deneme yangınları ve goumlzlemlenen orman yangınlarının istatistikicirc analizlerine bağlı olarak

geliştirilmiştir

Avustralyada bir kaccedil farklı yangın tehlike oranı kullanılmaktadır fakat her zaman ve

her yerde en fazla kullanılabilen bir tanesi esas olarak bu uumllkedeki oumlkaliptus ormanları iccedilin

McArthur (1966) tarafından geliştirilmiş olan sistemdir McArthur 30 ile 60 dakikaya kadar

yanmasına izin verilen tipik yanıcı maddedeki 800 test yangınında oumllccediluumllen yangın davranışı

verilerine dayanan bir sayaccedil oluşturmuştur Boumlylece Kanada sisteminde olduğu gibi tam

manasıyla arazi oumllccediluumlmlerine dayanan deneysel koumlkenli bir sistem oluşmuştur Avustralya

sistemi aynı zamanda İspanyanın Akdeniz boumllgesinde test edilmiş ve kullanılmıştır

Rusyada geliştirilmiş bir ccedilok sayıda yangın tehlike oranı sistemleri olmasına rağmen

en yaygın olarak Nesterov (1949)un ccedilalışmalarına dayanan basit nispi tutuşma indeksi

sistemidir Ancak bu sistemin her zaman etkili bir şekilde kullanılabileceğine dair bir accedilıklık

yoktur

Guumlnuumlmuumlzde yangından etkilenen hemen hemen tuumlm uumllkelerde yukarıda belirtilen

sistemlere benzer sistemler uygulanmaktadır Bu sistemler esas itibariyle Kanada Amerika

veya Avustralya sistemiyle aynı olan ancak yerel farklılıklar dikkate alınarak bazı

uyarlamalar yapılmış sistemlerdir

Yangın Tehlike Oranları Sisteminin Yapısı

Mevcut yangın tehlike oranları sistemleri genelde uumlccedil ana grupta ele alınan bir sistemler

buumltuumlnuumlduumlr Bu sistemler (i) Yangın Ccedilıkma İhtimalini Tahmin (YCcedilİT) Sistemi (ii)

Meteorolojik Yangın İndeksi (MYİ) Sistemi ve Yangın Davranışı Tahmin (YDT) Sistemidir

(Şekil 1)

Orman Yangınları Tehlike Oranları Sistemi

Yangın Ccedilıkma İhtimalini Tahmin

Sistemi

Orman Yangınları

Tehlike Oranları Sistemi

Meteorolojik Yangın İndeksi

Sistemi

Yangın Davranışını

Tahmin Sistemi

Hava Halleri Topografya Yanıcı

Maddeler

Tutuşma

Şekil 1Yangın tehlike oranları sistemi ve sistemi oluşturan ana bileşenler

68

I Yangın Ccedilıkma İhtimalini (YCcedilİT) Sistemi

Bu sistemle mevcut yangın riski (yangın ccedilıkarabilecek oumlr insan) ve arazi kullanım

(rekreasyonel tarım turizm) faktoumlrlerine bağlı olarak yangın ccedilıkma ihtimali tahmin edilmeye

ccedilalışılır Mevcut sistemlerde uumlzerinde en az ccedilalışılmış bileşenlerden birisidir

II Meteorolojik Yangın İndeksi (MYI) Sistemi

MYİ sistemi standart bir yanıcı madde tipinde sadece hava hallerine bağlı olarak

yangın ccedilıkma potansiyeli ve yangın davranışı hakkında genel bilgi verir Sistem altı boumlluumlmden

oluşmaktadır (Şekil 2) Bunlar teker teker veya birlikte sadece yanıcı madde nemi ve

ruumlzgarın yangın davranışı uumlzerindeki etkilerini accedilıklarlar Bu boumlluumlmlerden uumlccediluuml yanıcı madde

nemini temsil eder ve Yanıcı Madde Nem Kodları (YMNK) adını alırlar Bunlar geccedilmiş ve

mevcut hava hallerinin yanıcı madde nemi uumlzerine olan etkilerini belirtir Diğer uumlccediluuml yangın

davranışı ile ilgili sonuccedillar ortaya koyar ve yangın davranış indeksleri adını alırlar Bunlar

yangın yayılma oranının bir goumlstergesi olan Başlangıccedil Yayılma İndeksi (BYİ) yanıcı madde

tuumlketimi ve yangının toprağa olan etkisinin bir goumlstergesi olan Birikmiş Yanıcı Madde İndeksi

(BYMİ) ile yangın şiddetinin bir goumlstergesi olan Yangın Şiddeti İndeksi (YŞİ)rsquodir

Şekil 2 Meteorolojik Yangın İndeksi Sisteminin yapısı

MYİ Sistemi yangın tehlikesini ortaya koymada oumlnemli katkılar sağlamasına rağmen

standart bir yanıcı madde tipinde ve sadece hava hallerine bağlı olarak yangın davranışı

hakkında genel bilgi vermesi diğer yanıcı madde tiplerinde yangın davranışının ortaya

konulmasında bir eksiklik olarak ortaya ccedilıkmaktadır Bu eksiklik YDT sistemi ile

ccediloumlzuumlmlenmeye ccedilalışılmaktadır (Alexander vd 1984 Alexander 2000)

Yanıcı Madde Nem Kodları

MYİ sistemi hava hallerinin ormandaki kuru yanıcı maddeler uumlzerine oumlnceki ve

şimdiki etkilerini kullanarak yanıcı madde nem iccedileriklerini belirler ve yangın potansiyelini

roumllatif bir şekilde ortaya koymaya ccedilalışır

Meteorolojik Yangın İndeksi Sistemi

İYNK İnce dallar yapraklar orman zeminindeki

ccedilayırların nem iccedileriklerinin sayısal bir oranıdır İnsan kaynaklı yangınlarda tutuşma potansiyelini goumlsterir

HNK Orta derinlikte hafif sıkışmış organik

tabakanın nem iccedileriğinin sayısal oranıdır Humus

tabakası ve orta buumlyuumlkluumlkteki odun materyalleri iccedilin yanıcı madde tuumlketiminin bir goumlstergesidir

DONK Derin sıkışmış organik tabakanın nem

iccedileriğinin sayısal bir oranıdır Yanıcı maddeler uumlzerindeki sezonluk kuraklığın etkilerinin ve derinlerdeki humus tabakası ve buumlyuumlk kuumltuumlklerdeki iccedilten iccedile yanma miktarının kullanışlı bir goumlstergesidir

BYİ Beklenen yangın yayılma oranının sayısal

bir oranıdır İYNK ve ruumlzgarın birlikte yayılma oranı uumlzerine etkisini goumlsterir

BYMİ HTNK ve DONKrsquonun kombinasyonundan

oluşur ve yanmaya elverişli yanıcı madde

miktarının sayısal bir oranını goumlsterir

MYİ Yangın şiddetinin sayısal bir oranıdır ve BYİ

ile BYMİrsquoni birleştirir Yangın tehlikesinin genel bir indeksi olarak kullanılması uygundur

Meteorolojik Yangın İndeksi (MYİ)

Sıcaklık

Bağıl Nem Ruumlzgar Yağış

Sıcaklık

Bağıl Nem Yağış

Sıcaklık Yağış Ruumlzgar

Yangın Hava Halleri

Goumlzlemleri

Yanıcı Madde

Nem Kodları Derin Organik Tabaka Nem Kodu (DONK)

İnce Yanıcı Madde Nem Kodu (İYNK)

Humus Nem Kodu (HNK)

Yangın Davranış

İndeksleri

Birikmiş Yanıcı Madde İndeksi

(BYMİ)

Başlangıccedil Yayılma İndeksi

(BYİ)

69

İnce Uumlst Tabaka Yanıcı Madde Nem Kodu (İYMNK)

İYMNK yangının başladığı ve ilk geliştiği yer olan oumlluuml oumlrtuuml tabakasının en uumlst kısmını

oluşturan yeni doumlkuumllmuumlş ibre yaprak ccedilapları 05 cmrsquoden kuumlccediluumlk ince dal gibi 1-2 cm derinliğe

kadar bulunan yanıcı maddelerin nem iccedileriklerinin sayısal bir oranıdır Yangın ccedilıkma

potansiyelinin bir goumlstergesidir İYMNK sıcaklık ruumlzgacircr hızı nispi nem ve yağıştan etkilenir

Bununla birlikte yağışın orman vejetasyonu tarafından tutulması nedeniyle 24 saatlik toplam

yağış 05 mm veya daha az olması durumunda ince yanıcı maddeler bundan

etkilenmemektedirler Bu kodun hesaplanmasında kullanılacak meteorolojik veriler yangın

tehlikesinin en yuumlksek olduğu yerel saatle 13te yapılmalıdır İYMNKrsquonun hesaplanmasında

bir oumlnceki guumlnuumln indeks değerleri ile o guumlnkuuml sıcaklık yağış ruumlzgacircr hızı ve nispi nem

değerleri alınır İnce yanıcı maddeler normal hava şartlarında nem iccedileriklerinin yaklaşık

23uumlnuuml 6 saatte kaybetmektedirler Bu durum sabah saatlerinde (oumlrneğin) 100 nem

iccedileriğine sahip olan ince yanıcı maddelerin oumlğle saatlerinde yanmaya hazır bir hale geleceğini

belirtir Bu da nem iccedileriklerinin 35 lere duumlşmesi demektir ki bu insanların neden oldukları

yangınlarda tutuşma potansiyeline karar vermede oumlnemli rol oynar

Humus Tabakası Nem Kodu (HNK)

Humus Tabakası Nem Kodu (HNK) 5-10 cm derinliğe kadar bulunan ve ayrışmaya

başlamış ince yanıcı maddelerle 06-5 cm ccedilapındaki dal ve goumlvdelerin oluşturduğu hafif

sıkışmış organik tabakanın nem iccedileriğinin sayısal oranıdır Bu tabakanın yağışın bir kısmının

ince yanıcı maddeler ve orman oumlrtuumlsuuml tarafından tutulmasından dolayı etkilenebileceği 24

saatlik minimum yağış miktarı 15 mmdir Bu tabakanın ormanın zeminindeki oumlluuml oumlrtuumlnuumlnuumln

altında bulunmasından dolayı ruumlzgar hızı bu tuumlr yanıcı maddelerin nemine etki etmemektedir

Bu tuumlr yanıcı maddeler nem iccedileriklerinin 23uumlnuuml 12 guumlnde kaybetmektedirler HNK yangının

tutuşması yanıcı maddde yoğunluğunun derecesinin belirlenmesinde kullanılır ve yangın

şiddeti indeksinde dolaylı rol oynar Ayrıca yangınla muumlcadele ve soğutma ccedilalışmalarında

karşılaşılabilecek zorluk yanında yangının toprağa olan etkisinin de bir goumlstergesidir

Yangın Davranışı İndisleri

MYİ sistemi yanıcı madde nem iccedileriklerine goumlre potansiyel yangın davranışı (yayılma

oranı yangın şiddeti ve yanıcı madde tuumlketimi) tahminlerinde bulunarak potansiyel yangın

davranışını roumllatif bir şekilde ortaya koymaya ccedilalışır

Başlangıccedil Yayılma İndeksi (BYİ)

Başlangıccedil Yayılma İndeksi potansiyel yangın davranışının ilk goumlstergesidir İnce

Yanıcı Madde Nem Kodu ve ruumlzgara bağlı olarak beklenilen yangın yayılma oranını sayısal

oran olarak veren bir MYİ indeksidir Muhtemel bir yangında yangının hızının bir goumlstergesi

olduğundan oldukccedila oumlnemlidir

Birikmiş Yanıcı Madde İndeksi (BYMİ)

Birikmiş Yanıcı Madde İndeksi HNKrsquouna bağlı olarak hesaplanır Muhtemel bir

yangında yanmaya elverişli yanıcı maddelerin toplam miktarının bir goumlstergesidir Toprağa

en yakın yanıcı maddelerin nem oranlarının ve buna bağlı olarak yanabilir yanıcı madde

miktarının bir goumlstergesi olması nedeniyle yangının kontrol guumlccedilluumlğuumlnuumln bir ifadesidir Bu

nedenle muhtemel bir yangında ilk muumldahale planlarının yapılmasında başvurulması gerekli

indekslerdendir Ayrıca ekolojik olarak yangının toprağa olan etkisinin de bir goumlstergesi

olup amaccedillı yakmalarda kontrol edilmesi gerekli indekslerden birisidir

70

Meteorolojik Yangın İndeksi (MYİ)

MYİ BYİ ve BYMİrsquonin bir bileşkesi olup potansiyel yangın şiddetini relatif olarak

ifade eden bir indekstir Yapılan araştırmalar yangın ccedilıkma ihtimali ve yanan alan ile

Meteorolojik Yangın İndeksi (MYİ) arasında ccedilok kuvvetli bir ilişkinin olduğunu ortaya

koymuştur Yukarıdaki ifadelerden de anlaşılacağı uumlzere MYİ Sistemi yangını değişik

youmlnleriyle goumlz oumlnuumlne serip yangın tehlikesi hakkında bilgiler verir Bu da oumlzellikle idari

amaccedilların belirlenmesinde ccedilok oumlnemli bir yer tutar Buna rağmen guumlnluumlk yangın potansiyelini

tek bir sayı (oumlrneğin YŞİ) ile belirtmek oldukccedila zordur Bunun iccedilin mevcut durumun

değerlendirilmesinde diğer MYİ Sistemi elemanlarının da goumlz oumlnuumlne alınması gerekebilir

Ccediluumlnkuuml her bir MYİ Sistemi elemanı yangın potansiyelinin belirli bir youmlnuuml hakkında bilgi

verir Uygulamada farklı MYİ Sistemi elemanları birbirleriyle ilişkiye getirilerek yangın

şiddeti sınıfları oluşturularak bu yangın şiddet sınıflarına goumlre yangınla muumlcadelede

belirlenecek strateji ve taktikler belirlenebilmektedir ( Tablo 1)

Tespit edilecek idari amaccedillar bakımından ele alındığında MYİ Sistemi ccedilok buumlyuumlk bir

oumlneme sahiptir Bir ccedilok yılda elde edilen verilerin analizleri yardımıyla yangın ccedilıkma

ihtimali ve yanan alan ile Yangın Şiddeti İndeksi (YŞİ) arasında ccedilok kuvvetli bir ilişkinin

olduğunu daha oumlnce belirtilmişti Ancak MYİ sistemi sadece standart bir yanıcı madde

tipindeki yangın davranışı hakkında genel bir bilgi vermektedir Bu durumda diğer yanıcı

madde tiplerinde yangın davranışının nasıl olacağı problem olarak ortaya ccedilıkmaktadır Bu

problem ise YTOSnin ana elemanlarından biri olan Yangın Davranışını Tahmin Sistemi

(YDTS) ile ccediloumlzuumlme kavuşturulmaya ccedilalışılmaktadır (Lawson et al 1985)

Tablo 1 Yangın şiddeti sınıflarına goumlre belirlenmiş yangın tipi ve yangınlarla muumlcadele

zorluğu durumları

Yangın

Şiddeti

Sınıfı

Baş Yangını

Şiddeti

(kWm)

Yangın Tipi ve Muumlcadele Zorluğu

1 lt10 Yangının kendi başına devam etmesi zor

2 10-500

Yavaş ilerleyen duumlşuumlk şiddetli oumlrtuuml yangını Baş ve yanlardan

yangına direkt muumldahale muumlmkuumln Accedilılan şeritler yangının

kontrol altına alınmasında yeterli olabilir

3 500-2000

Orta ve yuumlksek şiddetli oumlrtuuml yangını El aletleriyle yapılmış

şeritlerin yangını tutması zor olabilir Bu gibi yangınlarda

dozer gibi ağır makinalarla uccedilak ve helikopterler oumlnemlidir

4 2000-4000 Yuumlksek şiddetli oumlrtuuml yangını Yangının baş kısmında

yapılacak uğraşılar başarılı olamayabilir

5 gt4000

Orta derecede ve sonrasında aktif tepe yangını Kontrol altına

alınması ccedilok zor Ccedilalışmalar yanlara kaydırılmalı ve indirekt

muumldahale duumlşuumlnuumllmeli

III Yangın Davranışını Tahmin (YDT) Sistemi

Yangın Davranış Tahmini Sistemi her hangi bir yerde ccedilıkabilecek bir yangının hava

halleri topografya ve yanıcı madde oumlzelliklerinde bağlı olarak sergileyeceği davranışı

71

sayısal olarak ortaya koyar Elde edilen değerler MYİ sisteminde elde edilen değerlerin

aksine sayısal (gerccedilek durumu ifade eden) değerlerdir Yangın davranışı tahminin

doğruluğu yanıcı madde tipleri hava halleri ve topografyaya ait ccedilok sayıda guumlvenilir ve

zamanlı bilgilere bağlıdır (McRae vd 1979)

YDT sistemi doumlrt ana tahminde bulunur Bunlar yayılma oranı (mdak) yangın şiddeti

(kWm) yanıcı madde tuumlketimi (tha kgm2) ve yangın tuumlruuml (oumlrtuuml tepe)rsquoduumlr (Şekil 3)

Bunlarla birlikte arka ve yan yangın yayılma oranı ve uzaklığı (mdak ve m) yanan alan

(ha) ve yangının ccedilevre uzunluğu (km veya m) gibi değerler de sonuccedil olarak elde edilebilir

(Bilgili 1999a)

Şekil 1 Yangın Davranışı Tahmin Sisteminin Yapısı (Hirsch 1996 Alexander

2000rsquoden adapte edilmiştir)

MYİ Sisteminin oumlzel yanıcı madde komplekslerine genişletilmesi olan YDT sistemi

kontrolluuml ve kontrolsuumlz yangınlar iccedilin bir rehber durumundadır YDT sistemi her uumllkenin

yanıcı madde tiplerine goumlre geliştirilmiş yangın davranış modellerinden oluşur Bu

modellerin doğru ccedilalışabilmesi iccedilin hava halleriyle birlikte topografya ve yanıcı madde

oumlzelliklerinin de bilinmesi gerekmektedir Hava halleriyle ilgili veriler MYİ sisteminden

alınır Yanıcı madde oumlzellikleri yanıcı madde tipleri olarak belirlenmiş ve değişik

uumllkelerde değişik sayıda olan yanıcı madde modelleri aracılığıyla hesaplamalara katılır

Meşcere yapısı kompozisyonu oumlluuml ve diri oumlrtuuml durumu yanıcı madde tiplerinde kullanılan

başlıca kriterlerdir

Sonuccedil olarak her hangi bir yerde ccedilıkabilecek bir yangının mevcut hava halleri

topografya ve yanıcı madde oumlzelliklerinde nasıl bir davranış sergileyeceği sayısal olarak

ortaya konulur Dolaysıyla yangın davranışının doğru tahmin edilmesi sonucunda yangın

hattında doğru yerde doğru zamanda hazırlık yapılır Boumlylece soumlnduumlrme faaliyetlerinde

harcanan ccedilaba ve guumlccedil en aza indirilerek hem maliyet hem de zarar en aza indirilmiş olur

Yangın Davranışı Tahmin Sistemi

Yanıcı madde

tipleri

Yanıcı Maddeler

İYMNK BYİ BYMİ

Ruumlzgar hızı v e y oumlnuuml

Hav a Halleri

Eğim bakı

Topograf y a

Yangın Davranışı Tahmin Sistemi

Ccedilıktılar

Girdiler

Yay ılma oranı

Yangın şiddeti

Yanıcı madde tuumlketimi Yangın tuumlruuml

72

Orman Yangını Tehlike Oranı Sisteminin Uygulamaları ve Coğrafi Bilgi Sistemi

Bir orman yangını ccedilıkmadan oumlnce yangın youmlneticileri koruma yanıcı madde

amenajmanı ve soumlnduumlrme planları iccedilin alternatif programlar geliştirmelidirler Bu

programlar ccedilevresel etkiler ve soumlnduumlrme kapasitesi hakkında CBS ile elde edilebilecek

ayrıntılı bilgilere ihtiyaccedil duyarlar

Yanıcı madde amenajmanında kontrolluuml yakma programları yangın tehlikesinin

azaltılması iccedilin potansiyel bir etkiye sahiptir CBS verilerin tamamlanması modeller ve

idari sınırlamalarda karar vericilere uygun bilgileri sağlamak iccedilin kullanılabilir Yangın

youmlneticileri boumllgenin sorunlarını durumunu buumlyuumlkluumlğuumlnuuml oumlnceliklerini ve yangın

frekansını CBS teknolojisi ile daha etkili bir şekilde belirleyebilirler

Yangın oumlncesi planlamada yangın ccedilıkmadan oumlnce yapılacak analizler iccedilin ulaşma

zamanının ve yolların kapalı olması durumlarında alternatif yolların belirlenmesi

oumlnemlidir CBS ile bir yere ulaşmak iccedilin gerekli en kısa yol guumlzergacirchı kolaylıkla

belirlenebilmekte ve bu guumlzergacirchlar haritalar uumlzerinde istenildiğinde kolaylıkla

goumlruumllebilmektedir Yine bu sistem sayesinde yollarda meydana gelen değişiklikler yangın

goumlzetleme kuleleri su havuzları ve yangın ekiplerinin yerlerinde meydana gelen

değişiklikler kolayca goumlsterilebilmektedir

CBS ortamında oluşturulan sayısal yayılma oranı haritaları kullanılarak muhtemel bir

yangında yuumlksek ve ccedilok

yuumlksek yayılma oranı

meydana gelecek alanların

yangın emniyet yol ve

şeritleri kullanılarak daha

kuumlccediluumlk alanlara boumlluumlnmesi

yangına ilk muumldahalenin

yapılması gereken yerler ve

gerekirse karşı ateşi

uygulama yerleri ccedilok kısa

suumlrelerde

belirlenebilmektedir (Şekil

4) Boumlylece ccedilıkabilecek bir

yangının farklı hava

hallerinde ne tuumlr davranışlar

sergileyebileceği ortaya

konularak yangın

organizasyonunda goumlrev

alacak elemanlar alternatif

planlar hususunda eğitilir

Yukarıda genel olarak

bileşenleri accedilıklanan YTOSrsquonin başarılı bir şekilde uygulanabilmesi iccedilin yanıcı madde

hava halleri ve topografya gibi orman yangını veri tabanını oluşturacak bilgilerin guumlncel

doğru ve kullanılabilir bir formda olması gerekir Bunun iccedilin farklı bilgileri depolayabilen

guumlncelleştirebilen bilgilerin duumlzenlenmesine analiz edilmesine ve istenilen formda

(tabloharita) sonuccedil raporlarının alınabilmesine imkacircn verebilen CBS gibi bilgisayar

destekli programlara ihtiyaccedil vardır

Orman Yangını Bilgi Sistemi (YBS) veri tabanı oluşturulduktan sonra suumlrekli

yapılacak yeni veri girişleriyle mevcut bilgiler guumlncelleştirilebilmektedir Boumlylece ihtiyaccedil

Şekil 4- Muhtemel bir yangında yayılma oranı ve mevcut yol

ağının sayısal haritası

73

duyulan herhangi bir zamanda en son bilgilere aynı anda ulaşmak ve istenilen formda

raporların alınması Coğrafi Bilgi Sistemi (CBS) ile muumlmkuumln olmaktadır Yangın

youmlneticileri bu gibi sistemlerden faydalanarak gerccedileğe yakın yangın potansiyeli ve yangın

davranışı ile ilgili tahminlerde bulunabilecektir Bu sonuccedillara goumlre yangın oumlncesi

planlamalarıyla ilgili daha sağlıklı kararlar verebileceklerdir (Şekil 5)

Şekil 5 Orman yangını bilgi sistemi veri tabanında YTOS ve CBSrsquonin yeri

Koruma planlarıyla ilgili olarak yangın riskinin belirlenmesi son derece oumlnemlidir

Yangın riski genel vejetasyon tipi iklim ve yangın oluşumu haritaları kullanılarak

belirlenmektedir İleriye doumlnuumlk analizler ve planlar meteorolojik parametreler yangın

istatistiği vejetasyon tuumlrleri yerleşim alanları ve belirlenen yollar uumlzerinde daha ayrıntılı

bilgileri iccedileren yuumlksek yangın riskine sahip alanlar uumlzerinde yoğunlaşacaktır

YTOS birccedilok uumllkede yangın amenajmanı uygulamalarının planlanmasında yangın

organizasyonunun ayrılmaz bir parccedilası olarak kullanılmaktadır Yangın amenajmanı

ccedilalışmalarında YTOSnin yeri sistemi kullanan firma ya da işletmelerin istekleri mevcut

problemin durumu işletmenin buumltccedile imkacircnları ve işletme arazisine bağlı olarak değişir

Ancak genel olarak bu sistemden yararlanılan bazı alanlar şunlardır

Yangın davranışı ile ilgili eğitim

74

Koruma oumlnlemlerinin planlanması (oumlrn halkı ccedilıkabilecek bir yangına karşı

uyarmak orman iccedili faaliyetleri sınırlandırmak vs)

Koruyucu oumlnlemlerin planlanması (yangına karşı en kısa zamanda hazır olma ve

eldeki kaynakların (eleman taşıt uccedilak vs) en iyi şekilde tanzim edilmesi)

Yangın goumlzetleme faaliyetlerinin planlanması (oumlrn yangın goumlzetleme kuleleri ve

goumlzetleme uccediluşlarının planlanması)

Yangına yapılacak ilk muumldahale taktiklerinin belirlenmesi

Gelişmiş veya gelişmekte olan bir yangının soumlnduumlruumllebilmesi veya kontrol altına

alınabilmesi iccedilin gerekli taktik ve stratejilerin belirlenmesi

Kontrolluuml ve amaccedillı yakmaların planlanması ve uygulanması

Yangın zarar tespitlerinin yapılabilmesidir

Şimdiye kadarki elde edilen uygulama sonuccedilları yangın tehlike oranları sisteminin

hem kontrolluuml yakma (Gorley 1985) ve hem de yangın davranışı tahminleri bakımından

(Hirsch 1989) oldukccedila başarılı olduğu kanaatini uyandırmaktadır

Yangın Tehlike Oranları Sisteminin Uumllkemiz Accedilısından Gerekliliği

Ccedilağdaş yangın organizasyonu yangınla savaşta başarılı olabilmek iccedilin guumlvenilir

kullanışlı ve gerektiğinde elde edilebilen bilgilere ihtiyaccedil duyar (Bilgili and Methven 1990)

Bu bilgilerin sağlanması ise yangın potansiyeli ve davranışı ile ilgili koumlkluuml bir sistemin

varlığını gerektirir Buguumln duumlnyanın birccedilok uumllkesinde bu amaca hizmet eden sistemler

uygulanmaya konmuş veya konmaktadır Oumlzellikle ABD Kanada ve Avustralya bu işin

oumlncuumlluumlğuumlnuuml yapmakta olup Yeni Zelanda Ccedilin ve bazı Avrupa uumllkeleri bu sistemleri

uygulamaya başlamışlardır (Beck 1988) Uumllkemizde de boumlyle bir sisteme buumlyuumlk bir ihtiyaccedil

olduğu halde son yıllarda yapılmaya ccedilalışılan az sayıdaki ccedilalışmalar dışında kısa zamanda

ccediloumlzuumlm uumlretecek kapsamlı ccedilalışmalar maalesef yoktur

Oumlzellikle buumlyuumlk yangınlar esnasında yangının boyutu ccedilok buumlyuumlk olduğu iccedilin yangın

davranışı ilgililerce sağlıklı bir şekilde tahmin edilememekte ve mevcut kaynaklar stratejik

noktalara youmlnlendirilememektedir Bunun sonucu olarak buumlyuumlk alan kayıpları meydana

gelebilmektedir Ayrıca yangınlara sevk edilen kaynaklar ilk muumldahalenin başarısız olacağı

ve yangının kontrolden ccedilıkacağı endişesiyle ccediloğu kez gereğinden fazla yapılmakta ve bu da

yangınla muumlcadele masraflarının artmasına neden olmaktadır Yardımcı birimlerin

eksikliğinde yangınların ekonomik analizlerinin yapılması da muumlmkuumln olmamakta

dolayısıyla yangınlarla maliyet-etkin bir şekilde muumlcadele edilip edilmediği de

bilinememektedir

Şayet bu sistemlerden birisinin Tuumlrkiye ormancılığında kullanılması kararlaştırılırsa

hangi sistemin uumllkemiz şartlarına uygun olacağı dolayısıyla hangi sistemi kullanmamız

gerekeceği araştırılmalıdır Akla gelen ilk Yangın Tehlike Oranı Sistemleri Kanada ve

Amerikada uygulanmakta olan sistemlerdir Bu sistemler muhtevaları bakımından hemen

hemen aynı olmalarına rağmen Amerikan sistemi daha karmaşık bir yapıya sahiptir Kanada

sistemi ise daha basit olup başka yerlerde uygulanması daha kolaydır Sistemin aynen alınıp

uygulanması elbette muumlmkuumln olmayıp kendi ormanlarınızın yapısına goumlre bazı duumlzeltmelerin

yapılması gerekebilir

YTO Sisteminin bir alt sistemi olan MYİ Sistemi başka bir yerde (uumllkede) hiccedil bir

problemle karşılaşılmadan uygulanabilir Ccediluumlnkuuml MYİ sistemi sadece meteorolojik verilerden

yararlanarak Yangın Tehlike Oranları hakkında genel bir bilgi verir Yapılacak duumlzeltmeler

daha ziyade sistemin ikinci ana elemanı olan Yangın Davranışı Tahmini (YDT) sisteminde

olacaktır Ccediluumlnkuuml sistem yangın davranışı uumlzerine etki eden tuumlm faktoumlrleri (yanıcı madde tuumlruuml

75

topoğrafya vs) iccediline alır Sistemin adapte edilmesinde sistemin kendisinden gelecek olan

zorluklar yanında sistemin kurulması iccedilin gerekli buumltccedile de ayrı bir olumsuz yanı

oluşturmaktadır Sistemin uumllke ccedilapında yangına hassas boumllgelerde kullanılması halinde

aşağıdaki maddelere oumlzellikle ihtiyaccedil duyulacaktır

1- Yangına hassas boumllgelerin yeterli bir meteoroloji istasyon ağına kavuşturulması

2- Sistemin duumlzenli bir şekilde ccedilalıştırılabilmesi iccedilin belirli merkezlerin bilgisayar

ağıyla birbirine bağlanması

3- Bu işlerde goumlrevlendirilmek uumlzere alınacak personel ve personel eğitimi

Bu ihtiyaccedilların temini ya da yeterli duumlzeye ulaştırılmasının mali bakımdan oldukccedila

kuumllfetli olacağı bir gerccedilektir Ancak sistemin uygulanmasıyla elde edilecek faydalar

yapılacak masrafları fazlasıyla karşılayacaktır Şoumlyleki

Orman yangınlarının yılda orman varlığımıza yaptığı milyarlarca liralık zararlar

(yanan emval yangınla savaş ve yangın sonrası yapılacak masraflar) ve

kaybedilen canlar dikkate alınacak olursa boumlyle bir sistemin uygulanması iccedilin

yapılacak masrafların masraftan ziyade bir yatırım olduğu anlaşılacaktır

Sistemin adapte edilmesiyle bu sistemleri geliştiren uumllkelerin son 40-50 yılda

duumlştuumlkleri hatalar bertaraf edilebilecek ve gereksiz bir ccedilok masrafın oumlnuumlne

geccedililmiş olacaktır

Sistemin ekonomik olma oumlzelliği yanında ekolojik oumlzelliklerinden de yararlanarak

orman yangınlarını amaccedillarımız doğrultusunda kullanabilmek muumlmkuumln olacaktır

Duumlnyada ve uumllkemizde birccedilok yerde kesim artıklarının temizlenmesi ve alanın

genccedilleştirme iccedilin hazırlanmasında kontrolluuml yakma uygulamasının yapıldığı

bilinmektedir Bu sistemler yardımıyla yakma koşulları oumlnceden belirlenerek

istenilen amacın gerccedilekleşmesi daha kolay bir şekilde sağlanabilir

Sonuccedil olarak orman yangınlarıyla entansif bir şekilde muumlcadele etmede hatta

yangınları bir amenajman aracı olarak kullanmada yardımcı birimlere olan ihtiyaccedil ccedilağdaş

ormancılığın bir gereğidir Yangın tehlike oranları sistemi de bu ihtiyacı karşılayacak bir

yardımcı sistemdir

76

BOumlLUumlM

YANGIN AMENAJMANI

Yangın amenajmanı ccedilevresiyle guumlccedilluuml bir etkileşim iccedilerisindedir Yangın amenajmanı

sosyal etkileşimin bir sonucu olarak ekosistem amenajmanın bir bileşeni iken yangın

fiziksel ve biyolojik ccedilevre iccedilerisinde ekosistem dinamiklerinin bir parccedilasını oluşturur

Yangın amenajman planlamaları yangın oumlnleme programları yangın oumlncesi ve

yangınla savaş planlamaları ile yangının amenajman aracı olarak kullanılmasını iccedilerir

Dolayısıyla bu planlamalarda yangının sosyal ekonomik ve ekolojik youmlnleri de ele alınarak

belirlenen idare amaccedillarına ulaşılmaya ccedilalışılır Tuumlm planlamalar bir yangının ccedilıkmasını

engelleyecek veya ccedilıkacak bir yangını en az hasar seviyesinde kontrol altına almak amacına

goumlre yapılır Geccedilmiş yıllarda yangının kontroluuml el yardımıyla derlenen ccedilok az bir bilgi ile

başarılmaya ccedilalışılan bir suumlreccedilti Bilgi ve kaynakların kontrol merkezi yoktu ve genellikle

kaynaklar yangın başladıktan sonra tahsis ediliyordu

Guumlnuumlmuumlzde gelişen teknoloji bilgisayarlar ve uygun donanımlar yardımıyla yangını

oumlnceden tahmin etmek kaynakları en uygun şekilde dağıtmak ve yangın kontrolluuml iccedilin gerekli

olan ccedilok sayıdaki karmaşık verileri youmlnetmek muumlmkuumlnduumlr

Oldukccedila karmaşık bir yapıya sahip olan yangın amenajmanı yangının yer aldığı

ekolojik kaynaklarla yakından ilişkilidir Diğer bir değişle yangın sistemde gereklidir ancak

belli bir rejime bağlı olarak meydana gelmelidir Yangının şiddeti sıklığı ve tahribi zamana

ve mekacircna bağlı olarak değişim goumlsterir Sonuccedil olarak yangın ya rastgele yada planlı olarak

meydana gelir Bu durumda verilebilecek uumlccedil değişik karar vardır ya yangın kendi seyrine

bırakılır ya tutuşturulur yada soumlnduumlruumlluumlr Herhangi bir yangın hakkında verilebilecek karar

bunların bir yada birkaccedilından oluşabilir

Ancak kompleks bir yangın soumlnduumlrme politikası sadece etkin ve etkili bir yangın

kontrol sistemi ve organizasyonun varlığı ile muumlmkuumln olabilir Bunun iccedilin doumlrt anahtar soumlzcuumlk

vardır

Hareket kabiliyeti

Tahmin

Erken haber alma

Guumlccedilluuml ve etkin ilk muumldahale

Kısaca doğru zamanda doğru kaynaklarla doğru yerde olmak gerekmektedir

YANGIN AMENAJMAN PLANLAMASI

Yangın amenajman planları planlanan alanın risk ve tehlike durumunda meydana

gelen değişimleri takip ederek gerekli oumlnlem ve tedbirleri alan ve her yıl devam eden bir

suumlreccediltir İyi bir yangın amenajman planı ccedilok sayıdaki sayısal veriyi bir araya toplayan

bilginin suumlrekliliğini sağlayan ve bu verileri analiz ederek sonuccedilları haritalara aktararak en

etkin ve etkili kararların alındığı plandır

Bir amenajman planının geliştirilmesi iccedilin gerekli olan minimum duumlzeydeki veriler

aşağıda sıralanmıştır

77

Haritalar

Yangın oluşumu (aylara guumln iccedilindeki zamanlarına nedenlerine ve buumlyuumlkluumlklerine

goumlre)

Yangın tarihi (yanan alan yangın yılı yangın şiddet sınıfları)

Yanıcı madde tipleri (meşccedilere uumlstuuml ve meşccedilere altı Oumlzellikle plantasyon sahaları

ccedilayır ve otlaklar

Tapulu araziler ve yapılan ccedilalışmalar

Sayısal havza haritaları (toprak oumlzeliklerinin belirtildiği)

Yol haritaları

Uumlccedil boyutlu sayısal topoğrafik haritalar

Plan oumlncesi haritalar

Ccedilevresel faktoumlrler

Yanıcı maddeler ndash yanıcı madde tiplerine bağlı olarak yangının kontrol edilme

zorluğu yayılma oranları ve tarihi seyri

Hava koşulları ndash tuumlm meteoroloji istasyonlarından elde edilen tuumlm periyotlardaki

guumlnluumlk hava koşulları

İklim ndash haftalık veya iki aylık periyotlarda tuumlm meteorolojik parametrelerin uzun

yıllara ait ortalamaları

Lojistik destek

Yangın amenajman personeli (yaş kalifiye olma hizmet iccedili seminerler)

Yardımcı kuvvetler (acenteler bağlantı noktaları)

Ekipman (yer oumlzelleştirmeler son denetim tarihi)

Kaynaklar (miktarı yeri devir alma tarihi)

Kira anlaşmaları

Acil kaynaklar

Ekonomik veriler

Personel verimliliği ve maliyeti ve eğim sınıfları yanıcı madde tipleri ve hava

koşulları ile ilgili ekipmanlar

ORMAN YANGINLARIYLA SAVAŞ

Orman yangınlarıyla savaş her şeyden oumlnce maddi imkacircn eğitim ve organizasyon

işidir Bu uumlccedil unsuru en oumllccediluumlluuml ve en etkili şekilde kullanmak ise Yangın Koruma ve Savaş

Organizasyonunun ana goumlrevidir Yangın koruma faaliyetlerinde ccedilıkan bir orman yangının

soumlnduumlruumllmesinden daha ccedilok orman yangınlarının kontrol altında bulundurulması oumlnem

taşımaktadır Diğer bir değişle orman yangınları ccedilıkmadan oumlnce yapılacak işler yangın

ccedilıktıktan sonra onu soumlnduumlrmek iccedilin yapılacak ccedilalışmalardan daha yoğundur

Orman yangınlarından korunmada genel olarak uumlccedil etkili youmlnteme başvurulmaktadır

Bunlar

1 Yangının ccedilıkmasına engel olmak

2 Ccedilıkan bir yangını başlangıccedilta soumlnduumlrmek

3 Devam eden bir yangında alanın kuumlccediluumlk kalmasını sağlayarak zarar derecesini

azaltmak

78

Yangınla savaş veya diğer bir soumlyleyişle ormanların yangından korunması faaliyetleri

uumlccedil ana grupta toplanabilir

Koruyucu tedbirler

Oumlnleyici tedbirler

Yangınların soumlnduumlruumllmesi

1-KORUYUCU TEDBİRLER

Yangınla savaşın ilk basamağı yangına karşı koruyucu tedbirler almaktır Bu

tedbirler yangının ccedilıkmasına engel olmak veya ccedilıkacak yangınların sayısını azaltmaya

youmlnelik ccedilalışmalardır Yangınla savaşmanın en iyi yolu yangının ccedilıkmasına engel olmaktır

Teorik olarak insanların neden olduğu yangınlar oumlnlenebilir Fakat yıldırım gibi doğal

nedenlerde meydana gelen yangınlara engel olmak şimdilik olanaksızdır Bu nedenle burada

yalnız insanların ccedilıkardığı yangınlara karşı alınabilecek koruyucu tedbirler uumlzerinde

durulacaktır

A ) Yangından korunmanın prensip ve youmlntemleri

Tuumlm duumlnya uumllkelerinde orman yangınlarının buumlyuumlk bir boumlluumlmuuml insanlar tarafından

ccedilıkarılmaktadır Tuumlrkiyede orman yangınlarının 95-98 inin ana kaynağı insandır İnsanlar

tarafından ormanda ccedilıkarılan her yangın bilerek veya bilmeyerek yapılan bir hareketin

sonucudur Bu hareket daima ccedileşitli kritik kombinasyonların birleşmesinden meydana gelir

Bunların sonucu olarak da yangın ccedilıkar

Yapılan araştırmalardan tuumlm durumlar iccedilin insanların hareket ve davranışlarının

kontrol edilmesi gereği ortaya ccedilıkmaktadır Yasalarla veya cezai muumleyyidelerle yapılan direkt

savaş youmlntemleri yangından korunmanın oumlnemli bir kısmını oluşturmakta ise de bu durum

konunun ancak bir parccedilasını kapsamaktadır Bu nedenle ormanları yangından korumak iccedilin

alınabilecek oumlnlemler ccedilok youmlnluuml olarak ele alınmalıdır Bu oumlnlemleri 5 ana grup altında

toplayabiliriz

(1) Halkın eğitimi

(2) Halk-orman ilişkilerini duumlzenleme

(3) Ulusal orman yangın koruma programı ve uygulama

(4) Oumlduumlllendirme

(5) Yasal tedbirler

Buguumln Tuumlrkiye ormanlarında ccedilıkan yangınların ccediloğu orman alanlarında yaşayan

kişiler tarafından ccedilıkarılmaktadır Bu insanların gerek dikkatsizlikleri gerekse bazı amaccedillara

youmlnelik hareketleri (kasten ccedilıkarılan yangınlar) sonucu ccedilıkarılan yangınlar ccedilok youmlnluuml oumlnlemler

almayı gerektirmektedir Bu tuumlr yangınların alınabilecek ccedilok youmlnluuml oumlnlemlerle kısmen de olsa

azaltılması yoluna gidilmekle beraber bu insanların gerek ormandan gerekse kendi

arazilerinden daha verimli yararlanmaları iccedilin eğitilmelerinin oumlnemi asla unutulmamalıdır

Buna paralel olarak Ulusal Orman Yangın Koruma Programları geliştirilerek orman

yangınlarının ccedilıkmasına engel olmak ve ayrıca yangın tehlikesinin fazla olduğu youmlrelerde

yangın ccedilıkmayan koumlylerle uumlstuumln başarı goumlsteren kişilerin oumlduumlllendirilmesi yararlı olacaktır

Bunun yanında caydırıcı huumlkuumlmleri kapsayan yasaların uygulanması gerekir Boumlylece orma-

nın yangından korunması iccedilin gerekli tuumlm oumlnlemler bir uyum iccedilinde duumlzenlenmeli ve

uygulanmalıdır

79

(1) Halkın Eğitimi

Yukarıda da accedilıklandığı uumlzere buguumln Tuumlrkiyede insanoğlu ormanın yangından

korunmasında primer problem olarak karşımıza ccedilıkmaktadır Bundan dolayı orman

yangınlarının adet olarak azaltılmasında halkın eğitimi en oumlnemli hususu teşkil eder Halkın

eğitimi iccedilin yalnız yangın konusu ile direkt ilgili kurumlar değil diğer tuumlm Devlet ve oumlzel

kuruluşlar da bu konuda alınabilecek her tuumlrluuml oumlnlemleri uygulayarak bu ulusal davaya

katılmalıdırlar

Halkın eğitimi konusunda yıllarca uygulanan ve buguumln de oumlnemini koruyan

youmlntemleri iki ana grup altında toplayabiliriz

Genel youmlntemler

Halkın eğitilmesine ait genel youmlntemler oumlzet olarak aşağıda verilmiştir

(1) Tuumlm orman youmlrelerinde meslek faaliyetlerini tanıtıcı ve halkı eğitici afişleri

geliştirmelidir Bunun iccedilin Afiş ve Veciz soumlzler yarışmaları duumlzenlenmelidir Boumlylece

Tuumlrkiyede başarılı ccedilalışmalar yapan ormancılarımız bu ccedilalışmalarını halka tanıtılmalıdır

(2) Ormana yakın olan veya orman iccedilinden geccedilen ana yollarla diğer orman iccedili yolların

kenarlarına ve rekreasyon alanlarına uyarı levhaları koymalıdır

(3) Halkı aydınlatmak ve onlarda orman sevgisini yaratmak amacıyla televizyon

radyo sinema ve video gibi kitle iletişim araccedillarından yararlanmalıdır

(4) Halka orman sevgisini aşılamak amacıyla oumlzellikle yangın tehlikesinin fazla

olduğu youmlrelerde yeterli kapasitede radyo istasyonları kurmalıdır

(5) Orman sevgisi ve orman koruma ile ilgili her tuumlrluuml film ve tiyatro senaryoları

roman hikacircye resim ve şiir dallarında yarışmalar accedilılmalı oumlduumlller dağıtılmalı ve başarılı

eserleri halka sunmalıdır

(6) Kışla okul ve camilerde orman orman koruma ve oumlzellikle orman yangınlarına

youmlnelik eğitime ağırlık vermek iccedilin gerekli girişimlerde bulunulmalıdır

(7) Gazete ve dergilerde yazılar yayınlanmalıdır

(8) Konferanslar vermeli ve broşuumlrler dağıtılmalıdır

Youmlresel orman idarelerinin direkt ccedilabalan

Bu konuda yapılacak uğraşıların oumlnemlileri şunlardır

(1) Orman sevgisini genccedil kuşağa aşılamak iccedilin okullarda orman kolları kurulmasına

ve orman haftası duumlzenlenmesine gayret sarfedilmelidir Okulların bu faaliyetlerine orman

idarelerince yardımcı olunmalıdır

(2) Okullarla sık sık temas kurarak ormancılık konusunda eğitici konferanslar

verilmelidir Bu konferanslar renkli film ve slaytlarla desteklenmelidir

(3) Youmlre halkı ile ve hatta tek tek kişilerle ilişki kurarak konu uumlzerinde aydınlatıcı

bilgiler verilmelidir

Yukarıda halkın eğitimi konusunda accedilıklanan ana youmlntemlerin uygulanması Orman

Genel Muumlduumlrluumlğuumlnuumln ancak Halkla ilişkiler konusuna gerekli oumlnemi vermesiyle

sağlanabilir Aksi halde ara sıra alınabilecek oumlnlemlerle yeterli ve etkili yararlılığın

sağlanamayacağı asla unutulmamalıdır

80

(2) Halk-orman ilişkilerini duumlzenleme

Tuumlrkiye ormanlarının yangından korunması iccedilin oumlzellikle orman iccedilinde civarında ve

yakınında yaşayan vatandaşla orman arasındaki ilişkilerin her youmlnuuml ile uyumlu olması gerekir

Bunu sağlamak iccedilin halk ve orman ikilisinin karşılıklı yararına youmlnelik duumlzenlemelerin

yapılması zorunludur Bu duumlzenlemeleri iki ana grup altında toplayabiliriz

Halkın yararına yapılabilecek duumlzenlemeler

Bilindiği uumlzere vatandaşın ormandan beklentilerini her youmlnuuml ile duumlzenleyerek

sonuccedillandırmak olanaksızdır Fakat yine de bu konuda alınabilecek oumlnlemler mevcut olup

oumlnemlileri aşağıda verilmiştir

(1) Orman iccedili civarı ve yakınında bulunan koumlylere iş alanları accedilmalıdır Bu hususta

ayrıca bozuk orman alanlarının imarı ile ağaccedillandırılması Milli bir proje olarak hazırlanmalı

ve bu hususta Devletin maddi desteği de sağlanmalıdır Boumlylece hem iş alanı genişleyecek

hem de ileride odun ham maddesindeki artış memleket ve vatandaş accedilısından ekonomik

yararlar sağlayacaktır

(2) Koumlyluumllerin zati yakacak ve yapacak gereksinimleri yeterli oranda ve zamanında

karşılanmalıdır

(3) Hayvancılık tarım dokumacılık arıcılık kuumlccediluumlk el sanatları vb alanlarda gerekli

eğitim ve yeterli kredi sağlanmalıdır

(4) Ormandaki uumlretim işlerinde ccedilalışan vatandaşlara ve ayrıca orman işccedililerine yeterli

oumldemede bulunulmalıdır

(5) Halk-orman ilişkilerini yıllarca etkileyen orman kadastro işlemleri en kısa bir

suumlrede tamamlanmalı ve kadastroya ait anlaşmazlıkların en kısa bir suumlrede halledilmesi iccedilin

gerekli oumlnlemler alınmalıdır

Halkın ormandan yararlanmasını duumlzenleme

İnsanlar tarafından ccedilıkarılan yangınları oumlnlemek iccedilin alınabilecek oumlnlemlerin en

oumlnemlilerinden biri orman alanlarından halkın yararlanmasının duumlzenlenmesidir Bunun

gerccedilekleştirilmesi bir yandan halkın eğitimi diğer youmlnden de yasal oumlnlemlerin

uygulanmasına bağlıdır

Halkın ormandan yararlanmasında alınabilecek oumlnlemlerin en oumlnemlisi ormanı ccedileşitli

şekillerde kapamaktır Yanıcı maddenin fazla olduğu ve dolayısıyla yangın olasılığının

bulunduğu alanlara giden yollar kapılarla veya yol uumlzerine konan engellerle tuumlm geccedilişlere

kapanabilir Geniş alanlar yangın olasılığının fazla veya ekstrem olduğu zamanlarda oumlzel

işaretlerle veya bekccedililerle iyi kontrol altına alınmalıdır Oumlzellikle Milli Parklar ve bazı oumlnemli

rekreasyon alanları her tuumlrluuml şahıslara tamamen kapanabilir

Ormanları yangın tehlikesinden korumak iccedilin alınabilecek ormanı kapatma şekillerinin

uygulanabilir alanlarının oumlnemlileri aşağıda verilmiştir

(1) Ormanı kapamada uygulanan en yaygın youmlntem sınırlı kapamadır Bu aynı

zamanda en zor uygulanan bir youmlntemdir Kapanan alanlarda sigara iccedilme kesin olarak

yasaklanır Sigara iccedilmeye ancak belirli alanlarda oumlrneğin kamp alanlarında izin verilir

Ayrıca bu alanlarda mevcut yollarda seyreden araccedillardaki şahısların da sigara iccedilmesi

yasaklanabilir Fakat bu hususun kontroluuml ve dolayısıyla uygulanması oldukccedila guumlccediltuumlr

(2) Ormanı sınırlı kapamanın ikinci genel şekli yangın tehlikesi olan alanlardaki

rekreasyon ve kamp alanlarının kapatılmasıdır Fakat bu kapamanın guumlccedilluumlğuuml dikkate alınarak

bu youmlntem ancak belirli alanlarda yahut periyotlarda uygulanabilir Rekreasyon ve kamp

81

alanlarında ccedilıkan yangınların buumlyuumlk oumlnemi dikkate alınarak bu alanlarda yangına karşı gerekli

tuumlm oumlnlemleri almak zorunludur

(3) Orman herhangi bir amaccedilla uygulanan planlı yakmaya karşı da kapanabilir Bu tip

yakmalar kontrolluuml yakma veya amaccedillı yakma olarak bilinir Ccedileşitli amaccedillar iccedilin kullanılan

bu tip yakma youmlntemlerinin uygulama sırasında yaratacağı ters etkileri oumlnlemek iccedilin yangın

tehlikesinin fazla olduğu zaman ve yerlerde kullanılması yasaklanabilir

(4) Ormandaki faaliyetler yangın tehlikesinin fazla olduğu zamanlarda oumlrneğin bağıl

nemin belirli bir duumlzeyin altına duumlştuumlğuuml zaman ve yerlerde ya sınırlandırılır veya tamamen

durdurulur Bağıl neme bağlı olarak ormandaki tuumlm faaliyetlerin durdurulması genellikle

gelecek 24 saat iccedilin uygulanır

(5) Yangın tehlikesinin fazla olduğu periyotlarda ormandaki yaban hayvanı

avlanmaları ya kısmen veya tamamen durdurulabilir Bu husus bazı uumllkelerde Valiler veya

Orman Boumllge Muumlduumlrleri tarafından yayımlanan bir genelge ile sağlanmaktadır

(3) Ulusal orman yangın koruma programı ve uygulama

Ulusal orman yangın koruma programının amacı anayasa ve mevcut kanunlar

ccedilerccedilevesinde ormanlarımızın yangından korunması sorununa yaklaşım sağlamak ve oumlzellikle

insanların neden olduğu yangınları oumlnlemek iccedilin gerekli tuumlm tedbirleri bir ulusal organizasyon

iccedilinde ele almaktır Bu ulusal organizasyon genelde insanoğlunun neden olduğu yangınların

sayısını azaltmaya youmlnelik tuumlm faaliyetleri iccedilermelidir Başka bir soumlyleyişle insan-orman

ilişkilerine orman yangınları accedilısından ccediloumlzuumlm getirmektir Bunu sağlamak iccedilin de resmi oumlzel

ve tuumlzel kuruluşlara dayalı bir ulusal orman yangın koruma oumlrguumltuuml oluşturmak gerekir

Orman yangınlarından buumlyuumlk zarar goumlren Amerika Birleşik Devletleri Kanada

Avustralya ve Avrupanın Akdeniz uumllkelerinin ccediloğu ccedileşitli isimler altında ve fakat aynı amaca

youmlnelik ulusal orman yangın koruma programları kurmuşlardır Oumlrneğin Amerika Birleşik

Devletleri nde ormanı yangından korumada uygulanan 2 adet ulusal program mevcuttur

Bunlardan biri Smokey Bear Program olarak da bilinen Ulusal Orman Yangın Koruma

Birliği Programı ve ikincisi Amerika Ormanları Enstituumlsuuml tarafından yuumlruumltuumllen Yeşili

Koruma Programı dır

(4) Oumlduumlllendirme

Gerek ormanı yangından korumada gerekse yangınlarla savaşta uumlstuumln başarı goumlsteren

kurumlarla kişilerin oumlduumlllendirilmesi yararlı sonuccedilların alınmasını sağlayacaktır Bu hususta

yangının soumlnduumlruumllmesinde uumlstuumln gayret goumlsteren kurum ve kişilerin de oumlrneğin askeri

birlikler muumlkellefler işccedililer orman idaresi mensuplarının vb uygun goumlruumllecek bir şekilde

oumlduumlllendirilmesi gerekir Oumlduumll olarak takdirname şilt plaket para yardımı vb verilebilir

Ormanın yangından korunması ile yangınla savaşta uumlstuumln başarılı olan kurum ve

kişilere verilecek oumlduumlller iccedilin bir Orman yangınlarında uumlstuumln başarı goumlsteren kurum ve

kişilere verilecek oumlduumll youmlnetmeliği ccedilıkarılmalıdır

(5) Yasal tedbirler

Ormanı yangından korumak iccedilin ccedilıkarılan yasalar daima oumlnemini hissettiren bir

husustur Bilindiği uumlzere orman sahibi kendi olanaklarıyla ormanını yangından koruyamaz

Bu nedenle Devletin kamu yararı bakımından ccedilıkaracağı yasalarla ormanları yangından

koruma ve gerektiğinde yangınla savaşta youmlre halkının ve tuumlm ilgililerin goumlrev ve yetkilerini

belirtmesi gerekir Bu oumlnlemlerin durum ve koşullara goumlre şeklini saptamak Ormancılık

Politikasının alanına girer

82

Tuumlrkiyede dikkatsizlik ihmal ve kasıt nedeniyle meydana gelen yangınlara engel

olmak iccedilin ormanı suumlrekli kontrol altında bulundurmalıdır Bu konuda var olan yasaları da iyi

bir şekilde uygulamak gerekir

Burada şu hususu da belirtmek gerekir ki uumllkemizdeki tuumlm yasal duumlzenlemelere karşın

orman yangınlarının adet ve yaktığı alan miktarında ccedileşitli nedenlerle zaman zaman artışlar

olduğu goumlruumllmektedir Oumlzellikle genel af kanunu orman succedillarının affına dair kanunla genel

seccedilim arifelerinde bu durumu goumlrmek muumlmkuumlnduumlr

Halen yuumlruumlrluumlkte olan Anayasamızın 169 maddesinde Devlet ormanların korunması

ve sahaların genişletilmesi iccedilin gerekli kanunları koyar ve tedbirleri alır Yanan ormanların

yerinde yeni orman yetiştirilir bu yerlerde başka ccedileşit tarım ve hayvancılık yapılamaz Buumltuumln

ormanların goumlzetimi Devlete aittir Devlet ormanlarının muumllkiyeti devrolunamaz Devlet

ormanları kanuna goumlre devletccedile youmlnetilir ve işletilir Bu ormanlar zaman aşımı ile muumllk

edinilemez ve kamu yararı dışında irtifak hakkına konu olamaz Ormanlara zarar verebilecek

hiccedil bir faaliyet ve eyleme muumlsaade edilemez Ormanların tahrip edilmesine yol accedilan siyasi

propaganda yapılamaz muumlnhasıran orman succedilları iccedilin genel ve oumlzel af ccedilıkarılamaz Ormanları

yakmak ormanı yok etmek veya daraltmak amacıyla işlenen succedillar genel ve oumlzel af

kapsamına alınamaz denilmekte ve bu suretle ormanların oumlnemi uumlzerinde durulmaktadır

B) Yangın olasılığının azaltılması

Ormanların yangından korunmasında yangın olasılığını azaltıcı ve dolayısıyla yangın

sayısının duumlşuumlk olmasını sağlayıcı ccedileşitli oumlnlemler alınabilir

Yol kenarlarının temizlenmesi

Yangın olasılığının fazla olduğu ccedileşitli yolların (tren yolu ana yol orman yolu idare

ccedilizgileri vb) kenarlarını yangının ccedilıkmasına elverişli maddelerden temizlemek gerekir

Uygulamada yol kenarı boyunca her iki tarafta youmlrenin yangın tehlike durumu ve bitki oumlrtuumlsuuml

goumlz oumlnuumlne alınarak 5-20 mlik alanların temizlenmesi uygundur

Yol kenarlarının yangına karşı korunmasında ccedileşitli kimyasal maddelerden de

yararlanılmaktadır

Rekreasyon alanlarının kullanımı

Rekreasyon alanlarının daima yanıcı maddelerden oumlzellikle kuru ot ccedilalı vb

materyalden temizlenmesi oumlnemlidir Halk bu alanlardan ayrıldıktan sonra da buraların

kontrol edilmesi soumlnmemiş ateşin bulunmamasına buumlyuumlk oumlzen goumlsterilmesi gerekir

Rekreasyon alanlarının iyi bir şekilde planlanması ve kullanıma accedilılması

sağlanmalıdır Bilindiği uumlzere rekreasyon alanları genellikle buumlyuumlk şehirler civarındaki

ormanların iccedilinde veya yakınında bulunmaktadırlar Bu alanlardan yararlanmak isteyen

vatandaşların yangın ccedilıkmaması iccedilin almaları gereken oumlnlemler iyi bir şekilde tespit

edilmelidir Bunların oumlnemlileri şunlardır

(1) Rekreasyon alanları iccedilinde veya dışında ccedilıkacak yangınlar hemen resmi

kuruluşlara haber verilmelidir Ayrıca vatandaşların mevcut su ve diğer soumlnduumlruumlcuuml araccedillarla

yangını soumlnduumlrmeye ccedilalışmaları gerekir

(2) Ormandaki ccedileşitli afiş yazı ve uyarıları dikkatle okuyup gereğince hareket

edilmelidir

(3) Ormanda kontrol amacıyla gezen orman koruma memurlarının ikaz ve uyarılarına

aynen uymalı ve gerektiğinde kendilerine yardımcı olunmalıdır

83

(4) Rekreasyon alanlarında ateş yakmak iccedilin yapılmış bulunan ocakların dışında ateş

yakmamalıdır Ateş yakmak uumlzere orman idaresince ocak yapılmamış ise ateş yakmadan

oumlnce 1 m yarı ccedilapında ve uumlstuumlnde hiccedilbir oumlluuml oumlrtuuml bulunmayan ccedilıplak toprak kısmının ortasında

ocak hazırlanmalı ve yakılan ateş suumlrekli kontrol edilmelidir Burada şunu da accedilıklamak

gerekir ki rekreasyon amacıyla ormana gidecek ailelerin o guumln iccedilin evden pişmiş olarak

getirecekleri yiyecekleri yemeleri en arzulanan husustur

(5) Rekreasyon alanını terk ederken eğer ateş yakılmışsa ateşin tamamen soumlnduumlğuumlne

kanaat getirmek gerekir Ateşi tamamen soumlnduumlrmede su ve topraktan yararlanılır

(6) Sigara iccedilen şahısların rekreasyon alanlarında ccedilok dikkatli olmaları sigaralarını

yakmak iccedilin kullandıkları kibriti soumlnduumlrduumlkten sonra yine kutusuna koymaları en uygun olan

youmlntemdir

Halkın uyması gereken kurallar

Halen yuumlruumlrluumlkte bulunan 6831 sayılı Orman Kanununun 2391983 tarih ve 2896

sayılı kanunla yapılan son değişiklikleri de dikkate alındığında vatandaşa bazı goumlrevlerin

yuumlklenmiş olduğu goumlruumllmektedir Adı geccedilen yasal goumlrevlerden de anlaşılacağı uumlzere kanun

yapıcı ormanı yangından korumak amacıyla vatandaşın doğal haklarından olan seyahat

konaklama dilediği şekilde ateş yakma gibi bazı hususları orman yararına kısıtlamıştır Bu

durum sadece uumllkemizde değil orman yangınlarından zarar goumlren tuumlm uumllkelerde de aynı

şekilde uygulanmaktadır

Vatandaşlar ormanda yaya veya ccedileşitli araccedillarla dolaşmaktadırlar Ormanda yaya

olarak dolaşan vatandaşların bazı kurallara uymaları sağlanmalıdır Bunların oumlnemlileri şoumlyle

sıralanabilir

2- OumlNLEYİCİ TEDBİRLER

Bu tedbirler yangın ccedilıkmadan oumlnce alınan ve soumlnduumlrme faaliyetlerinde yararlı olacak

oumlnlemlerdir Bu oumlnlemleri almak iccedilin oumlnce ormanda yangınların en ccedilok ccedilıktığı alanlarla

korunması gerekli olan değerli alanlar saptanır Bu alanlar meydana ccedilıktıktan sonra soumlnduumlrme

faaliyetlerinde yararlı olacak goumlzetleme haberleşme taşıma ulaşım yangın tehlike oranı

elemanların yetiştirilmesi gibi hususların planlanması ve yuumlruumltuumllmesi gerekir

A )Yangın tehlikesinin azaltılmasının prensipleri

Yangın tehlikesini azaltmak suretiyle yangınların direkt oumlnlenmesi fazla yangın

kaynağı olan yanıcı maddelerin kaldırılması demektir Demiryolu kenarlarındaki yanıcı

maddelerin temizlenmesi veya yakılması rekreasyon alanlarındaki oumllmuumlş yanıcı maddelerin

yok edilmesi buna iyi birer oumlrnektir

Yangın tehlikesi olan bir alandaki yanıcı maddelerin azaltılması diğer taraftan

tutuşmayı oumlnleyen en iyi bir youmlntemdir Ayrıca bu youmlntem sıcaklık enerjisinin hızla

yuumlkselmesini ve sonraki yanmaları da oumlnler Burada şunu da belirtmek gerekir ki orman

yangınlarının oumlnlenmesi terimi genel anlamda yangınların adet olarak azaltılması anlamına

değil buumlyuumlk veya kontrol edilemeyen yangınların oumlnlenmesi anlamına gelir

B ) Yangın alanlarının sınıflandırılması

Bir uumllkede veya bir youmlrede yangın ccedilıkmadan oumlnce alınabilecek oumlnlemlerle savaş

youmlntemlerinin planlanmasına geccedilmeden oumlnce yapılacak ilk iş o uumllkenin veya youmlrenin tuumlm

ormanlarının yangın youmlnuumlnden bazı esaslara goumlre sınıflandırılmasıdır Bir youmlrenin yangın

84

tehlike derecesi hakkında ancak o youmlrede geccedilmiş yıllarda meydana gelen orman yangınlarını

incelemek suretiyle bir sonuca varılabilir Bu incelemede yangın adedi yanan alan orman

genişliği vb hususların tuumlmuumlnuuml kapsayan bir sınıflama yapmanın da guumlccedilluumlğuuml ortadadır Buna

goumlre ancak her etkene goumlre ayarlanmış ccedileşitli sınıflamalar yapılabilir

Yangın alanlarının bazı veri ve oumllccediluumltlere goumlre yapılmış sınıflamasına ait oumlrnekler

aşağıda verilmiştir

(1) Yıllık yangın adedi ortalaması

Geccedilmiş yıllarda ccedilıkan orman yangınlarının yıllık ortalaması esas alınarak yapılmış bir

sınıflandırma oumlrneği Tuumlrkiyede 1940 - 1961 yılları arasında meydana gelen 17489 adet orman

yangını esas alınarak duumlzenlenmiştir (Baş 1965)

Tehlike Grubu Yılda ccedilıkan ortalama yangın adedi

I En Yuumlksek 101 ve daha fazla

II Yuumlksek 61 ndash 100

III Orta 31 ndash 60

IV Duumlşuumlk 11 ndash 30

V Ccedilok Duumlşuumlk 10 ve daha fazla

Yangın adedi uumlzerine kurulu olan yukarıdaki sınıflamanın Tuumlrkiyenin Orman Boumllge

ve hatta boumllmelerine kadar inilerek incelenmesi ve gerekli yangın tehlike haritalarının

yapılması yararlı olur

(2) 100 ha alanda yılda ccedilıkan yangın adedi ortalaması

YUumlCEL (1987) yaptığı ccedilalışmada işletme şefliği veya seri bazında 100 ha alanda

yılda ccedilıkan yangın sayısına goumlre o birimin yangına hassaslık derecesini hesaplamıştır Bu

hesaplama şoumlyle yapılmıştır

Bir işletme şefliğinde belli bir zaman periyodunda ccedilıkan yangın sayısı o periyottaki

yılların sayısına boumlluumlnerek ortalama yıllık yangın sayısı bulunur Bulunan değer 100le

ccedilarpılıp işletme şefliğinin ormanlık alanına boumlluumlnduumlğuumlnde ortaya ccedilıkan sabit rakam 100

hadaki ortalama yıllık yangın sayısını verir Bulunan en yuumlksek değer en hassas işletme

şefliğini goumlsterir Daha kuumlccediluumlk değerler yangına karşı daha az hassas olan işletme şeflikleridir

Boumlylece işletme şeflikleri hassaslık derecelerine goumlre sıralanabilir YUumlCEL (1987) tarafından

bu esasa goumlre Fethiye youmlresi ormanlarında yapılan ccedilalışma sonucu aşağıda verilmiştir

Duyarlık derecesi 100 harsquodaki yıllık yangın sayısı sabitesi

1 En ccedilok tehlikeli olan 00190 ve daha fazla

2 Ccedilok tehlikeli olan 00189 ndash 00100

3 Orta tehlikeli olan 00099 ndash 00050

4 Az tehlikeli olan 00049 ndash 00025

5 En az tehlikeli olan 00024 ve daha az

(3) Yangın risk gruplarına goumlre

Orman alanları yangına karşı oumlnlem alma youmlnuumlnden aşağıdaki şekilde de

sıralanabilir

Yangın olasılığı ccedilok olan alanlar Bunlar yangınların kolayca ccedilıkabileceği

alanlardır

85

Tehlikeli alanlar Yangının kolayca genişleyebileceği ve yangınla savaşın guumlccedil

olduğu yerlerdir

Değerli alanlar Yangından kesin olarak korunması gereken alanlardır

Bir uumllkenin veya youmlrenin hiccedil olmazsa yukarıdaki esaslara goumlre sınıflaması

tamamlandığında her orman youmlresinde yangın tehlikesi bakımından alınabilecek oumlnlemlerle

bu oumlnlemlerin zaman iccedilindeki organizasyonu daha iyi yapılabilecektir Aksi halde gelişi guumlzel

oumlnlemler ne kadar kusursuz olursa olsun arzulanan sonucu veremez

C ) Silvikuumlltuumlrel tedbirler

Gerek yangının ccedilıkmaması gerekse ccedilıkan bir yangında yanıcı maddenin varlığı

nedeniyle meydana gelecek tehlikeleri azaltmak iccedilin meşcerelerin kurulması bakım ve

işletilmesinde silvikuumlltuumlrel oumlnlemlere uyulması zorunludur Silvikuumlltuumlr oumlnlemlere uyularak

kurulan bir ormanda ccedilıkacak yangın hem buumlyuumlk zorluk yaratmadan soumlnduumlruumllebilir hem de

meydana gelen zararın derecesi fazla olmaz

Bir ormanın kurulması bakımı ve işletilmesinde alınabilecek silvikuumlltuumlrel oumlnlemler

Silvikuumlltuumlr derslerinde ayrıntılı olarak okutulmaktadır Burada orman yangınları youmlnuumlnden

yanıcı madde tehlikesinin azaltılmasında alınabilecek silvikuumlltuumlrel oumlnlemler ana hatlarıyla

aşağıdaki şekilde sıralanabilir

Karışık meşcereler yetiştirmek

Orman yangınlarının yayılma olasılığı saf iğne yapraklı ışık ağacı meşcerelerinde

oumlzellikle fazladır İğne yapraklı meşcereler yapraklı ağaccedillarla ne kadar fazla oranda karışmış

olursa yangının ccedilıkma ve yayılma olasılığı o kadar azalır Nitekim 1181945 tarihinde

Dursunbey Orman işletmesinin Candere Boumllgesinde ccedilıkan buumlyuumlk yangında ormanın yapraklı

tuumlrlerle oumlrtuumlluuml kısımları yangından az zarar goumlrmuumlştuumlr Bu nedenle yetişme ccedilevresinin elverişli

olduğu yerlerde ışık ağaccedillarına goumllge ağaccedilları iğne yapraklılara yapraklı ağaccedillar

karıştırılmalıdır Bu hususta en iyi karışıklık ccedilam meşcerelerine kayın guumlrgen ve bazen de

meşe katmakla sağlanır Goumlzlemlere goumlre meşcerelerde kayının bulunduğu youmlrelerde

genellikle yangın olasılığı oumlnemli derecede azalmaktadır

Ormanı bakımlı bulundurmak

Ormanda birccedilok hallerde dikey kapalılığı korumak aramaları oumlzellikle sıklık bakım

larını ihmal etmemek yangınlara karşı koruyucu rol oynar Bu suretle yangın bakımından

ormanda bulunması arzulanmayan yanıcı materyal azaltılmış olur

Meşcerelerin tepe ccedilatısının fazla miktarda accedilık bulunması yangın tehlikesinin

artmasına neden olan ot ve ccedilalıların yetişmesine elverişli olduğundan bundan daima

kaccedilınılmalıdır Bu kural yalnız ferahlandırmalar iccedilin değil ışıklandırma ve genccedilleştirme

kesimleri iccedilin de geccedilerlidir

Temiz bir işletme uygulamak

Yangın olasılığının fazla olduğu yerlerdeki ormanlarda ve oumlzellikle saf ccedilam

meşcerelerinde kesim temizleme ve aramalar sonucu ortaya ccedilıkan materyal yangın

mevsiminden oumlnce ormandan ccedilıkarılmalıdır Değerlendirilmesi olanaksız olan kesim

artıklarının oumlrneğin dal tepe yonga vb kısımlarının yakılması veya az tehlikeli yerlere

taşınması gerekir Yangın tehlikesi olan yerlerde toprağın guumlbrelenmesi iccedilin ince dalların

ormanda bırakılmasından vazgeccedililmelidir Oumlzet olarak ormanda temiz bir işletme

uygulamalıdır

86

D) Yangınların Oumlnlenmesinde Orman Amenajmanın Katkıları

Orman yangınlarının oumlnlenmesine orman amenajman ccedilalışmalarının katkıları aşağıda

oumlzet olarak accedilıklanmıştır

İccedil taksimat şebekesinin roluuml

Amenajman planlarının duumlzenlenmesine ait ilgili youmlnetmelikte adı geccedilen iccedil Taksimat

Şebekesi = iccedil Ayırım Şebekesirsquonin temelini yol şebekesi oluşturmaktadır Ormanların tuumlmuumlnuuml

kapsayan ve ormancılığın uzun bir gelecekte ulaşabileceği entansitede dikkate alınarak genel

yol etuumltlerine dayalı ve tekniğine uygun hazırlanmış yeter sıklıkta ve nitelikte yolları iccedileren

bir yol şebekesi planından yararlanılmaktadır Bu hususta ayrıca yine tekniğine uygun olarak

planlanmış yangın emniyet yol ve şeritleri de iccedil ayırım şebekesinin yapılmasında

kullanılmaktadır İccedil taksimat şebekesinin kurulmasında doğal ve yapay hatlardan da

yararlanılmaktadır Doğal hatlar arasında ana ve tali yollar sulu ve kuru dereler dik ve yatık

vadi tabanları goumll bent şehir kenarları vb yapay hatlar arasında da tren yolları elektrik gaz

petrol ve telefon hattı yolları vb mevcuttur

Reccediline uumlretiminin etkileri

Bilindiği uumlzere Tuumlrkiyede yangın tehlikesinin fazla olduğu Akdeniz Ege ve Marmara

Boumllgelerinde yaygın bulunan kızılccedilam ormanlarında reccediline uumlretimi yapılmaktadır Reccedilinenin

yanıcı ve tutuşturucu etkisi nedeniyle uumlretimin yapıldığı ormanlarda yangın olasılığı daha da

artmaktadır Bu nedenle reccediline uumlretimi yapılan ormanlarda bu uumlretimin yapılmadığı

ormanlara kıyasla daha etkin oumlnlemler almak gerekmektedir Oumlrneğin bu ormanlarda yangın

emniyet yol ve şeritlerinin genişliklerini arttırmak toprak uumlzerinde fazla yanıcı madde

bulunmamasına oumlzen goumlstermek gerekirse yangın ccedilıkma olasılığının fazla olduğu guumlnlerde

uumlretimi durdurmak ve ormanda gerekli tuumlm oumlnlemleri uygulamak vb ek tedbirler almak

gerekir

Reccediline uumlretimi yapılan ve fakat yangın olasılığının yuumlksek olduğu ormanlara ait

amenajman planlarında hem kontroluumln kolay yapılması hem de yangın olasılığını azaltıcı

olması nedeniyle uumlretimin genccedilleştirme alanlarına toplanması oumlngoumlruumllmektedir

Tuumlr değişikliğinin etkileri

Orman Amenajman Planı yapmadaki ana amaccedil yetişme muhiti koşullarına goumlre birim

alandan en yuumlksek miktar ve kalitede odun hammaddesini suumlrekli olarak uumlretmek ormanların

kollektif sosyal kuumlltuumlrel ve estetik yararlarını en yuumlksek duumlzeye ccedilıkarmak ve ayrıca bu

faydalanmanın suumlrekliliğini sağlamaktır Planlar yapılırken o youmlrenin doğal ağaccedil tuumlrlerinin

yetişme youmlresi envanterleri yapılmakta ve bunların silvikuumlltuumlrel istekleri saptanarak

yararlanmanın duumlzenlenmesine ilişkin planlama ccedilalışmaları yapılmaktadır Bir youmlrede uzun

yıllar ccedileşitli doğa koşullarına karşı uyum sağlayarak varlığını ve suumlrekliliğini koruyan ağaccedil

tuumlrlerinin (iğne yapraklı ve yapraklı) değiştirilmemesinde yarar vardır

Fakat bazı yararları dikkate alınarak bir youmlreye yıllarca uyum sağlamış yapraklı ağaccedil

ormanlarımız kaldırılarak buralarda iğne yapraklı tuumlrlere yer verilmektedir Fakat iğne

yapraklı ormanlar ve oumlzellikle ccedilam meşcereleri yapraklı ormanlara oranla orman

yangınlarına daha fazla hassastır Bu nedenle Amenajman Planlarındaki yetişme youmlresi

koşullarına ait boumlluumlmlerdeki tavsiye ve accedilıklamalara uyulmalı doğal olarak mevcut yapraklı

ormanlarımızda yine yerli yapraklı ağaccedil tuumlrlerine ağırlık verilmelidir

Diğer taraftan yurdumuzda ccedileşitli duumlşuumlncelerle egzotik iğne yapraklı tuumlrler geniş

alanlarda yetiştirilmektedir Başlangıccedilta hızlı bir gelişme goumlsteren egzotik tuumlrler oumlncelikle

yangından ve sonra da biyotik ve abiyotik faktoumlrler tarafından buumlyuumlk zarar goumlrmektedirler

87

Amenajman planlarının oumlngoumlrduumlğuuml zaman ve mekacircn duumlzenlenmesi

Tuumlrkiye ormanlarında amenajman planlarının yapılmasından sonra ccedilıkan bir orman

yangını planın genel dengesini bozmaktadır Bu dengenin bozulma miktarı yangının şekline

şiddetine ve zarar derecesine bağlıdır Bu tip aksaklıkları duumlzeltmek de Orman

Amenajmanının temel goumlrevleri arasındadır Nitekim halen yuumlruumlrluumlkte bulunan Orman

Amenajman Planlarının Duumlzenlenmesine Uygulanmasına ve Yenilenmesine dair

Youmlnetmelikrsquoin 127 maddesine goumlre şayet yangın genccedilleştirme alanlarında meydana

gelmişse bu takdirde plan uumlnitesinde ve Amenajman Planında bir değişikliğe gerek

olmayacaktır Zira yanan alan hemen genccedilleştirmeye alınmaktadır Fakat yangının bakım

alanlarındaki meşcerelerde zarar yapması halinde Amenajman Planında ve buna uygun olarak

da uygulamada şu şekilde bir değişiklik yapılacaktır Yanan orman alanı kadar bir orman

alanı genccedilleştirme alanına genccedilleştirme alanından da yanan alan kadar bir meşcere alanı

Bakım Alanına aktarılmaktadır Bu suretle Amenajman Planlarında zaman ve mekacircn

duumlzenlenmesi yapılarak aksaklık duumlzeltilmiş olacaktır

Amenajman ccedilalışmalarında kullanılan telsiz haberleşmesinin yardımı

1987 yılından itibaren Orman Amenajmanı hizmetlerinde ccedilalışan Heyet Başkanlıkları

ve Denetleyiciler arazi etuumld ccedilalışmaları suumlresince telsiz kullanmaktadırlar Bu ccedilalışma suumlresi

de genellikle her yılın Haziran ayı başından Ekim ayı sonları arasına rastlamaktadır Yılın bu

suumlresi orman yangınları bakımından hassas yangın sezonuna dacirchildir Bu telsizler tuumlm Orman

Boumllge Muumlduumlrluumlklerinin telsiz kanallarına girebilen ve onlarla haberleşebilen bir yapıya

sahiptir Bunun sonucu olarak amenajman arazi etuumld ccedilalışmaları yapan teknik elemanlar hem

goumlrduumlkleri bir yangını ilgili Boumllge Muumlduumlrluumlklerine bildirebilecekler hem de mevcut

personelleriyle yangına ilk muumldahaleyi yapacaklardır

E ) Yangın emniyet yol ve şeritleri

Yanıcı maddelerin yangın tehlikesinin fazla olduğu youmlrelerde tamamen temizlenmesi

en guumlvenilir koruyucu youmlntemdir Fakat bu youmlntem maliyetinin yuumlksekliği nedeniyle henuumlz

hiccedilbir uumllkede uygulanamamıştır Bu konuda yanıcı maddelerin kuumlccediluumlk alanlara ayrılması

maliyetin katlanabilir sınırlar iccedilinde olması nedeniyle uygulamada oumlnem kazanmıştır Bu ana

fikirden hareketle oumlnce yangın emniyet yolları ve sonra da daha genişleri olan yangın emniyet

şeritleri gelişmiştir

Yangın emniyet yolları ve yangın emniyet şeritleri yangın ccedilıkmadan oumlnce doğal ve

yapay engellerden yararlanılarak yapılan ccedilıplak veya oumlrtuumlluuml ve yangının yayılmasını oumlnleyen

tesislerdir

Yangın emniyet yol ve şeritleri maliyet ve bakım guumlccedilluumlkleri nedeniyle daha ccedilok

yangın tehlikesinin fazla olduğu alanlarda yapılmaktadır Bunlar genellikle doumlrt ana amaca

hizmet ederler

(1) Yangınla savaş iccedilin savunma hattı

(2) Karşı ateş uygulama yerleri

(3) Mekanik yangın engeli (Direkt engel)

(4) Transport (Ulaşım)

Kısaca hangi tipten olursa olsun bu engellerin amacı oumlrtuuml yangınının yayılmasına

direkt bir engel oluşturmak ve yangınların kuumlccediluumlk alanlar iccedilinde kalarak yangın maliyetinin en

aza indirilmesini sağlamaktır

88

Tuumlrkiye de 1988 yılı sonu itibariyle 10268 km yangın emniyet yolu ve 6959 km de

yangın emniyet şeridi yapılmıştır

Yangın Emniyet Yolları

Yangın emniyet yolları iki tipe ayrılır

(1) Ccedilıplak yangın emniyet yolları Uumlzerindeki yanabilen bitki oumlrtuumlsuuml tamamen

kaldırılan yollardır Genellikle 5-10 m (ortalama 6 m) genişliktedir (Şekil 1)

Şekil 1 Ccedilıplak yangın emniyet yolu

(2) Yeşil yangın emniyet yolları Yangın sezonunda uumlzeri suumlrekli ot tabakasıyla kaplı

olan 6-20 m genişliğindeki yollardır Bunlara otlu yangın emniyet yolları da denir Bu

yollarda hayvan otlatılabilir (Şekil 2)

Şekil 2 Yeşil yangın emniyet yolu

Yangın Emniyet Yollarının Tarihccedilesi

Yangınlardan buumlyuumlk zarar goumlren Akdeniz uumllkelerinde oumlzellikle son yıllarda yapılan

geniş ağaccedillama alanlarında yangın emniyet yollarına oumlnem verildiği goumlruumllmektedir Oumlrneğin

Fransada Gaskonya Koumlrfezi youmlresindeki Land yapay Sahilccedilamı ormanlarında emniyet yolları

mevcuttur Almanyada Ren vadisindeki saf ccedilam ormanlarında yangın emniyet şeritlerine yer

verilmekte ve bunlar suumlrekli temiz tutulmaktadır

Orman yangınlarından buumlyuumlk oumllccediluumlde zarar goumlren Tuumlrkiyede bu konuda yasal ilk adım

3181956 tarihinde ccedilıkan 6831 sayılı Orman Yasası ile atılmıştır Yasanın 75 maddesi

6-20 m

5 - 10 m

89

Orman idaresinin yangınları oumlnlemek amacıyla en ccedilok beş yılda gerccedilekleştirilecek bir plan ve

program iccedilinde yangın emniyet yollarını yapmaları zorunluluğu getirmiştir Yasanın bu

huumlkmuumlne karşın Tuumlrkiyede yangın emniyet yollarının yapılması faaliyetleri ancak son yıllarda

hızlandırılmış bulunmaktadır

Tuumlrkiye ormanlarında yangın emniyet yol ve şeritlerinin 6831 sayılı yasa gereğince ilk

ciddi uygulama adımı Orman Genel Muumlduumlrluumlğuumlnuumln 1983 tarih ve 273 sayılı Tebliğin H

Yangın Emniyet Yol ve Şeritlerinin Planlanması ve Yapımı İle İlgili Hususlar kısmında ele

alınmıştır Bu kararın bazı hususları planlama ve uygulamadaki aksaklıkları duumlzeltmek uumlzere

2631986 tarih ve 2731 Ek 22121988 tarih ve 2734 Ek 221989 tarih ve 2735 Ek tebliğ

ile duumlzeltilmiştir Bu tebliğler uumlzerine yangından zarar goumlren tuumlm youmlrelerde planlama

faaliyetleri hızlandırılmış ve fakat uygulamasında henuumlz arzulanan duumlzeye ulaşılamamıştır

Kullanıldığı yerler

Yangın emniyet yollarının ccedilok ccedileşitli kullanma yerleri vardır Bunların oumlnemlileri oumlzet

olarak aşağıda verilmiştir

(1) Bu yollar yangınların ccedilıkma olasılığı bulunan oumlrneğin halkın en ccedilok seyahat ettiği

ana yollar civarında rekreasyon alanları ccedilevresinde yangın ccedilıkaran veya yangın ccedilıkması

olasılığı olan komşu alanlar yakınında (komşu devlet oumlzel orman vb) yangının yayılmasını

hızlandıran kuvvetli ruumlzgar boumllgelerinde orman iccedili ve bitişiğindeki fabrikalar etrafında ve

ayrıca tren yolları askeri alanlar orman iccedili ve bitişiğindeki koumly ve kasabalar ccedilevresinde

yapılırlar

(2) Fazla yanıcı madde bulunan alanları kuumlccediluumlk parccedilalara ayırmak iccedilin inşa edilirler

Oumlzellikle kontroluumln guumlccedil ve yangın hızının fazla olacağı alanlarda hem ormanlar hem de

fundalıklar daha kuumlccediluumlk parccedilalara boumlluumlnuumlrler

(3) Verimli ormanları yangının hızla ilerlediği fundalık ve ccedilalılıklardan ayırmak iccedilin

yapılırlar Bu amaccedilla yapımlarında mevcut accedilıklıklardan yararlanmakla beraber daha ccedilok

orman ve fundalık orman ve ccedilalılık gibi vejetasyonların birleşme noktaları esas alınmaktadır

(4) Ağaccedillandırma alanlarını iccedil ve dış yangın tehlikelerinden korumak iccedilin yapılırlar

Bu alanları iccedilte ccedilıkacak yangınlardan korumak uumlzere iccedil yangın emniyet yolları dıştan gelecek

yangın tehlikelerine karşı da dış yangın emniyet yolları inşa edilir Dış yangın emniyet yolları

daha iyi bir koruma sağlamak amacıyla iki sıra halinde duumlzenlenirler

Yangın emniyet yolları ve ayrıca ileride soumlzuuml edilecek olan yangın emniyet şeritleri

hangi amaccedilla yapılırsa yapılsın her zaman yollarla birleştirilirler Oumlrneğin 1932 ndash 1938

yıllarında Amerika Birleşik Devletlerinin Goumlller Eyaletlerinde yapılan yangın emniyet

yolları esas yollarla kombine edilerek bir ızgara sistemi oluşturulmuş ve boumlylece orman

alanları 400 - 800 mde bir geccedilen yollarla parccedilalara ayrılmıştır

Yangın emniyet şeritleri (Yangın koruma şeritleri)

Yangın emniyet şeritleri ccedilıplak yangın emniyet yolu ile yeşil alanların (ot ccedilayır veya

orman) birleşmesinden meydana gelmiş daha geniş (60-120 m) yangın engelleridir

Uygulamalarına bakılarak iki tipe ayrılabilir

90

(1) Accedilık yangın emniyet şeritleri Bunlar ccedilıplak yangın emniyet yollarının iki

tarafında ot veya ccedilayırdan oluşan yeşil bir oumlrtuuml meydana getirilerek yapılırlar (Şekil ) Yani bu

şeritler ccedilıplak ve yeşil yangın emniyet yollarının bileşiminden oluşur

Şekil 3 Accedilık yangın emniyet şeridinin şematik goumlruumlnuumlmuuml

(2) Goumllgeli yangın emniyet şeritleri Ccedilıplak yangın emniyet yolunun iki yanında

ağaccedilların aralanması ve alt dallarının budanması ile elde edilir Ana fikir ormana zarar

vermeden amaca ulaşmaktır (Şekil 4)

Şekil 4 Goumllgeli yangın emniyet şeridinin duumlşey ve yatay şematik goumlruumlnuumlmuuml

5 - 6 m

60 - 120 m

5 - 6 m

60 - 120 m

5 - 6 m

60 - 120 m

91

Yangın emniyet şeritlerinin Tarihccedilesi

Yangın emniyet şeritleri ilk defa 1958 yılında Guumlney Kaliforniyada uygulanmıştır Bu

youmlrenin suya olan buumlyuumlk gereksinimi sağlayan ormanların daha iyi korunması zorunluluğunu

doğurmuştur Bu nedenle yangınlara karşı alınması gereken yeni oumlnlemler arasında yangın

emniyet şeritleri fikri de benimsenmiş ve uygulanmıştır

Kullanıldığı yerler

Yeni gelişmekte olan bu tip yeniden yapılabildiği gibi mevcut yangın emniyet

yollarının genişletilmesi suretiyle de inşa edilebilir Ayrıca tehlike teşkil eden komşu uumllkeler

hudutlarında (bunlara uluslararası yangın emniyet şeritleri denir) bazı yerleşme alanları

etrafında bozkır veya maki alanlarında ccedilıkan yangının bitişik ormana geccedilmesine engel olmak

iccedilin de yapılmaktadırlar Esasen buguumln guumlduumllen amaccedil yangın tehlikesi buumlyuumlk olan youmlrelerde

mevcut yangın emniyet yollarını emniyet şeritlerine doumlnuumlştuumlrmektir

Yapım ve bakımları

Yangın emniyet şeritlerinin yapım ve bakımında dikkat edilecek hususlar şunlardır

(1) Accedilık yangın emniyet şeritlerini inşa etmek iccedilin oumlnce şeridin geccedileceği alan

uumlzerinde mevcut ağaccedil ağaccedilccedilık ccedilalı ot vb oumlrtuuml tamamen temizlenir Bu amaccedil iccedilin

koumlklemeden ccedilok bitki oumllduumlruumlcuuml ilaccedillardan yararlanılmaktadır ilaccedil uygulanmasından sonra

bitki oumlrtuumlsuuml oumllmuumlş olan şerit araccedillarla suumlruumllerek temizlenir Meydana gelen ccedilıplak şeridin

ortasında 5-6 m genişlikte bir ccedilıplak yangın emniyet yolu bırakılarak bunun iki yanındaki şerit

alanına ot veya ccedilayır tohumları ekilir (Şekil 3)

Accedilık yangın emniyet şeritlerinin bakımı daha ccedilok şerit ortasından geccedilen ccedilıplak yangın

emniyet yoluna aittir Ot ve ccedilayırla kaplı iki kenar fazla bir bakıma gereksinim

goumlstermemektedir Bu alanlara ot yerleşince amaccedil gerccedilekleşmektedir Otla kaplama hem

yolların masrafını azaltmakta hem de daha ccedilok sırtlarda yapılan şeritlerdeki erozyonu

oumlnlemektedir

(2) Goumllgeli yangın emniyet şeritlerinde ise ccedilıplak yangın emniyet yolunun iki

yanındaki orman kısmının altı iyice temizlenmektedir Alanda bırakılacak ağaccedillarda oumlrtuuml

yangınının tepe yangını haline geccedilmesine yarayacak kuru ve yere kadar uzanan bazı yaş

dallar goumlvdeler uumlzerindeki yosun ve likenler tamamen temizlenir ve şeridin bu kısmında hafif

bir aralama uygulanır (Şekil 4) Bu şeritlerin senelik bakımlarının ccedilıplak yangın emniyet yolu

ile aralama alanında yapılması gerekir

Yarar ve sakıncaları

Uygulamaya yeni geccedililen yangın emniyet şeritlerinin yarar ve sakıncaları koruyucu

oumlzelliği ile maliyetini kurtarıp kurtarmayacağı hakkında henuumlz bir şey soumlylenemez Yalnız

yangın emniyet yollarının yarar ve sakıncalarını bu tip iccedilin de inceleyecek olursak bu yeni

tipin daha koruyucu olacağı soumlylenebilir

F) Yanıcı maddenin azaltılması

Bir alanda yanıcı maddeye karşı alınabilecek oumlnlemlerin amacı o alanda yanıcı madde

miktarını azaltarak ccedilıkacak muhtemel bir yangınla savaşta kolaylık sağlamaktır Yangın

tehlikesi olan bir alanda uygulanacak olan bu oumlnlemler ccedileşitli amaccedillara hizmet ederler

(1) Yangının yayılma oranını yavaşlatır

(2) Yangın şiddetini azaltarak yapılan zararı ve savaşın guumlccedilluumlğuumlnuuml oumlnler

92

(3) Yanıcı maddelerin tutuşmasını engelleyerek yangının ccedilıkmamasına yardım eder

(4) İnsan ve malzeme ulaşımındaki guumlccedilluumlğuuml oumlnler

(5) Yangınla savaşta soumlnduumlrme şeridi yapımını kolaylaştırır

Yukarıdaki kolaylıkları sağlamak bakımından yanıcı madde uumlzerinde yapılabilecek

işlemler uumlccedil ana grupta toplanabilir

(1) Kesimden sonra geri kalan artıkların temizlenmesi

(2) Yangın fırtına boumlcek zararları veya başkaca afetlerden doğacak yanıcı maddelerin

uzaklaştırılması

(3) Kontrolluuml veya amaccedillı yakmadan yararlanarak ormandaki yanıcı madde miktarı ile

tehlikelerini azaltmak

Yukarıda adı geccedilen uumlccedil hususa ait youmlntem ve teknik ileride goumlreceğimiz Yangından

yararlanma konusuna girmektedir Fakat burada yangın tehlikesini oumlnleyici faaliyetlerden

olan yanıcı madde miktarını azaltma konusunda bilgi vermek yararlı goumlruumllmuumlştuumlr

Artıkların temizlenmesi

Bir alanda kesimlerden sonra yangın tehlikesinin hızla arttığı saptanmıştır Bunun

nedeni ormanda bırakılan kesim artıklarıdır Oumlzellikle kısa zamanda nemini kaybetmiş tepe

materyalinin birikmesi yangının ccedilıkmasına ve buumlyuumlk tehlike yaratmasına neden olur Bu

suretle meydana gelen tehlikenin durumu ile kontroluumlne ait bazı esaslar aşağıda verilmiştir

(1) Artığın miktarı Bu miktar kesilen ağaccedil tuumlruumlne tomruklama youmlntemine ve

tomruklama sırasında goumlsterilen titizliğe bağlı olarak değişir Yol yapımı ve ccedileşitli şekillerde

(usulsuumlz kesim ccedileşitli afetler) ormana yapılan zararlar normal kesimlerden daha fazla artığa

yol accedilar

(2) Artıkların dağıtılması Bu youmlntem ya oldukccedila duumlzenli veya dağınık olarak

uygulanır Daha ziyade meşcerelerin durumuna ve tomruklama youmlntemine bağlıdır Genellikle

suumlruumltme yolları boyunca daha ccedilok artığa rastlanır

(3) Artıkların yanabilirliği Bu youmlnden yapraklılarla iğne yapraklılar ve hatta bu

grupların kendi aralarında oumlnemli farklar mevcuttur Bu nedenle de artıkların duumlzeninde

oumlnemli ayrıcalıklar bulunur Şayet artıklar toprak yuumlzeyine yakın istiflenir veya yayılırsa nem

oranları yuumlksek olacağından yanmaları zorlaşır

(4) Tehlike suumlresi Bu meydana gelen artık miktarı ve onun ayrışımı ile ilgilidir Bu

konuda ağaccedil tuumlruuml ve ccedilevre oumlnemli derecede etkili rol oynar

(5) Kesimden sonra oluşan seyrekleşmiş ormanlarda meydana gelen mikroklimatik

değişmeler Bu durum daha ccedilok toprak yuumlzeyi sıcaklığına ve toprağa yakın yerde daha hızlı

hava hareketine neden olur Bu da yanıcı maddenin kurumasına ve ccedilıkan bir yangının hızla

gelişmesine yol accedilar Kesimden sonra ayrıca toprak yuumlzeyinde belirli bir vejetasyon değişimi

olur Bu vejetasyon yangın tehlikesini artıklardan daha ziyade ccediloğaltır

G ) Yangın Soumlnduumlrme Ekipleri

Henuumlz ccedilıkmış bir yangına yetişen bir işccedili onu soumlnduumlrebilir Fakat uygulamada tek

şahsın soumlnduumlrebileceği yangınlara ender rastlanmaktadır Ccediluumlnkuuml yangınlar birccedilok nedenlerle

kontrolden ccedilıkmakta ve buumlyuumlmektedir Bu durumda yangının soumlnduumlruumllmesi iccedilin ccedileşitli

gereccedillerle donatılmış ekiplere ihtiyaccedil vardır Buguumln uygulamada yuumlksek kapasiteli araccedillarla

93

donatılmış olsun veya olmasın iyi eğitilmiş 3-10 işccediliden kurulu kuumlccediluumlk gruplar iyi birer yangın

soumlnduumlrme birimi olmaktadır

Yangın soumlnduumlrme ekipleri (1) Sabit ve (2) Gezici (Seyyar) olmak uumlzere iki şekilde

duumlzenlenmelidir Sabit yangın soumlnduumlrme ekiplerinin oumlngoumlruumllen suumlreler iccedilerisinde yetişemediği

alanların korunması daha az sayıda insandan oluşacak gezici yangın soumlnduumlrme ekipleri

tarafından sağlanır (Yuumlcel 1987)

Sabit yangın soumlnduumlrme ekiplerinin planlama esasları ve sorumluluk alanları

Ormanda ccedilıkacak yangının soumlnduumlruumllmesinde faal hizmet yapacak olan yangın

soumlnduumlrme işccedilileri orman iccedilinde belirli yerlerde bulundukları suumlrece hem daha dinccedil kalmaları

sağlanacak hem de kontrolleri daha kolay olacaktır Bu nedenle ekiplerin muumlmkuumln olduğu

oumllccediluumlde sabit yerlerde uumlstlenmeleri yararlı olacaktır

Sabit ekiplerin merkezlerinin tespiti planlanması ve sorumluluk alanlarının

belirlenmesi yangınlara karşı oumlnceden alınacak tedbirler iccedilerisinde oumlnemli bir yer tutmaktadır

Sabit yangın soumlnduumlrme ekiplerinin planlanması esasları ile goumlrevleri aşağıda

verilmiştir

(1) Sabit yangın soumlnduumlrme ekip yerleri iccedilin varsa eski yangın soumlnduumlrme ekip

merkezlerinin bulunduğu yerler incelenir bu yerlerin yerleşim merkezlerine yakın yol

kavşakları su ve elektrik temini muumlmkuumln olan mahaller olmasına dikkat edilir

(2) Orman alanlarında ccedilıkacak yangınlara dengeli bir şekilde ulaşmak iccedilin orman

alanları yangına duyarlık derecelerine goumlre sınıflandırılır ve buna goumlre de ormanın her

noktasına en fazla ulaşım suumlreleri saptanır

Orman Genel Muumlduumlrluumlğuuml tarafından 1983 yılında ccedilıkarılan 273 nolu Orman

yangınlarının oumlnlenmesi ve muumlcadelesine ilişkin uygulama esasları tebliğine goumlre Orman

İşletme Muumlduumlrluumlklerinin yangına hassaslık durumlarına goumlre ilk muumldahale ve hazır kuvvet

ekiplerinin yangın ccedilıkma olasılığına goumlre azami ulaşım suumlreleri aşağıdaki şekilde verilmiştir

I Derecede yangına hassas işletmelerde 20 dakika

II Derecede yangına hassas işletmelerde 45 dakika

III ve IV Derecede yangına hassas işletmelerde 60 dakikadır

Adı geccedilen tebliğde V derecede yangına hassas işletmeler yangın durumlarına goumlre

Orman Boumllge Muumlduumlrluumlklerine merkezce (Orman Genel Muumlduumlrluumlğuuml) verilen geccedilici hizmetli

kadrolarından yararlanacaklardır

Aynı tebliğde hazır kuvvet ekipleri I derecede yangına hassas işletmelerde mutlak

surette kurulacak II derecede yangına hassas işletmelerde ekiplerin kurulmasına mahalli

idareler tarafından karar verilecek ve fakat III IV ve V derecede yangına hassas

işletmelerde hiccedilbir surette hazır kuvvet ekibi kurulmayacaktır denilmektedir

(3) Sabit ekip merkezlerinin yerlerinin belirlenmesinde ormanın uccedil noktalarında

ccedilıkacak yangınlara bu merkezlerden ne kadar suumlrelerde ulaşılacağının saptanması gerekir

Bunun iccedilin merkezlerini orman iccedillerine bağlayan asfalt koumly yolu ve orman yolları uumlzerinde

araccedil suumlrat denemeleri yapılarak saatte alınan ortalama mesafe veya belli noktalar arasındaki

yolun ortalama ne kadar zamanda alındığı tespit edilmelidir Buna paralel olarak araccedilların

ulaşamadığı yerlerde işccedililer uumlzerlerindeki yangın soumlnduumlrme araccedilları ile yuumlruumltuumllerek bir işccedilinin

saatte aldığı ortalama yol bulunmalıdır

(4) Sabit ekip merkezlerinin tespitinde idari boumlluumlmler de dikkate alınmalıdır Oumlrneğin

bir sabit yangın soumlnduumlrme ekip merkezinin 2 hatta 3 işletme Şefliği sınırlarının kesişme

94

noktasında olması dikkate alınabilir Bu tip noktaların tespiti ile yararlılık derecelerinin

saptanması uumlzerinde titizlikle durulmalıdır

(5) Tuumlm sabit ekip merkezlerinin Orman işletme Muumlduumlrluumlğuuml ile Orman Boumllge

Muumlduumlrluumlğuuml iccedilerisinde dengeli ve birbiri ile koordineli olarak yerleştirilmesinin temini iccedilin

detaylı haritalar uumlzerinde yapılan oumln ccedilalışmalar arazide kontrol edilmelidir

(6) Sabit yangın ekip merkezlerinde bulunması gereken işccedili miktarı o merkezin

sorumluluk alanındaki ormanın niteliğine yerleşim merkezlerinin ccedilokluğuna ve nuumlfusa

youmlrede mevcut Milli park genccedillik ve rekreasyon alanları vb hususlara bağlıdır Fakat yine de

sabit yangın ekip merkezlerinde her ekip ortalama 10 işccedili kabul edilmek koşuluyla 4-6 ekibin

barınma ve her tuumlrluuml gereksinimlerini sağlayacak şekilde bir binada yerleştirilmeleri şarttır

Youmlrenin oumlzelliğine goumlre bazen aynı yerde 2 - 3 sabit ekip binası da yapılabilir Bu binalarda

telli ve telsiz haberleşme araccedilları bulunmalıdır Ayrıca her ekibin birer motorlu aracı telsizi

ve yeterli yangın soumlnduumlrme gereci olmalıdır

Gezici (Seyyar) yangın soumlnduumlrme ekiplerinin planlama esasları ve sorumluluk alanları

Gezici soumlnduumlrme ekiplerinin planlama esasları ile goumlrevleri ana hatlarıyla aşağıda

verilmiştir

(1) Seyyar soumlnduumlrme ekipleri sabit yangın soumlnduumlrme ekip merkezlerinin limit suumlreleri

iccedilerisinde ulaşamadıkları alanlardan sabit ekiplerin kurulmayacak kadar kuumlccediluumlk ve fakat

yangın tehlikesi accedilısından oumlnemli olan alanların korunması iccedilin planlanırlar

(2) Seyyar ekipler sabit goumlzetleme noktalarının (kule ve kuluumlbe) goumlremedikleri

alanları goumlruumlp kontrol edebilecek şekilde planlanarak goumlzetlemeye de yardımcı olurlar

(3) Seyyar ekip merkezlerinde goumlrev yapacak işccedililerin ya sabit ekip merkezlerinde

kalacak ve sabahleyin goumlrev yerlerine bırakılıp akşam buradan tekrar alınacak veya goumlrev

mahalline yakın koumly orman iccedili binalar vb yerlerde kalmaları sağlanacak şekilde planlanması

yapılmalıdır Fakat bu ekip merkezleri kendi koruma alanları iccedilindeki yerlere oumlngoumlruumllen

suumlreler iccedilerisinde ulaşacak şekilde yerleştirilmelidir

(4) Seyyar ekip merkezlerindeki işccedililer hem ccedilevreyi goumlzetleyecek hem de ccedilıkacak bir

yangına en kısa zamanda ulaşacak boumlylece sabit yangın soumlnduumlrme merkezleri ile yangın

goumlzetleme merkezlerinin accedilığını kapatacaklardır

(5) Seyyar ekiplerin 5 - 10 işccediliden oluşması uygundur Bunların telsizle donatılması da

zorunludur

H ) Orman Yangınlarının Goumlzetimi

Ormanda ccedilıkan bir yangın goumlruumllmeden ve yeri saptanmadan hiccedilbir soumlnduumlrme

faaliyetine teşebbuumls edilemez Bu nedenle yangının saptanması yangın soumlnduumlrme işlerinin ilk

basamağını oluşturur Bu amaccedil iccedilin yangın mevsiminde ormanların duumlzenli bir şekilde

kontrol altında bulundurulması gerekir

Yangının ccedilıkmasından ilk soumlnduumlrme kuvvetlerinin yangın yerine varmasına kadar

geccedilen zamanı 4 basamağa ayırmak muumlmkuumlnduumlr

Goumlruumllme suumlresi Yangının ccedilıkmasından onu haber verecek kişi tarafından

goumlruumllmesine kadar geccedilen suumlre

Haber verme suumlresi Yangının ilk goumlruumllmesinden yangını soumlnduumlrmekle sorumlu

şahsın bu haberi almasına kadar geccedilen suumlre

95

Hareket suumlresi Yangını soumlnduumlrmeden sorumlu şahsın yangının ccedilıkış haberini

almasından soumlnduumlrme ekibinin hareketine kadar geccedilen suumlre

Ulaşım suumlresi Yangına hareket anından yangın yerine ulaşılmasına kadar geccedilen

suumlre

Yukarıda adı geccedilen doumlrt basamaktan ilk ikisi yangının goumlzetim diğer ikisi yangının

soumlnduumlrme doumlnemine aittir Bu basamakların hepsi de fazla suumlrat isteyen hususlardır Bu da

ancak uygun araccedil ve olanakların iyi bir planla duumlzenlenmesine bağlıdır

Yangının ccedilıkar ccedilıkmaz goumlruumllmesinde aşağıdaki youmlntem ve kaynaklardan yararlanılır

(1) Sabit goumlzetleme noktaları (yangın kule ve kuluumlbeleri)

(2) Havadan goumlzetleme

(3) Gezici goumlzeticiler

(4) Yerel halkın ve diğer kaynakların yardımları

Yangının goumlzetiminde yararlanılan yukarıda adı geccedilen youmlntem ve kaynaklardan buguumln

Tuumlrkiyede geniş bir şekilde kullanılanı sabit goumlzetleme noktalarıdır

Sabit goumlzetleme noktaları

Bilindiği uumlzere 6831 sayılı Orman Yasasının 75 maddesi orman idaresinin yangınları

oumlnlemek maksadıyla en ccedilok beş yılda tahakkuk ettirilecek bir plan ve program dacirchilinde

yangın kule ve kuluumlbeleri yapmak ve bunları idare merkezlerine telli ve telsiz telefonla

bağlamak mecburiyetini getirmiştir Gerek adı geccedilen yasadan oumlnce gerekse bu yasadan sonra

orman idareleri mıntıkalarında ccedilıkan yangınları saptamak iccedilin yangın goumlzetleme kule veya

kuluumlbeleri inşa etmiş ve bunları guumlnuumln icaplarına uyarak gerekli araccedil ve gereccedilleri e

donatmıştır Tuumlrkiyede ilk kulenin hemen 1945 yılı yangınlarından sonra 1947 - 1948

yıllarında realize edildiği anlaşılmıştır

Sabit goumlzetleme noktaları yangın kule ve kuluumlbelerinden oluşur (Şekil 41) Arazinin

duumlz veya engebeli olduğu alanlarda etrafı kolayca goumlrebilen yuumlksek tepeler olmadığından

yangın goumlzetleme kuleleri inşa edilir Dağlık alanlarda ise goumlrme alanı geniş olan yuumlksek

noktalardan yararlanılır ve boumlyle yerlerde genellikle kuluumlbe yapılır Kule ve kuluumlbelerin

yerleri saptanırken ormanın hemen her noktasının en az iki kule veya kuluumlbeden

goumlruumllebilmesine ccedilalışılır Bu husus duumlz alanlarda kolayca uygulanabilirse de fazla engebeli

yerlerde oldukccedila guumlccedilluumlkler yaratır Boumlyle yerlerde alanın bir noktadan goumlruumllmesine ccedilaba

harcanır Boumlylece tuumlm alanın hiccedil olmazsa kule ve kuluumlbelerden tamamen goumlruumllmesi sağlanmış

olur

Kulelerin yuumlkseklikleri youmlredeki ağaccedilların goumlruumlşe engel olmayacağı şekilde seccedililir

Normal olarak yapılacak kule ve kuluumlbelerin hem goumlzetlemeye hem de barınmaya uygun

biccedilimde olması yani bu goumlrevleri yapabilen bir tipin saptanması uygun olur Boumlylece

goumlzetleyicilerin gece ve guumlnduumlz goumlrev yerinde kalmaları sağlanır Kule ve kuluumlbeler telsiz ve

telefonla donatılır

Yangın yerini sağlıklı bir şekilde tespit edebilmek amacıyla her kule ve kuluumlbeye

semt accedilısını okumaya elverişli bir Yangın Goumlzetleme Aleti (1 diyopter + 1 limbus)

yerleştirilir Bu alet yangının ccedilıktığı noktanın semt accedilısını oumllccedilmektedir Bu semt accedilısı gerccedilek

semt accedilısı veya manyetik -semt accedilısı olabileceği gibi itibari semt accedilısı da olabilir Kuledeki

goumlzetleyici yangın yerine goumlzetleme aleti ile bakar ve okuduğu semt accedilısını yangın kontrol

merkezine bildirir Merkezdeki goumlrevli mevcut orman haritası uumlzerinde istasyonun bulunduğu

noktaya verilen accedilıyı işaretler Yangını goumlrecek olan ikinci kule de okuduğu accedilıyı bildirince

96

kontrol merkezince aynı işlem yinelenir Harita uumlzerinde bu iki accedilı doğrultusunun kesiştiği

nokta yangın yerini goumlsterir Yangın yerinin tek kuleden goumlruumllebilmesi halinde genellikle

goumlzcuumlnuumln accedilıyı bildirmekle beraber yangın yerini iyi bir şekilde tanımlaması gerekir Bu

nedenle kulelere youmlreyi iyi bilen goumlzetleyiciler konur Fakat bu işin oumlzellikle geceleyin

yanlışlıklara neden olabileceği de unutulmamalıdır

Havadan goumlzetleme

Havadan goumlzetleme uccediluş hızları duumlşuumlk olan uccedilak veya helikopterlerden yararlanılarak

yapılır Bu konuda helikopterler havada belirli bir noktada durarak goumlzetleme goumlrevini daha

sıhhatli bir şekilde yerine getirirler

Uccedilak ve helikopterler oumlzellikle kule ve kuluumlbeler tarafından goumlruumllemeyen orman

alanları uumlzerinde uccedilarak yardımcı olurlar Bu youmlntemden mevcut olanaklar oranında ve

oumlzellikle yangının fazla tehlikeli olduğu goumlzden uzak alanlarda yararlanılmaktadır Fakat bu

araccedilların suumlrekli uccediluşlarındaki yuumlksek maliyet dikkate alınarak bunlara yangın tehlikesine

goumlre periyodik uccediluşlar yaptırılmalıdır

Gezici goumlzeticiler

Sabit goumlzetleme noktalarının sayısı ne kadar fazla olursa olsun ormanlık alanın

tamamını goumlzetlemek yine de muumlmkuumln olmaz Nitekim Tuumlrkiyede yapılan yangın goumlzetleme

kule ve kuluumlbe planlaması sonucunda ormanlık alanların 81inin en az bir kuleden

goumlruumllebileceği anlaşılmıştır Buna goumlre 191uk bir kısım goumlruumllememektedir Bu ormanların

bir boumlluumlmuuml diğer bazı olanaklarla goumlruumllebilmektedir Fakat yine de bir boumlluumlmuuml hiccedilbir şekilde

goumlzetlenememektedir İşte boumlyle hiccedilbir şekilde goumlruumllemeyen alanları goumlzetebilecek şekilde

gezici goumlzetici postaları kurulur Bunlar kendilerine verilen guumlzergacirchta veya o youmlreyi iyi

goumlren sabit bir noktada gerekli goumlzetimi yaparlar Gezici goumlzeticiler goumlrduumlkleri yangını

yanlarında bulunan telsiz ile Yangın idare Merkezine bildirirler

Yerel halkın ve diğer kaynakların yardımları

6831 sayılı Orman Yasasının 68 maddesinde şu huumlkuumlmler mevcuttur Ormanların

iccedilinde veya yakınında ateş ve yangın belirtisi goumlrenler bunu derhal orman idaresine veya en

yakın muhtarlığa Jandarma dairelerine veya muumllkiye amirlerine haber vermeye mecburdurlar

Yangın ihbarında Devlete ait her tuumlrluuml askeri ve muumllki haberleşme vasıtalarından derhal ve

parasız olarak yararlanılır

Orman yangınlarının oumlnlenmesi ve suumlrduumlruumllmesinde goumlrevlilerin goumlrecekleri işler

hakkındaki youmlnetmeliğin 2 maddesinin 2 paragrafında da Goumlrevli memurlar yangın

civarında bulunup yangını goumlrduumlğuuml halde haber vermeyenleri takip etmekle muumlkelleftirler

demektedir

Bu maddelerin ışığı altında PTT Genel Muumlduumlrluumlğuuml iccedilişleri Bakanlığı Tuumlrk Hava

Yolları TAO Genel Muumlduumlrluumlğuuml ve Milli Savunma Bakanlığına her yıl yangın mevsimine

girmeden oumlnce Orman Genel Muumlduumlrluumlğuumlnce durumu hatırlatıcı birer yazı yazılması 1983 tarih

ve 273 sayılı tebliğ ile bildirilmiştir

Kanun Youmlnetmelik ve tebliğler doğrultusunda yapılan ccedilalışmalar ve ccedileşitli

kuruluşlarla olan iyi ilişkiler sonucu her yıl ccedilok sayıda yangın ihbarı yapılmaktadır Bu

konuda vatandaşlarla yapılacak olan ormanı sevdirici propagandaların arasına yangını haber

verme alışkanlığı sağlayacak bilgilerin de katılması yararlı olacaktır

97

İ) Haberleşme

Bilindiği uumlzere haberleşme herhangi bir birimdeki bilginin zaman ve uzay iccedilinde

KAYNAK olarak adlandırılan bir noktadan KULLANICI denilen başka bir noktaya

aktarılmasıdır Yani kısaca haberleşme aralarında mesafe bulunan KAYNAK ve

KULLANICILARIN bilgi alışverişidir Buguumln haberleşmeyi sağlayan telefon şebekesi telsiz

tek bir verici ve ccedilok sayıda alıcı sistemi vb mevcuttur Haberleşme ormancılıkta ccedileşitli

faaliyetlerin duumlzenli olarak yuumlruumltuumllmesinde buumlyuumlk yarar sağlar

Ormanda ccedilıkan yangının goumlruumllmesinden sonra ilgililere haber verilmesi ve yangının

gelişimi hakkındaki bilgiler ancak iyi bir haberleşme ile sağlanabilir Zira ccedilıkan yangın yerine

suumlratle yetişen tek soumlnduumlruumlcuuml oumlrneğin bir saat sonra ulaşacak birccedilok soumlnduumlruumlcuumlden daha

oumlnemlidir Bu konuda en oumlnemli goumlrev haberleşme organizasyonuna duumlşmektedir

Yangınlarla ilgili haberleşme iki kısımda toplanabilir

(1) Yangın dışı haberleşme Yangını goumlrenle (kule şahıs uccedilak vb) idare uumlniteleri

arasındaki haberleşmedir Bu haberleşme telli veya telsiz bir sistemle yahut her ikisi ile

birlikte yapılabilir

(2) Yangın iccedili haberleşme Yangının soumlnduumlruumllmesi esnasında tuumlm goumlrevlilerin

birbiriyle olan haberleşmesidir Bu haberleşmede genellikle telsizlerden yararlanma

zorunluluğu vardır Zira yangın esnasında telli bir sistemin yapımı zor hatta olanaksızdır

Orman yangınıyla savaşta başarı yangın iccedili ve yangın dışı haberleşmenin

buumltuumlnleşmesine bağlıdır Bunlardan birinin aksaması tuumlm savaş işlerinin yuumlruumltuumllememesine

neden olur

Tuumlrkiyede 1958 yılından beri telli sisteme ek olarak telsizlerden de

yararlanılmaktadır İlk oumlnceleri yangın tehlikesinin fazla olduğu Antalya ve Muğla

youmlrelerinde kurulan telsiz şebekesi zamanla geliştirilmiş ve buguumln Tuumlrkiye yuumlzeyine yayılmış

bulunmaktadır Birccedilok sabit telsiz santralleri yanında otolarda mobil telsiz ve yangınla

savaşacak ekiplerde sırt ve el telsiz araccedilları da devreye girmiş bulunmaktadır

K ) Ulaşım (Transport)

Gerek normal ormancılık faaliyetlerinin yuumlruumltuumllmesinde gerekse yangınlarla savaşta

ulaşımın buumlyuumlk oumlnemi vardır Yangın ccedilıktığında ormanın ccedileşitli yerlerinde bulunan soumlnduumlrme

ekiplerinin ve hazır kuvvetlerin yangın haberini alır almaz zaman kaybetmeden yangın yerine

ulaşması gerekir Bu da iyi bir transport sisteminin varlığına bağlıdır

Orman yangınlarıyla savaş her ne kadar yangının goumlruumllmesiyle başlarsa da direkt

savaş yangın yerine ulaşılınca soumlz konusudur Yangının zamanın karesi ile orantılı olarak ve

suumlratle geliştiği duumlşuumlnuumlluumlrse yangına erken ulaşmanın ne kadar oumlnemli bir husus olduğu

kendiliğinden ortaya ccedilıkar

Orman yangınlarına yangın soumlnduumlrme ekipleriyle gerekli malzemenin ulaştırılması

başlıca uumlccedil yolla gerccedilekleştirilir Kara hava ve deniz (su) yolları

Karayolları ile ulaşım

Yangın ccedilıkması halinde karayollarını kullanarak ekip ve malzeme nakletmek

genellikle en ccedilok uygulanan ulaşım youmlntemidir Karadan ulaşımı sağlayacak yolların ccedileşitleri

aşağıda verilmiştir

98

(1) Devlet kara ve demiryolları Genellikle buumlyuumlk yangınlarda toplu personel ve

malzeme nakline elverişlidir Bu yolların yakınında ccedilıkan yangınlara ulaşımda da orman iccedili

yollar gibi goumlrev yaparlar

(2) Orman iccedili uumlretim yolları Yangınla savaşacak ekiplerin ve gerekli malzemenin

yangın yerine ulaştırılmasında buumlyuumlk oumlneme sahiptirler Bu yolların motorlu ekiplerin gidip

gelmesine uygun olması ve bakımlarının duumlzenli olarak yapılması buumlyuumlk oumlnem taşır Yangına

hassas ormanlarda mevcut servete bakılmaksızın hektara 20 m yol uzunluğu duumlşecek şekilde

planlanır ve inşa edilir Fakat Tuumlrkiyede yangına hassas birccedilok alanlarda henuumlz bu duumlzeyde

bir yol şebekesi gerccedilekleştirilememiştir

(3) Yangın emniyet yol ve şeritleri Bu yol ve şeritlerin tekniğine uygun olarak inşaları

yangın koruma ve savaş planının uygulanmasında ulaşım iccedilin buumlyuumlk yararlar sağlar

(4) Patikalar ve arazinin bizzat kendisi Orman iccedilinde mevcut patikalar bile ulaşımda

buumlyuumlk yarar sağlarlar Oumlzellikle yangınla savaşta patikaların buumlyuumlk oumlnemi tuumlm ccedilıplaklığı ile

ortaya ccedilıkar Ormanda patika ve yolların bulunmadığı kısımlarda arazinin topoğrafik yapısı

ile bitki oumlrtuumlsuumlnuumln ulaşıma elverişli olması koşuluyla arazinin bizzat kendisinden oumlnemli

derecede yararlanılır Aksi halde yangına ulaşımı son derece aksatan bir faktoumlr olarak ortaya

ccedilıkar

Hava yolu ile ulaşım

Orman yangınlarında hava yolundan gerek malzeme gerekse personel naklinde son

yıllarda geniş şekilde yararlanılmaktadır Uccedilak ile nakliyatta iniş pistlerinin bulunması veya

ağır masrafı gerektiren iyi bir ambalajlamanın yapılması gerekir Personel naklinde de

paraşuumltccediluuml ekiplerin yetiştirilmesi gibi zaman alıcı ve masraflı ccedilalışmalara ihtiyaccedil vardır

Helikopterler ise daha duumlşuumlk hızları ve piste ihtiyaccedil goumlstermemelerinden dolayı daha

kullanışlıdırlar Ancak bunlar pahalı olmaları ve karmaşık bir planlamayı gerektirmeleri

yanında taşıma kapasiteleri de sınırlı olan araccedillardır Bu sakıncalarına karşın suumlratli ulaşımı

gerccedilekleştirerek yangın ccedilok kuumlccediluumlk iken muumldahale olanağı sağladıklarından fevkalade yararlı

olurlar Buna birde pilotların iyi yetiştirilmeleri halinde malzeme ikmali konusundaki

başarıları da katılabilir

Deniz (su) ile ulaşım

Ormanların iccedilinde veya yakında bulunan nehir goumll ve denizlerden zaman zaman

ulaşım yolu olarak yararlanmak gerekebilir Boumlyle hallerde kamu veya oumlzel şahıslara ait ccedileşitli

deniz taşıtlarından personel ve malzeme nakli iccedilin yararlanılır Deniz ve suyolu genellikle

taşıma suumlratinin az olduğu yerlerdir Ancak zorunlu durumlarda veya diğer yollardan daha

kısa zamanda ulaşım sağlanabildiği hallerde kullanılmalıdır

99

Yangın Amiri

Ekip Başı

Ve

Ekip

Ekip Başı

Ve

Ekip

Ekip Başı

Ve

Ekip

BOumlLUumlM

ORMAN YANGINLARI İLE MUumlCADELE YOumlNTEMLERİ

Yangınların saptanmasından soumlnduumlruumllmesine kadar uygulanan işler Yangınların

Soumlnduumlruumllmesi doumlnemini kapsar Orman yangınlarının soumlnduumlruumllmesi uzmanlık taktik ve

strateji isteyen bir iştir Bundaki başarı ccedilıkan yangını iyi incelemeye ve yangını etkileyecek

hususları iyi saptamaya bağlıdır

Orman yangınlarının soumlnduumlruumllmesi aşamalarını şoumlyle sıralayabiliriz

1) Organizasyon

Yangınla savaş olağanuumlstuuml operasyon karakterinde olup ccedilabukluk cesaret ve bilinccedilli

hareket isteyen teknik bir iştir Bunun iccedilin de iyi bir organizasyona gereksinim vardır Buguumln

yangınla savaşta ileri olan uumllkelerde uygulanan organizasyon ise askeri organizasyonun

hemen hemen aynısıdır

Ccedileşitli buumlyuumlkluumlkteki yangınların organizasyonu

(1) Yeni ccedilıkmış yangın

Bu yangın genellikle bir veya birkaccedil kişi tarafından kolaylıkla soumlnduumlruumllebileceği iccedilin

organizasyon sorunu soumlz konusu değildir Henuumlz ccedilıkmış yangına ulaşan her şahıs kendi

kendinin Yangın Amiridir Yapılacak işe kendisi karar verir ve kendisi uygulanır fakat eğer

yangını soumlnduumlrmeye iki kişi gitmişse o zaman organizasyon gereksinimi ortaya ccedilıkar Bu

durumda soumlnduumlruumlcuumllerden biri Yangın Amiri goumlrevini uumlstlenir

(2) Kuumlccediluumlk yangın

Bu 1-3 ekip (yaklaşık olarak 10-30 kişi) tarafından organize edilerek soumlnduumlruumllmesi

gereken yangındır (Şekil 1) Eğer yangın bir ekip tarafından soumlnduumlruumllebilecekse ekip başı

doğrudan doğruya Yangın Amiri olarak goumlrev yapar Fakat yangın buumlyuumlmuumlş ve soumlnduumlrme 2

veya 3 ekip başı var ise her ekipte ortalama 10rsquoar soumlnduumlruumlcuuml bulunmalıdır

Şekil 1 Kuumlccediluumlk yangın soumlnduumlrme organizasyonu

(3) Orta buumlyuumlkluumlkteki yangın

100

Yangın Amiri

Yangın Hattı Şefi

Kısım Şefi

Ekip Başı Ve Ekip

Ekip Başı Ve Ekip

Ekip Başı Ve Ekip

Kısım Şefi

Ekip Başı Ve Ekip

Ekip Başı Ve Ekip

Ekip Başı Ve Ekip

Yangın Hattı Şefi

Eğer yangın 6-10 ekibin ccedilalışmasını (yaklaşık olarak 60-100 işccedili) gerektiren

buumlyuumlkluumlkte ise organizasyona Yangın Hattı Şefi (Tek şahıs) ve Kısım Şefi dahil olur (Şekil

2) ekip sayısı yangın buumlyuumlkluumlğuumlnden başka topografya transport ve haberleşme durumuna

bağlıdır Bu tip yangında insan guumlcuuml ve el aletleri yanında daha modern gereccedillere de

gereksinim duyulur Boumlyle bir yangında Kısım Şefleri Yangın Hattı Şefine ve o da Yangın

Amirine yangın durumunu sık sık rapor eder

Şekil 2 Orta buumlyuumlkluumlkteki yangın soumlnduumlrme organizasyonu

(4) Buumlyuumlk yangın

Bu tip yangında Yangın Amiri başkanlığında soumlnduumlrme ikmal ve yardım ile haber

alma ana grupları mevcuttur (Şekil 3) Ayrıca boumlyle bir yangında el aletleri yanında goumlreve

her tuumlrluuml motorlu araccedillar (buldozer traktoumlr su tankeri hava tankeri vb) da katılır

Yangın soumlnduumlrme organizasyonunun yapısında aşağıda goumlruumlleceği gibi ccedileşitli

kademeler mevcuttur Genellikle buumlyuumlk ve orta buumlyuumlkluumlkteki bir yangın tuumlm kademeleri

kapsamaktadır Fakat daha kuumlccediluumlk yangınlarda bu kademeler birleştirilir

2) Yangın soumlnduumlrme araccedil ve gereccedilleri

Orman yangınlarının en az zararla atlatılabilmesi iccedilin eğitilmiş personel yanında

yangınla savaşta kullanılan soumlnduumlrme araccedil ve gereccedillerinin de oumlnemi buumlyuumlktuumlr Soumlnduumlrme

ccedilalışmalarında kısa suumlrede başarılı olmak ve verimli ccedilalışmalarda bulunmak iccedilin kullanılan

araccedil ve gereccedillerin tekniğine uygun şekilde yapılmış olması gerekir Bunun iccedilin de kullanılan

bu aletlerin teknolojik gelişmelere uygun olarak yenilenmesi buumlyuumlk oumlnem taşımaktadır

3) Yangınlarla havadan savaş

Buguumln orman yangınlarıyla savaşta yerden kullanılan araccedilların yanında uccedilan

araccedillardan da yararlanılmaktadır Bu araccedillar genellikle ldquouccedilakrdquo adı ile anılırlar Uccedilaklardan

yaralanılarak yangın alanına havadan araccedil gereccedil ve insan da atılmaya başlanmıştır Boumlylece

ldquoparaşuumltccediluumlrdquo denen gereccedil meydana ccedilıkmıştır Yangınlarla havadan savaşta uccedilaklar

helikopterler ve paraşuumlt ve paraşuumltccediluuml ekiplerden faydalanılmaktadır

101

Yangın Amiri

Yangın Hattı Şefi

Kısım Şefi

( 2 veya daha fazla Kişi)

Mıntıka Şef

(Her kısım iccedilin genellikle 3 veya 4 mıntıka)

Ekip Başı ve Ekip

(Her mıntıka iccedilin genellikle 3 veya 4 ekip)

İkmal ve Yardım Şefi

İkmal Memuru Kamp Şefi

Kamp ve Mutfak Ekibi

Ambar MemuruMotorlu Araccedillar ve Transport Memuru

Makinistler

Plan ve Kayıt Şefi

Mteoroloji Memuru

Kayıt İşleri Memuru Santral Memuru

Şekil 3 Buumlyuumlk yangın soumlnduumlrme organizasyonu

102

Yangın soumlnduumlrmede sudan yararlanma

Su duumlnyanın hemen her uumllkesinde ccedileşitli yangınları soumlnduumlrmede senelerden beri

kullanılan etkili bir yangın soumlnduumlruumlcuumlduumlr Bu arada orman yangınlarının soumlnduumlruumllmesinde de

sudan buumlyuumlk oumllccediluumlde yaralanılır Eğer istenen zamanda ve yerde uygun miktarda kullanılırsa tuumlm

orman yangınlarına karşı su ile savaşılabilir Bu hususta oumlzellikle maliyetin dikkate alınması

unutulmamalıdır

Yangın soumlnduumlrmede kullanılan kimyasal maddeler

Buguumln orman yangınlarının soumlnduumlruumllmesinde kimyasal maddelere buumlyuumlk oumlnem

verilmekte ve bunlar uumlzerindeki ccedilalışmalar yoğunlaştırılmaktadır

Yangınla savaşta işccedili organizasyon prensip ve youmlntemleri

Orman yangınlarını soumlnduumlrmede kullanılacak youmlntemlerle işccedililerin organize edilmesi

yanında işccedili kaynaklarının tespiti yangınla savaşacakların giyimlerinin uygunluğu da oumlnemlidir

Yangınla savaşta işccedili organizasyon youmlntemlerinde İlk oumlnce 2-3 m genişliğinde bir şerit

accedilılarak şeritteki yanıcı madde uzaklaştırılır ve şeridin ortasına hendek accedilılır Hendeklerin

accedilılması şu youmlntemlerle yapılır

1 Atlama Youmlntemi İşccedililer belirli bir hat boyunca dizilirler İş boumlluumlmuuml yaparlar Oumlrneğin

50 mlik şerit accedilılacaksa ve 5 işccedili varsa işccedililer ilk oumlnce 25 mlik kısmında 5rsquoer mlik iş

boumlluumlmuuml yaparlar İşini hangi işccedili oumlnce bitirmişse ikinci 25 mlik kısmının ilk 5 msinde

ccedilalışmaya başlar Bu youmlntemin bazı sakıncaları vardır İşini bitiren işccedili diğer 25 mlik

kısıma giderken diğer işccedilileri engelleyebilir Diğer 25 mlik kısma gitmek iccedilin zaman

harcanır Ayrıca ccedilok buumlyuumlk ulaşımın muumlmkuumln olmadığı şeritlerde işccedililerle irtibat

kesilebilir ve işccedililerin hayatı tehlikeye girebilir

2 İlerleme Youmlntemi Accedilılması belirlenen hat geccedilme youmlnteminden farklı olarak her bir işccedili

bağımsız değil grup halinde ccedilalışırlar 50 mlik şeridin ilk 25 msi 5 işccedili tarafından

accedilıldıktan sonra bir komutla topluca ikinci 25 mlik kısmına geccedilerler İşccedililer hep bir arada

grup halinde ccedilalıştığından irtibat kesikliği olmuş ayrıca hızlı bir youmlntemdir

3 Tek Goumlrev Youmlntemi Daha ccedilok yangının kontrol altına alınmasından sonra veya yavaş

ilerleyen yangınlarda kullanılır Boumlyle yangınlarda atlama veya ilerleme yoktur İşccedililer

yangını ccedilevrelerler ve herkes kendi mıntıkasında goumlrev yapar (soumlnduumlrme veya soğutma

goumlrevi)

4 Mekanize Edilmiş Yangın Hattı Youmlntemleri Yangın hattının ccedilok uzun olduğu

alanlarda duumlz ve duumlze yakın arazilerde makineler kullanılarak hat accedilılır

Yangının kontrol altına alınması Yangının hızı ve dolayısıyla yayılması yavaşladıktan

ve durdurulduktan sonra yangının kontrol altına alınarak tehlikesiz bir duruma getirilmesi ve

tamamen soumlnduumlruumllmesi işlemine geccedililir Yangının kontrol altına iccedilin yapılacak olan işler şoumlyle

sıralanabilir

1- Kıvılcım nedeniyle yangın etrafında ccedilıkan kuumlccediluumlk oumlrtuuml yangınlarını goumlzetlemek ve

soumlnduumlrmek

103

2- Yangın soumlnduumlrme şeridini sağlamlaştırmak iccedilin ağaccedillar ve ağaccedilccedilıklar kesilir Eğimli

arazilerde yanan materyalin ve kozalakların aşağı yuvarlanarak yeni yangınlar

ccedilıkarmasını engellemek iccedilin yangın hattı hendekler şeklinde accedilılır Kuumltuumlklerin

oumlnuumlne taş konarak destek yapılır veya kuumltuumlkler eğime dik duruma getirilir Yangın

koruma hattına yakın olan yanıcı maddelerin dağıtılır

3- Yangın hattının dışında ve iccedilinde bulunan yanmış veya yanmamış dikili kurular

kesilir

4- Yangın hattı iccedilinde kalan yanmamış materyaller duruma goumlre ya tamamen yakılır ya

da soumlnduumlruumllmesine ccedilalışılır

5- Yangını koruma hattı dışına ileten oumlrneğin yanan goumlvde koumlk ccediluumlruumlk kuumltuumlk vb

materyaller kontrol altına alınır

6- Yanan ağaccedil goumlvdeleri ile diğer kalın yanıcı madde sıcaklıklarını duumlşuumlrmek iccedilin

uumlstuumlne su sıkılır veya toprak atılır veya tamamen yakılır

Yangın yerinin goumlzetimi Kontrol altına alınıp tamamen soumlnduumlruumllen yangın oumlzellikle

ruumlzgacircrlı havalarda tekrar canlanabilir Bundan dolayı yangın yeri tehlike tamamen ortadan

kalkıncaya kadar guumlvenilir işccedili veya bekccedililerle bekletilir

Yangın soumlnduumlruumllduumlkten sonra yapılacak işler Yangın soumlnduumlruumllduumlkten sonra yapılacak

işleri idari ve teknik olmak uumlzere iki kısım altında toplamak muumlmkuumlnduumlr

İdari işler Tutanak hasar raporu yangın sicil fişi

Teknik işler Afetlerden sonra yapılması gereken işlerin aynısı burada da yapılır

Yangın sezonu sonu raporu Orman yangınlarıyla savaşta ileri gitmiş uumllkeler takvim yılı

sonu itibariyle her uumlnitede geccedilmiş 12 ayın orman yangınlarını ccedileşitli youmlnleriyle inceleyen bir

raporu genellikle ocak ayında bir uumlst uumlniteye goumlnderirler

YANGINLA MUumlCADELEDE TAKTİK VE STRATEJİLER

Orman yangınlarıyla savaşta genel prensip yangın uumlccedilgeninin uumlccedil oumlğesine (oksijen sıcaklık

yanıcı madde) karşı gerekli oumlnlemleri birlikte almaktır Ccediluumlnkuuml bir yangında adı geccedilen uumlccedil oumlğenin

varlığı yangının devamını sağlamaktadır Bunlar arasında hemen tuumlm orman yangınlarında

gerccedilekleştirilmesine ccedilalışılan en oumlnemli husus yanıcı madde kaynağının ortadan kaldırılmasıdır

Bu da yangın etrafında yanıcı maddeden tamamen temizlenmiş bir yangın soumlnduumlrme şeridi

accedilmakla muumlmkuumlnduumlr

Yangın soumlnduumlrme taktik ve stratejilerinin belirlemesi sekiz adımdan oluşur

1 Verileri değerlendirmek

2 Hedeflenen amaccedilları belirlenmek

3 Alternatif bir plan geliştirmek

4 Beklenmeyen durumlara karşı hazırlıklı olma (yangın davranışı tahmini araccedil-gereccedillerin

bozulması)

5 Personel guumlvenliğini dikkate alan ve en yuumlksek başarıyı garantileyen taktiksel bir plan

seccedilmek

6 Kararları uygulamak

7 Suumlreccedilleri izlemek

8 Gerekirse strateji ve taktikleri değiştirmek

104

Doğaya accedilık dinamik bir suumlreccedil olan yangın her an değişim iccedilinde olduğundan yangın

youmlneticileri mevcut koşullarda meydana gelen değişimleri suumlrekli olarak goumlzlemeli ve kararları

bu doğrultuda vermelidir Yangın youmlneticileri karar verme aşamasında aşağıdaki faktoumlrleri

hesaba katmalıdırlar

1 Muhtemel hava koşullarını

2 Yanıcı madde miktarı ve yapısını

3 Topoğrafik faktoumlrleri ve ulaşılabilirliği

4 Soumlnduumlrmek iccedilin yeterli kaynak ve ekiplerin varlığını

Yangın soumlnduumlrme aktivitelerinde kullanılan uumlccedil temel youmlntem vardır Bu youmlntemler ya tek

başına ya da kombine edilerek kullanılır Bunlar

Doğrudan (direk) muumldahale youmlntemi

Dolaylı muumldahale youmlntemi (Paralel youmlntem ve karşıateş)

Doğal seyrine bırakma

1 ) DOĞRUDAN MUumlDAHALE YOumlNTEMİ

Yangına direkt olarak muumldahale yapılır İşccedili ve ekipmanlar yangın koumlşelerine oldukccedila yakın

ccedilalışır (Şekil 1) Doğrudan muumldahale youmlnteminin genel oumlzellikleri aşağıda oumlzetlenmeye

ccedilalışılmıştır

_ Mali accedilıdan etkindir

_ Yangın işccedililerinin guumlvenliğini sağlamak kolaydır

_ Yangın işccedilileri yangına yakın ccedilalıştığı iccedilin ısı artışını ve yangın şiddetini izleyebilir

Boumlylece guumlvenlik hattının genişletilmesine gerek kalmaz

_ Yanmamış kısımlar iccedilin ek personel ve ekipmanın bekletilmesine gerek yoktur

_ Karşı ateş gerektirmez

_ Genellikle yangın koumlşelerinin 40-50lsquosinde yangın şiddeti duumlşuumlk olur Bu durum ise

yangın işccedililerinin iyi bir orijin noktası belirlemesine ve yanlardan alevleri kontrol altına

almalarına yardımcı olur

Şekil 1 Yangına Doğrudan Muumldahale

105

Doğrudan muumldahalenin kullanılacağı durumlarda oumlncelikle aşağıdaki kriterler dikkate

alınmalıdır

1 Personel Guumlvenliği

Yangın işccedilileri yangına ccedilok yakın ccedilalıştığı iccedilin sıcaklığa dumana ve aşırı ısınmış havaya

maruz kalırlar Bu durum yangın işccedililerinde erken yorulma ve guumlccedil kayıplarına neden olabilir

Şayet başka bir gelişen yangına sizin işccedililerinizle ilk muumldahale yapmanız gerekirse o zaman ısı

ve duman sonucu oluşan aşırı yorgunluk riski ciddiyetle hesap edilmelidir

2 Yangın Hattı Uzunluğunun Artması

Duumlzensiz ilerleyen bir yangında direk muumldahale ile yapılacak olan iş artar ve daha fazla

dumana ve ısıya maruz kalınır

3 Doğal ve Yapay Yangın Engellerden Yararlanma

Doğrudan muumldahale youmlnteminde yangının yayılmasını engelleyen dereler yollar kayalık

alanlar eski yanan alanlar gibi doğal ve yapay yangın engellerinin sağladığı avantajlardan

yararlanılamaz

4 Yangın Davranışında Meydana Gelen Değişiklikler

Doğrudan muumldahale youmlnteminde ani ruumlzgacircr değişimlerine veya kontrol hattının accedilılması

sırasında oluşan nokta yangınlarına kısa suumlre iccedilinde muumldahale edilebilir

5 Personel Kondisyonu

İşccedililer iyi bir kondisyona sahip değillerse kısa suumlrede yorgunluk hissi başlar ve işccedilileirn

yaralanma riski artar (Şekil 2)

Şekil 2 Ccedilalışma kapasitesinin kondisyona bağlı olarak değişimi

Doğrudan Muumldahalede Kullanılan Metotlar

1 Yanlardan Kuşatma

Yangının sıcak olan yan kısmında ccedilalışılır yangının baş tarafı sarılarak soğuk olan yan

kısmında yangın kontrol altına alınır

106

Şekil 3 Yanlardan Kuşatma Metodu

2 Kıskaccedil Metodu

Yangının başlangıccedil noktasından itibaren yanlardan sıkıştırarak yangının baş noktasında

yangın daraltılarak kontrol altına alınır

Şekil 4 Kıskaccedil Metodu

107

3 Kuşatma Metodu

Bu metotta ccedilok sayıda hareket noktası kullanılır Eş zamanlı olarak hem baş tarafta hem de

yan taraflarda ccedilalışılır (Şekil 5)

2 ) DOLAYLI MUumlDAHALE YOumlNTEMİ

Ccediloğu kez yangın davranışı yanıcı madde tipi kaynaklar ve personel durumunda meydana

gelen değişimler doğrudan muumldahale youmlnteminin etkin bir şekilde kullanılmasını

olanaksızlaştırır Dolaylı muumldahale youmlntemi yangın youmlneticilerine aşağıdaki avantajları sağlar

1 Doğal engelleri kullanma

2 Karşı ateşten yararlanma

3 Sıcaklık ve aşırı dumana maruz kalmaksızın personel ve kaynakları etkin bir şekilde

kullanma

4 Gelişebilecek olaylar karşısında farklı planların uygulanmasına fırsat verme

Doğrudan muumldahale youmlntemi yanıcı madde oumlzelliklerini oumlnceden planlayan bir yangın

youmlneticisi iccedilin ccedilok etkili bir youmlntemdir Bu youmlntemde karşı ateş kullanımı ile personelin sıcaklık

ve dumana maruz kalma riski azaltılabilir Ancak karşı ateş her yerde ve her zaman kullanılamaz

Dolaylı muumldahale youmlnteminin kullanılacağı durumlarda oumlncelikle aşağıdaki kriterler

dikkate alınmalıdır

1 Kaynak Değerleri

Yanıcı madde birikimi kıymetli uumlretim alanlarında veya havzalarda olabilir Bu tuumlr

alanlarda uygulanacak olan karşı ateş uygulamasının olumsuz etkileri olumlu etkilerinden daha

ağır basabilir

2 Yangın Davranışı

Temel prensip olarak yangın aralığının iki katına ccedilıkması yangının yayılma oranını iki kat

arttır

Şekil 5 Ccedilevresel Kuşatma Metodu

108

3 Karşıateş ile İlgili Olumsuzluklar

Ruumlzgacircr youmlnuumlnde meydana gelebilecek ani değişim zamanlama yakma işleminin suumlresi ve

hızı vb durumlar karşı ateş uygulamasının başarısını etkiler

Dolaylı muumldahale genelde iki şekilde uygulanır

a) Paralel Muumldahale Youmlntemi

Bu muumldahale youmlntemi doğrudan muumldahale youmlntemlerinin kullanılamadığı aşırı ısı veya

yayılma oranı koşullarında buldozer ve işccedililerle gerccedilekleştirilen bir youmlntemdir Paralel youmlntem

yangın yanlarından belli uzaklıktaki yanmamış alanların yangın yanları ile birleştirilmesidir Bu

youmlntemin başarısı doğru hareket noktasının belirlenmesiyle sağlanır Paralel youmlntem kontrol

hattının uzunluğunu azaltır ve zamandan tasarruf sağlar Bu youmlntemde

_ yanmamış alanlarda personelin ccedilalıştırılması risk taşımaktadır

_ yanmayan alanlarda deneyimli personel ccedilalıştırılmalıdır

_ yanma zamanı ve hızı ccedilok oumlnemlidir

Şekil 6 Paralel Muumldahale Youmlntemi

b) Karşıateş Youmlntemi

Karşı Ateş yol dere yangın emniyet yolu vb doğal veya yapay engeller boyunca ruumlzgacircra

ters istikamette yaklaşmakta olan yangına belli bir mesafede başlatılır (Şekil 7) Ruumlzgacircr hızı ve

youmlnuuml doğru olduğu muumlddetccedile karşı ateş uygulaması en kullanışlı kolay ve guumlvenilir olanıdır

109

3) DOĞAL SEYRİNE BIRAKMA

Yangının ilerlediği youmlnuumln oumlnuumlnde tarım arazisi goumll dağlık taşlık yer varsa ve cana

kastedecek bir durum yoksa yangına muumldahale edilmez Yalnız kontrol altında bulundurulur

CcedilEŞİTLİ NİTELİKTEKİ ORMAN YANGINLARI İLE MUumlCADELE ŞEKİLLERİ

A) İlk Muumldahale İle Kontrol Altına Alınamayacak Buumlyuumlkluumlkteki Orman Yangını

Koşullar

Eşit (homojen) yanıcı madde dağılımı

Muumlcadele Youmlntemi

1 Yardımcı ekipler gelinceye kadar

yangın goumlzle ve izle Yangının

gelişimi ile ilgili gerekli bilgileri

topla

2 Daima yangının yakınında (ve

emniyetli mesafede) bulun

3 Yardımcı ekipler yangın yerine

ulaşıncaya kadar elindeki ekiple

yangına arkadan muumldahale et ve

yanlardan yangını kıstırarak ilerle

4 Yangının ulaşma olasılığı olan tehlikeli noktalara (oumlrneğin yanıcı madde birikimi olan

yerlere) oumlncelikle muumldahale et ve yangının buralara sıccedilramasını oumlnle

Nedeni

Yardımcı ekipler ulaşıncaya kadar yangın uumlzerinde tesis edeceğin kısmı kontrolle

zamandan ve işguumlcuumlnden azami derecede yararlan Aksi takdirde yangının baş kısmına yapacağın

muumldahale ccedilok tehlikeli ve hatta tamamen sonuccedilsuz kalabilir

Şekil 6 Karşıateş Youmlntemi

110

B) Kuumlccediluumlk Bir Alanda Şiddetli İlerleyen Orman Yangını

Koşullar

Henuumlz buumlyuumlmemiş ancak buumlyuumlme eğilimi

goumlsteren şiddetli yangın

İlk Muumldahale

Oumlncelikle yangının baş kısmına muumldahale

edilir ve eğer emniyetli ise toprak atmak suretiyle

alevler soumlnduumlruumlluumlr ve yangın soğutulur

Daha Sonra Yangını Ccedilevrele

Yangının baş kısmında accedilılacak olan yangın

soumlnduumlrme şeridi ile yangının oumlnden kuşatılır

Nedeni

Yangın en hızlı bir şekilde ve en kısa

uzunluktaki yangın oumlnleme şeridi ile kontrol

altına alınır Boumlylece nokta yangınlarının ccedilıkması olasılığı minimuma iner

Oumlneriler

Nemli taze toprak ccediloğu kez sudan daha etkilidir Yangının uumlzerine suumlratli bir şekilde

uygu1anan toprak atma işlemi en etkili youmlntemdir Eger fazla toprak sağlamak guumlccedil ise oumlnce

yeterli miktardaki topragı biriktirip daha sonra hızlı bir şekilde yangın uumlzerine atmak oldukccedila

etkili olacaktır

C) Yamaccedil Yukarı İlerleyen Kuumlccediluumlk Maki veya Genccedillik Yangını

Koşullar

Yangının sıcaklığı oumlnden muumldahale etmek iccedilin ccedilok fazla

Muumlcadele Youmlntemi

1 Yangına muumldahaleye arkadan başlanmalı ve yanlardan sıkıştırarak ilerlenmelidir

2 Yangının ucu tepeye yaklaşırken yanık kısımlarda ilerleyerek yangının baş kısmına

ulaşılır ve soumlnduumlrme işlemi burada

tamamlanır

Nedeni

Yangına muumldahalenin oumlncelikle yanlardan

yapılmasının nedeni yangının yanlara yayılmasını

oumlnlemektir

Yangına cepheden muumldahale etmek ancak

yamacın tepesinde muumlmkuumlnduumlr Ccediluumlnkuuml yanlardan

kıstırılarak tepeye ccedilok dar bir cephe ile gelen yangının

diğer yamaca sıccedilramadan tepede soumlnduumlruumllmesi ccedilok

daha kolaydır

111

D) Yaprak ve İbre Tabakasında Hızla İlerleyen Yangın

Koşullar

Yoğun miktarda bulunan yaprak veya

ibre oumlrtuumlsuuml uumlzerinde hızla seyreden yangın

Muumlcadele Youmlntemi

1 İlerleyen yangım kontrol altına

almak iccedilin yangın kenarlarında bir

şerit accedilılır ve kenarlardan yangın

uumlzerine toprak veya su atılır

2 Yangının hızla ilerlemesi

durdurulduktan sonra şeridi yangın

ucunu tamamen iccediline alacak şekilde

tamamlanır

Nedeni

Hızla ilerleyen yangının durdurulması

ve kenarında emniyet şeridinin accedilılması yoğun bir ccedilalışmadır ve oldukccedila yavaş olup yangının

ilerleme hızına yetişemez

E ) Tehlikeli Miktarda Yanıcı Madde Birikimine Sahip Alanlara Yakın İlerleyen

Yangın

Koşullar

Dikili ve yatık halde bulunan tehlikeli

miktarda yanıcı madde birikimine sahip

alanlara doğru ilerleyen yangın

Muumlcadele Youmlntemi

Oumlncelikle yangının yanıcı madde

birikimine yakın olan kısmı kontrol

altına alınmalıdır

Nedeni

Yangının tehlikeli alanlara ulaşmasını

ve boumlylece buumlyuumlyerek kontrolden ccedilıkmasını

oumlnlemek gerekmektedir

F ) Yangının Tepeye Sıccedilramasının Oumlnlenmesi

Koşullar

Yangının baş kısmında kızgın noktalar var Ayrıca oumlrtuuml yangını şeklinde seyreden yangının

tepe yangınına doumlnuumlşmesi olasılığı da mevcut

112

Muumlcadele Youmlntemi

Yangının kızgın noktalarına toprak atmak suretiyle yangın sıcaklığı duumlşuumlruumlluumlr ve boumlylece

ağaccedil tepelerinin kavrulması oumlnlenir

1 Yangının sıcaklığını artıran yanan

yanıcı maddeleri dağıtılır

2 Kolaylıkla tepe yangınına neden

olabilecek kuumlccediluumlk ağaccedillar kesilir ve

uzaklaştırılır

3 Kesilmiş ve yanmayan ağaccedillar

yangın alanının dışına taşınır veya

tamamen yanmış alanların iccediline

dağıtılır

4 Boylu buumlyuumlk ağaccedillardaki alt dallar

kesilir ve yangın alanının dışına

taşınır Boumlylece yangının bu dalları

yakarak tepeye ulaşması oumlnlenir

Sonuccedillar

Nokta yangınlarının ccedilıkma tehlikesi azaltılır Ayrıca yangının yayılma hızı ve accedilılacak

şeridi aşma olasılığı azalır

Oumlzel oumlnlemler

Oumlncelikle tepeye sıccedilramış yangınların veya sıccedilrama olasılığı olan yerlerin kontrol altına

alınması en oumlnemli konudur

G ) Yangını Bir Yamaccedilta Tutmak

Koşullar

Arazi eğimlidir ve yangın yamacın zirvesine ulaşmaktadır Yanan materyallerin

yuvarlanma ve diğer yamaccedilta yangın başlatma ihtimali vardır

Muumlcadele Youmlntemi

1 Oumlncelikle yangına yamacın tepesinde muumldahale edilir

2 Yangın oumlnleme şeridi yangının arka ucunda da accedilılır ve yanarak yuvarlanan

materyallerin diğer yamaccedilta yangın başlatması oumlnlenir

Nedeni

Yangın yalnızca bir yamaccedilta tutulabilir Eğer

bu yapılmaz ise yangın tepeye ulaşır ve yanan

kozalak ve diğer ince yanıcı maddeler ruumlzgacircrında

tesiriyle yangını yamacın oumlbuumlr yuumlzuumlne taşır Bu da

yangının buumlyuumlmesine neden olur

Vadi tabanları bir hendek gibi goumlrev yapar ve

buralarda tesis edilecek yangın oumlnleme şeritlerinde

işguumlcuumlnden tasarruf sağlanır

113

E ) Aynı Mıntıkada Uumlccedil Ayrı Orman Yangını

Koşullar

Kuumlccediluumlk sağanak yağışlar var yangınların buumlyuumlmesi ihtimali zayıf Ayrıca başka yangınların

ccedilıkma olasılığı yok

Muumlcadele Youmlntemi

1 Yangını soumlnduumlrmek iccedilin en az

uumlccedil kişi goumlrevlendirilmelidir

2 Genel olarak her uumlccedil kişide bir

yangına goumlnderilir

3 Yangın her youmlnden tamamen

kontrol altına alınır Boumlylece

yangınların yayılması oumlnlenmiş

olur

4 En kısa suumlrede her bir yangın

alanı kontrol edilmeli ve

soğutma işlemlerine geccedililmelidir

5 Yangın tamamen soumlnuumlnceye kadar her yangına bir goumlzcuuml bırakılmalıdır

Nedeni

Her bir yangının buumlyuumlyerek yayılması eldeki mevcut soumlnduumlrme kuvvetleri ile oumlnlenir

Boumlylece yedek kuvvet istemeye de gerek kalmaz

G ) Dikili Kurunun Tabanında Ccedilıkan Yangın

Koşullar

Dikili bir kurunun tabanında başlamış ancak tepeye

doğru ilerleyen ve etrafa kıvılcımlar atabilecek bir

yangın

Muumlcadele Youmlntemi

Taze toprak veya su yanan kısma doğru atılır ve

muumlmkuumlnse dikili kuru tamamen kesilir ve devrilir

Nedeni

Yangının tırmanarak tepeye ulaşması oumlnlenir

Ayrıca etrafa kıvılcımlar saccedilması ve civarda nokta

yangınlarına neden olması oumlnlenir

Aynı youmlntemler yatık kurularda başlayan yangınlarda da uygulanır

Soğutma İşlemi

Yanan materyaller bir ccedilukura yerleştirilir ve

taze mineral toprakla karıştırılır

H) Yuvarlanan Yanıcı Maddelerin

Oumlnlenmesi

Koşullar

114

Eğimli arazi derin toprak kolayca yuvarlanabilecek oumlnemli miktarda yanıcı madde ccedilam

kozalakları ve kuumltuumlkler vb

Muumlcadele Youmlntemi

1 Kuumltuumlkler eğime paralel olacak şekilde ccedilevrilir veya muumlmkuumlnse hazırlanan hendeklere

yuvarlanır ve uumlzerlerine toprak atarak soğutulur

2 Alt tarafı desteklenmiş derin hendekler accedilılır ve bu hendeklerde yuvarlanan parccedilalar ve

yanan kozalaklar tutulur

3 Eğer kuumltuumlkler yerinden kaldırılamayacak kadar ağır iseler o takdirde aşağı taraflarına

derin hendekler accediltırılır

Nedeni

Yanan kuumltuumlkler goumlmuumllmez Ccediluumlnkuuml bu kuumltuumlkler toprak iccedilinde de yanar ve daha sonra etrafa

kıvılcımlar saccedilabilir ve yeni yangınlar başlatabilir

K) Dikili Kurunun Tepesinde Ccedilıkan Yangın

Koşullar

Etrafında yanıcı madde birikimi olan dikili bir kurunun tepesinde başlamış yangın

Muumlcadele Youmlntemi

(1) Yanan dikili kurunun etrafındaki her tuumlr yanıcı madde temizlenir

(2) Yanıcı maddeden temizlenen alanın buumlyuumlkluumlğuuml en az dikili kurunun boyunun 125 katı

kadar olmalıdır

(3) Muumlmkuumlnse dikili kuruyu tamamen kes ve yanıcı maddeden temizlenmiş alana yatır

Nedeni

115

Yanan kısım yere yaklaştırılır ve kolaylıkla soumlnduumlruumllmesi sağlanır Ayrıca ccedilıkması

muhtemel nokta yangınları oumlnlenir

116

BOumlLUumlM

KONTROLLUuml VE AMACcedilLI YAKMA

Yangın ekolojisinin temel bir mantığı olarak yangın ne yıkıcı ne de yapıcı oumlzelliktedir

Yangın sadece ekosistem yapısında değişime neden olan bir suumlreccediltir (Gill vd 1981 Chandler

vd 1983) Meydana gelen bu değişimin istenilen biccedilimde olup olmadığı ise insanoğlunun

amaccedilları ile oumlrtuumlşmesiyle ilgilidir Ancak insanoğlunun arzu edip etmemesine bakmaksızın

dayanıklı ve sağlıklı bir ekosistemin varlığı iccedilin bu değişimler gereklidir (Neyişccedili 1985 Neyişccedili

1988 Alexanderian ve Esnault 1997 Bilgili ve Goldammer 2000) Bu nedenle doğal kaynak

youmlneticileri bir yandan doğal suumlreccedil ve işlevleri korurken diğer yandan yangının bitki ve hayvan

toplumlarında meydana getireceği değişimi kendi amaccedil ve ihtiyaccedilları doğrultusunda

kullanabilmeyi oumlğrenmek zorundadır Bunu gerccedilekleştirmek iccedilin yangının zamanı şiddeti ve

sıklığında meydana gelen değişimlerin ekosistemdeki etkilerini iyi anlamak gerekmektedir

(Gauthier 1996 Chang 1999 Bilgili vd 2005

Yangını sistemden dışlayan politikalar gereği doğal kaynak youmlneticileri orman yangınlarını

buumlyuumlk oranda ekosistemlerden uzaklaştırmayı başarmış ve sonuccedil olarak yangın rejimini

değiştirerek meşccedilere yapısı ve tuumlr kompozisyonlarında değişimlere neden olmuşlardır Yangın

rejimindeki bu değişimlerin uzun doumlnemdeki sonucu olarak buguumln duumlnyanın birccedilok boumllgesinde

biyoccedileşitlilikte azalmalar meydana gelmiştir Ekosistem dinamiklerinin anlaşılmaya

başlanmasıyla birlikte doğal kaynak youmlneticileri pratik ekonomik ve doğal bir youmlntem olan

kontrolluuml ve amaccedillı yakma uygulamalarını bir amenajman aracı olarak kullanarak ekosistemin

doğal yapısını koruyabileceği gibi farklı yapı ve kompozisyona doumlnuumlşmesini de

sağlayabilmektedirler (Franklin 1993 McKenney vd 1994 Gauthier vd 1996) Doğal kaynak

youmlneticileri kontrolluuml ve amaccedillı yakma uygulamaları ile yangının ekosistemde meydana

getirdiği bu değişimleri kendi amaccedilları doğrultusunda kullanabilmektedir Kontrolluuml yakma ve

amaccedillı uygulamaları yanıcı madde miktarını azaltarak yangın tehlikesinin kontrol altına

alınması fide ve tohumlar iccedilin uygun koşulların oluşturulması yaban hayatı koşullarının

iyileştirilmesi hastalık ve salgınların kontrol altına alınması tehlike altındaki tuumlrlerin youmlnetimi

rekreasyon ve estetik değerlerin arttırılması bitkiler arsındaki rekabetin youmlnetilmesi ve yangına

bağımlı tuumlrlerin suumlrduumlruumllebilirliğinin sağlanması gibi ccedilok geniş bir yelpazede kullanım alanına

sahiptir (Feller 1982 Angelstam 1998) Ancak kontrolluuml ve amaccedillı yakma her zaman yararlı

olmayabilir Yanlış koşullarda gerccedilekleştirilen yakmalar sonucunda arzu edilen amaccediltan saparak

yıkıcı ve hasar verici hale doumlnuumlşebilmektedir Bu nedenle doğal kaynak youmlneticileri yakmayı

planlama ve uygulama aşamasında tuumlm faktoumlrleri goumlz oumlnuumlnde bulundurmak zorundadır

Oumlzellikle ccedilevreye zarar verme accedilısından halkın bu olaya goumlstereceği tepki oumlnceden duumlşuumlnuumllmeli

ve civardaki su kalitesinde toprakta ve estetik değerlerde oluşabilecek olumsuzluklar iyi analiz

edilerek planlamalara aktarılmalıdır

Yakma tekniklerindeki farklılıklar yakmanın amacına goumlre değişir Yakma tekniğinin

seccedilimi yakmanın amacı topografik yapı yanıcı madde ve hava koşulları ile yakından ilişkilidir

Her hangi bir yangının hareketi bu koşullar dikkate alınarak tanımlanır (Şekil 1) Uygun tekniğin

kullanımı bu faktoumlrlerin değişimine goumlre farklılık goumlsterir

117

Şekil 1 Ruumlzgacircr youmlnuumlnde ilerleyen alevin boyutları

Yakma teknikleri uygulama amacına goumlre ikiye ayrılır

Kontrolluuml Yakma Oumlnceden saptanan belli bir alandaki vejetasyon ve yanıcı madde

uzaklaştırmak iccedilin yapılan yakma işlemidir Genellikle en tehlikeli en tehlikeli yanma

koşullarında gerekli oumlnlemler alınarak uygulanır (Ccedilanakccedilıoğlu 1993)

Amaccedillı Yakma Oumlnceden saptanan belirli bir alanda arzulanan işletme amacına ulaşmak

iccedilin vejetasyon ve yanıcı maddelerin değiştirilmesine youmlnelik yakma işlemidir (Ccedilanakccedilıoğlu

1993)

Arzu edilen amaca ulaşmak iccedilin gerccedilekleştirilen yangınlar yangın davranışı ve yayılma

oranına bağlı olarak belli bir yakma tekniği veya iki veya daha fazla yakma tekniğinin kombine

edilmesi ile tatbik edilir

ORMAN KAYNAK YOumlNETİMİNDE KONTROLLUuml VE AMACcedilLI YAKMANIN

KULLANIM ALANLARI

21 Yanıcı Madde Miktarının Azaltılması

Ccedilam ormanlarında uumllkemizde oumlzellikle kızılccedilam ve karaccedilam meşccedilerelerinde alt tabakada

oldukccedila hızlı yanıcı madde birikimi oluşur Yaklaşık 10ndash15 yıl iccedilerisinde orman varlığını tehdit

eden ve muhtemel bir yangının habercisi olan yoğun bir oumlluuml oumlrtuuml birikimi ile karşı karşıya

kalınır Bu durum oumlzellikle tepenin yerden yuumlksekliğinin duumlşuumlk olduğu genccedil meşccedilerelerde buumlyuumlk

sorun teşkil eder Bu durumda kontrolluuml ve amaccedillı yakma oumlzellikle ccedilam meşccedilerelerinde oumlluuml oumlrtuuml

birikimini azaltmak iccedilin oldukccedila pratik ve ucuz bir yoldur Ancak genccedil meşccedilerelerde yangın

tehlikesini azaltmak iccedilin yapılacak olan yakmalarda ruumlzgar nem ve sıcaklık koşulları titizlikle

değerlendirilmelidir Bir sonraki yakma işlemi gerccedilekleştirmek iccedilin tuumlm alanda oumlluuml oumlrtuuml

birikiminin oluşumunu beklemeye gerek yoktur Amaccedil birbirine yakın ve bitişik olan buumlyuumlk

meşccedilerelerin yanıcı madde suumlrekliliğini kesintiye uğratmaktır Tuumlm alanın 75-80rsquoninde

yapılacak olan yanıcı madde azaltması yeterli olacaktır

22 Kesim Artıklarının Temizlenmesi

Uumlretim sonrası alanda oluşan kesim artıkları hem insanlar iccedilin hem de dikim sırasında

yapılacak ccedilalışmalar iccedilin engel teşkil etmektedir Ayrıca bu kesim artıkları yanıcı maddenin

yatay ve dikey suumlrekliliğini desteklemesi nedeniyle ileriki yıllarda ccedilıkabilecek bir yangında daha

buumlyuumlk alan kayıplarına neden olabilir Bu materyallerin alandan uzaklaştırılması iccedilin kontrolluuml

yakma kullanışlı oldukccedila kullanışlı bir youmlntemdir

118

23 Tohumlama ve Dikim iccedilin Alanın Hazırlanması

Amaccedillı yakma kızılccedilam gibi yangına adapte olmuş tuumlrlerin tohumla dikimle veya doğal

genccedilleştirme ile genccedilleştirilmelerinde kullanılan oldukccedila kullanışlı bir tekniktir Ayrıca diğer

değişik yaşlı ormanların genccedilleştirilmesinde kullanılmaktadır Accedilık alanlarda yangın yeterli

oranda mineral toprağı accedilığa ccedilıkarır ve alana getirilmek istenen tuumlruumln fidanları alanı kaplayana

dek diğer tuumlrlerin rekabetini kontrol altında tutar Yakma işlemi genellikle tohum doumlkuumlmuuml

zamanından birkaccedil hafta oumlnce bitirilmelidir Bu yakma zamanı genccedilleştirilecek tuumlre ve youmlre

koşullarına goumlre değişiklik arz eder (Lindeburgh 1990)

24 Yaban Hayatı Koşullarını İyileştirme

Ccedilam tuumlrleri gibi asli tuumlrlerinin bulunduğu meşccedilerelerde yaban hayatı koşullarını

iyileştirmek iccedilin (oumlzelliklede toynaklı hayvan tuumlrleri iccedilin) amaccedillı yakma sıkccedila kullanılan ve

tavsiye edilen bir youmlntemdir Yakma işleminin mozaik desenler oluşturması veya yer yer

yanmayan alanların bulunması ldquokenar-etkisirdquo yaratarak buumlyuumlk ve değişik hayvan

popuumllacircsyonlarının varlığına olanak sağlar Geyik bıldırcın ve guumlvercin gibi tuumlrler kontrolluuml ve

amaccedillı yakmanın avantajlarından yararlanan tuumlrlerdendir Tehlike altındaki tuumlrlerin

korunmasında ve sayılarının arttırılmasında amaccedillı yakma kullanılır Yakma sonucunda bitkiler

meyve ve tohum vermeye teşvik edilir Otlardan baklagillerden ve suumlrguumlnle gelen yapraklılardan

elde edilen uumlruumlnlerde ve kalitesinde artma meydana gelir Ayrıca yakma sonucu oluşan accedilıklık

alanlar hayvanların beslenmesi gezinmesi ve oynamaları iccedilin olanak sağlar

Yaban hayatı koşullarının iyileştirilmesinde yangını başarılı bir şekilde kullanabilmek iccedilin

yakmanın zamanını sıklığını ve yakılacak alanın buumlyuumlkluumlğuumlnuuml doğru seccedilmek buumlyuumlk oumlnem taşır

Dikkat edilmesi gereken bir diğer konu ise korunmak istenen tuumlr ya da tuumlrlerin yuvalanma

zamanı ccediliftleşme zamanı vb biyolojik isteklerine goumlre planlamaların yapılması gerektiğidir

Ayrıca meşccedileredeki vejetasyonun durumuna ccedilok dikkat edilmelidir Ccediluumlnkuuml yanlış bir uygulama

sonucunda meşccedilerenin yapısında tuumlr ve kompozisyonunda değişimler meydana gelebilir

25 Tuumlrler Arasındaki Rekabetin Kontroluuml

Ekonomik değeri duumlşuumlk ve kalitesiz olan goumllgeye dayanıklı bazı yapraklı tuumlrlerin ccedilam

tuumlrlerinin en iyi gelişimi goumlstereceği alanları işgal etmesi sıkccedila karşılaşılan bir durumdur

İstenmeyen bu tuumlrler alanı kaplar ve ccedilam tohumlarının ccedilimlenmesine engel olur Kil miktarı fazla

olan topraklarda ve buumlyuumlme mevsimi boyunca az yağmur duumlşen alanlarda meşccedilerenin alt

tabakasındaki bireylerin su ve besin elementleri ve alan rekabeti meşccedilerenin tepe ccedilatısındaki

bireylerine oranla daha duumlşuumlktuumlr Ayrıca alt tabakada yer alan ağaccedil ve ccedilalılar yanıcı maddenin

dikey suumlrekliliğini koruduğundan muhtemel bir yangının tepe yangınına doumlnuumlşmesine yardımcı

olmaktadır Birccedilok durumda ccedilok tabakalı meşccedilerelerde meşccedilere alt tabakasının tamamının

uzaklaştırılması hem pratik değildir hem de istenmeyen bir durumdur Ancak doğru ve tedbirli

kontrolluuml ve amaccedillı yakma kullanımı ile meşccedilere alt tabakasında hem yaban hayatı iccedilin otlama

imkacircnı sağlanırken hem de istenilen tuumlrlerin rekabetini kontrol altında tutmak muumlmkuumln olabilir

Boyları 3-35 mrsquonin altındaki yapraklı tuumlrlerin kontrolluumlnde yakma işlemi oldukccedila etkili bir

youmlntemdir Yakma işleminin koumlklerin daha az zarar goumlrduumlğuuml kış mevsiminde yapılması oumlnerilir

26 Boumlcek ve Hastalıkların Kontroluumlnde

Kontrolluuml ve amaccedillı yakma uygulamaları boumlcek salgınları ve mantar hastalıklarının kontrol

altına alınmasında kullanılan oumlncelikli muumlcadele tekniklerinden birisidir (Keen 1952 Miller and

Keen 1960) Kontrolluuml yakma uygulaması yoğun olarak boumlcek veya mantar istilasına uğramış

olan ve ccedilok fazla sayıdaki ağacın tehdit altında olduğu durumlarda kullanılır (Muraro 1978)

Amaccedillı yakma tekniği ise ekonomik ve ekolojik anlamda değerli olan ve ulaşılması zor olan

veya diğer muumlcadele youmlntemlerinin uygun olmadığı alanlarda kullanılır

3

meşcerelerin ccedileşitli tehlikelere karşı iyi bir kuruluş olduğu bilinği halde saf meşcereler

kurulmasına gitmek herhangi bir ağaccedil tuumlruumlnuumln belirli bir boumlcek veya mantara karşı hassas

olduğu bilinirken bunu dikkate almamak vb (ACATAY 1966)

Orman Korumanın goumlrevleri

Orman Korumanın goumlrevleri ormanı tehdit eden tehlikeleri tetkik ederek tanıtmak bu

tehlikelere karşı alınabilecek koruyucu oumlnlemlerle savaş youmlntemlerini tespit etmek ve bu

oumlnlem ve youmlntemlerin ormanda uygulanmasını oumlğretmektir Devletin kamu yararı bakımından

ormanların korunması iccedilin alacağı tuumlm guumlvenlik oumlnlemleri ise Orman Korumanın goumlrevleri

dışında kalır

Yukarıda yapılan accedilıklamaya bağlı olarak Orman Korumanın goumlrevlerini 4 maddede

oumlzetlemek muumlmkuumlnduumlr

1 Ormanda zarar yapan tehlikeleriproblemleri (yangın otlatma accedilmacılık kaccedilakccedilılık

fırtına don vb) saptamak

2 Bu tehlikelerinproblemlerin sebeplerini ortaya ccedilıkarmak

3 Tehlikelere karşı alternatif ccediloumlzuumlmler uumlreterek alınabilecek koruyucu oumlnlemler ve

muumlcadele youmlntemlerini belirlemek

4 Ormanın saptanan zararlardan korunabilmesi iccedilin Orman Korumanın istek ve

esaslarını accedilıklamak bu istek ve esaslara oumlzellikle işletme planında yer vererek

uygulanmasını sağlamak

Burada her zaman karşılaşılan ve bu nedenle oumlnemle dikkate alınması yararlı olan bir

hususun belirtilmesi gerekir Bu da birccedilok orman zararlıları arasında dacirchili bir ilişkinin

mevcut olduğu ve bunların birinin diğerinden geliştiğidir Bundan dolayı birinci zarar

nedenini tanıyarak diğerleri doğmadan oumlnce buna karşı zaman geccedilmeden gerekli oumlnlemleri

almak lazımdır

Şunu belirtmek gerekir ki orman zararlarının ccediloğunluğunu uygun olmayan hava

koşulları yaratır Oumlrneğin yuumlksek sıcaklık oumlnce toprakta bir kuraklık doğurur ve bu da

meşcereyi doğrudan doğruya etkileyerek ağaccedilların zayıflamasına ve ağaccedillar uumlzerinde ccedileşitli

zararlıların uumlremesine neden olur Kar fırtına kuraklık don vb primer faktoumlrlerin etkisiyle

ormanda fazla miktarda ağaccedil zarar goumlruumlr Bu zararları kabuk boumlceği afetleri orman yangınları

başkaca fırtına zararları ve toprağın yabanlaşması izler

Orman Korumanın Diğer Bilimlerle İlişkisi

Orman Koruma Bilgisi biyolojik ve teknik yapıda olan uumlretim boumlluumlmuumlnuumln kapsamı

iccedilindedir Ormancılıkta uumlretim genellikle yetiştirme ve bakım (Silvikuumlltuumlr) ormanı

tehlikelerden koruma (Orman Koruma) ve uumlruumln alma (Orman Uumlruumlnlerinden Yararlanma)

doumlnemlerinden oluşur Burada şunu belirtmek gerekir ki meşcerelerin yetiştirilmesi ve bakımı

ile onları tehlikelerden koruma her zaman birlikte yuumlruumlr Diğer taraftan Silvikuumlltuumlr de toprak

ruumlzgacircr kar ve don gibi iklim etkenleriyle uğraşır Ancak bunlar her yıl duumlzenli olarak

yinelenen olaylardır Orman Koruma ise normal sınırları aşan fırtına kar don vb olayları

inceleyerek bunlara karşı alınabilecek oumlnlemleri araştırır Orman Uumlruumlnlerinden Yararlanma

ise orman uumlruumlnlerinin nitelik ve değerlendirilmesiyle uğraştığından Orman Korumadan

tamamen ayrılır

Burada Ormancılık Politikası ile Orman Koruma arasındaki farklılığın veya sınırın

accedilıklanmasında yarar goumlruumllmuumlştuumlr Ormancılık Politikası Devletin ormancılık uumlzerine olan

etkilerini araştırır ve uygulanmasını oumlnerir Bu arada ormanın korunması da dikkate alınır

4

Oumlrneğin uygulamada bir Orman Koruma Memuru (Orman Bakım Memuru) mevcuttur Fakat

buradaki koruma orman korumada olduğu gibi işletme tekniği bakımından olmayıp

ormandaki guumlvenlik işleri ile ilgili bir korumadır

Orman Korumanın dayandığı bilim dalları ccedilok ccedileşitlidir Oumlnemlileri şunlardır Orman

Botaniği Ekoloji Meteoroloji Silvikuumlltuumlr Ağaccedillandırma Amenajman Fizik Kimya Toprak

Bilgisi Orman Zoolojisi Yaban Hayvanları Bilgisi Hukuk ve Ekonomidir

ORMAN KORUMANIN TARİHSEL GELİŞİMİ

İlk ccedilağlarda ormanlar insanların sınırsızca faydalandığı doğal kaynaklardan biri

durumundaydı Orman varlığının insanların ihtiyacından fazla olduğu ccedilevre sorunlarının

olmadığı veya hissedilmediği bu doumlnemde serbest faydalanma suumlruumlp gitmiştir Ancak duumlnya

nuumlfusunun artması ve buna paralel olarak orman alanlarının farklı kullanım amaccedillarıyla

tahribi ormanların kıt kaynak durumuna gelmesine sebep olmuştur Orman varlığındaki

azalma bir taraftan odun hammaddesi kıtlığını beraberinde getirmiş diğer taraftan da doğal

dengenin bozulması duumlnya uumlzerindeki tuumlm canlıların hayatını olumsuz etkilemeye

başlamıştır Bu olumsuz gelişmeler uumlzerine youmlnetimi elinde bulunduran guumlccediller orman

varlığının korunması konusunda bazı tedbirler almaya başlamışlardır Ormanların toplum

hayatında sağladığı faydalar ve milli ekonomideki oumlneminin artması ormancılıkla ilgili

kuralların pozitif hukuk iccedilerisinde yerini almasını sağlamıştır

İngilterersquo de orta ccedilağın başlangıcında krallar oumlnceleri ormanları avlak alanları olarak

goumlrmuumlşler ve bazı koruyucu yasalar yuumlruumlrluumlğe koymuşlardır 1200rsquoluuml yıllardan itibaren

ormanların kereste sağlama fonksiyonun da devreye girmesi ile beraber orman varlığına ilgi

dolayısıyla da koruyucu oumlnlemlerde artış goumlzlenmektedir Ormanların ccedilevreyi koruyucu

etkilerinin ilk olarak guumlndeme gelmesi ise XIX Yuumlzyılın başlarına rastlamaktadır 1827

yılında Fransa ve İsviccedilrersquo de ormanların doğal dengeyi koruyucu fonksiyon suumlrekliliğini

sağlayıcı silvikuumlltuumlrel planlamayı iccedileren orman kanunu yayınlanmıştır

Tuumlrkiye coğrafyasında ise insanların ilk ccedilağlarda ormanlardan istekleri fazla

değildi Bu sebeple Anadolursquoda bu devrede bir orman tahribinden pek soumlz edilemez

Ortaccedilağın başlangıcından itibaren ise orman tahripleri artmıştır Osmanlı İmparatorluğu

doumlneminde ise Tanzimat doumlnemine kadar bazı oumlzel alanlar iccedilin alınan oumlnlemleri dışında

ormanların korunması ve ormanlardan yararlanmanın duumlzenlenmesi bakımından esaslı ve

sistemli bir biccedilimde oumlnemli bir ccedilabasının olmadığı goumlruumllmektedir Ormanlar Cibal- i muumlbaha

sayılmıştır Cibali muumlbaha kelime anlamı olarak muumlbah dağlar anlamına gelmekte olup

halkın temel ihtiyaccedillarını karşılaması iccedilin serbestccedile kullandıkları orman

alanlarıdırlar Ormanlar hava ve su gibi herkesin yararlanmasına accedilık bırakılmıştır İsteyen

istediği yerde accedilma yapmış ağaccedil kesmiş tarla bağ bahccedile edinmiş bir hayli geniş ccediliftlikler

kurmuş ve sınırsız avlanma yapmıştır Tersane tophane ve benzeri devlet hizmetlerinin

karşılanması gibi durumlar haricinde serbest faydalanmaya muumldahale edilmemiştir O devirde

gemilerin ana maddesi silahların kundakları oumlzel vasıflı haşepten yapılırdı Buumlyuumlk ccedilaplı ve

oumlzellikleri bulunan bu kereste yanında zift katran ve reccedilinenin de kolaylıkla ve kafi miktarda

temini zarureti bulunuyordu Bu maksatla da en uumlstuumln vasıflı ormanların oumlncelikle Tersane ve

Tophane-i Amire idarelerinin emri altında tutulması oumlngoumlruumlluumlyordu Bu ormanlar cibali

muumlbaha ormanlarından ayrı tutuluyordu Diğer bir deyişle imparatorluk ormanları serbest

yararlanmanın sonucu olarak ve imparatorluğun ihtiyaccedillarını karşılamak iccedilin kesilen ormanlar

da dahil olmak uumlzere buumlyuumlk oumllccediluumlde tahrip edilmiştir

Osmanlı devrinde orduların yetiştirilmesi ve her an muharebeye hazır tutulması iccedilin

ccedileşitli av partileri ve av şenlikleri tertiplenirdi Cibal-i mubaha goumlruumlşuuml ile uumllkenin her

tarafında ve herkese avlanma serbest bırakılmıştı Yaban hayvanlarının uumlremelerini sağlamak

uumlzere hiccedilbir tedbir duumlşuumlnuumllmemişti Buumltuumln yurtta bu doğal kaynak telafisi imkansız kayıplara

5

uğramıştı Ccedilok zengin olan av potansiyeli zayıflamıştı Hatta nadir tuumlrlerin birccediloğu da ortadan

kaybolmuştu

Osmanlı İmparatorluğursquo nun Tanzimattan oumlnceki zamanlarda yapılmış olan orman

tahriplerinin başlıca sebebi İmparatorluğun suumlrekli zaferler peşinde koşması ve ihtiyacı

karşılayacak nisbette zengin ormanların mevcudiyeti idi

İstanbulrsquo un zaptı ve Bizansrsquo ın tarih boumlluumlmuumlne aktarılması ile başlayan yeni ccedilağda

beşeri istekler ccedileşitli youmlnlerde ani ve suumlratle artmıştı Sınırsız tasarruflar her tarafta doğal

dengeyi bozmuş idi Bunlara karşılık Fatih Sultan Mehmet ve Kanuni Sultan Suumlleymanrsquo ın

ferman huumlkuumlm ve fetvaları ile bazı tedbirlerin alınması duumlşuumlnuumllmuumlş ise de ccedilalışmalar

kifayetsiz kalmıştı

Tanzimat reformunun guumlttuumlğuuml amaccedillardan birisi de devletin iccedilinde bulunduğu mali

kriz nedeniyle uumllkenin doğal kaynaklarının değerlendirilmesi ve hazineye gelir sağlanması idi

Bu amaccedilla sınırsız faydalanmalar sonucunda kıt kaynak haline gelen ormanlar da bir gelir

kaynağı olarak duumlşuumlnuumllmuumlş ve devlet ormanlarından ccedilıkarılacak kereste odun ve koumlmuumlrden

alınacak vergileri toplamak uumlzere 18 Şubat 1839 tarihinde Ticaret Bakanlığına bağlı olarak

merkezi İstanbulrsquoda olan bir ldquoOrman Muumlduumlrluumlğuumlrdquo kurulmuş ve uumllkenin bazı boumllgelerine

Orman Muumlduumlrleri atanmıştır Fethi Paşarsquo nın emrinde Ahmet Şuumlkruuml bey idaresindeki bu

kuruluş Tuumlrk Ormancılığının ilk teşkilatı olmuştur Kuruluş halinde bulunmaları

dolayısıyla hemen bir goumlrev talimatı da hazırlanmıştı Ancak verilmiş talimatlara ve yapılmış

tayinlere rağmen kafi bir teşkilat kurulamamıştı Tayin olarak goumlreve başlatılanlar da yeteri

kadar eğitilememişlerdi Luumlzumlu bilgilerle teccedilhiz edilememişlerdi Dolayısıyla hizmetlerden

de beklenen sonuccedillar alınamamıştı Orman muumlduumlrlerinin koumltuuml uygulamaları da şikayetlere yol

accedilmıştı Dar kadrolarına rağmen ormanların korunmasına fazlaca ehemmiyet vermişlerdi

Parası verilmedikccedile izin alınmadıkccedila miri ormandan kesim yaptırılmamasında ısrar

etmişlerdi Ormanlarda kesilecek ağaccedillar kontrol altına alınmıştı Cibali muumlbaha

ormanlarından devletccedile ruumlsum hususi ormanlardan oumlşuumlr alınmaya başlanmış idi Ancak bu

ccedilok faydalı tedbirleri uygulamakta bulunan teşkilat ciddi bir denetim ve kontrole tabi

tutulamamıştı Bu imkan sağlanamamıştı Onbir buccediluk aylık bu uygulamada hizmetin sadece

bir ruumlsuumlm tahsili durumunda kaldığı goumlruumllduumlğuumlnden bu ldquo Muumlduumlrler teşkilatırdquo kaldırılmıştı

Adı geccedilen hizmetlerin yani ormanların muhafazası ruumlsum ve oumlşuumlrlerin tahsili emaneten veya

iltizam suretiyle yapılmak uumlzere yine mahalli muumllki amirlere bırakılmış idi Tabii bir sonuccedil

olarak bu safhada ormanların korunması işi soumlzde kalmış yazılan talimatlardan ileri

gidememişti

1856-1877 yılları arasında ccedileşitli doumlnemlerde heyetler halinde uumllkemize Fransarsquo dan

getirilen bu uzmanların oumlnerilerine uyularak orman varlığının envanteri ile ilgili ccedilalışmalar

yapılmış ormancı eleman yetiştirilmesi iccedilin İstanbulrsquo da 1857 yılında Harbiye ve

Hendesehane-i Berriye adında ilk orman okulu kurulmuştur

Suumlrduumlruumllmekte olan bu mutlak ve serbest faydalanmalar ile ormanların kısa zamanda

yok olacağı ve harap olacağı belirtiliyordu Derhal gerekli mevzuatın hazırlanması muhafaza

ve değerlendirme usullerinin ortaya koyulması bilgili memurlar yetiştirilmesi oumlngoumlruumlluumlyordu

Tanzimatın faydalı hamlelerinden birisi ldquoRamazan Kanunurdquo adı da verilmiş olan

Arazi Kanunnamesirsquo nin hazırlanması ve yayınlanmasıdır 7 Nisan 1858 tarihli bu kanunda

arazi ile ilgili buumltuumln işlemler ilk defa olarak yazılı bir yasa halinde tatbikat bulmuştu

Arazilerin tarif ve tasnifi yapılmıştı Buumltuumln koumly ve kasabaların kesin hudutları belirtilmiş ve

belgelere bağlanmıştı Toprağın işlenerek boş bırakılmaması temin olunmuştu Ayrıca

ormanlarla ilgili de huumlkuumlmler iccedilermekteydi Arazi kanunnamesine goumlre ormanlar devlet

ormanları oumlzel ormanlar vakıf ormanları koumly ve kasabalara ait ormanlar ve cibali muumlbaha

ormanları şeklinde bir sınıflandırmaya tabi tutulmuştur Muumllk ve Vakıf olanların dışında

kalanlar iccedilin Kanunnamenin muhtelif maddelerinde serpili olarak maddeler goumlruumllmektedir

Arazi Kanunnamesinde tapu ile orman ve pırnallığa sahip olunabileceği kabul edilmiştir Bu

6

sahaların ziraat iccedilin accedilılıp tarla haline getirilebileceği huumlkmuuml yer almıştır Kendi kendine

yetişmiş meşe ceviz kestane ve guumlrgenin serbestccedile kesilemeyeceği oumlşruumlnuumln oumldenmesi

suretiyle faydalanılabileceği kayıtları konmuştur Korumak suretiyle tasarrufa alınan sahaların

tapu ile tescili muumlmkuumln hale getirilmiştir Bu suretle ormanlık sahaların da korunması kanun

himayesine alınmıştır Hudutları belirtilen koumly ve kasabalılara bu hudutlar iccedilinde kalan ve

baltalık adı verilen ormanlar tahsis olunmuştur Yalnız ve ancak o koumly ve kasabalının bedel

oumldemeden faydalanması kabul edilmiştir Bunlar Havas-ı humayundandı Miri arazilerdi

Bilahare arazi metruke halinde değerlendirilmişlerdi Hatta arazi mevat olarak kabul edilen

yerlerdeki koru ve baltalıklarda koumly ve kasabalılara tahsis olunmuştu Bu sahalar tayin edilen

resimlerinin oumldenmesi ile kuyudu kadime defterlerine koumlyler ve kasabalılar adına tescil

edilmişlerdi Bir hak olarak o koumly ve kasabalının muumlşterek faydalanmasına bırakılmıştı

Başkalarının muumldahaleleri oumlnlenmişti Boumlylece bu koumly ve kasabalar koru ve baltalıkları

cibali muumlbahadan ayrı tutulmuş ikinci bir tahsis yolu olmuştu Bu tedbirlerle cibali muumlbaha

fikir ve anlayışının silinmesinde ilk adım atılmıştır Bunların dışında herkesin cibali

muumlbahadan kayıtsız ve şartsız odun ve kereste olarak faydalanması devam ettirilmektedir

Arazi kanunnamesi ile ormanların devamlılığı prensibinin teminata bağlanmasına

ccedilalışılmıştır Bedel alınmadan fakat bir denetim kaydı ile halkın ormanlardan faydalanması

usuluuml getirilmiştir

1869 yılında Ahmet Cevdet Paşa başkanlığındaki bir heyet tarafından boumlluumlm boumlluumlm

hazırlanarak kabul edilen İslam duumlnyasının ilk ve en oumlnemli medeni kanunu olan Mecelle

ilan edildi Mecellersquo de halkın tıpkı su ve havadan serbestccedile yararlandığı gibi ormanlardan da

serbest yararlanma hakkı olduğu yolunda (Cibali muumlbaha) huumlkuumlm taşımaktadır

Ormancılık literatuumlruumlne baktığımızda ormanların tahribinde ana faktoumlruumln cibali

muumlbaha olduğu kabul edilir Bunlara ilaveten İmparatorluk donanması ve ordunun ihtiyaccedilları

ile saray ve başkentin ihtiyaccedilları iccedilin oumlzellikle Marmara boumllgesinde buumlyuumlk orman alanları

ayrıldığı ve soumlz konusu ihtiyaccedilların karşılandığı da bir gerccedilektir Bu tuumlr yararlanmalar

neticesinde de uumllke ormanları buumlyuumlk zarar goumlrmuumlştuumlr Fakat esas neden olarak daima halkın

yararlanması oumlne suumlruumllmuumlştuumlr

Cibali muumlbaha anlayışının bu denli zararlı goumlruumllmesi neticesinde ormanların daima

devlet muumllkiyetinde olması gerektiği bunun dışında bir muumllkiyet rejiminin kabul

edilemeyeceği ve ormanlara zararlı olduğu kanaati hakim olmuş ve bu tahripleri oumlnlemek ve

uumllke ormanlarını daha iyi korumak iccedilin 1870 tarihinde Orman Nizamnamesi ilan edilerek

Cibali muumlbaha anlayışına son verilmiştir Boumlylece devlet eliyle ormanları korumanın ilk

adımı bu tarihte atılmıştır

Kapsam itibariyle Tuumlrkiye Ormancılığı accedilısından ilk oumlnemli belge 1870 tarihli Orman

Nizamnamesidir Tuumlrkiye ormancılık tarihinin ilk yasal duumlzenlemesi olan Orman

Nizamnamesirsquo nin en oumlnemli oumlzelliği ormanlardan yapılan gelişiguumlzel faydalanmaya cibali

muumlbaha anlayışına son vermeye ccedilalışan bir yasa olmasıdır Nitekim bundan oumlnce yuumlruumlrluumlkte

olan Arazi Kanunnamesirsquo ne goumlre Devlet ormanları oumlzel ormanlar vakıf ormanları koumly ve

kasabalara ait ormanlar ve cibali muumlbaha ormanlar şeklinde bir sınıflandırmaya tabi

tutulmakta iken Orman Nizamnamesi cibali muumlbaha ormanlarını veya cibali muumlbaha

anlayışını yasal eylemsel olmasa bile yasal anlamda ortadan kaldırmış padişaha ait ormanlar

devlet ormanları ve Tersane ve Tophane ormanları adı altında farklı youmlntemlerle youmlnetilen

ormanlar Devlet ormanları kapsamında birlikte değerlendirilmiştir

1937 yılına kadar 68 yıl yuumlruumlrluumlkte kalan 1870 tarihli Orman nizamnamesi ile

kapsamına yalnız devlet ormanları alınmış bu ormanlardan her tuumlrluuml orman uumlruumlnuuml alınması

ccedilıkarılması yasaklanarak izne bağlanmış ağaccedilların kesim zamanı belirtilmiş kesme ve taşıma

idarenin ruhsatına ve nakliye il muhaberine bağlanmış emvalin menşeini belirtmek uumlzere

mamul damga usuluuml getirilmiş hayvan otlatmaları kontrole alınmış suumlruumllerin ccediloban

nezaretinde bulundurulması mecbur tutulmuş otlatma resmi oumldenmesi oumlngoumlruumllmuumlş muhtarlar

7

orman idaresine yardım ile yuumlkuumlmlendirilmiş ve ceza huumlkuumlmleri getirilmiştir Ayrıca ccedilarşı ve

pazar yerlerine gelen odun koumlmuumlr ve diğer orman uumlruumlnlerinden devletin ormanları koruması

karşılığında ldquo Orman hakkı ldquo adı altında bir bedel alması gerektiği savunulmuş ve bu goumlruumlşe

dayanılarak Orman Nizamnamesirsquone huumlkuumlmler konulmuştur Bu suretle Orman

Nizamnamesinin genel huumlkuumlmleriyle hem ormanların korunmaları hem de devlet hazinesine

buumlyuumlk oumllccediluumlde maddi gelir sağlanması oumln goumlruumllmuumlştuumlr Orman Nizamnamesi halkın goumlsterdiği

tepki nedeniyle 25 yıl kadar uygulanma imkanı bulamamıştır Ancak 1893 yılında Orman ve

Maadin nezaretinin kuruluşundan sonra tatbik edilmeye başlanmıştır Ormanların idaresinin

orman muumlfettişleri tarafından yapılacağı suumlvari ve piyade orman bekccedilileri tarafından

korunacağı huumlkme bağlanmıştır Bu memurlar orman iccedilinde devlet tarafından yapılacak

barakalarda oturacaklardır Her piyade bekccediliye sekiz bin doumlnuumlm orman sahası teslim

olunacak okur yazar olan suumlvari bekccedililer bunları muntazaman kontrol edecektir Succedillar

tutanaklarla tespit edilecek oumlzel defterlere kayıt edilecektir Ayrıca dikili damganın kilit

altına alınması ağaccedil bedelinin malsandığına yatırılarak makbuzunun ibraz edilmesi

hususları da değerlendirilmiştir

Ormancılığımızın genel muumlduumlrluumlk seviyesinde teşkilatlanması amacı ormanların

korunması ve ormanlardan hazineye gelir sağlamak olan Orman Nizamnamesi nin 1870

yılında yuumlruumlrluumlğe girmesinden sonra Maliye Nezareti buumlnyesinde Orman Umum

Muumlduumlrluumlğuuml kurulması ile başlamaktadır İlk Umum Muumlduumlrluumlğuumlne Aristidi Baltacı

atanmıştır Hizmetler artık tek elde toplanmış idi Ormanlar devlet ormanları Evkafa bağlı

ormanlar Kasaba ve koumlylere ait ormanlar ve Şahıslar muumllkiyetinde ormanlar olmak uumlzere 4

boumlluumlmde kabul olunmuştu Tersane ve tophane ormanları miri orman cibali muumlbaha adları ile

ayrı usullerle idareleri suumlregelen ormanlar devlet ormanları adı altında toplanmış ve

korunmaları orman idaresine bırakılmıştır Orman Nizamnamesi ile de cibali muumlbaha anlayışı

hukuken tarihe mal edilmişti Ağaccedil kesimi ve kereste temini artık yalnız orman idaresine

bırakılmıştı

Tanzimat fermanı yurdun her tarafında ve her şeyde bir kendine gelme ccedilabası

yaratmıştı Parlamenter sistemin meşrutiyet idaresinin Padişaha kabul ettirilmesi

muumlcadeleleri en buumlyuumlk uğraşılar olmakta idi1877 yılında II Abduumllhamit meşruti idareyi

kabul ederek tahta ccedilıkmıştı Ama kısa bir suumlre sonra buumlyuumlk Rus savaşının ccedilıkmasıyla

huumlkuumlmdar meclisleri kapatmış uumllke koyu bir sınırsız monarşi idaresine mahkucircm olmuştu

Tabi olarak bu yaşantı tesirlerini ormancılık ccedilalışmalarında da goumlstermiş idi Muhafazasız

kalan ormanlar iccedilin taşradan umut aranmıştı Orman korucusu tayin işlemleri mahalli kadroya

bırakılmış mahalli idarelerin imkacircnlarından yararlanılmak suretiyle orman suumlvari ve piyade

kolcuları kadroları kurulmaya ccedilalışılmıştır Fakat oumldenek yetersizliği nedeniyle kadro

alınamamıştı Bu nedenle uygulama imkacircnı bulamamıştı Buumlyuumlk orman yangınlarının

oumlnlenmesi iccedilin yangın korucuları meydana getirilmişti Bu sıralarda bir diğer orman tahribi

başlamış idi Ccedilam kabuğu piyasada değer kazanmış idi Ccedilam ağaccedillarının kabukları gizlice

soyuluyor kaccedilak olarak getirilip satılıyordu Bu ccedilok tehlikeli tahribatı oumlnlemek uumlzererdquo

Muvakkat Ccedilam Kabuğu Korucularırdquo ccedilalıştırılmıştı Sayılan bu ccedilabalara rağmen bu devre II

Meşrutiyetin ilanına kadar aynen suumlrmuumlştuuml Hizmetler sadece ruumlsum tahsili ve gelirin

artırılmasından ibaret kalmıştı

II Meşrutiyetin ilanından sonra orman idaresinde umum muumlduumlrluumlk goumlrevine Hoca Ali

Rıza Efendi getirilmişti(1908) Orman varlığını ve sınırlarını tespit ettirmiş ormancılık

oumlğretimine katılmış her vilayette orman muumlduumlrluumlğuuml kurmuştu Teknik hizmetleri idari

kadrodan ayırarak ayrıca teşkilatlandırmıştı İl ve ilccedilelerde teknik hizmetler iccedilin fen memuru

bunların murakabesinde muamelat memuru cibayet memurları ile ormanları korumak uumlzere

bekccedili ve serbekccedililer goumlrevlendirilmişti Bekccedililer 25-45 yaş arasındakilerden ve civar koumlyler

ahalisinden alınmıştı İyi ahlak sahibi cesur ccedilevresine muumlessir kimselerden seccedililmişti

8

1914 yılında ICihan harbi başlamıştı Daha oumlnce Hoca Ali Rıza Efendi ile birlikte

ccedilalışmış Fransız Jandarma yuumlzbaşısı Sarru ormanların korunmasının orman jandarması

tarafından yapılmasını teklif etmişti Yuumlzbaşı Sarru teklifini Umum Muumlduumlr Vekili Avadis

Remzi beye kabul ettirmişti1914 baharında Kağıthanersquo de Orman Jandarma Mektebi

accedilılmıştı Askerlik ccedilağına gelenlerden seccedilme beşyuumlz kişi alınmıştı Ancak İmparatorluğun

kısa bir suumlre sonra harbe girişi uumlzerine asker olan bu oumlğrenciler subayları ile birlikte cepheye

sevkolunmuşlardı Bu suretle de orman jandarmasının hizmete katılması temin edilememişti

IIMeşrutiyetin ilanı ile başlayan doumlnemde bu kez Alman ve Avusturyalı ormancı

uzmanlar uumllkemize davet edilmiş ve bu uzmanların oumlnerileri uumlzerine ormancılık eğitim

alanında olduğu gibi ormancılık mevzuatı ormanların youmlnetim ve işletilmesi konularında da

oumlnemli ccedilabalar goumlsterilmiştir

Avusturyalı ormancı uzmanlar Veit ve Stoger zamanında ilk Amenajman heyeti

kurulmuş ormanların işletme planlarına goumlre youmlnetilmesi kararlaştırılmıştı Boumlylece bu

doumlnem Tuumlrkiyersquo de ormanlardan planlı faydalanmanın başlangıcı olmuştur Ayrıca

ormanların saha ayrılarak uzun suumlrelerde muumlteahhidler ve şirketler eliyle işletilmesinin ilk

uygulamasına geccedililmişti Nizamnamenin kafi olmadığı kabul edilerek Orman ve Merrsquo a

Kanun tasarısı hazırlanmıştır

Birinci Duumlnya Savaşırsquo ndan sonra 23 Nisan 1920 tarihinde accedilılan Tuumlrkiye Buumlyuumlk

Millet Meclisi huumlkuumlmeti bir taraftan yurdumuzu duumlşman işgalinden kurtarmaya ccedilalışırken

diğer yandan da uumllkenin iccedil guumlvenliğini sağlamak orman kaynaklarına olan ihtiyaccedilların

karşılanması ve Cibali muumlbaha zihniyetinin reaksiyonlarını oumlnlemek konularına da eğilmek

zorunluluğu duymuştur 1920 yılında 39 sayılı Baltalık Yasası ccedilıkarılmıştır Bu yasanın

gerekccedilesinde oumlteden beri ormanları korumak amacıyla alınan oumlnlemlerin yetersiz kaldığı

ifade edilmekte Orman Nizamnamesirsquonin 5 maddesi ile baltalığı olamayan koumlyluumllere Devlet

ormanlarından verilen haklar nedeniyle haksız bir takım uygulamaların oluştuğu

değerlendirilmektedir Bu itibarla da Baltalık Yasası ile ldquoHem var olan ormanları tahripten

kurtarmak ve hem de koumlyluumlye yasal haklarından rahatlıkla yararlanma olanağı tanımak

amacıyla Devlet ormanlarından baltalık ayırmakrdquo amaccedillanmıştır Odunculuk koumlmuumlrcuumlluumlk ve

kerestecilik yapan veya buumlyuumlk ormanlar bitişiğinde yer alan koumlylere her haneye en fazla 18

doumlnuumlm olmak uumlzere baltalık verilmesi ilkesi anılan yasanın 1 maddesi ile benimsenmiştir

Son yıllarda uumlzerinde sıklıkla durulmaya başlayan ldquoormanların koumlyluumllerce korunmasırdquo

yaklaşımı da yine Baltalık yasasının 1 maddesi kapsamında yer almakta ve ldquoBaltalıkların

korunması ile yararlanma koumly ihtiyar heyetinin denetim ve sorumluluğu altında koumly halkına

aittirrdquo huumlkmuumlne yer verilmektedir Baltalık yasasının uygulanması duumlşuumlnuumllduumlğuuml gibi

olmamış pek fayda sağlayamamıştı Halk kendisine verilen bu ormanları tamamıyla soumlkuumlp

tarla haline getiriyordu Ayrıca yer yer de ccedileşitli istismarlara sebep oluyorlardı Yaygın halde

buumlyuumlk zararlar goumlruumlluumlyor ccedilok sayıda şikayetler yapılıyordu Baltalık kanunun mutlaka

değiştirilmesi isteniyordu Baltalık yasası uygulama sonuccedilları oumlnceden ayrıntısıyla dikkate

alınarak hazırlanmış bir duumlzenleme değildir Hangi amaccedil iccedilin hazırlanırsa hazırlanmış olsun

ormanların tahribi ile sonuccedillanmış veya en azından bu anlamda oumlnemli endişelere yol

accedilmıştır Buumltuumln bunların sonucunda Baltalık Yasası 1924 yılında ccedilıkarılan 484 sayılı Devlet

ormanlarından Koumlyluumllerin İntifa Hakkı Kanunu ile yuumlruumlrluumlkten kaldırılmış ve bu konuda

tekrar 1870 tarihli Orman Nizamnamesi esaslarına doumlnuumllmuumlştuumlr

484 sayılı yasa ile bazı koumlyluumllere verilen baltalık ormanları devlet ormanları

kapsamına alınmıştır Koumlyluumllerin veya koumly yapısındaki kentlerin Devlet ormanlarından

karşılıksız yararlanması olanaklı hale getirilmiştir Kadimden beri koru ve baltalığa sahip

olmayan koumly ve koumly yapısına benzeyen kasaba halkının ortak bireysel ihtiyaccedillar ile hane

ihtiyaccedilları ccedilerccedilevesinde yakın Pazar veya kasabalara goumltuumlruumlp satmak uumlzere odun ve koumlmuumlr

yapmak iccedilin devlet ormanlarının bilimsel olarak kesilmesi olanaklı olan boumlluumlmlerinden resmi

belgeye dayalı olarak karşılıksız kesim yapabilmektedirler Buumltuumln bu tedbirlerle asgari

9

yaşama seviyesinde guumlccedilten ve imkandan yoksun koumlyluumlye hayat muumlcadelesinde yardımcı

olunmaya ccedilalışılmıştı Bu yolla zaruret sebebi ile ormana bilgisizce saldırılar yapılmasına

mani olunmaya gayret edilmişti

22 Nisan 1924 tarihinde 504 sayılı Tuumlrkiye Ormanlarının Bilimsel Youmlntemlerle

Youmlnetimi ve İşletilmesi Yasası yuumlruumlrluumlğe girmiştir Bu yasaya goumlre ister devlete ister oumlzel

veya tuumlzel kişilere ait olsun uumllkedeki tuumlm ormanlardan kesim yapılabilmesi iccedilin ldquo işletme

planlarının duumlzenlenmesirdquo zorunluluğu getirilmektedir Oumlnceden sadece devlet ormanlarının

işletme planlarıyla youmlnetimi esası soumlz konusu iken bu yasa ile tuumlm ormanlar bu kapsama

alınmıştır Devletin bu yasadaki yuumlkuumlmluumlluumlklerini yerine getirmesi iccedilin ihtiyaccedil duyulan teknik

personeli yetiştirmek iccedilin İstanbulrsquo da yer alan Yuumlksek orman Okulu buumlnyesinde ldquo Orman

muumlhendis Muavinirdquo yetiştirmek uumlzere ldquo Orman Uygulama Okulu ldquo accedilılmıştır

Cumhuriyet huumlkuumlmeti muumlmkuumln olabilen her fedakarlığı goumlze alarak bulabildiği her

kaynağı kullanarak karşılaştığı engelleri aşmaya ccedilabalıyordu Devlet kuruluşlarını yavaş

yavaş tamamlamaya hizmetlere kifayet edecek seviyeye ulaştırmaya gayret etmekte idi

Ancak harplerin istilaların tahripleri hele geri ccedilekilen duumlşmanın yakıp yıkma gayretleri

gelir kaynaklarını azaltmıştı Kaynaklardaki bu kıt ve sınırlı haller karşısında orman idaresi

en az masrafla hizmetlerin goumlruumllmesini temin maksadı ile ldquo Ormanların efradı muumlkellefe

tarafından muhafazasırdquo hakkında bir tasarı hazırlayarak meclise sunmuştu Meclis 16 Mart

1924 tarihinde gelen tasarıyı değiştirmiş buumltccedile kanununa bir madde ekleyerek konuya başka

yoldan bir hal ccedilaresi bulmuştu Askere alınan jandarmalar arasından ayrılacak bir kadro ile

ormanların korunması tedbirini temin etmişti Fakat hem askerlik eğitiminden hem de

ormancılık bilgilerinden yoksun bulunuyorlardı Kısa suumlreli bu uygulamada hizmetlerden

faydalanma muumlmkuumln olamamıştı Şikayetler de dikkate alınarak askeri koruma kadrosu iki

buccediluk aylık bir deneme devresinden sonra lağvedilerek kaldırılmıştı Bu suretle de

Kağıthanersquo de Orman Jandarması Okulu ile başlatılan askeri korumanın bu ikinci

tatbikatı da kısa suumlreli uygulamadan sonra birincisi gibi terkedilmişti 18 Haziran 1924 tarihinde Orman Talimatnamesi hazırlanmıştı Bu talimatname 1937

yılına yeni kanunun yuumlruumlrluumlğe girişine kadar uygulanmıştı Bu talimatname ile ormanların

korunması goumlrevi orman muhafızlarına bırakılmıştır1924 tarihli 638 sayılı kararname ile de

orman muhafızlarının vazife talimatnamesi yayınlanmıştı

Cumhuriyetin 1923-1937 doumlneminde devlet ormanları kısa ve uzun doumlnemli

soumlzleşmelerle yerli ve yabancı oumlzel girişimciler tarafından işletilmiştir Buumlyuumlk ekonomik

sıkıntı nedeni ile ormanların işletilmesi kiraya verilerek devlete gelir sağlanması

amaccedillanmıştır En verimli Koru Ormanları yerli ve yabancı şirketlere kiralanmıştır Kacircr hırsı

ile ormanlardan aşırı şekilde yararlanan ve halen izleri silinemeyen bu işletmecilik şekli

kamuoyunun da buumlyuumlk tepkisine neden olmuştur Neticede yol accediltığı yıkımlar nedeniyle bu

duumlzen 1924 yılında M Kemal ATATUumlRK tarafından uumllkemize getirilen yabancı uzmanların

da ccedilabalarıyla 1937 yılında yuumlruumlrluumlkten kaldırılmıştır

Cumhuriyetin ilanından itibaren ormancılık oumlrguumltuumlnuuml yeniden ele alacak ormanları ve

ormancılığı duumlzenleyecek halkın ormanlardan yararlanması konusunda yeni yollar ortaya

koyacak kapsamlı bir yasal duumlzenlemeye ihtiyaccedil olmuştur Buumltuumln huumlkuumlmetler bu ihtiyacı

goumlrmekle birlikte mecliste kabul goumlrecek bir yasa tasarısı oluşturulamamış yapılan

goumlruumlşmelerde bir sonuca varılamamıştır Yeni bir orman yasası hazırlanması konusundaki

ihtiyaccedillar goumlz oumlnuumlne alınarak 1926 yılında Prusya krallığı Saksonya Eski Orman Genel

Muumlduumlruuml Prof Bernhard uumllkemize getirilmiştir Prof Bernhard hazırladığı raporlarda ve

konuşmalarında ormanların tahribindeki başlıca nedenin orman işletmeciliğinin muumlteahhitlere

verilmesi olduğuna işaret ederek ormanların devlet tarafından işletilmesi gereği uumlzerinde

ısrarla durmuştur 1935 yılında Bernhard tarafından 16 boumlluumlmden oluşan ldquo Ormanlar Yasa

Tasarısırdquo hazırlanmıştır Bu tasarı ile Devlet Ormancılığı benimsenmektedir Tasarının 2

maddesirsquo nde rdquo Buumltuumln ormanların devlet ormanı olması asıldırrdquo denilmek suretiyle ilke olarak

10

devlet orman muumllkiyetinin 12 maddesirsquo nde de ldquo Devlet ormanlarının işletilmesi yalnızca

iktisat vekacircletine aittirrdquo huumlkmuuml ile de devlet orman işletmeciliğinin benimsendiği

goumlruumllmektedir Ormanlarda hayvan otlatılması yasaklanmış ormanlardan karşılıksız

yararlanma hakkına son verilmiş devlet ormanlarından işletme planlarına goumlre kesim

yapılması gerektiği devlet ormanlarının doğrudan devlet tarafından işletileceği huumlkuumlm altına

alınmıştır

1937 yılında ormancılığa buumltuumlnluumlk kazandıran en geniş kapsamlı kanun olan 3116

Sayılı Orman Kanunu yuumlruumlrluumlğe girmiştir 3116 Sayılı Orman Kanunda hem ormanların

işletilmesi hem de korunması ile ilgili esaslar accedilıklanmıştır Bu kanun ile uumllkemizde ldquoDevlet

Ormancılığırdquo doumlnemi başlamıştır Yasa ile ormanların oumlzel kişi veya kuruluşlarca işletilmesine

son verilmiş devlet ormanlarının devlet tarafından işletilmesi ilkesi benimsenmiştir Bu yasa

ile orman muumllkiyetinde Orman Nizamnamesine uyulmuş ve orman muumllkiyet ccedileşitleri doumlrt

grupta toplanmıştır Bunlar

1 Devlet ormanları

2 Umuma mahsus ormanlar ( koumly belediye ve oumlzel idareler gibi tuumlzel kişiliğe

sahip kamu kurumlarına ait ormanlar)

3 Vakıf ormanları

4 Oumlzel ormanlar

3116 sayılı yasa Orman Nizamnamesirsquo nde devlet ormanı sayılan her yeri aynen

benimsemiş devlet ormanı dışındaki ormanlar iccedilin Devlet denetimi ilkesi getirmiş ve Yasarsquo

nın Geccedilici 1 maddesi ile de bir kısım ormanın kamulaştırılmasını sağlamıştır Bu

kamulaştırma ile ccedileşitli sınır ve alan uyuşmazlıklarının ccediloumlzuumlmuuml ve oumlzellikle de orman

muumllkiyetinin devletin elinde toplanmasını sağlamak amaccedillanmıştır

Ormanla ilgili geniş bir kitle tarafından dikkatle izlenen ormancılık hizmetlilerince

sabırsızlıkla beklenen ve anakanun olarak nitelendirilen 3116 sayılı yasa yanında bunun

getireceği ortamı tamamlayacağı umulan 11 Ocak 1937 tarihinde askeri orman koruma

kanunu tasarısı meclise sunulmuştu Asırlardan beri bakım ve koruma yanında hiccedilbir dikkate

mazhar olmayan yurt ormanlarının saha itibariyle azaldığı vasıfları youmlnuumlnden acınacak

durumda bulunduğu geri kalanlarının da insan elinin ulaşamadığı sarp yerlerde oldukları

yurdu sellerden ve duumlşman goumlzuumlnden ve ccedilizmesinden koruma halkın sağlığı youmlnuumlnden bilinen

buumlyuumlk değerlerinin ihmal edildiği buguumlne kadar mevcut olan muhafaza teşkilatının ve

kadrosunun beklenen semereleri vermediği bu sebeplerle de ormanların muhafazası işinin

askeri bir teşkilata bırakılması luumlzumu belirtilmişti Milli muumldafaa vekaletinden alınacak bir

kadro altı ay askeri talim ve terbiyeye tabi tutulacak talimgahlara gelecek ormancılar

tarafından kendilerine teknik orman bilgileri verilecek her youmlnuuml ile donatılarak kurulan

koruma birliklerinde goumlrevlendirilecektir Bu suumlrede başarılı olanlar altı ay orman işletmesi

revirlerinde veya tali orman muhafaza mektebinde kurs goumlreceklerdir başarılı olanlar sivil

kadrolu goumlrevlere alınacaklardır

3116 Sayılı Kanunun getirdiği ldquoOrmanların Devlet Eliyle İşletilme Prensibirdquo 1945

yılında ccedilıkarılan 4785 Sayılı Kanunla daha fazla guumlccedil kazandı Buumltuumln ormanlar devletleştirildi

4785 sayılı yasarsquo nın 1 maddesi ile yasanın yuumlruumlrluumlğe girdiği tarihte varolan gerccedilek ve tuumlzel

oumlzel kişilere vakıflara ve koumly belediye oumlzel idare kamu tuumlzel kişiliklerine ilişkin buumltuumln

ormanlar hiccedilbir işlem ve bildirime gerek olmaksızın devletleştirilmiştir2 maddesinde ise

devletleştirme dışında tutulan bazı alanlara yer verilmektedir4785 sayılı yasa ile uumllkemizde

devlet ormanı dışındaki muumllkiyet hakkına hemen hemen son verilmektedir

11

Ormanların işletilmesinde uumlruumlnuumln alınması suumlresinin ccedilok uzun oluşu yatırılan

sermaye ve emeğin bu uzun suumlreyi atıl halde bekleyişi kişilerin oumlmuumlrleri iccedilinde sonuccedil almak

arzusu ile sabırsızlık goumlsterişi luumlzumsuz muumldahalelere girmelerinin oumlnlenmesi mecburiyetinin

bulunuşu sebebi ile bunların vadeli ccedilalışmalara dayanabilen suumlrekliliğe sahip devlet

işletmeleri haline getirilmeleri zorunlu bulunuyordu Fazla emek ve masrafa dayalı bir

işletmecilik olduğundan şahısların bu riskleri karşılayamayacakları nedeniyle yine devlet

eliyle işletilmeleri zarureti bulunuyordu Muumlteahhit ve şirketler eliyle işletmenin kacircr hırsı ile

ormanlarda buumlyuumlk tahriplere neden olması da ormanların devlet eliyle işletilmesi gereğinin bir

başka nedenidir

Tuumlrk ormancılığında etkisini guumlnuumlmuumlzde de hissettiren ve birccedilok kimseye goumlre

guumlnuumlmuumlz ormancılığının en temel sorunlarının kaynağı 1945 yılında ccedilıkarılan ve tuumlm oumlzel

ormanları devletleştiren 4785 sayılı yasanın yuumlruumlrluumlğe konması bir doumlnuumlm noktası olmuştur

4785 sayılı Orman Yasasırsquo nın orman tahriplerini oumlnleme ve dolayısıyla da ormanları

koruyabilme konularında iyi bir araccedil olup olmadığı tartışma konusudur 4785 sayılı yasarsquo nın

ccedilıkarılması ile ormanların daha iyi korunduğunu soumlyleyebilmek guumlccedilluumlk taşımaktadır Nitekim

yapılan bir araştırma 4785 sayılı yasarsquo nın ccedilıktığı 1945 yılından sonra orman succedillarında

oumlnemli sayılabilecek artışlar goumlruumllmuumlştuumlr (OumlZDOumlNMEZ 1964)

4785 sayılı yasarsquo nın 5 maddesine goumlre 13 Temmuz 1945 tarihinden itibaren bir yıl

iccedilinde uygun muumllk edinme belgeleri ve vergi kayıtları ile veya uyuşmazlık durumu halinde de

mahkeme belgeleri ile başvurulması halinde devletleştirme bedelini alabilmekte bir yıl

iccedilerisinde başvuru olmaması durumunda da bu haktan yoksun olmaktadırlar Her tuumlrluuml

imkandan yoksun orman koumlyluumlsuuml bu yasadan haberdar olamamıştır Kadastro ccedilalışmaları

sırasında arazileri bu yasa uyarınca ellerinden alınınca haberdar olmuşlardır 4785 sayılı yasa

orman-koumlyluuml ilişkilerinin oumlnemli oumllccediluumlde bozulmasına ve iccedilinden ccedilıkılması ccedilok zor olan

ormancılık sorunlarının ortaya ccedilıkmasına neden olmuştur

Ortaya ccedilıkan buumlyuumlk tepkiler ve kamulaştırma bedelinin fazlalığı nedeniyle 1950

yılında 5658 sayılı yasa ile devlet ormanlarının dışında olan veya devlet ormanları ile

aralarında ayırıcı unsurlar nedeniyle de devlet ormanlarına doğru genişletilmesi olanaklı

olmayan koumly belediye tuumlzel kişiliklerine ve gerccedilek kişilere ait ormanların istedikleri taktirde

sahiplerine iade edilmesi huumlkmuuml getirilmiştir

1956 yılında 1937 yılında yuumlruumlrluumlğe konulan ve birccedilok kez değişikliğe uğratılan 3116

sayılı yasa tamamen uygulamadan kaldırılarak 6831 sayılı Orman Yasası kabul edilmiştir

Yasanın 1 maddesinde ormanın tanımı yapılmıştır Ormanların tanımında orman alanlarının

kapsamı genişletilmiştir Orman tanımı dışında tutulan yerler ise ayrıntılı olarak verilmiştir

3116 sayılı yasarsquo da ormanlar muumllkiyet bakımından doumlrt gruba ayrılmışken yeni yasa

ormanları uumlccedil başlık altında toplamıştır Bunlar devlet ormanları Tuumlzel kişiliğe sahip kamu

kuruluşlarına ait ormanlar ve oumlzel ormanlardır Bunun nedeni 4785 sayılı yasa ile vakıf

ormanlarının devletleştirilmiş olması ve iade kapsamına da alınmamış olmasıdır

1960 yılında uumllkenin siyasi yapısında yaşanan değişiklik sonrasında yeni anayasa

hazırlığına girişilmiştir Oumlnemli doğal kaynaklarımızın başında gelen ormanların anayasal

guumlvenceye alınması gerektiği konusunda oumlnemli talepler vardı Ormanların siyasi emellere

alet edilmemesi partiler uumlstuuml bir nitelik kazandırılması yoluyla muumlmkuumln olabilecektir Bunun

yolu da sert (değiştirilmesi bazı zorlayıcı kurallara bağlanmış) anayasa ile ormanların

guumlvenceye alınması yoluyla muumlmkuumln olabilecekti 1961 anayasarsquo sının 37 38 ve 131

12

maddeleri orman varlığıyla ilgilidir131 madde ise tamamen orman varlığı ile ilgilidir Bu

maddede devlet ormanlarının muumllkiyetinin oumlzel kişilere devrolunamayacağı bu ormanların

zamanaşımı ile muumllk edinilemeyeceği accedilık ve kesin bir şekilde ifade edilmiştir

1982 yılında yeni anayasa kabul olunmuştur Bu yasa ile 1961 tarihli anayasaya

benzer şekilde uumllke orman varlığıyla ilgili kurallara yer verilmiştir 169 ve 170 maddeler

orman varlığına ve orman koumlylerine youmlnelik huumlkuumlmler taşımaktadır169 maddede devlet

ormanlarının muumllkiyetinin devrolunamayacağı devlet ormanlarının kanuna goumlre devletccedile

youmlnetilip işletilmesini bu ormanların zamanaşımı ile muumllk edinilemeyeceği kamu yararı

dışında irtifak hakkına konu olamayacağı belirtilmektedir

Ormanların korunması 1982 yılında ccedilıkarılan ve 1996 yılında yeniden duumlzenlenip

halen uygulanmakta olan ldquoOrmanların Kanun Dışı Muumldahalelerden Korunması Esasları

ile ilgili 287 Sayılı Tebliğrdquo esaslarına goumlre yuumlruumltuumllmektedir

287 sayılı tebliğin 1 Boumlluumlmuuml olan ldquoOrman Korumada Toplu Ccedilalışma Korumada

Teşkilat Koruma Ekiplerirdquo kısmında koruma ekipleri toplu boumlluumlm seyyar ve sabit koruma

ekiplerinden oluşmaktadır

1982 yılında uygulamaya başlanan ve halen uygulanan sistemde Toplu ve Boumlluumlm

koruma ekipleri ormanların korunmasında işlevlerini faal olarak yuumlruumltmektedirler Ancak

sabit ve seyyar koruma ekipleri ise faaliyetlerini guumlnuumlmuumlz şartlarında aktif olarak yerine

getirememektedirler

13

BOumlLUumlM

BİYOTİK (CANLI) ZARARLILAR

1 İNSANLARIN YAPTIĞI ZARARLAR

Ormanlar iccedilin en buumlyuumlk tehlikeyi boumlceklerin meydana getirdiği zararlar istisna edilirse

insanlar oluşturur Oumlzellikle gelişmekte olan uumllkelerde nuumlfus artışı kentleşme saniyeleşme ve

tarım alanlarının yetersizliği ormanlık alanların gittikccedile azalmasına yol accedilmaktadır Uumllkemiz

ormanlarında yuumlzyıllardır suumlregelen duumlzensiz kullanma ve tahrip yuumlzuumlnden ormanlarımızın

sınırları dikey ve yatay doğrultuda oumlnemli oranda azalmış birccedilok orman maki bozkır ve

steplere doumlnuumlşmuumlştuumlr

A ORMAN YANGINLARI

Orman yangınları tuumlm duumlnyada olduğu gibi uumllkemizde de ormanların suumlrekliliğini

tehlikeye sokan etkenlerin başında gelmektedir Akdeniz iklim kuşağında yer alan uumllkemizde

insan-orman ilişkisinin de etkisiyle her yıl 2000rsquoden fazla orman yangın binlerce hektar

orman alanının yok olmasına neden olmaktadır Orman yangınlarının neden olduğu zararların

en aza indirilmesi iccedilin koumlkluuml oumlnlemler almak ve etkin bir Yangın Koruma ve Savaş

Organizasyonu kurmak gereklidir

1 Yangın ve İnsan

Yangın oumlzelliklede orman yangınları medeniyetin başlangıcından beri insanlar

tarafından bilinmektedir Antropolojistler insanların ateşi keşfederek onu kullanabilmeleri

sayesinde mutedil iklim zonlarında yaşamayı başardıklarını bildirmektedirler

İnsan ve onun davranış biccedilimi orman yangınlarının kilit konularından birini

oluşturmaktadır Yuumlksek sayıdaki yerleşim yeri ve nuumlfus orman buumltuumlnluumlğuumlnuuml bozup yerleşim

yeri-orman ve orman-tarım alanlarını artırarak yangın riskini oumlnemli oumllccediluumlde yuumlkseltmektedir

Kent ortamının gittikccedile kalabalıklaşması ve kirlenmesi kentlerden kırsal alanlara doğru goumlccediluumln

artmasına yol accedilmıştır Gittikccedile artan sayıdaki konutlar orman-kırsal alan sınırına ya da

doğrudan orman iccediline inşa edilmektedir Benzer biccedilimde oumlzellikle yangın riski ve tehlikesinin

daha yuumlksek olduğu kıyı kesimlerinde orman iccedili ya da bitişiğine inşa edilen turistik tesis ve

ikinci konutlar bir ccedilığ gibi buumlyuumlmektedir Bu yapılaşma orman yangını riskini arttırıyor

olmanın oumltesinde yepyeni orman yangınlarıyla muumlcadele kavram ve yaklaşımlarını guumlndeme

getirmektedir Ancak bu konunun ccediloumlzuumlmuuml ormancı teknik elemanları olduğu kadar ve hatta

ondan ccedilok daha fazla oranda sosyolog pedagog ekonomist halkla ilişkiler uzmanı vb

meslek sahiplerinin ilgi alanına girmektedir

2 Orman Yangını Tanımı

Orman yangını ccedilevresi accedilık olması nedeniyle serbest yayılma eğiliminde olan ve

ormandaki yanıcı maddeleri (ccedilalı kuru ve ince dal kuru kuumltuumlk yaprak ile belirli oranda canlı

ağaccedilları da yakan yangındır Bu tanıma goumlre orman yangınlarının ana karakterleri etrafının

accedilık ve yayılmaya elverişli olmasıdır Yani orman yangını ccedilevresine serbestccedile yakabilecek

yangındır

14

21 Orman Yangınlarının Tuumlrleri

Mineral toprak ile ağaccedil tepesi arasında mevcut tuumlm yanıcı maddelerin yanma derecesi ve

şekli dikkate alınarak orman yangınları ccedileşitli tuumlrlere ayrılmaktadır Bu ayrımda genellikle

orman yangının yaktığı kısımlar goumlz oumlnuumlnde bulundurulur Bu ayrıma goumlre orman yangınları

uumlccedil ana tuumlre ayrılmaktadır

a- Toprak yangını

b- Oumlrtuuml yangını

c- Tepe yangını

Bir orman yangını bu uumlccedil tuumlrden biri veya herhangi birinin kombinasyonu olarak gelişir

Ancak yangınların ccediloğu oumlrtuuml yangını olarak başlar ve gelişir Uygun yanıcı madde ve hava

koşullarında ise oumlrtuuml yangınları şiddetlenerek tepe yangınına doumlnuumlşuumlr

a-Toprak yangını

Toprak yangını ormanda mineral toprak

uumlstuumlnde diğer bir deyişle toprak yuumlzeyi

altındaki kalın organik madde tabakasının (ham

humus veya kuru turbalıklar) yanmasıyla

meydana gelir Bu yangın toprak altında

yavaşccedila ilerler Bazen de toprak uumlstuumlne ccedilıkarak

oumlrtuuml yangınlarına neden olur Yanmanın

derinliği ve şiddeti ayrışmış ve ayrışmakta olan

humus tabakasına ve kuraklık koşullarına goumlre

değişiklik arz eder Yanma derinliği bir

santimetreden bir metreye kadar değişiklik

goumlsterir Bu tuumlr yangınların tespit edilmesi ve

soumlnduumlruumllmesi ccedilok zor olduğundan kontrol altına

alınmaları zordur Uumllkemiz ormanlarında kalın

humus tabakası ve turbalıklar bulunmadığından

bu yangın tuumlruuml uumllkemizde goumlruumllmez

b- Oumlrtuuml yangını

Oumlrtuuml yangını toprağı oumlrten oumlluuml (kuru dal

kuumltuumlk kesim artıkları vb)ve diri (ot ccedilayır

funda yaprak yosun fide vb) oumlrtuumlyuuml yakan

yangındır Ormanda en ccedilok rastlanan yangın

tuumlruumlduumlr Oumlluuml ve diri oumlrtuuml tipine goumlre değişik

şiddet ve suumlratte ilerler Oumlrtuuml yangını yuumlksek

boylu vejetasyonla birlikte ağaccedilların tepe

ccedilatılarının yakar ancak yinede oumlrtuuml yangını

olarak adlandırılır Orman yangınlarının hepsi

oumlrtuuml yangını olarak başlar ve gelişir

Vejetasyon

Humus Tabakası

Mineral Toprak

15

c- Tepe yangını

Tepe yangını oumlrtuuml yangınından az

veya ccedilok ayrılmış olarak ağaccedil ve

ağaccedilccedilıkların tepelerini yakarak ilerleyen

yangındır Yangınların tepe yangınına

doumlnuumlşmesi goumlvde uumlzerinde bulunan kuru

dal yosun veya liken gibi yanıcı

maddenin dikey suumlrekliliğini koruyan ve

kolay tutuşabilen maddelerin oumlrtuuml yangını

ile tutuşturulması sonucu oluşabildiği gibi

iğne yapraklı ormanlarda aşırı sıcaklıkla

birlikte oluşan gaz ccedilıkışının oumlrtuuml yangınını

etkileyerek tutuşturması ve tepe yangınına

doumlnuumlşmesi şeklinde meydana gelmektedir

Bu nedenle tepe yangınları genellikle

iğne yapraklı ormanlarında meydana gelir

Tepe ccedilatısında ilerleyen yangın ccedilok hızlı

yayılması nedeniyle kontrol altına

alınması oldukccedila zordur

Yangınların Kombinasyonu

Bir orman yangınında yukarıda adı geccedilen yangın tuumlrleri değişik kombinasyonlarda da

olabilir Oumlrtuuml yangınının ccedileşitli nedenlerle tepe ccedilatısına atlaması Tepe Yangınına ve tepe

yangınının toprak oumlrtuumlsuumlne geccedilmesi Oumlrtuuml Yangınına neden olur Ayrıca oumlrtuuml yangını da

uygun alanlarda bir Toprak Yangını yaratabilir

Uumllkemizde Orman Yangınları ve Yangın Sezonları

Ccedileşitli etkenlere accedilık olan ve buumlyuumlk bir yanıcı madde birikimine sahip olan ormanlar

oumlzellikle sıcak ve kurak mevsimlerde yangın tehlikesi ile karşı karşıya bulunmaktadır

Uumllkemiz Akdeniz coğrafyası ve iklim kuşağında yer alması nedeniyle yaz aylarında yoğun bir

yangın tehdidi altında bulunmakta buna bağlı olarak her yıl ccedilıkan ccedileşitli sayıdaki orman

yangınları sonucu oumlnemli miktarda orman alanı zarar goumlrmektedir (Anonim 2001)

Yangın sezonu veya yangın mevsimi yangınların ccedilıktığı yayıldığı yangın koruma ve

organizasyonuna yeter derecede zarar yaptığı yılın bir doumlnemi veya doumlnemleri olarak

tanımlanmaktadır Bu doumlnemlerin belirli bir alanda sık sık olması devam suumlresi ve şiddeti

aslında iklimin bir sonucu ise de bu konuda ormandaki yanıcı maddelerin oumlzelliklerinin de

buumlyuumlk etkisi vardır Aynı iklim koşulları ccedileşitli youmlrelerde hatta aynı youmlrede benzer yangın

koşullarına neden olmaz Oumlrneğin bağıl nemin 30 olduğu bir yaz mevsiminde aynı youmlredeki

ince ve kalın yanıcı maddelerde eşit tehlike meydana getirmez İklim ve yanıcı maddelerin

Tuumlrkiyersquonin değişik youmlrelerinde ve yıllarda farklılık goumlstermesi nedeniyle ccedileşitli youmlreleri

kapsayan bir yangın sezonu listesi yapmak olanaksızdır Ancak uumllkemizde orman yangını

sezonlarını ikiye ayırmak muumlmkuumlnduumlr

Uzun yangın sezonu( 5-8 ay suumlrer)

Kısa yangın sezonu( 2-3 ay suumlrer)

16

Tuumlrkiye iccedilin orman yangını sezonu Akdeniz ve Ege boumllgelerindeki iğne yapraklı

ormanlarında 1 Mayıs ile 31 Ekim 6 ay devam eden uzun yangın sezonudur (Şekil 1)

(Ccedilanakcıoğlu 1995) Buna karşın Orta ve Doğu Karadeniz Boumllgelerinde yangınların

yoğunlaştığı aylar Şubat ndashNisan aylarıdır ve uumllkemizde kuzey boumllgelerde yayılış goumlstern

ormanlık alanlarda 2-3 ay devam eden kısa yangın sezonu goumlruumllmektedir (Şekil 2) (Bilgili vd

2010)

Şekil 1 2001-2010 yılları arasında uumllkemiz orman yangınları mevsimi

Şekil 2 2000-2009 yılları arasında Doğu Karadeniz Boumllgesi orman yangınları mevsimi

Orta ve Doğu Karadeniz Boumllgelerindeki bu kısa yangın sezonun nedeni ise

Balkanlardan orta Akdenizrsquoe gelen hava kuumltlesinin Akdenizrsquode termodinamik değişikliğe

uğrayarak alccedilak basınccedil merkezinin hareket youmlnuuml kuzeydoğu istikametine doumlnmesidir

Akdenizrsquoden Karadenizrsquoe doğru guumlneybatı youmlnden esen bu ruumlzgar (Lodos) kuzey bakılılarda

foumln etkisi ile orman yangınlarına neden olmaktadır Doğu Karadenizrsquoe kadar mesafe daha

uzun olduğu iccedilin foumln etkisi de artmakta yaz mevsiminde bile orman yangını ccedilıkmayan bu

boumllgede orman yangınlarına neden olmaktadır 15 Şubat 2010 tarihine meydana gelen foumln

etkisi Doğu Karadenizrsquode sekiz farklı noktada orman yangınlarının ccedilıkmasına sebep olmuştur

(15 Şubat 2010 tarihinde Adanarsquoda en yuumlksek sıcaklık 11degC iken doğu Karadenizrsquodeki buumltuumln

17

illerin azami sıcaklığı 25degC olarak gerccedilekleşmiştir) 5 Nisan 2000 tarihinde ise Tuumlrkiyersquode bir

guumlnde ccedilıkan yangınlarda 7105 hektar alan yanmıştır 23-24 Mart 2008 tarihlerinde ise orta ve

doğu Karadenizrsquode 18 noktada orman yangını ccedilıkmıştır Guumlney batılı fırtınanın enerji nakil

hatlarını kopararak yangınlara neden olduğu da goumlruumllmektedir

Geccedilmişte Ccedilıkan Buumlyuumlk Yangınlar

Bir alanın veya boumllgenin yangın tarihi ve doğal yangın rejimi hakkındaki ayrıntılı bilgi

yangın davranışının tahmin edilmesi yangının etkilerinin belirlenmesi ve yangına bağımlı

alanlarda yangının kaccedilınılmaz bir faktoumlr olduğunun anlaşılması hususunda fayda sağlayarak

başarılı bir yangın amenajman planının hazırlanmasına ve uygulanmasına yardımcı olur

(Mutch 1980) Bu nedenle orman yangınları ile başarılı bir şekilde muumlcadele edebilmenin ilk

adımı ilgili boumllge veya alanın doğal yangın rejimi oumlzelliklerinin belirlenmesi olmalıdır (Agee

1974)

Orman yangınlarının yaptığı zararın oumlnemini anlayabilmek iccedilin geccedilmişte meydana

gelmiş buumlyuumlk yangınların bilinmesi ve bunların ayrıntılı olarak incelenmesi gerekir Boumlylece

hem geccedilmiş yangınların buumlyuumlmesindeki doğal nedenler ve soumlnduumlrme organizasyonunun hatalı

youmlnleri belirlenmiş hem de gelecek iccedilin hazırlanacak Yangın Koruma ve Savaş

Organizasyonuna youmln verecek veriler toplanmış olur

Uumllkemizde Ccedilıkan Buumlyuumlk Yangınlar

Uumllkemiz ormanlarında ccedilıkan yangınlar hakkındaki istatistiklere 1937 yılından sonra

rastlanmaktadır Bu nedenle 1937den oumlnce ccedilıkan yangınlar hakkında bilgi mevcut değildir

Uumllkemiz ormanlarında 1959-1988 yılları arasında ccedilıkan yangınlar uumlzerinde yapılan

incelemede buumlyuumlk yangın sınıfına giren (Sınıf G = 5001 hektar ve daha buumlyuumlk yangınlar) 67

adet yangın tespit edilmiştir (Orman Genel Muumlduumlrluumlguuml İstatistikleri 1937- 1988

Kuumlccediluumlkosmanoglu 1987)

Geccedilmişte meydana gelen yangınlardan 3uumlne ait detaylı bilgiler aşağıda accedilıklanmıştır

Serik-Taşağıl Orman Yangını

Uumllkemiz tarihinin kayıtlara geccedilmiş en buumlyuumlk orman yangını Antalya Orman Boumllge

Muumlduumlrluumlğuuml sınırları iccedilerisinde 31 Temmuz- 4 Ağustos 2008 tarihleri arasında gerccedilekleşen

Serik-Taşağıl Orman Yangınıdır TEDAŞrsquoa ait enerji nakil hattının 3172008 saat 1230 da

şiddetli poyraz nedeniyle tellerin birbirine temas etmesi sonucu oluşan kıvılcımın enerji nakil

hattının hemen altındaki tarladaki anızları tutuşturmasından ccedilıktığı belirlenmiştir Yangın

Karabuumlk Orman işletme Şefliği sınırları dacirchilindeki ormanlarda yeterli orman ve yangın

emniyet yolunun olmaması ve şiddetli poyraz nedeniyle hızla yayılarak kontrolden ccedilıkmıştır

01082008 guumlnuuml saat 0230 da Karataş Koumlyuuml Macarlar Mahallesini kuşatan orman yangını en

buumlyuumlk tahribatı bu koumlyde yapmış olup yangın sonrasında yapılan kesin hasar ccedilalışmaları

sonucunda 77 konut 88 ahır ve deponun yandığı yangında ayrıca bir ilkoumlğretim okulu ve

lojman bir cami ve bir koumly konağının hasar goumlrduumlğuuml 50 kuumlccediluumlk ve buumlyuumlkbaş hayvan ile 106

kovandaki arının telef olduğu belirlenmiştir Yangını soumlnduumlrme ccedilalışmalarına 9 helikopter 2

amfibik uccedilak 5 THK uccedilağı 225 arazoumlz 45 dozer 150 teknik eleman ve 1300 yangın işccedilisi

katılmıştır

31 Temmuz- 4 Ağustos tarihleri arasında (5) guumln suumlreyle devam eden Taşağıl ve Serik

Orman yangını sonucunda mevcut orman amenajman planlarına goumlre 13 018 hektarı verimli

koru ormanı ve 3907 hektarı bozuk koru ormanı olmak uumlzere 16925 hektar orman alanı tahrip

olmuş ve tahminen 1674000 m3 dikili ağaccedil yanmıştır

18

Dursunbey Orman Yangını

Bu yangın 1181945 guumlnuuml saat 1300de Dursunbey Devlet Orman işletme Muumlduumlrluumlğuumlnuumln

Candere Boumllgesi Oumlteova-Damlıca serisinin 7 Nolu boumllmesi iccedilinde bulunan bir tarla

kenarından ccedilıkmıştır Yangının bilerek ccedilıkarıldığı sanılmaktadır Yangın 8 guumln devam etmiş

ve 1981945 guumlnuuml saat 1450de soumlnduumlruumllmuumlştuumlr Ormanın durumuna goumlre oumlrtuuml ve tepe

yangını şeklinde devam eden bu buumlyuumlk yangında yanan alanın ortalama 12600 hektar ve zarar

goumlren orman servetinin de ortalama 1 000 000 m3 olduğu tahmin edilmiştir Dursunbey

orman yangınının devamı sırasında iklim arazi yanıcı madde koşullarının yangının

gelişmesine yardımcı olması ve oumlzellikle ruumlzgacircrın zaman zaman youmln ve hız değiştirmesi

1000in uumlstuumlnde soumlnduumlrme personelini guumlccedil durumlara sokmuştur Yangın Akdağ youmlnuumlnde

karaccedilam + kayın karışıklığının başladığı sınırda durmuştur (PAMAY 1960)

Marmaris Orman Yangını

Yaktığı alan youmlnuumlnden uumllkemizde bilinen en buumlyuumlk ikinci orman yangınıdır Bu yangın

2391979 guumlnuuml saat 1030da Marmaris ilccedilesi Ccediletibeli Boumllgesinin aynı isimle anılan serisinin

Hacı Ali Yurdu mevkii 93-94 Nolu boumllmelerinde ccedilıkmıştır 6 yerde hemen aynı anda

başlayan yangın kasten ccedilıkarılmış fakat faili bulunamamıştır Yangın ayrıca Marmaris

Boumllgesinin Marmaris serisine geccedilmiş ve 4101979 guumlnuuml saat 1500de soumlnduumlruumllmuumlştuumlr Oumlrtuuml

ve tepe yangını şeklinde devam eden yangında 13260 hektar orman alanı yanmıştır Yangın

sırasında ruumlzgarın ccedilok şiddetli ve bağıl nemin ccedilok duumlşuumlk olduğu bildirilmektedir Yangını

soumlnduumlrmede 300 yuumlkuumlmluuml 1100 asker ve 240 memur ccedilalışmıştır Yanan servet 315 000 m3 ve

bu alanın ağaccedillandınlması iccedilin 152284 000 TL gereksinim bulunduğu hesaplanmıştır

Yangında oumllen olmamış yalnız 2 kişi sakatlanmıştır Yangın soumlnduumlrme giderleri 1 347 626

TL olmuştur

Yabancı Uumllkelerde Ccedilıkan Buumlyuumlk Yangınlar

Orman yangınları duumlnyanın diğer uumllkelerinde de buumlyuumlk zararlara neden olmaktadırlar

Akdeniz uumllkeleri Kuzey Amerika Avustralya ve Rusya yangınlardan geccedilmişte olduğu kadar

buguumln de buumlyuumlk zarar goumlrmektedirler

Mevcut literatuumlrlerden buguumlne kadar bilinen en buumlyuumlk orman yangını 1915 yılında

Sibiryada ccedilıkmış ve Guumlney Almanya kadar genişlikte bir alana yayılmıştır Bu yangın

hakkında başkaca bir bilgi mevcut değildir

Amerika Birleşik Devletlerinde halen insanlar uumlzerinde derin etkisinin yaşandığı buumlyuumlk

orman yangınları ccedilıkmıştır Bunlardan 8 Ekim 1871 guumlnuuml ccedilıkan Peshtigo-Wisconsin-

Michigan Yangını 1500den fazla insanı oumllduumlrmuumlş ve 950 000 hektar alanı yakmıştır 10 ndash 21

Ağustos 1910 tarihleri arasında seyreden Buumlyuumlk Idaho Yangını da 85 kişinin oumlluumlmuumlne ve

750 000 hektar alanın yanmasına neden olmuştur HOLBROOK (1943)un Burning an Empire

(Bir imparator1uğun Yanışı) adlı eseri Amerika Birleşik Devletleri nde geccedilmişte ccedilıkan

buumlyuumlk orman yangınları hakkında geniş ve uumlrpertici bilgiler vermektedir

19

BOumlLUumlM

ORMAN YANGIN DAVRANIŞINI ETKİLEYEN ANA FAKTOumlRLER

11 Orman Yangın Davranışı

Her yangın işccedilisinin eğitiminde oumlğretilen ilk bilgi orman yangın davranışıdır Başarılı bir

yangın soumlnduumlrme aktivitesinin olmazsa olmaz şartı yangın davranışı hakkında detaylı bilgi ve

deneyime sahip olmaktır Yangın davranışı yanıcı maddenin tutuşması alevin gelişmesi

yangının yayılması ve diğer doğal olaylarının bir buumltuumlnuuml olarak tanımlanabilir

Orman yangınlarının nasıl ve niccedilin yayıldığını birbiri ile ilişkili birccedilok faktoumlr

belirlemektedir

Yangın davranışını tahmin etmek iccedilin aşağıdakilein bilinmesi ve anlaşılması

gerekmektedir

(i) Yangının başlamasına ne neden olur

(ii) Yangın nasıl başlar

(iii) Yangın nasıl geşilir

(iv) Yanmaya devam eder mi

(v) Hangi youmlnde nasıl bir hızda yayılır

(vi) İlerleyeceği youmlnde niccedilin ilerler ve

(vii) Hangi sıklıklarda ve ne zaman yanar

Bu bilgiler ışığında

yangın işccedilileri ve yangın youmlneticileri daha etkin ve etkili yangın oumlnleme ve savaş

planları yaparak yangının nerede nasıl ve zaman kontrol altına alınması konusunda en

doğru kararı verebileceklerdir

İş guumlvenliği tehlike durumlarının tanımlanması ve tehlikeden kaccedilınma konusunda daha

başarılı olunacaktır

Yangının kontrole alınmasında daha etkin savaş youmlntemlerinin ortaya konulacaktır

12 Yanma İlkeleri

121 Yangın Uumlccedilgeni

Yangınların tuumlmuuml YANICI MADDE ISI ve OKSİJENrsquonin uygun koşullarda ve

gereken oumllccediluumllerde bir araya gelmesiyle oluşan kimyasal birer reaksiyondur Bu uumlccedil elementin

oluşturduğu kombinasyona ldquoYangın Uumlccedilgenirdquo denir Bir ormanda her zaman bol miktarda

yanıcı madde ve oksijen bulunur Uumlccedilgeni tamamlamak iccedilin yeterli miktardaki ısıya veya

tutuşturma kaynağına ihtiyaccedil vardır Bu uumlccedil elementen her hangi birinin yokluğunda yangın

meydana gelmez Orman yanıcı maddelerinde asıl yanan bileşen karbondur Basit olarak

yanma olayı karbon ve oksijenin reaksiyona girmesi sonucunda karbondioksit ve ısı

20

enerjisinin accedilığa ccedilıkmasıdır Kimyasal bir olay olup yuumlksek sıcaklık derecelerinde meydana

gelir Yanma fotosentezin olayının tersidir

CO2 + H2O + Guumlneş Enerjisi C6H12O6 + O2 Fotosentez

C6H12O6 + O2 + Tutuşma Sıcaklığı CO2 + H2O + Isı Yanma

Yangın uumlccedilgenini oluşturan uumlccedil element oksijen yanıcı madde ve sıcaklıktır

Oksijen ndash Havanın 21rsquoi oksijenden ibarettir Oksijen miktarının 15rsquoe duumlşmesi

sonucunda yangın soumlner

Yanıcı Madde - Doğal yangınlarla muumlcadelede oumlncelikli olarak yangın uumlccedilgeninin

yanıcı madde ayağı kırılarak kontrol altına alınmaya ccedilalışılır Yangnın kontrol altına alındığı

hat genellikle yuumlzey yanıcı maddelerin el aletleri ile uzaklaştırılarak mineral toprağın accedilığa

ccedilıkarılmasıyla veya hat genişliğinde bir alanın suyla ıslatılması sonucu elde edilir

Sıcaklık - Bir yangının başlayabilmesi iccedilin yanıcı maddenin tutuşma sıcaklığına

getirilmesi gerekmektedir Şayet sıcaklık tutuşma sıcaklığının altına duumlşerse o zaman yangın

soumlner Su sıcaklığı duumlşuumlren en etkin maddelerden biridir Kumlu toprak uygulaması da ısıyı

duumlşuumlrmeye yardımcı olur

122 Tutuşma Sıcaklığı

Tutuşma Sıcaklığı bir maddenin tutuşması ve herhangi bir kaynaktan hiccedilbir ek ısı

almaksızın yanmaya devam edebilmesi iccedilin gerekli olan sıcaklık olarak tanımlanır Şayet bir

yanıcı maddenin yanmasına neden olan ısı uzaklaştırıldığında yanma olayı duruyorsa o

zaman bu yanıcı madde henuumlz tutuşma sıcaklığına ulaşmamıştır denir

Hızlı bir yanıcı madde tuumlketimi olduğunda tutuşma noktası veya evresi yanıcı madde

tipine ve koşullarına bağlı olarak değişiklik goumlsterir Tutuşma sıcaklığı yanıcı maddenin

oumlzelliğine bağlı olarak 220-250degC arasında değişiklik goumlsterir Oumlrneğin

YANGIN UumlCcedilGENİ

21

Resim A) Bir kibritle kuumlccediluumlk bir dal tutuşturulduğunda dal yanmaya başlar ve kibrit

uzaklaştırıldıktan sonra da yanmaya devam eder

Resim B) Bir kibritle kuru bir tomruk tutuşturulduğunda tomruk yanmaya ancak kibrit

uzaklaştırılır uzaklaştırılmaz tomruk soumlner

Bu iki oumlrnekte goumlruumllduumlğuuml uumlzere bir kibrit kuumlccediluumlk bir dal parccedilasını tutuşturma sıcaklığına

ulaştırabilirken tomruğu tutuşturma sıcaklığına ulaştıramamıştır Yanıcı maddenin tutuşma

sıcaklığına ulaştırılıp ulaştırılamadığının belirlenmesinde uygulanan sıcaklıkla birlikte yanıcı

maddenin boyutu buumlyuumlk oumlnem taşımaktadır

Yanıcı maddenin tutuşma sıcaklığına ulaşması iccedilin etkili olan bi diğer faktoumlr yanıcı

madde nemidir Nemli bir tomruğun tutuşma sıcaklığına ulaşması kuru bir tomruğa goumlre daha

fazla zaman alır

Orman ve ccedilayır yangınlarına neden olan bazı ısı kaynakları şunlardır

(i) Alevler (kibrit vb) (ii) Kor veya koumlz (sigara vb) (iii) Elektrik hatlarından ccedilıkan kıvılcımlar yıldırım ve (v) Suumlrtuumlnme sonucu oluşan kıvılcım (iş makinaları trenler vb)

123 Yanma Evreleri

Yanma olayı belli bir yanıcı maddeyi tutuşma sıcaklığına ulaştırmaya yetecek orandaki

ısının bulunup bulunmamasına bağlıdır Orman yangınlarında tuumlm yanıcı maddeler yanma

olayının aşağıda accedilıklanan uumlccedil evresini geccedilirirler Bu uumlccedil safhaların tamamlanması ise yangın

uumlccedilgeninde yer alan uumlccedil bileşenin varlığı veya yeterli oranda ısının olup olmamasıyla yakından

ilişkilidir

22

1 Safha ndash Oumln ısınma

Bu safha yanıcı maddelerin kurutulduğu ısıtıldığı ve kısmen damıtıldığı evredir

Ancak bu safhada alev yoktur Bu safhada yanıcı maddenin sıcaklığı tutuşma noktasına

(sıcaklığına) ulaşmaya başlar Kabaca orman yanıcı maddelerinin ccediloğunun tutşma sıcaklığı

220-250 degC lsquodir

2 Safha ndash Alevli yanma

Bu safhada ısınma oumlncesi evrede bulunan yanıcı madde gazlara ve odun koumlmuumlruumlne

doumlnuumlşuumlr Yanıcı madde kendi tutuşma sıcaklığına ulaşmıştır ve tutuşturma kaynağının suumlrekli

olması durumunda laevler yaınıcı mddenin uumlzerinde goumlruumlluumlr Bu safhada gazlar yanar ancak

yanıcı madde kendi başına henuumlz alevlenebilecek duruma gelmemiştir

3 Safha ndash Kor halinde yanma

Bu safha yanma olayının son evresidir Bu evreden oumlnce yanıcı maddenin bozulma

suumlreci olarak yanıcı madde daima iki yanıcı maddeye ayrılır Bunlar gaz ve odun koumlmuumlruumlduumlr

Yanma evresi boyunca yanıcı maddeden ccedilıkan gazlar alevli olarak goumlzle goumlruumllebilir biccedilimde

yanar Odun koumlmuumlruuml ise alevsiz olarak yanmaya devam eder Daha sonra yanıcı madde

tuumlkenir ve kuumll olur Bu aşamadaki orman yanıcı maddeleri kuumltle taşınımına neden olabilecek

ruumlzgacircrların varlığı ile veya yanan yanıcı maddelerin tepe aşağı yuvarlanması sonucunda nokta

yangınlarına neden olur

13 Isı Transferi

Isı bir madde den diğerine hareket eden

veya transfer olan bir enerji formudur Isı

transferi belli bir yol izleyen yangın davranışını

etkiler Yangınlar farklı ısı transfer metodlarına

bağlı olarak yayılırlar

Isı tranfer metodlarını 4 farklı

metodlaoumlzetlemek muumlmkuumlnduumlr (i) Radyosyon (ii) Konveksiyon (iii) Konduumlksiyon (iv) Kuumltle Taşınımı

Radyasyon ışık hızında herhangi bir

youmlnde accedilık alana doğru ısının taşınmasıdır

23

Radyasyon ısınan havanın hareketine gereksinim duymaz Ancak ısının şiddeti objeden

kaynağa doğru olan uzaklığın karesiyle orantılı olarak azalır

Radyasyon ana yangın istikametindeki yanmamış yanıcı maddelerinin ısınmasına

neden olarak yanıcı maddenin tutuşma sıcaklığına erişmesi yardımcı olur ve yanmasını

sağlar

Buumlyuumlk bir yangın (yuumlksek alevler) kuumlccediluumlk bir yangına oranla yanıcı maddeleri daha oumlnce

ısıtır ve daha hızlı tutuşturur Radyasyon yani yanıcı maddelerin ısınmasına neden

olduğundan oumlrtuuml yangınlarının yayılmasında ccedilok oumlnemli bir rol oynar Radyasyon yangın

hattı youmlnuumlndeki yanıcı maddeleri oumlnceden ısıtarak yangın hattının oumltesine yangının

atlamasına yardımcı olur

Aşağıdaki oumlzelliklerden dolayı radyasyon yangın yangın davranışı iccedilin oumlnem arz eder

ccediluumlnkuuml

(i) Oumlrtuuml yangınlarının yayılmasına yardımcı olur

(ii) Yangının doğal veya yapay olarak hazırlanan yangın engelini atlayarak geccedilmesini

sağlayabilir

Konveksiyon ısınan hava ve diğer gazlarla birlikte ısının taşınması demektir Bir

yangının uumlzerindeki duman yukarıya doğru hareketi ısınan hava diğer gazlarının

yuumlkselmesinin bir kanıtıdır Hızlı bir şekilde yuumlkselen konveksiyon kolonu ccedilok şiddetli olarak

yanan bir yangının goumlstergesidir

Konveksiyon havanın hareketine bağlı olarak ısıyı herhangi bir youmlnde yayan ısınmış

hava ve gaz formudur Bir orman yangınında yanıcı maddeler ısınan hava duman ve gazlarla

buluştuğunda başlangıccedil ısısını alır Konveksyon yangının yayılmasına katkı sağlar

Yuumlkselen bir konveksiyon kolonu sıcak

koumlzleri ve yanan dalları yanan alandan başka

yerlere taşıyabilir Bu ısı kaynağı yere duumlşer ve

uygun yanıcı maddenin varlığında nokta yangını

oluşturabilir

Konveksiyon ayrıca kuumlccediluumlk ağaccedil

topluluklarının veya tek bir ağacın dipten tepeye

doğru birde alevlenmesine (torching) neden olur ve

tepe yangınlarının başlasına yardımcı olur Bu

olaya tropikal ormanlarda oldukccedila nadiren rastlanır

Oumlzetle konveksiyon yangın davranışı accedilısından ccedilok

oumlnemlidir Ccediluumlnkuuml

(i) Yangının yayılmasına

(ii) Nokta yangınlarının oluşmasına

(iii) Torching

(iv) Tepe yangınlarının başlamasına ve

(v) Eğim yukarı yangının hızla ilerlemesine

yardımcı olur

Konduumlksiyon ısının bir yanıcı madde iccedilinde veya bir yanıcı maddeden diğerine direk

kontakt kurarak taşınmasıdır Odun temelde ısının taşınmasındaccedilok zayıf bir ilekendir

Ancak metal ısıyı ccedilok iyi iletir Bu ısı transfer metodu inşaat yapılarda oumlnemli olmasına

rağmen orman yangınlarıyla ccedilok az ilişkilidir

24

Kuumltle taşınımı orman yangınlarında temel bir ısı tranfer metodudur Direkt temas

yoluyla oluşur ve tutuşmuş veya kor haline gelmiş yanıcı maddelerin yuvarlanarak veya

duumlşerek ısıyı yaymasıyla meydana gelir

YANGIN DAVRANIŞINI ETKİLEYEN ANA FAKTOumlRLER

Yanıcı maddeler hava halleri ve topoğrafik faktoumlrlerin tuumlmuuml yangın davranışını etkiler

Yangın davranışının doğru ve guumlvenilir bir şekilde tahmin edilebilmesi iccedilin yangın davranışı

uumlzerinde etkili olan faktoumlrler ccedilok iyi bilinmelidir

Yangın davranışını uumlccedil ana faktoumlr etkiler

(i) Yanıcı madde (ii) Hava (iii) Topoğrafya

1) Yanıcı Maddeler

Yanıcı madde oumlrtuumlde veya tepede bulunan tutuşup yanabilen canlı veya oumlluuml herhangi

bir organik materyaldir Yangın davranışında etkili olan yanıcı maddelerin belli oumlzellik ve

karakteristiklerinin ccedilok iyi bilinmesi gerekmetedir Yanıcı maddeler toprakta toprak uumlstuumlnde

ve daha yuumlksekte bulunabilen tutuşup yanabilen veya yanmaya tutuşmaya eğilimli herhangi

bir madde veya karışım olarak tanımlanır (Robertson 1971) YDTS iccediline yanıcı madde

oumlzelliklerinin doğru ve eş zamanlı bir şekilde dacirchil edilmesi yangın davranışında buumlyuumlk oumlnem

taşımaktadır Yanıcı maddelerin sınıflandırılmalarında yangın davranışına etki eden yanıcı

madde ağırlığı boyutları dağılımı ve nem iccedileriği gibi elde edilebilen ve uumlzerinde oumllccediluumlmler

yapılabilen yanıcı madde oumlzellikleri esas olmaktadır (Van Wagner 1963)

Bunlar (i) Yanıcı madde boyutu (ii) Yanıcı madde duumlzeni ve suumlrekliliği (iii) Yanıcı madde miktarı (iv) Yanıcı mdde tipleri dağılımları ve (v) Yanıcı madde koşulları

Herhangi bir yangının analizinde yanıcı maddenin bu oumlzellikleinin dikkate alınması buumlyuumlk oumlnem taşımaktadır

Yanıcı madde boyutu

Yanıcı madde boyutu yanıcı maddelerin yanma hızını belirleyen bir faktoumlrduumlr Yanıcı

madde boyutu potansiyel yanıcı madde ağırlığının tahmin edilmesinde yeterli olmaktadır

Bununla birlikte tuumlketilebilir yanıcı madde miktarını tahmin etmek iccedilin bazen hem canlı hem

de oumlluuml materyallerin dağılımının buumlyuumlkluumlkleri ve hacimleri bilinmelidir İnce ve kaba yanıcı

maddeler olmak uumlzere genelde iki grupta incelenirler

A İnce (hafif) yanıcı maddeler yaprak

ince dal ibre ve ccedilayır gibi maddeler ccedilok hızlı nem

alma ve verme oumlzelliğine sahip olan maddelerdir

Dolayısıyla ccedilok kısa suumlrede kuruyarak tutuşmaya

elverişli hale gelmektedirler Yangın ince yanıcı

maddelerde kalın yanıcı maddelere oranla daha

hızlı yayılır

B Kalın (ağır kaba) yanıcı maddeler

incelere oranla daha buumlyuumlk ebatlara sahip koumlk

25

devrilmiş goumlvdeler ve kalın ccedilaplı kesim

artıklarından oluşmaktadır Bu tip yanıcı

maddeler boyutlarından dolayı nemi daha yavaş

alıp daha geccedil bırakırlar Tutuşmaları iccedilin daha

fazla ısıya ve yanmaları iccedilin daha fazla zamana

ihtiyaccedil goumlsterirler Dolayısıyla bu tip yanıcı

maddelerin yangının başlaması ve yayılmasında

oumlnemli bir etkisi yoktur Ancak uzun suumlre kor

halinde kalabildiklerinden yangının mevcut

sınırlarını aşıp yanmamış alanlara geccedilerek

tekrar başlamasını engellemek iccedilin soğutma

ccedilalışmalarında bu tip yanıcı maddelere dikkat

edilmeli ve tamamen soumlnduumlruumllmelidir (Bilgili 1998a)

Yanıcı madde duumlzeni ve suumlreklilği

Yanıcı madde duumlzeni yanıcı maddelerin yatay ve dikey konumdaki dizilimleri ile

ilgilidir Yanıcı madde suumlrekliliği ise tuumlm yanıcı maddelerin yatay ve dikey konumdaki

suumlrekliliğini ifade eder Yanıcı madde duumlzeni yanmayı yangın şiddetini yayılma oranını

havalanmayı dolayısıyla yanıcı madde nem kaybı oranını buumlyuumlk oumllccediluumlde etkiler Yanıcı madde

duumlzeni

(i) Yangının yayılma ve yanma oranını (ii) Yangının yayılacağı youmlnuuml (iii) Nemin evaporasyon oranını ve (iv) Yanma iccedilin uygun oksijen oranını belirler

Ccedilok sıkışık veya ccedilok seyrek olarak dizilmiş yanıcı madde parccedilacıklarının oluşturduğu

bir zeminde yangın ccedilok hızlı ilerleyemez Yanıcı madde ccedilok sıkışık olduğu durumda yanıcı

madde yoğunluğunun fazla ve goumlzenekliliğinin az olmasından dolayı yanıcı madde nem

miktarı daha fazla olacaktır Bu yuumlzden kuruma daha uzun bir suumlrede gerccedilekleşecektir Yanıcı

maddenin seyrek olması durumunda ise yanıcı madde parccedilacıkları birbirine yeterince yakın

olmadıklarından dolayı yanan parccedilacıkların oluşturdukları enerji henuumlz yanmaya başlamamış

materyali tutuşturacak derecede olamayacağından yangının ilerlemesi sağlanamayacaktır İbre

boyu kuumlccediluumlk olan saf iğne yapraklı meşcerelerde (oumlrneğin goumlknar ladin) oumlluuml oumlrtuumldeki ibre

goumlzenekliliğinin az oluşu ve sıkışık bir yapı oluşturmaları nedeni ile oumlrtuuml yangınları ya ccedilok

yavaş ilerler ya da hiccedil ilerlemez Yapraklı meşcerelerde (oumlzellikle meşe) yeni doumlkuumllmuumlş

yaprakların oluşturduğu oumlluuml oumlrtuumlde yangın daha hızlı ilerleyebilir Bunun sebebi yaprakların

kıvrılarak havalanmayı arttırması (gevşek bir oumlrtuuml oluşturması) ve iyi bir oumlrtuuml oluşturmasından

kaynaklanmaktadır Oumlrtuuml yangınları oumlzellikle ccedilam meşccedilerelerinde diğer meşcerlere oranla

oldukccedila hızlı yayılmaktadır Bunun nedeni ibrelerin uzunluğu ve oluşturdukları derin ve

havalanması iyi oumlluuml oumlrtuuml tabakasıdır (Bilgili 1998a)

Hem yatay hem de dikey yanıcı madde suumlrekliliği yangın davranışı accedilısından son derece

oumlnemli yanıcı madde oumlzelliklerindendir Yangın genelde oumlluuml oumlrtuuml tabakasında başlar ve gelişir

Yangının ilerleyebilmesi yangının ilerlediği youmlndeki yanıcı maddenin suumlrekliliği ile doğrudan

ilişkilidir Oumlluuml oumlrtuuml tabakasındaki bir kesinti yangının daha ileriye geccedilişini engelleyecek ya da

zorlaştıracaktır Aynı şekilde oumlrtuuml yangınının tepe yangını halini alabilmesi iccedilin oumlrtuuml yangını

ile oluşan enerjinin tepedeki yanıcı maddeleri tutuşturacak derecede ve tepenin de belli bir

yuumlkseklikte olması gerekir Genellikle dikey alev yuumlksekliğinin 15 katı yuumlkseklikteki boşluk

uumlst tabakanın yanmasına engel olmaktadır (Chandler vd1991)

26

Yanıcı Madde Miktarı

Yangın davranışı ile doğrudan ilişkili olan yanıcı madde miktarı (Rothermel 1983)

yangının yayılışını ve accedilığa ccedilıkan enerji

miktarını belirler (Stinson ve Wright 1969

Whelan 1995) Birim hektarda yanacak

yanıcı madde miktarı yangının şiddetini

etkiler Hektardaki yanıcı madde miktarı

arttıkccedila yangının şiddeti ve accedilığa ccedilıkardığı

ısı miktarı artar

Hafif yanıcı maddelerde ilerleyen bir oumlrtuuml yangının kontrol altına alınması kolaydır Ancak ağır yanıcı maddelerde ilerleyen bir oumlrtuuml yangını fazlaca ısı accedilığa ccedilıkardığından şiddetli ilerler ve kontrol altına alınması oldukccedila zordur

Hektardaki yanıcı madde miktarı (hacmi) hafif otlardan ağır kesim artıklarına kadar ccedilok geniş bir yelpazede değişiklik arz eder Yanıcı maddenin miktarını yangın esnasında accedilığa ccedilıkan toplam ısı miktarı belirler Yangın suumlresince accedilığa ccedilıkan toplam ısı miktarı yangının yayılmasında ccedilok oumlnemli bir rol oynar Yanıcı madde miktarının belirlenmesi saha uumlzerinde tehlikeyi azaltma oumlnlemlerinin gerekli olup olmadığına karar vermede ve ileride ccedilıkabilecek olası yangınlara karşı alınacak oumlnlemlerin planlanmasında gerekli olmaktadır

Yanıcı madde miktarının tahmin edilmesinde canlı yeşil olan vejetatif kısımlar değişik

sınıflara ayrılmakla birlikte yanabilirlik durumlarına goumlre 05 cm lt 05-1 cm 1-2 cm 2-5

cm 5-10 cm ve 10 cmgt daha yukarı kalınlık olmaka uumlzere sınıflarılırlar (Vezina 1962

Chandler vd 1991) Bu şekilde mevcut yanma koşullarında ne kadar yanıcı madde miktarının

yanabileceği doğru guumlvenilir ve etkili bir şekilde hesaplanmış olur Dolayısıyla yangın

yayılma oranı yangın şiddeti ve yanıcı madde tuumlketiminin belirlenmesi iccedilin gerekli

girdilerden birisi elde edilmiş olur

Yanıcı Madde Tipi ve Arazideki Dağılımı

Yanıcı madde tipi genel

anlamada benzer oumlzelliklere

sahip vejetasyon tiplerini ifade

eder Yanıcı maddelerin

yanabilirliği duumlzenine iccedilerdiği

nem miktarına yaşa genel

olarak ağaccedil goumlvdesine ve

tuumlrlerin bileşimine bağlıdır

Her bir yanıcı madde tipi

yangın davranışı accedilısından

farklılıklar arz eder Benzer

topoğrafik ve hava halleri

koşullarında yangın bazı yanıcı

madde tiplerinde yavaş

yayılırken bazılarında oldukccedila

hızlı yayılabilir

Genccedillik

Goumll

Genccedillik

Genccedil Ağaccedillandırma Alanı

Karışık Meşccedilere ışık

Yaşlı Meşccedilere

Maki ışık

Goumll

27

Aynı şekilde bazılarında yuumlksek şiddette yangın oluşurken (oumlrneğin maki ve genccedil

plantasyonlar) diğerlerinde duumlşuumlk şiddette yangın goumlruumlluumlr (oumlrneğin yaşlı meşcereler) Bu

durum dikkate alındığında yanıcı madde tiplerinin arazi uumlzerindeki dağılımlarının yangın

davranışını oumlnemli oumllccediluumlde etkileyeceği kolayca anlaşılmaktadır (Bilgili 1998a)

Yanıcı Madde Nemi

Yanıcı madde nemi mevcut hava koşullarının farklılığına goumlre yangının başlaması ve

yayılması iccedilin limit bir faktoumlrduumlr Orman yanıcı maddelerinin nem kaynağı

(i) atmosfer (ii) yağış ve (iii) toprak yuumlzeyidir

Yanıcı madde nemi yuumlksek olduğu zaman tutuşma zayıf yayılma oranı duumlşuumlk bununla

birlikte yanıcı maddenin neminin duumlşuumlk olması durumunda tutuşma kolay olup yayılma

oranı yuumlksektir (Shroder ve Buck 1970 Blackmarr 1972 Chandler vd 1991) Yangının

yayılışının buumlyuumlk oumllccediluumlde tepeye bağlı olduğu yanıcı madde tiplerinde canlı yanıcı

maddelerdeki (yaprak) nem yangın davranışını etkileyen temel bir etmendir (Countryman

1972)

Yanıcı madde neminin yuumlksek olduğu durumlarda yangının başlaması ve gelişmesi

zorlaşır Ancak yanıcı madde neminin duumlşuumlk olduğu durumlarda ise yangın kolaylıkla başlar

ve hızla ilerler Yanıcı madde nemi sıcaklık bağıl nem ruumlzgar yağışlı mevsim guumlnuumln belli

zamanlarındaki değişim ve yerel topoğrafyaya bağlı olarak farklılık goumlsterir Yanıcı madde

nemi oumlluuml yanıcı maddelerde canlı yanıcı maddelere oranla ccedilok daha hızlı değişir

Yanıcı Madde Ccedileşitleri

Orman yanıcı maddeleri dikey yayılışları ve genel oumlzellikleri dikkate alınarak iki gruba

ayrılırlar Bu sınıflandırmada ayrıca yanıcı madde duumlzeni boyutu nemi ve miktarı dikkate

alınır Buna goumlre yanıcı maddeler 1) Yuumlksek boylu yanıcı maddeler 2) Yuumlzey yanıcı

maddeleri olarak ikiye ayrılır

28

1) Yuumlzey yanıcı maddeleri ikiye ayrılır a) Toprak iccedili yanıcı maddeler b) Toprak uumlstuuml

yanıcı maddeler

1) Toprak iccedili yanıcı maddeler uumlst topraktaki (A horizonu) tuumlm yanıcı maddeleri kapsar

Oumlrneğin humus ağaccedil koumlkleri ccediluumlruumlmekte olan organik madde artıkları guumlbre ve turbalar

Hatta testere tozları da bu katagoriye dahildir Tuumlm toprak iccedili yanıcı maddeleri alevden

ziyade parıltılı yanma goumlruumlnuumlmuumlndedir Daima yuumlksek bir nem oranına sahiptirler Nem

oranlan 20nin altına duumlşmedikccedile tutuşmazlar Fakat tutuşurlarsa yanma suumlrekli olarak

devam eder Yanmaları iccedilin ya hiccedil veya ccedilok az bir oksijene gereksinimleri vardır Bu

maddelerde yangın yavaş ilerler

Humus

Toprak yuumlzeyi uumlzerindeki vejetasyon materyallerinin ayrışımı sonucu meydana gelir

Normal olarak bu maddeler yangının yayılma suumlratini ender olarak etkiler Zira bunlar hem

nemli hem de sıkı istiflenmiş olduklarından ancak uumlst kısımlarının az bir boumlluumlmuuml hava ile

bağlantılıdır Humus kısımlarında yangın ccedilıkma olasılığı ccedilok az olup ccedilıkan yangının yanma

ve yayılma suumlreti de ccedilok azdır Orman yangınlarında humusun ccediloğu alttaki mineral toprağa

karışır

Humus yangınlarının iccedilten tuumlterek yanma karekteri bu tip yangınlarla savaşı

guumlccedilleştirmektedir Bu tip alanlarda yangını soumlnduumlrmek iccedilin humus tabakasını mineral toprağa

kadar accedilmak gerekir Yalnız yapılan inceleme sonunda alt humus tabakası ccedilok ıslak ve ccedilok

fazla sıkı istiflenmişse o zaman bu alanı mineral toprağa kadar accedilmağa gerek yoktur Bir

yangın alanı iccedilindeki humus yangınlarını soumlnduumlrmek iccedilin en iyi ccedilarelerden birisi bir kuumlrekle

humus tabakasını alt uumlst etmektir Boumlylece hava ile temas eden humusun yanması sağlanmış

olur Bu yangınlar su ile de soumlnduumlruumllebilir Fakat bu işlemde yanıcı maddenin su ile iyi bir

şekilde ıslanmsını sağlamak gerekir Fakat humus yangınlarının toprakla soumlnduumlruumllmesi ccedilok

zordur

Koumlkler

Humus gibi koumlkler de yangının yayılma hızında oumlnemli değildir Zira hava ile temasları

yoktur Yangın koumlklerde yavaş ilerler Fakat bazen yangın koumlkler vasıtasıyla kontrolden

kaccedilarak yangın koruma hattını aşar ve yangından korunmak istenen alana geccediler Eğer bu

yangın toprak uumlstuuml tabakasına ulaşırsa yeni bir yangın ccedilıkmasına neden olurlar Bundan

dolayı yangın hattına yakın bulunan koumlkler yangın sonrası soğutma ccedilalışmalarında dikkatlice

soumlnduumlruumllmesi gerekmektedir

1) Toprak uumlstuuml yanıcı maddeler

Bunlar oumlluuml veya canlı olup mineral toprağın uumlst yuumlzuumlnde mevcut tutuşabilen tuumlm

materyalleri kapsar Oumlrneğin oumlluuml materyaller doumlkuumllmuumlş yapraklar ince ve kuumlccediluumlk dallar

kabuk kozalak canlı materyaller ccedilayırlar alccedilak boylu ccedilalılar fideli kuumlccediluumlk boylu fidanlar vb

Hatta ortalama 15 m yuumlksekliğe kadar olan ccedilalılarla toprak yuumlzeyindeki kalın dallar

devrikler ve kuumltuumlkler de bu gruba girerler

Yaprak ve ince yanıcı maddeler

Orman oumlrtuumlsuumlndeki oumllmuumlş yaprak veya iğne yapraklar ile diğer ince yanıcı materyaller

hem yangının ccedilıkmasında hem de suumlratle gelişmesinde buumlyuumlk rol oynarlar Bunlar orman

altında her yerde rastlanan genel yanıcı materyallerdir Bunların tutuşması ve tehlikeli olması

yanıcı maddenin fiziksel karakterine ormandaki duumlzenine ve miktarına bağlıdır Şayet yaprak

ve iğne yapraklar ince dallar ve suumlrguumlnler uumlzerinde iseler yanma daha şiddetli olmaktadır

Zira dallı olan yapraklar toprak yuumlzuumlne duumlşuumlp rutubetlenenlerden daha uygun bir durum almış

29

olurlar Bu nedenle iğne yapraklı ormanlardaki kesim artıklarının yangın iccedilin ccedilok tehlikeli

olması bundan ileri gelir

İğne yapraklılar iccedilinde ccedilamın iğne yaprakları diğer konifer yapraklarından daha fazla

tutuşmaya ve yangının gelişmesine muumlsaittir Zira ccedilamların iğne yaprakları hem buumlyuumlk hem

de ikili iğne yaprak taşımaktadır Bunlar aynı zamanda ayrışmadan uzun yıllar toprak

uumlzerinde kalarak birikimi arttırırlar Buna karşın ladin vegoumlknarın iğne yapraklarının teker

teker doumlkuumllmesi kısa olması ve rutubetli toprak uumlstuuml kısımlarıyla hemen temasa geccedilmesi

nedeniyle tutuşma ve yanmaları yavaş olmaktadır

Yapraklı ağaccedillar iccedilinde oumlrneğin oumlzellikle bazı meşe tuumlrlerinin yaprakları tutuşmaya

elverişlidir Bunun ccedileşitli nedenleri vardır (1) Kıvrılma nedeniyle toprakla temas yuumlzeyi az

olur (2) Oldukccedila uzun bir suumlre dış ortamdaki rutubeti absorbe etme oranları duumlşuumlktuumlr ve (3)

Toprağa doumlkuumllduumlkten sonra hemen kompaktlaşmazlar

Ot ve ccedilayırlar

Otlar ccedilayırlar ve diğer kuumlccediluumlk bitkiler oumlzellikle iğne yapraklı ormanlarda oumlnem

kazanırlar Bu bitkilerin yangınla olan ilişkisi uumlzerinde ruumlzgar havanın sıcaklığı ve atmosfer

neminin buumlyuumlk roluuml vardır Gelişme periyodunda yeşil ve su bakımından zengin olduklarından

dolayı yangını taşıyıcı değil durdurucu goumlrev alıp yangının yayılmasına engel olurlar Fakat

kuruduklarında yangın iccedilin buumlyuumlk tehlike yaratırlar

Ot ccedilayır ve diğer kuumlccediluumlk bitkiler Tuumlrkiyenin orman yangın mıntıkalarındaki ormanlarda

ve oumlzellikle kapalılığı bozulmuş meşcerelerde oldukccedila fazla mevcuttur Yangınla savaşanlar

bu oumlrtuuml tabakasını daima goumlz oumlnuumlnde bulundurmalıdırlar

Alccedilak boylu ccedilalılar fide ve fidanlar

Genellikle 120 cm boydan daha alccedilak olan bu materyaller orman toprağı uumlzerinde diğer

alccedilak boylu yanıcı maddelerle iccedil iccedile bulunurlar Bu canlı vejetasyon oumlrtuumlsuuml yangın sezonu

başında yangın suumlratinin azalmasına yardım eder Sezon ilerledikccedile hava sıcaklığı ruumlzgar ve

duumlşuumlk bağıl nem bu materyalleri kurutur O zaman bunlar yangın iccedilin hem tehlikeli hem de

yangının diğer yerlere taşınmasına yardımcı olurlar

İnce Dallar ve Diğer Oumlluuml Materyal

Bunlar 5 cm ccedilaptan ince olan dallar kabuk ve diğer ayrışım materyallerini oluşturur

Yangınların suumlratini etkileyen orman yanıcı maddeleri iccedilinde en oumlnemlileridir Kolay

tutuşarak yangınların bir yerden diğerine geccedilmesinde buumlyuumlk yardımcıdırlar Şayet bu

materyaller ot ve ccedilayır oumlrtuumlsuumlyle kombine edilmişse o zaman yangının ccedilok tehlikeli olacağı

daima goumlz oumlnuumlnde tutulmalıdır Zira bu materyallerin bulunduğu alanlarda ccedilıkan orman

yangınları buumlyuumlk sıcaklık yaratırlar Bu durum yangınla savaşı guumlccedilleştirir

Buumlyuumlk dallar devrik goumlvdeler ve kuumltuumlkler

Bu kalın yanıcı maddeler tutuşmaları iccedilin uzun bir kuraklık doumlnemine gereksinim

goumlsterirler Fakat kuruduklarında ccedilok şiddetli yangınlara neden olurlar Boumlyle yangınların

soumlnduumlruumllmesi ccedilok guumlccediltuumlr Bu materyallerin yanmasıyla toprak fazla ısınır

1) Yuumlksek Boylu yanıcı maddeler

Bunlar oumlluuml veya canlı olup orman ccedilatısı iccedilinde bulunan genellikle topraktan 15 m

yuumlkseklikten yukarı olan materyalleri kapsar Oumlnemlileri aşağıda verilmiştir

Ağaccedil dal ve yapraklar

30

İğne yapraklı ağaccedilların canlı yaprakları oldukccedila yuumlksek tutuşma yeteneğine sahiptir

İğne yapraklar tepe yangınının suumlratle ilerlemesini desteklerler İğne yapraklı dallar

uumlzerindeki dizilişi havanın serbest cereyanına yardımcı olur Buna ek olarak ağaccedilların tepe

dalları alccedilak boylu yanıcı maddelerden daha fazla ruumlzgar ve guumlneş ışığı alır Ayrıca iğne

yaprakların uccedilucu yağ ve reccediline ihtiva etmesi ağaccedil dallarını ve tepelerini oumlnemli yuumlksek

boylu yanıcı maddeler haline getirmektedir

Ağaccedillar uumlzerindeki oumlluuml iğne yapraklar ince va kalın kuru dallar oumlnemli yanıcı

maddelerdir Ayrıca ccedileşitli nedenlerle oumlrneğin boumlcek hastalık kar fırtına vb ağaccedillar

uumlzerindeki yanıcı materyalin artması yangının ağaccediltan ağaca atlamasına yardım eder Ayrıca

ağaccedil goumlvdelerinin aşağı kısımlarındaki kurumuş dallar oumlrtuuml yangınının tepe yangını halini

almasına neden olur Tepe yangınlarının soumlnduumlruumllmesi ise oldukccedila guumlccediltuumlr Bu durumda ilk

yapılacak iş oumlrtuuml yangınını soumlnduumlrmesi ve muumlmkuumlnse yangının tepeye geccedilmesine engel

olmaktadır Goumlvdelerin alt kısımlarındaki kuru dalların kesilerek uzaklaştırılması tepeyi

yangından koruma youmlntemlerinden birisidir

Alt tabaka ağaccedilccedilık ve ccedilalılar

Orman tiplerinin ccediloğunda ccedileşitli ccedilalı ve bodur ağaccedil tuumlrleri yer alır Bunlar yangınların

suumlratle yayılmasına buumlyuumlk oumllccediluumlde yardımcı olur Bazıları oumlrneğin Akdenizin tipik bitkisi

Zakkum (Nerium oleander)un yapraklarının yavaş yanması (Oumlzyiğit 1973)

yangınınilerlemesini yavaşlatıcı etki goumlsterir Fakat oumlzellikle maki formasyonunun

elemanlarının ccediloğu yangının hızla gelişmesine yardımcı olur Bu hususta daimi yeşil ccedilalı ve

ağaccedilcıklar yapraklarını doumlken tuumlrlere oranla daha fazla yanıcı oumlzelliğe sahiptir Zira daimi

yeşil tuumlrlerin yaprakları uccedilucu yağları iccedilerdiğinden bu tuumlrlerin nem oranı yapraklarını doumlken

tuumlrlerden daima daha az duumlzeyde bulunur

Yuumlksek boylu ccedilalılar

Tuumlrkiye ormanlarında yuumlksek boylu ccedilalılar genellikle eski yanmış yerlerde gelişerek

alanı kaplar Bu vejetasyon zamanla bulundukları alanların asli bitki oumlrtuumlsuuml halini alır

Tuumlrkiyede oumlzellikle Akdeniz Boumllgesinde tutuşmaya ve yangının yayılmasına elverişli geniş

alanlar bulunur Ccedileşitli kısa boylu bitkilerden oluşan bu topluluğa maki denilmektedir

Makiler yaz aylarında hava sıcaklığının artması ve bağıl nemin duumlşmesi hallerinde

yangınların ccedilıkmasında ve hızlanmasında buumlyuumlk rol oynarlar Bu yanıcı maddelerde ccedilıkan

yangınla savaşmak oldukccedila guumlccediltuumlr

Dikili kurular

Yangınları etkileyen yuumlksek boylu yanıcı maddelerden dikili kurular ccedilok oumlnemlidir

Oumlrneğin Amerika Birleşik Devletlerinde ccedilıkan yangınların 34uumlnuumln dikili kurulardan

ccedilıktığı saptanmıştır Oumlzellikle tepeleri kırılmış ve odun kalitesi oldukccedila bozulmuş olan dikili

kurular kolayca tutuşur ve yangının yayılma hızını arttırırlar Dikili kurular uumlzerindeki

kabukların yanmasından oluşan yanık parccedilalar aşağı duumlşerek diğer kuumlccediluumlk yangınlara ve

yangının ilerlemesine yardım ederler Bu nedenle bir yangında yanan dikili kurular hemen

kesilerek soumlnduumlruumllmelidir Fakat bunları kesilmesinde ccedilok dikkatli olmalıdır Ccediluumlnkuuml yanan

kabukların ruumlzgacircra da bağlı olarak ccedilevreye savrulması sorunu ortaya ccedilıkar

Yosun liken ve sarılıcı bitkiler

Ağaccedilların uumlzerindeki liken yosun ve sarılıcı bitkiler ccedilabuk tutuşan ve parlayan yanıcı

maddelerdir Oumlzellikle likenler ve sarılıcı bitkiler oumlrtuuml yangınının tepeye veya bir yuumlksek

boylu yanıcı madde elemanından diğerine geccedilmesinde oumlnemli rol oynarlar Bu nedenle toprak

uumlstuuml yanıcı maddelerini uzaklaştırarak yangının liken veya sarılıcı bitkiler yardımıyla tepeye

geccedilmesini engellemek gerekir

31

2) Hava Halleri

Zaman ve konum accedilısından ccedilok buumlyuumlk değişkenlikler goumlstermeleri ve bundan dolayı

yanıcı madde nemi ve yangının yayılması uumlzerine olan etkileriyle yangın davranışını

etkileyen en oumlnemli faktoumlr hava halleri kabul edilebilir Yangın hava hallerinin değişmesi

tutuşmayı yangının yayılmasını ve şiddetini etkiler Orman yangınları uumlzerinde en fazla etkili

olan hava halleri

(i) yağış (ii) ruumlzgar (iii) sıcaklık ve (iv) bağıl nemdir

Yağış yağmur ccediliğ ve ağır sisin bir formudur ve bunların her biri yağış olara

adlandırılır Yağmur bağıl nem gibi yanıcı maddenin nem iccedileriğini etkiler Buumlyuumlk ve ağır

yanıcı maddeler daha fazla nemi daha uzun suumlre buumlnyelerinde bulundurular

Yağışın yangın davranışına olan etkisi

yanıcı madde nemine olan etkisinden

kaynaklanmaktadır Yangının başlayabilmesi ve

gelişebilmesi iccedilin yanıcı madde neminin belirli

bir duumlzeyin altında olması gereklidir Genel

olarak 30rsquoluk nem oranı yangının başlayıp

gelişebilmesi iccedilin uumlst sınır olarak kabul

edilmektedir (Bilgili vd 2002) Yağmur yanan

materyali hemen ıslattığı iccedilin oumlzellikle ince

(05 cmlt) ve orta derecede kalınlıktaki (05-

1cm) yanıcı maddelerde gerccedilekleşen yangının

yayılışını hemen durdurucu etki yapar

(Ccedilanakccedilıoğlu 1993) Bu durum kalın ccedilaplı

materyallerde daha uzun suumlreyi gerektirir

Ruumlzgar genelde yangın şeklini belirleyen en oumlnemli etkenlerden birisidir Yangının

yayılma oranı alanı ve ccedilevre değerlerine ait tahminler iccedilin geliştirilen modellerde ccediloğunlukla

ruumlzgar hızı esas değişken olarak alınmaktadır Ruumlzgar yangının oumln cephesinin gelişmesini

alevin oumlnuumlndeki yanmamış yanıcı maddelere sıcak hava taşıyarak konveksiyon yoluyla

tutuşma ve yanmayı artırarak destekler (Burgan ve Rothermel 1984 Chandler vd 1991)

32

Orman yangınları başlangıccedilta dairesel bir gelişme goumlstermelerine rağmen daha sonra

ruumlzgar eğim ve diğer ccedilevresel faktoumlrlerin etkisiyle elips veya başka bir şekil alırlar (Bilgili

1991 Bilgili vd 2002) Ruumlzgacircr hızının belli bir duumlzeyin uumlzerine ccedilıkması durumunda yanıcı

madde oumlzelliklerindeki farklılıkların yangın davranışı uumlzerine olan etkileri ortadan kalkmakta

oumlzellikle yangın yayılma oranını belirleyen tek faktoumlr durumuna geccedilebilmektedir (NWCG

1981)

Ruumlzgar hızı guumln boyunca veya oumlğleden sonra maksimumdur ve akşamda duumlşmeye

başlar Yangın ccedilok hızlı yayıldığı iccedilin yangınla muumlcadele ccedilalışmaları guumln iccedilerisinde oldukccedila

zordur Diğer yandan ruumlzgacircr nokta yangını oluşturarak yangının kontrol altına alınmasını

guumlccedilleştirir Ruumlzgarın yangın davranışı uumlzerindeki en oumlnemli iki etkisi şunlarıdır

(i) Yangının yayılma youmlnuuml ve (ii) Yangının yayılma oranı

Ruumlzgar konveksiyon kolonuna youmln vererek yangının alevlenmesine neden olur ve

suumlrekli olarak oksijen desteği sağlar Ruumlzgar geniş accedilılmayan yangın engelinin diğer tarafına

koumlzleri ve yanan ince materyali taşıyarak nokta yangınları oluşturur veya konveksiyon

kolonunu ve alevleri eğerek direkt yanıcı maddeyi tutuşturur

Sıcaklık yanıcı maddenin kurumasına neden olarak yanıcı madde koşullarını değiştirir

Sıcaklık ayrıca yangın işccedililerinin performansı accedilısından da ccedilok oumlnemlidir Aşırı sıcaklık

konduumlsyonu duumlşuumlrerek işccedililerin verimliliğini olumsuz youmlnde etkilemektedir Yanıcı maddeler

radyasyonla guumlneşten ve konveksiyonla ccedilevresindeki havadan ısı alırlar Hava sıcaklığı

yuumlksek olduğu zaman yanıcı maddelerin de sıcaklıkları yuumlksek olacağından tutuşmaları iccedilin

daha az bir ısıya ihtiyaccedil duyar Yuumlksek sıcaklıklar yanıcı maddelerin nem iccedileriklerini

duumlşuumlrerek kurumalarını ve yangında kolay yanmalarını sağlar Devam eden bir yangın kuru

bir hal almış bu tip yanıcı maddelere ulaştığında hızını arttırarak ilerler (Bilgili vd 2002)

33

Bağıl nem yanıcı madde nem iccedileriğini etkiler Bağıl nem guumln iccedilerisinde sıcaklığın

artmasına bağlı olarak oumlğle saatlerinde en duumlşuumlk seviyelere iner Buna bağlı olarak yanıcı

maddelerin nem iccedilerikleri azalarak kuru bir hal alırlar Bu sebeple bağıl nemin duumlşuumlk olduğu

zamanlar orman yangınları accedilısından tehlikeli zamanlardır Ayrıca bağıl nem yangın

potansiyelinin ortaya konulmasında kullanılan kriterlerdendir Kolaylıkla oumllccediluumllebilir olması

nedeniyle yangın tehlikesinin ortaya konulmasında temel kriter olarak kullanılmaktadır

(Bilgili vd 2002)

Temel Kurallar

(i) Sıcaklıklığın her 20degC de bir azalmasıyla birlikte bağıl nem iki kat artar ve sıcaklığın her 20degC de artmasıyla bağıl nem yarı yarıya azalır Orman yangınları accedilısından yangının başlayıp gelişebilmesi iccedilin 30 bağıl nem uumlst sınır olarak kabul edilir

(ii) Bağıl nemim 30rsquoun uumlzerinde olduğu durmlarda yangınlar muumlcadele ccedilok zor değildir Ancak 30rsquoun altına duumlştuumlğuuml durumlarda yangının kontrol altına alınması zorlaşır

(iii) Bağıl nem guumln iccedilerisinde değişiklik arz eder sabahları en yuumlksek şafak vaktinde orta ve oumlğlede en duumlşuumlktuumlr

Hava Hallerini Etkileyen Değişimler

Hava hallerini iki ana koşul etkilemektedir Bunlar

(i) Guumln iccedilindeki değişim ve

(ii) Mevsimsel değişimlerdir

(i) Guumln İccedilerisindeki Değişim

Bazı yangınlar guumlnuumln farklı zamanlarında ruumlzgar bağıl nem ve sıcaklıktaki

değişimlerden dolayı ccedilok farklı yanarlar Ruumlzgacircr hızının yuumlksek bağıl nemin duumlşuumlk ve

sıcaklığın yuumlksek olduğu anda yangın tehlikesi en yuumlksek seviyeye ccedilıkar

34

Guumln iccedilerisinde yangın tehlikesinin en yuumlksek olduğu zaman saat 1000 ile 1800 arasıdır

En duumlşuumlk olduğu zaman ise sabah saat 0200 ile 0600 arasıdır

Mevsimsel Değişimler

Her bir mevsim yanıcı madde neminde ve koşullarında farklılıklara neden olarak yangın

davranışını etkiler Tropikal ormanlarda yanıcı maddeler kurak mevsimler boyunca nem

kayberek kururlar ve yağmurlu mevsimlerde işe yeşerirler Oumlluuml yanıcı maddeler canlı yanıcı

maddelere oranla daha iyi tutuşurlar ve daha yuumlksek tehlike arz ederler

3) Topoğrafya

Topoğrafya yangının davranışını etkileyen sahanın fiziksel sabit faktoumlrlerindendir

Arazi şekillerindeki değişiklikler hem yanıcı maddeler hem de hava halleri uumlzerinde

belirleyici bir etkiye sahiptir (Sağlam 2002 NWCG 1981)

Eğimin yangın davranışına etkisi yanıcı maddelerin istiflenme oranı ve bu durumun

yangının yayılması uumlzerine olan etkisiyle accedilıklanabilir (Albini 1974) Eğim yangın

davranışını iki şekilde etkiler

(i) Yangının yayılma oranı ve

(ii) Yangının yayılma youmlnuuml

Duumlz bir alana oranla eğimli bir arazide alevler daha ilerdeki yanmamış materyale

doğrudan temas edebilir veya radyasyon ve konveksiyonla yanıcı maddelerdeki nem

oranlarını duumlşuumlrerek yangının hızlı bir şekilde yayılmasına katkıda bulunur (Hirsch 1996

Pyne vd 1996)

35

Bakı alandaki ruumlzgar durumu ve guumlneş radyasyonu miktarındaki ccedileşitlilikle ilgilidir

Yangın meteoroloji koşulları duumlşuumlk nem ve yuumlksek duumlzeydeki guumlneş radyasyonu bakı

uumlzerinde gerccedilekleşen hızlı tutuşmaya yardımcı olur (Pyne vd 1996)

Bakıya bağlı olarak yanıcı madde tipi ve oumlzelliklerinde oumlnemli değişiklikler olmaktadır

Bu değişikliklerin temelinde guumlneşlenme sıcaklık ve ruumlzgardaki farklılıklar yatmaktadır

Bakı yanıcı madde nem iccedileriğini ve sıcaklığı etkileyen hava şartlarında buumlyuumlk değişikliklere

sebep olduğundan yangın davranışını etkilemektedir (Hayes 1941 1944 1949) Guumlney

bakılı yamaccedilta bulunan yanıcı maddeler şiddetli bir şekilde yanmak uumlzere yeterince

kuruyabilirken aynı yerde ancak kuzey yamaccedilta bulunan benzer yanıcı maddeler hiccedil

yanmayabilir (Davis 1959)

Yuumlkselti farkları oumlzellikle hava halleri ve yanıcı maddede meydana gelen değişiklikler

bakımından yangın davranışı uumlzerinde etkili olmaktadır Dağların tepeleri ile vadi tabanları

guumlnuumln 24 saatinde değişen yanma koşullarına sahiptir Guumlnduumlzleri vadi tabanındaki hava daha

fazla ısınır ve hafifliği nedeniyle yuumlkselir Geceleri ise guumlneş radyasyonu olmadığından ağır

hava kitleleri vadi tabanına doğru akar Bu değişimin sonucu olarak yaz gecelerinde vadi

tabanının sıcaklığı dağların tepelerine goumlre daha duumlşuumlktuumlr (Ccedilanakcıoğlu 1993)

Değişik yuumlkseltilerdeki yanma şartlarıyla ilgili olarak yapılan araştırma sonuccedillarına

goumlre duumlşuumlk yuumlkseltilerdeki yangın tehlikesi kuzey yamaccedillarda buumltuumln guumln boyunca ve

geceleyin vadi tabanından daha duumlşuumlktuumlr Yangın tehlikesi akşam geccediliş periyodunda vadi

tabanıyla aynı olmakla birlikte guumlney yamaccedillarda buumltuumln guumln boyunca biraz daha yuumlksektir

Orta yuumlkseklikte bulunan termal kuşak alanında yangın tehlikesi kuzey yamaccedillarda guumln

boyunca ve akşam geccediliş periyodunda vadi tabanıyla aynı gibidir Guumlney yamaccedillarda ise

yangın tehlikesi vadi tabanından ve diğer buumltuumln yuumlkseltilerden her zaman daha yuumlksektir

Yukarı yuumlkseltilerde ise kuzey yamaccedillardaki yangın tehlikesi sabah geccediliş periyodunda vadi

tabanıyla yaklaşık aynı gibidir guumln boyunca ve akşam geccediliş periyodunda daha duumlşuumlk olup

gece daha yuumlksektir Guumlney yamaccedillarda yangın tehlikesi sabah geccediliş periyodu boyunca ve

gece vadi tabanından daha yuumlksektir guumln boyunca ve akşam geccediliş periyodu boyunca daha

duumlşuumlktuumlr (Barrows 1951)

36

Yangının Doğal Seyri

Bir orman yangının yayılma hızı ve şiddeti yanıcı madde ve ccedilevre koşullarının farklı

kombinasyonlarına bağlı olarak zamanla artar ve belirli boyutlara ulaşır Bu dakikalar ve

bazen saatler ister Yangın davranışını etkileyen birccedilok değişken faktoumlr vardır Bunlar uumlccedil ana

grupta toplanabilir yanıcı madde hava halleri topoğrafya

Ccedilıkan bir yangında yangının bir kısmı diğer kısımlara oranla daha hızlı ilerler Bu

durum genellikle ruumlzgacircra ve arazinin veya her ikisinin de etkisine bağlı olarak değişir

Yangının bu durumu genel goumlruumlnuumlşte elips veya yelpaze şeklindedir Bu tip yangının hızla

ilerleyen uccedil kısmı yangının ccedilıkış yerine (orijin) en uzak olan noktasıdır Yangının bu genel

modeli aşağıdaki kısımlara ayrılabilir

Şekil Tipik bir yangın yayılış modeli

Baş yangın - yangının bu kısmı kendini ccedilok ccedilabuk geliştirir

Yan yangın ndash doğru accedilı halinde veya baş yangının ilerleme youmlnuumlne doğru eğik olarak ilerler

Arka yangın ndashbaş yangının aksi youmlnde ilerler Yangınların yayılma hızı baş yangında

en fazla arka yangında ise en azdır Fakat bu oran ruumlzgar eğim ve yanıcı maddelere bağlı

olarak buumlyuumlk değişiklik goumlsterir Yukarda goumlsterilen yanma modeli oumlnde şiddetli alevi

bulunan nokta yangını ve parmak oluşturmuş bir yangın tipini goumlstermektedir

Parmak ndash Parmak ana yangından bir dil gibi dışarıya doğru yangının oluşturduğu kısımdır

Koy ndash Yanıcı madde ve topografik oumlzelliklere bağlı olarak ortaya ccedilıkan parmak(lar) ve yangın arasındaki kısımdır

Orman Yangını Yayılış tipleri (formları)

37

Her yangın kendine has baş ve yan yangın oumlzelliklerine sahiptir Bu oumlzellikler genellikle

(i) Ruumlzgar oumlzellikle ruumlzgar hızı

(ii) Yanıcı maddede meyadana gelen farklılıklar ve

(iii) Topoğrafyarsquoya bağlı olarak değişir

- Topoğrafya duumlz - Topoğrafya duumlz - Ruumlzgar yok - Orta ruumlzgar - Yanıcı madde homojen - Yanıcı madde homojen

-Topoğrafya duumlz - Topoğrafya duumlz - Şiddetli Ruumlzgar - Ruumlzgar değişken - Yanıcı madde homojen - Yanıcı madde homojen

-Topoğrafya duumlz - Topoğrafya eğimli - Orta Ruumlzgar - Ruumlzgar yok

Ruumlzgacircr (orta)

Ruumlzgacircr 1 Ruumlzgacircr (şiddetli)

Ruumlzgacircr 2

Eğim yukarı

Eğim aşağı

Ruumlzgacircr (orta)

Yanıcı madde az

Yanıcı madde

ccedilok

38

- Yanıcı madde değişken - Yanıcı madde homojen

-Topoğrafya eğimli Tali (yan) sırtların etkisi - Ruumlzgar eğim yukarı - Yanıcı madde değişken

Ruumlzgacircr (orta)

Eğim yukarı

Eğim aşağı

Yan sırt Yan sırt

times

39

BOumlLUumlM

YANGINLARIN ORMAN EKOSİSTEMLERİ UumlZERİNDEKİ ETKİLERİ

Ekosistem dinamikleri basit organizma duumlzeyinden ekosistem duumlzeyine kadar birccedilok iccedil

ve dış faktoumlruumln etkisi altında bulunmaktadır Bu faktoumlrlerin en etkililerinden birisi ekosistem

yapısını tuumlr kompozisyonu ve zenginliğini değiştiren ve suumlrekliliğini sağlayan orman

yangınlarıdır Duumlnya uumlzerinde mevcut birccedilok orman ekosisteminde yangın sistemin ayrılmaz

bir parccedilasını oluşturur Afrika savanaları Akdeniz makilikleri veya duumlnyanın birccedilok

boumllgesinde bulunan ccedilam ormanlarının suumlrekliliği iccedilin duumlzenli olarak meydana gelen orman

yangınlarına ihtiyaccedil vardır Yangına bağımlı ekosistemler olarak adlandırılan bu

ekosistemlerde birccedilok tuumlr mevcut yangın rejimine adapte olarak sistemdeki suumlrekliliğini

korur Bu noktada yangın rejimi oumlzellikleri belirleyici rol oynamaktadır

Konuya ilişkin yoğun araştırmalar sonucunda yangınların salt doğal dengeyi bozan bir

etmen olarak değil ekosistemin doğal ve ayrılmaz bir bileşeni olarak ele alınması zorunluluğu

ortaya ccedilıkarmıştır Yangına adapte olmuş ekosistemlerde yangın gittikccedile stabil hale doumlnuumlşen

ve tuumlr ccedileşitliliğinin azalmaya başladığı bir orman toplumunda yeni bir başlangıccedil yaparak tuumlr

ccedileşitliliğinde değişimler meydana getirir ve sistemin kendini yenilemesine olanak sağlar Bu

nedenle yangına bağımlı ekosistemlerde sistemin bir parccedilası olan yangının kontrolluuml

kullanımı ile doğal muumldahale suumlrecine benzer etkilerin oluşturulması ile sistemin suumlrekliliği ve

verimliliği devam ettirilebilir (Chao Li 2000) Orman youmlneticileri yangının bu oumlzelliklerini

kullanarak ekosistemin doğal yapısını koruyabileceği gibi farklı yapı ve kompozisyona

doumlnuumlşmesini de sağlayabilirler Belirli aralıklarla yangının tekerruumlr ettiği ekosistemlerde uzun

yıllar devam eden başarılı yangın koruma ccedilalışmaları gittikccedile artan yanıcı madde birikimine

neden olacağından gelecekte ccedilok daha buumlyuumlk ve yıkıcı bir yangının habercisi olabilmektedir

Ayrıca bu tuumlr uygulamalar alandaki doğal tuumlrlerinin suumlrekliliğini ve alanın verimliliğini de

tehlikeye sokacaktır

Bu nedenle yangınla muumlcadele ccedilalışmalarında amaccedil yangının sistemden

uzaklaştırılması değil yangını sistemin bir parccedilası olduğunu kabul ederek gerektiğinde

yangını bir amenajman aracı olarak kullanabilmek olmalıdır Bu yangınların zararlı etkileri

yanında yararlı etkilerini de goumlzoumlnuumlnde bulunduran geniş kapsamlı bir yaklaşımdır

Guumlnuumlmuumlzde ormancılar bu yaklaşım ışığında yangının tamamen sistemden uzaklaştırılması

anlayışından yangın amenajmanı olarak adlandırılan daha geniş iccedilerikli bir yaklaşıma geccediliş

yapmaktadır Bu geccediliş kimi ormancılık uygulamalarında yangından yararlanma konusundaki

artan eğilimleri yansıtmaktadır Bu yolla yangının oynadığı roluuml tuumlmuumlyle kavrayabilmek iccedilin

tarihsel gelişim iccedilinde yangın ve ekosistem arasındaki karşılıklı etkileşimin ortaya konulması

gerekmektedir (Neyişccedili 1986)

Yangın ormanda ccedilok ccedileşitli etkilerde bulunur Yangın en basit ifadeyle yakar yayılır

ve enerji accedilığa ccedilıkarır Bu etkilerin oumlnemli ekolojik ve ekonomik sonuccedilları vardır

Yangının ormanlardaki en oumlnemli etkisi odun materyalini yakıp kuumll etmesidir

Yangının bu oumlzelliğinden ormandaki artıkların ve toprak uumlstuumlnde bulunan fazla

miktardaki kalın materyalin yakılıp ortadan kaldırılmasında yararlanılmaktadır

40

Yangın esnasında meydana gelen aşırı sıcaklık ormanın canlı vejetasyon oumlrtuumlsuuml ile

hayvanları oumllduumlruumlr ve toprağın fiziksel ve oumlzellikle de kimyasal oumlzelliklerini değiştir

Yangın sonrasında meydana gelen artık mineral maddeler kimyasal etkilere neden

olurlar Bu maddelerin toprakla ilişkileri oumlnemli sonuccedillar meydana getir

Yangın sonucu ormanın yetişme ccedilevresinde meydana gelen fiziksel biyolojik ve

kimyasal değişikliklerin bazıları hemen goumlruumllduumlğuuml gibi bazı etkilerinin goumlruumllebilmesi uzun bir

zaman gerektir

Yangınların ormanda yaptığı etkiler iki ana grup altında toplanabilir

1) Yangının direkt (Doğrudan) etkisi ormanları tohumları genccedilliği oumlluuml oumlrtuumlyuuml

toprak vejetasyonunu ve orman yaban hayatını zarara uğratması

2) Yangının direkt (Dolaylı) etkisi biyotik klimatik ve edafik etkenlerin

değiştirilmesidir

Yangının etkisi vejetasyon tipi yangın mevsimi meşcere buumlyuumlkluumlğuuml karışımı yaşı

toprak oumlzellikleri vb birccedilok faktoumlre bağlıdır Bu faktoumlrlerin değişimi yangının ccedilevresine olan

etki derecesini değiştirmektedir Oumlrneğin sık sık meydana gelen orman yangınların orman

ağaccedilları toprak ve mikroklimatik oumlzellikler uumlzerindeki etkileri seyrek olarak meydana gelen

yangınların etkisinden ccedilok daha fazladır Bu nedenle orman yangınlarının yapacağı zararlar

hakkında bir yargıya varılırken mevcut yetişme ortamı koşulları koşullarını goumlz oumlnuumlnde

bulundurmak ccedilok oumlnemlidir

1) Yangın- Vejetasyon İlişkisi

Yangının vejetasyonla (bitki) olan ilişkisi onun vejetasyonun bir kısmını veya

tamamını yakması sonucu ortaya ccedilıkar Bu ilişki sonucunda şayet ormanın tamamı yanmış ve

geriye kuumll kalmışsa yangının vejetasyonla olan ilişkisini derinlemesine araştırmaya gerek

yoktur Fakat birccedilok hallerde yangın vejetasyonu tamamen yakmayıp onun ancak bir kısmına

zarar verir Bu durumda zarar goumlren vejetasyonun yaşayıp yaşamayacağına karar vermek

guumlccedilleşir

Yangının vejetasyonla olan ilişkileri ccedileşitli youmlnleriyle birccedilok araştırıcılar tarafından

incelenmiştir Fakat bu ccedilalışmalarda daha ziyade yangının oumlrneğin ağaccedilların dış kısmında

yaptığı zararlar uumlzerinde durulmuştur Bunlar yangının ağaccedilların tepesini yakması goumlvde

ince dal ve yaprakları dağlaması ve oumllduumlrmesi ile yanan tomurcukların yuumlzde oranları gibi

hususları kapsamaktadır Buna paralel olarak ateşin hafif veya şiddetli oluşunun vejetasyonda

meydana getirdiği iccedil değişiklikler uumlzerindeki ccedilalışmalar da son yıllarda artmış bulunmaktadır

Bu konuda oumlzellikle Amerika Birleşik Devletleri Kanada ve Avustralyadaki araştırmalar

konuyu birccedilok youmlnleriyle aydınlatıcı niteliktedir (Brown Ve Davis 1973 Ccedilanakccedilıoglu 1985)

Vejetasyonu Oumllduumlren Sıcaklık Dereceleri

Ormandaki vejetasyonu ve oumlzellikle vejetasyonun ccedileşitli kısımlarını (koumlk goumlvde

yaprak tohum vb) oumllduumlren sıcaklık dereceleri oldukccedila farklıdır Bir yangında bitki

goumlvdesinin dibine yakın kısmındaki canlı huumlcrelerin sıcaklığın oumllduumlruumlcuuml duumlzeye yuumlkselmesi

sonucu oumllmesi bitkinin oumlluumlmuumlne neden olur Bu hususta oumlnce soymuk ve kambiyum

tabakaları zarar goumlruumlr Zira bunlar bitkinin dışına en yakın kısımlardır Hatta yuumlksek sıcaklıkta

yalnız kambiyum zarar goumlrse bile diri odunun kambiyuma yakın yıllık halkalarında bulunan

elemanlar faaliyetine devam edemezler

41

Vejetasyonun canlı dokularının oumlluumlmuumlne neden olacak sıcaklık dereceleri hakkındaki

bilgiler yeterli değildir Bitki tuumlrlerini oumllduumlren sıcaklık derecesinin miktarında

protoplazmanın su ile doygun olup olmamasının buumlyuumlk etkisi vardır Protoplazması fazla suyu

kapsayan tuumlrlerin dayanıklılığı daha fazladır Bu hususta hem sıcaklık hem de onun suumlresi

oumlnemlidir Dokuların oumllmesi 49degCde başlar Bu sıcaklığın ortalama bir saat devamı oumlluumlm iccedilin

yeterlidir 54degCde ise oumlluumlm birkaccedil dakika iccedilinde olur 60degCnin uumlzerinde ise tuumlrler arasında

direnccedil farkları bulunmasına rağmen dokular ccediloğunlukla hemen oumlluumlr Arazi ccedilalışmalarında bu

sıcaklığın fidelerin oumlluumlmuuml iccedilin en kritik sıcaklık derecesi olduğu saptanmıştır Goumlruumlnuumlşte

tamamen aynı olan iki yangından biri diğerinden daha fazla zararlı olabilir Bu durum

sıcaklığın devam ve şiddetindeki kuumlccediluumlk farklılıklardan meydana gelmektedir

Zararın Şiddetini Etkileyen Faktoumlrler

Doğal koşullar altında yangının ağaccedil ve ormanlara olan etki derecesi birccedilok hususlara

bağlıdır Bunlar ana hatlariyle aşağıda verilmiştir

Ağaccedil tuumlruuml

Ağaccedil tuumlrlerinin yangına karşı olan direnccedilleri ccedilok değişiktir Şiddetli yangınlar hariccedil

iğne yapralı tuumlrler yapraklılara oranla yangına daha hassastır

Ağaccedil yaşı

Yangından en fazla genccedillik zarar goumlruumlr Bunu kuru dalları bulunan ve tepesi toprağa

kadar ulaşan sırıklık doumlnemindeki iğne yapraklı tuumlrler izler Bu yaştan sonra tehlike gittikccedile

azalmağa başlar Oumlrtuuml ve enkaz bulunmayan yaşlı meşcerelerde ise yangın tehlikesi en azdır

Tuumlrkiyede yangınla ağaccedil yaşı arasındaki ilişkilere ait araştırma olmadığından ve

ayrıca mevcut orman yangın istatistiklerinde de yeterli bilgi bulunmadığından WECK

(1950)in Prusya ormanlarındaki tespit sonuccedillarını vermek yararlı olacaktır WECKe goumlre

yangın tehlikesi 1 - 40 yaşındaki ccedilam ormanlarında 333 olduğu halde bu oran 40 yaşından

yukarı ccedilam meşcerelerinde 87ye duumlşmektedir

Vejetasyonun ilk sıcaklığı

Bir ormanda yaprak sıcaklığı genellikle 20 ndash 26degC arasındadır Fakat doğal olarak bu

sıcaklık 38degCnin uumlstuumlnde de olabilir Şayet yaprağın ilk sıcaklığı yuumlksekse yaprağı oumllduumlrmek

iccedilin daha az bir ısıya gereksinim vardır Bu husus oumlzellikle yangından yararlanmada oumlnem

kazanır Yangından yararlanırken yakma zamanını iyi seccedilmek suretiyle tutuşma ısısı kontrol

altında tutulabilir

0

20

40

60

48 53 58 63

Sıcaklık (ordmC)

Suumlre

(d

ak)

42

Ağaccedilların duyarlı kısımlarının buumlyuumlkluumlğuuml ve morfolojisi

Genccedil ağaccedillar yapraklar ve kuumlccediluumlk dallar yuumlksek sıcaklık nedeniyle daha ccedilabuk

ısınacağı iccedilin kolayca oumlluumlrler Tomurcukların ısının zararına direnccedilleri doğrudan doğruya

buumlyuumlkluumlkleri ile ilgilidir Geniş tomurcuklar şayet tuumlyluuml ve demet şeklindeki yapraklarla

korunuyorlarsa bunlar fazla ısı oluşturarak tomurcuk huumlcrelerini oumllduumlruumlcuuml sıklığı yaratırlar

(Byram 1948)

Kabuğun kalınlığı ve karakteri

Ağacın tuumlm koruyucu mekanizması iccedilinde en oumlnemlisi kabuktur Kabuk oumlzellikle fazla

sıcaklığın oluştuğu toprak yuumlzeyinde oumlnemlidir Kabuk olağanuumlstuuml koruyucu (izole edici) bir

oumlrtuumlduumlr Onun koruyucu oumlzelliği genellikle yapılış kompozisyon yoğunluk nem durumu ve

kalınlığına bağlıdır Bu hususlar da buumlyuumlk oumllccediluumlde tuumlre buumlyuumlme guumlcuumlne ve bazı hallerde

mevsime bağlı olarak değişmektedir Fakat bu konuda yeterli aydınlatıcı bilgiler mevcut

değildir

Dip kısmında kalın bir kabuk tabakasına sahip olan tuumlrlerin oumllduumlruumlcuuml sıcaklığın

soymuk ve kambiyum tabakaları na geccedilmemesi koşuluyla oldukccedila yuumlksek sıcaklıklara

dayandıkları saptanmıştır Genellikle yaşlı bireyler kalın olan kabuktarı nedeniyle yangına

daha dayanıklıdıriar

Dallanma ve buumlyuumlme oumlzellikleri

Diğer oumlzellikler eşit olmak koşuluyla ccedilabuk doğal budanma yeteneği goumlsteren ağaccedillar

yuumlksek ve accedilık tepe ccedilatıları geliştirerek yangından az zarar goumlruumlrler Ccediluumlnkuuml yangının şiddeti

ve devamı tek goumlvdeler etrafında hemen azalır Buna karşın tepe ccedilatısı alccedilak ve sık olan

oumlzellikle tutuşucu liken ve yosunlar1a kaplı bulunan ağaccedillar yangından daha fazla zarar

goumlruumlr Oumlrneğin ladin birccedilok kuru dallara sahip ise de alt tabakada ot yetişmesine uygun

olmaması kurak yerlerden sakınarak nemli alanlarda yetişmesi nedeniyle yangın tehlikesine

karşı ccedilam ve sedire oranla daha iyi durumdadır

Koumlklenme karakteri

İnce bir dış tabakaya sahip olan koumlkler toprak yuumlzeyine de yakın olurlarsa yangından

fazlaca etkilenir Ccedilam ladin ve goumlknar1arın yuumlzeysel koumlkleri toprak ve oumlrtuuml yangınlarından

sık sık zarar goumlruumlr1er

Mineral toprağı oumlrten organik maddeler

Toprak uumlstuumlndeki organik maddelerin kalınlığı ve niteliği oumlzellikle sığ koumlkluuml tuumlrlerde

oumlrtuuml yangınları sonucu koumlklerde oluşacak zararın şiddetini belirler Eğer oumlluuml oumlrtuuml tabakası

oldukccedila kalın ve yangında oumlluuml oumlrtuumlnuumln alt kısımları yanmazsa koruyucu oumlzelliği nedeniyle

koumlkleri zarardan koruyabilir Fakat oumlluuml oumlrtuumlnuumln tamamı yanarsa o zaman koruyucu

oumlzelliğinden ccedilok bir ısı kaynağı haline gelir ve toprak sıcaklığını arttırarak koumlkler iccedilin daha

ccedilok zararlı olur Yangının kuraklık doumlnemlerinde bataklıklarda tehlikeli olmasının nedeni

budur

Yaprakların yanma oumlzelliği

Suumlrekli yeşil yapraklı ağaccedillar oumlzellikle iğne yapraklılar yapraklı tuumlrlerden daha ccedilabuk

tutuşurlar Bu hususta iğne yapraklı tuumlrler arasında olduğu kadar yapraklılar arasında da

oumlnemli farklar vardır Ayrıca ağaccedilların yakınındaki kaba yanıcı maddeler de zararı arttırırlar

Fakat bu farklılıklar şiddetli kuraklık zamanlarında asgariye duumlşer ve tuumlrler şiddetli bir şekilde

yanar Ancak olağanuumlstuuml kuraklıklar dışında geniş yapraklı tuumlrlerde yangın suumlratli bir

gelişme goumlsteremez

43

Meşcere karakteri

Yangının şiddet ve devamını etkileyen yanıcı maddelerin miktarı ve dağılışı meşcere

oumlzelliği ile yakından ilişkilidir Bu nedenle sık buumlyuumlyen yahut toprak uumlstuuml yanıcı maddeleri

fazla olan iğne yapraklı meşcereler az toprak uumlstuuml yanıcı maddelerine sahip seyrek tepeli

meşcerelere kıyasla yangın tehlikesine daha fazla elverişlidirier Yapraklı meşcerelerde

yaprakların oldukccedila az tutuşma yeteneğinde olması ve yenileme guumlcuumlne sahip bulunması

nedeniyle tepe ccedilatısı sıklığı az oumlnemlidir Burada zarar alt oumlrtuuml ve toprak uumlstuuml yanıcı

maddelerle sınırlanmıştır

Mevsim ve buumlyuumlme kabiliyeti

Gerek iğne yapraklı tuumlrlerde gerekse yapraklılarda yaprak doumlkuumllme ve goumlvde

zararlarının buumlyuumlmeye olan etkisi mevsimlere bağlı olarak değişen fizyolojik faaliyetlerle

ilişkilidir Bu nedenle belirli bir ısının ağaccedillara olan etkisi de mevsimlere goumlre değişiklikler

goumlsterir Buumlyuumlmenin mevsimlik durumu zararı uumlccedil yolla etkiler

1 Tepe ccedilatısındaki toplam nem miktarını buumlyuumlk oumllccediluumlde etkileyerek tepenin tutuşmasını

ayarlar

2 Gelişme durumunda olan genccedil ağaccedillar yangın zararına daha fazla hasssastır Bu

nedenle gelişen suumlrguumlnler ve kambiyum duraklama doumlnemlerine oranla vejetasyon

doumlneminde yangından daha fazla zarar goumlruumlrler

3 Mevsime goumlre değişen koumlklerin gıda depolama durumu da bu hususta oumlnemli rol

oynar Buna goumlre gıda depolamasının az olduğu hızlı gelişme doumlneminde ağaccedillar tepe

yangınlarına karşı en az hassasiyete sahiptir

Yukarıda adı geccedilen tuumlm faktoumlrler ağaccedilların kritik dokularının oumllduumlruumlcuuml sıcakIıktan

etkilenip etkilenmemesinde buumlyuumlk rol oynar Ağaccedilların aynı şiddetteki yangından az

etkilenmesi veya oumllmesi adı geccedilen faktoumlrlerin birlikte veya tek tek bulunmasının bir

sonucudur

2) Yangın-Boumlcek İlişkileri

Yangının vejetasyonda ve oumlzellikle ağaccedillarda yaptığı zararların en oumlnemlilerinden biri

de yangından zarar goumlrmuumlş ağaccedilların ccedileşitli boumlceklere karşı direnccedillerinin azalmasıdır Ccediluumlnkuuml

yangın zararına uğrayan ağaccedillar gerek tepelerinin yanması gerekse goumlvdenin toprağa yakın

kısmındaki kambiyum tabakasının fazla ısınması sonucu oumlluumlr ve zayıf bir durum alır Boumlyle

ağaccedillar sekonder zararlı ccedileşitli boumlceklerin gelişmesi iccedilin en iyi ortamdır

Ccedileşitli araştırıcılar tarafından yurdumuzda yapılan incelemeler sonucu yangından

zarar goumlrmuumlş iğne yapraklı ağaccedillara Buprestidae Cerambycidae Curculionidae ve

Scolytidae familyalarına dacirchil ccedilok ccedileşitli boumlcek tuumlrlerinin yerleştiği ve zarar yaptığı

saptanmıştır (Schimitschek 1944 Ccedilanakccedilıoğlu 1956 Baş 1965)

Boumlceklerin saldırısına uğrayan ağaccedilların niteliklerinin bozulduğu ve bunların

değerlendirilme olanaklarının azaldığı veya en azından oumlnemli bir oranda ( 10-20)

değerlerini yitirdikleri bilinmektedir Bu nedenle yangından sonra alanda yapılacak inceleme

sonucu hayatlarını tamamen yitirmiş olan ağaccedillar hemen kesilerek işlenir ve ormandan

ccedilıkarılır Yanmış ağaccedilların boumllmeden ccedilıkarma işlemininde 15 guumlnluumlk bir gecikme bile

ağaccedillara boumlceklerin gelmesi iccedilin yeterlidir (Baş 1965)

44

3) Yangın-Hastalık İlişkileri

Yangının vejetasyonda ve oumlzellikle ağaccedillarda yaptığı zararların en oumlnemlilerinden biri

de yangından zarar goumlrmuumlş ağaccedilların ccedileşitli hastalık ve mantarlara karşı olan eğiliminin

ccediloğalmasıdır Yapılan araştırmalar sonunda hastalıkların ve ccedileşitli mantarların oumllmuumlş veya

oumllmekte olan ağaccedilların oumlzellikle koumlk ve koumlk boğazlarına yerleştikleri saptanmıştır Bu hususta

zararlı olan mantar tuumlrleri genellikle Agaricaceae Polyporaceae ve Thelephoraceae

familyalarına dacirchildir

4) Yangın Sonrası Flora

Genellikle yangın sonucu meydana gelen yanık alanlar kendi haline bırakılırlarsa

buralarını yitirilmiş yerler olarak kabul etmek gerekir Tuumlrkiyenin Akdeniz ve Ege

youmlrelerindeki eski yangın alanları bu varsayımı doğrulamaktadır Ccediluumlnkuuml amacı oluşturan

orman oumlrtuumlsuuml bir yangın sonucu gitmiş ve bu alanlara ormanın yetişmesine engel olan maki

formasyonu gelmiştir Bununla beraber adı geccedilen maki vejetasyonu erozyonu oumlnlemesi

bakımından yararlı rol oynar Aksi halde oumlzellikle eğimli alanlarda ormanın kalkmasıyla

meydana gelecek erozyon sonucu oumlnemli toprak kayıpları meydana gelecektir

Tuumlrkiyenin Akdeniz Boumllgesinde yanan orman alanlarına ilk gelen bitkiler uumlzerinde

yapılan ccedilalışmalar (Baş 1965) sonucu ccedilok ccedileşitli bitki tuumlruuml saptanmıştır Bu konuda oumlzellikle

bir yıl oumlnce yanmış alanlara ilk gelen bitki tuumlrleri esas alınmaktadır Bunlardan Epilobium

sppler karakteristik oumlncuuml bitki olarak yangın alanlarının her tarafında goumlruumlnuumlr Bundan başka

Lathyrus aphaca Linum narbonense Sonchus arvensis Medicago minima Trigonella

corniculata Trifolium angustifolium ve Carex sppler uumlstuumln bir duruma geccedilmektedirler

Anthyllis tetraphylla ve Vicia spp lar dere kenarlarında Aria capilaris Hypericum

perforatum ve Astragalus spp lar sırtlarda ve guumlney yamaccedillarda daha fazla goumlruumllmuumlştuumlr

Yanık alanlar ikinci ve uumlccediluumlncuuml vejetasyon doumlneminde maki elemanları tarafından

tamamen oumlrtuumllmektedir Bu hususta oumlzellikle Cistus villosus Arbutus andrachne Pictacia

terebinthus Erica arborea Phillyrea media Ceratonia siliqua Quercus coccifera gibi maki

elemanları dikkati ccedileker

5) Yangın-Mikroklima İlişkileri

Bilindiği uumlzere bir yerdeki mikroklima uumlzerinde şu veya bu nedenle meydana gelen

değişiklik bazı koşullarda tuumlm bitki oumlrtuumlsuumlnuumln değişmesi sonucunu doğurur Boumlyle

durumlarda yapraklı ormanların yerini iğne yapraklılar onların yerini de ccedilayır veya ccedilalı

vejetasyonu alabilir Bu da tuumlm işletme planının değişmesi sonucunu yaratabilir

Ormanın bulunduğu yetişme ortamının yerel (lokal) iklim uumlzerinde etkili olduğu

yapılan birccedilok araştırma ve denemeler sonunda saptanmıştır Bu nedenle orman yangınlarının

mikroklima uumlzerine olan etkisini incelerken oumlnce orman varlığının mikroklima uumlzerindeki

etkileri bilinmelidir Bundan sonra yangın sonucu bu etkenlerden hangilerinin yok olduğu

daha iyi anlaşılmış olur Bu hususta yapılan araştırmaların sonucuna bakarak orman

ekosisteminin yerel iklim uumlzerindeki etkilerini aşağıdaki şekilde oumlzetlemek muumlmkuumlnduumlr

Ormanın hava ve toprak sıcaklığına etkisi

Orman tepe ccedilatısı vasıtasıyla guumlneşten gelen ışınların buumlyuumlk bir kısmını absorbe eder

bir kısmını da fotosentez ve transpirasyon iccedilin harcar Oumlrneğin Kaliforniyada yapılan bir

araştırmaya goumlre ccedilam meşcerelerindeki tepe ccedilatısı yani iğne yapraklar tarafından absorbe

edilen guumlneş enerjisinin 13 g Kalcm2dak kadar olduğu bunun 61 inin sıcaklık olarak

45

uumlzerindeki havaya verildiği saptanmıştır (Ccedilepel 1975) Yani orman guumlneş enerjisinin toprağa

ve toprak uumlzerindeki havaya geccedilmesine engel olur Bunun sonucu olarak orman havasının ve

toprağının yazın oumlzellikle guumlnduumlzleri ccedilıplak araziye kıyasla daha serin olmasını sağlar

Geceleri ve kışın radyasyonla (Işıma) fazla enerji kaybına engel olarak ortalama ve ekstrem

sıcaklık derecelerini yumuşatır Boumlylece orman havasının ve toprağın sıcaklığı ccedilıplak araziye

oranla yazın daha duumlşuumlk kışın ise daha yuumlksek olur Orman altındaki maksimum hava

sıcıklağının ccedilıplak alanlara goumlre yazın 70degC kışın ise 28degC daha farklı (az) olduğu tespit

edilmiştir (Irmak 1970) Bu konuda yapılan oumllccedilmelere goumlre orman toprağının yuumlzuumlnde

guumlnluumlk maksimum sıcaklıkların yazın 283degC kadar azaldığı saptanmıştır (Kittredge 1948)

Almanyada yapılan oumllccedilmelerde ise sarıccedilam orman topraklarında 10 cm derinlikte yazlık

maksimum sıcaklık ortalamalarının ccedilıplak araziye kıyasla 85degC daha duumlşuumlk olduğu

bulunmuştur (Ccedilepel 1975)

Yukarıdaki kısa accedilıklamanın sonucu olarak denilebilir ki orman tepe ccedilatısı altındaki

ve oumlzellikle toprağa yakın yerlerdeki maksimum sıcaklıkları azaltır minimumları yuumlkseltir

Oysa yangınla orman oumlrtuumlsuumlnuumln kalkması aksi youmlnde gelişen bir durum yaratır Eğer yangın

sonucu hem oumlluuml hem de diri oumlrtuuml kalkmışsa orman toprağı guumlnduumlzleri ccedilabuk ve ccedilok ısınacak

geceleri de fazla soğuyacaktır Sıcaklık ekstremlerinin değişmesi ile de yangını izleyen

yıllarda vejetasyon doumlnemi daha erken başlayacak ve uumlst toprak daha erken soğuyacaktır

Ormanın Hava Hareketlerine Etkisi

Yapılan araştırmalar sonunda orman oumlrtuumlsuumlnuumln ruumlzgacircr hızını oumlnemli derecede azalttığı

saptanmıştır Tam kapalılıktaki bir ormanda topraktan 60 cm yuumlkseklikteki hava akımı saatte

ender olarak 15-3 kmyi geccediler Fakat accedilık alanda bu miktarlar oldukccedila fazladır Normal

olarak meşcerelerin ruumlzgacircr hızını meşcere kıyılarında 30a kadar iccedilerlerde ve daha hızlı

esen ruumlzgacircrlarda ccedilok defa yuumlksek oranlarda duumlşuumlrduumlğuuml saptanmıştır Bu etki derecesi

meşcerenin sıklığı ve tepe taccedillarının toprak yuumlzuumlne olan yakınlığı ile artmaktadır (Ccedilepel

1975)

Orman Havasının Bağıl Nemine Ormanın Etkisi

Bağıl nem orman iccedilinde accedilık alana oranla daima daha fazladır Bu durum hava

sıcaklığı ile hava akımının azlığı ve vejetasyon transpirasyonunun ortak sonucudur Buna

bağlı olarak ormanın ccedilatısı altındaki yanıcı maddeler ccedilok yavaş kururlar

Ormanın Toprak Nemi Uumlzerine Etkisi

Bilindiği uumlzere orman vejetasyonu intersepsiyon ve transpirasyon ile su kaybını fakat

evaporasyon ve yuumlzeysel akışı azaltarak toprak nemini ccediloğaltır Bunun sonucu olarak orman

topraklarının nem ekonomisi oumlnemli derecede etkilenir

Ormanın kuumlccediluumlk bir alanda da olsa yangın sonucu zarar goumlrmesi toprak tuumlruumlne eğime

ve yağmurun şiddetine bağlı olarak ciddi sel zararlarının doğmasına neden olur

6) Yangın Toprak İlişkileri

Toprak orman yangınları tarafından ortadan kaldırılamayan ve yangından sonra yeni

bir ormanın kurulmasında en oumlnemli roluuml oynayan suumlrekli bir yetişme ccedilevresi faktoumlruumlduumlr

Ccedileşitli şiddetlerde yanan orman yangınlarının toprakta fiziksel kimyasal ve biyolojik yapısı

uumlzerindeki etkilerinin bilinmesi ağaccedillandırma ccedilalışmalarının başarısı ve ekonomisi accedilısından

buumlyuumlk oumlneme sahiptir

Yangınların orman toprağına olan etkisini yangının toplam etkilerinden ayırmak

guumlccediltuumlr Ormanın toprak topoğrafya yanıcı madde ve yanma koşulları ccedileşitli yerlerde birccedilok

farklılıklar goumlsterdiğinden yangının etkileri de bununla paralel değişmektedir Bu nedenle

46

yangının toprağa olan etkisi de toprak yuumlzeyinde yanabilen materyale bağlı olarak buumlyuumlk

değişiklikler goumlsterir Yangının toprağa olan etkisinde yangın sıklığı yangının sıcaklık

şiddeti ve suumlresi orman oumlluuml oumlrtuumlsuuml ve toprak oumlzellikleri buumlyuumlk oumlnem taşır

Yangının Toprak Oumlzellikleri Uumlzerine Etkilerini Kontrol Eden Faktoumlrler

Yangının toprağa olan etki derecesini saptamak iccedilin bu etkileri kontroluuml altında

bulunduran faktoumlrlerin neler olduğunun bilınmesi gerekir Bu husustaki 4 temel faktoumlr aşağıda

oumlzet olarak accedilıklanmıştır

Yangın sıklığı (frekansı)

Araştırmalar seyrek cereyan eden yangınların veya tek bir yangının orman toprağı

iccedilin pek zararlı olmadığını goumlstermiştir Fakat oldukccedila yakın zaman aralıklarıyle aynı alanada

yinelenen iki veya daha ccedilok yangın toprağa daha fazla etki yapar Diğer bir soumlyleyişle belirli

şiddetteki bir yangının toprağa olan etkisi ile kısa zaman aralıkları ile tekrarlanan ve her biri

tek bir yangının şiddetindeki iki ayrı yangının toprağa olan etkileri ccedilok farklıdır Bu nedenle

yangının toprağa olan etkisini incelerken yangınların o alanda ccedilıkma zamanı ve ccedilıkış aralıkları

iyi bilinmelidir Ccediluumlnkuuml yangın zararının yığılmalı (kuumlmuumllatif) bir etkiye sahip olduğu

bilinmektedir Onun iccedilin yangından teknik olarak yararlanırken yapılacak yangının zamanı ve

periyodu toprak uumlzerindeki etkileri bakımından ccedilok dikkatli seccedililmelidir

Yangın şiddeti ve suumlresi

Kısa bir zaman duumlşuumlk sıcaklık şiddetiyle devam eden bir ot yangını ile yanıcı

maddelerin fazla olduğu bir alanda ccedilıkan uzun suumlreli ve sıcaklık şiddeti fazla bir yangının

toprağa olan etkileri arasında buumlyuumlk farklar vardır Bu nedenle yangınların toprağa olan etkisi

sıcaklığın şiddeti ve yangının suumlresi ile ilgilidir

Orman Oumlluuml Oumlrtuumlsuuml

Toprak uumlzerindeki oumlluuml oumlrtuumlnuumln varlığı ve kalınlığı yangının toprağa olan etkisinde

oumlnemli değişikliklere neden olur Yanıcı maddelerin uumlst kısmında zarar yapan bir yangının

toprağa oumlnemli bir etkisi soumlz konusu olamaz Fakat yangının toprak uumlzerindeki tuumlm maddeleri

yakması toprağa doğrudan etki yapar Şayet oumlluuml oumlrtuuml birikimi gevşekse yangının toprağa

zararlı etkisi az olur Zira gevşek oumlluuml oumlrtuuml yalıtım goumlrevi yapar

Toprak Oumlzellikleri

Mineral toprağın (A horizonu ve aşağısı) fiziksel oumlzellikleri (tekstuumlr ve struumlktuumlr

iccedilerdiği nem organik madde miktarı ana materyalin cinsi vb) yangınların etkilerinde buumlyuumlk

rol oynar Bu hususta kum toprakları duumlşuumlk oumlzguumll ısıya sahip olduklarından ccedilabuk ve fazla

ısınarak yangınlardan kil topraklarına oranla daha fazla zarar goumlrur Zira humus kendi

ağırlığının 9 katı kadar kadar su tutabilmektedir

Yangının Toprağın Fiziksel oumlzellikleri Uumlzerine Etkileri

Orman yangınları veya kontrolluuml yakmalar esnasında oumlluuml oumlrtuuml ve mineral toprağın

ccedileşitli derinliklerinde meydana gelen sıcaklık dereceleri toprakların fiziksel oumlzellikleri

uumlzerinde oumlnemli etkilere neden olur Yangınların toprağın fiziksel oumlzelliklerine etkisinden

genellikle toprağın sıcaklığı toprak struumlktuumlruuml ve su ekonomisi uumlzerinde meydana gelen

değişiklikler anlaşılır

47

Toprağın ısınması

Yangın sonucu oluşan sıcaklık enerjisi organik maddeleri toprak organizmasını ve

toprak struumlktuumlruumlnuuml etkiler Bu nedenle bir yangında toprak ısınmasının derecesinin bilinmesi

oumlnemlidir Kolaylıkla kaydedilebilmeleri nedeniyle yangının toprak uumlzerindeki etkilerine

ilişkin ccedilalışmalarda genellikle belirli noktalardaki en yuumlksek sıcaklık dereceleri

kaydedilmektedir

Bilindiği uumlzere şiddetli yangınlarda sıcaklık hızla yukarı doğru yuumlkselir Bunun

sonucu olarak toprak yuumlzeyinin uumlstuumlndeki havada sıcaklığın 800degCye toprak yuumlzeyinde ise

200degCye kadar ccedilıkabileceği tespit edilmiştir Buna paralel olarak sıcaklığın toprağın uumlst

yuumlzuumlnden aşağı doğru nasıl değiştiğini bilmek de oumlnemlidir Ayrıca yanmakta olan bir tepe

ccedilatısından aşağıya doğru yayılan sıcaklık akışının yaklaşık olarak 8inin toprak tarafından

absorbe edildiği ve aşağılara doğru aktarılabildiği tahmin edilmektedir (De Bano 1974)

Yangının toprağa olan etkisi ve toprağın ısınma durumu birccedilok etkenlere bağlıdır Bu

konuda yangının şiddeti ve suumlresi yanan materyalin oumlzellikleri mineral toprağın yuumlzeyindeki

organik tabakanın varlığı ve yangınla yanan miktarı mevsim hava koşulları vb hususlar

soumlylenebilir Yangın esnasında mineral toprak yuumlzeyine ulaşan sıcaklık toprak iccedilinde aşağıya

doğru konduumlksiyon konveksiyon ve buhar akımı ile aktarılır Artan derinlikle birlikte toprak

iccedili sıcaklık dereceleri hızlı bir azalma goumlsterir (Neyişccedili 1989)

Toprak tuumlruuml (Tekstuumlr)

Toprak tuumlruuml toprak materyalinin tane buumlyuumlkluumlğuuml bakımından bileşimini belirten bir

deyimdir Toprak tuumlrlerini tanımlayan tane buumlyuumlkluğuuml sınıfları (Tekstuumlr sınıfları) kum toz ve

kil olmak uumlzere uumlccedile ayrılır Bu uumlccedil tane boyutu sınıfından birinin veya ikisinin toprak

materyalindeki oranının yuumlksek veya duumlşuumlk oluşu bunların tuumlrevleri sayılabilecek balccedilık

topraklarını oluşturur (Ccedilepel 1988)

Yangınların toprağın tekstuumlruuml ile olan ilişkisi uumlzerinde yapılan araştırmalar

yangınların ccediloğunun yeter sıcaklıkta olmaması nedeniyle toprak tuumlruumlne etkili olmadığını

goumlstermiştir Ancak toprak yuumlzeyindeki tuumlm materyali uzaklaştırılıp mineral toprağı yağmura

accedilık bırakılan alanlarda yangının toprağın yuumlzeyini pişirdiği saptanmıştır (Kıttredge 1948

Lutz 1956 Sampson 1944) Ayrıca Wahlenburg ve arkadaşları (1946) yangın goumlrmuumlş

toprakların goumlrmeyenlere oranla 5 defa daha sert olduklarını bildirmektedirler

Burada şu hususu da accedilıklamak gerekir ki yangının toprağın tuumlruuml uumlzerindeki zararının

oumlrneğin toprağın uumlzerindeki oumlrtuumlnuumln kalınlığına su kapasitesine vb başkaca faktoumlrlere bağlı

olduğu da unutulmamalıdır

Toprak struumlktuumlruuml

Toprak struumlktuumlruuml denince toprak taneciklerini oluşturan kum toz ve kilin istiflenme

şekli anlaşılır Toprağın genelikle basit ve bileşik (kırıntılı) olmak uumlzere iki ana struumlktuumlr sınıfı

mevcuttur (Ccedilepel 1988)

Yukarıda Toprak tuumlruuml (Tekstuumlr) kısmında da accedilıklandığı uumlzere yangınlarla mineral

toprağın yuumlzuuml accedilılınca toprak sertleşir goumlzeneklilik azalır ve toprağın struumlktuumlruuml bozulur

Bunun sonucu olarak da toprağın nem tutma kapasitesi azalır ve boumlylece toprağın niteliği

bozulur

Oumlzellikle ağırca toprakların uzun suumlre yangınla ısınması toprağın kolloidal

struumlktuumlruumlnuuml arzu edilmeyen bir duruma getirmesine neden olur Bunun iccedilin yangına uğramış

alanlarda fidelerin ve ccedileşitli vejetasyonun yerleşmesi uzun yıllara ihtiyaccedil goumlsterebilir

48

Toprağın su ekonomisi ve nemi

Bilindiği uumlzere alccedilak yerlerde sıcak iklim boumllgelerinde bitkilerin yayılış ve gelişimini

sınırlayan ekolojik faktoumlr toprağın su ekonomisi ve toprak nemidir Su bitki yapısını

oluşturan oumlnemli bir madde olması bitki beslenmesini ve organik madde uumlretimini sağlaması

birccedilok biyokimyasal olayların temelini oluşturması bakımından bitkiler iccedilin son derece

oumlnemli bir faktoumlrduumlr (Ccedilepel 1988)

Yangınla toprağın su ekonomisi ve nemi arasındaki ilişkiler araştırmalarla yangınların

toprağın su tutma guumlcuumlnuuml ve nem miktarını etkilediği saptanmıştır Bu hususta ormanın goumllge

etkisinin kalkması ile evaporasyonun ve toprak florasının ccediloğalması ile de uumlst toprak

tabakalarında meydana gelen transpirasyonun artması etkili olmaktadır Yanmış ormanlardaki

toprakların su tutma kapasitesinin 10-5 arasında bir azalma goumlsterdiği saptanmıştır (Striffer

ve Mogren 1971 Ccedilepel 1988)

Yangın sonucunda oumlzellikle aynı alanda sık sık tekrarlanan yangınlarla toprak uumlstuuml

vejetasyonunu yitirmiş alanlarda toprak goumlzeneklerinin azalması toprağın sertleşmesi ve

struumlktuumlruumlnuumln bozulması yuumlzeysel akışı arttırır ve sonuccedilta erozyonu ccediloğaltır Bu durum

yangının en ciddi ve uzun suumlreli sonuccedillarıdır Bilindiği uumlzere meyilli alanlarda yapılan

bilinccedilsiz tarım uygulamaları ve orman tahripleri de aynı tip zararlara neden olmaktadır

Elwell ve ark (1941) Amerika Birteşik Devletlerinin Oklahoma Eyaletindeki orman

alanlarında 9 yıllık doumlnem iccedilinde yanmış alanlardaki su ve toprak kayıplarının yanmamış

alanlardan 12 - 31 defa daha fazla olduğunu bildirmektedirler Keza yine aynı uumllkenin Sierra

Dağlarının ccedilam mıntıkalarındaki yanmış alanlarda yuumlzeysel akışın yanmamış alanlara oranla

31-463 ve erozyonun 2 239 defa daha fazla olduğu saptanmıştır (Haig 1938)

Erozyon ve yuumlzeysel akış suyun toprağa ccedilok duumlşuumlk oranda infiltre olmasını yani

toprağın su tutmasını engeller Arend (1941) tarafından 7 toprak tipindeki infiltrasyon

uumlzerinde yapılan ccedilalışmada yangının infiltrasyon oranını 38 azalttığı saptanmıştır Bu oran

tırmıkla uumlst oumlrtuumlsuuml uzaklaştırıimış topraklarda 18 olarak bulunmuştur Aynı şekilde

MEGINNIS (1935) Mississipi Eyaletinde yanmış meşe ormanlarında suyun toprak tarafından

tutulma kapasitesinin duumlşuumlk olduğunu bildirmektedir Fakat Veihmeyer ve Johnson (1944)

yangının Kaliforniya ccedilalılık alanlarında infiltrasyon oranını etkilemediğini yazmaktadır Keza

Ferrell ve Olson (1952) da batının ccedilam orman alanlarında yanmanın infiltrasyon oranını az

etkilediğini tespit etmişlerdir

Yangının Toprağın Kimyasal Oumlzellikleri Uumlzerine Etkileri

Orman yangınlarının toprağın kimyasal oumlzellikleri uumlzerine yaptığı etkiden toprağın

besin maddeleri ve reaksiyonu uumlzerine yaptığı etki anlaşılır Birccedilok araştırma sonucu

yangından sonra bitkiler tarafından alınabilir besin maddelerinin arttığını goumlstermiştir

Değiştirilebilir kalsiyum potasyum fosfor ve diğer besin maddeleri yangını izleyen belirli

bir suumlre zarfında fazla olarak bulunur ve hemen yıkanıp gitmedikleri iccedilin bitki gelişimini

arttırır Fakat kum topraklarında bu kayıp ccedilabuk olabilir İnce tekstuumlrluuml topraklarda olumlu

etkiler birkaccedil yıl suumlrer (Ccedilanakccedilıoğlu 1993)

Yangınların toprağın kimyasal oumlzelliklerine olan etkilerinin ccedileşitli youmlnlerden

incelenmesi amacıyla bitki besin elementlerindeki değişim aşağıda ayrıntılı olarak verilmeye

ccedilalışılmıştır

49

Toprak reaksiyonu (pH)

Yangın ve yakmaların oumlzellikle yuumlzeye yakın toprak tabakalarında neden olduğu

oumlnemli etkilerinden biri de toprak reaksiyonudur (pH) Toprak pH sı besin maddelerinin

alınabilirliğini etkileyerek ekolojik bakımdan bitki beslenmesi pedolojik bakımdan da toprak

oluşumu ve gelişimi uumlzerinde etkili olmaktadır (Ccedilepel 1978) Organik maddelerin

yıkanmasıyla genellikle alkalen bir oumlzelliğe sahip oksit ve karbonatlar biccediliminde bitki besin

maddeleri accedilığa ccedilıkar (Viro 1974) Bu bitki besin maddeleri yuumlksek derecede ccediloumlzuumlnuumlrluumlk

oumlzelliğine sahiptirler ve katyonların yapılarına bağlı olarak toprak pH sını farklı derecelerde

etkilerler (Debano et al 1977) Yakma ve yangından sonra toprak pH sının yuumlkseldiği bir

başka anlatımla toprak asitliğinin azaldığı noktasında birleşmektedirler (Neyişccedili 1989

Tarrant 1956 b Scotter 1963 Viro 1974 DeByle 1976 Pritchett 1979 DeBano et al 1979 b)

Bu artışın nedenleri yangın sonucunda organik maddelerdeki mineral besin maddelerinin

oumlzellikle Ca Mg K Na vb alkalilerin toprağa geccedilmesi dehidrasyonla su kaybı ve değişebilir

hidrojen katyonlarının azalması gibi olaylardır Bunun sonucu olarak yuumlksek pH derecesine

sahip bir toprakta yangından sonra oumlzellikle uumlst toprakta toprak reaksiyonu daha da alkalen

olacağından koumlkleri uumlst toprakta gelişen fideciklerin beslenmesinde bazı guumlccedilluumlkler olabilir

Bu nedenle yuumlksek pH derecesine sahip bir topraklarda yangından yararlanma sırasında bu

gibi sakıncalar ve doğabilecek sonuccedillar uumlzerinde durulmalıdır Ancak şunu da unutmamak

gerekir ki en şiddetli yangınlarda bile toprak reaksiyonu en ccedilok 15 cm derinliğe kadar

değişmektedir (Ccedilanakccedilıoğlu 1993)

Organik Madde

Yangın ya da yakmanın toprak oumlzellikleri uumlzerinde doğrudan veya dolaylı etkisi her

şeyden ccedilok yangın sırasında değişik yangın şiddetlerine bağlı olarak organik maddenin

tahrip edilme derecesine bağlıdır (Debano et al 1977) Organik maddenin yangın yoluyla

tahrip edilmesiyle toprak struumlktuumlruuml bozulur bitkilerin kolaylıkla yararlanabilecekleri ya da

kısa suumlrede erozyon yoluyla sistem dışına ccedilıkarılabilecek bol miktarda besin maddesi accedilığa

ccedilıkar ve miroorganizmaların oumllebileceği gibi uumlreme yetenekleri de değişime uğrayabilir

(Debano et al 1976b)

Yangın şiddetine bağlı olarak ccedileşitli araştırmacılar oumlzellikle yuumlzey toprak

tabakalarında yangından hemen sonra organik madde miktarının azaldığını saptanmıştır

(Austin and Baisinger 1955 Viro 1974 Bebano et al 1977 Neyişccedili 1989)

Katyon Değişim Kapasitesi

Toprak kolloidlerinin katyon değişim kapasiteleri buumlyuumlk farklılıklar goumlstermektedir

Genel bir kural olarak eşit ağırlıklar dikkate alınarak karşılaştırıldıklarında inorganik

kolloidlerin katyon değişim kapasiteleri organik kolloidlerinkinden daha yuumlksektir (Lutz and

Chandler 1961) Bu nedenle organik maddeyi kısmen veya tamamen uzaklaştıran denetim dışı

yangınlar ya da denetimli yakmaların toprağın katyon değişim kapasitesi uumlzerinde oumlnemli bir

etkisi olmaktadır

Toprağın katyon değişim kapasitesi yanmamış ve hafif derecede yanmış alanlarda

genellikle duumlşuumlk duumlzeyde kalmakta orta ve ağır derecede yanmış alanlarda oumlnemli oumllccediluumlde

artış goumlstermektedir (Eron ve Guumlrbuumlzer 1985 Tarrant 1956 Neyişccedili 1989)

50

Azot

Azot pek ccedilok nedenden oumltuumlruuml orman ekosistemleri iccedilin oumlnemli bir bitki besin

maddesidir Her şeyden oumlnce bitki buumlyuumlmesini sınırlayan besin maddelerinin başında

gelmektedir Yangın ya da yakma sırasında azot yuumlksek sıcaklık derecesinin etkisiyle bir

yandan kolaylıkla buharlaşıp uzaklaşabilirken diğer yandan da uğradığı kimyasal değişimler

sonucu bitki buumlyuumlmesi ya da mineralizasyon iccedilin kolaylıkla kullanılabilir forma geccedilmektedir

Yangın ya da yakmadan sonra azot oumlzellikle azot bağlayabilen mikroorganizmalar yardımıyla

tekrar kazanılabilen tek bitki besin maddesidir (Dunn and Debano 1977) Toplam azot

değerleri organik madde değerleri ile ccedilok yakın bir korelasyon goumlstermektedir (Neyişccedili

1989) Toplam azot iccedileriğinde yakmadan sonra oumlnce azalma sonra da yuumlkselme biccediliminde

değişim pek ccedilok araştırıcı tarafından goumlzlenmiştir (Heyward and Bernette 1934 Austin and

Baisinger 1955 Viro 1974) Bu durum yakma sırasında accedilığa ccedilıkan ısı enerjisi nedeniyle

toplam azotun buharlaşarak alandan uzaklaşması ve yakma işleminin yarattığı uygun ortam

hem simbiyotik ve hem de simbiyotik olmayan yollardan azot bağlamasının hızlanmasıyla

accedilıklanabilir Nitekim yakma sonrası yanan alan yuumlzeyinde oumlluuml ve diri oumlrtuumlnuumln azalması ve

mineral besin maddesince zengin bir kuumll tabakasının oluşması toprak sıcaklığı besin

maddeleri konsantrasyonu ve pH derecesinin artmasına neden olmaktadır (Wells 1971

Pritchett 1979)

Yararlanabilir Fosfor

Bitki huumlcrelerinin oumlnemli bir bileşeni olan fosfor bitkilerin oumlzellikle tohum ve etkin

biccedilimde buumlyuumlyen kısımlarda bulunduğundan yaşam iccedilin etkin bir anahtar bitki besin

maddesidir Fosfor topraklarda hem organik hem de inorganik biccedilimde bulunabilmektedir

Topraklarda bitkiler tarafından alınan fosforun oumlnemli bir boumlluumlmuuml organik maddeden oluşur

Bu nedenle oumlluuml oumlrtuuml ayrışması fosfor bitki besin maddesi bakımından da oumlnemlidir (Lutz and

Chandler 1961) Oumlluuml oumlrtuumlde diri oumlrtuumlde bulunan fosfor miktarının iki katı daha fazla fosfor

bulunmaktadır Bu fosforun buumlyuumlk bir boumlluumlmuuml bir yangın ya da yakma sırasında tuumlmuumlyle

yanan ince materyalde yoğunlaşmıştır (DeBano and Conrad 1978) Organik madde ile

yararlanabilir fosfor miktarı arasında yakın ve olumlu bir ilişki vardır Yani organik madde

miktarı arttıkccedila yararlanılabilir fosfor miktarı da artmaktadır (Thompson and Troeh 1973)

Fosfor genellikle buharlaşma yoluyla kaybolma eğiliminde değildir (Wells 1971) Bu

nedenle bitki ve oumlluuml oumlrtuumlde bağlı bulunan fosforun tuumlmuumlne yakın bir boumlluumlmuuml bu besin

maddesinin yangın ya da yakma sırasında tuumlmuumlyle yanan ince materyalde yoğunlaşmış

olmasının da katkısıyla yangından sonra kuumll tabakasında kalmaktadır (DeBano and Conrad

1978) Pek ccedilok ccedilalışmada yangından sonra toprakların yararlanabilir fosfor iccedileriğinin arttığı

ve bunun yangını izleyen ilk iki yılda devam ettiği tespit edilmiştir (Austin and Baisinger

1955 Tarrant 1956b DeByle 1976 Bara and Wega 1983 Eron ve Guumlrbuumlzer 1985)

Değiştirilebilir Potasyum

Bitki buumlyuumlmesini sınırlayan oumlnemli bitki besin maddelerinden bir olan potasyum

kumlu toprakların dışındaki tuumlm topraklarda bol olarak bulunur (Lutz and Chandler 1961)

Huumlcre turgoru ve dolayısı ile bitki su bilacircnccedilosu uumlzerinde etkileri olan potasyum eksikliği

halinde transpirasyon yolu ile su kaybı artmaktadır (Ccedilepel 1978)

Potasyum oumlzellikle maki ekosistemi iccedilindeki dağılımı azot ve fosforunkinden oldukccedila

farklıdır ccediluumlnkuuml bu besin maddesinin 71rsquoi bitki ve oumlluuml oumlrtuumlye bağlı bulunmaktadır Bu

dağılım oumlzelliği potasyumu yangın yardımıyla sistem iccedilindeki dolanımını kolaylıkla

51

gerccedilekleştirebilmesini sağlar (DeBano and Conrad 1978) Bu nedenle yangın ve yakma

sonucu toprak toprak yuumlzeyi potasyum bakımından zengin bir duruma geccediler (Viro 1974

DeByle1976 DeBano et al 1977 DeBano and Conrad 1978 Pritchett 1979 Neyişccedili 1989)

Azot kadar kolay olmasa bile buharlaşma sıcaklığı 760C (Grier 1975) olan elmentel

potasyum 550C nin uumlzerindeki sıcaklık derecelerinde buharlaşma yoluyla oumlnemli oranlarda

kaybedilmektedir (Jackson 1958) Oumlzellikle kuru yanıcıların yanmasının soumlz konusu olduğu

durumlarda 950C yi geccedilen alev sıcaklıkları buharlaşma iccedilin gerekli enerjiyi kolaylıkla

sağlayabilmektedir (Brown and Davis 1973)

Yapılan ccedilalışmalarda yangından sonraki ilk uumlccedil yıl iccedilinde değiştirilebilir potasyum

iccedileriğinde humus tabakasındaki suumlrekli azalmaya karşılık 0-30 cm toprak derinliğinde suumlrekli

bir artış goumlzlenmiştir (Viro 1974 Neyişccedili 1989) Bu durum humus tabakasında zayıf bir

biccedilimde bağlanan değiştirilebilir potasyumun burada kolaylıkla yıkanarak yuumlzey mineral

toprak tabakasında tutulması ile ilgili olabilir DeByle (1974) de yakmadan sonraki ilk yıl

iccedilinde 0-30 cm derinliğindeki mineral toprak tabakasında anlamlı değiştirilebilir potasyum

artışları saptamıştır

Değiştirilebilir Kalsiyum

Toprakların fiziksel kimyasal ve biyolojik oumlzellikleri uumlzerine oumlnemli etkiye sahip

kalsiyum orman topraklarının verimliliği bakımından da ccedilok oumlnemli bir bitki besin

maddesidir (Lutz and Chandler 1961 Irmak 1972) Kalsiyum huumlcre zarının yapısında bulunur

(Saatccedili 1975) ve eksikliğinde koumlk gelişimi yavaşlayarak nitrat azotunun bitkilerce alınması

guumlccedilleşir (Ccedilepel 1978)

Kalsiyum mineral toprak iccedilinde genellikle bol olarak bulunur Oumlluuml oumlrtuuml ve

yapraklardaki miktarları da oldukccedila yuumlksektir (DeBano and Conrad 1978) Buharlaşma ısısı

oldukccedila yuumlksek olduğundan (1240C) yakma sırasında herhangi bir kalsiyum kaybı olmaz Bu

nedenle oumlluuml oumlrtuuml ve uumlretim artıklarının yakılmasıyla elde edilecek kuumll tabakasında yuumlksek

oranda kalsiyum bulunması doğaldır Pek ccedilok araştırmacı yangından hemen sonraki humus

tabakası veya mineral toprak yuumlzeyindeki kuumll iccedilinde yuumlksek oranda kalsiyum saptamışlardır

(Viro 1974 Pritchett 1979 Bara and Vega 1983 Marion 1981 Wells 1971) Buna karşılık

değişebilir kalsiyumun mineral toprak iccedilindeki miktarı konusunda birbiriyle ccedilelişen sonuccedillar

elde edilmiştir (Ccedilepel 1975)

Değiştirilebilir Magnezyum

Magnezyumun fizyolojik bakımdan oumlnemi karmaşık yapılı krolofil molekuumlllerinin

yapı taşlarından birini oluşturması ve enzimlerin aktif rol oynaması iccedilin gerekli bir madde

olmasından kaynaklanmaktadır (Ccedilepel 1978) Bu nedenle kimyasal bakımdan kalsiyuma

benzeyen magnezyum bitkiler iccedilin hayati oumlnemi olan bir besin maddesidir (Thompson and

Troeh 1973)

Yapılan ccedilalışmalarda yangın sonrası değiştirilebilir magnezyum değerinin oumlnemli

oumllccediluumlde artmakta olduğu sonucuna varılmıştır (Austin and Baisinger 1955 Wells 1971 Grier

1975 Bara and Vega 1983 Neyişccedili 1989) Mineral toprak tabakasında ilk yıl goumlzlenen

değiştirilebilir magnezyum artışı kuumllden mineral toprağa yıkanma ve burada tutunmanın bir

sonucudur

52

Değiştirilebilir Sodyum

Sodyum toprakta bulunan mineral besin maddelerindendir ve iyonik potansiyelinin

duumlşuumlk olması nedeniyle katyon değişim kompleksinde en zayıf olarak tutulan iyonlardan

biridir Yakma sonucu kuumllde bulunan sodyum 94 gibi yuumlksek oranı 670 mmrsquolik bir yağışla

mineral toprağa hızla yıkanabilmektedir (Grier 1975)

Ccedileşitli araştırmacılar değiştirilebilir sodyum miktarında istatistiksel accedilıdan oumlnemli

farklılıklar meydana gelmediğini ileri suumlrmektedirler (Scotter 1963 DeByle 1976)

Yangının Toprağın Biyolojik Oumlzellikleri Uumlzerine Etkisi

Yangın sonucu oluşan oumlzellikle uumlst yuumlzuumlnuumln sıcaklıktan buumlyuumlk oranda etkilendiği

yukarıda accedilıklanmıştı Bilindiği uumlzere topraktaki organizma faaliyeti en ccedilok toprağın uumlst

kısmında olmaktadır Arka arkaya aynı alanda tekrarlanan yangınları oumlzellikletoprak

yuumlzeyine yakın olan organizmaların miktarını azalttığı saptanmıltır Fakat yangından sonra

toprağın ortalama sıcaklığının yuumlkselmesi organizmaların miktarını arttırıcı etki yapar Bu

hususta kimyasal faktoumlrler de toprağın biyoloji faakliyetlerini etkilemektedir Yangınların

toprağın biyolojik oumlzellikleri ve hassaseten bakteriler ve mikrofaunaya olan etkileri uumlzerinde

yapılan ccedilalışmalar aşağıda oumlzetle verilmiştir

Bakteriler

Yangından sonra bakteri populasyonunda bir değişikliğin olması beklenmektedir Zira

bakterilerin gelişmesi iccedilin kritik bir faktoumlr olan pH yangından sonra genellikle

yuumlkselmektedir Yangından sonra yapılan araştırmalar da buumlyuumlk oumllccediluumlde bakteriler tarfıfından

gerccedilekleştirilen nitrifikasyonun arttığını saptamıştır Yapılan araştırmalarda mineral toprağa

karıştırılan kuumlluumln oumlnemli sayılabilecek oranda toprağın bakteri oranını etkilemediği

saptanmıştır (Dugelli 1938)

Mikrofauna

Guumlney Afrikanın yanan bozkır alanlarındaki toprak mikrofaunası uumlzerinde ccedilalışan

Coults (1945) toprağın 25 cmlik uumlst kısmındaki populasyonun ccediloğunluğunun canlı kaldığını

bildirmiştir Heyward (1937) Pinus palustris Mill ormanında 10 yıllık periyot iccedilinde

uygulanan yangınların toprak faunasını ccedilok aktif bir şekilde etkilediğini bildirmektedir

Heyward ve Tissot (1936) toprağın yanmamış Ao horizonlarındaki mikrofauna

populasyonunun yanmış alanlara oranla 5 defa ve ayrıca yanmamış topraktaki populasyonun

da yanmış 5 cmlik uumlst toprak kısmındaki populasyondan 11 defa daha fazla olduğunu

bildirmektedir Araştırıcı denemeye alınan her iki alandaki organizma miktarlarının

başlangıccedilta aynı olduğunu da yazmaktadır Yazar yangından sonra toprak solucanlarının

miktarının diğer organizmalardan daha fazla etkilendiğini de tespit etmiştir Pearse (1943)

Duke Ormanında yangından sonra toprak solucanı kırkayak ve karıncaların miktarının

oumlnemli oumllccediluumlde azaldığını saptamıştır Diğer taraftan yapılan araştırmalarda yangından sonra

toprakta yuva yapan ve polenlerin taşınmasında oumlnemli rol oynayan oumlrneğin Bombus spp

(Hymenoptera Apidae) (Hezen arıları)nın miktarında oumlnemli oumllccediluumlde azalma olduğu tespit

edilmiştir Burada şunu da accedilıklamak gerekir ki yangının toprak faunasına olan zararlı etkisi

toprak uumlstuuml oumlrtuumlsuumlnuumln tırmıkta uzaklıştırılmasından daha azdır

53

7) Yangının Yaban Hayatı Uumlzerine Etkileri

Ekosistemlerini ve ccedilevresel değişimi oumlnemli oumllccediluumlde etkileyen doğal faktoumlrler olarak

karşımıza ccedilıkarlar Doğal ccedilevrenin bir parccedilası olan yaban hayatı da bu durumdan etkilenir

Bu etkinin derecesi oldukccedila karmaşık bir ilişkiler suumlrecinin bir sonucu olarak kendini goumlsterir

ve dolayısıyla kesin olarak belirlenmesi oldukccedila guumlccediltuumlr

Yangın birccedilok ccedilevresel değişimi de beraberinde getirir Bu değişim yangının

şiddetine suumlresine sıklığına ccedilıktığı yere şekline ve buumlyuumlkluumlğuumlne bağlı olarak farklılık

goumlsterir Bu değişimin derecesi de mevsimler ve yanıcı madde tipi ile arazi ve toprak

oumlzelliklerine bağlıdır Yaban hayatının bu değişikliklere karşı tepkisi ise oldukccedila farklı

olabilmektedir

Yaban hayvanlarının yangından ne kadar etkilenecekleri ccediloğunlukla yangının

şiddetine yayılma oranına ve ilgili tuumlruumln yangına olan yakınlığına bağlıdır (Chandler et al

1991) Yangının olağan olduğu ve sık zaman aralıklarıyla goumlruumllduumlğuuml ekosistemlerde birccedilok

yaban hayvanı yangınlara adapte olmuş ve yangınlarla iccedil iccedile bir tavır sergilerken yangınların

nispeten uzun zaman aralıklarında ccedilıktığı geniş alanları etkilediği ve ccedilok şiddetli olduğu

ekosistemlerde yaban hayvanlarının tepkisi tamamen karşı karşıya oldukları tehlikeye goumlre

belirlenmektedir

Burada yaban hayvanları ve yangınlar arasındaki ilişkiler genel anlamda ele alarak

incelenecektir

Yaban Hayvanlarının Yangınlara Karşı Reaksiyonları

Yaban hayvanlarının yangınlara karşı ilk reaksiyonları oldukccedila sınırlı olup habitat

bağımlılıkları hareketlilik korunacak bir yer bulma kabiliyeti ve sıcaklık ve dumana olan

hassasiyetlerine goumlre değişir Ccedilok şiddetli olan ve hızlı ilerleyen yangınlar bir ayırım

goumlzetmeden tuumlm yaban hayvanlarını yakabilir Ancak yangınlar ne kadar şiddetli olursa

olsun genelde yanmamış alanlar bulunur Hızlı hareket edebilen hayvanlar kendilerini

yanmamış veya yanmış alanlara geccedilerek koruyabilirler Buna karşın daha yavaş hareket

kabiliyetinde olan tuumlrler toprak iccedilinde veya altında korunabilirler Kuumlccediluumlk memeliler toprak

altındaki tuumlnellerine girerek kendilerini yangından korurlar

Kuşların yuvaları hariccedil yangında kaybedebilecekleri birşeyleri yoktur Hatta bir ccedilok

kuş tuumlruuml iccedilin yangın ccedilok avantajlı bir durum oluşturabilir Kendi habitatlarında iyi kamufle

olmuş bir ccedilok boumlcek yangından etkilenmemek iccedilin kaccedilar Bu durum kuşların kaccedilan bu

boumlcekleri yakalaması iccedilin oldukccedila uygun bir ortam oluşturur

Yangın Oumlluumlmleri

Yangınların yaban hayatı uumlzerine olan direkt etkileri canlıların bulundukları yerle

yakından ilişkilidir Oumlluuml oumlrtuuml veya toprak iccedilerisinde bulunan tuumlrler yangından ccedilok az

etkilenirler Buna karşın daha ziyade bitkilerin uumlst kısımlarında yaşayan tuumlrler buumlyuumlk kayıplar

verirler Oumlluuml oumlrtuuml iccedilerisinde yaşayan oumlruumlmcek tuumlrlerinin yangından bir guumln sonra 80rsquolik bir

kısmının homoptera tuumlrlerinin ise 10rsquodan daha az bir kısmının alanda bulunduğu tespit

edilmiştir (Gillon and Pernes 1968 Gillon 1974)

Kuumlccediluumlk memeli hayvanların yangınları kayıpsız atlatmalarının nedeni olarak topraktaki

ısınmanın toprağın sadece en uumlst birkaccedil cmrsquosinde olması olarak goumlsterilmektedir (Martin

1963 Trabaud 1979) Kuumlccediluumlk memeliler 62ordmCrsquonin uumlzerindeki sıcaklık derecelerine

54

dayanamazlar (Howard et al 1959) Ancak toprak iccedili tuumlnellerde yaşayan hayvanların oumlluumlmuuml

buumlyuumlk oranda yuumlksek sıcaklıklardan ziyade boğulmalardan olmaktadır (Chew et al 1958)

Yangından Korunma ve Kaccedilınma

Canlıların yangından ne kadar etkileneceklerinin ccediloğunlukla yangının şiddetine

yayılma oranına ve ilgili tuumlruumln yangına olan yakınlığına bağlı olduğu yangının olağan olduğu

ve sık sık goumlruumllduumlğuuml ekosistemlerde bir ccedilok yaban hayvanının yangınlara uyum sağlamış

olduğu ancak yangınların 50-100 yıl gibi uzun zaman aralıklarında ccedilıktığı geniş alanları

etkilediği ve ccedilok şiddetli olduğu ekosistemlerde yaban hayvanlarının tepkisinin tamamen

karşı karşıya oldukları tehlikeye goumlre belirlenmekte olduğu daha oumlnce belirtilmişti Yangınlar

gelişmiş hayvanlarda değişik reaksiyonların ortaya ccedilıkmasını sağlar ndash bazıları panikleyerek

kaccedilarken diğerleri sakin bir şekilde yangından uzaklaşır bazıları ise yangına doğru gider Bu

tepkiler hayvanların hareket kabiliyeti ve yangının boyutlarıyla yakından ilişkilidir

1915 yılında Sibiryarsquoda ccedilıkan ve iki ay devam eden buumlyuumlk yangında ayıların

sincapların ve elkrsquolerin yuumlzerek yangından kaccedilmaya ccedilalıştıkları rapor edilmekte iken

(Udvardy 1969) başka araştırmacılar daha sakin hayvan davranışları rapor etmektedirler

(Hakala et al 1971) yangının bir goumlluumln kenarına kadar yandığı bir durumda bir grup kuğunun

sakin bir şekilde goumllde yuumlzduumlklerini ve ayrıca bir grup ren geyiğinin yanmamış kuumlccediluumlk bir

alanda sakince bekleyip sonra daha emin bir yere doğru hareket ettiklerini bildirmektedir

Yılanlar yangını taşlık alanlardaki ccedilukurlarda ya da toprak iccedili kanallarda bulunarak

savuştururlar Yapılan araştırmalar yangın sonucu yılan oumlluumlmlerinin hiccedil ya da ccedilok az

olduğunu ortaya koymuştur (oumlr Komarek 1969)

Yangına ve Dumana gitme

Kelebeklerin ateşe gittikleri bilinen bir gerccedilektir Kelebekler yanında birccedilok boumlcek ve

hayvan tuumlruuml de yangınlarca cezbedilir Boumlylece yangının hemen sonrasında belirli bir suumlre

boumlcek popuumllasyonlarında bir artış goumlzlenebilir (Chandler et al 1991) Bazı uccedilan boumlcekler

sıcaklık duman ve yanmış ağaccedillara giderler

Bazı microsania (duman sineği) tuumlrleri dumanın kokusuna gelirler (Komarek 1969)

Bazı coleopterler (oumlr Melanophila atrata) ise sıcaklık tarafından cezbedilirler Bu tuumlrler

sahip oldukları kızıloumltesi radyasyon algılama organlarıyla yangını ccedilok uzak mesafelerden

algılayabilirler

Birccedilok kuş ve memeli hayvanlar yangına giderler Bunun sebebi yangından kaccedilan

boumlcek ve hayvanlarla beslenmektir Bununla ilgili olarak Komarek (1969) Kuzey

Amerikarsquoya ait 85 Afrikarsquoya ait 34 ve Kuzey Avustralyarsquoya ait 22 kuş rapor etmektedir

Bunlar kartal akbaba şahin gibi yırtıcı kuşları da iccedilermektedir Genelde kuşlar alevlerden

daha ilerde uccedilarak yangından kaccedilan boumlcek kuş kertenkele ve kemirgenleri yakalarlar

Yabani hindi ve keklik gibi bazı kuş tuumlrleri ise yangın sonrası duman henuumlz kalkmadan alana

gelerek hazır yiyecek kaynaklarından faydalanırlar

Arslan (Panthera leo) leopar (Panthera pardus) ve ccedilita (Acinonyx jubatus) gibi yırtıcı

hayvanlar Afrika savanlarında yangın ccedilevresinde avlanırlar (Komarek 1969)

Bazı herbivorlar mineral besin değerinin yuumlksek olması nedeniyle yeni yanmış

alanlara gelerek kuumll ve yanmış bitki parccedilaları yerler (Grange 1965) Yine birccedilok herbivor

uumlzerlerindeki kene gibi asalaklardan kurtulmak iccedilin taze kuumlllerde yuvarlanırlar (Komarek

1969)

55

Yangınların Hayvan Davranışları Uumlzerine Dolaylı Etkileri

Her yangın yaban hayatını bir şekilde etkileyen lokal bir iklim ve mikroklimatik

oumlzelliğe sahiptir Bazı havyan tuumlrleri yangın sonrası oluşan yeni duruma ccedilabuk uyum

sağlarken diğerleri iccedilin bu durum uygun olmayabilir Ayrıca yangın sonrası vejetasyon da

yapı ve komposizyon accedilısından yangın oumlncesine benzemez Yine de hayvanlar tuumlm habitat

değişikliklerine uyum sağlarlar Hayvanların dağılımını ve belirli bir alanda bulunmasını

belirleyen faktoumlrlerin başında habitatların yiyecek kaynaklarının değişime uğratılması gelir

Yangın sonrasında vejetasyonun kalkması ve alanın kuumlllerle kaplanıp siyah bir renge

buumlruumlnmesi ile toprak yuumlzeyi daha fazla bir ısınmaya maruz kalır Bu da boumlcek kuş ve

memelileri değişik şekillerde etkiler Goumllgeden hoşlanan tuumlrler alanı terkederken ışıklı

ortamlardan hoşlanan tuumlrler alana daha ccedilok gelirler

Meşccedilerelerin tabakalı tepe yapısı ruumlzgar hızını buumlyuumlk oranda keser Meşccedilere iccedili

sıcaklık meşccedilere dışına goumlre yazın daha az kışın ise daha fazladır Meşccedilere iccedili bağıl nem ise

daima meşccedilere uumlzerine goumlre daha fazladır Dolayısıyla yangın sonrası kapalılığı kırılan bir

meşccedilerede hem sıcaklık hem de ruumlzgacircr rejimi değişir Sıcaklık ve ruumlzgarda meydana gelen

değişiklikler bağıl nemi etkiler Bağıl neme karşı hassas olan tuumlrler de bundan etkilenirler

Bunların yanında yangının buumlyuumlkluumlğuuml de habitatı dolayısıyla yaban hayatını etkileyen

oumlnemli faktoumlrlerden birisidir Yangınların buumlyuumlkluumlğuuml (alan olarak) ccedilevresi ve yangın

alanlarının orman iccedilerisinde birbirlerine goumlre dağılımları kuş ve memelilerin davranışlarını

buumlyuumlk oranda etkiler

Yangınların oluşturduğu farklı buumlyuumlkluumlk şekil ve kenar oumlzelliklerine sahip orman

mozaikleri birccedilok hayvan tuumlruumlne faydalı olur Araştırmalar kuumlccediluumlk ccedilaplı (lt 80-100 ha)

yangınların oluşturduğu orman mozaiklerinde daha buumlyuumlk ccedilaplılarına oranla daha fazla

hayvan tuumlruumlnuumln olabileceğini goumlstermiştir Bunun sebebi hayvanların gerektiğinde korunmak

iccedilin yanmamış alanlara daha kolay bir şekilde ulaşabilme (oumlr Mount 1969) ve yiyecek bulma

ihtiyaccedilları olarak goumlsterilmektedir

Yaban hayvanları belirli yiyecek tuumlrleri ve bunların bolluğuna uyum sağlamış olup

uygun yiyecek kaynaklarının bulunmasına bağlı olarak bir dağılım goumlsterirler Oumlrneğin

bitkilerin toprak uumlzerinde yoğunlaşması kuşlardan ziyade hayvanları (oumlzellikle buumlyuumlk

olanlarını) etkileyecektir Ccediluumlnkuuml hayvanlar ancak boylarının uzanabildiği yerlerden

besinlerini alabilirler Yeni yangın alanlarındaki geyik popuumllasyonlarındaki artış bu durumun

bir goumlstergesidir (Edwards 1954)

Ccedilok şiddetli ve sık tekrar eden yangınlar ccedilayır ot ve ccedilalılarının gelmesini bu da yaban

hayvanlarının bitkilerin yapraklarından beslenmesini ve otlanmasını azaltır Buna karşın bu

durum yangına daha dayanıklı belirli tuumlrlerin alana hakim olması sonucunu ortaya ccedilıkarabilir

Bazı herbivorların hayat doumlnguumlleri besin kaynağı tiplerinde yangın sonucu oluşmuş

değişikliklerle bu besinlerin miktar ve kalitesine bağlıdır Oumlrneğin meşccedilere gelişiminin ilk

yıllarında geyikler iccedilin gerekli besin kaynakları yeterli miktarda ve oumlzellikte bulunmaktadır

Geyikler uumlzerinde yapılan bir ccedilalışmada geyiklerin kesilmiş veya yanmış alanlarda ilk altı

yılda yoğun olarak bulundukları daha sonraki yıllarda ise giderek azaldıkları ortaya

konulmuştur (Bendell 1974 Gatesrsquoe atfen)

Yangın Adaptasyonları

Birccedilok bitki formasyonları yangına hassas olmakla birlikte yapılarını devam

ettirebilmelerini de belirli aralıklarla ccedilıkan yangınlara borccedilludurlar (Kayll 1968 Swan 1970

56

Trabaud 1980) Bazı araştırmacılar belirli yaban hayatı tuumlrlerinin de yangınla oluşturulmuş

habitatlara ihtiyaccedil duyduklarını (Miller 1964 Wells 1965) veya bu ortamlarda yaşayabilmek

iccedilin tuumlr veveya popuumllasyon duumlzeyinde bazı oumlzelliklere sahip olduklarını ya da geliştirdiklerini

ortaya koymuşlardır

Değişik ortamlara uyum goumlstermede yaban hayvanının buumlyuumlkluumlğuuml ile birlikte hızlı

koşabilme ve uccedilabilme kabiliyeti toprak altına girebilme besin depolama kamufle olabilme

goumlruumllmemek iccedilin yere yatma ve goumlccedil etme tuumlr bazında adaptasyonlar olarak belirtilmektedir

(Bendell and Elliott 1966 Komarek 1962) Popuumllasyon bazında ise tuumlrlerin hızlı bir şekilde

değişen ccedilevreye olan adaptasyonları yuumlksek ve değişken uumlreme oranı ile yuumlksek dağılım oranı

olmaktadır (Bendell 1974)

Yanmış alanlardaki tuumlr ve popuumllasyon sayılarındaki değişmezlik hayvan tuumlrleri

adaptasyonlarının accedilık bir goumlstergesidir Tropikal ormanlardaki tuumlr zenginliği ile yangınlarla

devamlı olarak değişim goumlren alanlardaki sınırlı sayıdaki tuumlrler karşılaştırıldığında bu durum

daha da iyi anlaşılmaktadır

57

BOumlLUumlM

YANGIN EKOLOJİSİ

Bir alanın veya boumllgenin yangın tarihi ve doğal yangın rejimi hakkındaki ayrıntılı bilgi

yangın davranışının tahmin edilmesi yangının etkilerinin belirlenmesi ve yangına bağımlı

alanlarda yangının kaccedilınılmaz bir faktoumlr olduğunun anlaşılması hususunda fayda sağlayarak

başarılı bir yangın amenajman planının hazırlanmasına ve uygulanmasına yardımcı olur

(Mutch 1980) Bu nedenle orman yangınları ile başarılı bir şekilde muumlcadele edebilmenin ilk

adımı ilgili boumllge veya alanın doğal yangın rejimi oumlzelliklerinin belirlenmesi olmalıdır (Agee

1974)

Yangın Tarihi

Yangın yaklaşık 400 milyondan beri ekosisteminde huumlkuumlm suumlren bir olaydır Buguumlnde

yangın Tazmanyarsquodan Arktik kesime kadar geniş bir alanda varlığını devam ettirmektedir

Duumlnyanın birccedilok boumllgesinde yangın ekosistemleri ve bitki tuumlrlerini etkiler Bu nedenle

yangından etkilenen ekosistemlerde tuumlr adaptasyonlarının ve ekosistem dinamiklerinin ccedilok

iyi anlaşılması gerekmektedir

Yangın Rejimi

İklim topoğrafya ve yanıcı madde oumlzelliklerine bağlı olarak herhangi bir alanda

meydana gelen yangınların sıklığı buumlyuumlkluumlğuuml şiddeti ve mevsimi gibi oumlzelliklerin tuumlmuumlne

birden doğal yangın rejimi denir Guumlnuumlmuumlzde insanların muumldahale etmediği alan

kalmadığından duumlnyada doğal yangın rejimini koruyabilen alan da hemen hemen

kalmamıştır Ancak yangının ekosistem uumlzerindeki etkilerini anlayabilmek iccedilin doğal yangın

rejimi elemanlarının ccedilok iyi bir şekilde anlaşılması gerekmektedir

Yangın rejimi insan muumldahalelerinin ve değişen iklim koşullarının etkisinde

olduğundan dinamik bir yapıya sahiptir Bir boumllgede meydana gelen yangınların sıklığı

şiddeti tuumlruuml buumlyuumlkluumlğuuml ve mevsimi gibi kavramları iccediline alan yangın rejimi (Weber ve

Flannigan 1977 Pennanen 2002) ormanlık alanların tuumlr kompozisyonunu ve vejetasyon

gelişimini etkileyerek yanıcı madde oumlzelliklerini değiştirmektedir (Chandler vd 1991

Bradley vd 1992) Bu nedenle herhangi bir alanın yangın rejiminin değiştirilmesi oradaki

doğal yapının bozulmasına ve gelecekte daha dramatik sonuccedilların oluşmasına neden olabilir

Yangına bağımlı ekosistemlerde birccedilok tuumlr mevcut yangın rejimine adapte olarak

sistemdeki suumlrekliliğini korur Bu noktada yangın rejimi oumlzellikleri belirleyici rol

oynamaktadır Yangına adapte olmuş ekosistemlerde yangın gittikccedile istikrarlı hale doumlnuumlşen

ve tuumlr ccedileşitliliğinin azalmaya başladığı bir orman toplumunda yeni bir başlangıccedil yaparak tuumlr

ccedileşitliliğinde değişimler meydana getirir (Shafi ve Yarranton 1973 Trabaud ve Lepart 1980)

ve sistemin kendini yenilemesine olanak sağlar Orman youmlneticileri yangının bu oumlzelliklerini

kullanarak ekosistemin doğal yapısını koruyabileceği gibi farklı yapı ve kompozisyona

doumlnuumlşmesini de sağlayabilirler Belirli aralıklarla yangının tekerruumlr ettiği ekosistemlerde uzun

yıllar devam eden başarılı yangın koruma ccedilalışmaları gittikccedile artan yanıcı madde birikimine

neden olacağından gelecekte ccedilok daha buumlyuumlk ve tahrip edici bir yangının habercisi

olabilmektedir Ayrıca bu tuumlr uygulamalar alandaki doğal tuumlrlerinin suumlrekliliğini ve alanın

58

verimliliğini tehlikeye sokacaktır Bu nedenle sistemin bir parccedilası olan yangının kontrolluuml

kullanımı ile doğal muumldahale suumlrecine benzer etkilerin oluşturulması ile sistemin suumlrekliliği

ve verimliliği devam ettirilebilir (Chao Li 2000) Sonuccedil olarak yangınla muumlcadele

ccedilalışmalarında amaccedil yangının sistemden uzaklaştırılması değil yangını sistemin bir parccedilası

olduğunu kabul ederek gerektiğinde yangını bir amenajman aracı olarak kullanabilmek

olmalıdır

Yangın rejimi temelde doumlrt bileşenden oluşur

(i) Yangın sıklığı

(ii) Yangın şiddeti

(iii)Yangın mevsimi

(iv) Yanma derinliği

Yangın sıklığı (frekansı)

Yangın sıklığı belirli bir alanda belli bir zaman periyodunda meydana gelen yangın

sayısı olarak tanımlanır ve bir tuumlruumln oumlnemli hayat oumlzelliklerini belirlemede oumlnemli rol oynar

Bu oumlzellikler tuumlrlerin tohum tutma olgunluğu oumlluumlm yaşı ve yaş sınıfları dağılımıdır Yangın

sıklığı belli bir alanda ccedilıkan yangınlar arasındaki ortalama yıl ve bir alanın yeniden

yanabilmesi iccedilin gereken zaman (Yangın doumlnuumlş aralığı) gibi oumlzelliklere bağlı olarak belirlenir

(Agee 1993) Bir tuumlruumln bir alanda yaşayabilmesi iccedilin bu tuumlruumln oumlmruuml ve tohum tutma

olgunluğuna ulaştığı yaşı yangın sıklığı (frekansı) ile uyumlu olmalıdır Bu youmlnuumlyle yangın

sıklığı bir alanın vejetasyon yapısını belirleyen tuumlrlerin seccedilimini yaparak ekosistemin floristik

kompozisyonunu etkiler (Ryan 2002)

Oumlrneğin yangın olması gerekenden fazla sık daha erken veya daha geccedil meydana gelirse

bazı tuumlrler hayatta kalamaz Ccedilayırlık alanların suumlrekliliğinin korunabilmesi ve odunsu

yapıdaki tuumlrlerin alandan uzak tutulabilmesi iccedilin 1 ile 3 yılda bir yangın goumlrmelidir Orman

youmlneticileri yangın rejiminin bu oumlzelliğini kullanarak ormanın yapı ve kompozisyonun arzu

ettikleri değişimi yapabilirler Uumllkemizde Akdeniz ve Ege boumllgelerinin karakteristik bitki

toplumu olan maki vejetasyonunda yangın doumlnuumlşuumlm suumlresi 9-10 iken bu suumlre yuumlkseklere

ccedilıkıldıkccedila artmaktadır (Neyişccedili 1985) Yangın sıklığının yuumlksek olduğu alanlarda duumlşuumlk

şiddetli yangınlar meydana gelirken uzun suumlre yangın ccedilıkmayan alanlarda yanıcı madde

birikiminin fazla olması nedeniyle yuumlksek şiddetli yangınlar meydana gelmektedir Bu

nedenle yangına bağımlı ekosistemlerde yangınlarla etkin muumlcadele yangın risk ve

tehlikesini geciktirmek ve şiddetini arttırmaktan başka bir şey ifade etmeyebilir

Yangın Şiddeti

Yangın şiddeti bir yangının birim zamanda accedilığa ccedilıkardığı ısı enerjisidir Orman

yangınlarının şiddeti 20 kWmrsquoden 60000 kWmrsquoye değişebilir (Tablo 2) Orman

ekosistemlerinde suumlrekliliğinin sağlanması ve biyoccedileşitliliğin korunması iccedilin yangının accedilığa

ccedilıkardığı enerji ve bu enerjinin ormandaki etkilerinin anlaşılması gerekmektedir Yangın

şiddeti yanıcı maddenin yapısına nemine ve miktarına bağlı olarak değişir ve oumlzellikle toprak

uumlzerinde etkili olur Yanıcı maddenin yatay suumlrekliliğinin korunduğu bir meşcerede yangın

genellikle oumlrtuuml yangını şeklinde ilerlerken yanıcı maddenin dikey suumlrekliliğinin goumlruumllduumlğuuml

meşcerelerde yangın tepe yangınlarına doumlnuumlşerek daha şiddetli olabilir Ancak yoğun bir oumlluuml

oumlrtuuml tabakasının bulunduğu kesim artıklarının alanda bırakıldığı ve yanıcı maddenin yatay

suumlrekliliğin korunduğu alandaki bir oumlrtuuml yangını ccedilok daha şiddetli ve tahrip edici olabilir

Yangın şiddeti bazı tuumlrlerin genccedilleşmesi iccedilin zemin hazırlarken alanın floristik yapısında

kuumlccediluumlk değişimler meydana getirebilir Uumllkemizdeki kızılccedilam meşcerelerinde duumlşuumlk şiddetli

59

oumlrtuuml yangınlarından yuumlksek şiddetli tepe yangınlarına kadar ccedilok değişik şiddette yangınlar

meydana gelmektedir

Tablo 2 Yangın şiddet sınıflarına bağlı olarak yangınların ağaccedillar

uumlzerine etkileri yangın tuumlruuml ve yangınla muumlcadele zorluğu

Yangın

şiddeti

Sınıfı

Başlangış

Yangın

Şiddeti

Ağaccedillara

Olan

Etkisi

Yangın Tipi ve Muumlcadele Zorluğu

1 lt10 - Yangının kendi başına devam etmesi

zordur

2 10-500 Bazı ağaccedil oumlluumlmleri

Yavaş ilerleyen duumlşuumlk şiddetli oumlrtuuml

yangını Baş ve yanlardan yangına

direkt muumldahale muumlmkuumlnduumlr Accedilılan

şeritler yangının kontrol altına

alınmasında yeterli olmayabilir

3 500-2000 Oumlnemli derecede

ağaccedil oumlluumlmleri

Orta ve yuumlksek şiddetli oumlrtuuml yangını El

aletleriyle yapılmış şeritlerin yangını

tutması zor olabilir Bu gibi

yangınlarda dozer gibi ağır makinalarla

uccedilak ve helikopterler oumlnemlidir

4 2000-4000 Hemen hemen tuumlm

ağaccedilların oumlluumlmuuml

Yuumlksek şiddetli oumlrtuuml yangını Yangının

baş kısmında yapılacak uğraşılar

başarılı olamayabilir

5 gt4000 Tuumlm ağaccedilların

oumlluumlmuuml

Orta derecede ve sonrasında aktif tepe

yangını Kontrol altına alınması ccedilok

zor Ccedilalışmalar yanlara kaydırılmalı ve

indirekt muumldahale duumlşuumlnuumllmeli

Yangın Mevsimi

Orman yangınları buumlyuumlme sezonu buumlyuumlme sezonu oumlncesindeki uyku doumlnemi veya

buumlyuumlme sezonu sonrasındaki uyku doumlnemi boyunca meydana gelebilir Mevsim yangının

tutuşabilirliğini etkileyen yanıcı madde nemi uumlzerindeki direkt etkisi nedeniyle ccedilok oumlnemlidir

(Albini 1976 Van Wagner 1983 Stocks et al 1989 Johnson 1992) Yapraklardaki nem

oranlarının azalması ile birlikte tepe yangını potansiyelinde artma meydana gelir (Van

Wagner 1977 1993 Alexander 1998 Scott and Reinhardt 2001) Canlı yaprakların nem

iccedileriği ilkbaharda tomurcuk patlaması oumlncesinde en duumlşuumlk seviyededir Dolayısıyla bu

doumlnemde oumlluuml oumlrtuumlnuumln oldukccedila nemli olmasına rağmen ccedilıkacak bir yangının tepe yangınına

doumlnuumlşme ihtimali ccedilok yuumlksektir (Stocks et al 1989) Yaz sonu ve ortalarında canlı yanıcı

madde neminin şiddetli bir tepe yangını başlatmak ve devam ettirmek iccedilin fazla yuumlksek

olmasına rağmen duumlşuumlk bağıl nem şiddetli ruumlzgar ve yeteri miktardaki ince yanıcı madde ile

bu muumlmkuumln hale gelebilir (Stocks et al 1989 Johnson 1992)

Uumllkemizde yangın mevsimi Mayıs sonu başlayıp Kasım sonuna kadar devam etmesine

karşın yangın sezonu dışında beklenmedik yangınlar da meydana gelebilmektedir Son

yıllarda kuumlresel ısınma nedeniyle değişen iklim koşulları dikkate alındığında beklenmedik

yer ve zamanlarda beklenmedik yangınların olması muhtemeldir Oumlzellikle yangın sezonunun

60

kısa olduğu ve yangınların ccedilok sık goumlruumllmediği ancak yanıcı maddelerin (meşcerelerin)

herhangi bir kesinti olmadan geniş alanları kapladığı ve Batı Karadenizrsquode olduğu gibi

yangınların daha ziyade yangın sezonu dışında meydana geldiği alanlardaki ormanların

yangınlar accedilısından buumlyuumlk bir risk oluşturduğu (Durmaz 2004 Kuumlccediluumlk 2004) ortaya

ccedilıkmaktadır Bu nedenle uumllkemizin en verimli ormanlarının bulunduğu ve yoğun uumlretim

ccedilalışmalarının yapıldığı boumllge muumlduumlrluumlklerinin yangın hassaslık derecesi geccedilmiş yıllardaki

yangın verilerinin yanında meteorolojik faktoumlrleri yanıcı madde oumlzelliklerini ve yapılan

ormancılık uygulamaları gibi değişen şartları da dikkate alarak yeniden duumlzenlenerek ccedilıkması

muhtemel buumlyuumlk bir yangına karşı gerekli oumlnlemlerin alınması gerekmektedir

Yangın Buumlyuumlkluumlğuuml

Yanan alanın buumlyuumlkluumlğuuml sistemi oluşturan bireylerin alanı yeniden kaplamasını

etkileyen oumlnemli ekolojik faktoumlrlerden birisidir Oumlrneğin bitkilerin ccediloğu suumlrguumlnden ccedilimlenme

yeteneğine sahip değilse ve ruumlzgar veya hayvanlarla tohumları taşınamıyorsa bunun yanında

yanan alan tohumların uzak mesafelerden alana gelemeyecekleri kadar buumlyuumlk ise bazı tuumlrler

alana yeniden gelemeyeceklerdir Bu nedenle geniş alanlarda yapılan geccedilleştirme ccedilalışmaları

ve yangın koruma uygulamaları gelecekte buumlyuumlk yangınların habercisi olmakta ve alanın

suumlrekliliğini tehlikeye sokmaktadır

Yanma derinliği

Yanma derinliği yanıcı madde tuumlketiminin bir oumllccediluumlsuumlduumlr Yangın şiddeti ile ilişkili

olmasına rağmen bu ilişki doğrusal değildir Organik maddenin birim alandaki miktarı ve

nem koşulları ccedilok heterojen bir yapı goumlsterdiğinden aynı yangın şiddeti değerlerinde farklı

yanma derinlikleri oluşabilir Yanma derinliği ekolojik anlamda yangının toprağa ve bitki

besin maddeleri dinamiğine olan etkilerini ifade ederken yangınlarla muumlcadele accedilısından ele

alındığında yangınların kontroluuml ve soğutma ccedilalışmalarının zorluğunu ifade eder

Tablo 1rsquode yangın rejiminin toprak vejetasyon yaban hayatı ve yanıcı madde uumlzerine

olan etkileri oumlzetlenmiştir

Tablo 1 Yangın rejimi ve toprak vejetasyon yaban hayatı ve yanıcı

madde ilişkisi (Methven 1984rsquoden alınmıştır)

Yangının Etkileri

Yangın Rejimi

Yan

gın

şiddet

i Y

anm

a

der

inli

ği

Yan

gın

frek

ansı

Y

angın

zam

anı

TOPRAK Top Fiz oumlzellikleri radic

Top Kim oumlzellikleri radic

VEJETASYON Tuumlr kompozisyonu radic radic radic radic

Yaş sınıfları radic radic

YABAN HAYATI Tuumlr kompozisyonu radic

YANICI MADDE Yanıcı madde tipi radic

Yanıcı madde miktarı radic radic

61

TUumlR ADAPTASYONLARI VE GENCcedilLEŞME STRATEJİLERİ

Bir boumllgede yaşayan ccedileşitli tuumlrlerin zaman iccedilinde birbirini izleyerek ortaya ccedilıkmaları

ekolojik suumlksesyon olarak adlandırılır (Şekil 1) Suumlksesyon birincil suumlksesyon ve ikincil

suumlksesyon olmak uumlzere ikiye ayrılır

Şekil 1 Birincil (Primer) Suumlksesyon Modeli

Birincil suumlksesyon bir oumlnceki vejetasyona ait tohum bankası organik materyal vb

biyolojik hiccedilbir kanıtın bulunmadığı bir alana ilk olarak gelen oumlncuuml bitki tuumlrlerinden son

(klimaks) topluluğa kadar bitki toplumlarının ekolojik evrimi olarak tanımlanır

İkincil suumlksesyon vejetasyonu ortada kaldıran etkenlerden sonra alanda daha oumlnce var

olan ilk vejetasyonun alana yeniden gelmesidir Yangın duumlnyadaki bir ccedilok orman

ekosistemde ikincil suumlksesyonun oluşmasını sağlayan ve sistemde yeni bir başlangıccedil yapan en

oumlnemli etkenlerden birisidir Bu nedenle ekosistem ekolojisi ve ekosistem analizleri gibi

birccedilok alanda yangın ekolojinin oumlnemi buumlyuumlktuumlr

Yangına bağımlı ekosistemlerde bulunan tuumlrler yangınlara karşı belli stratejiler

geliştiriler Bu tuumlrlerin suumlrekliliği ve devamlılığı accedilısından yangın oumlnemli bir rol oynar

Orman yangınları ile başarılı muumlcadele politikaları sonucunda yangına dayanıklı

vejetasyondan yangına duyarlı bitki toplumuna doğru bir geccediliş goumlzlenebilir Kuzey

Amerikarsquoda Meşe ormanların zamanla goumllgeye dayanıklı Akccedilaağaccedil ormanları haline

gelmesinin yangının alandan uzaklaştırılması ile ilgili olduğu duumlşuumlnuumllmektedir

Toplumda yeni bir başlangıccedil yapan yangından sonra tuumlrlerin bir araya gelmeleri ve

gelişmeleri belli başlı kriterlere bağlıdır Aşağıda Noble - Slatyer (1980) ve Rowe (1979)

tarafından geliştirilen iki yaklaşımı ele alınmıştır Noble ve Slatyer ldquohayati oumlzelliklerrdquo olarak

adlandırılan bir model geliştirmişlerdir Bu yaklaşım uumlccedil temel anlayışdan ibarettir

(1) Yangına dayanıklılık metodu

(1) Alana gelme istekleri

(2) Kritik hayat olayları

62

I Dayanıklılık Mekanizmaları

1 Tohuma dayalı mekanizmalar (Propagule based )

D tuumlrleri Tohumlarını uzak mesafelere yayabilen ve her zaman bulanabilen tuumlrlerdir -

Populus tremuloides

S tuumlrleri Tohumlarını uzun suumlre toprak altında muhafaza edebilen ve yeniden alana

gelebilmek iccedilin şiddetli yangınlara karşı dayanabilen tuumlrlerdir - Pin cherry

Prunus pensylvanica

G tuumlrleri S tuumlrlerin oumlzel bir durumudur Tohumlarını uzun suumlre koruyabilen ve ancak

bir yangınla birlikte alana gelebilen tuumlrlerdir - Aralia hispida

C tuumlrleri propoguumlllerini olgun ağaccedilların tepe ccedilatısında depolayan tuumlrlerdir Tohumlar

accedilığa ccedilıktıktan sonra kısa bir suumlre yaşayabilirler Jack pine (Pinus

banksiana)

2 Vejatatif oumlzelliklere bağlı olarak

V tuumlrleri ağaccedil tepesi oumllduumlkten sonra suumlrguumlnle vaya ccedilimlenerek gelebilen tuumlrler -

(Populus sp

U tuumlrleri ağaccedil tepesi oumllduumlkten sonra suumlrguumlnle gelebilen ancak yeniden tohum

verebilecek olgun bireylerin hayatta kalabildiği tuumlrler -Acacia Eucalyptus

W tuumlrleri U tuumlrlerin oumlzel bir durumudur Tohum verme kabiliyetinde olan olgun

bireylerin hayatta kaldığı genccedil bireylerin oumllduumlğuuml tuumlrlerdir - Red pine (Pinus

resinosa)

II Alana Gelme İstekleri

T tuumlrleri yangından hemen sonra alana gelebilen ve yangınlara karşı dayanıklı olan

tolerant tuumlrlerdir Daha sonra bu alanda uzun suumlre kalabilirler - Hemlock

(Tsuga canadensis)

R tuumlrleri yangından hemen sonra alana gelemeyen gelişebilmesi iccedilin belli isteklerinin

oluşmasını bekleyen (oumlrneğin belli bir kapalılığın oluşması) tolerant

tuumlrlerdir (Red spruce)

I tuumlrleri bir yangından hemen sonra alana gelebilen ve yangınlara karşı tolerant

olmayan tuumlrlerdir - Yangının tekerruumlr etmesi halinde yok olan ve hızlı

gelişen oumlncuuml tuumlrler ve jack pine (Pinus banksiana)

III Kritik Yaşam Olayları

Sistemde yeni bir başlangıccedil yapıldığında (yangın vb) ktirik hayat evreleri doğrusal bir

hat uumlzerinde aşağıdaki semboller kullnılarak sembolize edilmiştir

p - yanan alana propoguumlllerin ulaşması

m - uumlreme olgunluğuna ulaşmış ve tohum verme kabiliyetinde olmak

63

l - tuumlrlerin toplumdan yok oluşu

e - depolanan kaynaklardaki propoguumlllerin yok olması (D tuumlrler iccedilin e = infin temsil

eder)

Dayanıklılık mekanizmalarına goumlre tuumlrleri aşağıdaki şekilde sınıflandırmak

muumlmkuumlnduumlr

I Tohuma bağlı dayanıklılıklarına goumlre tuumlrler

1 İstilacı Tuumlrler (DI tuumlrler)

Kısa suumlre esen ruumlzgacircrlarla yayılabilen ve bol tohum veren tuumlrlerdir Ceratodon

purpureus Marchantia polymorpha Calamagrostis canadensis Epilobium angustitollum

Salix sp Populus tremuloides

2 Kurtulabilen Tuumlrler (CI SI GI CT ve ST tuumlrler)

Tepe ccedilatısında humus tabakasında veya mineral toprakta tohumlarını depolayarak

yangının yıkıcı etkisinden kendini koruyabilen tuumlrlerdir Yangın sonrası hızla alanı kaplarlar

CI = Pinus banksiana Pinus contorta Pinus brutia

CT =Picea mariana

GI = Corydalis gempervisens Aralia hispida Gerarium bicknellii Polygonum cilinode

SI = Prunus pennsylvanca Rubus strigosus

ST = Ribes sp Viburnum sp Cornus stolonifera Shepherdia canadensis

3 Sakınıcı Tuumlrler (OT ve OR tuumlrleri)

Bu tuumlrler yangınlara adapte olamayan tuumlrler olup hayatta kalabilmek iccedilin yangının

ccedilevresindeki yanmamış alanlara veya nemli boumllgelere ihtiyaccedil duymaktadırlar Bunlar alanı

yavaşccedila istila eden tolerant tuumlrlerdir

OT = Abies balsamea Picea glauca linnaea borealis Mitella nuda

RT = Pinus rubens Goodyera repens Hylocomium splendes

II Vejetative organlarına bağlı dayanıklılıklarına goumlre tuumlrler

1 Direnccedilli Tuumlrler (WI tuumlrler)

Olgunluk evresindeki tuumlm intolerant tuumlrler duumlşuumlk ve orta şiddetli yangınlara

dayanabilirler - Pinus resinosa Pinus strobus Larix occidentalis

2 Dayanıklı Tuumlrler (VI ve VT tuumlrler)

Yangından sonra suumlrguumlnle veya tomurcukla koumlkten goumlvdeden ve rizomlardan uumlreyebilen

tuumlrlerdir Bu tuumlrlerde yenilenen organlar tuumlrlere alana ve organik madde birikimine bağlı

64

olarak farklı organik ve mineral toprak derinliklerinde bulunurlar Bu nedenle yanma

derinliği hayati oumlnem taşır

VI = Populus tremuloides Apocynum androsaemifolium Arctostaphylos uvaursi

VT = Alnus crispa Aralia nudicaulis Cornus canadensis Pteriaium aquilinum

Boumlyle bir sınıflandırma sayesinde yangın rejimine bağlı olarak sistem gelişimi tahmin

edilebilir Her bir tuumlr iccedilin farklılık arz eden kritik hayat evrelerinin zaman skalası yangın

doumlnguumlsuuml ile ilişkili olarak kapsamlı nicel tahminler yapmamıza fırsat verir (Şekil 2)

Species Species Stand age

Type 0 20 180

Pinus banksiana CI pm le

20-180

180

Pinus banksiana e

20 e

Şekil 1 Saf Pinus banksiana meşccedileresinin yangınla veya yangınsız gelişimi

Yangın goumlrmuumlş

Yangın goumlrmemiş

65

Tuumlrler Tuumlrler Meşcere yaşı

Tipi 0 15 30 40 100 120 400 infin

Pinus rubens DR p pm le

Abies balsamea DT p m le

Betula papyrifera DI p m l e

Populus tremuloides VI pm le

A bal DT P rub P Rub A bal

B pap DT A bal A bal B pap

P trem VI B pap

Şekil 3 Picea rubens Abies balsamea Betula papyrifera and Populus tremuloides karışık

meşceresinin yangın goumlrmuumlş ve yangın goumlrmemiş meşcere gelişim durumları

Yangın goumlrmuumlş

Yangın goumlrmemiş

100 120

66

BOumlLUumlM

YANGIN TEHLİKE ORANLARI SİSTEMİ

Orman yangınlarıyla karşı karşıya bulunan birccedilok uumllke goumlrevi yangın ccedilıkmasını

oumlnleme yangın oumlncesi ve yangınla muumlcadele planları yaparak yangın zararlarını en az

seviyede tutmak olan yangın organizasyonları oluşturmuşlardır Bu organizasyonların başarılı

olabilmesi iccedilin gerekli en oumlnemli faktoumlrlerden biri yangın potansiyelinin doğru ve zamanlı bir

şekilde ortaya konulmasıdır Yangın potansiyeli değişken ve sabit ccedilevre faktoumlrlerine bağlı

olarak değişir Bundan dolayı bu değişimlerin hızlı bir şekilde analiz edilerek yangın

organizasyonlarının hizmetine sunulması yangın organizasyonlarının başarısını buumlyuumlk oranda

etkiler Ancak yangına etki eden ccedilevre faktoumlrleri ve idari kaynaklarla ilgili bilgiler ccediloğu kez

eksik veya istenildiği an kullanılabilir bir formda değildir Bu eksikliğin ciddi bir şekilde

hissedildiği birccedilok uumllkede uzun yıllar suumlren ccedilalışmalar sonucu yangın organizasyonları bir

takım yardımcı sistemlerle desteklenmiştir Bu konuda oumlncuumlluumlğuuml Amerika Kanada ve

Avustralya yapmış olup birccedilok uumllkede de bu konuda yoğun ccedilalışmalar yuumlruumltuumllmektedir

Oluşturulan bu sistemler genelde ldquoyangın tehlike oranları sistemirdquo olarak anılmaktadırlar

Yangın tehlikesi topografya hava halleri ve yanıcı maddeler gibi sabit ve değişken

ccedilevre faktoumlrlerine bağlı olarak ortaya ccedilıkan yangın potansiyelidir Yangın tehlike oranı ise

yangın tehlikesini ayrı ayrı ve bir buumltuumln olarak sistematik bir şekilde değerlendirilmesi ve

yorumlanmasıdır Diğer bir değişle yangın tehlikesini etkileyen faktoumlrlere bağlı olarak

mevcut şartlar altında oluşabilecek muhtemel bir yangının potansiyelinin belirlenmesi Yangın

Tehlike Oranı olarak tanımlanır

Yangın Tehlike Oranları Sistemi (YTOS) genelde uumlccedil ana boumlluumlmden oluşmaktadır

Bunlar Meteorolojik Yangın İndeksi (MYİ) Sistemi Yangın Davranışını Tahmin (YDT)

Sistemi ve Yangın Ccedilıkma İhtimalini Tahmin (YCcedilİT) Sistemidir

MYİ sistemi sadece standart bir yanıcı madde tipi iccedilin yangın davranışı hakkında

genel bir bilgi vermektedir Bu durumda diğer yanıcı madde tiplerinde yangın davranışının

nasıl olacağı bir problem olarak ortaya ccedilıkmaktadır Bu problem ise YTO sisteminin diğer bir

elemanı olan ve oumlzel yanıcı madde tiplerindeki yangın davranışı hakkında bilgi veren YDT

sistemi ile ccediloumlzuumlmlenmeye ccedilalışılmıştır (Lawson vd 1985) Oumlzellikle ABD (USDA 1964

Rothermel 1972 Deeming vd 1972 Deeming vd 1978 Albini 1976) Kanada (Lawson

1972 Van Wagner 1975 Van Nest ve Alexander 1999) ve Avustralya (Mc Arthur

19661967 Noble vd 1980 Crane 1982 Beck 1988) gibi orman yangınlarının etkili olduğu

uumllkeler YTO sistemlerini uzun yıllardan beri kullanmaktadırlar YTO sistemlerine

bakıldığında oumlzellikle Kanada ABD ve Avustralya sistemlerinde bazı oumlnemli yapısal

farklılıklar olmasına rağmen genel olarak aynı değişkenleri (yanıcı madde hava halleri

topografya) kullandıkları goumlruumllmektedir

Orman Yangını Tehlike Oranları Sisteminin (OYTOS) Tarihsel Gelişimi

OYTOS ilk olarak1990rsquoluuml yılların başından itibaren orman yangınları konusunda

ccedilalışmalara başlamış olan Amerikan ve Kanadarsquolı araştırmacılar tarafından geliştirilmiştir

Sistem iki uumllkede de farklı şekilde kullanılmasına rağmen doğal olarak her birisinin sahip

oldukları benzerlikler de vardır Temel bir farklılık onların her birinin kuruluş şeklinden

kaynaklanmaktadır ABD sistemi buumlyuumlk oranda yanıcı madde oumlzellikleri ve meteorolojik

faktoumlrlerin yangın davranışına etkisinin araştırıldığı ve laboratuarlarda yapılan deneme

67

yangınlarına dayanmaktadır (Rothermel 1972) Kanada sistemi ise ccediloğunlukla arazide yapılan

deneme yangınları ve goumlzlemlenen orman yangınlarının istatistikicirc analizlerine bağlı olarak

geliştirilmiştir

Avustralyada bir kaccedil farklı yangın tehlike oranı kullanılmaktadır fakat her zaman ve

her yerde en fazla kullanılabilen bir tanesi esas olarak bu uumllkedeki oumlkaliptus ormanları iccedilin

McArthur (1966) tarafından geliştirilmiş olan sistemdir McArthur 30 ile 60 dakikaya kadar

yanmasına izin verilen tipik yanıcı maddedeki 800 test yangınında oumllccediluumllen yangın davranışı

verilerine dayanan bir sayaccedil oluşturmuştur Boumlylece Kanada sisteminde olduğu gibi tam

manasıyla arazi oumllccediluumlmlerine dayanan deneysel koumlkenli bir sistem oluşmuştur Avustralya

sistemi aynı zamanda İspanyanın Akdeniz boumllgesinde test edilmiş ve kullanılmıştır

Rusyada geliştirilmiş bir ccedilok sayıda yangın tehlike oranı sistemleri olmasına rağmen

en yaygın olarak Nesterov (1949)un ccedilalışmalarına dayanan basit nispi tutuşma indeksi

sistemidir Ancak bu sistemin her zaman etkili bir şekilde kullanılabileceğine dair bir accedilıklık

yoktur

Guumlnuumlmuumlzde yangından etkilenen hemen hemen tuumlm uumllkelerde yukarıda belirtilen

sistemlere benzer sistemler uygulanmaktadır Bu sistemler esas itibariyle Kanada Amerika

veya Avustralya sistemiyle aynı olan ancak yerel farklılıklar dikkate alınarak bazı

uyarlamalar yapılmış sistemlerdir

Yangın Tehlike Oranları Sisteminin Yapısı

Mevcut yangın tehlike oranları sistemleri genelde uumlccedil ana grupta ele alınan bir sistemler

buumltuumlnuumlduumlr Bu sistemler (i) Yangın Ccedilıkma İhtimalini Tahmin (YCcedilİT) Sistemi (ii)

Meteorolojik Yangın İndeksi (MYİ) Sistemi ve Yangın Davranışı Tahmin (YDT) Sistemidir

(Şekil 1)

Orman Yangınları Tehlike Oranları Sistemi

Yangın Ccedilıkma İhtimalini Tahmin

Sistemi

Orman Yangınları

Tehlike Oranları Sistemi

Meteorolojik Yangın İndeksi

Sistemi

Yangın Davranışını

Tahmin Sistemi

Hava Halleri Topografya Yanıcı

Maddeler

Tutuşma

Şekil 1Yangın tehlike oranları sistemi ve sistemi oluşturan ana bileşenler

68

I Yangın Ccedilıkma İhtimalini (YCcedilİT) Sistemi

Bu sistemle mevcut yangın riski (yangın ccedilıkarabilecek oumlr insan) ve arazi kullanım

(rekreasyonel tarım turizm) faktoumlrlerine bağlı olarak yangın ccedilıkma ihtimali tahmin edilmeye

ccedilalışılır Mevcut sistemlerde uumlzerinde en az ccedilalışılmış bileşenlerden birisidir

II Meteorolojik Yangın İndeksi (MYI) Sistemi

MYİ sistemi standart bir yanıcı madde tipinde sadece hava hallerine bağlı olarak

yangın ccedilıkma potansiyeli ve yangın davranışı hakkında genel bilgi verir Sistem altı boumlluumlmden

oluşmaktadır (Şekil 2) Bunlar teker teker veya birlikte sadece yanıcı madde nemi ve

ruumlzgarın yangın davranışı uumlzerindeki etkilerini accedilıklarlar Bu boumlluumlmlerden uumlccediluuml yanıcı madde

nemini temsil eder ve Yanıcı Madde Nem Kodları (YMNK) adını alırlar Bunlar geccedilmiş ve

mevcut hava hallerinin yanıcı madde nemi uumlzerine olan etkilerini belirtir Diğer uumlccediluuml yangın

davranışı ile ilgili sonuccedillar ortaya koyar ve yangın davranış indeksleri adını alırlar Bunlar

yangın yayılma oranının bir goumlstergesi olan Başlangıccedil Yayılma İndeksi (BYİ) yanıcı madde

tuumlketimi ve yangının toprağa olan etkisinin bir goumlstergesi olan Birikmiş Yanıcı Madde İndeksi

(BYMİ) ile yangın şiddetinin bir goumlstergesi olan Yangın Şiddeti İndeksi (YŞİ)rsquodir

Şekil 2 Meteorolojik Yangın İndeksi Sisteminin yapısı

MYİ Sistemi yangın tehlikesini ortaya koymada oumlnemli katkılar sağlamasına rağmen

standart bir yanıcı madde tipinde ve sadece hava hallerine bağlı olarak yangın davranışı

hakkında genel bilgi vermesi diğer yanıcı madde tiplerinde yangın davranışının ortaya

konulmasında bir eksiklik olarak ortaya ccedilıkmaktadır Bu eksiklik YDT sistemi ile

ccediloumlzuumlmlenmeye ccedilalışılmaktadır (Alexander vd 1984 Alexander 2000)

Yanıcı Madde Nem Kodları

MYİ sistemi hava hallerinin ormandaki kuru yanıcı maddeler uumlzerine oumlnceki ve

şimdiki etkilerini kullanarak yanıcı madde nem iccedileriklerini belirler ve yangın potansiyelini

roumllatif bir şekilde ortaya koymaya ccedilalışır

Meteorolojik Yangın İndeksi Sistemi

İYNK İnce dallar yapraklar orman zeminindeki

ccedilayırların nem iccedileriklerinin sayısal bir oranıdır İnsan kaynaklı yangınlarda tutuşma potansiyelini goumlsterir

HNK Orta derinlikte hafif sıkışmış organik

tabakanın nem iccedileriğinin sayısal oranıdır Humus

tabakası ve orta buumlyuumlkluumlkteki odun materyalleri iccedilin yanıcı madde tuumlketiminin bir goumlstergesidir

DONK Derin sıkışmış organik tabakanın nem

iccedileriğinin sayısal bir oranıdır Yanıcı maddeler uumlzerindeki sezonluk kuraklığın etkilerinin ve derinlerdeki humus tabakası ve buumlyuumlk kuumltuumlklerdeki iccedilten iccedile yanma miktarının kullanışlı bir goumlstergesidir

BYİ Beklenen yangın yayılma oranının sayısal

bir oranıdır İYNK ve ruumlzgarın birlikte yayılma oranı uumlzerine etkisini goumlsterir

BYMİ HTNK ve DONKrsquonun kombinasyonundan

oluşur ve yanmaya elverişli yanıcı madde

miktarının sayısal bir oranını goumlsterir

MYİ Yangın şiddetinin sayısal bir oranıdır ve BYİ

ile BYMİrsquoni birleştirir Yangın tehlikesinin genel bir indeksi olarak kullanılması uygundur

Meteorolojik Yangın İndeksi (MYİ)

Sıcaklık

Bağıl Nem Ruumlzgar Yağış

Sıcaklık

Bağıl Nem Yağış

Sıcaklık Yağış Ruumlzgar

Yangın Hava Halleri

Goumlzlemleri

Yanıcı Madde

Nem Kodları Derin Organik Tabaka Nem Kodu (DONK)

İnce Yanıcı Madde Nem Kodu (İYNK)

Humus Nem Kodu (HNK)

Yangın Davranış

İndeksleri

Birikmiş Yanıcı Madde İndeksi

(BYMİ)

Başlangıccedil Yayılma İndeksi

(BYİ)

69

İnce Uumlst Tabaka Yanıcı Madde Nem Kodu (İYMNK)

İYMNK yangının başladığı ve ilk geliştiği yer olan oumlluuml oumlrtuuml tabakasının en uumlst kısmını

oluşturan yeni doumlkuumllmuumlş ibre yaprak ccedilapları 05 cmrsquoden kuumlccediluumlk ince dal gibi 1-2 cm derinliğe

kadar bulunan yanıcı maddelerin nem iccedileriklerinin sayısal bir oranıdır Yangın ccedilıkma

potansiyelinin bir goumlstergesidir İYMNK sıcaklık ruumlzgacircr hızı nispi nem ve yağıştan etkilenir

Bununla birlikte yağışın orman vejetasyonu tarafından tutulması nedeniyle 24 saatlik toplam

yağış 05 mm veya daha az olması durumunda ince yanıcı maddeler bundan

etkilenmemektedirler Bu kodun hesaplanmasında kullanılacak meteorolojik veriler yangın

tehlikesinin en yuumlksek olduğu yerel saatle 13te yapılmalıdır İYMNKrsquonun hesaplanmasında

bir oumlnceki guumlnuumln indeks değerleri ile o guumlnkuuml sıcaklık yağış ruumlzgacircr hızı ve nispi nem

değerleri alınır İnce yanıcı maddeler normal hava şartlarında nem iccedileriklerinin yaklaşık

23uumlnuuml 6 saatte kaybetmektedirler Bu durum sabah saatlerinde (oumlrneğin) 100 nem

iccedileriğine sahip olan ince yanıcı maddelerin oumlğle saatlerinde yanmaya hazır bir hale geleceğini

belirtir Bu da nem iccedileriklerinin 35 lere duumlşmesi demektir ki bu insanların neden oldukları

yangınlarda tutuşma potansiyeline karar vermede oumlnemli rol oynar

Humus Tabakası Nem Kodu (HNK)

Humus Tabakası Nem Kodu (HNK) 5-10 cm derinliğe kadar bulunan ve ayrışmaya

başlamış ince yanıcı maddelerle 06-5 cm ccedilapındaki dal ve goumlvdelerin oluşturduğu hafif

sıkışmış organik tabakanın nem iccedileriğinin sayısal oranıdır Bu tabakanın yağışın bir kısmının

ince yanıcı maddeler ve orman oumlrtuumlsuuml tarafından tutulmasından dolayı etkilenebileceği 24

saatlik minimum yağış miktarı 15 mmdir Bu tabakanın ormanın zeminindeki oumlluuml oumlrtuumlnuumlnuumln

altında bulunmasından dolayı ruumlzgar hızı bu tuumlr yanıcı maddelerin nemine etki etmemektedir

Bu tuumlr yanıcı maddeler nem iccedileriklerinin 23uumlnuuml 12 guumlnde kaybetmektedirler HNK yangının

tutuşması yanıcı maddde yoğunluğunun derecesinin belirlenmesinde kullanılır ve yangın

şiddeti indeksinde dolaylı rol oynar Ayrıca yangınla muumlcadele ve soğutma ccedilalışmalarında

karşılaşılabilecek zorluk yanında yangının toprağa olan etkisinin de bir goumlstergesidir

Yangın Davranışı İndisleri

MYİ sistemi yanıcı madde nem iccedileriklerine goumlre potansiyel yangın davranışı (yayılma

oranı yangın şiddeti ve yanıcı madde tuumlketimi) tahminlerinde bulunarak potansiyel yangın

davranışını roumllatif bir şekilde ortaya koymaya ccedilalışır

Başlangıccedil Yayılma İndeksi (BYİ)

Başlangıccedil Yayılma İndeksi potansiyel yangın davranışının ilk goumlstergesidir İnce

Yanıcı Madde Nem Kodu ve ruumlzgara bağlı olarak beklenilen yangın yayılma oranını sayısal

oran olarak veren bir MYİ indeksidir Muhtemel bir yangında yangının hızının bir goumlstergesi

olduğundan oldukccedila oumlnemlidir

Birikmiş Yanıcı Madde İndeksi (BYMİ)

Birikmiş Yanıcı Madde İndeksi HNKrsquouna bağlı olarak hesaplanır Muhtemel bir

yangında yanmaya elverişli yanıcı maddelerin toplam miktarının bir goumlstergesidir Toprağa

en yakın yanıcı maddelerin nem oranlarının ve buna bağlı olarak yanabilir yanıcı madde

miktarının bir goumlstergesi olması nedeniyle yangının kontrol guumlccedilluumlğuumlnuumln bir ifadesidir Bu

nedenle muhtemel bir yangında ilk muumldahale planlarının yapılmasında başvurulması gerekli

indekslerdendir Ayrıca ekolojik olarak yangının toprağa olan etkisinin de bir goumlstergesi

olup amaccedillı yakmalarda kontrol edilmesi gerekli indekslerden birisidir

70

Meteorolojik Yangın İndeksi (MYİ)

MYİ BYİ ve BYMİrsquonin bir bileşkesi olup potansiyel yangın şiddetini relatif olarak

ifade eden bir indekstir Yapılan araştırmalar yangın ccedilıkma ihtimali ve yanan alan ile

Meteorolojik Yangın İndeksi (MYİ) arasında ccedilok kuvvetli bir ilişkinin olduğunu ortaya

koymuştur Yukarıdaki ifadelerden de anlaşılacağı uumlzere MYİ Sistemi yangını değişik

youmlnleriyle goumlz oumlnuumlne serip yangın tehlikesi hakkında bilgiler verir Bu da oumlzellikle idari

amaccedilların belirlenmesinde ccedilok oumlnemli bir yer tutar Buna rağmen guumlnluumlk yangın potansiyelini

tek bir sayı (oumlrneğin YŞİ) ile belirtmek oldukccedila zordur Bunun iccedilin mevcut durumun

değerlendirilmesinde diğer MYİ Sistemi elemanlarının da goumlz oumlnuumlne alınması gerekebilir

Ccediluumlnkuuml her bir MYİ Sistemi elemanı yangın potansiyelinin belirli bir youmlnuuml hakkında bilgi

verir Uygulamada farklı MYİ Sistemi elemanları birbirleriyle ilişkiye getirilerek yangın

şiddeti sınıfları oluşturularak bu yangın şiddet sınıflarına goumlre yangınla muumlcadelede

belirlenecek strateji ve taktikler belirlenebilmektedir ( Tablo 1)

Tespit edilecek idari amaccedillar bakımından ele alındığında MYİ Sistemi ccedilok buumlyuumlk bir

oumlneme sahiptir Bir ccedilok yılda elde edilen verilerin analizleri yardımıyla yangın ccedilıkma

ihtimali ve yanan alan ile Yangın Şiddeti İndeksi (YŞİ) arasında ccedilok kuvvetli bir ilişkinin

olduğunu daha oumlnce belirtilmişti Ancak MYİ sistemi sadece standart bir yanıcı madde

tipindeki yangın davranışı hakkında genel bir bilgi vermektedir Bu durumda diğer yanıcı

madde tiplerinde yangın davranışının nasıl olacağı problem olarak ortaya ccedilıkmaktadır Bu

problem ise YTOSnin ana elemanlarından biri olan Yangın Davranışını Tahmin Sistemi

(YDTS) ile ccediloumlzuumlme kavuşturulmaya ccedilalışılmaktadır (Lawson et al 1985)

Tablo 1 Yangın şiddeti sınıflarına goumlre belirlenmiş yangın tipi ve yangınlarla muumlcadele

zorluğu durumları

Yangın

Şiddeti

Sınıfı

Baş Yangını

Şiddeti

(kWm)

Yangın Tipi ve Muumlcadele Zorluğu

1 lt10 Yangının kendi başına devam etmesi zor

2 10-500

Yavaş ilerleyen duumlşuumlk şiddetli oumlrtuuml yangını Baş ve yanlardan

yangına direkt muumldahale muumlmkuumln Accedilılan şeritler yangının

kontrol altına alınmasında yeterli olabilir

3 500-2000

Orta ve yuumlksek şiddetli oumlrtuuml yangını El aletleriyle yapılmış

şeritlerin yangını tutması zor olabilir Bu gibi yangınlarda

dozer gibi ağır makinalarla uccedilak ve helikopterler oumlnemlidir

4 2000-4000 Yuumlksek şiddetli oumlrtuuml yangını Yangının baş kısmında

yapılacak uğraşılar başarılı olamayabilir

5 gt4000

Orta derecede ve sonrasında aktif tepe yangını Kontrol altına

alınması ccedilok zor Ccedilalışmalar yanlara kaydırılmalı ve indirekt

muumldahale duumlşuumlnuumllmeli

III Yangın Davranışını Tahmin (YDT) Sistemi

Yangın Davranış Tahmini Sistemi her hangi bir yerde ccedilıkabilecek bir yangının hava

halleri topografya ve yanıcı madde oumlzelliklerinde bağlı olarak sergileyeceği davranışı

71

sayısal olarak ortaya koyar Elde edilen değerler MYİ sisteminde elde edilen değerlerin

aksine sayısal (gerccedilek durumu ifade eden) değerlerdir Yangın davranışı tahminin

doğruluğu yanıcı madde tipleri hava halleri ve topografyaya ait ccedilok sayıda guumlvenilir ve

zamanlı bilgilere bağlıdır (McRae vd 1979)

YDT sistemi doumlrt ana tahminde bulunur Bunlar yayılma oranı (mdak) yangın şiddeti

(kWm) yanıcı madde tuumlketimi (tha kgm2) ve yangın tuumlruuml (oumlrtuuml tepe)rsquoduumlr (Şekil 3)

Bunlarla birlikte arka ve yan yangın yayılma oranı ve uzaklığı (mdak ve m) yanan alan

(ha) ve yangının ccedilevre uzunluğu (km veya m) gibi değerler de sonuccedil olarak elde edilebilir

(Bilgili 1999a)

Şekil 1 Yangın Davranışı Tahmin Sisteminin Yapısı (Hirsch 1996 Alexander

2000rsquoden adapte edilmiştir)

MYİ Sisteminin oumlzel yanıcı madde komplekslerine genişletilmesi olan YDT sistemi

kontrolluuml ve kontrolsuumlz yangınlar iccedilin bir rehber durumundadır YDT sistemi her uumllkenin

yanıcı madde tiplerine goumlre geliştirilmiş yangın davranış modellerinden oluşur Bu

modellerin doğru ccedilalışabilmesi iccedilin hava halleriyle birlikte topografya ve yanıcı madde

oumlzelliklerinin de bilinmesi gerekmektedir Hava halleriyle ilgili veriler MYİ sisteminden

alınır Yanıcı madde oumlzellikleri yanıcı madde tipleri olarak belirlenmiş ve değişik

uumllkelerde değişik sayıda olan yanıcı madde modelleri aracılığıyla hesaplamalara katılır

Meşcere yapısı kompozisyonu oumlluuml ve diri oumlrtuuml durumu yanıcı madde tiplerinde kullanılan

başlıca kriterlerdir

Sonuccedil olarak her hangi bir yerde ccedilıkabilecek bir yangının mevcut hava halleri

topografya ve yanıcı madde oumlzelliklerinde nasıl bir davranış sergileyeceği sayısal olarak

ortaya konulur Dolaysıyla yangın davranışının doğru tahmin edilmesi sonucunda yangın

hattında doğru yerde doğru zamanda hazırlık yapılır Boumlylece soumlnduumlrme faaliyetlerinde

harcanan ccedilaba ve guumlccedil en aza indirilerek hem maliyet hem de zarar en aza indirilmiş olur

Yangın Davranışı Tahmin Sistemi

Yanıcı madde

tipleri

Yanıcı Maddeler

İYMNK BYİ BYMİ

Ruumlzgar hızı v e y oumlnuuml

Hav a Halleri

Eğim bakı

Topograf y a

Yangın Davranışı Tahmin Sistemi

Ccedilıktılar

Girdiler

Yay ılma oranı

Yangın şiddeti

Yanıcı madde tuumlketimi Yangın tuumlruuml

72

Orman Yangını Tehlike Oranı Sisteminin Uygulamaları ve Coğrafi Bilgi Sistemi

Bir orman yangını ccedilıkmadan oumlnce yangın youmlneticileri koruma yanıcı madde

amenajmanı ve soumlnduumlrme planları iccedilin alternatif programlar geliştirmelidirler Bu

programlar ccedilevresel etkiler ve soumlnduumlrme kapasitesi hakkında CBS ile elde edilebilecek

ayrıntılı bilgilere ihtiyaccedil duyarlar

Yanıcı madde amenajmanında kontrolluuml yakma programları yangın tehlikesinin

azaltılması iccedilin potansiyel bir etkiye sahiptir CBS verilerin tamamlanması modeller ve

idari sınırlamalarda karar vericilere uygun bilgileri sağlamak iccedilin kullanılabilir Yangın

youmlneticileri boumllgenin sorunlarını durumunu buumlyuumlkluumlğuumlnuuml oumlnceliklerini ve yangın

frekansını CBS teknolojisi ile daha etkili bir şekilde belirleyebilirler

Yangın oumlncesi planlamada yangın ccedilıkmadan oumlnce yapılacak analizler iccedilin ulaşma

zamanının ve yolların kapalı olması durumlarında alternatif yolların belirlenmesi

oumlnemlidir CBS ile bir yere ulaşmak iccedilin gerekli en kısa yol guumlzergacirchı kolaylıkla

belirlenebilmekte ve bu guumlzergacirchlar haritalar uumlzerinde istenildiğinde kolaylıkla

goumlruumllebilmektedir Yine bu sistem sayesinde yollarda meydana gelen değişiklikler yangın

goumlzetleme kuleleri su havuzları ve yangın ekiplerinin yerlerinde meydana gelen

değişiklikler kolayca goumlsterilebilmektedir

CBS ortamında oluşturulan sayısal yayılma oranı haritaları kullanılarak muhtemel bir

yangında yuumlksek ve ccedilok

yuumlksek yayılma oranı

meydana gelecek alanların

yangın emniyet yol ve

şeritleri kullanılarak daha

kuumlccediluumlk alanlara boumlluumlnmesi

yangına ilk muumldahalenin

yapılması gereken yerler ve

gerekirse karşı ateşi

uygulama yerleri ccedilok kısa

suumlrelerde

belirlenebilmektedir (Şekil

4) Boumlylece ccedilıkabilecek bir

yangının farklı hava

hallerinde ne tuumlr davranışlar

sergileyebileceği ortaya

konularak yangın

organizasyonunda goumlrev

alacak elemanlar alternatif

planlar hususunda eğitilir

Yukarıda genel olarak

bileşenleri accedilıklanan YTOSrsquonin başarılı bir şekilde uygulanabilmesi iccedilin yanıcı madde

hava halleri ve topografya gibi orman yangını veri tabanını oluşturacak bilgilerin guumlncel

doğru ve kullanılabilir bir formda olması gerekir Bunun iccedilin farklı bilgileri depolayabilen

guumlncelleştirebilen bilgilerin duumlzenlenmesine analiz edilmesine ve istenilen formda

(tabloharita) sonuccedil raporlarının alınabilmesine imkacircn verebilen CBS gibi bilgisayar

destekli programlara ihtiyaccedil vardır

Orman Yangını Bilgi Sistemi (YBS) veri tabanı oluşturulduktan sonra suumlrekli

yapılacak yeni veri girişleriyle mevcut bilgiler guumlncelleştirilebilmektedir Boumlylece ihtiyaccedil

Şekil 4- Muhtemel bir yangında yayılma oranı ve mevcut yol

ağının sayısal haritası

73

duyulan herhangi bir zamanda en son bilgilere aynı anda ulaşmak ve istenilen formda

raporların alınması Coğrafi Bilgi Sistemi (CBS) ile muumlmkuumln olmaktadır Yangın

youmlneticileri bu gibi sistemlerden faydalanarak gerccedileğe yakın yangın potansiyeli ve yangın

davranışı ile ilgili tahminlerde bulunabilecektir Bu sonuccedillara goumlre yangın oumlncesi

planlamalarıyla ilgili daha sağlıklı kararlar verebileceklerdir (Şekil 5)

Şekil 5 Orman yangını bilgi sistemi veri tabanında YTOS ve CBSrsquonin yeri

Koruma planlarıyla ilgili olarak yangın riskinin belirlenmesi son derece oumlnemlidir

Yangın riski genel vejetasyon tipi iklim ve yangın oluşumu haritaları kullanılarak

belirlenmektedir İleriye doumlnuumlk analizler ve planlar meteorolojik parametreler yangın

istatistiği vejetasyon tuumlrleri yerleşim alanları ve belirlenen yollar uumlzerinde daha ayrıntılı

bilgileri iccedileren yuumlksek yangın riskine sahip alanlar uumlzerinde yoğunlaşacaktır

YTOS birccedilok uumllkede yangın amenajmanı uygulamalarının planlanmasında yangın

organizasyonunun ayrılmaz bir parccedilası olarak kullanılmaktadır Yangın amenajmanı

ccedilalışmalarında YTOSnin yeri sistemi kullanan firma ya da işletmelerin istekleri mevcut

problemin durumu işletmenin buumltccedile imkacircnları ve işletme arazisine bağlı olarak değişir

Ancak genel olarak bu sistemden yararlanılan bazı alanlar şunlardır

Yangın davranışı ile ilgili eğitim

74

Koruma oumlnlemlerinin planlanması (oumlrn halkı ccedilıkabilecek bir yangına karşı

uyarmak orman iccedili faaliyetleri sınırlandırmak vs)

Koruyucu oumlnlemlerin planlanması (yangına karşı en kısa zamanda hazır olma ve

eldeki kaynakların (eleman taşıt uccedilak vs) en iyi şekilde tanzim edilmesi)

Yangın goumlzetleme faaliyetlerinin planlanması (oumlrn yangın goumlzetleme kuleleri ve

goumlzetleme uccediluşlarının planlanması)

Yangına yapılacak ilk muumldahale taktiklerinin belirlenmesi

Gelişmiş veya gelişmekte olan bir yangının soumlnduumlruumllebilmesi veya kontrol altına

alınabilmesi iccedilin gerekli taktik ve stratejilerin belirlenmesi

Kontrolluuml ve amaccedillı yakmaların planlanması ve uygulanması

Yangın zarar tespitlerinin yapılabilmesidir

Şimdiye kadarki elde edilen uygulama sonuccedilları yangın tehlike oranları sisteminin

hem kontrolluuml yakma (Gorley 1985) ve hem de yangın davranışı tahminleri bakımından

(Hirsch 1989) oldukccedila başarılı olduğu kanaatini uyandırmaktadır

Yangın Tehlike Oranları Sisteminin Uumllkemiz Accedilısından Gerekliliği

Ccedilağdaş yangın organizasyonu yangınla savaşta başarılı olabilmek iccedilin guumlvenilir

kullanışlı ve gerektiğinde elde edilebilen bilgilere ihtiyaccedil duyar (Bilgili and Methven 1990)

Bu bilgilerin sağlanması ise yangın potansiyeli ve davranışı ile ilgili koumlkluuml bir sistemin

varlığını gerektirir Buguumln duumlnyanın birccedilok uumllkesinde bu amaca hizmet eden sistemler

uygulanmaya konmuş veya konmaktadır Oumlzellikle ABD Kanada ve Avustralya bu işin

oumlncuumlluumlğuumlnuuml yapmakta olup Yeni Zelanda Ccedilin ve bazı Avrupa uumllkeleri bu sistemleri

uygulamaya başlamışlardır (Beck 1988) Uumllkemizde de boumlyle bir sisteme buumlyuumlk bir ihtiyaccedil

olduğu halde son yıllarda yapılmaya ccedilalışılan az sayıdaki ccedilalışmalar dışında kısa zamanda

ccediloumlzuumlm uumlretecek kapsamlı ccedilalışmalar maalesef yoktur

Oumlzellikle buumlyuumlk yangınlar esnasında yangının boyutu ccedilok buumlyuumlk olduğu iccedilin yangın

davranışı ilgililerce sağlıklı bir şekilde tahmin edilememekte ve mevcut kaynaklar stratejik

noktalara youmlnlendirilememektedir Bunun sonucu olarak buumlyuumlk alan kayıpları meydana

gelebilmektedir Ayrıca yangınlara sevk edilen kaynaklar ilk muumldahalenin başarısız olacağı

ve yangının kontrolden ccedilıkacağı endişesiyle ccediloğu kez gereğinden fazla yapılmakta ve bu da

yangınla muumlcadele masraflarının artmasına neden olmaktadır Yardımcı birimlerin

eksikliğinde yangınların ekonomik analizlerinin yapılması da muumlmkuumln olmamakta

dolayısıyla yangınlarla maliyet-etkin bir şekilde muumlcadele edilip edilmediği de

bilinememektedir

Şayet bu sistemlerden birisinin Tuumlrkiye ormancılığında kullanılması kararlaştırılırsa

hangi sistemin uumllkemiz şartlarına uygun olacağı dolayısıyla hangi sistemi kullanmamız

gerekeceği araştırılmalıdır Akla gelen ilk Yangın Tehlike Oranı Sistemleri Kanada ve

Amerikada uygulanmakta olan sistemlerdir Bu sistemler muhtevaları bakımından hemen

hemen aynı olmalarına rağmen Amerikan sistemi daha karmaşık bir yapıya sahiptir Kanada

sistemi ise daha basit olup başka yerlerde uygulanması daha kolaydır Sistemin aynen alınıp

uygulanması elbette muumlmkuumln olmayıp kendi ormanlarınızın yapısına goumlre bazı duumlzeltmelerin

yapılması gerekebilir

YTO Sisteminin bir alt sistemi olan MYİ Sistemi başka bir yerde (uumllkede) hiccedil bir

problemle karşılaşılmadan uygulanabilir Ccediluumlnkuuml MYİ sistemi sadece meteorolojik verilerden

yararlanarak Yangın Tehlike Oranları hakkında genel bir bilgi verir Yapılacak duumlzeltmeler

daha ziyade sistemin ikinci ana elemanı olan Yangın Davranışı Tahmini (YDT) sisteminde

olacaktır Ccediluumlnkuuml sistem yangın davranışı uumlzerine etki eden tuumlm faktoumlrleri (yanıcı madde tuumlruuml

75

topoğrafya vs) iccediline alır Sistemin adapte edilmesinde sistemin kendisinden gelecek olan

zorluklar yanında sistemin kurulması iccedilin gerekli buumltccedile de ayrı bir olumsuz yanı

oluşturmaktadır Sistemin uumllke ccedilapında yangına hassas boumllgelerde kullanılması halinde

aşağıdaki maddelere oumlzellikle ihtiyaccedil duyulacaktır

1- Yangına hassas boumllgelerin yeterli bir meteoroloji istasyon ağına kavuşturulması

2- Sistemin duumlzenli bir şekilde ccedilalıştırılabilmesi iccedilin belirli merkezlerin bilgisayar

ağıyla birbirine bağlanması

3- Bu işlerde goumlrevlendirilmek uumlzere alınacak personel ve personel eğitimi

Bu ihtiyaccedilların temini ya da yeterli duumlzeye ulaştırılmasının mali bakımdan oldukccedila

kuumllfetli olacağı bir gerccedilektir Ancak sistemin uygulanmasıyla elde edilecek faydalar

yapılacak masrafları fazlasıyla karşılayacaktır Şoumlyleki

Orman yangınlarının yılda orman varlığımıza yaptığı milyarlarca liralık zararlar

(yanan emval yangınla savaş ve yangın sonrası yapılacak masraflar) ve

kaybedilen canlar dikkate alınacak olursa boumlyle bir sistemin uygulanması iccedilin

yapılacak masrafların masraftan ziyade bir yatırım olduğu anlaşılacaktır

Sistemin adapte edilmesiyle bu sistemleri geliştiren uumllkelerin son 40-50 yılda

duumlştuumlkleri hatalar bertaraf edilebilecek ve gereksiz bir ccedilok masrafın oumlnuumlne

geccedililmiş olacaktır

Sistemin ekonomik olma oumlzelliği yanında ekolojik oumlzelliklerinden de yararlanarak

orman yangınlarını amaccedillarımız doğrultusunda kullanabilmek muumlmkuumln olacaktır

Duumlnyada ve uumllkemizde birccedilok yerde kesim artıklarının temizlenmesi ve alanın

genccedilleştirme iccedilin hazırlanmasında kontrolluuml yakma uygulamasının yapıldığı

bilinmektedir Bu sistemler yardımıyla yakma koşulları oumlnceden belirlenerek

istenilen amacın gerccedilekleşmesi daha kolay bir şekilde sağlanabilir

Sonuccedil olarak orman yangınlarıyla entansif bir şekilde muumlcadele etmede hatta

yangınları bir amenajman aracı olarak kullanmada yardımcı birimlere olan ihtiyaccedil ccedilağdaş

ormancılığın bir gereğidir Yangın tehlike oranları sistemi de bu ihtiyacı karşılayacak bir

yardımcı sistemdir

76

BOumlLUumlM

YANGIN AMENAJMANI

Yangın amenajmanı ccedilevresiyle guumlccedilluuml bir etkileşim iccedilerisindedir Yangın amenajmanı

sosyal etkileşimin bir sonucu olarak ekosistem amenajmanın bir bileşeni iken yangın

fiziksel ve biyolojik ccedilevre iccedilerisinde ekosistem dinamiklerinin bir parccedilasını oluşturur

Yangın amenajman planlamaları yangın oumlnleme programları yangın oumlncesi ve

yangınla savaş planlamaları ile yangının amenajman aracı olarak kullanılmasını iccedilerir

Dolayısıyla bu planlamalarda yangının sosyal ekonomik ve ekolojik youmlnleri de ele alınarak

belirlenen idare amaccedillarına ulaşılmaya ccedilalışılır Tuumlm planlamalar bir yangının ccedilıkmasını

engelleyecek veya ccedilıkacak bir yangını en az hasar seviyesinde kontrol altına almak amacına

goumlre yapılır Geccedilmiş yıllarda yangının kontroluuml el yardımıyla derlenen ccedilok az bir bilgi ile

başarılmaya ccedilalışılan bir suumlreccedilti Bilgi ve kaynakların kontrol merkezi yoktu ve genellikle

kaynaklar yangın başladıktan sonra tahsis ediliyordu

Guumlnuumlmuumlzde gelişen teknoloji bilgisayarlar ve uygun donanımlar yardımıyla yangını

oumlnceden tahmin etmek kaynakları en uygun şekilde dağıtmak ve yangın kontrolluuml iccedilin gerekli

olan ccedilok sayıdaki karmaşık verileri youmlnetmek muumlmkuumlnduumlr

Oldukccedila karmaşık bir yapıya sahip olan yangın amenajmanı yangının yer aldığı

ekolojik kaynaklarla yakından ilişkilidir Diğer bir değişle yangın sistemde gereklidir ancak

belli bir rejime bağlı olarak meydana gelmelidir Yangının şiddeti sıklığı ve tahribi zamana

ve mekacircna bağlı olarak değişim goumlsterir Sonuccedil olarak yangın ya rastgele yada planlı olarak

meydana gelir Bu durumda verilebilecek uumlccedil değişik karar vardır ya yangın kendi seyrine

bırakılır ya tutuşturulur yada soumlnduumlruumlluumlr Herhangi bir yangın hakkında verilebilecek karar

bunların bir yada birkaccedilından oluşabilir

Ancak kompleks bir yangın soumlnduumlrme politikası sadece etkin ve etkili bir yangın

kontrol sistemi ve organizasyonun varlığı ile muumlmkuumln olabilir Bunun iccedilin doumlrt anahtar soumlzcuumlk

vardır

Hareket kabiliyeti

Tahmin

Erken haber alma

Guumlccedilluuml ve etkin ilk muumldahale

Kısaca doğru zamanda doğru kaynaklarla doğru yerde olmak gerekmektedir

YANGIN AMENAJMAN PLANLAMASI

Yangın amenajman planları planlanan alanın risk ve tehlike durumunda meydana

gelen değişimleri takip ederek gerekli oumlnlem ve tedbirleri alan ve her yıl devam eden bir

suumlreccediltir İyi bir yangın amenajman planı ccedilok sayıdaki sayısal veriyi bir araya toplayan

bilginin suumlrekliliğini sağlayan ve bu verileri analiz ederek sonuccedilları haritalara aktararak en

etkin ve etkili kararların alındığı plandır

Bir amenajman planının geliştirilmesi iccedilin gerekli olan minimum duumlzeydeki veriler

aşağıda sıralanmıştır

77

Haritalar

Yangın oluşumu (aylara guumln iccedilindeki zamanlarına nedenlerine ve buumlyuumlkluumlklerine

goumlre)

Yangın tarihi (yanan alan yangın yılı yangın şiddet sınıfları)

Yanıcı madde tipleri (meşccedilere uumlstuuml ve meşccedilere altı Oumlzellikle plantasyon sahaları

ccedilayır ve otlaklar

Tapulu araziler ve yapılan ccedilalışmalar

Sayısal havza haritaları (toprak oumlzeliklerinin belirtildiği)

Yol haritaları

Uumlccedil boyutlu sayısal topoğrafik haritalar

Plan oumlncesi haritalar

Ccedilevresel faktoumlrler

Yanıcı maddeler ndash yanıcı madde tiplerine bağlı olarak yangının kontrol edilme

zorluğu yayılma oranları ve tarihi seyri

Hava koşulları ndash tuumlm meteoroloji istasyonlarından elde edilen tuumlm periyotlardaki

guumlnluumlk hava koşulları

İklim ndash haftalık veya iki aylık periyotlarda tuumlm meteorolojik parametrelerin uzun

yıllara ait ortalamaları

Lojistik destek

Yangın amenajman personeli (yaş kalifiye olma hizmet iccedili seminerler)

Yardımcı kuvvetler (acenteler bağlantı noktaları)

Ekipman (yer oumlzelleştirmeler son denetim tarihi)

Kaynaklar (miktarı yeri devir alma tarihi)

Kira anlaşmaları

Acil kaynaklar

Ekonomik veriler

Personel verimliliği ve maliyeti ve eğim sınıfları yanıcı madde tipleri ve hava

koşulları ile ilgili ekipmanlar

ORMAN YANGINLARIYLA SAVAŞ

Orman yangınlarıyla savaş her şeyden oumlnce maddi imkacircn eğitim ve organizasyon

işidir Bu uumlccedil unsuru en oumllccediluumlluuml ve en etkili şekilde kullanmak ise Yangın Koruma ve Savaş

Organizasyonunun ana goumlrevidir Yangın koruma faaliyetlerinde ccedilıkan bir orman yangının

soumlnduumlruumllmesinden daha ccedilok orman yangınlarının kontrol altında bulundurulması oumlnem

taşımaktadır Diğer bir değişle orman yangınları ccedilıkmadan oumlnce yapılacak işler yangın

ccedilıktıktan sonra onu soumlnduumlrmek iccedilin yapılacak ccedilalışmalardan daha yoğundur

Orman yangınlarından korunmada genel olarak uumlccedil etkili youmlnteme başvurulmaktadır

Bunlar

1 Yangının ccedilıkmasına engel olmak

2 Ccedilıkan bir yangını başlangıccedilta soumlnduumlrmek

3 Devam eden bir yangında alanın kuumlccediluumlk kalmasını sağlayarak zarar derecesini

azaltmak

78

Yangınla savaş veya diğer bir soumlyleyişle ormanların yangından korunması faaliyetleri

uumlccedil ana grupta toplanabilir

Koruyucu tedbirler

Oumlnleyici tedbirler

Yangınların soumlnduumlruumllmesi

1-KORUYUCU TEDBİRLER

Yangınla savaşın ilk basamağı yangına karşı koruyucu tedbirler almaktır Bu

tedbirler yangının ccedilıkmasına engel olmak veya ccedilıkacak yangınların sayısını azaltmaya

youmlnelik ccedilalışmalardır Yangınla savaşmanın en iyi yolu yangının ccedilıkmasına engel olmaktır

Teorik olarak insanların neden olduğu yangınlar oumlnlenebilir Fakat yıldırım gibi doğal

nedenlerde meydana gelen yangınlara engel olmak şimdilik olanaksızdır Bu nedenle burada

yalnız insanların ccedilıkardığı yangınlara karşı alınabilecek koruyucu tedbirler uumlzerinde

durulacaktır

A ) Yangından korunmanın prensip ve youmlntemleri

Tuumlm duumlnya uumllkelerinde orman yangınlarının buumlyuumlk bir boumlluumlmuuml insanlar tarafından

ccedilıkarılmaktadır Tuumlrkiyede orman yangınlarının 95-98 inin ana kaynağı insandır İnsanlar

tarafından ormanda ccedilıkarılan her yangın bilerek veya bilmeyerek yapılan bir hareketin

sonucudur Bu hareket daima ccedileşitli kritik kombinasyonların birleşmesinden meydana gelir

Bunların sonucu olarak da yangın ccedilıkar

Yapılan araştırmalardan tuumlm durumlar iccedilin insanların hareket ve davranışlarının

kontrol edilmesi gereği ortaya ccedilıkmaktadır Yasalarla veya cezai muumleyyidelerle yapılan direkt

savaş youmlntemleri yangından korunmanın oumlnemli bir kısmını oluşturmakta ise de bu durum

konunun ancak bir parccedilasını kapsamaktadır Bu nedenle ormanları yangından korumak iccedilin

alınabilecek oumlnlemler ccedilok youmlnluuml olarak ele alınmalıdır Bu oumlnlemleri 5 ana grup altında

toplayabiliriz

(1) Halkın eğitimi

(2) Halk-orman ilişkilerini duumlzenleme

(3) Ulusal orman yangın koruma programı ve uygulama

(4) Oumlduumlllendirme

(5) Yasal tedbirler

Buguumln Tuumlrkiye ormanlarında ccedilıkan yangınların ccediloğu orman alanlarında yaşayan

kişiler tarafından ccedilıkarılmaktadır Bu insanların gerek dikkatsizlikleri gerekse bazı amaccedillara

youmlnelik hareketleri (kasten ccedilıkarılan yangınlar) sonucu ccedilıkarılan yangınlar ccedilok youmlnluuml oumlnlemler

almayı gerektirmektedir Bu tuumlr yangınların alınabilecek ccedilok youmlnluuml oumlnlemlerle kısmen de olsa

azaltılması yoluna gidilmekle beraber bu insanların gerek ormandan gerekse kendi

arazilerinden daha verimli yararlanmaları iccedilin eğitilmelerinin oumlnemi asla unutulmamalıdır

Buna paralel olarak Ulusal Orman Yangın Koruma Programları geliştirilerek orman

yangınlarının ccedilıkmasına engel olmak ve ayrıca yangın tehlikesinin fazla olduğu youmlrelerde

yangın ccedilıkmayan koumlylerle uumlstuumln başarı goumlsteren kişilerin oumlduumlllendirilmesi yararlı olacaktır

Bunun yanında caydırıcı huumlkuumlmleri kapsayan yasaların uygulanması gerekir Boumlylece orma-

nın yangından korunması iccedilin gerekli tuumlm oumlnlemler bir uyum iccedilinde duumlzenlenmeli ve

uygulanmalıdır

79

(1) Halkın Eğitimi

Yukarıda da accedilıklandığı uumlzere buguumln Tuumlrkiyede insanoğlu ormanın yangından

korunmasında primer problem olarak karşımıza ccedilıkmaktadır Bundan dolayı orman

yangınlarının adet olarak azaltılmasında halkın eğitimi en oumlnemli hususu teşkil eder Halkın

eğitimi iccedilin yalnız yangın konusu ile direkt ilgili kurumlar değil diğer tuumlm Devlet ve oumlzel

kuruluşlar da bu konuda alınabilecek her tuumlrluuml oumlnlemleri uygulayarak bu ulusal davaya

katılmalıdırlar

Halkın eğitimi konusunda yıllarca uygulanan ve buguumln de oumlnemini koruyan

youmlntemleri iki ana grup altında toplayabiliriz

Genel youmlntemler

Halkın eğitilmesine ait genel youmlntemler oumlzet olarak aşağıda verilmiştir

(1) Tuumlm orman youmlrelerinde meslek faaliyetlerini tanıtıcı ve halkı eğitici afişleri

geliştirmelidir Bunun iccedilin Afiş ve Veciz soumlzler yarışmaları duumlzenlenmelidir Boumlylece

Tuumlrkiyede başarılı ccedilalışmalar yapan ormancılarımız bu ccedilalışmalarını halka tanıtılmalıdır

(2) Ormana yakın olan veya orman iccedilinden geccedilen ana yollarla diğer orman iccedili yolların

kenarlarına ve rekreasyon alanlarına uyarı levhaları koymalıdır

(3) Halkı aydınlatmak ve onlarda orman sevgisini yaratmak amacıyla televizyon

radyo sinema ve video gibi kitle iletişim araccedillarından yararlanmalıdır

(4) Halka orman sevgisini aşılamak amacıyla oumlzellikle yangın tehlikesinin fazla

olduğu youmlrelerde yeterli kapasitede radyo istasyonları kurmalıdır

(5) Orman sevgisi ve orman koruma ile ilgili her tuumlrluuml film ve tiyatro senaryoları

roman hikacircye resim ve şiir dallarında yarışmalar accedilılmalı oumlduumlller dağıtılmalı ve başarılı

eserleri halka sunmalıdır

(6) Kışla okul ve camilerde orman orman koruma ve oumlzellikle orman yangınlarına

youmlnelik eğitime ağırlık vermek iccedilin gerekli girişimlerde bulunulmalıdır

(7) Gazete ve dergilerde yazılar yayınlanmalıdır

(8) Konferanslar vermeli ve broşuumlrler dağıtılmalıdır

Youmlresel orman idarelerinin direkt ccedilabalan

Bu konuda yapılacak uğraşıların oumlnemlileri şunlardır

(1) Orman sevgisini genccedil kuşağa aşılamak iccedilin okullarda orman kolları kurulmasına

ve orman haftası duumlzenlenmesine gayret sarfedilmelidir Okulların bu faaliyetlerine orman

idarelerince yardımcı olunmalıdır

(2) Okullarla sık sık temas kurarak ormancılık konusunda eğitici konferanslar

verilmelidir Bu konferanslar renkli film ve slaytlarla desteklenmelidir

(3) Youmlre halkı ile ve hatta tek tek kişilerle ilişki kurarak konu uumlzerinde aydınlatıcı

bilgiler verilmelidir

Yukarıda halkın eğitimi konusunda accedilıklanan ana youmlntemlerin uygulanması Orman

Genel Muumlduumlrluumlğuumlnuumln ancak Halkla ilişkiler konusuna gerekli oumlnemi vermesiyle

sağlanabilir Aksi halde ara sıra alınabilecek oumlnlemlerle yeterli ve etkili yararlılığın

sağlanamayacağı asla unutulmamalıdır

80

(2) Halk-orman ilişkilerini duumlzenleme

Tuumlrkiye ormanlarının yangından korunması iccedilin oumlzellikle orman iccedilinde civarında ve

yakınında yaşayan vatandaşla orman arasındaki ilişkilerin her youmlnuuml ile uyumlu olması gerekir

Bunu sağlamak iccedilin halk ve orman ikilisinin karşılıklı yararına youmlnelik duumlzenlemelerin

yapılması zorunludur Bu duumlzenlemeleri iki ana grup altında toplayabiliriz

Halkın yararına yapılabilecek duumlzenlemeler

Bilindiği uumlzere vatandaşın ormandan beklentilerini her youmlnuuml ile duumlzenleyerek

sonuccedillandırmak olanaksızdır Fakat yine de bu konuda alınabilecek oumlnlemler mevcut olup

oumlnemlileri aşağıda verilmiştir

(1) Orman iccedili civarı ve yakınında bulunan koumlylere iş alanları accedilmalıdır Bu hususta

ayrıca bozuk orman alanlarının imarı ile ağaccedillandırılması Milli bir proje olarak hazırlanmalı

ve bu hususta Devletin maddi desteği de sağlanmalıdır Boumlylece hem iş alanı genişleyecek

hem de ileride odun ham maddesindeki artış memleket ve vatandaş accedilısından ekonomik

yararlar sağlayacaktır

(2) Koumlyluumllerin zati yakacak ve yapacak gereksinimleri yeterli oranda ve zamanında

karşılanmalıdır

(3) Hayvancılık tarım dokumacılık arıcılık kuumlccediluumlk el sanatları vb alanlarda gerekli

eğitim ve yeterli kredi sağlanmalıdır

(4) Ormandaki uumlretim işlerinde ccedilalışan vatandaşlara ve ayrıca orman işccedililerine yeterli

oumldemede bulunulmalıdır

(5) Halk-orman ilişkilerini yıllarca etkileyen orman kadastro işlemleri en kısa bir

suumlrede tamamlanmalı ve kadastroya ait anlaşmazlıkların en kısa bir suumlrede halledilmesi iccedilin

gerekli oumlnlemler alınmalıdır

Halkın ormandan yararlanmasını duumlzenleme

İnsanlar tarafından ccedilıkarılan yangınları oumlnlemek iccedilin alınabilecek oumlnlemlerin en

oumlnemlilerinden biri orman alanlarından halkın yararlanmasının duumlzenlenmesidir Bunun

gerccedilekleştirilmesi bir yandan halkın eğitimi diğer youmlnden de yasal oumlnlemlerin

uygulanmasına bağlıdır

Halkın ormandan yararlanmasında alınabilecek oumlnlemlerin en oumlnemlisi ormanı ccedileşitli

şekillerde kapamaktır Yanıcı maddenin fazla olduğu ve dolayısıyla yangın olasılığının

bulunduğu alanlara giden yollar kapılarla veya yol uumlzerine konan engellerle tuumlm geccedilişlere

kapanabilir Geniş alanlar yangın olasılığının fazla veya ekstrem olduğu zamanlarda oumlzel

işaretlerle veya bekccedililerle iyi kontrol altına alınmalıdır Oumlzellikle Milli Parklar ve bazı oumlnemli

rekreasyon alanları her tuumlrluuml şahıslara tamamen kapanabilir

Ormanları yangın tehlikesinden korumak iccedilin alınabilecek ormanı kapatma şekillerinin

uygulanabilir alanlarının oumlnemlileri aşağıda verilmiştir

(1) Ormanı kapamada uygulanan en yaygın youmlntem sınırlı kapamadır Bu aynı

zamanda en zor uygulanan bir youmlntemdir Kapanan alanlarda sigara iccedilme kesin olarak

yasaklanır Sigara iccedilmeye ancak belirli alanlarda oumlrneğin kamp alanlarında izin verilir

Ayrıca bu alanlarda mevcut yollarda seyreden araccedillardaki şahısların da sigara iccedilmesi

yasaklanabilir Fakat bu hususun kontroluuml ve dolayısıyla uygulanması oldukccedila guumlccediltuumlr

(2) Ormanı sınırlı kapamanın ikinci genel şekli yangın tehlikesi olan alanlardaki

rekreasyon ve kamp alanlarının kapatılmasıdır Fakat bu kapamanın guumlccedilluumlğuuml dikkate alınarak

bu youmlntem ancak belirli alanlarda yahut periyotlarda uygulanabilir Rekreasyon ve kamp

81

alanlarında ccedilıkan yangınların buumlyuumlk oumlnemi dikkate alınarak bu alanlarda yangına karşı gerekli

tuumlm oumlnlemleri almak zorunludur

(3) Orman herhangi bir amaccedilla uygulanan planlı yakmaya karşı da kapanabilir Bu tip

yakmalar kontrolluuml yakma veya amaccedillı yakma olarak bilinir Ccedileşitli amaccedillar iccedilin kullanılan

bu tip yakma youmlntemlerinin uygulama sırasında yaratacağı ters etkileri oumlnlemek iccedilin yangın

tehlikesinin fazla olduğu zaman ve yerlerde kullanılması yasaklanabilir

(4) Ormandaki faaliyetler yangın tehlikesinin fazla olduğu zamanlarda oumlrneğin bağıl

nemin belirli bir duumlzeyin altına duumlştuumlğuuml zaman ve yerlerde ya sınırlandırılır veya tamamen

durdurulur Bağıl neme bağlı olarak ormandaki tuumlm faaliyetlerin durdurulması genellikle

gelecek 24 saat iccedilin uygulanır

(5) Yangın tehlikesinin fazla olduğu periyotlarda ormandaki yaban hayvanı

avlanmaları ya kısmen veya tamamen durdurulabilir Bu husus bazı uumllkelerde Valiler veya

Orman Boumllge Muumlduumlrleri tarafından yayımlanan bir genelge ile sağlanmaktadır

(3) Ulusal orman yangın koruma programı ve uygulama

Ulusal orman yangın koruma programının amacı anayasa ve mevcut kanunlar

ccedilerccedilevesinde ormanlarımızın yangından korunması sorununa yaklaşım sağlamak ve oumlzellikle

insanların neden olduğu yangınları oumlnlemek iccedilin gerekli tuumlm tedbirleri bir ulusal organizasyon

iccedilinde ele almaktır Bu ulusal organizasyon genelde insanoğlunun neden olduğu yangınların

sayısını azaltmaya youmlnelik tuumlm faaliyetleri iccedilermelidir Başka bir soumlyleyişle insan-orman

ilişkilerine orman yangınları accedilısından ccediloumlzuumlm getirmektir Bunu sağlamak iccedilin de resmi oumlzel

ve tuumlzel kuruluşlara dayalı bir ulusal orman yangın koruma oumlrguumltuuml oluşturmak gerekir

Orman yangınlarından buumlyuumlk zarar goumlren Amerika Birleşik Devletleri Kanada

Avustralya ve Avrupanın Akdeniz uumllkelerinin ccediloğu ccedileşitli isimler altında ve fakat aynı amaca

youmlnelik ulusal orman yangın koruma programları kurmuşlardır Oumlrneğin Amerika Birleşik

Devletleri nde ormanı yangından korumada uygulanan 2 adet ulusal program mevcuttur

Bunlardan biri Smokey Bear Program olarak da bilinen Ulusal Orman Yangın Koruma

Birliği Programı ve ikincisi Amerika Ormanları Enstituumlsuuml tarafından yuumlruumltuumllen Yeşili

Koruma Programı dır

(4) Oumlduumlllendirme

Gerek ormanı yangından korumada gerekse yangınlarla savaşta uumlstuumln başarı goumlsteren

kurumlarla kişilerin oumlduumlllendirilmesi yararlı sonuccedilların alınmasını sağlayacaktır Bu hususta

yangının soumlnduumlruumllmesinde uumlstuumln gayret goumlsteren kurum ve kişilerin de oumlrneğin askeri

birlikler muumlkellefler işccedililer orman idaresi mensuplarının vb uygun goumlruumllecek bir şekilde

oumlduumlllendirilmesi gerekir Oumlduumll olarak takdirname şilt plaket para yardımı vb verilebilir

Ormanın yangından korunması ile yangınla savaşta uumlstuumln başarılı olan kurum ve

kişilere verilecek oumlduumlller iccedilin bir Orman yangınlarında uumlstuumln başarı goumlsteren kurum ve

kişilere verilecek oumlduumll youmlnetmeliği ccedilıkarılmalıdır

(5) Yasal tedbirler

Ormanı yangından korumak iccedilin ccedilıkarılan yasalar daima oumlnemini hissettiren bir

husustur Bilindiği uumlzere orman sahibi kendi olanaklarıyla ormanını yangından koruyamaz

Bu nedenle Devletin kamu yararı bakımından ccedilıkaracağı yasalarla ormanları yangından

koruma ve gerektiğinde yangınla savaşta youmlre halkının ve tuumlm ilgililerin goumlrev ve yetkilerini

belirtmesi gerekir Bu oumlnlemlerin durum ve koşullara goumlre şeklini saptamak Ormancılık

Politikasının alanına girer

82

Tuumlrkiyede dikkatsizlik ihmal ve kasıt nedeniyle meydana gelen yangınlara engel

olmak iccedilin ormanı suumlrekli kontrol altında bulundurmalıdır Bu konuda var olan yasaları da iyi

bir şekilde uygulamak gerekir

Burada şu hususu da belirtmek gerekir ki uumllkemizdeki tuumlm yasal duumlzenlemelere karşın

orman yangınlarının adet ve yaktığı alan miktarında ccedileşitli nedenlerle zaman zaman artışlar

olduğu goumlruumllmektedir Oumlzellikle genel af kanunu orman succedillarının affına dair kanunla genel

seccedilim arifelerinde bu durumu goumlrmek muumlmkuumlnduumlr

Halen yuumlruumlrluumlkte olan Anayasamızın 169 maddesinde Devlet ormanların korunması

ve sahaların genişletilmesi iccedilin gerekli kanunları koyar ve tedbirleri alır Yanan ormanların

yerinde yeni orman yetiştirilir bu yerlerde başka ccedileşit tarım ve hayvancılık yapılamaz Buumltuumln

ormanların goumlzetimi Devlete aittir Devlet ormanlarının muumllkiyeti devrolunamaz Devlet

ormanları kanuna goumlre devletccedile youmlnetilir ve işletilir Bu ormanlar zaman aşımı ile muumllk

edinilemez ve kamu yararı dışında irtifak hakkına konu olamaz Ormanlara zarar verebilecek

hiccedil bir faaliyet ve eyleme muumlsaade edilemez Ormanların tahrip edilmesine yol accedilan siyasi

propaganda yapılamaz muumlnhasıran orman succedilları iccedilin genel ve oumlzel af ccedilıkarılamaz Ormanları

yakmak ormanı yok etmek veya daraltmak amacıyla işlenen succedillar genel ve oumlzel af

kapsamına alınamaz denilmekte ve bu suretle ormanların oumlnemi uumlzerinde durulmaktadır

B) Yangın olasılığının azaltılması

Ormanların yangından korunmasında yangın olasılığını azaltıcı ve dolayısıyla yangın

sayısının duumlşuumlk olmasını sağlayıcı ccedileşitli oumlnlemler alınabilir

Yol kenarlarının temizlenmesi

Yangın olasılığının fazla olduğu ccedileşitli yolların (tren yolu ana yol orman yolu idare

ccedilizgileri vb) kenarlarını yangının ccedilıkmasına elverişli maddelerden temizlemek gerekir

Uygulamada yol kenarı boyunca her iki tarafta youmlrenin yangın tehlike durumu ve bitki oumlrtuumlsuuml

goumlz oumlnuumlne alınarak 5-20 mlik alanların temizlenmesi uygundur

Yol kenarlarının yangına karşı korunmasında ccedileşitli kimyasal maddelerden de

yararlanılmaktadır

Rekreasyon alanlarının kullanımı

Rekreasyon alanlarının daima yanıcı maddelerden oumlzellikle kuru ot ccedilalı vb

materyalden temizlenmesi oumlnemlidir Halk bu alanlardan ayrıldıktan sonra da buraların

kontrol edilmesi soumlnmemiş ateşin bulunmamasına buumlyuumlk oumlzen goumlsterilmesi gerekir

Rekreasyon alanlarının iyi bir şekilde planlanması ve kullanıma accedilılması

sağlanmalıdır Bilindiği uumlzere rekreasyon alanları genellikle buumlyuumlk şehirler civarındaki

ormanların iccedilinde veya yakınında bulunmaktadırlar Bu alanlardan yararlanmak isteyen

vatandaşların yangın ccedilıkmaması iccedilin almaları gereken oumlnlemler iyi bir şekilde tespit

edilmelidir Bunların oumlnemlileri şunlardır

(1) Rekreasyon alanları iccedilinde veya dışında ccedilıkacak yangınlar hemen resmi

kuruluşlara haber verilmelidir Ayrıca vatandaşların mevcut su ve diğer soumlnduumlruumlcuuml araccedillarla

yangını soumlnduumlrmeye ccedilalışmaları gerekir

(2) Ormandaki ccedileşitli afiş yazı ve uyarıları dikkatle okuyup gereğince hareket

edilmelidir

(3) Ormanda kontrol amacıyla gezen orman koruma memurlarının ikaz ve uyarılarına

aynen uymalı ve gerektiğinde kendilerine yardımcı olunmalıdır

83

(4) Rekreasyon alanlarında ateş yakmak iccedilin yapılmış bulunan ocakların dışında ateş

yakmamalıdır Ateş yakmak uumlzere orman idaresince ocak yapılmamış ise ateş yakmadan

oumlnce 1 m yarı ccedilapında ve uumlstuumlnde hiccedilbir oumlluuml oumlrtuuml bulunmayan ccedilıplak toprak kısmının ortasında

ocak hazırlanmalı ve yakılan ateş suumlrekli kontrol edilmelidir Burada şunu da accedilıklamak

gerekir ki rekreasyon amacıyla ormana gidecek ailelerin o guumln iccedilin evden pişmiş olarak

getirecekleri yiyecekleri yemeleri en arzulanan husustur

(5) Rekreasyon alanını terk ederken eğer ateş yakılmışsa ateşin tamamen soumlnduumlğuumlne

kanaat getirmek gerekir Ateşi tamamen soumlnduumlrmede su ve topraktan yararlanılır

(6) Sigara iccedilen şahısların rekreasyon alanlarında ccedilok dikkatli olmaları sigaralarını

yakmak iccedilin kullandıkları kibriti soumlnduumlrduumlkten sonra yine kutusuna koymaları en uygun olan

youmlntemdir

Halkın uyması gereken kurallar

Halen yuumlruumlrluumlkte bulunan 6831 sayılı Orman Kanununun 2391983 tarih ve 2896

sayılı kanunla yapılan son değişiklikleri de dikkate alındığında vatandaşa bazı goumlrevlerin

yuumlklenmiş olduğu goumlruumllmektedir Adı geccedilen yasal goumlrevlerden de anlaşılacağı uumlzere kanun

yapıcı ormanı yangından korumak amacıyla vatandaşın doğal haklarından olan seyahat

konaklama dilediği şekilde ateş yakma gibi bazı hususları orman yararına kısıtlamıştır Bu

durum sadece uumllkemizde değil orman yangınlarından zarar goumlren tuumlm uumllkelerde de aynı

şekilde uygulanmaktadır

Vatandaşlar ormanda yaya veya ccedileşitli araccedillarla dolaşmaktadırlar Ormanda yaya

olarak dolaşan vatandaşların bazı kurallara uymaları sağlanmalıdır Bunların oumlnemlileri şoumlyle

sıralanabilir

2- OumlNLEYİCİ TEDBİRLER

Bu tedbirler yangın ccedilıkmadan oumlnce alınan ve soumlnduumlrme faaliyetlerinde yararlı olacak

oumlnlemlerdir Bu oumlnlemleri almak iccedilin oumlnce ormanda yangınların en ccedilok ccedilıktığı alanlarla

korunması gerekli olan değerli alanlar saptanır Bu alanlar meydana ccedilıktıktan sonra soumlnduumlrme

faaliyetlerinde yararlı olacak goumlzetleme haberleşme taşıma ulaşım yangın tehlike oranı

elemanların yetiştirilmesi gibi hususların planlanması ve yuumlruumltuumllmesi gerekir

A )Yangın tehlikesinin azaltılmasının prensipleri

Yangın tehlikesini azaltmak suretiyle yangınların direkt oumlnlenmesi fazla yangın

kaynağı olan yanıcı maddelerin kaldırılması demektir Demiryolu kenarlarındaki yanıcı

maddelerin temizlenmesi veya yakılması rekreasyon alanlarındaki oumllmuumlş yanıcı maddelerin

yok edilmesi buna iyi birer oumlrnektir

Yangın tehlikesi olan bir alandaki yanıcı maddelerin azaltılması diğer taraftan

tutuşmayı oumlnleyen en iyi bir youmlntemdir Ayrıca bu youmlntem sıcaklık enerjisinin hızla

yuumlkselmesini ve sonraki yanmaları da oumlnler Burada şunu da belirtmek gerekir ki orman

yangınlarının oumlnlenmesi terimi genel anlamda yangınların adet olarak azaltılması anlamına

değil buumlyuumlk veya kontrol edilemeyen yangınların oumlnlenmesi anlamına gelir

B ) Yangın alanlarının sınıflandırılması

Bir uumllkede veya bir youmlrede yangın ccedilıkmadan oumlnce alınabilecek oumlnlemlerle savaş

youmlntemlerinin planlanmasına geccedilmeden oumlnce yapılacak ilk iş o uumllkenin veya youmlrenin tuumlm

ormanlarının yangın youmlnuumlnden bazı esaslara goumlre sınıflandırılmasıdır Bir youmlrenin yangın

84

tehlike derecesi hakkında ancak o youmlrede geccedilmiş yıllarda meydana gelen orman yangınlarını

incelemek suretiyle bir sonuca varılabilir Bu incelemede yangın adedi yanan alan orman

genişliği vb hususların tuumlmuumlnuuml kapsayan bir sınıflama yapmanın da guumlccedilluumlğuuml ortadadır Buna

goumlre ancak her etkene goumlre ayarlanmış ccedileşitli sınıflamalar yapılabilir

Yangın alanlarının bazı veri ve oumllccediluumltlere goumlre yapılmış sınıflamasına ait oumlrnekler

aşağıda verilmiştir

(1) Yıllık yangın adedi ortalaması

Geccedilmiş yıllarda ccedilıkan orman yangınlarının yıllık ortalaması esas alınarak yapılmış bir

sınıflandırma oumlrneği Tuumlrkiyede 1940 - 1961 yılları arasında meydana gelen 17489 adet orman

yangını esas alınarak duumlzenlenmiştir (Baş 1965)

Tehlike Grubu Yılda ccedilıkan ortalama yangın adedi

I En Yuumlksek 101 ve daha fazla

II Yuumlksek 61 ndash 100

III Orta 31 ndash 60

IV Duumlşuumlk 11 ndash 30

V Ccedilok Duumlşuumlk 10 ve daha fazla

Yangın adedi uumlzerine kurulu olan yukarıdaki sınıflamanın Tuumlrkiyenin Orman Boumllge

ve hatta boumllmelerine kadar inilerek incelenmesi ve gerekli yangın tehlike haritalarının

yapılması yararlı olur

(2) 100 ha alanda yılda ccedilıkan yangın adedi ortalaması

YUumlCEL (1987) yaptığı ccedilalışmada işletme şefliği veya seri bazında 100 ha alanda

yılda ccedilıkan yangın sayısına goumlre o birimin yangına hassaslık derecesini hesaplamıştır Bu

hesaplama şoumlyle yapılmıştır

Bir işletme şefliğinde belli bir zaman periyodunda ccedilıkan yangın sayısı o periyottaki

yılların sayısına boumlluumlnerek ortalama yıllık yangın sayısı bulunur Bulunan değer 100le

ccedilarpılıp işletme şefliğinin ormanlık alanına boumlluumlnduumlğuumlnde ortaya ccedilıkan sabit rakam 100

hadaki ortalama yıllık yangın sayısını verir Bulunan en yuumlksek değer en hassas işletme

şefliğini goumlsterir Daha kuumlccediluumlk değerler yangına karşı daha az hassas olan işletme şeflikleridir

Boumlylece işletme şeflikleri hassaslık derecelerine goumlre sıralanabilir YUumlCEL (1987) tarafından

bu esasa goumlre Fethiye youmlresi ormanlarında yapılan ccedilalışma sonucu aşağıda verilmiştir

Duyarlık derecesi 100 harsquodaki yıllık yangın sayısı sabitesi

1 En ccedilok tehlikeli olan 00190 ve daha fazla

2 Ccedilok tehlikeli olan 00189 ndash 00100

3 Orta tehlikeli olan 00099 ndash 00050

4 Az tehlikeli olan 00049 ndash 00025

5 En az tehlikeli olan 00024 ve daha az

(3) Yangın risk gruplarına goumlre

Orman alanları yangına karşı oumlnlem alma youmlnuumlnden aşağıdaki şekilde de

sıralanabilir

Yangın olasılığı ccedilok olan alanlar Bunlar yangınların kolayca ccedilıkabileceği

alanlardır

85

Tehlikeli alanlar Yangının kolayca genişleyebileceği ve yangınla savaşın guumlccedil

olduğu yerlerdir

Değerli alanlar Yangından kesin olarak korunması gereken alanlardır

Bir uumllkenin veya youmlrenin hiccedil olmazsa yukarıdaki esaslara goumlre sınıflaması

tamamlandığında her orman youmlresinde yangın tehlikesi bakımından alınabilecek oumlnlemlerle

bu oumlnlemlerin zaman iccedilindeki organizasyonu daha iyi yapılabilecektir Aksi halde gelişi guumlzel

oumlnlemler ne kadar kusursuz olursa olsun arzulanan sonucu veremez

C ) Silvikuumlltuumlrel tedbirler

Gerek yangının ccedilıkmaması gerekse ccedilıkan bir yangında yanıcı maddenin varlığı

nedeniyle meydana gelecek tehlikeleri azaltmak iccedilin meşcerelerin kurulması bakım ve

işletilmesinde silvikuumlltuumlrel oumlnlemlere uyulması zorunludur Silvikuumlltuumlr oumlnlemlere uyularak

kurulan bir ormanda ccedilıkacak yangın hem buumlyuumlk zorluk yaratmadan soumlnduumlruumllebilir hem de

meydana gelen zararın derecesi fazla olmaz

Bir ormanın kurulması bakımı ve işletilmesinde alınabilecek silvikuumlltuumlrel oumlnlemler

Silvikuumlltuumlr derslerinde ayrıntılı olarak okutulmaktadır Burada orman yangınları youmlnuumlnden

yanıcı madde tehlikesinin azaltılmasında alınabilecek silvikuumlltuumlrel oumlnlemler ana hatlarıyla

aşağıdaki şekilde sıralanabilir

Karışık meşcereler yetiştirmek

Orman yangınlarının yayılma olasılığı saf iğne yapraklı ışık ağacı meşcerelerinde

oumlzellikle fazladır İğne yapraklı meşcereler yapraklı ağaccedillarla ne kadar fazla oranda karışmış

olursa yangının ccedilıkma ve yayılma olasılığı o kadar azalır Nitekim 1181945 tarihinde

Dursunbey Orman işletmesinin Candere Boumllgesinde ccedilıkan buumlyuumlk yangında ormanın yapraklı

tuumlrlerle oumlrtuumlluuml kısımları yangından az zarar goumlrmuumlştuumlr Bu nedenle yetişme ccedilevresinin elverişli

olduğu yerlerde ışık ağaccedillarına goumllge ağaccedilları iğne yapraklılara yapraklı ağaccedillar

karıştırılmalıdır Bu hususta en iyi karışıklık ccedilam meşcerelerine kayın guumlrgen ve bazen de

meşe katmakla sağlanır Goumlzlemlere goumlre meşcerelerde kayının bulunduğu youmlrelerde

genellikle yangın olasılığı oumlnemli derecede azalmaktadır

Ormanı bakımlı bulundurmak

Ormanda birccedilok hallerde dikey kapalılığı korumak aramaları oumlzellikle sıklık bakım

larını ihmal etmemek yangınlara karşı koruyucu rol oynar Bu suretle yangın bakımından

ormanda bulunması arzulanmayan yanıcı materyal azaltılmış olur

Meşcerelerin tepe ccedilatısının fazla miktarda accedilık bulunması yangın tehlikesinin

artmasına neden olan ot ve ccedilalıların yetişmesine elverişli olduğundan bundan daima

kaccedilınılmalıdır Bu kural yalnız ferahlandırmalar iccedilin değil ışıklandırma ve genccedilleştirme

kesimleri iccedilin de geccedilerlidir

Temiz bir işletme uygulamak

Yangın olasılığının fazla olduğu yerlerdeki ormanlarda ve oumlzellikle saf ccedilam

meşcerelerinde kesim temizleme ve aramalar sonucu ortaya ccedilıkan materyal yangın

mevsiminden oumlnce ormandan ccedilıkarılmalıdır Değerlendirilmesi olanaksız olan kesim

artıklarının oumlrneğin dal tepe yonga vb kısımlarının yakılması veya az tehlikeli yerlere

taşınması gerekir Yangın tehlikesi olan yerlerde toprağın guumlbrelenmesi iccedilin ince dalların

ormanda bırakılmasından vazgeccedililmelidir Oumlzet olarak ormanda temiz bir işletme

uygulamalıdır

86

D) Yangınların Oumlnlenmesinde Orman Amenajmanın Katkıları

Orman yangınlarının oumlnlenmesine orman amenajman ccedilalışmalarının katkıları aşağıda

oumlzet olarak accedilıklanmıştır

İccedil taksimat şebekesinin roluuml

Amenajman planlarının duumlzenlenmesine ait ilgili youmlnetmelikte adı geccedilen iccedil Taksimat

Şebekesi = iccedil Ayırım Şebekesirsquonin temelini yol şebekesi oluşturmaktadır Ormanların tuumlmuumlnuuml

kapsayan ve ormancılığın uzun bir gelecekte ulaşabileceği entansitede dikkate alınarak genel

yol etuumltlerine dayalı ve tekniğine uygun hazırlanmış yeter sıklıkta ve nitelikte yolları iccedileren

bir yol şebekesi planından yararlanılmaktadır Bu hususta ayrıca yine tekniğine uygun olarak

planlanmış yangın emniyet yol ve şeritleri de iccedil ayırım şebekesinin yapılmasında

kullanılmaktadır İccedil taksimat şebekesinin kurulmasında doğal ve yapay hatlardan da

yararlanılmaktadır Doğal hatlar arasında ana ve tali yollar sulu ve kuru dereler dik ve yatık

vadi tabanları goumll bent şehir kenarları vb yapay hatlar arasında da tren yolları elektrik gaz

petrol ve telefon hattı yolları vb mevcuttur

Reccediline uumlretiminin etkileri

Bilindiği uumlzere Tuumlrkiyede yangın tehlikesinin fazla olduğu Akdeniz Ege ve Marmara

Boumllgelerinde yaygın bulunan kızılccedilam ormanlarında reccediline uumlretimi yapılmaktadır Reccedilinenin

yanıcı ve tutuşturucu etkisi nedeniyle uumlretimin yapıldığı ormanlarda yangın olasılığı daha da

artmaktadır Bu nedenle reccediline uumlretimi yapılan ormanlarda bu uumlretimin yapılmadığı

ormanlara kıyasla daha etkin oumlnlemler almak gerekmektedir Oumlrneğin bu ormanlarda yangın

emniyet yol ve şeritlerinin genişliklerini arttırmak toprak uumlzerinde fazla yanıcı madde

bulunmamasına oumlzen goumlstermek gerekirse yangın ccedilıkma olasılığının fazla olduğu guumlnlerde

uumlretimi durdurmak ve ormanda gerekli tuumlm oumlnlemleri uygulamak vb ek tedbirler almak

gerekir

Reccediline uumlretimi yapılan ve fakat yangın olasılığının yuumlksek olduğu ormanlara ait

amenajman planlarında hem kontroluumln kolay yapılması hem de yangın olasılığını azaltıcı

olması nedeniyle uumlretimin genccedilleştirme alanlarına toplanması oumlngoumlruumllmektedir

Tuumlr değişikliğinin etkileri

Orman Amenajman Planı yapmadaki ana amaccedil yetişme muhiti koşullarına goumlre birim

alandan en yuumlksek miktar ve kalitede odun hammaddesini suumlrekli olarak uumlretmek ormanların

kollektif sosyal kuumlltuumlrel ve estetik yararlarını en yuumlksek duumlzeye ccedilıkarmak ve ayrıca bu

faydalanmanın suumlrekliliğini sağlamaktır Planlar yapılırken o youmlrenin doğal ağaccedil tuumlrlerinin

yetişme youmlresi envanterleri yapılmakta ve bunların silvikuumlltuumlrel istekleri saptanarak

yararlanmanın duumlzenlenmesine ilişkin planlama ccedilalışmaları yapılmaktadır Bir youmlrede uzun

yıllar ccedileşitli doğa koşullarına karşı uyum sağlayarak varlığını ve suumlrekliliğini koruyan ağaccedil

tuumlrlerinin (iğne yapraklı ve yapraklı) değiştirilmemesinde yarar vardır

Fakat bazı yararları dikkate alınarak bir youmlreye yıllarca uyum sağlamış yapraklı ağaccedil

ormanlarımız kaldırılarak buralarda iğne yapraklı tuumlrlere yer verilmektedir Fakat iğne

yapraklı ormanlar ve oumlzellikle ccedilam meşcereleri yapraklı ormanlara oranla orman

yangınlarına daha fazla hassastır Bu nedenle Amenajman Planlarındaki yetişme youmlresi

koşullarına ait boumlluumlmlerdeki tavsiye ve accedilıklamalara uyulmalı doğal olarak mevcut yapraklı

ormanlarımızda yine yerli yapraklı ağaccedil tuumlrlerine ağırlık verilmelidir

Diğer taraftan yurdumuzda ccedileşitli duumlşuumlncelerle egzotik iğne yapraklı tuumlrler geniş

alanlarda yetiştirilmektedir Başlangıccedilta hızlı bir gelişme goumlsteren egzotik tuumlrler oumlncelikle

yangından ve sonra da biyotik ve abiyotik faktoumlrler tarafından buumlyuumlk zarar goumlrmektedirler

87

Amenajman planlarının oumlngoumlrduumlğuuml zaman ve mekacircn duumlzenlenmesi

Tuumlrkiye ormanlarında amenajman planlarının yapılmasından sonra ccedilıkan bir orman

yangını planın genel dengesini bozmaktadır Bu dengenin bozulma miktarı yangının şekline

şiddetine ve zarar derecesine bağlıdır Bu tip aksaklıkları duumlzeltmek de Orman

Amenajmanının temel goumlrevleri arasındadır Nitekim halen yuumlruumlrluumlkte bulunan Orman

Amenajman Planlarının Duumlzenlenmesine Uygulanmasına ve Yenilenmesine dair

Youmlnetmelikrsquoin 127 maddesine goumlre şayet yangın genccedilleştirme alanlarında meydana

gelmişse bu takdirde plan uumlnitesinde ve Amenajman Planında bir değişikliğe gerek

olmayacaktır Zira yanan alan hemen genccedilleştirmeye alınmaktadır Fakat yangının bakım

alanlarındaki meşcerelerde zarar yapması halinde Amenajman Planında ve buna uygun olarak

da uygulamada şu şekilde bir değişiklik yapılacaktır Yanan orman alanı kadar bir orman

alanı genccedilleştirme alanına genccedilleştirme alanından da yanan alan kadar bir meşcere alanı

Bakım Alanına aktarılmaktadır Bu suretle Amenajman Planlarında zaman ve mekacircn

duumlzenlenmesi yapılarak aksaklık duumlzeltilmiş olacaktır

Amenajman ccedilalışmalarında kullanılan telsiz haberleşmesinin yardımı

1987 yılından itibaren Orman Amenajmanı hizmetlerinde ccedilalışan Heyet Başkanlıkları

ve Denetleyiciler arazi etuumld ccedilalışmaları suumlresince telsiz kullanmaktadırlar Bu ccedilalışma suumlresi

de genellikle her yılın Haziran ayı başından Ekim ayı sonları arasına rastlamaktadır Yılın bu

suumlresi orman yangınları bakımından hassas yangın sezonuna dacirchildir Bu telsizler tuumlm Orman

Boumllge Muumlduumlrluumlklerinin telsiz kanallarına girebilen ve onlarla haberleşebilen bir yapıya

sahiptir Bunun sonucu olarak amenajman arazi etuumld ccedilalışmaları yapan teknik elemanlar hem

goumlrduumlkleri bir yangını ilgili Boumllge Muumlduumlrluumlklerine bildirebilecekler hem de mevcut

personelleriyle yangına ilk muumldahaleyi yapacaklardır

E ) Yangın emniyet yol ve şeritleri

Yanıcı maddelerin yangın tehlikesinin fazla olduğu youmlrelerde tamamen temizlenmesi

en guumlvenilir koruyucu youmlntemdir Fakat bu youmlntem maliyetinin yuumlksekliği nedeniyle henuumlz

hiccedilbir uumllkede uygulanamamıştır Bu konuda yanıcı maddelerin kuumlccediluumlk alanlara ayrılması

maliyetin katlanabilir sınırlar iccedilinde olması nedeniyle uygulamada oumlnem kazanmıştır Bu ana

fikirden hareketle oumlnce yangın emniyet yolları ve sonra da daha genişleri olan yangın emniyet

şeritleri gelişmiştir

Yangın emniyet yolları ve yangın emniyet şeritleri yangın ccedilıkmadan oumlnce doğal ve

yapay engellerden yararlanılarak yapılan ccedilıplak veya oumlrtuumlluuml ve yangının yayılmasını oumlnleyen

tesislerdir

Yangın emniyet yol ve şeritleri maliyet ve bakım guumlccedilluumlkleri nedeniyle daha ccedilok

yangın tehlikesinin fazla olduğu alanlarda yapılmaktadır Bunlar genellikle doumlrt ana amaca

hizmet ederler

(1) Yangınla savaş iccedilin savunma hattı

(2) Karşı ateş uygulama yerleri

(3) Mekanik yangın engeli (Direkt engel)

(4) Transport (Ulaşım)

Kısaca hangi tipten olursa olsun bu engellerin amacı oumlrtuuml yangınının yayılmasına

direkt bir engel oluşturmak ve yangınların kuumlccediluumlk alanlar iccedilinde kalarak yangın maliyetinin en

aza indirilmesini sağlamaktır

88

Tuumlrkiye de 1988 yılı sonu itibariyle 10268 km yangın emniyet yolu ve 6959 km de

yangın emniyet şeridi yapılmıştır

Yangın Emniyet Yolları

Yangın emniyet yolları iki tipe ayrılır

(1) Ccedilıplak yangın emniyet yolları Uumlzerindeki yanabilen bitki oumlrtuumlsuuml tamamen

kaldırılan yollardır Genellikle 5-10 m (ortalama 6 m) genişliktedir (Şekil 1)

Şekil 1 Ccedilıplak yangın emniyet yolu

(2) Yeşil yangın emniyet yolları Yangın sezonunda uumlzeri suumlrekli ot tabakasıyla kaplı

olan 6-20 m genişliğindeki yollardır Bunlara otlu yangın emniyet yolları da denir Bu

yollarda hayvan otlatılabilir (Şekil 2)

Şekil 2 Yeşil yangın emniyet yolu

Yangın Emniyet Yollarının Tarihccedilesi

Yangınlardan buumlyuumlk zarar goumlren Akdeniz uumllkelerinde oumlzellikle son yıllarda yapılan

geniş ağaccedillama alanlarında yangın emniyet yollarına oumlnem verildiği goumlruumllmektedir Oumlrneğin

Fransada Gaskonya Koumlrfezi youmlresindeki Land yapay Sahilccedilamı ormanlarında emniyet yolları

mevcuttur Almanyada Ren vadisindeki saf ccedilam ormanlarında yangın emniyet şeritlerine yer

verilmekte ve bunlar suumlrekli temiz tutulmaktadır

Orman yangınlarından buumlyuumlk oumllccediluumlde zarar goumlren Tuumlrkiyede bu konuda yasal ilk adım

3181956 tarihinde ccedilıkan 6831 sayılı Orman Yasası ile atılmıştır Yasanın 75 maddesi

6-20 m

5 - 10 m

89

Orman idaresinin yangınları oumlnlemek amacıyla en ccedilok beş yılda gerccedilekleştirilecek bir plan ve

program iccedilinde yangın emniyet yollarını yapmaları zorunluluğu getirmiştir Yasanın bu

huumlkmuumlne karşın Tuumlrkiyede yangın emniyet yollarının yapılması faaliyetleri ancak son yıllarda

hızlandırılmış bulunmaktadır

Tuumlrkiye ormanlarında yangın emniyet yol ve şeritlerinin 6831 sayılı yasa gereğince ilk

ciddi uygulama adımı Orman Genel Muumlduumlrluumlğuumlnuumln 1983 tarih ve 273 sayılı Tebliğin H

Yangın Emniyet Yol ve Şeritlerinin Planlanması ve Yapımı İle İlgili Hususlar kısmında ele

alınmıştır Bu kararın bazı hususları planlama ve uygulamadaki aksaklıkları duumlzeltmek uumlzere

2631986 tarih ve 2731 Ek 22121988 tarih ve 2734 Ek 221989 tarih ve 2735 Ek tebliğ

ile duumlzeltilmiştir Bu tebliğler uumlzerine yangından zarar goumlren tuumlm youmlrelerde planlama

faaliyetleri hızlandırılmış ve fakat uygulamasında henuumlz arzulanan duumlzeye ulaşılamamıştır

Kullanıldığı yerler

Yangın emniyet yollarının ccedilok ccedileşitli kullanma yerleri vardır Bunların oumlnemlileri oumlzet

olarak aşağıda verilmiştir

(1) Bu yollar yangınların ccedilıkma olasılığı bulunan oumlrneğin halkın en ccedilok seyahat ettiği

ana yollar civarında rekreasyon alanları ccedilevresinde yangın ccedilıkaran veya yangın ccedilıkması

olasılığı olan komşu alanlar yakınında (komşu devlet oumlzel orman vb) yangının yayılmasını

hızlandıran kuvvetli ruumlzgar boumllgelerinde orman iccedili ve bitişiğindeki fabrikalar etrafında ve

ayrıca tren yolları askeri alanlar orman iccedili ve bitişiğindeki koumly ve kasabalar ccedilevresinde

yapılırlar

(2) Fazla yanıcı madde bulunan alanları kuumlccediluumlk parccedilalara ayırmak iccedilin inşa edilirler

Oumlzellikle kontroluumln guumlccedil ve yangın hızının fazla olacağı alanlarda hem ormanlar hem de

fundalıklar daha kuumlccediluumlk parccedilalara boumlluumlnuumlrler

(3) Verimli ormanları yangının hızla ilerlediği fundalık ve ccedilalılıklardan ayırmak iccedilin

yapılırlar Bu amaccedilla yapımlarında mevcut accedilıklıklardan yararlanmakla beraber daha ccedilok

orman ve fundalık orman ve ccedilalılık gibi vejetasyonların birleşme noktaları esas alınmaktadır

(4) Ağaccedillandırma alanlarını iccedil ve dış yangın tehlikelerinden korumak iccedilin yapılırlar

Bu alanları iccedilte ccedilıkacak yangınlardan korumak uumlzere iccedil yangın emniyet yolları dıştan gelecek

yangın tehlikelerine karşı da dış yangın emniyet yolları inşa edilir Dış yangın emniyet yolları

daha iyi bir koruma sağlamak amacıyla iki sıra halinde duumlzenlenirler

Yangın emniyet yolları ve ayrıca ileride soumlzuuml edilecek olan yangın emniyet şeritleri

hangi amaccedilla yapılırsa yapılsın her zaman yollarla birleştirilirler Oumlrneğin 1932 ndash 1938

yıllarında Amerika Birleşik Devletlerinin Goumlller Eyaletlerinde yapılan yangın emniyet

yolları esas yollarla kombine edilerek bir ızgara sistemi oluşturulmuş ve boumlylece orman

alanları 400 - 800 mde bir geccedilen yollarla parccedilalara ayrılmıştır

Yangın emniyet şeritleri (Yangın koruma şeritleri)

Yangın emniyet şeritleri ccedilıplak yangın emniyet yolu ile yeşil alanların (ot ccedilayır veya

orman) birleşmesinden meydana gelmiş daha geniş (60-120 m) yangın engelleridir

Uygulamalarına bakılarak iki tipe ayrılabilir

90

(1) Accedilık yangın emniyet şeritleri Bunlar ccedilıplak yangın emniyet yollarının iki

tarafında ot veya ccedilayırdan oluşan yeşil bir oumlrtuuml meydana getirilerek yapılırlar (Şekil ) Yani bu

şeritler ccedilıplak ve yeşil yangın emniyet yollarının bileşiminden oluşur

Şekil 3 Accedilık yangın emniyet şeridinin şematik goumlruumlnuumlmuuml

(2) Goumllgeli yangın emniyet şeritleri Ccedilıplak yangın emniyet yolunun iki yanında

ağaccedilların aralanması ve alt dallarının budanması ile elde edilir Ana fikir ormana zarar

vermeden amaca ulaşmaktır (Şekil 4)

Şekil 4 Goumllgeli yangın emniyet şeridinin duumlşey ve yatay şematik goumlruumlnuumlmuuml

5 - 6 m

60 - 120 m

5 - 6 m

60 - 120 m

5 - 6 m

60 - 120 m

91

Yangın emniyet şeritlerinin Tarihccedilesi

Yangın emniyet şeritleri ilk defa 1958 yılında Guumlney Kaliforniyada uygulanmıştır Bu

youmlrenin suya olan buumlyuumlk gereksinimi sağlayan ormanların daha iyi korunması zorunluluğunu

doğurmuştur Bu nedenle yangınlara karşı alınması gereken yeni oumlnlemler arasında yangın

emniyet şeritleri fikri de benimsenmiş ve uygulanmıştır

Kullanıldığı yerler

Yeni gelişmekte olan bu tip yeniden yapılabildiği gibi mevcut yangın emniyet

yollarının genişletilmesi suretiyle de inşa edilebilir Ayrıca tehlike teşkil eden komşu uumllkeler

hudutlarında (bunlara uluslararası yangın emniyet şeritleri denir) bazı yerleşme alanları

etrafında bozkır veya maki alanlarında ccedilıkan yangının bitişik ormana geccedilmesine engel olmak

iccedilin de yapılmaktadırlar Esasen buguumln guumlduumllen amaccedil yangın tehlikesi buumlyuumlk olan youmlrelerde

mevcut yangın emniyet yollarını emniyet şeritlerine doumlnuumlştuumlrmektir

Yapım ve bakımları

Yangın emniyet şeritlerinin yapım ve bakımında dikkat edilecek hususlar şunlardır

(1) Accedilık yangın emniyet şeritlerini inşa etmek iccedilin oumlnce şeridin geccedileceği alan

uumlzerinde mevcut ağaccedil ağaccedilccedilık ccedilalı ot vb oumlrtuuml tamamen temizlenir Bu amaccedil iccedilin

koumlklemeden ccedilok bitki oumllduumlruumlcuuml ilaccedillardan yararlanılmaktadır ilaccedil uygulanmasından sonra

bitki oumlrtuumlsuuml oumllmuumlş olan şerit araccedillarla suumlruumllerek temizlenir Meydana gelen ccedilıplak şeridin

ortasında 5-6 m genişlikte bir ccedilıplak yangın emniyet yolu bırakılarak bunun iki yanındaki şerit

alanına ot veya ccedilayır tohumları ekilir (Şekil 3)

Accedilık yangın emniyet şeritlerinin bakımı daha ccedilok şerit ortasından geccedilen ccedilıplak yangın

emniyet yoluna aittir Ot ve ccedilayırla kaplı iki kenar fazla bir bakıma gereksinim

goumlstermemektedir Bu alanlara ot yerleşince amaccedil gerccedilekleşmektedir Otla kaplama hem

yolların masrafını azaltmakta hem de daha ccedilok sırtlarda yapılan şeritlerdeki erozyonu

oumlnlemektedir

(2) Goumllgeli yangın emniyet şeritlerinde ise ccedilıplak yangın emniyet yolunun iki

yanındaki orman kısmının altı iyice temizlenmektedir Alanda bırakılacak ağaccedillarda oumlrtuuml

yangınının tepe yangını haline geccedilmesine yarayacak kuru ve yere kadar uzanan bazı yaş

dallar goumlvdeler uumlzerindeki yosun ve likenler tamamen temizlenir ve şeridin bu kısmında hafif

bir aralama uygulanır (Şekil 4) Bu şeritlerin senelik bakımlarının ccedilıplak yangın emniyet yolu

ile aralama alanında yapılması gerekir

Yarar ve sakıncaları

Uygulamaya yeni geccedililen yangın emniyet şeritlerinin yarar ve sakıncaları koruyucu

oumlzelliği ile maliyetini kurtarıp kurtarmayacağı hakkında henuumlz bir şey soumlylenemez Yalnız

yangın emniyet yollarının yarar ve sakıncalarını bu tip iccedilin de inceleyecek olursak bu yeni

tipin daha koruyucu olacağı soumlylenebilir

F) Yanıcı maddenin azaltılması

Bir alanda yanıcı maddeye karşı alınabilecek oumlnlemlerin amacı o alanda yanıcı madde

miktarını azaltarak ccedilıkacak muhtemel bir yangınla savaşta kolaylık sağlamaktır Yangın

tehlikesi olan bir alanda uygulanacak olan bu oumlnlemler ccedileşitli amaccedillara hizmet ederler

(1) Yangının yayılma oranını yavaşlatır

(2) Yangın şiddetini azaltarak yapılan zararı ve savaşın guumlccedilluumlğuumlnuuml oumlnler

92

(3) Yanıcı maddelerin tutuşmasını engelleyerek yangının ccedilıkmamasına yardım eder

(4) İnsan ve malzeme ulaşımındaki guumlccedilluumlğuuml oumlnler

(5) Yangınla savaşta soumlnduumlrme şeridi yapımını kolaylaştırır

Yukarıdaki kolaylıkları sağlamak bakımından yanıcı madde uumlzerinde yapılabilecek

işlemler uumlccedil ana grupta toplanabilir

(1) Kesimden sonra geri kalan artıkların temizlenmesi

(2) Yangın fırtına boumlcek zararları veya başkaca afetlerden doğacak yanıcı maddelerin

uzaklaştırılması

(3) Kontrolluuml veya amaccedillı yakmadan yararlanarak ormandaki yanıcı madde miktarı ile

tehlikelerini azaltmak

Yukarıda adı geccedilen uumlccedil hususa ait youmlntem ve teknik ileride goumlreceğimiz Yangından

yararlanma konusuna girmektedir Fakat burada yangın tehlikesini oumlnleyici faaliyetlerden

olan yanıcı madde miktarını azaltma konusunda bilgi vermek yararlı goumlruumllmuumlştuumlr

Artıkların temizlenmesi

Bir alanda kesimlerden sonra yangın tehlikesinin hızla arttığı saptanmıştır Bunun

nedeni ormanda bırakılan kesim artıklarıdır Oumlzellikle kısa zamanda nemini kaybetmiş tepe

materyalinin birikmesi yangının ccedilıkmasına ve buumlyuumlk tehlike yaratmasına neden olur Bu

suretle meydana gelen tehlikenin durumu ile kontroluumlne ait bazı esaslar aşağıda verilmiştir

(1) Artığın miktarı Bu miktar kesilen ağaccedil tuumlruumlne tomruklama youmlntemine ve

tomruklama sırasında goumlsterilen titizliğe bağlı olarak değişir Yol yapımı ve ccedileşitli şekillerde

(usulsuumlz kesim ccedileşitli afetler) ormana yapılan zararlar normal kesimlerden daha fazla artığa

yol accedilar

(2) Artıkların dağıtılması Bu youmlntem ya oldukccedila duumlzenli veya dağınık olarak

uygulanır Daha ziyade meşcerelerin durumuna ve tomruklama youmlntemine bağlıdır Genellikle

suumlruumltme yolları boyunca daha ccedilok artığa rastlanır

(3) Artıkların yanabilirliği Bu youmlnden yapraklılarla iğne yapraklılar ve hatta bu

grupların kendi aralarında oumlnemli farklar mevcuttur Bu nedenle de artıkların duumlzeninde

oumlnemli ayrıcalıklar bulunur Şayet artıklar toprak yuumlzeyine yakın istiflenir veya yayılırsa nem

oranları yuumlksek olacağından yanmaları zorlaşır

(4) Tehlike suumlresi Bu meydana gelen artık miktarı ve onun ayrışımı ile ilgilidir Bu

konuda ağaccedil tuumlruuml ve ccedilevre oumlnemli derecede etkili rol oynar

(5) Kesimden sonra oluşan seyrekleşmiş ormanlarda meydana gelen mikroklimatik

değişmeler Bu durum daha ccedilok toprak yuumlzeyi sıcaklığına ve toprağa yakın yerde daha hızlı

hava hareketine neden olur Bu da yanıcı maddenin kurumasına ve ccedilıkan bir yangının hızla

gelişmesine yol accedilar Kesimden sonra ayrıca toprak yuumlzeyinde belirli bir vejetasyon değişimi

olur Bu vejetasyon yangın tehlikesini artıklardan daha ziyade ccediloğaltır

G ) Yangın Soumlnduumlrme Ekipleri

Henuumlz ccedilıkmış bir yangına yetişen bir işccedili onu soumlnduumlrebilir Fakat uygulamada tek

şahsın soumlnduumlrebileceği yangınlara ender rastlanmaktadır Ccediluumlnkuuml yangınlar birccedilok nedenlerle

kontrolden ccedilıkmakta ve buumlyuumlmektedir Bu durumda yangının soumlnduumlruumllmesi iccedilin ccedileşitli

gereccedillerle donatılmış ekiplere ihtiyaccedil vardır Buguumln uygulamada yuumlksek kapasiteli araccedillarla

93

donatılmış olsun veya olmasın iyi eğitilmiş 3-10 işccediliden kurulu kuumlccediluumlk gruplar iyi birer yangın

soumlnduumlrme birimi olmaktadır

Yangın soumlnduumlrme ekipleri (1) Sabit ve (2) Gezici (Seyyar) olmak uumlzere iki şekilde

duumlzenlenmelidir Sabit yangın soumlnduumlrme ekiplerinin oumlngoumlruumllen suumlreler iccedilerisinde yetişemediği

alanların korunması daha az sayıda insandan oluşacak gezici yangın soumlnduumlrme ekipleri

tarafından sağlanır (Yuumlcel 1987)

Sabit yangın soumlnduumlrme ekiplerinin planlama esasları ve sorumluluk alanları

Ormanda ccedilıkacak yangının soumlnduumlruumllmesinde faal hizmet yapacak olan yangın

soumlnduumlrme işccedilileri orman iccedilinde belirli yerlerde bulundukları suumlrece hem daha dinccedil kalmaları

sağlanacak hem de kontrolleri daha kolay olacaktır Bu nedenle ekiplerin muumlmkuumln olduğu

oumllccediluumlde sabit yerlerde uumlstlenmeleri yararlı olacaktır

Sabit ekiplerin merkezlerinin tespiti planlanması ve sorumluluk alanlarının

belirlenmesi yangınlara karşı oumlnceden alınacak tedbirler iccedilerisinde oumlnemli bir yer tutmaktadır

Sabit yangın soumlnduumlrme ekiplerinin planlanması esasları ile goumlrevleri aşağıda

verilmiştir

(1) Sabit yangın soumlnduumlrme ekip yerleri iccedilin varsa eski yangın soumlnduumlrme ekip

merkezlerinin bulunduğu yerler incelenir bu yerlerin yerleşim merkezlerine yakın yol

kavşakları su ve elektrik temini muumlmkuumln olan mahaller olmasına dikkat edilir

(2) Orman alanlarında ccedilıkacak yangınlara dengeli bir şekilde ulaşmak iccedilin orman

alanları yangına duyarlık derecelerine goumlre sınıflandırılır ve buna goumlre de ormanın her

noktasına en fazla ulaşım suumlreleri saptanır

Orman Genel Muumlduumlrluumlğuuml tarafından 1983 yılında ccedilıkarılan 273 nolu Orman

yangınlarının oumlnlenmesi ve muumlcadelesine ilişkin uygulama esasları tebliğine goumlre Orman

İşletme Muumlduumlrluumlklerinin yangına hassaslık durumlarına goumlre ilk muumldahale ve hazır kuvvet

ekiplerinin yangın ccedilıkma olasılığına goumlre azami ulaşım suumlreleri aşağıdaki şekilde verilmiştir

I Derecede yangına hassas işletmelerde 20 dakika

II Derecede yangına hassas işletmelerde 45 dakika

III ve IV Derecede yangına hassas işletmelerde 60 dakikadır

Adı geccedilen tebliğde V derecede yangına hassas işletmeler yangın durumlarına goumlre

Orman Boumllge Muumlduumlrluumlklerine merkezce (Orman Genel Muumlduumlrluumlğuuml) verilen geccedilici hizmetli

kadrolarından yararlanacaklardır

Aynı tebliğde hazır kuvvet ekipleri I derecede yangına hassas işletmelerde mutlak

surette kurulacak II derecede yangına hassas işletmelerde ekiplerin kurulmasına mahalli

idareler tarafından karar verilecek ve fakat III IV ve V derecede yangına hassas

işletmelerde hiccedilbir surette hazır kuvvet ekibi kurulmayacaktır denilmektedir

(3) Sabit ekip merkezlerinin yerlerinin belirlenmesinde ormanın uccedil noktalarında

ccedilıkacak yangınlara bu merkezlerden ne kadar suumlrelerde ulaşılacağının saptanması gerekir

Bunun iccedilin merkezlerini orman iccedillerine bağlayan asfalt koumly yolu ve orman yolları uumlzerinde

araccedil suumlrat denemeleri yapılarak saatte alınan ortalama mesafe veya belli noktalar arasındaki

yolun ortalama ne kadar zamanda alındığı tespit edilmelidir Buna paralel olarak araccedilların

ulaşamadığı yerlerde işccedililer uumlzerlerindeki yangın soumlnduumlrme araccedilları ile yuumlruumltuumllerek bir işccedilinin

saatte aldığı ortalama yol bulunmalıdır

(4) Sabit ekip merkezlerinin tespitinde idari boumlluumlmler de dikkate alınmalıdır Oumlrneğin

bir sabit yangın soumlnduumlrme ekip merkezinin 2 hatta 3 işletme Şefliği sınırlarının kesişme

94

noktasında olması dikkate alınabilir Bu tip noktaların tespiti ile yararlılık derecelerinin

saptanması uumlzerinde titizlikle durulmalıdır

(5) Tuumlm sabit ekip merkezlerinin Orman işletme Muumlduumlrluumlğuuml ile Orman Boumllge

Muumlduumlrluumlğuuml iccedilerisinde dengeli ve birbiri ile koordineli olarak yerleştirilmesinin temini iccedilin

detaylı haritalar uumlzerinde yapılan oumln ccedilalışmalar arazide kontrol edilmelidir

(6) Sabit yangın ekip merkezlerinde bulunması gereken işccedili miktarı o merkezin

sorumluluk alanındaki ormanın niteliğine yerleşim merkezlerinin ccedilokluğuna ve nuumlfusa

youmlrede mevcut Milli park genccedillik ve rekreasyon alanları vb hususlara bağlıdır Fakat yine de

sabit yangın ekip merkezlerinde her ekip ortalama 10 işccedili kabul edilmek koşuluyla 4-6 ekibin

barınma ve her tuumlrluuml gereksinimlerini sağlayacak şekilde bir binada yerleştirilmeleri şarttır

Youmlrenin oumlzelliğine goumlre bazen aynı yerde 2 - 3 sabit ekip binası da yapılabilir Bu binalarda

telli ve telsiz haberleşme araccedilları bulunmalıdır Ayrıca her ekibin birer motorlu aracı telsizi

ve yeterli yangın soumlnduumlrme gereci olmalıdır

Gezici (Seyyar) yangın soumlnduumlrme ekiplerinin planlama esasları ve sorumluluk alanları

Gezici soumlnduumlrme ekiplerinin planlama esasları ile goumlrevleri ana hatlarıyla aşağıda

verilmiştir

(1) Seyyar soumlnduumlrme ekipleri sabit yangın soumlnduumlrme ekip merkezlerinin limit suumlreleri

iccedilerisinde ulaşamadıkları alanlardan sabit ekiplerin kurulmayacak kadar kuumlccediluumlk ve fakat

yangın tehlikesi accedilısından oumlnemli olan alanların korunması iccedilin planlanırlar

(2) Seyyar ekipler sabit goumlzetleme noktalarının (kule ve kuluumlbe) goumlremedikleri

alanları goumlruumlp kontrol edebilecek şekilde planlanarak goumlzetlemeye de yardımcı olurlar

(3) Seyyar ekip merkezlerinde goumlrev yapacak işccedililerin ya sabit ekip merkezlerinde

kalacak ve sabahleyin goumlrev yerlerine bırakılıp akşam buradan tekrar alınacak veya goumlrev

mahalline yakın koumly orman iccedili binalar vb yerlerde kalmaları sağlanacak şekilde planlanması

yapılmalıdır Fakat bu ekip merkezleri kendi koruma alanları iccedilindeki yerlere oumlngoumlruumllen

suumlreler iccedilerisinde ulaşacak şekilde yerleştirilmelidir

(4) Seyyar ekip merkezlerindeki işccedililer hem ccedilevreyi goumlzetleyecek hem de ccedilıkacak bir

yangına en kısa zamanda ulaşacak boumlylece sabit yangın soumlnduumlrme merkezleri ile yangın

goumlzetleme merkezlerinin accedilığını kapatacaklardır

(5) Seyyar ekiplerin 5 - 10 işccediliden oluşması uygundur Bunların telsizle donatılması da

zorunludur

H ) Orman Yangınlarının Goumlzetimi

Ormanda ccedilıkan bir yangın goumlruumllmeden ve yeri saptanmadan hiccedilbir soumlnduumlrme

faaliyetine teşebbuumls edilemez Bu nedenle yangının saptanması yangın soumlnduumlrme işlerinin ilk

basamağını oluşturur Bu amaccedil iccedilin yangın mevsiminde ormanların duumlzenli bir şekilde

kontrol altında bulundurulması gerekir

Yangının ccedilıkmasından ilk soumlnduumlrme kuvvetlerinin yangın yerine varmasına kadar

geccedilen zamanı 4 basamağa ayırmak muumlmkuumlnduumlr

Goumlruumllme suumlresi Yangının ccedilıkmasından onu haber verecek kişi tarafından

goumlruumllmesine kadar geccedilen suumlre

Haber verme suumlresi Yangının ilk goumlruumllmesinden yangını soumlnduumlrmekle sorumlu

şahsın bu haberi almasına kadar geccedilen suumlre

95

Hareket suumlresi Yangını soumlnduumlrmeden sorumlu şahsın yangının ccedilıkış haberini

almasından soumlnduumlrme ekibinin hareketine kadar geccedilen suumlre

Ulaşım suumlresi Yangına hareket anından yangın yerine ulaşılmasına kadar geccedilen

suumlre

Yukarıda adı geccedilen doumlrt basamaktan ilk ikisi yangının goumlzetim diğer ikisi yangının

soumlnduumlrme doumlnemine aittir Bu basamakların hepsi de fazla suumlrat isteyen hususlardır Bu da

ancak uygun araccedil ve olanakların iyi bir planla duumlzenlenmesine bağlıdır

Yangının ccedilıkar ccedilıkmaz goumlruumllmesinde aşağıdaki youmlntem ve kaynaklardan yararlanılır

(1) Sabit goumlzetleme noktaları (yangın kule ve kuluumlbeleri)

(2) Havadan goumlzetleme

(3) Gezici goumlzeticiler

(4) Yerel halkın ve diğer kaynakların yardımları

Yangının goumlzetiminde yararlanılan yukarıda adı geccedilen youmlntem ve kaynaklardan buguumln

Tuumlrkiyede geniş bir şekilde kullanılanı sabit goumlzetleme noktalarıdır

Sabit goumlzetleme noktaları

Bilindiği uumlzere 6831 sayılı Orman Yasasının 75 maddesi orman idaresinin yangınları

oumlnlemek maksadıyla en ccedilok beş yılda tahakkuk ettirilecek bir plan ve program dacirchilinde

yangın kule ve kuluumlbeleri yapmak ve bunları idare merkezlerine telli ve telsiz telefonla

bağlamak mecburiyetini getirmiştir Gerek adı geccedilen yasadan oumlnce gerekse bu yasadan sonra

orman idareleri mıntıkalarında ccedilıkan yangınları saptamak iccedilin yangın goumlzetleme kule veya

kuluumlbeleri inşa etmiş ve bunları guumlnuumln icaplarına uyarak gerekli araccedil ve gereccedilleri e

donatmıştır Tuumlrkiyede ilk kulenin hemen 1945 yılı yangınlarından sonra 1947 - 1948

yıllarında realize edildiği anlaşılmıştır

Sabit goumlzetleme noktaları yangın kule ve kuluumlbelerinden oluşur (Şekil 41) Arazinin

duumlz veya engebeli olduğu alanlarda etrafı kolayca goumlrebilen yuumlksek tepeler olmadığından

yangın goumlzetleme kuleleri inşa edilir Dağlık alanlarda ise goumlrme alanı geniş olan yuumlksek

noktalardan yararlanılır ve boumlyle yerlerde genellikle kuluumlbe yapılır Kule ve kuluumlbelerin

yerleri saptanırken ormanın hemen her noktasının en az iki kule veya kuluumlbeden

goumlruumllebilmesine ccedilalışılır Bu husus duumlz alanlarda kolayca uygulanabilirse de fazla engebeli

yerlerde oldukccedila guumlccedilluumlkler yaratır Boumlyle yerlerde alanın bir noktadan goumlruumllmesine ccedilaba

harcanır Boumlylece tuumlm alanın hiccedil olmazsa kule ve kuluumlbelerden tamamen goumlruumllmesi sağlanmış

olur

Kulelerin yuumlkseklikleri youmlredeki ağaccedilların goumlruumlşe engel olmayacağı şekilde seccedililir

Normal olarak yapılacak kule ve kuluumlbelerin hem goumlzetlemeye hem de barınmaya uygun

biccedilimde olması yani bu goumlrevleri yapabilen bir tipin saptanması uygun olur Boumlylece

goumlzetleyicilerin gece ve guumlnduumlz goumlrev yerinde kalmaları sağlanır Kule ve kuluumlbeler telsiz ve

telefonla donatılır

Yangın yerini sağlıklı bir şekilde tespit edebilmek amacıyla her kule ve kuluumlbeye

semt accedilısını okumaya elverişli bir Yangın Goumlzetleme Aleti (1 diyopter + 1 limbus)

yerleştirilir Bu alet yangının ccedilıktığı noktanın semt accedilısını oumllccedilmektedir Bu semt accedilısı gerccedilek

semt accedilısı veya manyetik -semt accedilısı olabileceği gibi itibari semt accedilısı da olabilir Kuledeki

goumlzetleyici yangın yerine goumlzetleme aleti ile bakar ve okuduğu semt accedilısını yangın kontrol

merkezine bildirir Merkezdeki goumlrevli mevcut orman haritası uumlzerinde istasyonun bulunduğu

noktaya verilen accedilıyı işaretler Yangını goumlrecek olan ikinci kule de okuduğu accedilıyı bildirince

96

kontrol merkezince aynı işlem yinelenir Harita uumlzerinde bu iki accedilı doğrultusunun kesiştiği

nokta yangın yerini goumlsterir Yangın yerinin tek kuleden goumlruumllebilmesi halinde genellikle

goumlzcuumlnuumln accedilıyı bildirmekle beraber yangın yerini iyi bir şekilde tanımlaması gerekir Bu

nedenle kulelere youmlreyi iyi bilen goumlzetleyiciler konur Fakat bu işin oumlzellikle geceleyin

yanlışlıklara neden olabileceği de unutulmamalıdır

Havadan goumlzetleme

Havadan goumlzetleme uccediluş hızları duumlşuumlk olan uccedilak veya helikopterlerden yararlanılarak

yapılır Bu konuda helikopterler havada belirli bir noktada durarak goumlzetleme goumlrevini daha

sıhhatli bir şekilde yerine getirirler

Uccedilak ve helikopterler oumlzellikle kule ve kuluumlbeler tarafından goumlruumllemeyen orman

alanları uumlzerinde uccedilarak yardımcı olurlar Bu youmlntemden mevcut olanaklar oranında ve

oumlzellikle yangının fazla tehlikeli olduğu goumlzden uzak alanlarda yararlanılmaktadır Fakat bu

araccedilların suumlrekli uccediluşlarındaki yuumlksek maliyet dikkate alınarak bunlara yangın tehlikesine

goumlre periyodik uccediluşlar yaptırılmalıdır

Gezici goumlzeticiler

Sabit goumlzetleme noktalarının sayısı ne kadar fazla olursa olsun ormanlık alanın

tamamını goumlzetlemek yine de muumlmkuumln olmaz Nitekim Tuumlrkiyede yapılan yangın goumlzetleme

kule ve kuluumlbe planlaması sonucunda ormanlık alanların 81inin en az bir kuleden

goumlruumllebileceği anlaşılmıştır Buna goumlre 191uk bir kısım goumlruumllememektedir Bu ormanların

bir boumlluumlmuuml diğer bazı olanaklarla goumlruumllebilmektedir Fakat yine de bir boumlluumlmuuml hiccedilbir şekilde

goumlzetlenememektedir İşte boumlyle hiccedilbir şekilde goumlruumllemeyen alanları goumlzetebilecek şekilde

gezici goumlzetici postaları kurulur Bunlar kendilerine verilen guumlzergacirchta veya o youmlreyi iyi

goumlren sabit bir noktada gerekli goumlzetimi yaparlar Gezici goumlzeticiler goumlrduumlkleri yangını

yanlarında bulunan telsiz ile Yangın idare Merkezine bildirirler

Yerel halkın ve diğer kaynakların yardımları

6831 sayılı Orman Yasasının 68 maddesinde şu huumlkuumlmler mevcuttur Ormanların

iccedilinde veya yakınında ateş ve yangın belirtisi goumlrenler bunu derhal orman idaresine veya en

yakın muhtarlığa Jandarma dairelerine veya muumllkiye amirlerine haber vermeye mecburdurlar

Yangın ihbarında Devlete ait her tuumlrluuml askeri ve muumllki haberleşme vasıtalarından derhal ve

parasız olarak yararlanılır

Orman yangınlarının oumlnlenmesi ve suumlrduumlruumllmesinde goumlrevlilerin goumlrecekleri işler

hakkındaki youmlnetmeliğin 2 maddesinin 2 paragrafında da Goumlrevli memurlar yangın

civarında bulunup yangını goumlrduumlğuuml halde haber vermeyenleri takip etmekle muumlkelleftirler

demektedir

Bu maddelerin ışığı altında PTT Genel Muumlduumlrluumlğuuml iccedilişleri Bakanlığı Tuumlrk Hava

Yolları TAO Genel Muumlduumlrluumlğuuml ve Milli Savunma Bakanlığına her yıl yangın mevsimine

girmeden oumlnce Orman Genel Muumlduumlrluumlğuumlnce durumu hatırlatıcı birer yazı yazılması 1983 tarih

ve 273 sayılı tebliğ ile bildirilmiştir

Kanun Youmlnetmelik ve tebliğler doğrultusunda yapılan ccedilalışmalar ve ccedileşitli

kuruluşlarla olan iyi ilişkiler sonucu her yıl ccedilok sayıda yangın ihbarı yapılmaktadır Bu

konuda vatandaşlarla yapılacak olan ormanı sevdirici propagandaların arasına yangını haber

verme alışkanlığı sağlayacak bilgilerin de katılması yararlı olacaktır

97

İ) Haberleşme

Bilindiği uumlzere haberleşme herhangi bir birimdeki bilginin zaman ve uzay iccedilinde

KAYNAK olarak adlandırılan bir noktadan KULLANICI denilen başka bir noktaya

aktarılmasıdır Yani kısaca haberleşme aralarında mesafe bulunan KAYNAK ve

KULLANICILARIN bilgi alışverişidir Buguumln haberleşmeyi sağlayan telefon şebekesi telsiz

tek bir verici ve ccedilok sayıda alıcı sistemi vb mevcuttur Haberleşme ormancılıkta ccedileşitli

faaliyetlerin duumlzenli olarak yuumlruumltuumllmesinde buumlyuumlk yarar sağlar

Ormanda ccedilıkan yangının goumlruumllmesinden sonra ilgililere haber verilmesi ve yangının

gelişimi hakkındaki bilgiler ancak iyi bir haberleşme ile sağlanabilir Zira ccedilıkan yangın yerine

suumlratle yetişen tek soumlnduumlruumlcuuml oumlrneğin bir saat sonra ulaşacak birccedilok soumlnduumlruumlcuumlden daha

oumlnemlidir Bu konuda en oumlnemli goumlrev haberleşme organizasyonuna duumlşmektedir

Yangınlarla ilgili haberleşme iki kısımda toplanabilir

(1) Yangın dışı haberleşme Yangını goumlrenle (kule şahıs uccedilak vb) idare uumlniteleri

arasındaki haberleşmedir Bu haberleşme telli veya telsiz bir sistemle yahut her ikisi ile

birlikte yapılabilir

(2) Yangın iccedili haberleşme Yangının soumlnduumlruumllmesi esnasında tuumlm goumlrevlilerin

birbiriyle olan haberleşmesidir Bu haberleşmede genellikle telsizlerden yararlanma

zorunluluğu vardır Zira yangın esnasında telli bir sistemin yapımı zor hatta olanaksızdır

Orman yangınıyla savaşta başarı yangın iccedili ve yangın dışı haberleşmenin

buumltuumlnleşmesine bağlıdır Bunlardan birinin aksaması tuumlm savaş işlerinin yuumlruumltuumllememesine

neden olur

Tuumlrkiyede 1958 yılından beri telli sisteme ek olarak telsizlerden de

yararlanılmaktadır İlk oumlnceleri yangın tehlikesinin fazla olduğu Antalya ve Muğla

youmlrelerinde kurulan telsiz şebekesi zamanla geliştirilmiş ve buguumln Tuumlrkiye yuumlzeyine yayılmış

bulunmaktadır Birccedilok sabit telsiz santralleri yanında otolarda mobil telsiz ve yangınla

savaşacak ekiplerde sırt ve el telsiz araccedilları da devreye girmiş bulunmaktadır

K ) Ulaşım (Transport)

Gerek normal ormancılık faaliyetlerinin yuumlruumltuumllmesinde gerekse yangınlarla savaşta

ulaşımın buumlyuumlk oumlnemi vardır Yangın ccedilıktığında ormanın ccedileşitli yerlerinde bulunan soumlnduumlrme

ekiplerinin ve hazır kuvvetlerin yangın haberini alır almaz zaman kaybetmeden yangın yerine

ulaşması gerekir Bu da iyi bir transport sisteminin varlığına bağlıdır

Orman yangınlarıyla savaş her ne kadar yangının goumlruumllmesiyle başlarsa da direkt

savaş yangın yerine ulaşılınca soumlz konusudur Yangının zamanın karesi ile orantılı olarak ve

suumlratle geliştiği duumlşuumlnuumlluumlrse yangına erken ulaşmanın ne kadar oumlnemli bir husus olduğu

kendiliğinden ortaya ccedilıkar

Orman yangınlarına yangın soumlnduumlrme ekipleriyle gerekli malzemenin ulaştırılması

başlıca uumlccedil yolla gerccedilekleştirilir Kara hava ve deniz (su) yolları

Karayolları ile ulaşım

Yangın ccedilıkması halinde karayollarını kullanarak ekip ve malzeme nakletmek

genellikle en ccedilok uygulanan ulaşım youmlntemidir Karadan ulaşımı sağlayacak yolların ccedileşitleri

aşağıda verilmiştir

98

(1) Devlet kara ve demiryolları Genellikle buumlyuumlk yangınlarda toplu personel ve

malzeme nakline elverişlidir Bu yolların yakınında ccedilıkan yangınlara ulaşımda da orman iccedili

yollar gibi goumlrev yaparlar

(2) Orman iccedili uumlretim yolları Yangınla savaşacak ekiplerin ve gerekli malzemenin

yangın yerine ulaştırılmasında buumlyuumlk oumlneme sahiptirler Bu yolların motorlu ekiplerin gidip

gelmesine uygun olması ve bakımlarının duumlzenli olarak yapılması buumlyuumlk oumlnem taşır Yangına

hassas ormanlarda mevcut servete bakılmaksızın hektara 20 m yol uzunluğu duumlşecek şekilde

planlanır ve inşa edilir Fakat Tuumlrkiyede yangına hassas birccedilok alanlarda henuumlz bu duumlzeyde

bir yol şebekesi gerccedilekleştirilememiştir

(3) Yangın emniyet yol ve şeritleri Bu yol ve şeritlerin tekniğine uygun olarak inşaları

yangın koruma ve savaş planının uygulanmasında ulaşım iccedilin buumlyuumlk yararlar sağlar

(4) Patikalar ve arazinin bizzat kendisi Orman iccedilinde mevcut patikalar bile ulaşımda

buumlyuumlk yarar sağlarlar Oumlzellikle yangınla savaşta patikaların buumlyuumlk oumlnemi tuumlm ccedilıplaklığı ile

ortaya ccedilıkar Ormanda patika ve yolların bulunmadığı kısımlarda arazinin topoğrafik yapısı

ile bitki oumlrtuumlsuumlnuumln ulaşıma elverişli olması koşuluyla arazinin bizzat kendisinden oumlnemli

derecede yararlanılır Aksi halde yangına ulaşımı son derece aksatan bir faktoumlr olarak ortaya

ccedilıkar

Hava yolu ile ulaşım

Orman yangınlarında hava yolundan gerek malzeme gerekse personel naklinde son

yıllarda geniş şekilde yararlanılmaktadır Uccedilak ile nakliyatta iniş pistlerinin bulunması veya

ağır masrafı gerektiren iyi bir ambalajlamanın yapılması gerekir Personel naklinde de

paraşuumltccediluuml ekiplerin yetiştirilmesi gibi zaman alıcı ve masraflı ccedilalışmalara ihtiyaccedil vardır

Helikopterler ise daha duumlşuumlk hızları ve piste ihtiyaccedil goumlstermemelerinden dolayı daha

kullanışlıdırlar Ancak bunlar pahalı olmaları ve karmaşık bir planlamayı gerektirmeleri

yanında taşıma kapasiteleri de sınırlı olan araccedillardır Bu sakıncalarına karşın suumlratli ulaşımı

gerccedilekleştirerek yangın ccedilok kuumlccediluumlk iken muumldahale olanağı sağladıklarından fevkalade yararlı

olurlar Buna birde pilotların iyi yetiştirilmeleri halinde malzeme ikmali konusundaki

başarıları da katılabilir

Deniz (su) ile ulaşım

Ormanların iccedilinde veya yakında bulunan nehir goumll ve denizlerden zaman zaman

ulaşım yolu olarak yararlanmak gerekebilir Boumlyle hallerde kamu veya oumlzel şahıslara ait ccedileşitli

deniz taşıtlarından personel ve malzeme nakli iccedilin yararlanılır Deniz ve suyolu genellikle

taşıma suumlratinin az olduğu yerlerdir Ancak zorunlu durumlarda veya diğer yollardan daha

kısa zamanda ulaşım sağlanabildiği hallerde kullanılmalıdır

99

Yangın Amiri

Ekip Başı

Ve

Ekip

Ekip Başı

Ve

Ekip

Ekip Başı

Ve

Ekip

BOumlLUumlM

ORMAN YANGINLARI İLE MUumlCADELE YOumlNTEMLERİ

Yangınların saptanmasından soumlnduumlruumllmesine kadar uygulanan işler Yangınların

Soumlnduumlruumllmesi doumlnemini kapsar Orman yangınlarının soumlnduumlruumllmesi uzmanlık taktik ve

strateji isteyen bir iştir Bundaki başarı ccedilıkan yangını iyi incelemeye ve yangını etkileyecek

hususları iyi saptamaya bağlıdır

Orman yangınlarının soumlnduumlruumllmesi aşamalarını şoumlyle sıralayabiliriz

1) Organizasyon

Yangınla savaş olağanuumlstuuml operasyon karakterinde olup ccedilabukluk cesaret ve bilinccedilli

hareket isteyen teknik bir iştir Bunun iccedilin de iyi bir organizasyona gereksinim vardır Buguumln

yangınla savaşta ileri olan uumllkelerde uygulanan organizasyon ise askeri organizasyonun

hemen hemen aynısıdır

Ccedileşitli buumlyuumlkluumlkteki yangınların organizasyonu

(1) Yeni ccedilıkmış yangın

Bu yangın genellikle bir veya birkaccedil kişi tarafından kolaylıkla soumlnduumlruumllebileceği iccedilin

organizasyon sorunu soumlz konusu değildir Henuumlz ccedilıkmış yangına ulaşan her şahıs kendi

kendinin Yangın Amiridir Yapılacak işe kendisi karar verir ve kendisi uygulanır fakat eğer

yangını soumlnduumlrmeye iki kişi gitmişse o zaman organizasyon gereksinimi ortaya ccedilıkar Bu

durumda soumlnduumlruumlcuumllerden biri Yangın Amiri goumlrevini uumlstlenir

(2) Kuumlccediluumlk yangın

Bu 1-3 ekip (yaklaşık olarak 10-30 kişi) tarafından organize edilerek soumlnduumlruumllmesi

gereken yangındır (Şekil 1) Eğer yangın bir ekip tarafından soumlnduumlruumllebilecekse ekip başı

doğrudan doğruya Yangın Amiri olarak goumlrev yapar Fakat yangın buumlyuumlmuumlş ve soumlnduumlrme 2

veya 3 ekip başı var ise her ekipte ortalama 10rsquoar soumlnduumlruumlcuuml bulunmalıdır

Şekil 1 Kuumlccediluumlk yangın soumlnduumlrme organizasyonu

(3) Orta buumlyuumlkluumlkteki yangın

100

Yangın Amiri

Yangın Hattı Şefi

Kısım Şefi

Ekip Başı Ve Ekip

Ekip Başı Ve Ekip

Ekip Başı Ve Ekip

Kısım Şefi

Ekip Başı Ve Ekip

Ekip Başı Ve Ekip

Ekip Başı Ve Ekip

Yangın Hattı Şefi

Eğer yangın 6-10 ekibin ccedilalışmasını (yaklaşık olarak 60-100 işccedili) gerektiren

buumlyuumlkluumlkte ise organizasyona Yangın Hattı Şefi (Tek şahıs) ve Kısım Şefi dahil olur (Şekil

2) ekip sayısı yangın buumlyuumlkluumlğuumlnden başka topografya transport ve haberleşme durumuna

bağlıdır Bu tip yangında insan guumlcuuml ve el aletleri yanında daha modern gereccedillere de

gereksinim duyulur Boumlyle bir yangında Kısım Şefleri Yangın Hattı Şefine ve o da Yangın

Amirine yangın durumunu sık sık rapor eder

Şekil 2 Orta buumlyuumlkluumlkteki yangın soumlnduumlrme organizasyonu

(4) Buumlyuumlk yangın

Bu tip yangında Yangın Amiri başkanlığında soumlnduumlrme ikmal ve yardım ile haber

alma ana grupları mevcuttur (Şekil 3) Ayrıca boumlyle bir yangında el aletleri yanında goumlreve

her tuumlrluuml motorlu araccedillar (buldozer traktoumlr su tankeri hava tankeri vb) da katılır

Yangın soumlnduumlrme organizasyonunun yapısında aşağıda goumlruumlleceği gibi ccedileşitli

kademeler mevcuttur Genellikle buumlyuumlk ve orta buumlyuumlkluumlkteki bir yangın tuumlm kademeleri

kapsamaktadır Fakat daha kuumlccediluumlk yangınlarda bu kademeler birleştirilir

2) Yangın soumlnduumlrme araccedil ve gereccedilleri

Orman yangınlarının en az zararla atlatılabilmesi iccedilin eğitilmiş personel yanında

yangınla savaşta kullanılan soumlnduumlrme araccedil ve gereccedillerinin de oumlnemi buumlyuumlktuumlr Soumlnduumlrme

ccedilalışmalarında kısa suumlrede başarılı olmak ve verimli ccedilalışmalarda bulunmak iccedilin kullanılan

araccedil ve gereccedillerin tekniğine uygun şekilde yapılmış olması gerekir Bunun iccedilin de kullanılan

bu aletlerin teknolojik gelişmelere uygun olarak yenilenmesi buumlyuumlk oumlnem taşımaktadır

3) Yangınlarla havadan savaş

Buguumln orman yangınlarıyla savaşta yerden kullanılan araccedilların yanında uccedilan

araccedillardan da yararlanılmaktadır Bu araccedillar genellikle ldquouccedilakrdquo adı ile anılırlar Uccedilaklardan

yaralanılarak yangın alanına havadan araccedil gereccedil ve insan da atılmaya başlanmıştır Boumlylece

ldquoparaşuumltccediluumlrdquo denen gereccedil meydana ccedilıkmıştır Yangınlarla havadan savaşta uccedilaklar

helikopterler ve paraşuumlt ve paraşuumltccediluuml ekiplerden faydalanılmaktadır

101

Yangın Amiri

Yangın Hattı Şefi

Kısım Şefi

( 2 veya daha fazla Kişi)

Mıntıka Şef

(Her kısım iccedilin genellikle 3 veya 4 mıntıka)

Ekip Başı ve Ekip

(Her mıntıka iccedilin genellikle 3 veya 4 ekip)

İkmal ve Yardım Şefi

İkmal Memuru Kamp Şefi

Kamp ve Mutfak Ekibi

Ambar MemuruMotorlu Araccedillar ve Transport Memuru

Makinistler

Plan ve Kayıt Şefi

Mteoroloji Memuru

Kayıt İşleri Memuru Santral Memuru

Şekil 3 Buumlyuumlk yangın soumlnduumlrme organizasyonu

102

Yangın soumlnduumlrmede sudan yararlanma

Su duumlnyanın hemen her uumllkesinde ccedileşitli yangınları soumlnduumlrmede senelerden beri

kullanılan etkili bir yangın soumlnduumlruumlcuumlduumlr Bu arada orman yangınlarının soumlnduumlruumllmesinde de

sudan buumlyuumlk oumllccediluumlde yaralanılır Eğer istenen zamanda ve yerde uygun miktarda kullanılırsa tuumlm

orman yangınlarına karşı su ile savaşılabilir Bu hususta oumlzellikle maliyetin dikkate alınması

unutulmamalıdır

Yangın soumlnduumlrmede kullanılan kimyasal maddeler

Buguumln orman yangınlarının soumlnduumlruumllmesinde kimyasal maddelere buumlyuumlk oumlnem

verilmekte ve bunlar uumlzerindeki ccedilalışmalar yoğunlaştırılmaktadır

Yangınla savaşta işccedili organizasyon prensip ve youmlntemleri

Orman yangınlarını soumlnduumlrmede kullanılacak youmlntemlerle işccedililerin organize edilmesi

yanında işccedili kaynaklarının tespiti yangınla savaşacakların giyimlerinin uygunluğu da oumlnemlidir

Yangınla savaşta işccedili organizasyon youmlntemlerinde İlk oumlnce 2-3 m genişliğinde bir şerit

accedilılarak şeritteki yanıcı madde uzaklaştırılır ve şeridin ortasına hendek accedilılır Hendeklerin

accedilılması şu youmlntemlerle yapılır

1 Atlama Youmlntemi İşccedililer belirli bir hat boyunca dizilirler İş boumlluumlmuuml yaparlar Oumlrneğin

50 mlik şerit accedilılacaksa ve 5 işccedili varsa işccedililer ilk oumlnce 25 mlik kısmında 5rsquoer mlik iş

boumlluumlmuuml yaparlar İşini hangi işccedili oumlnce bitirmişse ikinci 25 mlik kısmının ilk 5 msinde

ccedilalışmaya başlar Bu youmlntemin bazı sakıncaları vardır İşini bitiren işccedili diğer 25 mlik

kısıma giderken diğer işccedilileri engelleyebilir Diğer 25 mlik kısma gitmek iccedilin zaman

harcanır Ayrıca ccedilok buumlyuumlk ulaşımın muumlmkuumln olmadığı şeritlerde işccedililerle irtibat

kesilebilir ve işccedililerin hayatı tehlikeye girebilir

2 İlerleme Youmlntemi Accedilılması belirlenen hat geccedilme youmlnteminden farklı olarak her bir işccedili

bağımsız değil grup halinde ccedilalışırlar 50 mlik şeridin ilk 25 msi 5 işccedili tarafından

accedilıldıktan sonra bir komutla topluca ikinci 25 mlik kısmına geccedilerler İşccedililer hep bir arada

grup halinde ccedilalıştığından irtibat kesikliği olmuş ayrıca hızlı bir youmlntemdir

3 Tek Goumlrev Youmlntemi Daha ccedilok yangının kontrol altına alınmasından sonra veya yavaş

ilerleyen yangınlarda kullanılır Boumlyle yangınlarda atlama veya ilerleme yoktur İşccedililer

yangını ccedilevrelerler ve herkes kendi mıntıkasında goumlrev yapar (soumlnduumlrme veya soğutma

goumlrevi)

4 Mekanize Edilmiş Yangın Hattı Youmlntemleri Yangın hattının ccedilok uzun olduğu

alanlarda duumlz ve duumlze yakın arazilerde makineler kullanılarak hat accedilılır

Yangının kontrol altına alınması Yangının hızı ve dolayısıyla yayılması yavaşladıktan

ve durdurulduktan sonra yangının kontrol altına alınarak tehlikesiz bir duruma getirilmesi ve

tamamen soumlnduumlruumllmesi işlemine geccedililir Yangının kontrol altına iccedilin yapılacak olan işler şoumlyle

sıralanabilir

1- Kıvılcım nedeniyle yangın etrafında ccedilıkan kuumlccediluumlk oumlrtuuml yangınlarını goumlzetlemek ve

soumlnduumlrmek

103

2- Yangın soumlnduumlrme şeridini sağlamlaştırmak iccedilin ağaccedillar ve ağaccedilccedilıklar kesilir Eğimli

arazilerde yanan materyalin ve kozalakların aşağı yuvarlanarak yeni yangınlar

ccedilıkarmasını engellemek iccedilin yangın hattı hendekler şeklinde accedilılır Kuumltuumlklerin

oumlnuumlne taş konarak destek yapılır veya kuumltuumlkler eğime dik duruma getirilir Yangın

koruma hattına yakın olan yanıcı maddelerin dağıtılır

3- Yangın hattının dışında ve iccedilinde bulunan yanmış veya yanmamış dikili kurular

kesilir

4- Yangın hattı iccedilinde kalan yanmamış materyaller duruma goumlre ya tamamen yakılır ya

da soumlnduumlruumllmesine ccedilalışılır

5- Yangını koruma hattı dışına ileten oumlrneğin yanan goumlvde koumlk ccediluumlruumlk kuumltuumlk vb

materyaller kontrol altına alınır

6- Yanan ağaccedil goumlvdeleri ile diğer kalın yanıcı madde sıcaklıklarını duumlşuumlrmek iccedilin

uumlstuumlne su sıkılır veya toprak atılır veya tamamen yakılır

Yangın yerinin goumlzetimi Kontrol altına alınıp tamamen soumlnduumlruumllen yangın oumlzellikle

ruumlzgacircrlı havalarda tekrar canlanabilir Bundan dolayı yangın yeri tehlike tamamen ortadan

kalkıncaya kadar guumlvenilir işccedili veya bekccedililerle bekletilir

Yangın soumlnduumlruumllduumlkten sonra yapılacak işler Yangın soumlnduumlruumllduumlkten sonra yapılacak

işleri idari ve teknik olmak uumlzere iki kısım altında toplamak muumlmkuumlnduumlr

İdari işler Tutanak hasar raporu yangın sicil fişi

Teknik işler Afetlerden sonra yapılması gereken işlerin aynısı burada da yapılır

Yangın sezonu sonu raporu Orman yangınlarıyla savaşta ileri gitmiş uumllkeler takvim yılı

sonu itibariyle her uumlnitede geccedilmiş 12 ayın orman yangınlarını ccedileşitli youmlnleriyle inceleyen bir

raporu genellikle ocak ayında bir uumlst uumlniteye goumlnderirler

YANGINLA MUumlCADELEDE TAKTİK VE STRATEJİLER

Orman yangınlarıyla savaşta genel prensip yangın uumlccedilgeninin uumlccedil oumlğesine (oksijen sıcaklık

yanıcı madde) karşı gerekli oumlnlemleri birlikte almaktır Ccediluumlnkuuml bir yangında adı geccedilen uumlccedil oumlğenin

varlığı yangının devamını sağlamaktadır Bunlar arasında hemen tuumlm orman yangınlarında

gerccedilekleştirilmesine ccedilalışılan en oumlnemli husus yanıcı madde kaynağının ortadan kaldırılmasıdır

Bu da yangın etrafında yanıcı maddeden tamamen temizlenmiş bir yangın soumlnduumlrme şeridi

accedilmakla muumlmkuumlnduumlr

Yangın soumlnduumlrme taktik ve stratejilerinin belirlemesi sekiz adımdan oluşur

1 Verileri değerlendirmek

2 Hedeflenen amaccedilları belirlenmek

3 Alternatif bir plan geliştirmek

4 Beklenmeyen durumlara karşı hazırlıklı olma (yangın davranışı tahmini araccedil-gereccedillerin

bozulması)

5 Personel guumlvenliğini dikkate alan ve en yuumlksek başarıyı garantileyen taktiksel bir plan

seccedilmek

6 Kararları uygulamak

7 Suumlreccedilleri izlemek

8 Gerekirse strateji ve taktikleri değiştirmek

104

Doğaya accedilık dinamik bir suumlreccedil olan yangın her an değişim iccedilinde olduğundan yangın

youmlneticileri mevcut koşullarda meydana gelen değişimleri suumlrekli olarak goumlzlemeli ve kararları

bu doğrultuda vermelidir Yangın youmlneticileri karar verme aşamasında aşağıdaki faktoumlrleri

hesaba katmalıdırlar

1 Muhtemel hava koşullarını

2 Yanıcı madde miktarı ve yapısını

3 Topoğrafik faktoumlrleri ve ulaşılabilirliği

4 Soumlnduumlrmek iccedilin yeterli kaynak ve ekiplerin varlığını

Yangın soumlnduumlrme aktivitelerinde kullanılan uumlccedil temel youmlntem vardır Bu youmlntemler ya tek

başına ya da kombine edilerek kullanılır Bunlar

Doğrudan (direk) muumldahale youmlntemi

Dolaylı muumldahale youmlntemi (Paralel youmlntem ve karşıateş)

Doğal seyrine bırakma

1 ) DOĞRUDAN MUumlDAHALE YOumlNTEMİ

Yangına direkt olarak muumldahale yapılır İşccedili ve ekipmanlar yangın koumlşelerine oldukccedila yakın

ccedilalışır (Şekil 1) Doğrudan muumldahale youmlnteminin genel oumlzellikleri aşağıda oumlzetlenmeye

ccedilalışılmıştır

_ Mali accedilıdan etkindir

_ Yangın işccedililerinin guumlvenliğini sağlamak kolaydır

_ Yangın işccedilileri yangına yakın ccedilalıştığı iccedilin ısı artışını ve yangın şiddetini izleyebilir

Boumlylece guumlvenlik hattının genişletilmesine gerek kalmaz

_ Yanmamış kısımlar iccedilin ek personel ve ekipmanın bekletilmesine gerek yoktur

_ Karşı ateş gerektirmez

_ Genellikle yangın koumlşelerinin 40-50lsquosinde yangın şiddeti duumlşuumlk olur Bu durum ise

yangın işccedililerinin iyi bir orijin noktası belirlemesine ve yanlardan alevleri kontrol altına

almalarına yardımcı olur

Şekil 1 Yangına Doğrudan Muumldahale

105

Doğrudan muumldahalenin kullanılacağı durumlarda oumlncelikle aşağıdaki kriterler dikkate

alınmalıdır

1 Personel Guumlvenliği

Yangın işccedilileri yangına ccedilok yakın ccedilalıştığı iccedilin sıcaklığa dumana ve aşırı ısınmış havaya

maruz kalırlar Bu durum yangın işccedililerinde erken yorulma ve guumlccedil kayıplarına neden olabilir

Şayet başka bir gelişen yangına sizin işccedililerinizle ilk muumldahale yapmanız gerekirse o zaman ısı

ve duman sonucu oluşan aşırı yorgunluk riski ciddiyetle hesap edilmelidir

2 Yangın Hattı Uzunluğunun Artması

Duumlzensiz ilerleyen bir yangında direk muumldahale ile yapılacak olan iş artar ve daha fazla

dumana ve ısıya maruz kalınır

3 Doğal ve Yapay Yangın Engellerden Yararlanma

Doğrudan muumldahale youmlnteminde yangının yayılmasını engelleyen dereler yollar kayalık

alanlar eski yanan alanlar gibi doğal ve yapay yangın engellerinin sağladığı avantajlardan

yararlanılamaz

4 Yangın Davranışında Meydana Gelen Değişiklikler

Doğrudan muumldahale youmlnteminde ani ruumlzgacircr değişimlerine veya kontrol hattının accedilılması

sırasında oluşan nokta yangınlarına kısa suumlre iccedilinde muumldahale edilebilir

5 Personel Kondisyonu

İşccedililer iyi bir kondisyona sahip değillerse kısa suumlrede yorgunluk hissi başlar ve işccedilileirn

yaralanma riski artar (Şekil 2)

Şekil 2 Ccedilalışma kapasitesinin kondisyona bağlı olarak değişimi

Doğrudan Muumldahalede Kullanılan Metotlar

1 Yanlardan Kuşatma

Yangının sıcak olan yan kısmında ccedilalışılır yangının baş tarafı sarılarak soğuk olan yan

kısmında yangın kontrol altına alınır

106

Şekil 3 Yanlardan Kuşatma Metodu

2 Kıskaccedil Metodu

Yangının başlangıccedil noktasından itibaren yanlardan sıkıştırarak yangının baş noktasında

yangın daraltılarak kontrol altına alınır

Şekil 4 Kıskaccedil Metodu

107

3 Kuşatma Metodu

Bu metotta ccedilok sayıda hareket noktası kullanılır Eş zamanlı olarak hem baş tarafta hem de

yan taraflarda ccedilalışılır (Şekil 5)

2 ) DOLAYLI MUumlDAHALE YOumlNTEMİ

Ccediloğu kez yangın davranışı yanıcı madde tipi kaynaklar ve personel durumunda meydana

gelen değişimler doğrudan muumldahale youmlnteminin etkin bir şekilde kullanılmasını

olanaksızlaştırır Dolaylı muumldahale youmlntemi yangın youmlneticilerine aşağıdaki avantajları sağlar

1 Doğal engelleri kullanma

2 Karşı ateşten yararlanma

3 Sıcaklık ve aşırı dumana maruz kalmaksızın personel ve kaynakları etkin bir şekilde

kullanma

4 Gelişebilecek olaylar karşısında farklı planların uygulanmasına fırsat verme

Doğrudan muumldahale youmlntemi yanıcı madde oumlzelliklerini oumlnceden planlayan bir yangın

youmlneticisi iccedilin ccedilok etkili bir youmlntemdir Bu youmlntemde karşı ateş kullanımı ile personelin sıcaklık

ve dumana maruz kalma riski azaltılabilir Ancak karşı ateş her yerde ve her zaman kullanılamaz

Dolaylı muumldahale youmlnteminin kullanılacağı durumlarda oumlncelikle aşağıdaki kriterler

dikkate alınmalıdır

1 Kaynak Değerleri

Yanıcı madde birikimi kıymetli uumlretim alanlarında veya havzalarda olabilir Bu tuumlr

alanlarda uygulanacak olan karşı ateş uygulamasının olumsuz etkileri olumlu etkilerinden daha

ağır basabilir

2 Yangın Davranışı

Temel prensip olarak yangın aralığının iki katına ccedilıkması yangının yayılma oranını iki kat

arttır

Şekil 5 Ccedilevresel Kuşatma Metodu

108

3 Karşıateş ile İlgili Olumsuzluklar

Ruumlzgacircr youmlnuumlnde meydana gelebilecek ani değişim zamanlama yakma işleminin suumlresi ve

hızı vb durumlar karşı ateş uygulamasının başarısını etkiler

Dolaylı muumldahale genelde iki şekilde uygulanır

a) Paralel Muumldahale Youmlntemi

Bu muumldahale youmlntemi doğrudan muumldahale youmlntemlerinin kullanılamadığı aşırı ısı veya

yayılma oranı koşullarında buldozer ve işccedililerle gerccedilekleştirilen bir youmlntemdir Paralel youmlntem

yangın yanlarından belli uzaklıktaki yanmamış alanların yangın yanları ile birleştirilmesidir Bu

youmlntemin başarısı doğru hareket noktasının belirlenmesiyle sağlanır Paralel youmlntem kontrol

hattının uzunluğunu azaltır ve zamandan tasarruf sağlar Bu youmlntemde

_ yanmamış alanlarda personelin ccedilalıştırılması risk taşımaktadır

_ yanmayan alanlarda deneyimli personel ccedilalıştırılmalıdır

_ yanma zamanı ve hızı ccedilok oumlnemlidir

Şekil 6 Paralel Muumldahale Youmlntemi

b) Karşıateş Youmlntemi

Karşı Ateş yol dere yangın emniyet yolu vb doğal veya yapay engeller boyunca ruumlzgacircra

ters istikamette yaklaşmakta olan yangına belli bir mesafede başlatılır (Şekil 7) Ruumlzgacircr hızı ve

youmlnuuml doğru olduğu muumlddetccedile karşı ateş uygulaması en kullanışlı kolay ve guumlvenilir olanıdır

109

3) DOĞAL SEYRİNE BIRAKMA

Yangının ilerlediği youmlnuumln oumlnuumlnde tarım arazisi goumll dağlık taşlık yer varsa ve cana

kastedecek bir durum yoksa yangına muumldahale edilmez Yalnız kontrol altında bulundurulur

CcedilEŞİTLİ NİTELİKTEKİ ORMAN YANGINLARI İLE MUumlCADELE ŞEKİLLERİ

A) İlk Muumldahale İle Kontrol Altına Alınamayacak Buumlyuumlkluumlkteki Orman Yangını

Koşullar

Eşit (homojen) yanıcı madde dağılımı

Muumlcadele Youmlntemi

1 Yardımcı ekipler gelinceye kadar

yangın goumlzle ve izle Yangının

gelişimi ile ilgili gerekli bilgileri

topla

2 Daima yangının yakınında (ve

emniyetli mesafede) bulun

3 Yardımcı ekipler yangın yerine

ulaşıncaya kadar elindeki ekiple

yangına arkadan muumldahale et ve

yanlardan yangını kıstırarak ilerle

4 Yangının ulaşma olasılığı olan tehlikeli noktalara (oumlrneğin yanıcı madde birikimi olan

yerlere) oumlncelikle muumldahale et ve yangının buralara sıccedilramasını oumlnle

Nedeni

Yardımcı ekipler ulaşıncaya kadar yangın uumlzerinde tesis edeceğin kısmı kontrolle

zamandan ve işguumlcuumlnden azami derecede yararlan Aksi takdirde yangının baş kısmına yapacağın

muumldahale ccedilok tehlikeli ve hatta tamamen sonuccedilsuz kalabilir

Şekil 6 Karşıateş Youmlntemi

110

B) Kuumlccediluumlk Bir Alanda Şiddetli İlerleyen Orman Yangını

Koşullar

Henuumlz buumlyuumlmemiş ancak buumlyuumlme eğilimi

goumlsteren şiddetli yangın

İlk Muumldahale

Oumlncelikle yangının baş kısmına muumldahale

edilir ve eğer emniyetli ise toprak atmak suretiyle

alevler soumlnduumlruumlluumlr ve yangın soğutulur

Daha Sonra Yangını Ccedilevrele

Yangının baş kısmında accedilılacak olan yangın

soumlnduumlrme şeridi ile yangının oumlnden kuşatılır

Nedeni

Yangın en hızlı bir şekilde ve en kısa

uzunluktaki yangın oumlnleme şeridi ile kontrol

altına alınır Boumlylece nokta yangınlarının ccedilıkması olasılığı minimuma iner

Oumlneriler

Nemli taze toprak ccediloğu kez sudan daha etkilidir Yangının uumlzerine suumlratli bir şekilde

uygu1anan toprak atma işlemi en etkili youmlntemdir Eger fazla toprak sağlamak guumlccedil ise oumlnce

yeterli miktardaki topragı biriktirip daha sonra hızlı bir şekilde yangın uumlzerine atmak oldukccedila

etkili olacaktır

C) Yamaccedil Yukarı İlerleyen Kuumlccediluumlk Maki veya Genccedillik Yangını

Koşullar

Yangının sıcaklığı oumlnden muumldahale etmek iccedilin ccedilok fazla

Muumlcadele Youmlntemi

1 Yangına muumldahaleye arkadan başlanmalı ve yanlardan sıkıştırarak ilerlenmelidir

2 Yangının ucu tepeye yaklaşırken yanık kısımlarda ilerleyerek yangının baş kısmına

ulaşılır ve soumlnduumlrme işlemi burada

tamamlanır

Nedeni

Yangına muumldahalenin oumlncelikle yanlardan

yapılmasının nedeni yangının yanlara yayılmasını

oumlnlemektir

Yangına cepheden muumldahale etmek ancak

yamacın tepesinde muumlmkuumlnduumlr Ccediluumlnkuuml yanlardan

kıstırılarak tepeye ccedilok dar bir cephe ile gelen yangının

diğer yamaca sıccedilramadan tepede soumlnduumlruumllmesi ccedilok

daha kolaydır

111

D) Yaprak ve İbre Tabakasında Hızla İlerleyen Yangın

Koşullar

Yoğun miktarda bulunan yaprak veya

ibre oumlrtuumlsuuml uumlzerinde hızla seyreden yangın

Muumlcadele Youmlntemi

1 İlerleyen yangım kontrol altına

almak iccedilin yangın kenarlarında bir

şerit accedilılır ve kenarlardan yangın

uumlzerine toprak veya su atılır

2 Yangının hızla ilerlemesi

durdurulduktan sonra şeridi yangın

ucunu tamamen iccediline alacak şekilde

tamamlanır

Nedeni

Hızla ilerleyen yangının durdurulması

ve kenarında emniyet şeridinin accedilılması yoğun bir ccedilalışmadır ve oldukccedila yavaş olup yangının

ilerleme hızına yetişemez

E ) Tehlikeli Miktarda Yanıcı Madde Birikimine Sahip Alanlara Yakın İlerleyen

Yangın

Koşullar

Dikili ve yatık halde bulunan tehlikeli

miktarda yanıcı madde birikimine sahip

alanlara doğru ilerleyen yangın

Muumlcadele Youmlntemi

Oumlncelikle yangının yanıcı madde

birikimine yakın olan kısmı kontrol

altına alınmalıdır

Nedeni

Yangının tehlikeli alanlara ulaşmasını

ve boumlylece buumlyuumlyerek kontrolden ccedilıkmasını

oumlnlemek gerekmektedir

F ) Yangının Tepeye Sıccedilramasının Oumlnlenmesi

Koşullar

Yangının baş kısmında kızgın noktalar var Ayrıca oumlrtuuml yangını şeklinde seyreden yangının

tepe yangınına doumlnuumlşmesi olasılığı da mevcut

112

Muumlcadele Youmlntemi

Yangının kızgın noktalarına toprak atmak suretiyle yangın sıcaklığı duumlşuumlruumlluumlr ve boumlylece

ağaccedil tepelerinin kavrulması oumlnlenir

1 Yangının sıcaklığını artıran yanan

yanıcı maddeleri dağıtılır

2 Kolaylıkla tepe yangınına neden

olabilecek kuumlccediluumlk ağaccedillar kesilir ve

uzaklaştırılır

3 Kesilmiş ve yanmayan ağaccedillar

yangın alanının dışına taşınır veya

tamamen yanmış alanların iccediline

dağıtılır

4 Boylu buumlyuumlk ağaccedillardaki alt dallar

kesilir ve yangın alanının dışına

taşınır Boumlylece yangının bu dalları

yakarak tepeye ulaşması oumlnlenir

Sonuccedillar

Nokta yangınlarının ccedilıkma tehlikesi azaltılır Ayrıca yangının yayılma hızı ve accedilılacak

şeridi aşma olasılığı azalır

Oumlzel oumlnlemler

Oumlncelikle tepeye sıccedilramış yangınların veya sıccedilrama olasılığı olan yerlerin kontrol altına

alınması en oumlnemli konudur

G ) Yangını Bir Yamaccedilta Tutmak

Koşullar

Arazi eğimlidir ve yangın yamacın zirvesine ulaşmaktadır Yanan materyallerin

yuvarlanma ve diğer yamaccedilta yangın başlatma ihtimali vardır

Muumlcadele Youmlntemi

1 Oumlncelikle yangına yamacın tepesinde muumldahale edilir

2 Yangın oumlnleme şeridi yangının arka ucunda da accedilılır ve yanarak yuvarlanan

materyallerin diğer yamaccedilta yangın başlatması oumlnlenir

Nedeni

Yangın yalnızca bir yamaccedilta tutulabilir Eğer

bu yapılmaz ise yangın tepeye ulaşır ve yanan

kozalak ve diğer ince yanıcı maddeler ruumlzgacircrında

tesiriyle yangını yamacın oumlbuumlr yuumlzuumlne taşır Bu da

yangının buumlyuumlmesine neden olur

Vadi tabanları bir hendek gibi goumlrev yapar ve

buralarda tesis edilecek yangın oumlnleme şeritlerinde

işguumlcuumlnden tasarruf sağlanır

113

E ) Aynı Mıntıkada Uumlccedil Ayrı Orman Yangını

Koşullar

Kuumlccediluumlk sağanak yağışlar var yangınların buumlyuumlmesi ihtimali zayıf Ayrıca başka yangınların

ccedilıkma olasılığı yok

Muumlcadele Youmlntemi

1 Yangını soumlnduumlrmek iccedilin en az

uumlccedil kişi goumlrevlendirilmelidir

2 Genel olarak her uumlccedil kişide bir

yangına goumlnderilir

3 Yangın her youmlnden tamamen

kontrol altına alınır Boumlylece

yangınların yayılması oumlnlenmiş

olur

4 En kısa suumlrede her bir yangın

alanı kontrol edilmeli ve

soğutma işlemlerine geccedililmelidir

5 Yangın tamamen soumlnuumlnceye kadar her yangına bir goumlzcuuml bırakılmalıdır

Nedeni

Her bir yangının buumlyuumlyerek yayılması eldeki mevcut soumlnduumlrme kuvvetleri ile oumlnlenir

Boumlylece yedek kuvvet istemeye de gerek kalmaz

G ) Dikili Kurunun Tabanında Ccedilıkan Yangın

Koşullar

Dikili bir kurunun tabanında başlamış ancak tepeye

doğru ilerleyen ve etrafa kıvılcımlar atabilecek bir

yangın

Muumlcadele Youmlntemi

Taze toprak veya su yanan kısma doğru atılır ve

muumlmkuumlnse dikili kuru tamamen kesilir ve devrilir

Nedeni

Yangının tırmanarak tepeye ulaşması oumlnlenir

Ayrıca etrafa kıvılcımlar saccedilması ve civarda nokta

yangınlarına neden olması oumlnlenir

Aynı youmlntemler yatık kurularda başlayan yangınlarda da uygulanır

Soğutma İşlemi

Yanan materyaller bir ccedilukura yerleştirilir ve

taze mineral toprakla karıştırılır

H) Yuvarlanan Yanıcı Maddelerin

Oumlnlenmesi

Koşullar

114

Eğimli arazi derin toprak kolayca yuvarlanabilecek oumlnemli miktarda yanıcı madde ccedilam

kozalakları ve kuumltuumlkler vb

Muumlcadele Youmlntemi

1 Kuumltuumlkler eğime paralel olacak şekilde ccedilevrilir veya muumlmkuumlnse hazırlanan hendeklere

yuvarlanır ve uumlzerlerine toprak atarak soğutulur

2 Alt tarafı desteklenmiş derin hendekler accedilılır ve bu hendeklerde yuvarlanan parccedilalar ve

yanan kozalaklar tutulur

3 Eğer kuumltuumlkler yerinden kaldırılamayacak kadar ağır iseler o takdirde aşağı taraflarına

derin hendekler accediltırılır

Nedeni

Yanan kuumltuumlkler goumlmuumllmez Ccediluumlnkuuml bu kuumltuumlkler toprak iccedilinde de yanar ve daha sonra etrafa

kıvılcımlar saccedilabilir ve yeni yangınlar başlatabilir

K) Dikili Kurunun Tepesinde Ccedilıkan Yangın

Koşullar

Etrafında yanıcı madde birikimi olan dikili bir kurunun tepesinde başlamış yangın

Muumlcadele Youmlntemi

(1) Yanan dikili kurunun etrafındaki her tuumlr yanıcı madde temizlenir

(2) Yanıcı maddeden temizlenen alanın buumlyuumlkluumlğuuml en az dikili kurunun boyunun 125 katı

kadar olmalıdır

(3) Muumlmkuumlnse dikili kuruyu tamamen kes ve yanıcı maddeden temizlenmiş alana yatır

Nedeni

115

Yanan kısım yere yaklaştırılır ve kolaylıkla soumlnduumlruumllmesi sağlanır Ayrıca ccedilıkması

muhtemel nokta yangınları oumlnlenir

116

BOumlLUumlM

KONTROLLUuml VE AMACcedilLI YAKMA

Yangın ekolojisinin temel bir mantığı olarak yangın ne yıkıcı ne de yapıcı oumlzelliktedir

Yangın sadece ekosistem yapısında değişime neden olan bir suumlreccediltir (Gill vd 1981 Chandler

vd 1983) Meydana gelen bu değişimin istenilen biccedilimde olup olmadığı ise insanoğlunun

amaccedilları ile oumlrtuumlşmesiyle ilgilidir Ancak insanoğlunun arzu edip etmemesine bakmaksızın

dayanıklı ve sağlıklı bir ekosistemin varlığı iccedilin bu değişimler gereklidir (Neyişccedili 1985 Neyişccedili

1988 Alexanderian ve Esnault 1997 Bilgili ve Goldammer 2000) Bu nedenle doğal kaynak

youmlneticileri bir yandan doğal suumlreccedil ve işlevleri korurken diğer yandan yangının bitki ve hayvan

toplumlarında meydana getireceği değişimi kendi amaccedil ve ihtiyaccedilları doğrultusunda

kullanabilmeyi oumlğrenmek zorundadır Bunu gerccedilekleştirmek iccedilin yangının zamanı şiddeti ve

sıklığında meydana gelen değişimlerin ekosistemdeki etkilerini iyi anlamak gerekmektedir

(Gauthier 1996 Chang 1999 Bilgili vd 2005

Yangını sistemden dışlayan politikalar gereği doğal kaynak youmlneticileri orman yangınlarını

buumlyuumlk oranda ekosistemlerden uzaklaştırmayı başarmış ve sonuccedil olarak yangın rejimini

değiştirerek meşccedilere yapısı ve tuumlr kompozisyonlarında değişimlere neden olmuşlardır Yangın

rejimindeki bu değişimlerin uzun doumlnemdeki sonucu olarak buguumln duumlnyanın birccedilok boumllgesinde

biyoccedileşitlilikte azalmalar meydana gelmiştir Ekosistem dinamiklerinin anlaşılmaya

başlanmasıyla birlikte doğal kaynak youmlneticileri pratik ekonomik ve doğal bir youmlntem olan

kontrolluuml ve amaccedillı yakma uygulamalarını bir amenajman aracı olarak kullanarak ekosistemin

doğal yapısını koruyabileceği gibi farklı yapı ve kompozisyona doumlnuumlşmesini de

sağlayabilmektedirler (Franklin 1993 McKenney vd 1994 Gauthier vd 1996) Doğal kaynak

youmlneticileri kontrolluuml ve amaccedillı yakma uygulamaları ile yangının ekosistemde meydana

getirdiği bu değişimleri kendi amaccedilları doğrultusunda kullanabilmektedir Kontrolluuml yakma ve

amaccedillı uygulamaları yanıcı madde miktarını azaltarak yangın tehlikesinin kontrol altına

alınması fide ve tohumlar iccedilin uygun koşulların oluşturulması yaban hayatı koşullarının

iyileştirilmesi hastalık ve salgınların kontrol altına alınması tehlike altındaki tuumlrlerin youmlnetimi

rekreasyon ve estetik değerlerin arttırılması bitkiler arsındaki rekabetin youmlnetilmesi ve yangına

bağımlı tuumlrlerin suumlrduumlruumllebilirliğinin sağlanması gibi ccedilok geniş bir yelpazede kullanım alanına

sahiptir (Feller 1982 Angelstam 1998) Ancak kontrolluuml ve amaccedillı yakma her zaman yararlı

olmayabilir Yanlış koşullarda gerccedilekleştirilen yakmalar sonucunda arzu edilen amaccediltan saparak

yıkıcı ve hasar verici hale doumlnuumlşebilmektedir Bu nedenle doğal kaynak youmlneticileri yakmayı

planlama ve uygulama aşamasında tuumlm faktoumlrleri goumlz oumlnuumlnde bulundurmak zorundadır

Oumlzellikle ccedilevreye zarar verme accedilısından halkın bu olaya goumlstereceği tepki oumlnceden duumlşuumlnuumllmeli

ve civardaki su kalitesinde toprakta ve estetik değerlerde oluşabilecek olumsuzluklar iyi analiz

edilerek planlamalara aktarılmalıdır

Yakma tekniklerindeki farklılıklar yakmanın amacına goumlre değişir Yakma tekniğinin

seccedilimi yakmanın amacı topografik yapı yanıcı madde ve hava koşulları ile yakından ilişkilidir

Her hangi bir yangının hareketi bu koşullar dikkate alınarak tanımlanır (Şekil 1) Uygun tekniğin

kullanımı bu faktoumlrlerin değişimine goumlre farklılık goumlsterir

117

Şekil 1 Ruumlzgacircr youmlnuumlnde ilerleyen alevin boyutları

Yakma teknikleri uygulama amacına goumlre ikiye ayrılır

Kontrolluuml Yakma Oumlnceden saptanan belli bir alandaki vejetasyon ve yanıcı madde

uzaklaştırmak iccedilin yapılan yakma işlemidir Genellikle en tehlikeli en tehlikeli yanma

koşullarında gerekli oumlnlemler alınarak uygulanır (Ccedilanakccedilıoğlu 1993)

Amaccedillı Yakma Oumlnceden saptanan belirli bir alanda arzulanan işletme amacına ulaşmak

iccedilin vejetasyon ve yanıcı maddelerin değiştirilmesine youmlnelik yakma işlemidir (Ccedilanakccedilıoğlu

1993)

Arzu edilen amaca ulaşmak iccedilin gerccedilekleştirilen yangınlar yangın davranışı ve yayılma

oranına bağlı olarak belli bir yakma tekniği veya iki veya daha fazla yakma tekniğinin kombine

edilmesi ile tatbik edilir

ORMAN KAYNAK YOumlNETİMİNDE KONTROLLUuml VE AMACcedilLI YAKMANIN

KULLANIM ALANLARI

21 Yanıcı Madde Miktarının Azaltılması

Ccedilam ormanlarında uumllkemizde oumlzellikle kızılccedilam ve karaccedilam meşccedilerelerinde alt tabakada

oldukccedila hızlı yanıcı madde birikimi oluşur Yaklaşık 10ndash15 yıl iccedilerisinde orman varlığını tehdit

eden ve muhtemel bir yangının habercisi olan yoğun bir oumlluuml oumlrtuuml birikimi ile karşı karşıya

kalınır Bu durum oumlzellikle tepenin yerden yuumlksekliğinin duumlşuumlk olduğu genccedil meşccedilerelerde buumlyuumlk

sorun teşkil eder Bu durumda kontrolluuml ve amaccedillı yakma oumlzellikle ccedilam meşccedilerelerinde oumlluuml oumlrtuuml

birikimini azaltmak iccedilin oldukccedila pratik ve ucuz bir yoldur Ancak genccedil meşccedilerelerde yangın

tehlikesini azaltmak iccedilin yapılacak olan yakmalarda ruumlzgar nem ve sıcaklık koşulları titizlikle

değerlendirilmelidir Bir sonraki yakma işlemi gerccedilekleştirmek iccedilin tuumlm alanda oumlluuml oumlrtuuml

birikiminin oluşumunu beklemeye gerek yoktur Amaccedil birbirine yakın ve bitişik olan buumlyuumlk

meşccedilerelerin yanıcı madde suumlrekliliğini kesintiye uğratmaktır Tuumlm alanın 75-80rsquoninde

yapılacak olan yanıcı madde azaltması yeterli olacaktır

22 Kesim Artıklarının Temizlenmesi

Uumlretim sonrası alanda oluşan kesim artıkları hem insanlar iccedilin hem de dikim sırasında

yapılacak ccedilalışmalar iccedilin engel teşkil etmektedir Ayrıca bu kesim artıkları yanıcı maddenin

yatay ve dikey suumlrekliliğini desteklemesi nedeniyle ileriki yıllarda ccedilıkabilecek bir yangında daha

buumlyuumlk alan kayıplarına neden olabilir Bu materyallerin alandan uzaklaştırılması iccedilin kontrolluuml

yakma kullanışlı oldukccedila kullanışlı bir youmlntemdir

118

23 Tohumlama ve Dikim iccedilin Alanın Hazırlanması

Amaccedillı yakma kızılccedilam gibi yangına adapte olmuş tuumlrlerin tohumla dikimle veya doğal

genccedilleştirme ile genccedilleştirilmelerinde kullanılan oldukccedila kullanışlı bir tekniktir Ayrıca diğer

değişik yaşlı ormanların genccedilleştirilmesinde kullanılmaktadır Accedilık alanlarda yangın yeterli

oranda mineral toprağı accedilığa ccedilıkarır ve alana getirilmek istenen tuumlruumln fidanları alanı kaplayana

dek diğer tuumlrlerin rekabetini kontrol altında tutar Yakma işlemi genellikle tohum doumlkuumlmuuml

zamanından birkaccedil hafta oumlnce bitirilmelidir Bu yakma zamanı genccedilleştirilecek tuumlre ve youmlre

koşullarına goumlre değişiklik arz eder (Lindeburgh 1990)

24 Yaban Hayatı Koşullarını İyileştirme

Ccedilam tuumlrleri gibi asli tuumlrlerinin bulunduğu meşccedilerelerde yaban hayatı koşullarını

iyileştirmek iccedilin (oumlzelliklede toynaklı hayvan tuumlrleri iccedilin) amaccedillı yakma sıkccedila kullanılan ve

tavsiye edilen bir youmlntemdir Yakma işleminin mozaik desenler oluşturması veya yer yer

yanmayan alanların bulunması ldquokenar-etkisirdquo yaratarak buumlyuumlk ve değişik hayvan

popuumllacircsyonlarının varlığına olanak sağlar Geyik bıldırcın ve guumlvercin gibi tuumlrler kontrolluuml ve

amaccedillı yakmanın avantajlarından yararlanan tuumlrlerdendir Tehlike altındaki tuumlrlerin

korunmasında ve sayılarının arttırılmasında amaccedillı yakma kullanılır Yakma sonucunda bitkiler

meyve ve tohum vermeye teşvik edilir Otlardan baklagillerden ve suumlrguumlnle gelen yapraklılardan

elde edilen uumlruumlnlerde ve kalitesinde artma meydana gelir Ayrıca yakma sonucu oluşan accedilıklık

alanlar hayvanların beslenmesi gezinmesi ve oynamaları iccedilin olanak sağlar

Yaban hayatı koşullarının iyileştirilmesinde yangını başarılı bir şekilde kullanabilmek iccedilin

yakmanın zamanını sıklığını ve yakılacak alanın buumlyuumlkluumlğuumlnuuml doğru seccedilmek buumlyuumlk oumlnem taşır

Dikkat edilmesi gereken bir diğer konu ise korunmak istenen tuumlr ya da tuumlrlerin yuvalanma

zamanı ccediliftleşme zamanı vb biyolojik isteklerine goumlre planlamaların yapılması gerektiğidir

Ayrıca meşccedileredeki vejetasyonun durumuna ccedilok dikkat edilmelidir Ccediluumlnkuuml yanlış bir uygulama

sonucunda meşccedilerenin yapısında tuumlr ve kompozisyonunda değişimler meydana gelebilir

25 Tuumlrler Arasındaki Rekabetin Kontroluuml

Ekonomik değeri duumlşuumlk ve kalitesiz olan goumllgeye dayanıklı bazı yapraklı tuumlrlerin ccedilam

tuumlrlerinin en iyi gelişimi goumlstereceği alanları işgal etmesi sıkccedila karşılaşılan bir durumdur

İstenmeyen bu tuumlrler alanı kaplar ve ccedilam tohumlarının ccedilimlenmesine engel olur Kil miktarı fazla

olan topraklarda ve buumlyuumlme mevsimi boyunca az yağmur duumlşen alanlarda meşccedilerenin alt

tabakasındaki bireylerin su ve besin elementleri ve alan rekabeti meşccedilerenin tepe ccedilatısındaki

bireylerine oranla daha duumlşuumlktuumlr Ayrıca alt tabakada yer alan ağaccedil ve ccedilalılar yanıcı maddenin

dikey suumlrekliliğini koruduğundan muhtemel bir yangının tepe yangınına doumlnuumlşmesine yardımcı

olmaktadır Birccedilok durumda ccedilok tabakalı meşccedilerelerde meşccedilere alt tabakasının tamamının

uzaklaştırılması hem pratik değildir hem de istenmeyen bir durumdur Ancak doğru ve tedbirli

kontrolluuml ve amaccedillı yakma kullanımı ile meşccedilere alt tabakasında hem yaban hayatı iccedilin otlama

imkacircnı sağlanırken hem de istenilen tuumlrlerin rekabetini kontrol altında tutmak muumlmkuumln olabilir

Boyları 3-35 mrsquonin altındaki yapraklı tuumlrlerin kontrolluumlnde yakma işlemi oldukccedila etkili bir

youmlntemdir Yakma işleminin koumlklerin daha az zarar goumlrduumlğuuml kış mevsiminde yapılması oumlnerilir

26 Boumlcek ve Hastalıkların Kontroluumlnde

Kontrolluuml ve amaccedillı yakma uygulamaları boumlcek salgınları ve mantar hastalıklarının kontrol

altına alınmasında kullanılan oumlncelikli muumlcadele tekniklerinden birisidir (Keen 1952 Miller and

Keen 1960) Kontrolluuml yakma uygulaması yoğun olarak boumlcek veya mantar istilasına uğramış

olan ve ccedilok fazla sayıdaki ağacın tehdit altında olduğu durumlarda kullanılır (Muraro 1978)

Amaccedillı yakma tekniği ise ekonomik ve ekolojik anlamda değerli olan ve ulaşılması zor olan

veya diğer muumlcadele youmlntemlerinin uygun olmadığı alanlarda kullanılır

4

Oumlrneğin uygulamada bir Orman Koruma Memuru (Orman Bakım Memuru) mevcuttur Fakat

buradaki koruma orman korumada olduğu gibi işletme tekniği bakımından olmayıp

ormandaki guumlvenlik işleri ile ilgili bir korumadır

Orman Korumanın dayandığı bilim dalları ccedilok ccedileşitlidir Oumlnemlileri şunlardır Orman

Botaniği Ekoloji Meteoroloji Silvikuumlltuumlr Ağaccedillandırma Amenajman Fizik Kimya Toprak

Bilgisi Orman Zoolojisi Yaban Hayvanları Bilgisi Hukuk ve Ekonomidir

ORMAN KORUMANIN TARİHSEL GELİŞİMİ

İlk ccedilağlarda ormanlar insanların sınırsızca faydalandığı doğal kaynaklardan biri

durumundaydı Orman varlığının insanların ihtiyacından fazla olduğu ccedilevre sorunlarının

olmadığı veya hissedilmediği bu doumlnemde serbest faydalanma suumlruumlp gitmiştir Ancak duumlnya

nuumlfusunun artması ve buna paralel olarak orman alanlarının farklı kullanım amaccedillarıyla

tahribi ormanların kıt kaynak durumuna gelmesine sebep olmuştur Orman varlığındaki

azalma bir taraftan odun hammaddesi kıtlığını beraberinde getirmiş diğer taraftan da doğal

dengenin bozulması duumlnya uumlzerindeki tuumlm canlıların hayatını olumsuz etkilemeye

başlamıştır Bu olumsuz gelişmeler uumlzerine youmlnetimi elinde bulunduran guumlccediller orman

varlığının korunması konusunda bazı tedbirler almaya başlamışlardır Ormanların toplum

hayatında sağladığı faydalar ve milli ekonomideki oumlneminin artması ormancılıkla ilgili

kuralların pozitif hukuk iccedilerisinde yerini almasını sağlamıştır

İngilterersquo de orta ccedilağın başlangıcında krallar oumlnceleri ormanları avlak alanları olarak

goumlrmuumlşler ve bazı koruyucu yasalar yuumlruumlrluumlğe koymuşlardır 1200rsquoluuml yıllardan itibaren

ormanların kereste sağlama fonksiyonun da devreye girmesi ile beraber orman varlığına ilgi

dolayısıyla da koruyucu oumlnlemlerde artış goumlzlenmektedir Ormanların ccedilevreyi koruyucu

etkilerinin ilk olarak guumlndeme gelmesi ise XIX Yuumlzyılın başlarına rastlamaktadır 1827

yılında Fransa ve İsviccedilrersquo de ormanların doğal dengeyi koruyucu fonksiyon suumlrekliliğini

sağlayıcı silvikuumlltuumlrel planlamayı iccedileren orman kanunu yayınlanmıştır

Tuumlrkiye coğrafyasında ise insanların ilk ccedilağlarda ormanlardan istekleri fazla

değildi Bu sebeple Anadolursquoda bu devrede bir orman tahribinden pek soumlz edilemez

Ortaccedilağın başlangıcından itibaren ise orman tahripleri artmıştır Osmanlı İmparatorluğu

doumlneminde ise Tanzimat doumlnemine kadar bazı oumlzel alanlar iccedilin alınan oumlnlemleri dışında

ormanların korunması ve ormanlardan yararlanmanın duumlzenlenmesi bakımından esaslı ve

sistemli bir biccedilimde oumlnemli bir ccedilabasının olmadığı goumlruumllmektedir Ormanlar Cibal- i muumlbaha

sayılmıştır Cibali muumlbaha kelime anlamı olarak muumlbah dağlar anlamına gelmekte olup

halkın temel ihtiyaccedillarını karşılaması iccedilin serbestccedile kullandıkları orman

alanlarıdırlar Ormanlar hava ve su gibi herkesin yararlanmasına accedilık bırakılmıştır İsteyen

istediği yerde accedilma yapmış ağaccedil kesmiş tarla bağ bahccedile edinmiş bir hayli geniş ccediliftlikler

kurmuş ve sınırsız avlanma yapmıştır Tersane tophane ve benzeri devlet hizmetlerinin

karşılanması gibi durumlar haricinde serbest faydalanmaya muumldahale edilmemiştir O devirde

gemilerin ana maddesi silahların kundakları oumlzel vasıflı haşepten yapılırdı Buumlyuumlk ccedilaplı ve

oumlzellikleri bulunan bu kereste yanında zift katran ve reccedilinenin de kolaylıkla ve kafi miktarda

temini zarureti bulunuyordu Bu maksatla da en uumlstuumln vasıflı ormanların oumlncelikle Tersane ve

Tophane-i Amire idarelerinin emri altında tutulması oumlngoumlruumlluumlyordu Bu ormanlar cibali

muumlbaha ormanlarından ayrı tutuluyordu Diğer bir deyişle imparatorluk ormanları serbest

yararlanmanın sonucu olarak ve imparatorluğun ihtiyaccedillarını karşılamak iccedilin kesilen ormanlar

da dahil olmak uumlzere buumlyuumlk oumllccediluumlde tahrip edilmiştir

Osmanlı devrinde orduların yetiştirilmesi ve her an muharebeye hazır tutulması iccedilin

ccedileşitli av partileri ve av şenlikleri tertiplenirdi Cibal-i mubaha goumlruumlşuuml ile uumllkenin her

tarafında ve herkese avlanma serbest bırakılmıştı Yaban hayvanlarının uumlremelerini sağlamak

uumlzere hiccedilbir tedbir duumlşuumlnuumllmemişti Buumltuumln yurtta bu doğal kaynak telafisi imkansız kayıplara

5

uğramıştı Ccedilok zengin olan av potansiyeli zayıflamıştı Hatta nadir tuumlrlerin birccediloğu da ortadan

kaybolmuştu

Osmanlı İmparatorluğursquo nun Tanzimattan oumlnceki zamanlarda yapılmış olan orman

tahriplerinin başlıca sebebi İmparatorluğun suumlrekli zaferler peşinde koşması ve ihtiyacı

karşılayacak nisbette zengin ormanların mevcudiyeti idi

İstanbulrsquo un zaptı ve Bizansrsquo ın tarih boumlluumlmuumlne aktarılması ile başlayan yeni ccedilağda

beşeri istekler ccedileşitli youmlnlerde ani ve suumlratle artmıştı Sınırsız tasarruflar her tarafta doğal

dengeyi bozmuş idi Bunlara karşılık Fatih Sultan Mehmet ve Kanuni Sultan Suumlleymanrsquo ın

ferman huumlkuumlm ve fetvaları ile bazı tedbirlerin alınması duumlşuumlnuumllmuumlş ise de ccedilalışmalar

kifayetsiz kalmıştı

Tanzimat reformunun guumlttuumlğuuml amaccedillardan birisi de devletin iccedilinde bulunduğu mali

kriz nedeniyle uumllkenin doğal kaynaklarının değerlendirilmesi ve hazineye gelir sağlanması idi

Bu amaccedilla sınırsız faydalanmalar sonucunda kıt kaynak haline gelen ormanlar da bir gelir

kaynağı olarak duumlşuumlnuumllmuumlş ve devlet ormanlarından ccedilıkarılacak kereste odun ve koumlmuumlrden

alınacak vergileri toplamak uumlzere 18 Şubat 1839 tarihinde Ticaret Bakanlığına bağlı olarak

merkezi İstanbulrsquoda olan bir ldquoOrman Muumlduumlrluumlğuumlrdquo kurulmuş ve uumllkenin bazı boumllgelerine

Orman Muumlduumlrleri atanmıştır Fethi Paşarsquo nın emrinde Ahmet Şuumlkruuml bey idaresindeki bu

kuruluş Tuumlrk Ormancılığının ilk teşkilatı olmuştur Kuruluş halinde bulunmaları

dolayısıyla hemen bir goumlrev talimatı da hazırlanmıştı Ancak verilmiş talimatlara ve yapılmış

tayinlere rağmen kafi bir teşkilat kurulamamıştı Tayin olarak goumlreve başlatılanlar da yeteri

kadar eğitilememişlerdi Luumlzumlu bilgilerle teccedilhiz edilememişlerdi Dolayısıyla hizmetlerden

de beklenen sonuccedillar alınamamıştı Orman muumlduumlrlerinin koumltuuml uygulamaları da şikayetlere yol

accedilmıştı Dar kadrolarına rağmen ormanların korunmasına fazlaca ehemmiyet vermişlerdi

Parası verilmedikccedile izin alınmadıkccedila miri ormandan kesim yaptırılmamasında ısrar

etmişlerdi Ormanlarda kesilecek ağaccedillar kontrol altına alınmıştı Cibali muumlbaha

ormanlarından devletccedile ruumlsum hususi ormanlardan oumlşuumlr alınmaya başlanmış idi Ancak bu

ccedilok faydalı tedbirleri uygulamakta bulunan teşkilat ciddi bir denetim ve kontrole tabi

tutulamamıştı Bu imkan sağlanamamıştı Onbir buccediluk aylık bu uygulamada hizmetin sadece

bir ruumlsuumlm tahsili durumunda kaldığı goumlruumllduumlğuumlnden bu ldquo Muumlduumlrler teşkilatırdquo kaldırılmıştı

Adı geccedilen hizmetlerin yani ormanların muhafazası ruumlsum ve oumlşuumlrlerin tahsili emaneten veya

iltizam suretiyle yapılmak uumlzere yine mahalli muumllki amirlere bırakılmış idi Tabii bir sonuccedil

olarak bu safhada ormanların korunması işi soumlzde kalmış yazılan talimatlardan ileri

gidememişti

1856-1877 yılları arasında ccedileşitli doumlnemlerde heyetler halinde uumllkemize Fransarsquo dan

getirilen bu uzmanların oumlnerilerine uyularak orman varlığının envanteri ile ilgili ccedilalışmalar

yapılmış ormancı eleman yetiştirilmesi iccedilin İstanbulrsquo da 1857 yılında Harbiye ve

Hendesehane-i Berriye adında ilk orman okulu kurulmuştur

Suumlrduumlruumllmekte olan bu mutlak ve serbest faydalanmalar ile ormanların kısa zamanda

yok olacağı ve harap olacağı belirtiliyordu Derhal gerekli mevzuatın hazırlanması muhafaza

ve değerlendirme usullerinin ortaya koyulması bilgili memurlar yetiştirilmesi oumlngoumlruumlluumlyordu

Tanzimatın faydalı hamlelerinden birisi ldquoRamazan Kanunurdquo adı da verilmiş olan

Arazi Kanunnamesirsquo nin hazırlanması ve yayınlanmasıdır 7 Nisan 1858 tarihli bu kanunda

arazi ile ilgili buumltuumln işlemler ilk defa olarak yazılı bir yasa halinde tatbikat bulmuştu

Arazilerin tarif ve tasnifi yapılmıştı Buumltuumln koumly ve kasabaların kesin hudutları belirtilmiş ve

belgelere bağlanmıştı Toprağın işlenerek boş bırakılmaması temin olunmuştu Ayrıca

ormanlarla ilgili de huumlkuumlmler iccedilermekteydi Arazi kanunnamesine goumlre ormanlar devlet

ormanları oumlzel ormanlar vakıf ormanları koumly ve kasabalara ait ormanlar ve cibali muumlbaha

ormanları şeklinde bir sınıflandırmaya tabi tutulmuştur Muumllk ve Vakıf olanların dışında

kalanlar iccedilin Kanunnamenin muhtelif maddelerinde serpili olarak maddeler goumlruumllmektedir

Arazi Kanunnamesinde tapu ile orman ve pırnallığa sahip olunabileceği kabul edilmiştir Bu

6

sahaların ziraat iccedilin accedilılıp tarla haline getirilebileceği huumlkmuuml yer almıştır Kendi kendine

yetişmiş meşe ceviz kestane ve guumlrgenin serbestccedile kesilemeyeceği oumlşruumlnuumln oumldenmesi

suretiyle faydalanılabileceği kayıtları konmuştur Korumak suretiyle tasarrufa alınan sahaların

tapu ile tescili muumlmkuumln hale getirilmiştir Bu suretle ormanlık sahaların da korunması kanun

himayesine alınmıştır Hudutları belirtilen koumly ve kasabalılara bu hudutlar iccedilinde kalan ve

baltalık adı verilen ormanlar tahsis olunmuştur Yalnız ve ancak o koumly ve kasabalının bedel

oumldemeden faydalanması kabul edilmiştir Bunlar Havas-ı humayundandı Miri arazilerdi

Bilahare arazi metruke halinde değerlendirilmişlerdi Hatta arazi mevat olarak kabul edilen

yerlerdeki koru ve baltalıklarda koumly ve kasabalılara tahsis olunmuştu Bu sahalar tayin edilen

resimlerinin oumldenmesi ile kuyudu kadime defterlerine koumlyler ve kasabalılar adına tescil

edilmişlerdi Bir hak olarak o koumly ve kasabalının muumlşterek faydalanmasına bırakılmıştı

Başkalarının muumldahaleleri oumlnlenmişti Boumlylece bu koumly ve kasabalar koru ve baltalıkları

cibali muumlbahadan ayrı tutulmuş ikinci bir tahsis yolu olmuştu Bu tedbirlerle cibali muumlbaha

fikir ve anlayışının silinmesinde ilk adım atılmıştır Bunların dışında herkesin cibali

muumlbahadan kayıtsız ve şartsız odun ve kereste olarak faydalanması devam ettirilmektedir

Arazi kanunnamesi ile ormanların devamlılığı prensibinin teminata bağlanmasına

ccedilalışılmıştır Bedel alınmadan fakat bir denetim kaydı ile halkın ormanlardan faydalanması

usuluuml getirilmiştir

1869 yılında Ahmet Cevdet Paşa başkanlığındaki bir heyet tarafından boumlluumlm boumlluumlm

hazırlanarak kabul edilen İslam duumlnyasının ilk ve en oumlnemli medeni kanunu olan Mecelle

ilan edildi Mecellersquo de halkın tıpkı su ve havadan serbestccedile yararlandığı gibi ormanlardan da

serbest yararlanma hakkı olduğu yolunda (Cibali muumlbaha) huumlkuumlm taşımaktadır

Ormancılık literatuumlruumlne baktığımızda ormanların tahribinde ana faktoumlruumln cibali

muumlbaha olduğu kabul edilir Bunlara ilaveten İmparatorluk donanması ve ordunun ihtiyaccedilları

ile saray ve başkentin ihtiyaccedilları iccedilin oumlzellikle Marmara boumllgesinde buumlyuumlk orman alanları

ayrıldığı ve soumlz konusu ihtiyaccedilların karşılandığı da bir gerccedilektir Bu tuumlr yararlanmalar

neticesinde de uumllke ormanları buumlyuumlk zarar goumlrmuumlştuumlr Fakat esas neden olarak daima halkın

yararlanması oumlne suumlruumllmuumlştuumlr

Cibali muumlbaha anlayışının bu denli zararlı goumlruumllmesi neticesinde ormanların daima

devlet muumllkiyetinde olması gerektiği bunun dışında bir muumllkiyet rejiminin kabul

edilemeyeceği ve ormanlara zararlı olduğu kanaati hakim olmuş ve bu tahripleri oumlnlemek ve

uumllke ormanlarını daha iyi korumak iccedilin 1870 tarihinde Orman Nizamnamesi ilan edilerek

Cibali muumlbaha anlayışına son verilmiştir Boumlylece devlet eliyle ormanları korumanın ilk

adımı bu tarihte atılmıştır

Kapsam itibariyle Tuumlrkiye Ormancılığı accedilısından ilk oumlnemli belge 1870 tarihli Orman

Nizamnamesidir Tuumlrkiye ormancılık tarihinin ilk yasal duumlzenlemesi olan Orman

Nizamnamesirsquo nin en oumlnemli oumlzelliği ormanlardan yapılan gelişiguumlzel faydalanmaya cibali

muumlbaha anlayışına son vermeye ccedilalışan bir yasa olmasıdır Nitekim bundan oumlnce yuumlruumlrluumlkte

olan Arazi Kanunnamesirsquo ne goumlre Devlet ormanları oumlzel ormanlar vakıf ormanları koumly ve

kasabalara ait ormanlar ve cibali muumlbaha ormanlar şeklinde bir sınıflandırmaya tabi

tutulmakta iken Orman Nizamnamesi cibali muumlbaha ormanlarını veya cibali muumlbaha

anlayışını yasal eylemsel olmasa bile yasal anlamda ortadan kaldırmış padişaha ait ormanlar

devlet ormanları ve Tersane ve Tophane ormanları adı altında farklı youmlntemlerle youmlnetilen

ormanlar Devlet ormanları kapsamında birlikte değerlendirilmiştir

1937 yılına kadar 68 yıl yuumlruumlrluumlkte kalan 1870 tarihli Orman nizamnamesi ile

kapsamına yalnız devlet ormanları alınmış bu ormanlardan her tuumlrluuml orman uumlruumlnuuml alınması

ccedilıkarılması yasaklanarak izne bağlanmış ağaccedilların kesim zamanı belirtilmiş kesme ve taşıma

idarenin ruhsatına ve nakliye il muhaberine bağlanmış emvalin menşeini belirtmek uumlzere

mamul damga usuluuml getirilmiş hayvan otlatmaları kontrole alınmış suumlruumllerin ccediloban

nezaretinde bulundurulması mecbur tutulmuş otlatma resmi oumldenmesi oumlngoumlruumllmuumlş muhtarlar

7

orman idaresine yardım ile yuumlkuumlmlendirilmiş ve ceza huumlkuumlmleri getirilmiştir Ayrıca ccedilarşı ve

pazar yerlerine gelen odun koumlmuumlr ve diğer orman uumlruumlnlerinden devletin ormanları koruması

karşılığında ldquo Orman hakkı ldquo adı altında bir bedel alması gerektiği savunulmuş ve bu goumlruumlşe

dayanılarak Orman Nizamnamesirsquone huumlkuumlmler konulmuştur Bu suretle Orman

Nizamnamesinin genel huumlkuumlmleriyle hem ormanların korunmaları hem de devlet hazinesine

buumlyuumlk oumllccediluumlde maddi gelir sağlanması oumln goumlruumllmuumlştuumlr Orman Nizamnamesi halkın goumlsterdiği

tepki nedeniyle 25 yıl kadar uygulanma imkanı bulamamıştır Ancak 1893 yılında Orman ve

Maadin nezaretinin kuruluşundan sonra tatbik edilmeye başlanmıştır Ormanların idaresinin

orman muumlfettişleri tarafından yapılacağı suumlvari ve piyade orman bekccedilileri tarafından

korunacağı huumlkme bağlanmıştır Bu memurlar orman iccedilinde devlet tarafından yapılacak

barakalarda oturacaklardır Her piyade bekccediliye sekiz bin doumlnuumlm orman sahası teslim

olunacak okur yazar olan suumlvari bekccedililer bunları muntazaman kontrol edecektir Succedillar

tutanaklarla tespit edilecek oumlzel defterlere kayıt edilecektir Ayrıca dikili damganın kilit

altına alınması ağaccedil bedelinin malsandığına yatırılarak makbuzunun ibraz edilmesi

hususları da değerlendirilmiştir

Ormancılığımızın genel muumlduumlrluumlk seviyesinde teşkilatlanması amacı ormanların

korunması ve ormanlardan hazineye gelir sağlamak olan Orman Nizamnamesi nin 1870

yılında yuumlruumlrluumlğe girmesinden sonra Maliye Nezareti buumlnyesinde Orman Umum

Muumlduumlrluumlğuuml kurulması ile başlamaktadır İlk Umum Muumlduumlrluumlğuumlne Aristidi Baltacı

atanmıştır Hizmetler artık tek elde toplanmış idi Ormanlar devlet ormanları Evkafa bağlı

ormanlar Kasaba ve koumlylere ait ormanlar ve Şahıslar muumllkiyetinde ormanlar olmak uumlzere 4

boumlluumlmde kabul olunmuştu Tersane ve tophane ormanları miri orman cibali muumlbaha adları ile

ayrı usullerle idareleri suumlregelen ormanlar devlet ormanları adı altında toplanmış ve

korunmaları orman idaresine bırakılmıştır Orman Nizamnamesi ile de cibali muumlbaha anlayışı

hukuken tarihe mal edilmişti Ağaccedil kesimi ve kereste temini artık yalnız orman idaresine

bırakılmıştı

Tanzimat fermanı yurdun her tarafında ve her şeyde bir kendine gelme ccedilabası

yaratmıştı Parlamenter sistemin meşrutiyet idaresinin Padişaha kabul ettirilmesi

muumlcadeleleri en buumlyuumlk uğraşılar olmakta idi1877 yılında II Abduumllhamit meşruti idareyi

kabul ederek tahta ccedilıkmıştı Ama kısa bir suumlre sonra buumlyuumlk Rus savaşının ccedilıkmasıyla

huumlkuumlmdar meclisleri kapatmış uumllke koyu bir sınırsız monarşi idaresine mahkucircm olmuştu

Tabi olarak bu yaşantı tesirlerini ormancılık ccedilalışmalarında da goumlstermiş idi Muhafazasız

kalan ormanlar iccedilin taşradan umut aranmıştı Orman korucusu tayin işlemleri mahalli kadroya

bırakılmış mahalli idarelerin imkacircnlarından yararlanılmak suretiyle orman suumlvari ve piyade

kolcuları kadroları kurulmaya ccedilalışılmıştır Fakat oumldenek yetersizliği nedeniyle kadro

alınamamıştı Bu nedenle uygulama imkacircnı bulamamıştı Buumlyuumlk orman yangınlarının

oumlnlenmesi iccedilin yangın korucuları meydana getirilmişti Bu sıralarda bir diğer orman tahribi

başlamış idi Ccedilam kabuğu piyasada değer kazanmış idi Ccedilam ağaccedillarının kabukları gizlice

soyuluyor kaccedilak olarak getirilip satılıyordu Bu ccedilok tehlikeli tahribatı oumlnlemek uumlzererdquo

Muvakkat Ccedilam Kabuğu Korucularırdquo ccedilalıştırılmıştı Sayılan bu ccedilabalara rağmen bu devre II

Meşrutiyetin ilanına kadar aynen suumlrmuumlştuuml Hizmetler sadece ruumlsum tahsili ve gelirin

artırılmasından ibaret kalmıştı

II Meşrutiyetin ilanından sonra orman idaresinde umum muumlduumlrluumlk goumlrevine Hoca Ali

Rıza Efendi getirilmişti(1908) Orman varlığını ve sınırlarını tespit ettirmiş ormancılık

oumlğretimine katılmış her vilayette orman muumlduumlrluumlğuuml kurmuştu Teknik hizmetleri idari

kadrodan ayırarak ayrıca teşkilatlandırmıştı İl ve ilccedilelerde teknik hizmetler iccedilin fen memuru

bunların murakabesinde muamelat memuru cibayet memurları ile ormanları korumak uumlzere

bekccedili ve serbekccedililer goumlrevlendirilmişti Bekccedililer 25-45 yaş arasındakilerden ve civar koumlyler

ahalisinden alınmıştı İyi ahlak sahibi cesur ccedilevresine muumlessir kimselerden seccedililmişti

8

1914 yılında ICihan harbi başlamıştı Daha oumlnce Hoca Ali Rıza Efendi ile birlikte

ccedilalışmış Fransız Jandarma yuumlzbaşısı Sarru ormanların korunmasının orman jandarması

tarafından yapılmasını teklif etmişti Yuumlzbaşı Sarru teklifini Umum Muumlduumlr Vekili Avadis

Remzi beye kabul ettirmişti1914 baharında Kağıthanersquo de Orman Jandarma Mektebi

accedilılmıştı Askerlik ccedilağına gelenlerden seccedilme beşyuumlz kişi alınmıştı Ancak İmparatorluğun

kısa bir suumlre sonra harbe girişi uumlzerine asker olan bu oumlğrenciler subayları ile birlikte cepheye

sevkolunmuşlardı Bu suretle de orman jandarmasının hizmete katılması temin edilememişti

IIMeşrutiyetin ilanı ile başlayan doumlnemde bu kez Alman ve Avusturyalı ormancı

uzmanlar uumllkemize davet edilmiş ve bu uzmanların oumlnerileri uumlzerine ormancılık eğitim

alanında olduğu gibi ormancılık mevzuatı ormanların youmlnetim ve işletilmesi konularında da

oumlnemli ccedilabalar goumlsterilmiştir

Avusturyalı ormancı uzmanlar Veit ve Stoger zamanında ilk Amenajman heyeti

kurulmuş ormanların işletme planlarına goumlre youmlnetilmesi kararlaştırılmıştı Boumlylece bu

doumlnem Tuumlrkiyersquo de ormanlardan planlı faydalanmanın başlangıcı olmuştur Ayrıca

ormanların saha ayrılarak uzun suumlrelerde muumlteahhidler ve şirketler eliyle işletilmesinin ilk

uygulamasına geccedililmişti Nizamnamenin kafi olmadığı kabul edilerek Orman ve Merrsquo a

Kanun tasarısı hazırlanmıştır

Birinci Duumlnya Savaşırsquo ndan sonra 23 Nisan 1920 tarihinde accedilılan Tuumlrkiye Buumlyuumlk

Millet Meclisi huumlkuumlmeti bir taraftan yurdumuzu duumlşman işgalinden kurtarmaya ccedilalışırken

diğer yandan da uumllkenin iccedil guumlvenliğini sağlamak orman kaynaklarına olan ihtiyaccedilların

karşılanması ve Cibali muumlbaha zihniyetinin reaksiyonlarını oumlnlemek konularına da eğilmek

zorunluluğu duymuştur 1920 yılında 39 sayılı Baltalık Yasası ccedilıkarılmıştır Bu yasanın

gerekccedilesinde oumlteden beri ormanları korumak amacıyla alınan oumlnlemlerin yetersiz kaldığı

ifade edilmekte Orman Nizamnamesirsquonin 5 maddesi ile baltalığı olamayan koumlyluumllere Devlet

ormanlarından verilen haklar nedeniyle haksız bir takım uygulamaların oluştuğu

değerlendirilmektedir Bu itibarla da Baltalık Yasası ile ldquoHem var olan ormanları tahripten

kurtarmak ve hem de koumlyluumlye yasal haklarından rahatlıkla yararlanma olanağı tanımak

amacıyla Devlet ormanlarından baltalık ayırmakrdquo amaccedillanmıştır Odunculuk koumlmuumlrcuumlluumlk ve

kerestecilik yapan veya buumlyuumlk ormanlar bitişiğinde yer alan koumlylere her haneye en fazla 18

doumlnuumlm olmak uumlzere baltalık verilmesi ilkesi anılan yasanın 1 maddesi ile benimsenmiştir

Son yıllarda uumlzerinde sıklıkla durulmaya başlayan ldquoormanların koumlyluumllerce korunmasırdquo

yaklaşımı da yine Baltalık yasasının 1 maddesi kapsamında yer almakta ve ldquoBaltalıkların

korunması ile yararlanma koumly ihtiyar heyetinin denetim ve sorumluluğu altında koumly halkına

aittirrdquo huumlkmuumlne yer verilmektedir Baltalık yasasının uygulanması duumlşuumlnuumllduumlğuuml gibi

olmamış pek fayda sağlayamamıştı Halk kendisine verilen bu ormanları tamamıyla soumlkuumlp

tarla haline getiriyordu Ayrıca yer yer de ccedileşitli istismarlara sebep oluyorlardı Yaygın halde

buumlyuumlk zararlar goumlruumlluumlyor ccedilok sayıda şikayetler yapılıyordu Baltalık kanunun mutlaka

değiştirilmesi isteniyordu Baltalık yasası uygulama sonuccedilları oumlnceden ayrıntısıyla dikkate

alınarak hazırlanmış bir duumlzenleme değildir Hangi amaccedil iccedilin hazırlanırsa hazırlanmış olsun

ormanların tahribi ile sonuccedillanmış veya en azından bu anlamda oumlnemli endişelere yol

accedilmıştır Buumltuumln bunların sonucunda Baltalık Yasası 1924 yılında ccedilıkarılan 484 sayılı Devlet

ormanlarından Koumlyluumllerin İntifa Hakkı Kanunu ile yuumlruumlrluumlkten kaldırılmış ve bu konuda

tekrar 1870 tarihli Orman Nizamnamesi esaslarına doumlnuumllmuumlştuumlr

484 sayılı yasa ile bazı koumlyluumllere verilen baltalık ormanları devlet ormanları

kapsamına alınmıştır Koumlyluumllerin veya koumly yapısındaki kentlerin Devlet ormanlarından

karşılıksız yararlanması olanaklı hale getirilmiştir Kadimden beri koru ve baltalığa sahip

olmayan koumly ve koumly yapısına benzeyen kasaba halkının ortak bireysel ihtiyaccedillar ile hane

ihtiyaccedilları ccedilerccedilevesinde yakın Pazar veya kasabalara goumltuumlruumlp satmak uumlzere odun ve koumlmuumlr

yapmak iccedilin devlet ormanlarının bilimsel olarak kesilmesi olanaklı olan boumlluumlmlerinden resmi

belgeye dayalı olarak karşılıksız kesim yapabilmektedirler Buumltuumln bu tedbirlerle asgari

9

yaşama seviyesinde guumlccedilten ve imkandan yoksun koumlyluumlye hayat muumlcadelesinde yardımcı

olunmaya ccedilalışılmıştı Bu yolla zaruret sebebi ile ormana bilgisizce saldırılar yapılmasına

mani olunmaya gayret edilmişti

22 Nisan 1924 tarihinde 504 sayılı Tuumlrkiye Ormanlarının Bilimsel Youmlntemlerle

Youmlnetimi ve İşletilmesi Yasası yuumlruumlrluumlğe girmiştir Bu yasaya goumlre ister devlete ister oumlzel

veya tuumlzel kişilere ait olsun uumllkedeki tuumlm ormanlardan kesim yapılabilmesi iccedilin ldquo işletme

planlarının duumlzenlenmesirdquo zorunluluğu getirilmektedir Oumlnceden sadece devlet ormanlarının

işletme planlarıyla youmlnetimi esası soumlz konusu iken bu yasa ile tuumlm ormanlar bu kapsama

alınmıştır Devletin bu yasadaki yuumlkuumlmluumlluumlklerini yerine getirmesi iccedilin ihtiyaccedil duyulan teknik

personeli yetiştirmek iccedilin İstanbulrsquo da yer alan Yuumlksek orman Okulu buumlnyesinde ldquo Orman

muumlhendis Muavinirdquo yetiştirmek uumlzere ldquo Orman Uygulama Okulu ldquo accedilılmıştır

Cumhuriyet huumlkuumlmeti muumlmkuumln olabilen her fedakarlığı goumlze alarak bulabildiği her

kaynağı kullanarak karşılaştığı engelleri aşmaya ccedilabalıyordu Devlet kuruluşlarını yavaş

yavaş tamamlamaya hizmetlere kifayet edecek seviyeye ulaştırmaya gayret etmekte idi

Ancak harplerin istilaların tahripleri hele geri ccedilekilen duumlşmanın yakıp yıkma gayretleri

gelir kaynaklarını azaltmıştı Kaynaklardaki bu kıt ve sınırlı haller karşısında orman idaresi

en az masrafla hizmetlerin goumlruumllmesini temin maksadı ile ldquo Ormanların efradı muumlkellefe

tarafından muhafazasırdquo hakkında bir tasarı hazırlayarak meclise sunmuştu Meclis 16 Mart

1924 tarihinde gelen tasarıyı değiştirmiş buumltccedile kanununa bir madde ekleyerek konuya başka

yoldan bir hal ccedilaresi bulmuştu Askere alınan jandarmalar arasından ayrılacak bir kadro ile

ormanların korunması tedbirini temin etmişti Fakat hem askerlik eğitiminden hem de

ormancılık bilgilerinden yoksun bulunuyorlardı Kısa suumlreli bu uygulamada hizmetlerden

faydalanma muumlmkuumln olamamıştı Şikayetler de dikkate alınarak askeri koruma kadrosu iki

buccediluk aylık bir deneme devresinden sonra lağvedilerek kaldırılmıştı Bu suretle de

Kağıthanersquo de Orman Jandarması Okulu ile başlatılan askeri korumanın bu ikinci

tatbikatı da kısa suumlreli uygulamadan sonra birincisi gibi terkedilmişti 18 Haziran 1924 tarihinde Orman Talimatnamesi hazırlanmıştı Bu talimatname 1937

yılına yeni kanunun yuumlruumlrluumlğe girişine kadar uygulanmıştı Bu talimatname ile ormanların

korunması goumlrevi orman muhafızlarına bırakılmıştır1924 tarihli 638 sayılı kararname ile de

orman muhafızlarının vazife talimatnamesi yayınlanmıştı

Cumhuriyetin 1923-1937 doumlneminde devlet ormanları kısa ve uzun doumlnemli

soumlzleşmelerle yerli ve yabancı oumlzel girişimciler tarafından işletilmiştir Buumlyuumlk ekonomik

sıkıntı nedeni ile ormanların işletilmesi kiraya verilerek devlete gelir sağlanması

amaccedillanmıştır En verimli Koru Ormanları yerli ve yabancı şirketlere kiralanmıştır Kacircr hırsı

ile ormanlardan aşırı şekilde yararlanan ve halen izleri silinemeyen bu işletmecilik şekli

kamuoyunun da buumlyuumlk tepkisine neden olmuştur Neticede yol accediltığı yıkımlar nedeniyle bu

duumlzen 1924 yılında M Kemal ATATUumlRK tarafından uumllkemize getirilen yabancı uzmanların

da ccedilabalarıyla 1937 yılında yuumlruumlrluumlkten kaldırılmıştır

Cumhuriyetin ilanından itibaren ormancılık oumlrguumltuumlnuuml yeniden ele alacak ormanları ve

ormancılığı duumlzenleyecek halkın ormanlardan yararlanması konusunda yeni yollar ortaya

koyacak kapsamlı bir yasal duumlzenlemeye ihtiyaccedil olmuştur Buumltuumln huumlkuumlmetler bu ihtiyacı

goumlrmekle birlikte mecliste kabul goumlrecek bir yasa tasarısı oluşturulamamış yapılan

goumlruumlşmelerde bir sonuca varılamamıştır Yeni bir orman yasası hazırlanması konusundaki

ihtiyaccedillar goumlz oumlnuumlne alınarak 1926 yılında Prusya krallığı Saksonya Eski Orman Genel

Muumlduumlruuml Prof Bernhard uumllkemize getirilmiştir Prof Bernhard hazırladığı raporlarda ve

konuşmalarında ormanların tahribindeki başlıca nedenin orman işletmeciliğinin muumlteahhitlere

verilmesi olduğuna işaret ederek ormanların devlet tarafından işletilmesi gereği uumlzerinde

ısrarla durmuştur 1935 yılında Bernhard tarafından 16 boumlluumlmden oluşan ldquo Ormanlar Yasa

Tasarısırdquo hazırlanmıştır Bu tasarı ile Devlet Ormancılığı benimsenmektedir Tasarının 2

maddesirsquo nde rdquo Buumltuumln ormanların devlet ormanı olması asıldırrdquo denilmek suretiyle ilke olarak

10

devlet orman muumllkiyetinin 12 maddesirsquo nde de ldquo Devlet ormanlarının işletilmesi yalnızca

iktisat vekacircletine aittirrdquo huumlkmuuml ile de devlet orman işletmeciliğinin benimsendiği

goumlruumllmektedir Ormanlarda hayvan otlatılması yasaklanmış ormanlardan karşılıksız

yararlanma hakkına son verilmiş devlet ormanlarından işletme planlarına goumlre kesim

yapılması gerektiği devlet ormanlarının doğrudan devlet tarafından işletileceği huumlkuumlm altına

alınmıştır

1937 yılında ormancılığa buumltuumlnluumlk kazandıran en geniş kapsamlı kanun olan 3116

Sayılı Orman Kanunu yuumlruumlrluumlğe girmiştir 3116 Sayılı Orman Kanunda hem ormanların

işletilmesi hem de korunması ile ilgili esaslar accedilıklanmıştır Bu kanun ile uumllkemizde ldquoDevlet

Ormancılığırdquo doumlnemi başlamıştır Yasa ile ormanların oumlzel kişi veya kuruluşlarca işletilmesine

son verilmiş devlet ormanlarının devlet tarafından işletilmesi ilkesi benimsenmiştir Bu yasa

ile orman muumllkiyetinde Orman Nizamnamesine uyulmuş ve orman muumllkiyet ccedileşitleri doumlrt

grupta toplanmıştır Bunlar

1 Devlet ormanları

2 Umuma mahsus ormanlar ( koumly belediye ve oumlzel idareler gibi tuumlzel kişiliğe

sahip kamu kurumlarına ait ormanlar)

3 Vakıf ormanları

4 Oumlzel ormanlar

3116 sayılı yasa Orman Nizamnamesirsquo nde devlet ormanı sayılan her yeri aynen

benimsemiş devlet ormanı dışındaki ormanlar iccedilin Devlet denetimi ilkesi getirmiş ve Yasarsquo

nın Geccedilici 1 maddesi ile de bir kısım ormanın kamulaştırılmasını sağlamıştır Bu

kamulaştırma ile ccedileşitli sınır ve alan uyuşmazlıklarının ccediloumlzuumlmuuml ve oumlzellikle de orman

muumllkiyetinin devletin elinde toplanmasını sağlamak amaccedillanmıştır

Ormanla ilgili geniş bir kitle tarafından dikkatle izlenen ormancılık hizmetlilerince

sabırsızlıkla beklenen ve anakanun olarak nitelendirilen 3116 sayılı yasa yanında bunun

getireceği ortamı tamamlayacağı umulan 11 Ocak 1937 tarihinde askeri orman koruma

kanunu tasarısı meclise sunulmuştu Asırlardan beri bakım ve koruma yanında hiccedilbir dikkate

mazhar olmayan yurt ormanlarının saha itibariyle azaldığı vasıfları youmlnuumlnden acınacak

durumda bulunduğu geri kalanlarının da insan elinin ulaşamadığı sarp yerlerde oldukları

yurdu sellerden ve duumlşman goumlzuumlnden ve ccedilizmesinden koruma halkın sağlığı youmlnuumlnden bilinen

buumlyuumlk değerlerinin ihmal edildiği buguumlne kadar mevcut olan muhafaza teşkilatının ve

kadrosunun beklenen semereleri vermediği bu sebeplerle de ormanların muhafazası işinin

askeri bir teşkilata bırakılması luumlzumu belirtilmişti Milli muumldafaa vekaletinden alınacak bir

kadro altı ay askeri talim ve terbiyeye tabi tutulacak talimgahlara gelecek ormancılar

tarafından kendilerine teknik orman bilgileri verilecek her youmlnuuml ile donatılarak kurulan

koruma birliklerinde goumlrevlendirilecektir Bu suumlrede başarılı olanlar altı ay orman işletmesi

revirlerinde veya tali orman muhafaza mektebinde kurs goumlreceklerdir başarılı olanlar sivil

kadrolu goumlrevlere alınacaklardır

3116 Sayılı Kanunun getirdiği ldquoOrmanların Devlet Eliyle İşletilme Prensibirdquo 1945

yılında ccedilıkarılan 4785 Sayılı Kanunla daha fazla guumlccedil kazandı Buumltuumln ormanlar devletleştirildi

4785 sayılı yasarsquo nın 1 maddesi ile yasanın yuumlruumlrluumlğe girdiği tarihte varolan gerccedilek ve tuumlzel

oumlzel kişilere vakıflara ve koumly belediye oumlzel idare kamu tuumlzel kişiliklerine ilişkin buumltuumln

ormanlar hiccedilbir işlem ve bildirime gerek olmaksızın devletleştirilmiştir2 maddesinde ise

devletleştirme dışında tutulan bazı alanlara yer verilmektedir4785 sayılı yasa ile uumllkemizde

devlet ormanı dışındaki muumllkiyet hakkına hemen hemen son verilmektedir

11

Ormanların işletilmesinde uumlruumlnuumln alınması suumlresinin ccedilok uzun oluşu yatırılan

sermaye ve emeğin bu uzun suumlreyi atıl halde bekleyişi kişilerin oumlmuumlrleri iccedilinde sonuccedil almak

arzusu ile sabırsızlık goumlsterişi luumlzumsuz muumldahalelere girmelerinin oumlnlenmesi mecburiyetinin

bulunuşu sebebi ile bunların vadeli ccedilalışmalara dayanabilen suumlrekliliğe sahip devlet

işletmeleri haline getirilmeleri zorunlu bulunuyordu Fazla emek ve masrafa dayalı bir

işletmecilik olduğundan şahısların bu riskleri karşılayamayacakları nedeniyle yine devlet

eliyle işletilmeleri zarureti bulunuyordu Muumlteahhit ve şirketler eliyle işletmenin kacircr hırsı ile

ormanlarda buumlyuumlk tahriplere neden olması da ormanların devlet eliyle işletilmesi gereğinin bir

başka nedenidir

Tuumlrk ormancılığında etkisini guumlnuumlmuumlzde de hissettiren ve birccedilok kimseye goumlre

guumlnuumlmuumlz ormancılığının en temel sorunlarının kaynağı 1945 yılında ccedilıkarılan ve tuumlm oumlzel

ormanları devletleştiren 4785 sayılı yasanın yuumlruumlrluumlğe konması bir doumlnuumlm noktası olmuştur

4785 sayılı Orman Yasasırsquo nın orman tahriplerini oumlnleme ve dolayısıyla da ormanları

koruyabilme konularında iyi bir araccedil olup olmadığı tartışma konusudur 4785 sayılı yasarsquo nın

ccedilıkarılması ile ormanların daha iyi korunduğunu soumlyleyebilmek guumlccedilluumlk taşımaktadır Nitekim

yapılan bir araştırma 4785 sayılı yasarsquo nın ccedilıktığı 1945 yılından sonra orman succedillarında

oumlnemli sayılabilecek artışlar goumlruumllmuumlştuumlr (OumlZDOumlNMEZ 1964)

4785 sayılı yasarsquo nın 5 maddesine goumlre 13 Temmuz 1945 tarihinden itibaren bir yıl

iccedilinde uygun muumllk edinme belgeleri ve vergi kayıtları ile veya uyuşmazlık durumu halinde de

mahkeme belgeleri ile başvurulması halinde devletleştirme bedelini alabilmekte bir yıl

iccedilerisinde başvuru olmaması durumunda da bu haktan yoksun olmaktadırlar Her tuumlrluuml

imkandan yoksun orman koumlyluumlsuuml bu yasadan haberdar olamamıştır Kadastro ccedilalışmaları

sırasında arazileri bu yasa uyarınca ellerinden alınınca haberdar olmuşlardır 4785 sayılı yasa

orman-koumlyluuml ilişkilerinin oumlnemli oumllccediluumlde bozulmasına ve iccedilinden ccedilıkılması ccedilok zor olan

ormancılık sorunlarının ortaya ccedilıkmasına neden olmuştur

Ortaya ccedilıkan buumlyuumlk tepkiler ve kamulaştırma bedelinin fazlalığı nedeniyle 1950

yılında 5658 sayılı yasa ile devlet ormanlarının dışında olan veya devlet ormanları ile

aralarında ayırıcı unsurlar nedeniyle de devlet ormanlarına doğru genişletilmesi olanaklı

olmayan koumly belediye tuumlzel kişiliklerine ve gerccedilek kişilere ait ormanların istedikleri taktirde

sahiplerine iade edilmesi huumlkmuuml getirilmiştir

1956 yılında 1937 yılında yuumlruumlrluumlğe konulan ve birccedilok kez değişikliğe uğratılan 3116

sayılı yasa tamamen uygulamadan kaldırılarak 6831 sayılı Orman Yasası kabul edilmiştir

Yasanın 1 maddesinde ormanın tanımı yapılmıştır Ormanların tanımında orman alanlarının

kapsamı genişletilmiştir Orman tanımı dışında tutulan yerler ise ayrıntılı olarak verilmiştir

3116 sayılı yasarsquo da ormanlar muumllkiyet bakımından doumlrt gruba ayrılmışken yeni yasa

ormanları uumlccedil başlık altında toplamıştır Bunlar devlet ormanları Tuumlzel kişiliğe sahip kamu

kuruluşlarına ait ormanlar ve oumlzel ormanlardır Bunun nedeni 4785 sayılı yasa ile vakıf

ormanlarının devletleştirilmiş olması ve iade kapsamına da alınmamış olmasıdır

1960 yılında uumllkenin siyasi yapısında yaşanan değişiklik sonrasında yeni anayasa

hazırlığına girişilmiştir Oumlnemli doğal kaynaklarımızın başında gelen ormanların anayasal

guumlvenceye alınması gerektiği konusunda oumlnemli talepler vardı Ormanların siyasi emellere

alet edilmemesi partiler uumlstuuml bir nitelik kazandırılması yoluyla muumlmkuumln olabilecektir Bunun

yolu da sert (değiştirilmesi bazı zorlayıcı kurallara bağlanmış) anayasa ile ormanların

guumlvenceye alınması yoluyla muumlmkuumln olabilecekti 1961 anayasarsquo sının 37 38 ve 131

12

maddeleri orman varlığıyla ilgilidir131 madde ise tamamen orman varlığı ile ilgilidir Bu

maddede devlet ormanlarının muumllkiyetinin oumlzel kişilere devrolunamayacağı bu ormanların

zamanaşımı ile muumllk edinilemeyeceği accedilık ve kesin bir şekilde ifade edilmiştir

1982 yılında yeni anayasa kabul olunmuştur Bu yasa ile 1961 tarihli anayasaya

benzer şekilde uumllke orman varlığıyla ilgili kurallara yer verilmiştir 169 ve 170 maddeler

orman varlığına ve orman koumlylerine youmlnelik huumlkuumlmler taşımaktadır169 maddede devlet

ormanlarının muumllkiyetinin devrolunamayacağı devlet ormanlarının kanuna goumlre devletccedile

youmlnetilip işletilmesini bu ormanların zamanaşımı ile muumllk edinilemeyeceği kamu yararı

dışında irtifak hakkına konu olamayacağı belirtilmektedir

Ormanların korunması 1982 yılında ccedilıkarılan ve 1996 yılında yeniden duumlzenlenip

halen uygulanmakta olan ldquoOrmanların Kanun Dışı Muumldahalelerden Korunması Esasları

ile ilgili 287 Sayılı Tebliğrdquo esaslarına goumlre yuumlruumltuumllmektedir

287 sayılı tebliğin 1 Boumlluumlmuuml olan ldquoOrman Korumada Toplu Ccedilalışma Korumada

Teşkilat Koruma Ekiplerirdquo kısmında koruma ekipleri toplu boumlluumlm seyyar ve sabit koruma

ekiplerinden oluşmaktadır

1982 yılında uygulamaya başlanan ve halen uygulanan sistemde Toplu ve Boumlluumlm

koruma ekipleri ormanların korunmasında işlevlerini faal olarak yuumlruumltmektedirler Ancak

sabit ve seyyar koruma ekipleri ise faaliyetlerini guumlnuumlmuumlz şartlarında aktif olarak yerine

getirememektedirler

13

BOumlLUumlM

BİYOTİK (CANLI) ZARARLILAR

1 İNSANLARIN YAPTIĞI ZARARLAR

Ormanlar iccedilin en buumlyuumlk tehlikeyi boumlceklerin meydana getirdiği zararlar istisna edilirse

insanlar oluşturur Oumlzellikle gelişmekte olan uumllkelerde nuumlfus artışı kentleşme saniyeleşme ve

tarım alanlarının yetersizliği ormanlık alanların gittikccedile azalmasına yol accedilmaktadır Uumllkemiz

ormanlarında yuumlzyıllardır suumlregelen duumlzensiz kullanma ve tahrip yuumlzuumlnden ormanlarımızın

sınırları dikey ve yatay doğrultuda oumlnemli oranda azalmış birccedilok orman maki bozkır ve

steplere doumlnuumlşmuumlştuumlr

A ORMAN YANGINLARI

Orman yangınları tuumlm duumlnyada olduğu gibi uumllkemizde de ormanların suumlrekliliğini

tehlikeye sokan etkenlerin başında gelmektedir Akdeniz iklim kuşağında yer alan uumllkemizde

insan-orman ilişkisinin de etkisiyle her yıl 2000rsquoden fazla orman yangın binlerce hektar

orman alanının yok olmasına neden olmaktadır Orman yangınlarının neden olduğu zararların

en aza indirilmesi iccedilin koumlkluuml oumlnlemler almak ve etkin bir Yangın Koruma ve Savaş

Organizasyonu kurmak gereklidir

1 Yangın ve İnsan

Yangın oumlzelliklede orman yangınları medeniyetin başlangıcından beri insanlar

tarafından bilinmektedir Antropolojistler insanların ateşi keşfederek onu kullanabilmeleri

sayesinde mutedil iklim zonlarında yaşamayı başardıklarını bildirmektedirler

İnsan ve onun davranış biccedilimi orman yangınlarının kilit konularından birini

oluşturmaktadır Yuumlksek sayıdaki yerleşim yeri ve nuumlfus orman buumltuumlnluumlğuumlnuuml bozup yerleşim

yeri-orman ve orman-tarım alanlarını artırarak yangın riskini oumlnemli oumllccediluumlde yuumlkseltmektedir

Kent ortamının gittikccedile kalabalıklaşması ve kirlenmesi kentlerden kırsal alanlara doğru goumlccediluumln

artmasına yol accedilmıştır Gittikccedile artan sayıdaki konutlar orman-kırsal alan sınırına ya da

doğrudan orman iccediline inşa edilmektedir Benzer biccedilimde oumlzellikle yangın riski ve tehlikesinin

daha yuumlksek olduğu kıyı kesimlerinde orman iccedili ya da bitişiğine inşa edilen turistik tesis ve

ikinci konutlar bir ccedilığ gibi buumlyuumlmektedir Bu yapılaşma orman yangını riskini arttırıyor

olmanın oumltesinde yepyeni orman yangınlarıyla muumlcadele kavram ve yaklaşımlarını guumlndeme

getirmektedir Ancak bu konunun ccediloumlzuumlmuuml ormancı teknik elemanları olduğu kadar ve hatta

ondan ccedilok daha fazla oranda sosyolog pedagog ekonomist halkla ilişkiler uzmanı vb

meslek sahiplerinin ilgi alanına girmektedir

2 Orman Yangını Tanımı

Orman yangını ccedilevresi accedilık olması nedeniyle serbest yayılma eğiliminde olan ve

ormandaki yanıcı maddeleri (ccedilalı kuru ve ince dal kuru kuumltuumlk yaprak ile belirli oranda canlı

ağaccedilları da yakan yangındır Bu tanıma goumlre orman yangınlarının ana karakterleri etrafının

accedilık ve yayılmaya elverişli olmasıdır Yani orman yangını ccedilevresine serbestccedile yakabilecek

yangındır

14

21 Orman Yangınlarının Tuumlrleri

Mineral toprak ile ağaccedil tepesi arasında mevcut tuumlm yanıcı maddelerin yanma derecesi ve

şekli dikkate alınarak orman yangınları ccedileşitli tuumlrlere ayrılmaktadır Bu ayrımda genellikle

orman yangının yaktığı kısımlar goumlz oumlnuumlnde bulundurulur Bu ayrıma goumlre orman yangınları

uumlccedil ana tuumlre ayrılmaktadır

a- Toprak yangını

b- Oumlrtuuml yangını

c- Tepe yangını

Bir orman yangını bu uumlccedil tuumlrden biri veya herhangi birinin kombinasyonu olarak gelişir

Ancak yangınların ccediloğu oumlrtuuml yangını olarak başlar ve gelişir Uygun yanıcı madde ve hava

koşullarında ise oumlrtuuml yangınları şiddetlenerek tepe yangınına doumlnuumlşuumlr

a-Toprak yangını

Toprak yangını ormanda mineral toprak

uumlstuumlnde diğer bir deyişle toprak yuumlzeyi

altındaki kalın organik madde tabakasının (ham

humus veya kuru turbalıklar) yanmasıyla

meydana gelir Bu yangın toprak altında

yavaşccedila ilerler Bazen de toprak uumlstuumlne ccedilıkarak

oumlrtuuml yangınlarına neden olur Yanmanın

derinliği ve şiddeti ayrışmış ve ayrışmakta olan

humus tabakasına ve kuraklık koşullarına goumlre

değişiklik arz eder Yanma derinliği bir

santimetreden bir metreye kadar değişiklik

goumlsterir Bu tuumlr yangınların tespit edilmesi ve

soumlnduumlruumllmesi ccedilok zor olduğundan kontrol altına

alınmaları zordur Uumllkemiz ormanlarında kalın

humus tabakası ve turbalıklar bulunmadığından

bu yangın tuumlruuml uumllkemizde goumlruumllmez

b- Oumlrtuuml yangını

Oumlrtuuml yangını toprağı oumlrten oumlluuml (kuru dal

kuumltuumlk kesim artıkları vb)ve diri (ot ccedilayır

funda yaprak yosun fide vb) oumlrtuumlyuuml yakan

yangındır Ormanda en ccedilok rastlanan yangın

tuumlruumlduumlr Oumlluuml ve diri oumlrtuuml tipine goumlre değişik

şiddet ve suumlratte ilerler Oumlrtuuml yangını yuumlksek

boylu vejetasyonla birlikte ağaccedilların tepe

ccedilatılarının yakar ancak yinede oumlrtuuml yangını

olarak adlandırılır Orman yangınlarının hepsi

oumlrtuuml yangını olarak başlar ve gelişir

Vejetasyon

Humus Tabakası

Mineral Toprak

15

c- Tepe yangını

Tepe yangını oumlrtuuml yangınından az

veya ccedilok ayrılmış olarak ağaccedil ve

ağaccedilccedilıkların tepelerini yakarak ilerleyen

yangındır Yangınların tepe yangınına

doumlnuumlşmesi goumlvde uumlzerinde bulunan kuru

dal yosun veya liken gibi yanıcı

maddenin dikey suumlrekliliğini koruyan ve

kolay tutuşabilen maddelerin oumlrtuuml yangını

ile tutuşturulması sonucu oluşabildiği gibi

iğne yapraklı ormanlarda aşırı sıcaklıkla

birlikte oluşan gaz ccedilıkışının oumlrtuuml yangınını

etkileyerek tutuşturması ve tepe yangınına

doumlnuumlşmesi şeklinde meydana gelmektedir

Bu nedenle tepe yangınları genellikle

iğne yapraklı ormanlarında meydana gelir

Tepe ccedilatısında ilerleyen yangın ccedilok hızlı

yayılması nedeniyle kontrol altına

alınması oldukccedila zordur

Yangınların Kombinasyonu

Bir orman yangınında yukarıda adı geccedilen yangın tuumlrleri değişik kombinasyonlarda da

olabilir Oumlrtuuml yangınının ccedileşitli nedenlerle tepe ccedilatısına atlaması Tepe Yangınına ve tepe

yangınının toprak oumlrtuumlsuumlne geccedilmesi Oumlrtuuml Yangınına neden olur Ayrıca oumlrtuuml yangını da

uygun alanlarda bir Toprak Yangını yaratabilir

Uumllkemizde Orman Yangınları ve Yangın Sezonları

Ccedileşitli etkenlere accedilık olan ve buumlyuumlk bir yanıcı madde birikimine sahip olan ormanlar

oumlzellikle sıcak ve kurak mevsimlerde yangın tehlikesi ile karşı karşıya bulunmaktadır

Uumllkemiz Akdeniz coğrafyası ve iklim kuşağında yer alması nedeniyle yaz aylarında yoğun bir

yangın tehdidi altında bulunmakta buna bağlı olarak her yıl ccedilıkan ccedileşitli sayıdaki orman

yangınları sonucu oumlnemli miktarda orman alanı zarar goumlrmektedir (Anonim 2001)

Yangın sezonu veya yangın mevsimi yangınların ccedilıktığı yayıldığı yangın koruma ve

organizasyonuna yeter derecede zarar yaptığı yılın bir doumlnemi veya doumlnemleri olarak

tanımlanmaktadır Bu doumlnemlerin belirli bir alanda sık sık olması devam suumlresi ve şiddeti

aslında iklimin bir sonucu ise de bu konuda ormandaki yanıcı maddelerin oumlzelliklerinin de

buumlyuumlk etkisi vardır Aynı iklim koşulları ccedileşitli youmlrelerde hatta aynı youmlrede benzer yangın

koşullarına neden olmaz Oumlrneğin bağıl nemin 30 olduğu bir yaz mevsiminde aynı youmlredeki

ince ve kalın yanıcı maddelerde eşit tehlike meydana getirmez İklim ve yanıcı maddelerin

Tuumlrkiyersquonin değişik youmlrelerinde ve yıllarda farklılık goumlstermesi nedeniyle ccedileşitli youmlreleri

kapsayan bir yangın sezonu listesi yapmak olanaksızdır Ancak uumllkemizde orman yangını

sezonlarını ikiye ayırmak muumlmkuumlnduumlr

Uzun yangın sezonu( 5-8 ay suumlrer)

Kısa yangın sezonu( 2-3 ay suumlrer)

16

Tuumlrkiye iccedilin orman yangını sezonu Akdeniz ve Ege boumllgelerindeki iğne yapraklı

ormanlarında 1 Mayıs ile 31 Ekim 6 ay devam eden uzun yangın sezonudur (Şekil 1)

(Ccedilanakcıoğlu 1995) Buna karşın Orta ve Doğu Karadeniz Boumllgelerinde yangınların

yoğunlaştığı aylar Şubat ndashNisan aylarıdır ve uumllkemizde kuzey boumllgelerde yayılış goumlstern

ormanlık alanlarda 2-3 ay devam eden kısa yangın sezonu goumlruumllmektedir (Şekil 2) (Bilgili vd

2010)

Şekil 1 2001-2010 yılları arasında uumllkemiz orman yangınları mevsimi

Şekil 2 2000-2009 yılları arasında Doğu Karadeniz Boumllgesi orman yangınları mevsimi

Orta ve Doğu Karadeniz Boumllgelerindeki bu kısa yangın sezonun nedeni ise

Balkanlardan orta Akdenizrsquoe gelen hava kuumltlesinin Akdenizrsquode termodinamik değişikliğe

uğrayarak alccedilak basınccedil merkezinin hareket youmlnuuml kuzeydoğu istikametine doumlnmesidir

Akdenizrsquoden Karadenizrsquoe doğru guumlneybatı youmlnden esen bu ruumlzgar (Lodos) kuzey bakılılarda

foumln etkisi ile orman yangınlarına neden olmaktadır Doğu Karadenizrsquoe kadar mesafe daha

uzun olduğu iccedilin foumln etkisi de artmakta yaz mevsiminde bile orman yangını ccedilıkmayan bu

boumllgede orman yangınlarına neden olmaktadır 15 Şubat 2010 tarihine meydana gelen foumln

etkisi Doğu Karadenizrsquode sekiz farklı noktada orman yangınlarının ccedilıkmasına sebep olmuştur

(15 Şubat 2010 tarihinde Adanarsquoda en yuumlksek sıcaklık 11degC iken doğu Karadenizrsquodeki buumltuumln

17

illerin azami sıcaklığı 25degC olarak gerccedilekleşmiştir) 5 Nisan 2000 tarihinde ise Tuumlrkiyersquode bir

guumlnde ccedilıkan yangınlarda 7105 hektar alan yanmıştır 23-24 Mart 2008 tarihlerinde ise orta ve

doğu Karadenizrsquode 18 noktada orman yangını ccedilıkmıştır Guumlney batılı fırtınanın enerji nakil

hatlarını kopararak yangınlara neden olduğu da goumlruumllmektedir

Geccedilmişte Ccedilıkan Buumlyuumlk Yangınlar

Bir alanın veya boumllgenin yangın tarihi ve doğal yangın rejimi hakkındaki ayrıntılı bilgi

yangın davranışının tahmin edilmesi yangının etkilerinin belirlenmesi ve yangına bağımlı

alanlarda yangının kaccedilınılmaz bir faktoumlr olduğunun anlaşılması hususunda fayda sağlayarak

başarılı bir yangın amenajman planının hazırlanmasına ve uygulanmasına yardımcı olur

(Mutch 1980) Bu nedenle orman yangınları ile başarılı bir şekilde muumlcadele edebilmenin ilk

adımı ilgili boumllge veya alanın doğal yangın rejimi oumlzelliklerinin belirlenmesi olmalıdır (Agee

1974)

Orman yangınlarının yaptığı zararın oumlnemini anlayabilmek iccedilin geccedilmişte meydana

gelmiş buumlyuumlk yangınların bilinmesi ve bunların ayrıntılı olarak incelenmesi gerekir Boumlylece

hem geccedilmiş yangınların buumlyuumlmesindeki doğal nedenler ve soumlnduumlrme organizasyonunun hatalı

youmlnleri belirlenmiş hem de gelecek iccedilin hazırlanacak Yangın Koruma ve Savaş

Organizasyonuna youmln verecek veriler toplanmış olur

Uumllkemizde Ccedilıkan Buumlyuumlk Yangınlar

Uumllkemiz ormanlarında ccedilıkan yangınlar hakkındaki istatistiklere 1937 yılından sonra

rastlanmaktadır Bu nedenle 1937den oumlnce ccedilıkan yangınlar hakkında bilgi mevcut değildir

Uumllkemiz ormanlarında 1959-1988 yılları arasında ccedilıkan yangınlar uumlzerinde yapılan

incelemede buumlyuumlk yangın sınıfına giren (Sınıf G = 5001 hektar ve daha buumlyuumlk yangınlar) 67

adet yangın tespit edilmiştir (Orman Genel Muumlduumlrluumlguuml İstatistikleri 1937- 1988

Kuumlccediluumlkosmanoglu 1987)

Geccedilmişte meydana gelen yangınlardan 3uumlne ait detaylı bilgiler aşağıda accedilıklanmıştır

Serik-Taşağıl Orman Yangını

Uumllkemiz tarihinin kayıtlara geccedilmiş en buumlyuumlk orman yangını Antalya Orman Boumllge

Muumlduumlrluumlğuuml sınırları iccedilerisinde 31 Temmuz- 4 Ağustos 2008 tarihleri arasında gerccedilekleşen

Serik-Taşağıl Orman Yangınıdır TEDAŞrsquoa ait enerji nakil hattının 3172008 saat 1230 da

şiddetli poyraz nedeniyle tellerin birbirine temas etmesi sonucu oluşan kıvılcımın enerji nakil

hattının hemen altındaki tarladaki anızları tutuşturmasından ccedilıktığı belirlenmiştir Yangın

Karabuumlk Orman işletme Şefliği sınırları dacirchilindeki ormanlarda yeterli orman ve yangın

emniyet yolunun olmaması ve şiddetli poyraz nedeniyle hızla yayılarak kontrolden ccedilıkmıştır

01082008 guumlnuuml saat 0230 da Karataş Koumlyuuml Macarlar Mahallesini kuşatan orman yangını en

buumlyuumlk tahribatı bu koumlyde yapmış olup yangın sonrasında yapılan kesin hasar ccedilalışmaları

sonucunda 77 konut 88 ahır ve deponun yandığı yangında ayrıca bir ilkoumlğretim okulu ve

lojman bir cami ve bir koumly konağının hasar goumlrduumlğuuml 50 kuumlccediluumlk ve buumlyuumlkbaş hayvan ile 106

kovandaki arının telef olduğu belirlenmiştir Yangını soumlnduumlrme ccedilalışmalarına 9 helikopter 2

amfibik uccedilak 5 THK uccedilağı 225 arazoumlz 45 dozer 150 teknik eleman ve 1300 yangın işccedilisi

katılmıştır

31 Temmuz- 4 Ağustos tarihleri arasında (5) guumln suumlreyle devam eden Taşağıl ve Serik

Orman yangını sonucunda mevcut orman amenajman planlarına goumlre 13 018 hektarı verimli

koru ormanı ve 3907 hektarı bozuk koru ormanı olmak uumlzere 16925 hektar orman alanı tahrip

olmuş ve tahminen 1674000 m3 dikili ağaccedil yanmıştır

18

Dursunbey Orman Yangını

Bu yangın 1181945 guumlnuuml saat 1300de Dursunbey Devlet Orman işletme Muumlduumlrluumlğuumlnuumln

Candere Boumllgesi Oumlteova-Damlıca serisinin 7 Nolu boumllmesi iccedilinde bulunan bir tarla

kenarından ccedilıkmıştır Yangının bilerek ccedilıkarıldığı sanılmaktadır Yangın 8 guumln devam etmiş

ve 1981945 guumlnuuml saat 1450de soumlnduumlruumllmuumlştuumlr Ormanın durumuna goumlre oumlrtuuml ve tepe

yangını şeklinde devam eden bu buumlyuumlk yangında yanan alanın ortalama 12600 hektar ve zarar

goumlren orman servetinin de ortalama 1 000 000 m3 olduğu tahmin edilmiştir Dursunbey

orman yangınının devamı sırasında iklim arazi yanıcı madde koşullarının yangının

gelişmesine yardımcı olması ve oumlzellikle ruumlzgacircrın zaman zaman youmln ve hız değiştirmesi

1000in uumlstuumlnde soumlnduumlrme personelini guumlccedil durumlara sokmuştur Yangın Akdağ youmlnuumlnde

karaccedilam + kayın karışıklığının başladığı sınırda durmuştur (PAMAY 1960)

Marmaris Orman Yangını

Yaktığı alan youmlnuumlnden uumllkemizde bilinen en buumlyuumlk ikinci orman yangınıdır Bu yangın

2391979 guumlnuuml saat 1030da Marmaris ilccedilesi Ccediletibeli Boumllgesinin aynı isimle anılan serisinin

Hacı Ali Yurdu mevkii 93-94 Nolu boumllmelerinde ccedilıkmıştır 6 yerde hemen aynı anda

başlayan yangın kasten ccedilıkarılmış fakat faili bulunamamıştır Yangın ayrıca Marmaris

Boumllgesinin Marmaris serisine geccedilmiş ve 4101979 guumlnuuml saat 1500de soumlnduumlruumllmuumlştuumlr Oumlrtuuml

ve tepe yangını şeklinde devam eden yangında 13260 hektar orman alanı yanmıştır Yangın

sırasında ruumlzgarın ccedilok şiddetli ve bağıl nemin ccedilok duumlşuumlk olduğu bildirilmektedir Yangını

soumlnduumlrmede 300 yuumlkuumlmluuml 1100 asker ve 240 memur ccedilalışmıştır Yanan servet 315 000 m3 ve

bu alanın ağaccedillandınlması iccedilin 152284 000 TL gereksinim bulunduğu hesaplanmıştır

Yangında oumllen olmamış yalnız 2 kişi sakatlanmıştır Yangın soumlnduumlrme giderleri 1 347 626

TL olmuştur

Yabancı Uumllkelerde Ccedilıkan Buumlyuumlk Yangınlar

Orman yangınları duumlnyanın diğer uumllkelerinde de buumlyuumlk zararlara neden olmaktadırlar

Akdeniz uumllkeleri Kuzey Amerika Avustralya ve Rusya yangınlardan geccedilmişte olduğu kadar

buguumln de buumlyuumlk zarar goumlrmektedirler

Mevcut literatuumlrlerden buguumlne kadar bilinen en buumlyuumlk orman yangını 1915 yılında

Sibiryada ccedilıkmış ve Guumlney Almanya kadar genişlikte bir alana yayılmıştır Bu yangın

hakkında başkaca bir bilgi mevcut değildir

Amerika Birleşik Devletlerinde halen insanlar uumlzerinde derin etkisinin yaşandığı buumlyuumlk

orman yangınları ccedilıkmıştır Bunlardan 8 Ekim 1871 guumlnuuml ccedilıkan Peshtigo-Wisconsin-

Michigan Yangını 1500den fazla insanı oumllduumlrmuumlş ve 950 000 hektar alanı yakmıştır 10 ndash 21

Ağustos 1910 tarihleri arasında seyreden Buumlyuumlk Idaho Yangını da 85 kişinin oumlluumlmuumlne ve

750 000 hektar alanın yanmasına neden olmuştur HOLBROOK (1943)un Burning an Empire

(Bir imparator1uğun Yanışı) adlı eseri Amerika Birleşik Devletleri nde geccedilmişte ccedilıkan

buumlyuumlk orman yangınları hakkında geniş ve uumlrpertici bilgiler vermektedir

19

BOumlLUumlM

ORMAN YANGIN DAVRANIŞINI ETKİLEYEN ANA FAKTOumlRLER

11 Orman Yangın Davranışı

Her yangın işccedilisinin eğitiminde oumlğretilen ilk bilgi orman yangın davranışıdır Başarılı bir

yangın soumlnduumlrme aktivitesinin olmazsa olmaz şartı yangın davranışı hakkında detaylı bilgi ve

deneyime sahip olmaktır Yangın davranışı yanıcı maddenin tutuşması alevin gelişmesi

yangının yayılması ve diğer doğal olaylarının bir buumltuumlnuuml olarak tanımlanabilir

Orman yangınlarının nasıl ve niccedilin yayıldığını birbiri ile ilişkili birccedilok faktoumlr

belirlemektedir

Yangın davranışını tahmin etmek iccedilin aşağıdakilein bilinmesi ve anlaşılması

gerekmektedir

(i) Yangının başlamasına ne neden olur

(ii) Yangın nasıl başlar

(iii) Yangın nasıl geşilir

(iv) Yanmaya devam eder mi

(v) Hangi youmlnde nasıl bir hızda yayılır

(vi) İlerleyeceği youmlnde niccedilin ilerler ve

(vii) Hangi sıklıklarda ve ne zaman yanar

Bu bilgiler ışığında

yangın işccedilileri ve yangın youmlneticileri daha etkin ve etkili yangın oumlnleme ve savaş

planları yaparak yangının nerede nasıl ve zaman kontrol altına alınması konusunda en

doğru kararı verebileceklerdir

İş guumlvenliği tehlike durumlarının tanımlanması ve tehlikeden kaccedilınma konusunda daha

başarılı olunacaktır

Yangının kontrole alınmasında daha etkin savaş youmlntemlerinin ortaya konulacaktır

12 Yanma İlkeleri

121 Yangın Uumlccedilgeni

Yangınların tuumlmuuml YANICI MADDE ISI ve OKSİJENrsquonin uygun koşullarda ve

gereken oumllccediluumllerde bir araya gelmesiyle oluşan kimyasal birer reaksiyondur Bu uumlccedil elementin

oluşturduğu kombinasyona ldquoYangın Uumlccedilgenirdquo denir Bir ormanda her zaman bol miktarda

yanıcı madde ve oksijen bulunur Uumlccedilgeni tamamlamak iccedilin yeterli miktardaki ısıya veya

tutuşturma kaynağına ihtiyaccedil vardır Bu uumlccedil elementen her hangi birinin yokluğunda yangın

meydana gelmez Orman yanıcı maddelerinde asıl yanan bileşen karbondur Basit olarak

yanma olayı karbon ve oksijenin reaksiyona girmesi sonucunda karbondioksit ve ısı

20

enerjisinin accedilığa ccedilıkmasıdır Kimyasal bir olay olup yuumlksek sıcaklık derecelerinde meydana

gelir Yanma fotosentezin olayının tersidir

CO2 + H2O + Guumlneş Enerjisi C6H12O6 + O2 Fotosentez

C6H12O6 + O2 + Tutuşma Sıcaklığı CO2 + H2O + Isı Yanma

Yangın uumlccedilgenini oluşturan uumlccedil element oksijen yanıcı madde ve sıcaklıktır

Oksijen ndash Havanın 21rsquoi oksijenden ibarettir Oksijen miktarının 15rsquoe duumlşmesi

sonucunda yangın soumlner

Yanıcı Madde - Doğal yangınlarla muumlcadelede oumlncelikli olarak yangın uumlccedilgeninin

yanıcı madde ayağı kırılarak kontrol altına alınmaya ccedilalışılır Yangnın kontrol altına alındığı

hat genellikle yuumlzey yanıcı maddelerin el aletleri ile uzaklaştırılarak mineral toprağın accedilığa

ccedilıkarılmasıyla veya hat genişliğinde bir alanın suyla ıslatılması sonucu elde edilir

Sıcaklık - Bir yangının başlayabilmesi iccedilin yanıcı maddenin tutuşma sıcaklığına

getirilmesi gerekmektedir Şayet sıcaklık tutuşma sıcaklığının altına duumlşerse o zaman yangın

soumlner Su sıcaklığı duumlşuumlren en etkin maddelerden biridir Kumlu toprak uygulaması da ısıyı

duumlşuumlrmeye yardımcı olur

122 Tutuşma Sıcaklığı

Tutuşma Sıcaklığı bir maddenin tutuşması ve herhangi bir kaynaktan hiccedilbir ek ısı

almaksızın yanmaya devam edebilmesi iccedilin gerekli olan sıcaklık olarak tanımlanır Şayet bir

yanıcı maddenin yanmasına neden olan ısı uzaklaştırıldığında yanma olayı duruyorsa o

zaman bu yanıcı madde henuumlz tutuşma sıcaklığına ulaşmamıştır denir

Hızlı bir yanıcı madde tuumlketimi olduğunda tutuşma noktası veya evresi yanıcı madde

tipine ve koşullarına bağlı olarak değişiklik goumlsterir Tutuşma sıcaklığı yanıcı maddenin

oumlzelliğine bağlı olarak 220-250degC arasında değişiklik goumlsterir Oumlrneğin

YANGIN UumlCcedilGENİ

21

Resim A) Bir kibritle kuumlccediluumlk bir dal tutuşturulduğunda dal yanmaya başlar ve kibrit

uzaklaştırıldıktan sonra da yanmaya devam eder

Resim B) Bir kibritle kuru bir tomruk tutuşturulduğunda tomruk yanmaya ancak kibrit

uzaklaştırılır uzaklaştırılmaz tomruk soumlner

Bu iki oumlrnekte goumlruumllduumlğuuml uumlzere bir kibrit kuumlccediluumlk bir dal parccedilasını tutuşturma sıcaklığına

ulaştırabilirken tomruğu tutuşturma sıcaklığına ulaştıramamıştır Yanıcı maddenin tutuşma

sıcaklığına ulaştırılıp ulaştırılamadığının belirlenmesinde uygulanan sıcaklıkla birlikte yanıcı

maddenin boyutu buumlyuumlk oumlnem taşımaktadır

Yanıcı maddenin tutuşma sıcaklığına ulaşması iccedilin etkili olan bi diğer faktoumlr yanıcı

madde nemidir Nemli bir tomruğun tutuşma sıcaklığına ulaşması kuru bir tomruğa goumlre daha

fazla zaman alır

Orman ve ccedilayır yangınlarına neden olan bazı ısı kaynakları şunlardır

(i) Alevler (kibrit vb) (ii) Kor veya koumlz (sigara vb) (iii) Elektrik hatlarından ccedilıkan kıvılcımlar yıldırım ve (v) Suumlrtuumlnme sonucu oluşan kıvılcım (iş makinaları trenler vb)

123 Yanma Evreleri

Yanma olayı belli bir yanıcı maddeyi tutuşma sıcaklığına ulaştırmaya yetecek orandaki

ısının bulunup bulunmamasına bağlıdır Orman yangınlarında tuumlm yanıcı maddeler yanma

olayının aşağıda accedilıklanan uumlccedil evresini geccedilirirler Bu uumlccedil safhaların tamamlanması ise yangın

uumlccedilgeninde yer alan uumlccedil bileşenin varlığı veya yeterli oranda ısının olup olmamasıyla yakından

ilişkilidir

22

1 Safha ndash Oumln ısınma

Bu safha yanıcı maddelerin kurutulduğu ısıtıldığı ve kısmen damıtıldığı evredir

Ancak bu safhada alev yoktur Bu safhada yanıcı maddenin sıcaklığı tutuşma noktasına

(sıcaklığına) ulaşmaya başlar Kabaca orman yanıcı maddelerinin ccediloğunun tutşma sıcaklığı

220-250 degC lsquodir

2 Safha ndash Alevli yanma

Bu safhada ısınma oumlncesi evrede bulunan yanıcı madde gazlara ve odun koumlmuumlruumlne

doumlnuumlşuumlr Yanıcı madde kendi tutuşma sıcaklığına ulaşmıştır ve tutuşturma kaynağının suumlrekli

olması durumunda laevler yaınıcı mddenin uumlzerinde goumlruumlluumlr Bu safhada gazlar yanar ancak

yanıcı madde kendi başına henuumlz alevlenebilecek duruma gelmemiştir

3 Safha ndash Kor halinde yanma

Bu safha yanma olayının son evresidir Bu evreden oumlnce yanıcı maddenin bozulma

suumlreci olarak yanıcı madde daima iki yanıcı maddeye ayrılır Bunlar gaz ve odun koumlmuumlruumlduumlr

Yanma evresi boyunca yanıcı maddeden ccedilıkan gazlar alevli olarak goumlzle goumlruumllebilir biccedilimde

yanar Odun koumlmuumlruuml ise alevsiz olarak yanmaya devam eder Daha sonra yanıcı madde

tuumlkenir ve kuumll olur Bu aşamadaki orman yanıcı maddeleri kuumltle taşınımına neden olabilecek

ruumlzgacircrların varlığı ile veya yanan yanıcı maddelerin tepe aşağı yuvarlanması sonucunda nokta

yangınlarına neden olur

13 Isı Transferi

Isı bir madde den diğerine hareket eden

veya transfer olan bir enerji formudur Isı

transferi belli bir yol izleyen yangın davranışını

etkiler Yangınlar farklı ısı transfer metodlarına

bağlı olarak yayılırlar

Isı tranfer metodlarını 4 farklı

metodlaoumlzetlemek muumlmkuumlnduumlr (i) Radyosyon (ii) Konveksiyon (iii) Konduumlksiyon (iv) Kuumltle Taşınımı

Radyasyon ışık hızında herhangi bir

youmlnde accedilık alana doğru ısının taşınmasıdır

23

Radyasyon ısınan havanın hareketine gereksinim duymaz Ancak ısının şiddeti objeden

kaynağa doğru olan uzaklığın karesiyle orantılı olarak azalır

Radyasyon ana yangın istikametindeki yanmamış yanıcı maddelerinin ısınmasına

neden olarak yanıcı maddenin tutuşma sıcaklığına erişmesi yardımcı olur ve yanmasını

sağlar

Buumlyuumlk bir yangın (yuumlksek alevler) kuumlccediluumlk bir yangına oranla yanıcı maddeleri daha oumlnce

ısıtır ve daha hızlı tutuşturur Radyasyon yani yanıcı maddelerin ısınmasına neden

olduğundan oumlrtuuml yangınlarının yayılmasında ccedilok oumlnemli bir rol oynar Radyasyon yangın

hattı youmlnuumlndeki yanıcı maddeleri oumlnceden ısıtarak yangın hattının oumltesine yangının

atlamasına yardımcı olur

Aşağıdaki oumlzelliklerden dolayı radyasyon yangın yangın davranışı iccedilin oumlnem arz eder

ccediluumlnkuuml

(i) Oumlrtuuml yangınlarının yayılmasına yardımcı olur

(ii) Yangının doğal veya yapay olarak hazırlanan yangın engelini atlayarak geccedilmesini

sağlayabilir

Konveksiyon ısınan hava ve diğer gazlarla birlikte ısının taşınması demektir Bir

yangının uumlzerindeki duman yukarıya doğru hareketi ısınan hava diğer gazlarının

yuumlkselmesinin bir kanıtıdır Hızlı bir şekilde yuumlkselen konveksiyon kolonu ccedilok şiddetli olarak

yanan bir yangının goumlstergesidir

Konveksiyon havanın hareketine bağlı olarak ısıyı herhangi bir youmlnde yayan ısınmış

hava ve gaz formudur Bir orman yangınında yanıcı maddeler ısınan hava duman ve gazlarla

buluştuğunda başlangıccedil ısısını alır Konveksyon yangının yayılmasına katkı sağlar

Yuumlkselen bir konveksiyon kolonu sıcak

koumlzleri ve yanan dalları yanan alandan başka

yerlere taşıyabilir Bu ısı kaynağı yere duumlşer ve

uygun yanıcı maddenin varlığında nokta yangını

oluşturabilir

Konveksiyon ayrıca kuumlccediluumlk ağaccedil

topluluklarının veya tek bir ağacın dipten tepeye

doğru birde alevlenmesine (torching) neden olur ve

tepe yangınlarının başlasına yardımcı olur Bu

olaya tropikal ormanlarda oldukccedila nadiren rastlanır

Oumlzetle konveksiyon yangın davranışı accedilısından ccedilok

oumlnemlidir Ccediluumlnkuuml

(i) Yangının yayılmasına

(ii) Nokta yangınlarının oluşmasına

(iii) Torching

(iv) Tepe yangınlarının başlamasına ve

(v) Eğim yukarı yangının hızla ilerlemesine

yardımcı olur

Konduumlksiyon ısının bir yanıcı madde iccedilinde veya bir yanıcı maddeden diğerine direk

kontakt kurarak taşınmasıdır Odun temelde ısının taşınmasındaccedilok zayıf bir ilekendir

Ancak metal ısıyı ccedilok iyi iletir Bu ısı transfer metodu inşaat yapılarda oumlnemli olmasına

rağmen orman yangınlarıyla ccedilok az ilişkilidir

24

Kuumltle taşınımı orman yangınlarında temel bir ısı tranfer metodudur Direkt temas

yoluyla oluşur ve tutuşmuş veya kor haline gelmiş yanıcı maddelerin yuvarlanarak veya

duumlşerek ısıyı yaymasıyla meydana gelir

YANGIN DAVRANIŞINI ETKİLEYEN ANA FAKTOumlRLER

Yanıcı maddeler hava halleri ve topoğrafik faktoumlrlerin tuumlmuuml yangın davranışını etkiler

Yangın davranışının doğru ve guumlvenilir bir şekilde tahmin edilebilmesi iccedilin yangın davranışı

uumlzerinde etkili olan faktoumlrler ccedilok iyi bilinmelidir

Yangın davranışını uumlccedil ana faktoumlr etkiler

(i) Yanıcı madde (ii) Hava (iii) Topoğrafya

1) Yanıcı Maddeler

Yanıcı madde oumlrtuumlde veya tepede bulunan tutuşup yanabilen canlı veya oumlluuml herhangi

bir organik materyaldir Yangın davranışında etkili olan yanıcı maddelerin belli oumlzellik ve

karakteristiklerinin ccedilok iyi bilinmesi gerekmetedir Yanıcı maddeler toprakta toprak uumlstuumlnde

ve daha yuumlksekte bulunabilen tutuşup yanabilen veya yanmaya tutuşmaya eğilimli herhangi

bir madde veya karışım olarak tanımlanır (Robertson 1971) YDTS iccediline yanıcı madde

oumlzelliklerinin doğru ve eş zamanlı bir şekilde dacirchil edilmesi yangın davranışında buumlyuumlk oumlnem

taşımaktadır Yanıcı maddelerin sınıflandırılmalarında yangın davranışına etki eden yanıcı

madde ağırlığı boyutları dağılımı ve nem iccedileriği gibi elde edilebilen ve uumlzerinde oumllccediluumlmler

yapılabilen yanıcı madde oumlzellikleri esas olmaktadır (Van Wagner 1963)

Bunlar (i) Yanıcı madde boyutu (ii) Yanıcı madde duumlzeni ve suumlrekliliği (iii) Yanıcı madde miktarı (iv) Yanıcı mdde tipleri dağılımları ve (v) Yanıcı madde koşulları

Herhangi bir yangının analizinde yanıcı maddenin bu oumlzellikleinin dikkate alınması buumlyuumlk oumlnem taşımaktadır

Yanıcı madde boyutu

Yanıcı madde boyutu yanıcı maddelerin yanma hızını belirleyen bir faktoumlrduumlr Yanıcı

madde boyutu potansiyel yanıcı madde ağırlığının tahmin edilmesinde yeterli olmaktadır

Bununla birlikte tuumlketilebilir yanıcı madde miktarını tahmin etmek iccedilin bazen hem canlı hem

de oumlluuml materyallerin dağılımının buumlyuumlkluumlkleri ve hacimleri bilinmelidir İnce ve kaba yanıcı

maddeler olmak uumlzere genelde iki grupta incelenirler

A İnce (hafif) yanıcı maddeler yaprak

ince dal ibre ve ccedilayır gibi maddeler ccedilok hızlı nem

alma ve verme oumlzelliğine sahip olan maddelerdir

Dolayısıyla ccedilok kısa suumlrede kuruyarak tutuşmaya

elverişli hale gelmektedirler Yangın ince yanıcı

maddelerde kalın yanıcı maddelere oranla daha

hızlı yayılır

B Kalın (ağır kaba) yanıcı maddeler

incelere oranla daha buumlyuumlk ebatlara sahip koumlk

25

devrilmiş goumlvdeler ve kalın ccedilaplı kesim

artıklarından oluşmaktadır Bu tip yanıcı

maddeler boyutlarından dolayı nemi daha yavaş

alıp daha geccedil bırakırlar Tutuşmaları iccedilin daha

fazla ısıya ve yanmaları iccedilin daha fazla zamana

ihtiyaccedil goumlsterirler Dolayısıyla bu tip yanıcı

maddelerin yangının başlaması ve yayılmasında

oumlnemli bir etkisi yoktur Ancak uzun suumlre kor

halinde kalabildiklerinden yangının mevcut

sınırlarını aşıp yanmamış alanlara geccedilerek

tekrar başlamasını engellemek iccedilin soğutma

ccedilalışmalarında bu tip yanıcı maddelere dikkat

edilmeli ve tamamen soumlnduumlruumllmelidir (Bilgili 1998a)

Yanıcı madde duumlzeni ve suumlreklilği

Yanıcı madde duumlzeni yanıcı maddelerin yatay ve dikey konumdaki dizilimleri ile

ilgilidir Yanıcı madde suumlrekliliği ise tuumlm yanıcı maddelerin yatay ve dikey konumdaki

suumlrekliliğini ifade eder Yanıcı madde duumlzeni yanmayı yangın şiddetini yayılma oranını

havalanmayı dolayısıyla yanıcı madde nem kaybı oranını buumlyuumlk oumllccediluumlde etkiler Yanıcı madde

duumlzeni

(i) Yangının yayılma ve yanma oranını (ii) Yangının yayılacağı youmlnuuml (iii) Nemin evaporasyon oranını ve (iv) Yanma iccedilin uygun oksijen oranını belirler

Ccedilok sıkışık veya ccedilok seyrek olarak dizilmiş yanıcı madde parccedilacıklarının oluşturduğu

bir zeminde yangın ccedilok hızlı ilerleyemez Yanıcı madde ccedilok sıkışık olduğu durumda yanıcı

madde yoğunluğunun fazla ve goumlzenekliliğinin az olmasından dolayı yanıcı madde nem

miktarı daha fazla olacaktır Bu yuumlzden kuruma daha uzun bir suumlrede gerccedilekleşecektir Yanıcı

maddenin seyrek olması durumunda ise yanıcı madde parccedilacıkları birbirine yeterince yakın

olmadıklarından dolayı yanan parccedilacıkların oluşturdukları enerji henuumlz yanmaya başlamamış

materyali tutuşturacak derecede olamayacağından yangının ilerlemesi sağlanamayacaktır İbre

boyu kuumlccediluumlk olan saf iğne yapraklı meşcerelerde (oumlrneğin goumlknar ladin) oumlluuml oumlrtuumldeki ibre

goumlzenekliliğinin az oluşu ve sıkışık bir yapı oluşturmaları nedeni ile oumlrtuuml yangınları ya ccedilok

yavaş ilerler ya da hiccedil ilerlemez Yapraklı meşcerelerde (oumlzellikle meşe) yeni doumlkuumllmuumlş

yaprakların oluşturduğu oumlluuml oumlrtuumlde yangın daha hızlı ilerleyebilir Bunun sebebi yaprakların

kıvrılarak havalanmayı arttırması (gevşek bir oumlrtuuml oluşturması) ve iyi bir oumlrtuuml oluşturmasından

kaynaklanmaktadır Oumlrtuuml yangınları oumlzellikle ccedilam meşccedilerelerinde diğer meşcerlere oranla

oldukccedila hızlı yayılmaktadır Bunun nedeni ibrelerin uzunluğu ve oluşturdukları derin ve

havalanması iyi oumlluuml oumlrtuuml tabakasıdır (Bilgili 1998a)

Hem yatay hem de dikey yanıcı madde suumlrekliliği yangın davranışı accedilısından son derece

oumlnemli yanıcı madde oumlzelliklerindendir Yangın genelde oumlluuml oumlrtuuml tabakasında başlar ve gelişir

Yangının ilerleyebilmesi yangının ilerlediği youmlndeki yanıcı maddenin suumlrekliliği ile doğrudan

ilişkilidir Oumlluuml oumlrtuuml tabakasındaki bir kesinti yangının daha ileriye geccedilişini engelleyecek ya da

zorlaştıracaktır Aynı şekilde oumlrtuuml yangınının tepe yangını halini alabilmesi iccedilin oumlrtuuml yangını

ile oluşan enerjinin tepedeki yanıcı maddeleri tutuşturacak derecede ve tepenin de belli bir

yuumlkseklikte olması gerekir Genellikle dikey alev yuumlksekliğinin 15 katı yuumlkseklikteki boşluk

uumlst tabakanın yanmasına engel olmaktadır (Chandler vd1991)

26

Yanıcı Madde Miktarı

Yangın davranışı ile doğrudan ilişkili olan yanıcı madde miktarı (Rothermel 1983)

yangının yayılışını ve accedilığa ccedilıkan enerji

miktarını belirler (Stinson ve Wright 1969

Whelan 1995) Birim hektarda yanacak

yanıcı madde miktarı yangının şiddetini

etkiler Hektardaki yanıcı madde miktarı

arttıkccedila yangının şiddeti ve accedilığa ccedilıkardığı

ısı miktarı artar

Hafif yanıcı maddelerde ilerleyen bir oumlrtuuml yangının kontrol altına alınması kolaydır Ancak ağır yanıcı maddelerde ilerleyen bir oumlrtuuml yangını fazlaca ısı accedilığa ccedilıkardığından şiddetli ilerler ve kontrol altına alınması oldukccedila zordur

Hektardaki yanıcı madde miktarı (hacmi) hafif otlardan ağır kesim artıklarına kadar ccedilok geniş bir yelpazede değişiklik arz eder Yanıcı maddenin miktarını yangın esnasında accedilığa ccedilıkan toplam ısı miktarı belirler Yangın suumlresince accedilığa ccedilıkan toplam ısı miktarı yangının yayılmasında ccedilok oumlnemli bir rol oynar Yanıcı madde miktarının belirlenmesi saha uumlzerinde tehlikeyi azaltma oumlnlemlerinin gerekli olup olmadığına karar vermede ve ileride ccedilıkabilecek olası yangınlara karşı alınacak oumlnlemlerin planlanmasında gerekli olmaktadır

Yanıcı madde miktarının tahmin edilmesinde canlı yeşil olan vejetatif kısımlar değişik

sınıflara ayrılmakla birlikte yanabilirlik durumlarına goumlre 05 cm lt 05-1 cm 1-2 cm 2-5

cm 5-10 cm ve 10 cmgt daha yukarı kalınlık olmaka uumlzere sınıflarılırlar (Vezina 1962

Chandler vd 1991) Bu şekilde mevcut yanma koşullarında ne kadar yanıcı madde miktarının

yanabileceği doğru guumlvenilir ve etkili bir şekilde hesaplanmış olur Dolayısıyla yangın

yayılma oranı yangın şiddeti ve yanıcı madde tuumlketiminin belirlenmesi iccedilin gerekli

girdilerden birisi elde edilmiş olur

Yanıcı Madde Tipi ve Arazideki Dağılımı

Yanıcı madde tipi genel

anlamada benzer oumlzelliklere

sahip vejetasyon tiplerini ifade

eder Yanıcı maddelerin

yanabilirliği duumlzenine iccedilerdiği

nem miktarına yaşa genel

olarak ağaccedil goumlvdesine ve

tuumlrlerin bileşimine bağlıdır

Her bir yanıcı madde tipi

yangın davranışı accedilısından

farklılıklar arz eder Benzer

topoğrafik ve hava halleri

koşullarında yangın bazı yanıcı

madde tiplerinde yavaş

yayılırken bazılarında oldukccedila

hızlı yayılabilir

Genccedillik

Goumll

Genccedillik

Genccedil Ağaccedillandırma Alanı

Karışık Meşccedilere ışık

Yaşlı Meşccedilere

Maki ışık

Goumll

27

Aynı şekilde bazılarında yuumlksek şiddette yangın oluşurken (oumlrneğin maki ve genccedil

plantasyonlar) diğerlerinde duumlşuumlk şiddette yangın goumlruumlluumlr (oumlrneğin yaşlı meşcereler) Bu

durum dikkate alındığında yanıcı madde tiplerinin arazi uumlzerindeki dağılımlarının yangın

davranışını oumlnemli oumllccediluumlde etkileyeceği kolayca anlaşılmaktadır (Bilgili 1998a)

Yanıcı Madde Nemi

Yanıcı madde nemi mevcut hava koşullarının farklılığına goumlre yangının başlaması ve

yayılması iccedilin limit bir faktoumlrduumlr Orman yanıcı maddelerinin nem kaynağı

(i) atmosfer (ii) yağış ve (iii) toprak yuumlzeyidir

Yanıcı madde nemi yuumlksek olduğu zaman tutuşma zayıf yayılma oranı duumlşuumlk bununla

birlikte yanıcı maddenin neminin duumlşuumlk olması durumunda tutuşma kolay olup yayılma

oranı yuumlksektir (Shroder ve Buck 1970 Blackmarr 1972 Chandler vd 1991) Yangının

yayılışının buumlyuumlk oumllccediluumlde tepeye bağlı olduğu yanıcı madde tiplerinde canlı yanıcı

maddelerdeki (yaprak) nem yangın davranışını etkileyen temel bir etmendir (Countryman

1972)

Yanıcı madde neminin yuumlksek olduğu durumlarda yangının başlaması ve gelişmesi

zorlaşır Ancak yanıcı madde neminin duumlşuumlk olduğu durumlarda ise yangın kolaylıkla başlar

ve hızla ilerler Yanıcı madde nemi sıcaklık bağıl nem ruumlzgar yağışlı mevsim guumlnuumln belli

zamanlarındaki değişim ve yerel topoğrafyaya bağlı olarak farklılık goumlsterir Yanıcı madde

nemi oumlluuml yanıcı maddelerde canlı yanıcı maddelere oranla ccedilok daha hızlı değişir

Yanıcı Madde Ccedileşitleri

Orman yanıcı maddeleri dikey yayılışları ve genel oumlzellikleri dikkate alınarak iki gruba

ayrılırlar Bu sınıflandırmada ayrıca yanıcı madde duumlzeni boyutu nemi ve miktarı dikkate

alınır Buna goumlre yanıcı maddeler 1) Yuumlksek boylu yanıcı maddeler 2) Yuumlzey yanıcı

maddeleri olarak ikiye ayrılır

28

1) Yuumlzey yanıcı maddeleri ikiye ayrılır a) Toprak iccedili yanıcı maddeler b) Toprak uumlstuuml

yanıcı maddeler

1) Toprak iccedili yanıcı maddeler uumlst topraktaki (A horizonu) tuumlm yanıcı maddeleri kapsar

Oumlrneğin humus ağaccedil koumlkleri ccediluumlruumlmekte olan organik madde artıkları guumlbre ve turbalar

Hatta testere tozları da bu katagoriye dahildir Tuumlm toprak iccedili yanıcı maddeleri alevden

ziyade parıltılı yanma goumlruumlnuumlmuumlndedir Daima yuumlksek bir nem oranına sahiptirler Nem

oranlan 20nin altına duumlşmedikccedile tutuşmazlar Fakat tutuşurlarsa yanma suumlrekli olarak

devam eder Yanmaları iccedilin ya hiccedil veya ccedilok az bir oksijene gereksinimleri vardır Bu

maddelerde yangın yavaş ilerler

Humus

Toprak yuumlzeyi uumlzerindeki vejetasyon materyallerinin ayrışımı sonucu meydana gelir

Normal olarak bu maddeler yangının yayılma suumlratini ender olarak etkiler Zira bunlar hem

nemli hem de sıkı istiflenmiş olduklarından ancak uumlst kısımlarının az bir boumlluumlmuuml hava ile

bağlantılıdır Humus kısımlarında yangın ccedilıkma olasılığı ccedilok az olup ccedilıkan yangının yanma

ve yayılma suumlreti de ccedilok azdır Orman yangınlarında humusun ccediloğu alttaki mineral toprağa

karışır

Humus yangınlarının iccedilten tuumlterek yanma karekteri bu tip yangınlarla savaşı

guumlccedilleştirmektedir Bu tip alanlarda yangını soumlnduumlrmek iccedilin humus tabakasını mineral toprağa

kadar accedilmak gerekir Yalnız yapılan inceleme sonunda alt humus tabakası ccedilok ıslak ve ccedilok

fazla sıkı istiflenmişse o zaman bu alanı mineral toprağa kadar accedilmağa gerek yoktur Bir

yangın alanı iccedilindeki humus yangınlarını soumlnduumlrmek iccedilin en iyi ccedilarelerden birisi bir kuumlrekle

humus tabakasını alt uumlst etmektir Boumlylece hava ile temas eden humusun yanması sağlanmış

olur Bu yangınlar su ile de soumlnduumlruumllebilir Fakat bu işlemde yanıcı maddenin su ile iyi bir

şekilde ıslanmsını sağlamak gerekir Fakat humus yangınlarının toprakla soumlnduumlruumllmesi ccedilok

zordur

Koumlkler

Humus gibi koumlkler de yangının yayılma hızında oumlnemli değildir Zira hava ile temasları

yoktur Yangın koumlklerde yavaş ilerler Fakat bazen yangın koumlkler vasıtasıyla kontrolden

kaccedilarak yangın koruma hattını aşar ve yangından korunmak istenen alana geccediler Eğer bu

yangın toprak uumlstuuml tabakasına ulaşırsa yeni bir yangın ccedilıkmasına neden olurlar Bundan

dolayı yangın hattına yakın bulunan koumlkler yangın sonrası soğutma ccedilalışmalarında dikkatlice

soumlnduumlruumllmesi gerekmektedir

1) Toprak uumlstuuml yanıcı maddeler

Bunlar oumlluuml veya canlı olup mineral toprağın uumlst yuumlzuumlnde mevcut tutuşabilen tuumlm

materyalleri kapsar Oumlrneğin oumlluuml materyaller doumlkuumllmuumlş yapraklar ince ve kuumlccediluumlk dallar

kabuk kozalak canlı materyaller ccedilayırlar alccedilak boylu ccedilalılar fideli kuumlccediluumlk boylu fidanlar vb

Hatta ortalama 15 m yuumlksekliğe kadar olan ccedilalılarla toprak yuumlzeyindeki kalın dallar

devrikler ve kuumltuumlkler de bu gruba girerler

Yaprak ve ince yanıcı maddeler

Orman oumlrtuumlsuumlndeki oumllmuumlş yaprak veya iğne yapraklar ile diğer ince yanıcı materyaller

hem yangının ccedilıkmasında hem de suumlratle gelişmesinde buumlyuumlk rol oynarlar Bunlar orman

altında her yerde rastlanan genel yanıcı materyallerdir Bunların tutuşması ve tehlikeli olması

yanıcı maddenin fiziksel karakterine ormandaki duumlzenine ve miktarına bağlıdır Şayet yaprak

ve iğne yapraklar ince dallar ve suumlrguumlnler uumlzerinde iseler yanma daha şiddetli olmaktadır

Zira dallı olan yapraklar toprak yuumlzuumlne duumlşuumlp rutubetlenenlerden daha uygun bir durum almış

29

olurlar Bu nedenle iğne yapraklı ormanlardaki kesim artıklarının yangın iccedilin ccedilok tehlikeli

olması bundan ileri gelir

İğne yapraklılar iccedilinde ccedilamın iğne yaprakları diğer konifer yapraklarından daha fazla

tutuşmaya ve yangının gelişmesine muumlsaittir Zira ccedilamların iğne yaprakları hem buumlyuumlk hem

de ikili iğne yaprak taşımaktadır Bunlar aynı zamanda ayrışmadan uzun yıllar toprak

uumlzerinde kalarak birikimi arttırırlar Buna karşın ladin vegoumlknarın iğne yapraklarının teker

teker doumlkuumllmesi kısa olması ve rutubetli toprak uumlstuuml kısımlarıyla hemen temasa geccedilmesi

nedeniyle tutuşma ve yanmaları yavaş olmaktadır

Yapraklı ağaccedillar iccedilinde oumlrneğin oumlzellikle bazı meşe tuumlrlerinin yaprakları tutuşmaya

elverişlidir Bunun ccedileşitli nedenleri vardır (1) Kıvrılma nedeniyle toprakla temas yuumlzeyi az

olur (2) Oldukccedila uzun bir suumlre dış ortamdaki rutubeti absorbe etme oranları duumlşuumlktuumlr ve (3)

Toprağa doumlkuumllduumlkten sonra hemen kompaktlaşmazlar

Ot ve ccedilayırlar

Otlar ccedilayırlar ve diğer kuumlccediluumlk bitkiler oumlzellikle iğne yapraklı ormanlarda oumlnem

kazanırlar Bu bitkilerin yangınla olan ilişkisi uumlzerinde ruumlzgar havanın sıcaklığı ve atmosfer

neminin buumlyuumlk roluuml vardır Gelişme periyodunda yeşil ve su bakımından zengin olduklarından

dolayı yangını taşıyıcı değil durdurucu goumlrev alıp yangının yayılmasına engel olurlar Fakat

kuruduklarında yangın iccedilin buumlyuumlk tehlike yaratırlar

Ot ccedilayır ve diğer kuumlccediluumlk bitkiler Tuumlrkiyenin orman yangın mıntıkalarındaki ormanlarda

ve oumlzellikle kapalılığı bozulmuş meşcerelerde oldukccedila fazla mevcuttur Yangınla savaşanlar

bu oumlrtuuml tabakasını daima goumlz oumlnuumlnde bulundurmalıdırlar

Alccedilak boylu ccedilalılar fide ve fidanlar

Genellikle 120 cm boydan daha alccedilak olan bu materyaller orman toprağı uumlzerinde diğer

alccedilak boylu yanıcı maddelerle iccedil iccedile bulunurlar Bu canlı vejetasyon oumlrtuumlsuuml yangın sezonu

başında yangın suumlratinin azalmasına yardım eder Sezon ilerledikccedile hava sıcaklığı ruumlzgar ve

duumlşuumlk bağıl nem bu materyalleri kurutur O zaman bunlar yangın iccedilin hem tehlikeli hem de

yangının diğer yerlere taşınmasına yardımcı olurlar

İnce Dallar ve Diğer Oumlluuml Materyal

Bunlar 5 cm ccedilaptan ince olan dallar kabuk ve diğer ayrışım materyallerini oluşturur

Yangınların suumlratini etkileyen orman yanıcı maddeleri iccedilinde en oumlnemlileridir Kolay

tutuşarak yangınların bir yerden diğerine geccedilmesinde buumlyuumlk yardımcıdırlar Şayet bu

materyaller ot ve ccedilayır oumlrtuumlsuumlyle kombine edilmişse o zaman yangının ccedilok tehlikeli olacağı

daima goumlz oumlnuumlnde tutulmalıdır Zira bu materyallerin bulunduğu alanlarda ccedilıkan orman

yangınları buumlyuumlk sıcaklık yaratırlar Bu durum yangınla savaşı guumlccedilleştirir

Buumlyuumlk dallar devrik goumlvdeler ve kuumltuumlkler

Bu kalın yanıcı maddeler tutuşmaları iccedilin uzun bir kuraklık doumlnemine gereksinim

goumlsterirler Fakat kuruduklarında ccedilok şiddetli yangınlara neden olurlar Boumlyle yangınların

soumlnduumlruumllmesi ccedilok guumlccediltuumlr Bu materyallerin yanmasıyla toprak fazla ısınır

1) Yuumlksek Boylu yanıcı maddeler

Bunlar oumlluuml veya canlı olup orman ccedilatısı iccedilinde bulunan genellikle topraktan 15 m

yuumlkseklikten yukarı olan materyalleri kapsar Oumlnemlileri aşağıda verilmiştir

Ağaccedil dal ve yapraklar

30

İğne yapraklı ağaccedilların canlı yaprakları oldukccedila yuumlksek tutuşma yeteneğine sahiptir

İğne yapraklar tepe yangınının suumlratle ilerlemesini desteklerler İğne yapraklı dallar

uumlzerindeki dizilişi havanın serbest cereyanına yardımcı olur Buna ek olarak ağaccedilların tepe

dalları alccedilak boylu yanıcı maddelerden daha fazla ruumlzgar ve guumlneş ışığı alır Ayrıca iğne

yaprakların uccedilucu yağ ve reccediline ihtiva etmesi ağaccedil dallarını ve tepelerini oumlnemli yuumlksek

boylu yanıcı maddeler haline getirmektedir

Ağaccedillar uumlzerindeki oumlluuml iğne yapraklar ince va kalın kuru dallar oumlnemli yanıcı

maddelerdir Ayrıca ccedileşitli nedenlerle oumlrneğin boumlcek hastalık kar fırtına vb ağaccedillar

uumlzerindeki yanıcı materyalin artması yangının ağaccediltan ağaca atlamasına yardım eder Ayrıca

ağaccedil goumlvdelerinin aşağı kısımlarındaki kurumuş dallar oumlrtuuml yangınının tepe yangını halini

almasına neden olur Tepe yangınlarının soumlnduumlruumllmesi ise oldukccedila guumlccediltuumlr Bu durumda ilk

yapılacak iş oumlrtuuml yangınını soumlnduumlrmesi ve muumlmkuumlnse yangının tepeye geccedilmesine engel

olmaktadır Goumlvdelerin alt kısımlarındaki kuru dalların kesilerek uzaklaştırılması tepeyi

yangından koruma youmlntemlerinden birisidir

Alt tabaka ağaccedilccedilık ve ccedilalılar

Orman tiplerinin ccediloğunda ccedileşitli ccedilalı ve bodur ağaccedil tuumlrleri yer alır Bunlar yangınların

suumlratle yayılmasına buumlyuumlk oumllccediluumlde yardımcı olur Bazıları oumlrneğin Akdenizin tipik bitkisi

Zakkum (Nerium oleander)un yapraklarının yavaş yanması (Oumlzyiğit 1973)

yangınınilerlemesini yavaşlatıcı etki goumlsterir Fakat oumlzellikle maki formasyonunun

elemanlarının ccediloğu yangının hızla gelişmesine yardımcı olur Bu hususta daimi yeşil ccedilalı ve

ağaccedilcıklar yapraklarını doumlken tuumlrlere oranla daha fazla yanıcı oumlzelliğe sahiptir Zira daimi

yeşil tuumlrlerin yaprakları uccedilucu yağları iccedilerdiğinden bu tuumlrlerin nem oranı yapraklarını doumlken

tuumlrlerden daima daha az duumlzeyde bulunur

Yuumlksek boylu ccedilalılar

Tuumlrkiye ormanlarında yuumlksek boylu ccedilalılar genellikle eski yanmış yerlerde gelişerek

alanı kaplar Bu vejetasyon zamanla bulundukları alanların asli bitki oumlrtuumlsuuml halini alır

Tuumlrkiyede oumlzellikle Akdeniz Boumllgesinde tutuşmaya ve yangının yayılmasına elverişli geniş

alanlar bulunur Ccedileşitli kısa boylu bitkilerden oluşan bu topluluğa maki denilmektedir

Makiler yaz aylarında hava sıcaklığının artması ve bağıl nemin duumlşmesi hallerinde

yangınların ccedilıkmasında ve hızlanmasında buumlyuumlk rol oynarlar Bu yanıcı maddelerde ccedilıkan

yangınla savaşmak oldukccedila guumlccediltuumlr

Dikili kurular

Yangınları etkileyen yuumlksek boylu yanıcı maddelerden dikili kurular ccedilok oumlnemlidir

Oumlrneğin Amerika Birleşik Devletlerinde ccedilıkan yangınların 34uumlnuumln dikili kurulardan

ccedilıktığı saptanmıştır Oumlzellikle tepeleri kırılmış ve odun kalitesi oldukccedila bozulmuş olan dikili

kurular kolayca tutuşur ve yangının yayılma hızını arttırırlar Dikili kurular uumlzerindeki

kabukların yanmasından oluşan yanık parccedilalar aşağı duumlşerek diğer kuumlccediluumlk yangınlara ve

yangının ilerlemesine yardım ederler Bu nedenle bir yangında yanan dikili kurular hemen

kesilerek soumlnduumlruumllmelidir Fakat bunları kesilmesinde ccedilok dikkatli olmalıdır Ccediluumlnkuuml yanan

kabukların ruumlzgacircra da bağlı olarak ccedilevreye savrulması sorunu ortaya ccedilıkar

Yosun liken ve sarılıcı bitkiler

Ağaccedilların uumlzerindeki liken yosun ve sarılıcı bitkiler ccedilabuk tutuşan ve parlayan yanıcı

maddelerdir Oumlzellikle likenler ve sarılıcı bitkiler oumlrtuuml yangınının tepeye veya bir yuumlksek

boylu yanıcı madde elemanından diğerine geccedilmesinde oumlnemli rol oynarlar Bu nedenle toprak

uumlstuuml yanıcı maddelerini uzaklaştırarak yangının liken veya sarılıcı bitkiler yardımıyla tepeye

geccedilmesini engellemek gerekir

31

2) Hava Halleri

Zaman ve konum accedilısından ccedilok buumlyuumlk değişkenlikler goumlstermeleri ve bundan dolayı

yanıcı madde nemi ve yangının yayılması uumlzerine olan etkileriyle yangın davranışını

etkileyen en oumlnemli faktoumlr hava halleri kabul edilebilir Yangın hava hallerinin değişmesi

tutuşmayı yangının yayılmasını ve şiddetini etkiler Orman yangınları uumlzerinde en fazla etkili

olan hava halleri

(i) yağış (ii) ruumlzgar (iii) sıcaklık ve (iv) bağıl nemdir

Yağış yağmur ccediliğ ve ağır sisin bir formudur ve bunların her biri yağış olara

adlandırılır Yağmur bağıl nem gibi yanıcı maddenin nem iccedileriğini etkiler Buumlyuumlk ve ağır

yanıcı maddeler daha fazla nemi daha uzun suumlre buumlnyelerinde bulundurular

Yağışın yangın davranışına olan etkisi

yanıcı madde nemine olan etkisinden

kaynaklanmaktadır Yangının başlayabilmesi ve

gelişebilmesi iccedilin yanıcı madde neminin belirli

bir duumlzeyin altında olması gereklidir Genel

olarak 30rsquoluk nem oranı yangının başlayıp

gelişebilmesi iccedilin uumlst sınır olarak kabul

edilmektedir (Bilgili vd 2002) Yağmur yanan

materyali hemen ıslattığı iccedilin oumlzellikle ince

(05 cmlt) ve orta derecede kalınlıktaki (05-

1cm) yanıcı maddelerde gerccedilekleşen yangının

yayılışını hemen durdurucu etki yapar

(Ccedilanakccedilıoğlu 1993) Bu durum kalın ccedilaplı

materyallerde daha uzun suumlreyi gerektirir

Ruumlzgar genelde yangın şeklini belirleyen en oumlnemli etkenlerden birisidir Yangının

yayılma oranı alanı ve ccedilevre değerlerine ait tahminler iccedilin geliştirilen modellerde ccediloğunlukla

ruumlzgar hızı esas değişken olarak alınmaktadır Ruumlzgar yangının oumln cephesinin gelişmesini

alevin oumlnuumlndeki yanmamış yanıcı maddelere sıcak hava taşıyarak konveksiyon yoluyla

tutuşma ve yanmayı artırarak destekler (Burgan ve Rothermel 1984 Chandler vd 1991)

32

Orman yangınları başlangıccedilta dairesel bir gelişme goumlstermelerine rağmen daha sonra

ruumlzgar eğim ve diğer ccedilevresel faktoumlrlerin etkisiyle elips veya başka bir şekil alırlar (Bilgili

1991 Bilgili vd 2002) Ruumlzgacircr hızının belli bir duumlzeyin uumlzerine ccedilıkması durumunda yanıcı

madde oumlzelliklerindeki farklılıkların yangın davranışı uumlzerine olan etkileri ortadan kalkmakta

oumlzellikle yangın yayılma oranını belirleyen tek faktoumlr durumuna geccedilebilmektedir (NWCG

1981)

Ruumlzgar hızı guumln boyunca veya oumlğleden sonra maksimumdur ve akşamda duumlşmeye

başlar Yangın ccedilok hızlı yayıldığı iccedilin yangınla muumlcadele ccedilalışmaları guumln iccedilerisinde oldukccedila

zordur Diğer yandan ruumlzgacircr nokta yangını oluşturarak yangının kontrol altına alınmasını

guumlccedilleştirir Ruumlzgarın yangın davranışı uumlzerindeki en oumlnemli iki etkisi şunlarıdır

(i) Yangının yayılma youmlnuuml ve (ii) Yangının yayılma oranı

Ruumlzgar konveksiyon kolonuna youmln vererek yangının alevlenmesine neden olur ve

suumlrekli olarak oksijen desteği sağlar Ruumlzgar geniş accedilılmayan yangın engelinin diğer tarafına

koumlzleri ve yanan ince materyali taşıyarak nokta yangınları oluşturur veya konveksiyon

kolonunu ve alevleri eğerek direkt yanıcı maddeyi tutuşturur

Sıcaklık yanıcı maddenin kurumasına neden olarak yanıcı madde koşullarını değiştirir

Sıcaklık ayrıca yangın işccedililerinin performansı accedilısından da ccedilok oumlnemlidir Aşırı sıcaklık

konduumlsyonu duumlşuumlrerek işccedililerin verimliliğini olumsuz youmlnde etkilemektedir Yanıcı maddeler

radyasyonla guumlneşten ve konveksiyonla ccedilevresindeki havadan ısı alırlar Hava sıcaklığı

yuumlksek olduğu zaman yanıcı maddelerin de sıcaklıkları yuumlksek olacağından tutuşmaları iccedilin

daha az bir ısıya ihtiyaccedil duyar Yuumlksek sıcaklıklar yanıcı maddelerin nem iccedileriklerini

duumlşuumlrerek kurumalarını ve yangında kolay yanmalarını sağlar Devam eden bir yangın kuru

bir hal almış bu tip yanıcı maddelere ulaştığında hızını arttırarak ilerler (Bilgili vd 2002)

33

Bağıl nem yanıcı madde nem iccedileriğini etkiler Bağıl nem guumln iccedilerisinde sıcaklığın

artmasına bağlı olarak oumlğle saatlerinde en duumlşuumlk seviyelere iner Buna bağlı olarak yanıcı

maddelerin nem iccedilerikleri azalarak kuru bir hal alırlar Bu sebeple bağıl nemin duumlşuumlk olduğu

zamanlar orman yangınları accedilısından tehlikeli zamanlardır Ayrıca bağıl nem yangın

potansiyelinin ortaya konulmasında kullanılan kriterlerdendir Kolaylıkla oumllccediluumllebilir olması

nedeniyle yangın tehlikesinin ortaya konulmasında temel kriter olarak kullanılmaktadır

(Bilgili vd 2002)

Temel Kurallar

(i) Sıcaklıklığın her 20degC de bir azalmasıyla birlikte bağıl nem iki kat artar ve sıcaklığın her 20degC de artmasıyla bağıl nem yarı yarıya azalır Orman yangınları accedilısından yangının başlayıp gelişebilmesi iccedilin 30 bağıl nem uumlst sınır olarak kabul edilir

(ii) Bağıl nemim 30rsquoun uumlzerinde olduğu durmlarda yangınlar muumlcadele ccedilok zor değildir Ancak 30rsquoun altına duumlştuumlğuuml durumlarda yangının kontrol altına alınması zorlaşır

(iii) Bağıl nem guumln iccedilerisinde değişiklik arz eder sabahları en yuumlksek şafak vaktinde orta ve oumlğlede en duumlşuumlktuumlr

Hava Hallerini Etkileyen Değişimler

Hava hallerini iki ana koşul etkilemektedir Bunlar

(i) Guumln iccedilindeki değişim ve

(ii) Mevsimsel değişimlerdir

(i) Guumln İccedilerisindeki Değişim

Bazı yangınlar guumlnuumln farklı zamanlarında ruumlzgar bağıl nem ve sıcaklıktaki

değişimlerden dolayı ccedilok farklı yanarlar Ruumlzgacircr hızının yuumlksek bağıl nemin duumlşuumlk ve

sıcaklığın yuumlksek olduğu anda yangın tehlikesi en yuumlksek seviyeye ccedilıkar

34

Guumln iccedilerisinde yangın tehlikesinin en yuumlksek olduğu zaman saat 1000 ile 1800 arasıdır

En duumlşuumlk olduğu zaman ise sabah saat 0200 ile 0600 arasıdır

Mevsimsel Değişimler

Her bir mevsim yanıcı madde neminde ve koşullarında farklılıklara neden olarak yangın

davranışını etkiler Tropikal ormanlarda yanıcı maddeler kurak mevsimler boyunca nem

kayberek kururlar ve yağmurlu mevsimlerde işe yeşerirler Oumlluuml yanıcı maddeler canlı yanıcı

maddelere oranla daha iyi tutuşurlar ve daha yuumlksek tehlike arz ederler

3) Topoğrafya

Topoğrafya yangının davranışını etkileyen sahanın fiziksel sabit faktoumlrlerindendir

Arazi şekillerindeki değişiklikler hem yanıcı maddeler hem de hava halleri uumlzerinde

belirleyici bir etkiye sahiptir (Sağlam 2002 NWCG 1981)

Eğimin yangın davranışına etkisi yanıcı maddelerin istiflenme oranı ve bu durumun

yangının yayılması uumlzerine olan etkisiyle accedilıklanabilir (Albini 1974) Eğim yangın

davranışını iki şekilde etkiler

(i) Yangının yayılma oranı ve

(ii) Yangının yayılma youmlnuuml

Duumlz bir alana oranla eğimli bir arazide alevler daha ilerdeki yanmamış materyale

doğrudan temas edebilir veya radyasyon ve konveksiyonla yanıcı maddelerdeki nem

oranlarını duumlşuumlrerek yangının hızlı bir şekilde yayılmasına katkıda bulunur (Hirsch 1996

Pyne vd 1996)

35

Bakı alandaki ruumlzgar durumu ve guumlneş radyasyonu miktarındaki ccedileşitlilikle ilgilidir

Yangın meteoroloji koşulları duumlşuumlk nem ve yuumlksek duumlzeydeki guumlneş radyasyonu bakı

uumlzerinde gerccedilekleşen hızlı tutuşmaya yardımcı olur (Pyne vd 1996)

Bakıya bağlı olarak yanıcı madde tipi ve oumlzelliklerinde oumlnemli değişiklikler olmaktadır

Bu değişikliklerin temelinde guumlneşlenme sıcaklık ve ruumlzgardaki farklılıklar yatmaktadır

Bakı yanıcı madde nem iccedileriğini ve sıcaklığı etkileyen hava şartlarında buumlyuumlk değişikliklere

sebep olduğundan yangın davranışını etkilemektedir (Hayes 1941 1944 1949) Guumlney

bakılı yamaccedilta bulunan yanıcı maddeler şiddetli bir şekilde yanmak uumlzere yeterince

kuruyabilirken aynı yerde ancak kuzey yamaccedilta bulunan benzer yanıcı maddeler hiccedil

yanmayabilir (Davis 1959)

Yuumlkselti farkları oumlzellikle hava halleri ve yanıcı maddede meydana gelen değişiklikler

bakımından yangın davranışı uumlzerinde etkili olmaktadır Dağların tepeleri ile vadi tabanları

guumlnuumln 24 saatinde değişen yanma koşullarına sahiptir Guumlnduumlzleri vadi tabanındaki hava daha

fazla ısınır ve hafifliği nedeniyle yuumlkselir Geceleri ise guumlneş radyasyonu olmadığından ağır

hava kitleleri vadi tabanına doğru akar Bu değişimin sonucu olarak yaz gecelerinde vadi

tabanının sıcaklığı dağların tepelerine goumlre daha duumlşuumlktuumlr (Ccedilanakcıoğlu 1993)

Değişik yuumlkseltilerdeki yanma şartlarıyla ilgili olarak yapılan araştırma sonuccedillarına

goumlre duumlşuumlk yuumlkseltilerdeki yangın tehlikesi kuzey yamaccedillarda buumltuumln guumln boyunca ve

geceleyin vadi tabanından daha duumlşuumlktuumlr Yangın tehlikesi akşam geccediliş periyodunda vadi

tabanıyla aynı olmakla birlikte guumlney yamaccedillarda buumltuumln guumln boyunca biraz daha yuumlksektir

Orta yuumlkseklikte bulunan termal kuşak alanında yangın tehlikesi kuzey yamaccedillarda guumln

boyunca ve akşam geccediliş periyodunda vadi tabanıyla aynı gibidir Guumlney yamaccedillarda ise

yangın tehlikesi vadi tabanından ve diğer buumltuumln yuumlkseltilerden her zaman daha yuumlksektir

Yukarı yuumlkseltilerde ise kuzey yamaccedillardaki yangın tehlikesi sabah geccediliş periyodunda vadi

tabanıyla yaklaşık aynı gibidir guumln boyunca ve akşam geccediliş periyodunda daha duumlşuumlk olup

gece daha yuumlksektir Guumlney yamaccedillarda yangın tehlikesi sabah geccediliş periyodu boyunca ve

gece vadi tabanından daha yuumlksektir guumln boyunca ve akşam geccediliş periyodu boyunca daha

duumlşuumlktuumlr (Barrows 1951)

36

Yangının Doğal Seyri

Bir orman yangının yayılma hızı ve şiddeti yanıcı madde ve ccedilevre koşullarının farklı

kombinasyonlarına bağlı olarak zamanla artar ve belirli boyutlara ulaşır Bu dakikalar ve

bazen saatler ister Yangın davranışını etkileyen birccedilok değişken faktoumlr vardır Bunlar uumlccedil ana

grupta toplanabilir yanıcı madde hava halleri topoğrafya

Ccedilıkan bir yangında yangının bir kısmı diğer kısımlara oranla daha hızlı ilerler Bu

durum genellikle ruumlzgacircra ve arazinin veya her ikisinin de etkisine bağlı olarak değişir

Yangının bu durumu genel goumlruumlnuumlşte elips veya yelpaze şeklindedir Bu tip yangının hızla

ilerleyen uccedil kısmı yangının ccedilıkış yerine (orijin) en uzak olan noktasıdır Yangının bu genel

modeli aşağıdaki kısımlara ayrılabilir

Şekil Tipik bir yangın yayılış modeli

Baş yangın - yangının bu kısmı kendini ccedilok ccedilabuk geliştirir

Yan yangın ndash doğru accedilı halinde veya baş yangının ilerleme youmlnuumlne doğru eğik olarak ilerler

Arka yangın ndashbaş yangının aksi youmlnde ilerler Yangınların yayılma hızı baş yangında

en fazla arka yangında ise en azdır Fakat bu oran ruumlzgar eğim ve yanıcı maddelere bağlı

olarak buumlyuumlk değişiklik goumlsterir Yukarda goumlsterilen yanma modeli oumlnde şiddetli alevi

bulunan nokta yangını ve parmak oluşturmuş bir yangın tipini goumlstermektedir

Parmak ndash Parmak ana yangından bir dil gibi dışarıya doğru yangının oluşturduğu kısımdır

Koy ndash Yanıcı madde ve topografik oumlzelliklere bağlı olarak ortaya ccedilıkan parmak(lar) ve yangın arasındaki kısımdır

Orman Yangını Yayılış tipleri (formları)

37

Her yangın kendine has baş ve yan yangın oumlzelliklerine sahiptir Bu oumlzellikler genellikle

(i) Ruumlzgar oumlzellikle ruumlzgar hızı

(ii) Yanıcı maddede meyadana gelen farklılıklar ve

(iii) Topoğrafyarsquoya bağlı olarak değişir

- Topoğrafya duumlz - Topoğrafya duumlz - Ruumlzgar yok - Orta ruumlzgar - Yanıcı madde homojen - Yanıcı madde homojen

-Topoğrafya duumlz - Topoğrafya duumlz - Şiddetli Ruumlzgar - Ruumlzgar değişken - Yanıcı madde homojen - Yanıcı madde homojen

-Topoğrafya duumlz - Topoğrafya eğimli - Orta Ruumlzgar - Ruumlzgar yok

Ruumlzgacircr (orta)

Ruumlzgacircr 1 Ruumlzgacircr (şiddetli)

Ruumlzgacircr 2

Eğim yukarı

Eğim aşağı

Ruumlzgacircr (orta)

Yanıcı madde az

Yanıcı madde

ccedilok

38

- Yanıcı madde değişken - Yanıcı madde homojen

-Topoğrafya eğimli Tali (yan) sırtların etkisi - Ruumlzgar eğim yukarı - Yanıcı madde değişken

Ruumlzgacircr (orta)

Eğim yukarı

Eğim aşağı

Yan sırt Yan sırt

times

39

BOumlLUumlM

YANGINLARIN ORMAN EKOSİSTEMLERİ UumlZERİNDEKİ ETKİLERİ

Ekosistem dinamikleri basit organizma duumlzeyinden ekosistem duumlzeyine kadar birccedilok iccedil

ve dış faktoumlruumln etkisi altında bulunmaktadır Bu faktoumlrlerin en etkililerinden birisi ekosistem

yapısını tuumlr kompozisyonu ve zenginliğini değiştiren ve suumlrekliliğini sağlayan orman

yangınlarıdır Duumlnya uumlzerinde mevcut birccedilok orman ekosisteminde yangın sistemin ayrılmaz

bir parccedilasını oluşturur Afrika savanaları Akdeniz makilikleri veya duumlnyanın birccedilok

boumllgesinde bulunan ccedilam ormanlarının suumlrekliliği iccedilin duumlzenli olarak meydana gelen orman

yangınlarına ihtiyaccedil vardır Yangına bağımlı ekosistemler olarak adlandırılan bu

ekosistemlerde birccedilok tuumlr mevcut yangın rejimine adapte olarak sistemdeki suumlrekliliğini

korur Bu noktada yangın rejimi oumlzellikleri belirleyici rol oynamaktadır

Konuya ilişkin yoğun araştırmalar sonucunda yangınların salt doğal dengeyi bozan bir

etmen olarak değil ekosistemin doğal ve ayrılmaz bir bileşeni olarak ele alınması zorunluluğu

ortaya ccedilıkarmıştır Yangına adapte olmuş ekosistemlerde yangın gittikccedile stabil hale doumlnuumlşen

ve tuumlr ccedileşitliliğinin azalmaya başladığı bir orman toplumunda yeni bir başlangıccedil yaparak tuumlr

ccedileşitliliğinde değişimler meydana getirir ve sistemin kendini yenilemesine olanak sağlar Bu

nedenle yangına bağımlı ekosistemlerde sistemin bir parccedilası olan yangının kontrolluuml

kullanımı ile doğal muumldahale suumlrecine benzer etkilerin oluşturulması ile sistemin suumlrekliliği ve

verimliliği devam ettirilebilir (Chao Li 2000) Orman youmlneticileri yangının bu oumlzelliklerini

kullanarak ekosistemin doğal yapısını koruyabileceği gibi farklı yapı ve kompozisyona

doumlnuumlşmesini de sağlayabilirler Belirli aralıklarla yangının tekerruumlr ettiği ekosistemlerde uzun

yıllar devam eden başarılı yangın koruma ccedilalışmaları gittikccedile artan yanıcı madde birikimine

neden olacağından gelecekte ccedilok daha buumlyuumlk ve yıkıcı bir yangının habercisi olabilmektedir

Ayrıca bu tuumlr uygulamalar alandaki doğal tuumlrlerinin suumlrekliliğini ve alanın verimliliğini de

tehlikeye sokacaktır

Bu nedenle yangınla muumlcadele ccedilalışmalarında amaccedil yangının sistemden

uzaklaştırılması değil yangını sistemin bir parccedilası olduğunu kabul ederek gerektiğinde

yangını bir amenajman aracı olarak kullanabilmek olmalıdır Bu yangınların zararlı etkileri

yanında yararlı etkilerini de goumlzoumlnuumlnde bulunduran geniş kapsamlı bir yaklaşımdır

Guumlnuumlmuumlzde ormancılar bu yaklaşım ışığında yangının tamamen sistemden uzaklaştırılması

anlayışından yangın amenajmanı olarak adlandırılan daha geniş iccedilerikli bir yaklaşıma geccediliş

yapmaktadır Bu geccediliş kimi ormancılık uygulamalarında yangından yararlanma konusundaki

artan eğilimleri yansıtmaktadır Bu yolla yangının oynadığı roluuml tuumlmuumlyle kavrayabilmek iccedilin

tarihsel gelişim iccedilinde yangın ve ekosistem arasındaki karşılıklı etkileşimin ortaya konulması

gerekmektedir (Neyişccedili 1986)

Yangın ormanda ccedilok ccedileşitli etkilerde bulunur Yangın en basit ifadeyle yakar yayılır

ve enerji accedilığa ccedilıkarır Bu etkilerin oumlnemli ekolojik ve ekonomik sonuccedilları vardır

Yangının ormanlardaki en oumlnemli etkisi odun materyalini yakıp kuumll etmesidir

Yangının bu oumlzelliğinden ormandaki artıkların ve toprak uumlstuumlnde bulunan fazla

miktardaki kalın materyalin yakılıp ortadan kaldırılmasında yararlanılmaktadır

40

Yangın esnasında meydana gelen aşırı sıcaklık ormanın canlı vejetasyon oumlrtuumlsuuml ile

hayvanları oumllduumlruumlr ve toprağın fiziksel ve oumlzellikle de kimyasal oumlzelliklerini değiştir

Yangın sonrasında meydana gelen artık mineral maddeler kimyasal etkilere neden

olurlar Bu maddelerin toprakla ilişkileri oumlnemli sonuccedillar meydana getir

Yangın sonucu ormanın yetişme ccedilevresinde meydana gelen fiziksel biyolojik ve

kimyasal değişikliklerin bazıları hemen goumlruumllduumlğuuml gibi bazı etkilerinin goumlruumllebilmesi uzun bir

zaman gerektir

Yangınların ormanda yaptığı etkiler iki ana grup altında toplanabilir

1) Yangının direkt (Doğrudan) etkisi ormanları tohumları genccedilliği oumlluuml oumlrtuumlyuuml

toprak vejetasyonunu ve orman yaban hayatını zarara uğratması

2) Yangının direkt (Dolaylı) etkisi biyotik klimatik ve edafik etkenlerin

değiştirilmesidir

Yangının etkisi vejetasyon tipi yangın mevsimi meşcere buumlyuumlkluumlğuuml karışımı yaşı

toprak oumlzellikleri vb birccedilok faktoumlre bağlıdır Bu faktoumlrlerin değişimi yangının ccedilevresine olan

etki derecesini değiştirmektedir Oumlrneğin sık sık meydana gelen orman yangınların orman

ağaccedilları toprak ve mikroklimatik oumlzellikler uumlzerindeki etkileri seyrek olarak meydana gelen

yangınların etkisinden ccedilok daha fazladır Bu nedenle orman yangınlarının yapacağı zararlar

hakkında bir yargıya varılırken mevcut yetişme ortamı koşulları koşullarını goumlz oumlnuumlnde

bulundurmak ccedilok oumlnemlidir

1) Yangın- Vejetasyon İlişkisi

Yangının vejetasyonla (bitki) olan ilişkisi onun vejetasyonun bir kısmını veya

tamamını yakması sonucu ortaya ccedilıkar Bu ilişki sonucunda şayet ormanın tamamı yanmış ve

geriye kuumll kalmışsa yangının vejetasyonla olan ilişkisini derinlemesine araştırmaya gerek

yoktur Fakat birccedilok hallerde yangın vejetasyonu tamamen yakmayıp onun ancak bir kısmına

zarar verir Bu durumda zarar goumlren vejetasyonun yaşayıp yaşamayacağına karar vermek

guumlccedilleşir

Yangının vejetasyonla olan ilişkileri ccedileşitli youmlnleriyle birccedilok araştırıcılar tarafından

incelenmiştir Fakat bu ccedilalışmalarda daha ziyade yangının oumlrneğin ağaccedilların dış kısmında

yaptığı zararlar uumlzerinde durulmuştur Bunlar yangının ağaccedilların tepesini yakması goumlvde

ince dal ve yaprakları dağlaması ve oumllduumlrmesi ile yanan tomurcukların yuumlzde oranları gibi

hususları kapsamaktadır Buna paralel olarak ateşin hafif veya şiddetli oluşunun vejetasyonda

meydana getirdiği iccedil değişiklikler uumlzerindeki ccedilalışmalar da son yıllarda artmış bulunmaktadır

Bu konuda oumlzellikle Amerika Birleşik Devletleri Kanada ve Avustralyadaki araştırmalar

konuyu birccedilok youmlnleriyle aydınlatıcı niteliktedir (Brown Ve Davis 1973 Ccedilanakccedilıoglu 1985)

Vejetasyonu Oumllduumlren Sıcaklık Dereceleri

Ormandaki vejetasyonu ve oumlzellikle vejetasyonun ccedileşitli kısımlarını (koumlk goumlvde

yaprak tohum vb) oumllduumlren sıcaklık dereceleri oldukccedila farklıdır Bir yangında bitki

goumlvdesinin dibine yakın kısmındaki canlı huumlcrelerin sıcaklığın oumllduumlruumlcuuml duumlzeye yuumlkselmesi

sonucu oumllmesi bitkinin oumlluumlmuumlne neden olur Bu hususta oumlnce soymuk ve kambiyum

tabakaları zarar goumlruumlr Zira bunlar bitkinin dışına en yakın kısımlardır Hatta yuumlksek sıcaklıkta

yalnız kambiyum zarar goumlrse bile diri odunun kambiyuma yakın yıllık halkalarında bulunan

elemanlar faaliyetine devam edemezler

41

Vejetasyonun canlı dokularının oumlluumlmuumlne neden olacak sıcaklık dereceleri hakkındaki

bilgiler yeterli değildir Bitki tuumlrlerini oumllduumlren sıcaklık derecesinin miktarında

protoplazmanın su ile doygun olup olmamasının buumlyuumlk etkisi vardır Protoplazması fazla suyu

kapsayan tuumlrlerin dayanıklılığı daha fazladır Bu hususta hem sıcaklık hem de onun suumlresi

oumlnemlidir Dokuların oumllmesi 49degCde başlar Bu sıcaklığın ortalama bir saat devamı oumlluumlm iccedilin

yeterlidir 54degCde ise oumlluumlm birkaccedil dakika iccedilinde olur 60degCnin uumlzerinde ise tuumlrler arasında

direnccedil farkları bulunmasına rağmen dokular ccediloğunlukla hemen oumlluumlr Arazi ccedilalışmalarında bu

sıcaklığın fidelerin oumlluumlmuuml iccedilin en kritik sıcaklık derecesi olduğu saptanmıştır Goumlruumlnuumlşte

tamamen aynı olan iki yangından biri diğerinden daha fazla zararlı olabilir Bu durum

sıcaklığın devam ve şiddetindeki kuumlccediluumlk farklılıklardan meydana gelmektedir

Zararın Şiddetini Etkileyen Faktoumlrler

Doğal koşullar altında yangının ağaccedil ve ormanlara olan etki derecesi birccedilok hususlara

bağlıdır Bunlar ana hatlariyle aşağıda verilmiştir

Ağaccedil tuumlruuml

Ağaccedil tuumlrlerinin yangına karşı olan direnccedilleri ccedilok değişiktir Şiddetli yangınlar hariccedil

iğne yapralı tuumlrler yapraklılara oranla yangına daha hassastır

Ağaccedil yaşı

Yangından en fazla genccedillik zarar goumlruumlr Bunu kuru dalları bulunan ve tepesi toprağa

kadar ulaşan sırıklık doumlnemindeki iğne yapraklı tuumlrler izler Bu yaştan sonra tehlike gittikccedile

azalmağa başlar Oumlrtuuml ve enkaz bulunmayan yaşlı meşcerelerde ise yangın tehlikesi en azdır

Tuumlrkiyede yangınla ağaccedil yaşı arasındaki ilişkilere ait araştırma olmadığından ve

ayrıca mevcut orman yangın istatistiklerinde de yeterli bilgi bulunmadığından WECK

(1950)in Prusya ormanlarındaki tespit sonuccedillarını vermek yararlı olacaktır WECKe goumlre

yangın tehlikesi 1 - 40 yaşındaki ccedilam ormanlarında 333 olduğu halde bu oran 40 yaşından

yukarı ccedilam meşcerelerinde 87ye duumlşmektedir

Vejetasyonun ilk sıcaklığı

Bir ormanda yaprak sıcaklığı genellikle 20 ndash 26degC arasındadır Fakat doğal olarak bu

sıcaklık 38degCnin uumlstuumlnde de olabilir Şayet yaprağın ilk sıcaklığı yuumlksekse yaprağı oumllduumlrmek

iccedilin daha az bir ısıya gereksinim vardır Bu husus oumlzellikle yangından yararlanmada oumlnem

kazanır Yangından yararlanırken yakma zamanını iyi seccedilmek suretiyle tutuşma ısısı kontrol

altında tutulabilir

0

20

40

60

48 53 58 63

Sıcaklık (ordmC)

Suumlre

(d

ak)

42

Ağaccedilların duyarlı kısımlarının buumlyuumlkluumlğuuml ve morfolojisi

Genccedil ağaccedillar yapraklar ve kuumlccediluumlk dallar yuumlksek sıcaklık nedeniyle daha ccedilabuk

ısınacağı iccedilin kolayca oumlluumlrler Tomurcukların ısının zararına direnccedilleri doğrudan doğruya

buumlyuumlkluumlkleri ile ilgilidir Geniş tomurcuklar şayet tuumlyluuml ve demet şeklindeki yapraklarla

korunuyorlarsa bunlar fazla ısı oluşturarak tomurcuk huumlcrelerini oumllduumlruumlcuuml sıklığı yaratırlar

(Byram 1948)

Kabuğun kalınlığı ve karakteri

Ağacın tuumlm koruyucu mekanizması iccedilinde en oumlnemlisi kabuktur Kabuk oumlzellikle fazla

sıcaklığın oluştuğu toprak yuumlzeyinde oumlnemlidir Kabuk olağanuumlstuuml koruyucu (izole edici) bir

oumlrtuumlduumlr Onun koruyucu oumlzelliği genellikle yapılış kompozisyon yoğunluk nem durumu ve

kalınlığına bağlıdır Bu hususlar da buumlyuumlk oumllccediluumlde tuumlre buumlyuumlme guumlcuumlne ve bazı hallerde

mevsime bağlı olarak değişmektedir Fakat bu konuda yeterli aydınlatıcı bilgiler mevcut

değildir

Dip kısmında kalın bir kabuk tabakasına sahip olan tuumlrlerin oumllduumlruumlcuuml sıcaklığın

soymuk ve kambiyum tabakaları na geccedilmemesi koşuluyla oldukccedila yuumlksek sıcaklıklara

dayandıkları saptanmıştır Genellikle yaşlı bireyler kalın olan kabuktarı nedeniyle yangına

daha dayanıklıdıriar

Dallanma ve buumlyuumlme oumlzellikleri

Diğer oumlzellikler eşit olmak koşuluyla ccedilabuk doğal budanma yeteneği goumlsteren ağaccedillar

yuumlksek ve accedilık tepe ccedilatıları geliştirerek yangından az zarar goumlruumlrler Ccediluumlnkuuml yangının şiddeti

ve devamı tek goumlvdeler etrafında hemen azalır Buna karşın tepe ccedilatısı alccedilak ve sık olan

oumlzellikle tutuşucu liken ve yosunlar1a kaplı bulunan ağaccedillar yangından daha fazla zarar

goumlruumlr Oumlrneğin ladin birccedilok kuru dallara sahip ise de alt tabakada ot yetişmesine uygun

olmaması kurak yerlerden sakınarak nemli alanlarda yetişmesi nedeniyle yangın tehlikesine

karşı ccedilam ve sedire oranla daha iyi durumdadır

Koumlklenme karakteri

İnce bir dış tabakaya sahip olan koumlkler toprak yuumlzeyine de yakın olurlarsa yangından

fazlaca etkilenir Ccedilam ladin ve goumlknar1arın yuumlzeysel koumlkleri toprak ve oumlrtuuml yangınlarından

sık sık zarar goumlruumlr1er

Mineral toprağı oumlrten organik maddeler

Toprak uumlstuumlndeki organik maddelerin kalınlığı ve niteliği oumlzellikle sığ koumlkluuml tuumlrlerde

oumlrtuuml yangınları sonucu koumlklerde oluşacak zararın şiddetini belirler Eğer oumlluuml oumlrtuuml tabakası

oldukccedila kalın ve yangında oumlluuml oumlrtuumlnuumln alt kısımları yanmazsa koruyucu oumlzelliği nedeniyle

koumlkleri zarardan koruyabilir Fakat oumlluuml oumlrtuumlnuumln tamamı yanarsa o zaman koruyucu

oumlzelliğinden ccedilok bir ısı kaynağı haline gelir ve toprak sıcaklığını arttırarak koumlkler iccedilin daha

ccedilok zararlı olur Yangının kuraklık doumlnemlerinde bataklıklarda tehlikeli olmasının nedeni

budur

Yaprakların yanma oumlzelliği

Suumlrekli yeşil yapraklı ağaccedillar oumlzellikle iğne yapraklılar yapraklı tuumlrlerden daha ccedilabuk

tutuşurlar Bu hususta iğne yapraklı tuumlrler arasında olduğu kadar yapraklılar arasında da

oumlnemli farklar vardır Ayrıca ağaccedilların yakınındaki kaba yanıcı maddeler de zararı arttırırlar

Fakat bu farklılıklar şiddetli kuraklık zamanlarında asgariye duumlşer ve tuumlrler şiddetli bir şekilde

yanar Ancak olağanuumlstuuml kuraklıklar dışında geniş yapraklı tuumlrlerde yangın suumlratli bir

gelişme goumlsteremez

43

Meşcere karakteri

Yangının şiddet ve devamını etkileyen yanıcı maddelerin miktarı ve dağılışı meşcere

oumlzelliği ile yakından ilişkilidir Bu nedenle sık buumlyuumlyen yahut toprak uumlstuuml yanıcı maddeleri

fazla olan iğne yapraklı meşcereler az toprak uumlstuuml yanıcı maddelerine sahip seyrek tepeli

meşcerelere kıyasla yangın tehlikesine daha fazla elverişlidirier Yapraklı meşcerelerde

yaprakların oldukccedila az tutuşma yeteneğinde olması ve yenileme guumlcuumlne sahip bulunması

nedeniyle tepe ccedilatısı sıklığı az oumlnemlidir Burada zarar alt oumlrtuuml ve toprak uumlstuuml yanıcı

maddelerle sınırlanmıştır

Mevsim ve buumlyuumlme kabiliyeti

Gerek iğne yapraklı tuumlrlerde gerekse yapraklılarda yaprak doumlkuumllme ve goumlvde

zararlarının buumlyuumlmeye olan etkisi mevsimlere bağlı olarak değişen fizyolojik faaliyetlerle

ilişkilidir Bu nedenle belirli bir ısının ağaccedillara olan etkisi de mevsimlere goumlre değişiklikler

goumlsterir Buumlyuumlmenin mevsimlik durumu zararı uumlccedil yolla etkiler

1 Tepe ccedilatısındaki toplam nem miktarını buumlyuumlk oumllccediluumlde etkileyerek tepenin tutuşmasını

ayarlar

2 Gelişme durumunda olan genccedil ağaccedillar yangın zararına daha fazla hasssastır Bu

nedenle gelişen suumlrguumlnler ve kambiyum duraklama doumlnemlerine oranla vejetasyon

doumlneminde yangından daha fazla zarar goumlruumlrler

3 Mevsime goumlre değişen koumlklerin gıda depolama durumu da bu hususta oumlnemli rol

oynar Buna goumlre gıda depolamasının az olduğu hızlı gelişme doumlneminde ağaccedillar tepe

yangınlarına karşı en az hassasiyete sahiptir

Yukarıda adı geccedilen tuumlm faktoumlrler ağaccedilların kritik dokularının oumllduumlruumlcuuml sıcakIıktan

etkilenip etkilenmemesinde buumlyuumlk rol oynar Ağaccedilların aynı şiddetteki yangından az

etkilenmesi veya oumllmesi adı geccedilen faktoumlrlerin birlikte veya tek tek bulunmasının bir

sonucudur

2) Yangın-Boumlcek İlişkileri

Yangının vejetasyonda ve oumlzellikle ağaccedillarda yaptığı zararların en oumlnemlilerinden biri

de yangından zarar goumlrmuumlş ağaccedilların ccedileşitli boumlceklere karşı direnccedillerinin azalmasıdır Ccediluumlnkuuml

yangın zararına uğrayan ağaccedillar gerek tepelerinin yanması gerekse goumlvdenin toprağa yakın

kısmındaki kambiyum tabakasının fazla ısınması sonucu oumlluumlr ve zayıf bir durum alır Boumlyle

ağaccedillar sekonder zararlı ccedileşitli boumlceklerin gelişmesi iccedilin en iyi ortamdır

Ccedileşitli araştırıcılar tarafından yurdumuzda yapılan incelemeler sonucu yangından

zarar goumlrmuumlş iğne yapraklı ağaccedillara Buprestidae Cerambycidae Curculionidae ve

Scolytidae familyalarına dacirchil ccedilok ccedileşitli boumlcek tuumlrlerinin yerleştiği ve zarar yaptığı

saptanmıştır (Schimitschek 1944 Ccedilanakccedilıoğlu 1956 Baş 1965)

Boumlceklerin saldırısına uğrayan ağaccedilların niteliklerinin bozulduğu ve bunların

değerlendirilme olanaklarının azaldığı veya en azından oumlnemli bir oranda ( 10-20)

değerlerini yitirdikleri bilinmektedir Bu nedenle yangından sonra alanda yapılacak inceleme

sonucu hayatlarını tamamen yitirmiş olan ağaccedillar hemen kesilerek işlenir ve ormandan

ccedilıkarılır Yanmış ağaccedilların boumllmeden ccedilıkarma işlemininde 15 guumlnluumlk bir gecikme bile

ağaccedillara boumlceklerin gelmesi iccedilin yeterlidir (Baş 1965)

44

3) Yangın-Hastalık İlişkileri

Yangının vejetasyonda ve oumlzellikle ağaccedillarda yaptığı zararların en oumlnemlilerinden biri

de yangından zarar goumlrmuumlş ağaccedilların ccedileşitli hastalık ve mantarlara karşı olan eğiliminin

ccediloğalmasıdır Yapılan araştırmalar sonunda hastalıkların ve ccedileşitli mantarların oumllmuumlş veya

oumllmekte olan ağaccedilların oumlzellikle koumlk ve koumlk boğazlarına yerleştikleri saptanmıştır Bu hususta

zararlı olan mantar tuumlrleri genellikle Agaricaceae Polyporaceae ve Thelephoraceae

familyalarına dacirchildir

4) Yangın Sonrası Flora

Genellikle yangın sonucu meydana gelen yanık alanlar kendi haline bırakılırlarsa

buralarını yitirilmiş yerler olarak kabul etmek gerekir Tuumlrkiyenin Akdeniz ve Ege

youmlrelerindeki eski yangın alanları bu varsayımı doğrulamaktadır Ccediluumlnkuuml amacı oluşturan

orman oumlrtuumlsuuml bir yangın sonucu gitmiş ve bu alanlara ormanın yetişmesine engel olan maki

formasyonu gelmiştir Bununla beraber adı geccedilen maki vejetasyonu erozyonu oumlnlemesi

bakımından yararlı rol oynar Aksi halde oumlzellikle eğimli alanlarda ormanın kalkmasıyla

meydana gelecek erozyon sonucu oumlnemli toprak kayıpları meydana gelecektir

Tuumlrkiyenin Akdeniz Boumllgesinde yanan orman alanlarına ilk gelen bitkiler uumlzerinde

yapılan ccedilalışmalar (Baş 1965) sonucu ccedilok ccedileşitli bitki tuumlruuml saptanmıştır Bu konuda oumlzellikle

bir yıl oumlnce yanmış alanlara ilk gelen bitki tuumlrleri esas alınmaktadır Bunlardan Epilobium

sppler karakteristik oumlncuuml bitki olarak yangın alanlarının her tarafında goumlruumlnuumlr Bundan başka

Lathyrus aphaca Linum narbonense Sonchus arvensis Medicago minima Trigonella

corniculata Trifolium angustifolium ve Carex sppler uumlstuumln bir duruma geccedilmektedirler

Anthyllis tetraphylla ve Vicia spp lar dere kenarlarında Aria capilaris Hypericum

perforatum ve Astragalus spp lar sırtlarda ve guumlney yamaccedillarda daha fazla goumlruumllmuumlştuumlr

Yanık alanlar ikinci ve uumlccediluumlncuuml vejetasyon doumlneminde maki elemanları tarafından

tamamen oumlrtuumllmektedir Bu hususta oumlzellikle Cistus villosus Arbutus andrachne Pictacia

terebinthus Erica arborea Phillyrea media Ceratonia siliqua Quercus coccifera gibi maki

elemanları dikkati ccedileker

5) Yangın-Mikroklima İlişkileri

Bilindiği uumlzere bir yerdeki mikroklima uumlzerinde şu veya bu nedenle meydana gelen

değişiklik bazı koşullarda tuumlm bitki oumlrtuumlsuumlnuumln değişmesi sonucunu doğurur Boumlyle

durumlarda yapraklı ormanların yerini iğne yapraklılar onların yerini de ccedilayır veya ccedilalı

vejetasyonu alabilir Bu da tuumlm işletme planının değişmesi sonucunu yaratabilir

Ormanın bulunduğu yetişme ortamının yerel (lokal) iklim uumlzerinde etkili olduğu

yapılan birccedilok araştırma ve denemeler sonunda saptanmıştır Bu nedenle orman yangınlarının

mikroklima uumlzerine olan etkisini incelerken oumlnce orman varlığının mikroklima uumlzerindeki

etkileri bilinmelidir Bundan sonra yangın sonucu bu etkenlerden hangilerinin yok olduğu

daha iyi anlaşılmış olur Bu hususta yapılan araştırmaların sonucuna bakarak orman

ekosisteminin yerel iklim uumlzerindeki etkilerini aşağıdaki şekilde oumlzetlemek muumlmkuumlnduumlr

Ormanın hava ve toprak sıcaklığına etkisi

Orman tepe ccedilatısı vasıtasıyla guumlneşten gelen ışınların buumlyuumlk bir kısmını absorbe eder

bir kısmını da fotosentez ve transpirasyon iccedilin harcar Oumlrneğin Kaliforniyada yapılan bir

araştırmaya goumlre ccedilam meşcerelerindeki tepe ccedilatısı yani iğne yapraklar tarafından absorbe

edilen guumlneş enerjisinin 13 g Kalcm2dak kadar olduğu bunun 61 inin sıcaklık olarak

45

uumlzerindeki havaya verildiği saptanmıştır (Ccedilepel 1975) Yani orman guumlneş enerjisinin toprağa

ve toprak uumlzerindeki havaya geccedilmesine engel olur Bunun sonucu olarak orman havasının ve

toprağının yazın oumlzellikle guumlnduumlzleri ccedilıplak araziye kıyasla daha serin olmasını sağlar

Geceleri ve kışın radyasyonla (Işıma) fazla enerji kaybına engel olarak ortalama ve ekstrem

sıcaklık derecelerini yumuşatır Boumlylece orman havasının ve toprağın sıcaklığı ccedilıplak araziye

oranla yazın daha duumlşuumlk kışın ise daha yuumlksek olur Orman altındaki maksimum hava

sıcıklağının ccedilıplak alanlara goumlre yazın 70degC kışın ise 28degC daha farklı (az) olduğu tespit

edilmiştir (Irmak 1970) Bu konuda yapılan oumllccedilmelere goumlre orman toprağının yuumlzuumlnde

guumlnluumlk maksimum sıcaklıkların yazın 283degC kadar azaldığı saptanmıştır (Kittredge 1948)

Almanyada yapılan oumllccedilmelerde ise sarıccedilam orman topraklarında 10 cm derinlikte yazlık

maksimum sıcaklık ortalamalarının ccedilıplak araziye kıyasla 85degC daha duumlşuumlk olduğu

bulunmuştur (Ccedilepel 1975)

Yukarıdaki kısa accedilıklamanın sonucu olarak denilebilir ki orman tepe ccedilatısı altındaki

ve oumlzellikle toprağa yakın yerlerdeki maksimum sıcaklıkları azaltır minimumları yuumlkseltir

Oysa yangınla orman oumlrtuumlsuumlnuumln kalkması aksi youmlnde gelişen bir durum yaratır Eğer yangın

sonucu hem oumlluuml hem de diri oumlrtuuml kalkmışsa orman toprağı guumlnduumlzleri ccedilabuk ve ccedilok ısınacak

geceleri de fazla soğuyacaktır Sıcaklık ekstremlerinin değişmesi ile de yangını izleyen

yıllarda vejetasyon doumlnemi daha erken başlayacak ve uumlst toprak daha erken soğuyacaktır

Ormanın Hava Hareketlerine Etkisi

Yapılan araştırmalar sonunda orman oumlrtuumlsuumlnuumln ruumlzgacircr hızını oumlnemli derecede azalttığı

saptanmıştır Tam kapalılıktaki bir ormanda topraktan 60 cm yuumlkseklikteki hava akımı saatte

ender olarak 15-3 kmyi geccediler Fakat accedilık alanda bu miktarlar oldukccedila fazladır Normal

olarak meşcerelerin ruumlzgacircr hızını meşcere kıyılarında 30a kadar iccedilerlerde ve daha hızlı

esen ruumlzgacircrlarda ccedilok defa yuumlksek oranlarda duumlşuumlrduumlğuuml saptanmıştır Bu etki derecesi

meşcerenin sıklığı ve tepe taccedillarının toprak yuumlzuumlne olan yakınlığı ile artmaktadır (Ccedilepel

1975)

Orman Havasının Bağıl Nemine Ormanın Etkisi

Bağıl nem orman iccedilinde accedilık alana oranla daima daha fazladır Bu durum hava

sıcaklığı ile hava akımının azlığı ve vejetasyon transpirasyonunun ortak sonucudur Buna

bağlı olarak ormanın ccedilatısı altındaki yanıcı maddeler ccedilok yavaş kururlar

Ormanın Toprak Nemi Uumlzerine Etkisi

Bilindiği uumlzere orman vejetasyonu intersepsiyon ve transpirasyon ile su kaybını fakat

evaporasyon ve yuumlzeysel akışı azaltarak toprak nemini ccediloğaltır Bunun sonucu olarak orman

topraklarının nem ekonomisi oumlnemli derecede etkilenir

Ormanın kuumlccediluumlk bir alanda da olsa yangın sonucu zarar goumlrmesi toprak tuumlruumlne eğime

ve yağmurun şiddetine bağlı olarak ciddi sel zararlarının doğmasına neden olur

6) Yangın Toprak İlişkileri

Toprak orman yangınları tarafından ortadan kaldırılamayan ve yangından sonra yeni

bir ormanın kurulmasında en oumlnemli roluuml oynayan suumlrekli bir yetişme ccedilevresi faktoumlruumlduumlr

Ccedileşitli şiddetlerde yanan orman yangınlarının toprakta fiziksel kimyasal ve biyolojik yapısı

uumlzerindeki etkilerinin bilinmesi ağaccedillandırma ccedilalışmalarının başarısı ve ekonomisi accedilısından

buumlyuumlk oumlneme sahiptir

Yangınların orman toprağına olan etkisini yangının toplam etkilerinden ayırmak

guumlccediltuumlr Ormanın toprak topoğrafya yanıcı madde ve yanma koşulları ccedileşitli yerlerde birccedilok

farklılıklar goumlsterdiğinden yangının etkileri de bununla paralel değişmektedir Bu nedenle

46

yangının toprağa olan etkisi de toprak yuumlzeyinde yanabilen materyale bağlı olarak buumlyuumlk

değişiklikler goumlsterir Yangının toprağa olan etkisinde yangın sıklığı yangının sıcaklık

şiddeti ve suumlresi orman oumlluuml oumlrtuumlsuuml ve toprak oumlzellikleri buumlyuumlk oumlnem taşır

Yangının Toprak Oumlzellikleri Uumlzerine Etkilerini Kontrol Eden Faktoumlrler

Yangının toprağa olan etki derecesini saptamak iccedilin bu etkileri kontroluuml altında

bulunduran faktoumlrlerin neler olduğunun bilınmesi gerekir Bu husustaki 4 temel faktoumlr aşağıda

oumlzet olarak accedilıklanmıştır

Yangın sıklığı (frekansı)

Araştırmalar seyrek cereyan eden yangınların veya tek bir yangının orman toprağı

iccedilin pek zararlı olmadığını goumlstermiştir Fakat oldukccedila yakın zaman aralıklarıyle aynı alanada

yinelenen iki veya daha ccedilok yangın toprağa daha fazla etki yapar Diğer bir soumlyleyişle belirli

şiddetteki bir yangının toprağa olan etkisi ile kısa zaman aralıkları ile tekrarlanan ve her biri

tek bir yangının şiddetindeki iki ayrı yangının toprağa olan etkileri ccedilok farklıdır Bu nedenle

yangının toprağa olan etkisini incelerken yangınların o alanda ccedilıkma zamanı ve ccedilıkış aralıkları

iyi bilinmelidir Ccediluumlnkuuml yangın zararının yığılmalı (kuumlmuumllatif) bir etkiye sahip olduğu

bilinmektedir Onun iccedilin yangından teknik olarak yararlanırken yapılacak yangının zamanı ve

periyodu toprak uumlzerindeki etkileri bakımından ccedilok dikkatli seccedililmelidir

Yangın şiddeti ve suumlresi

Kısa bir zaman duumlşuumlk sıcaklık şiddetiyle devam eden bir ot yangını ile yanıcı

maddelerin fazla olduğu bir alanda ccedilıkan uzun suumlreli ve sıcaklık şiddeti fazla bir yangının

toprağa olan etkileri arasında buumlyuumlk farklar vardır Bu nedenle yangınların toprağa olan etkisi

sıcaklığın şiddeti ve yangının suumlresi ile ilgilidir

Orman Oumlluuml Oumlrtuumlsuuml

Toprak uumlzerindeki oumlluuml oumlrtuumlnuumln varlığı ve kalınlığı yangının toprağa olan etkisinde

oumlnemli değişikliklere neden olur Yanıcı maddelerin uumlst kısmında zarar yapan bir yangının

toprağa oumlnemli bir etkisi soumlz konusu olamaz Fakat yangının toprak uumlzerindeki tuumlm maddeleri

yakması toprağa doğrudan etki yapar Şayet oumlluuml oumlrtuuml birikimi gevşekse yangının toprağa

zararlı etkisi az olur Zira gevşek oumlluuml oumlrtuuml yalıtım goumlrevi yapar

Toprak Oumlzellikleri

Mineral toprağın (A horizonu ve aşağısı) fiziksel oumlzellikleri (tekstuumlr ve struumlktuumlr

iccedilerdiği nem organik madde miktarı ana materyalin cinsi vb) yangınların etkilerinde buumlyuumlk

rol oynar Bu hususta kum toprakları duumlşuumlk oumlzguumll ısıya sahip olduklarından ccedilabuk ve fazla

ısınarak yangınlardan kil topraklarına oranla daha fazla zarar goumlrur Zira humus kendi

ağırlığının 9 katı kadar kadar su tutabilmektedir

Yangının Toprağın Fiziksel oumlzellikleri Uumlzerine Etkileri

Orman yangınları veya kontrolluuml yakmalar esnasında oumlluuml oumlrtuuml ve mineral toprağın

ccedileşitli derinliklerinde meydana gelen sıcaklık dereceleri toprakların fiziksel oumlzellikleri

uumlzerinde oumlnemli etkilere neden olur Yangınların toprağın fiziksel oumlzelliklerine etkisinden

genellikle toprağın sıcaklığı toprak struumlktuumlruuml ve su ekonomisi uumlzerinde meydana gelen

değişiklikler anlaşılır

47

Toprağın ısınması

Yangın sonucu oluşan sıcaklık enerjisi organik maddeleri toprak organizmasını ve

toprak struumlktuumlruumlnuuml etkiler Bu nedenle bir yangında toprak ısınmasının derecesinin bilinmesi

oumlnemlidir Kolaylıkla kaydedilebilmeleri nedeniyle yangının toprak uumlzerindeki etkilerine

ilişkin ccedilalışmalarda genellikle belirli noktalardaki en yuumlksek sıcaklık dereceleri

kaydedilmektedir

Bilindiği uumlzere şiddetli yangınlarda sıcaklık hızla yukarı doğru yuumlkselir Bunun

sonucu olarak toprak yuumlzeyinin uumlstuumlndeki havada sıcaklığın 800degCye toprak yuumlzeyinde ise

200degCye kadar ccedilıkabileceği tespit edilmiştir Buna paralel olarak sıcaklığın toprağın uumlst

yuumlzuumlnden aşağı doğru nasıl değiştiğini bilmek de oumlnemlidir Ayrıca yanmakta olan bir tepe

ccedilatısından aşağıya doğru yayılan sıcaklık akışının yaklaşık olarak 8inin toprak tarafından

absorbe edildiği ve aşağılara doğru aktarılabildiği tahmin edilmektedir (De Bano 1974)

Yangının toprağa olan etkisi ve toprağın ısınma durumu birccedilok etkenlere bağlıdır Bu

konuda yangının şiddeti ve suumlresi yanan materyalin oumlzellikleri mineral toprağın yuumlzeyindeki

organik tabakanın varlığı ve yangınla yanan miktarı mevsim hava koşulları vb hususlar

soumlylenebilir Yangın esnasında mineral toprak yuumlzeyine ulaşan sıcaklık toprak iccedilinde aşağıya

doğru konduumlksiyon konveksiyon ve buhar akımı ile aktarılır Artan derinlikle birlikte toprak

iccedili sıcaklık dereceleri hızlı bir azalma goumlsterir (Neyişccedili 1989)

Toprak tuumlruuml (Tekstuumlr)

Toprak tuumlruuml toprak materyalinin tane buumlyuumlkluumlğuuml bakımından bileşimini belirten bir

deyimdir Toprak tuumlrlerini tanımlayan tane buumlyuumlkluğuuml sınıfları (Tekstuumlr sınıfları) kum toz ve

kil olmak uumlzere uumlccedile ayrılır Bu uumlccedil tane boyutu sınıfından birinin veya ikisinin toprak

materyalindeki oranının yuumlksek veya duumlşuumlk oluşu bunların tuumlrevleri sayılabilecek balccedilık

topraklarını oluşturur (Ccedilepel 1988)

Yangınların toprağın tekstuumlruuml ile olan ilişkisi uumlzerinde yapılan araştırmalar

yangınların ccediloğunun yeter sıcaklıkta olmaması nedeniyle toprak tuumlruumlne etkili olmadığını

goumlstermiştir Ancak toprak yuumlzeyindeki tuumlm materyali uzaklaştırılıp mineral toprağı yağmura

accedilık bırakılan alanlarda yangının toprağın yuumlzeyini pişirdiği saptanmıştır (Kıttredge 1948

Lutz 1956 Sampson 1944) Ayrıca Wahlenburg ve arkadaşları (1946) yangın goumlrmuumlş

toprakların goumlrmeyenlere oranla 5 defa daha sert olduklarını bildirmektedirler

Burada şu hususu da accedilıklamak gerekir ki yangının toprağın tuumlruuml uumlzerindeki zararının

oumlrneğin toprağın uumlzerindeki oumlrtuumlnuumln kalınlığına su kapasitesine vb başkaca faktoumlrlere bağlı

olduğu da unutulmamalıdır

Toprak struumlktuumlruuml

Toprak struumlktuumlruuml denince toprak taneciklerini oluşturan kum toz ve kilin istiflenme

şekli anlaşılır Toprağın genelikle basit ve bileşik (kırıntılı) olmak uumlzere iki ana struumlktuumlr sınıfı

mevcuttur (Ccedilepel 1988)

Yukarıda Toprak tuumlruuml (Tekstuumlr) kısmında da accedilıklandığı uumlzere yangınlarla mineral

toprağın yuumlzuuml accedilılınca toprak sertleşir goumlzeneklilik azalır ve toprağın struumlktuumlruuml bozulur

Bunun sonucu olarak da toprağın nem tutma kapasitesi azalır ve boumlylece toprağın niteliği

bozulur

Oumlzellikle ağırca toprakların uzun suumlre yangınla ısınması toprağın kolloidal

struumlktuumlruumlnuuml arzu edilmeyen bir duruma getirmesine neden olur Bunun iccedilin yangına uğramış

alanlarda fidelerin ve ccedileşitli vejetasyonun yerleşmesi uzun yıllara ihtiyaccedil goumlsterebilir

48

Toprağın su ekonomisi ve nemi

Bilindiği uumlzere alccedilak yerlerde sıcak iklim boumllgelerinde bitkilerin yayılış ve gelişimini

sınırlayan ekolojik faktoumlr toprağın su ekonomisi ve toprak nemidir Su bitki yapısını

oluşturan oumlnemli bir madde olması bitki beslenmesini ve organik madde uumlretimini sağlaması

birccedilok biyokimyasal olayların temelini oluşturması bakımından bitkiler iccedilin son derece

oumlnemli bir faktoumlrduumlr (Ccedilepel 1988)

Yangınla toprağın su ekonomisi ve nemi arasındaki ilişkiler araştırmalarla yangınların

toprağın su tutma guumlcuumlnuuml ve nem miktarını etkilediği saptanmıştır Bu hususta ormanın goumllge

etkisinin kalkması ile evaporasyonun ve toprak florasının ccediloğalması ile de uumlst toprak

tabakalarında meydana gelen transpirasyonun artması etkili olmaktadır Yanmış ormanlardaki

toprakların su tutma kapasitesinin 10-5 arasında bir azalma goumlsterdiği saptanmıştır (Striffer

ve Mogren 1971 Ccedilepel 1988)

Yangın sonucunda oumlzellikle aynı alanda sık sık tekrarlanan yangınlarla toprak uumlstuuml

vejetasyonunu yitirmiş alanlarda toprak goumlzeneklerinin azalması toprağın sertleşmesi ve

struumlktuumlruumlnuumln bozulması yuumlzeysel akışı arttırır ve sonuccedilta erozyonu ccediloğaltır Bu durum

yangının en ciddi ve uzun suumlreli sonuccedillarıdır Bilindiği uumlzere meyilli alanlarda yapılan

bilinccedilsiz tarım uygulamaları ve orman tahripleri de aynı tip zararlara neden olmaktadır

Elwell ve ark (1941) Amerika Birteşik Devletlerinin Oklahoma Eyaletindeki orman

alanlarında 9 yıllık doumlnem iccedilinde yanmış alanlardaki su ve toprak kayıplarının yanmamış

alanlardan 12 - 31 defa daha fazla olduğunu bildirmektedirler Keza yine aynı uumllkenin Sierra

Dağlarının ccedilam mıntıkalarındaki yanmış alanlarda yuumlzeysel akışın yanmamış alanlara oranla

31-463 ve erozyonun 2 239 defa daha fazla olduğu saptanmıştır (Haig 1938)

Erozyon ve yuumlzeysel akış suyun toprağa ccedilok duumlşuumlk oranda infiltre olmasını yani

toprağın su tutmasını engeller Arend (1941) tarafından 7 toprak tipindeki infiltrasyon

uumlzerinde yapılan ccedilalışmada yangının infiltrasyon oranını 38 azalttığı saptanmıştır Bu oran

tırmıkla uumlst oumlrtuumlsuuml uzaklaştırıimış topraklarda 18 olarak bulunmuştur Aynı şekilde

MEGINNIS (1935) Mississipi Eyaletinde yanmış meşe ormanlarında suyun toprak tarafından

tutulma kapasitesinin duumlşuumlk olduğunu bildirmektedir Fakat Veihmeyer ve Johnson (1944)

yangının Kaliforniya ccedilalılık alanlarında infiltrasyon oranını etkilemediğini yazmaktadır Keza

Ferrell ve Olson (1952) da batının ccedilam orman alanlarında yanmanın infiltrasyon oranını az

etkilediğini tespit etmişlerdir

Yangının Toprağın Kimyasal Oumlzellikleri Uumlzerine Etkileri

Orman yangınlarının toprağın kimyasal oumlzellikleri uumlzerine yaptığı etkiden toprağın

besin maddeleri ve reaksiyonu uumlzerine yaptığı etki anlaşılır Birccedilok araştırma sonucu

yangından sonra bitkiler tarafından alınabilir besin maddelerinin arttığını goumlstermiştir

Değiştirilebilir kalsiyum potasyum fosfor ve diğer besin maddeleri yangını izleyen belirli

bir suumlre zarfında fazla olarak bulunur ve hemen yıkanıp gitmedikleri iccedilin bitki gelişimini

arttırır Fakat kum topraklarında bu kayıp ccedilabuk olabilir İnce tekstuumlrluuml topraklarda olumlu

etkiler birkaccedil yıl suumlrer (Ccedilanakccedilıoğlu 1993)

Yangınların toprağın kimyasal oumlzelliklerine olan etkilerinin ccedileşitli youmlnlerden

incelenmesi amacıyla bitki besin elementlerindeki değişim aşağıda ayrıntılı olarak verilmeye

ccedilalışılmıştır

49

Toprak reaksiyonu (pH)

Yangın ve yakmaların oumlzellikle yuumlzeye yakın toprak tabakalarında neden olduğu

oumlnemli etkilerinden biri de toprak reaksiyonudur (pH) Toprak pH sı besin maddelerinin

alınabilirliğini etkileyerek ekolojik bakımdan bitki beslenmesi pedolojik bakımdan da toprak

oluşumu ve gelişimi uumlzerinde etkili olmaktadır (Ccedilepel 1978) Organik maddelerin

yıkanmasıyla genellikle alkalen bir oumlzelliğe sahip oksit ve karbonatlar biccediliminde bitki besin

maddeleri accedilığa ccedilıkar (Viro 1974) Bu bitki besin maddeleri yuumlksek derecede ccediloumlzuumlnuumlrluumlk

oumlzelliğine sahiptirler ve katyonların yapılarına bağlı olarak toprak pH sını farklı derecelerde

etkilerler (Debano et al 1977) Yakma ve yangından sonra toprak pH sının yuumlkseldiği bir

başka anlatımla toprak asitliğinin azaldığı noktasında birleşmektedirler (Neyişccedili 1989

Tarrant 1956 b Scotter 1963 Viro 1974 DeByle 1976 Pritchett 1979 DeBano et al 1979 b)

Bu artışın nedenleri yangın sonucunda organik maddelerdeki mineral besin maddelerinin

oumlzellikle Ca Mg K Na vb alkalilerin toprağa geccedilmesi dehidrasyonla su kaybı ve değişebilir

hidrojen katyonlarının azalması gibi olaylardır Bunun sonucu olarak yuumlksek pH derecesine

sahip bir toprakta yangından sonra oumlzellikle uumlst toprakta toprak reaksiyonu daha da alkalen

olacağından koumlkleri uumlst toprakta gelişen fideciklerin beslenmesinde bazı guumlccedilluumlkler olabilir

Bu nedenle yuumlksek pH derecesine sahip bir topraklarda yangından yararlanma sırasında bu

gibi sakıncalar ve doğabilecek sonuccedillar uumlzerinde durulmalıdır Ancak şunu da unutmamak

gerekir ki en şiddetli yangınlarda bile toprak reaksiyonu en ccedilok 15 cm derinliğe kadar

değişmektedir (Ccedilanakccedilıoğlu 1993)

Organik Madde

Yangın ya da yakmanın toprak oumlzellikleri uumlzerinde doğrudan veya dolaylı etkisi her

şeyden ccedilok yangın sırasında değişik yangın şiddetlerine bağlı olarak organik maddenin

tahrip edilme derecesine bağlıdır (Debano et al 1977) Organik maddenin yangın yoluyla

tahrip edilmesiyle toprak struumlktuumlruuml bozulur bitkilerin kolaylıkla yararlanabilecekleri ya da

kısa suumlrede erozyon yoluyla sistem dışına ccedilıkarılabilecek bol miktarda besin maddesi accedilığa

ccedilıkar ve miroorganizmaların oumllebileceği gibi uumlreme yetenekleri de değişime uğrayabilir

(Debano et al 1976b)

Yangın şiddetine bağlı olarak ccedileşitli araştırmacılar oumlzellikle yuumlzey toprak

tabakalarında yangından hemen sonra organik madde miktarının azaldığını saptanmıştır

(Austin and Baisinger 1955 Viro 1974 Bebano et al 1977 Neyişccedili 1989)

Katyon Değişim Kapasitesi

Toprak kolloidlerinin katyon değişim kapasiteleri buumlyuumlk farklılıklar goumlstermektedir

Genel bir kural olarak eşit ağırlıklar dikkate alınarak karşılaştırıldıklarında inorganik

kolloidlerin katyon değişim kapasiteleri organik kolloidlerinkinden daha yuumlksektir (Lutz and

Chandler 1961) Bu nedenle organik maddeyi kısmen veya tamamen uzaklaştıran denetim dışı

yangınlar ya da denetimli yakmaların toprağın katyon değişim kapasitesi uumlzerinde oumlnemli bir

etkisi olmaktadır

Toprağın katyon değişim kapasitesi yanmamış ve hafif derecede yanmış alanlarda

genellikle duumlşuumlk duumlzeyde kalmakta orta ve ağır derecede yanmış alanlarda oumlnemli oumllccediluumlde

artış goumlstermektedir (Eron ve Guumlrbuumlzer 1985 Tarrant 1956 Neyişccedili 1989)

50

Azot

Azot pek ccedilok nedenden oumltuumlruuml orman ekosistemleri iccedilin oumlnemli bir bitki besin

maddesidir Her şeyden oumlnce bitki buumlyuumlmesini sınırlayan besin maddelerinin başında

gelmektedir Yangın ya da yakma sırasında azot yuumlksek sıcaklık derecesinin etkisiyle bir

yandan kolaylıkla buharlaşıp uzaklaşabilirken diğer yandan da uğradığı kimyasal değişimler

sonucu bitki buumlyuumlmesi ya da mineralizasyon iccedilin kolaylıkla kullanılabilir forma geccedilmektedir

Yangın ya da yakmadan sonra azot oumlzellikle azot bağlayabilen mikroorganizmalar yardımıyla

tekrar kazanılabilen tek bitki besin maddesidir (Dunn and Debano 1977) Toplam azot

değerleri organik madde değerleri ile ccedilok yakın bir korelasyon goumlstermektedir (Neyişccedili

1989) Toplam azot iccedileriğinde yakmadan sonra oumlnce azalma sonra da yuumlkselme biccediliminde

değişim pek ccedilok araştırıcı tarafından goumlzlenmiştir (Heyward and Bernette 1934 Austin and

Baisinger 1955 Viro 1974) Bu durum yakma sırasında accedilığa ccedilıkan ısı enerjisi nedeniyle

toplam azotun buharlaşarak alandan uzaklaşması ve yakma işleminin yarattığı uygun ortam

hem simbiyotik ve hem de simbiyotik olmayan yollardan azot bağlamasının hızlanmasıyla

accedilıklanabilir Nitekim yakma sonrası yanan alan yuumlzeyinde oumlluuml ve diri oumlrtuumlnuumln azalması ve

mineral besin maddesince zengin bir kuumll tabakasının oluşması toprak sıcaklığı besin

maddeleri konsantrasyonu ve pH derecesinin artmasına neden olmaktadır (Wells 1971

Pritchett 1979)

Yararlanabilir Fosfor

Bitki huumlcrelerinin oumlnemli bir bileşeni olan fosfor bitkilerin oumlzellikle tohum ve etkin

biccedilimde buumlyuumlyen kısımlarda bulunduğundan yaşam iccedilin etkin bir anahtar bitki besin

maddesidir Fosfor topraklarda hem organik hem de inorganik biccedilimde bulunabilmektedir

Topraklarda bitkiler tarafından alınan fosforun oumlnemli bir boumlluumlmuuml organik maddeden oluşur

Bu nedenle oumlluuml oumlrtuuml ayrışması fosfor bitki besin maddesi bakımından da oumlnemlidir (Lutz and

Chandler 1961) Oumlluuml oumlrtuumlde diri oumlrtuumlde bulunan fosfor miktarının iki katı daha fazla fosfor

bulunmaktadır Bu fosforun buumlyuumlk bir boumlluumlmuuml bir yangın ya da yakma sırasında tuumlmuumlyle

yanan ince materyalde yoğunlaşmıştır (DeBano and Conrad 1978) Organik madde ile

yararlanabilir fosfor miktarı arasında yakın ve olumlu bir ilişki vardır Yani organik madde

miktarı arttıkccedila yararlanılabilir fosfor miktarı da artmaktadır (Thompson and Troeh 1973)

Fosfor genellikle buharlaşma yoluyla kaybolma eğiliminde değildir (Wells 1971) Bu

nedenle bitki ve oumlluuml oumlrtuumlde bağlı bulunan fosforun tuumlmuumlne yakın bir boumlluumlmuuml bu besin

maddesinin yangın ya da yakma sırasında tuumlmuumlyle yanan ince materyalde yoğunlaşmış

olmasının da katkısıyla yangından sonra kuumll tabakasında kalmaktadır (DeBano and Conrad

1978) Pek ccedilok ccedilalışmada yangından sonra toprakların yararlanabilir fosfor iccedileriğinin arttığı

ve bunun yangını izleyen ilk iki yılda devam ettiği tespit edilmiştir (Austin and Baisinger

1955 Tarrant 1956b DeByle 1976 Bara and Wega 1983 Eron ve Guumlrbuumlzer 1985)

Değiştirilebilir Potasyum

Bitki buumlyuumlmesini sınırlayan oumlnemli bitki besin maddelerinden bir olan potasyum

kumlu toprakların dışındaki tuumlm topraklarda bol olarak bulunur (Lutz and Chandler 1961)

Huumlcre turgoru ve dolayısı ile bitki su bilacircnccedilosu uumlzerinde etkileri olan potasyum eksikliği

halinde transpirasyon yolu ile su kaybı artmaktadır (Ccedilepel 1978)

Potasyum oumlzellikle maki ekosistemi iccedilindeki dağılımı azot ve fosforunkinden oldukccedila

farklıdır ccediluumlnkuuml bu besin maddesinin 71rsquoi bitki ve oumlluuml oumlrtuumlye bağlı bulunmaktadır Bu

dağılım oumlzelliği potasyumu yangın yardımıyla sistem iccedilindeki dolanımını kolaylıkla

51

gerccedilekleştirebilmesini sağlar (DeBano and Conrad 1978) Bu nedenle yangın ve yakma

sonucu toprak toprak yuumlzeyi potasyum bakımından zengin bir duruma geccediler (Viro 1974

DeByle1976 DeBano et al 1977 DeBano and Conrad 1978 Pritchett 1979 Neyişccedili 1989)

Azot kadar kolay olmasa bile buharlaşma sıcaklığı 760C (Grier 1975) olan elmentel

potasyum 550C nin uumlzerindeki sıcaklık derecelerinde buharlaşma yoluyla oumlnemli oranlarda

kaybedilmektedir (Jackson 1958) Oumlzellikle kuru yanıcıların yanmasının soumlz konusu olduğu

durumlarda 950C yi geccedilen alev sıcaklıkları buharlaşma iccedilin gerekli enerjiyi kolaylıkla

sağlayabilmektedir (Brown and Davis 1973)

Yapılan ccedilalışmalarda yangından sonraki ilk uumlccedil yıl iccedilinde değiştirilebilir potasyum

iccedileriğinde humus tabakasındaki suumlrekli azalmaya karşılık 0-30 cm toprak derinliğinde suumlrekli

bir artış goumlzlenmiştir (Viro 1974 Neyişccedili 1989) Bu durum humus tabakasında zayıf bir

biccedilimde bağlanan değiştirilebilir potasyumun burada kolaylıkla yıkanarak yuumlzey mineral

toprak tabakasında tutulması ile ilgili olabilir DeByle (1974) de yakmadan sonraki ilk yıl

iccedilinde 0-30 cm derinliğindeki mineral toprak tabakasında anlamlı değiştirilebilir potasyum

artışları saptamıştır

Değiştirilebilir Kalsiyum

Toprakların fiziksel kimyasal ve biyolojik oumlzellikleri uumlzerine oumlnemli etkiye sahip

kalsiyum orman topraklarının verimliliği bakımından da ccedilok oumlnemli bir bitki besin

maddesidir (Lutz and Chandler 1961 Irmak 1972) Kalsiyum huumlcre zarının yapısında bulunur

(Saatccedili 1975) ve eksikliğinde koumlk gelişimi yavaşlayarak nitrat azotunun bitkilerce alınması

guumlccedilleşir (Ccedilepel 1978)

Kalsiyum mineral toprak iccedilinde genellikle bol olarak bulunur Oumlluuml oumlrtuuml ve

yapraklardaki miktarları da oldukccedila yuumlksektir (DeBano and Conrad 1978) Buharlaşma ısısı

oldukccedila yuumlksek olduğundan (1240C) yakma sırasında herhangi bir kalsiyum kaybı olmaz Bu

nedenle oumlluuml oumlrtuuml ve uumlretim artıklarının yakılmasıyla elde edilecek kuumll tabakasında yuumlksek

oranda kalsiyum bulunması doğaldır Pek ccedilok araştırmacı yangından hemen sonraki humus

tabakası veya mineral toprak yuumlzeyindeki kuumll iccedilinde yuumlksek oranda kalsiyum saptamışlardır

(Viro 1974 Pritchett 1979 Bara and Vega 1983 Marion 1981 Wells 1971) Buna karşılık

değişebilir kalsiyumun mineral toprak iccedilindeki miktarı konusunda birbiriyle ccedilelişen sonuccedillar

elde edilmiştir (Ccedilepel 1975)

Değiştirilebilir Magnezyum

Magnezyumun fizyolojik bakımdan oumlnemi karmaşık yapılı krolofil molekuumlllerinin

yapı taşlarından birini oluşturması ve enzimlerin aktif rol oynaması iccedilin gerekli bir madde

olmasından kaynaklanmaktadır (Ccedilepel 1978) Bu nedenle kimyasal bakımdan kalsiyuma

benzeyen magnezyum bitkiler iccedilin hayati oumlnemi olan bir besin maddesidir (Thompson and

Troeh 1973)

Yapılan ccedilalışmalarda yangın sonrası değiştirilebilir magnezyum değerinin oumlnemli

oumllccediluumlde artmakta olduğu sonucuna varılmıştır (Austin and Baisinger 1955 Wells 1971 Grier

1975 Bara and Vega 1983 Neyişccedili 1989) Mineral toprak tabakasında ilk yıl goumlzlenen

değiştirilebilir magnezyum artışı kuumllden mineral toprağa yıkanma ve burada tutunmanın bir

sonucudur

52

Değiştirilebilir Sodyum

Sodyum toprakta bulunan mineral besin maddelerindendir ve iyonik potansiyelinin

duumlşuumlk olması nedeniyle katyon değişim kompleksinde en zayıf olarak tutulan iyonlardan

biridir Yakma sonucu kuumllde bulunan sodyum 94 gibi yuumlksek oranı 670 mmrsquolik bir yağışla

mineral toprağa hızla yıkanabilmektedir (Grier 1975)

Ccedileşitli araştırmacılar değiştirilebilir sodyum miktarında istatistiksel accedilıdan oumlnemli

farklılıklar meydana gelmediğini ileri suumlrmektedirler (Scotter 1963 DeByle 1976)

Yangının Toprağın Biyolojik Oumlzellikleri Uumlzerine Etkisi

Yangın sonucu oluşan oumlzellikle uumlst yuumlzuumlnuumln sıcaklıktan buumlyuumlk oranda etkilendiği

yukarıda accedilıklanmıştı Bilindiği uumlzere topraktaki organizma faaliyeti en ccedilok toprağın uumlst

kısmında olmaktadır Arka arkaya aynı alanda tekrarlanan yangınları oumlzellikletoprak

yuumlzeyine yakın olan organizmaların miktarını azalttığı saptanmıltır Fakat yangından sonra

toprağın ortalama sıcaklığının yuumlkselmesi organizmaların miktarını arttırıcı etki yapar Bu

hususta kimyasal faktoumlrler de toprağın biyoloji faakliyetlerini etkilemektedir Yangınların

toprağın biyolojik oumlzellikleri ve hassaseten bakteriler ve mikrofaunaya olan etkileri uumlzerinde

yapılan ccedilalışmalar aşağıda oumlzetle verilmiştir

Bakteriler

Yangından sonra bakteri populasyonunda bir değişikliğin olması beklenmektedir Zira

bakterilerin gelişmesi iccedilin kritik bir faktoumlr olan pH yangından sonra genellikle

yuumlkselmektedir Yangından sonra yapılan araştırmalar da buumlyuumlk oumllccediluumlde bakteriler tarfıfından

gerccedilekleştirilen nitrifikasyonun arttığını saptamıştır Yapılan araştırmalarda mineral toprağa

karıştırılan kuumlluumln oumlnemli sayılabilecek oranda toprağın bakteri oranını etkilemediği

saptanmıştır (Dugelli 1938)

Mikrofauna

Guumlney Afrikanın yanan bozkır alanlarındaki toprak mikrofaunası uumlzerinde ccedilalışan

Coults (1945) toprağın 25 cmlik uumlst kısmındaki populasyonun ccediloğunluğunun canlı kaldığını

bildirmiştir Heyward (1937) Pinus palustris Mill ormanında 10 yıllık periyot iccedilinde

uygulanan yangınların toprak faunasını ccedilok aktif bir şekilde etkilediğini bildirmektedir

Heyward ve Tissot (1936) toprağın yanmamış Ao horizonlarındaki mikrofauna

populasyonunun yanmış alanlara oranla 5 defa ve ayrıca yanmamış topraktaki populasyonun

da yanmış 5 cmlik uumlst toprak kısmındaki populasyondan 11 defa daha fazla olduğunu

bildirmektedir Araştırıcı denemeye alınan her iki alandaki organizma miktarlarının

başlangıccedilta aynı olduğunu da yazmaktadır Yazar yangından sonra toprak solucanlarının

miktarının diğer organizmalardan daha fazla etkilendiğini de tespit etmiştir Pearse (1943)

Duke Ormanında yangından sonra toprak solucanı kırkayak ve karıncaların miktarının

oumlnemli oumllccediluumlde azaldığını saptamıştır Diğer taraftan yapılan araştırmalarda yangından sonra

toprakta yuva yapan ve polenlerin taşınmasında oumlnemli rol oynayan oumlrneğin Bombus spp

(Hymenoptera Apidae) (Hezen arıları)nın miktarında oumlnemli oumllccediluumlde azalma olduğu tespit

edilmiştir Burada şunu da accedilıklamak gerekir ki yangının toprak faunasına olan zararlı etkisi

toprak uumlstuuml oumlrtuumlsuumlnuumln tırmıkta uzaklıştırılmasından daha azdır

53

7) Yangının Yaban Hayatı Uumlzerine Etkileri

Ekosistemlerini ve ccedilevresel değişimi oumlnemli oumllccediluumlde etkileyen doğal faktoumlrler olarak

karşımıza ccedilıkarlar Doğal ccedilevrenin bir parccedilası olan yaban hayatı da bu durumdan etkilenir

Bu etkinin derecesi oldukccedila karmaşık bir ilişkiler suumlrecinin bir sonucu olarak kendini goumlsterir

ve dolayısıyla kesin olarak belirlenmesi oldukccedila guumlccediltuumlr

Yangın birccedilok ccedilevresel değişimi de beraberinde getirir Bu değişim yangının

şiddetine suumlresine sıklığına ccedilıktığı yere şekline ve buumlyuumlkluumlğuumlne bağlı olarak farklılık

goumlsterir Bu değişimin derecesi de mevsimler ve yanıcı madde tipi ile arazi ve toprak

oumlzelliklerine bağlıdır Yaban hayatının bu değişikliklere karşı tepkisi ise oldukccedila farklı

olabilmektedir

Yaban hayvanlarının yangından ne kadar etkilenecekleri ccediloğunlukla yangının

şiddetine yayılma oranına ve ilgili tuumlruumln yangına olan yakınlığına bağlıdır (Chandler et al

1991) Yangının olağan olduğu ve sık zaman aralıklarıyla goumlruumllduumlğuuml ekosistemlerde birccedilok

yaban hayvanı yangınlara adapte olmuş ve yangınlarla iccedil iccedile bir tavır sergilerken yangınların

nispeten uzun zaman aralıklarında ccedilıktığı geniş alanları etkilediği ve ccedilok şiddetli olduğu

ekosistemlerde yaban hayvanlarının tepkisi tamamen karşı karşıya oldukları tehlikeye goumlre

belirlenmektedir

Burada yaban hayvanları ve yangınlar arasındaki ilişkiler genel anlamda ele alarak

incelenecektir

Yaban Hayvanlarının Yangınlara Karşı Reaksiyonları

Yaban hayvanlarının yangınlara karşı ilk reaksiyonları oldukccedila sınırlı olup habitat

bağımlılıkları hareketlilik korunacak bir yer bulma kabiliyeti ve sıcaklık ve dumana olan

hassasiyetlerine goumlre değişir Ccedilok şiddetli olan ve hızlı ilerleyen yangınlar bir ayırım

goumlzetmeden tuumlm yaban hayvanlarını yakabilir Ancak yangınlar ne kadar şiddetli olursa

olsun genelde yanmamış alanlar bulunur Hızlı hareket edebilen hayvanlar kendilerini

yanmamış veya yanmış alanlara geccedilerek koruyabilirler Buna karşın daha yavaş hareket

kabiliyetinde olan tuumlrler toprak iccedilinde veya altında korunabilirler Kuumlccediluumlk memeliler toprak

altındaki tuumlnellerine girerek kendilerini yangından korurlar

Kuşların yuvaları hariccedil yangında kaybedebilecekleri birşeyleri yoktur Hatta bir ccedilok

kuş tuumlruuml iccedilin yangın ccedilok avantajlı bir durum oluşturabilir Kendi habitatlarında iyi kamufle

olmuş bir ccedilok boumlcek yangından etkilenmemek iccedilin kaccedilar Bu durum kuşların kaccedilan bu

boumlcekleri yakalaması iccedilin oldukccedila uygun bir ortam oluşturur

Yangın Oumlluumlmleri

Yangınların yaban hayatı uumlzerine olan direkt etkileri canlıların bulundukları yerle

yakından ilişkilidir Oumlluuml oumlrtuuml veya toprak iccedilerisinde bulunan tuumlrler yangından ccedilok az

etkilenirler Buna karşın daha ziyade bitkilerin uumlst kısımlarında yaşayan tuumlrler buumlyuumlk kayıplar

verirler Oumlluuml oumlrtuuml iccedilerisinde yaşayan oumlruumlmcek tuumlrlerinin yangından bir guumln sonra 80rsquolik bir

kısmının homoptera tuumlrlerinin ise 10rsquodan daha az bir kısmının alanda bulunduğu tespit

edilmiştir (Gillon and Pernes 1968 Gillon 1974)

Kuumlccediluumlk memeli hayvanların yangınları kayıpsız atlatmalarının nedeni olarak topraktaki

ısınmanın toprağın sadece en uumlst birkaccedil cmrsquosinde olması olarak goumlsterilmektedir (Martin

1963 Trabaud 1979) Kuumlccediluumlk memeliler 62ordmCrsquonin uumlzerindeki sıcaklık derecelerine

54

dayanamazlar (Howard et al 1959) Ancak toprak iccedili tuumlnellerde yaşayan hayvanların oumlluumlmuuml

buumlyuumlk oranda yuumlksek sıcaklıklardan ziyade boğulmalardan olmaktadır (Chew et al 1958)

Yangından Korunma ve Kaccedilınma

Canlıların yangından ne kadar etkileneceklerinin ccediloğunlukla yangının şiddetine

yayılma oranına ve ilgili tuumlruumln yangına olan yakınlığına bağlı olduğu yangının olağan olduğu

ve sık sık goumlruumllduumlğuuml ekosistemlerde bir ccedilok yaban hayvanının yangınlara uyum sağlamış

olduğu ancak yangınların 50-100 yıl gibi uzun zaman aralıklarında ccedilıktığı geniş alanları

etkilediği ve ccedilok şiddetli olduğu ekosistemlerde yaban hayvanlarının tepkisinin tamamen

karşı karşıya oldukları tehlikeye goumlre belirlenmekte olduğu daha oumlnce belirtilmişti Yangınlar

gelişmiş hayvanlarda değişik reaksiyonların ortaya ccedilıkmasını sağlar ndash bazıları panikleyerek

kaccedilarken diğerleri sakin bir şekilde yangından uzaklaşır bazıları ise yangına doğru gider Bu

tepkiler hayvanların hareket kabiliyeti ve yangının boyutlarıyla yakından ilişkilidir

1915 yılında Sibiryarsquoda ccedilıkan ve iki ay devam eden buumlyuumlk yangında ayıların

sincapların ve elkrsquolerin yuumlzerek yangından kaccedilmaya ccedilalıştıkları rapor edilmekte iken

(Udvardy 1969) başka araştırmacılar daha sakin hayvan davranışları rapor etmektedirler

(Hakala et al 1971) yangının bir goumlluumln kenarına kadar yandığı bir durumda bir grup kuğunun

sakin bir şekilde goumllde yuumlzduumlklerini ve ayrıca bir grup ren geyiğinin yanmamış kuumlccediluumlk bir

alanda sakince bekleyip sonra daha emin bir yere doğru hareket ettiklerini bildirmektedir

Yılanlar yangını taşlık alanlardaki ccedilukurlarda ya da toprak iccedili kanallarda bulunarak

savuştururlar Yapılan araştırmalar yangın sonucu yılan oumlluumlmlerinin hiccedil ya da ccedilok az

olduğunu ortaya koymuştur (oumlr Komarek 1969)

Yangına ve Dumana gitme

Kelebeklerin ateşe gittikleri bilinen bir gerccedilektir Kelebekler yanında birccedilok boumlcek ve

hayvan tuumlruuml de yangınlarca cezbedilir Boumlylece yangının hemen sonrasında belirli bir suumlre

boumlcek popuumllasyonlarında bir artış goumlzlenebilir (Chandler et al 1991) Bazı uccedilan boumlcekler

sıcaklık duman ve yanmış ağaccedillara giderler

Bazı microsania (duman sineği) tuumlrleri dumanın kokusuna gelirler (Komarek 1969)

Bazı coleopterler (oumlr Melanophila atrata) ise sıcaklık tarafından cezbedilirler Bu tuumlrler

sahip oldukları kızıloumltesi radyasyon algılama organlarıyla yangını ccedilok uzak mesafelerden

algılayabilirler

Birccedilok kuş ve memeli hayvanlar yangına giderler Bunun sebebi yangından kaccedilan

boumlcek ve hayvanlarla beslenmektir Bununla ilgili olarak Komarek (1969) Kuzey

Amerikarsquoya ait 85 Afrikarsquoya ait 34 ve Kuzey Avustralyarsquoya ait 22 kuş rapor etmektedir

Bunlar kartal akbaba şahin gibi yırtıcı kuşları da iccedilermektedir Genelde kuşlar alevlerden

daha ilerde uccedilarak yangından kaccedilan boumlcek kuş kertenkele ve kemirgenleri yakalarlar

Yabani hindi ve keklik gibi bazı kuş tuumlrleri ise yangın sonrası duman henuumlz kalkmadan alana

gelerek hazır yiyecek kaynaklarından faydalanırlar

Arslan (Panthera leo) leopar (Panthera pardus) ve ccedilita (Acinonyx jubatus) gibi yırtıcı

hayvanlar Afrika savanlarında yangın ccedilevresinde avlanırlar (Komarek 1969)

Bazı herbivorlar mineral besin değerinin yuumlksek olması nedeniyle yeni yanmış

alanlara gelerek kuumll ve yanmış bitki parccedilaları yerler (Grange 1965) Yine birccedilok herbivor

uumlzerlerindeki kene gibi asalaklardan kurtulmak iccedilin taze kuumlllerde yuvarlanırlar (Komarek

1969)

55

Yangınların Hayvan Davranışları Uumlzerine Dolaylı Etkileri

Her yangın yaban hayatını bir şekilde etkileyen lokal bir iklim ve mikroklimatik

oumlzelliğe sahiptir Bazı havyan tuumlrleri yangın sonrası oluşan yeni duruma ccedilabuk uyum

sağlarken diğerleri iccedilin bu durum uygun olmayabilir Ayrıca yangın sonrası vejetasyon da

yapı ve komposizyon accedilısından yangın oumlncesine benzemez Yine de hayvanlar tuumlm habitat

değişikliklerine uyum sağlarlar Hayvanların dağılımını ve belirli bir alanda bulunmasını

belirleyen faktoumlrlerin başında habitatların yiyecek kaynaklarının değişime uğratılması gelir

Yangın sonrasında vejetasyonun kalkması ve alanın kuumlllerle kaplanıp siyah bir renge

buumlruumlnmesi ile toprak yuumlzeyi daha fazla bir ısınmaya maruz kalır Bu da boumlcek kuş ve

memelileri değişik şekillerde etkiler Goumllgeden hoşlanan tuumlrler alanı terkederken ışıklı

ortamlardan hoşlanan tuumlrler alana daha ccedilok gelirler

Meşccedilerelerin tabakalı tepe yapısı ruumlzgar hızını buumlyuumlk oranda keser Meşccedilere iccedili

sıcaklık meşccedilere dışına goumlre yazın daha az kışın ise daha fazladır Meşccedilere iccedili bağıl nem ise

daima meşccedilere uumlzerine goumlre daha fazladır Dolayısıyla yangın sonrası kapalılığı kırılan bir

meşccedilerede hem sıcaklık hem de ruumlzgacircr rejimi değişir Sıcaklık ve ruumlzgarda meydana gelen

değişiklikler bağıl nemi etkiler Bağıl neme karşı hassas olan tuumlrler de bundan etkilenirler

Bunların yanında yangının buumlyuumlkluumlğuuml de habitatı dolayısıyla yaban hayatını etkileyen

oumlnemli faktoumlrlerden birisidir Yangınların buumlyuumlkluumlğuuml (alan olarak) ccedilevresi ve yangın

alanlarının orman iccedilerisinde birbirlerine goumlre dağılımları kuş ve memelilerin davranışlarını

buumlyuumlk oranda etkiler

Yangınların oluşturduğu farklı buumlyuumlkluumlk şekil ve kenar oumlzelliklerine sahip orman

mozaikleri birccedilok hayvan tuumlruumlne faydalı olur Araştırmalar kuumlccediluumlk ccedilaplı (lt 80-100 ha)

yangınların oluşturduğu orman mozaiklerinde daha buumlyuumlk ccedilaplılarına oranla daha fazla

hayvan tuumlruumlnuumln olabileceğini goumlstermiştir Bunun sebebi hayvanların gerektiğinde korunmak

iccedilin yanmamış alanlara daha kolay bir şekilde ulaşabilme (oumlr Mount 1969) ve yiyecek bulma

ihtiyaccedilları olarak goumlsterilmektedir

Yaban hayvanları belirli yiyecek tuumlrleri ve bunların bolluğuna uyum sağlamış olup

uygun yiyecek kaynaklarının bulunmasına bağlı olarak bir dağılım goumlsterirler Oumlrneğin

bitkilerin toprak uumlzerinde yoğunlaşması kuşlardan ziyade hayvanları (oumlzellikle buumlyuumlk

olanlarını) etkileyecektir Ccediluumlnkuuml hayvanlar ancak boylarının uzanabildiği yerlerden

besinlerini alabilirler Yeni yangın alanlarındaki geyik popuumllasyonlarındaki artış bu durumun

bir goumlstergesidir (Edwards 1954)

Ccedilok şiddetli ve sık tekrar eden yangınlar ccedilayır ot ve ccedilalılarının gelmesini bu da yaban

hayvanlarının bitkilerin yapraklarından beslenmesini ve otlanmasını azaltır Buna karşın bu

durum yangına daha dayanıklı belirli tuumlrlerin alana hakim olması sonucunu ortaya ccedilıkarabilir

Bazı herbivorların hayat doumlnguumlleri besin kaynağı tiplerinde yangın sonucu oluşmuş

değişikliklerle bu besinlerin miktar ve kalitesine bağlıdır Oumlrneğin meşccedilere gelişiminin ilk

yıllarında geyikler iccedilin gerekli besin kaynakları yeterli miktarda ve oumlzellikte bulunmaktadır

Geyikler uumlzerinde yapılan bir ccedilalışmada geyiklerin kesilmiş veya yanmış alanlarda ilk altı

yılda yoğun olarak bulundukları daha sonraki yıllarda ise giderek azaldıkları ortaya

konulmuştur (Bendell 1974 Gatesrsquoe atfen)

Yangın Adaptasyonları

Birccedilok bitki formasyonları yangına hassas olmakla birlikte yapılarını devam

ettirebilmelerini de belirli aralıklarla ccedilıkan yangınlara borccedilludurlar (Kayll 1968 Swan 1970

56

Trabaud 1980) Bazı araştırmacılar belirli yaban hayatı tuumlrlerinin de yangınla oluşturulmuş

habitatlara ihtiyaccedil duyduklarını (Miller 1964 Wells 1965) veya bu ortamlarda yaşayabilmek

iccedilin tuumlr veveya popuumllasyon duumlzeyinde bazı oumlzelliklere sahip olduklarını ya da geliştirdiklerini

ortaya koymuşlardır

Değişik ortamlara uyum goumlstermede yaban hayvanının buumlyuumlkluumlğuuml ile birlikte hızlı

koşabilme ve uccedilabilme kabiliyeti toprak altına girebilme besin depolama kamufle olabilme

goumlruumllmemek iccedilin yere yatma ve goumlccedil etme tuumlr bazında adaptasyonlar olarak belirtilmektedir

(Bendell and Elliott 1966 Komarek 1962) Popuumllasyon bazında ise tuumlrlerin hızlı bir şekilde

değişen ccedilevreye olan adaptasyonları yuumlksek ve değişken uumlreme oranı ile yuumlksek dağılım oranı

olmaktadır (Bendell 1974)

Yanmış alanlardaki tuumlr ve popuumllasyon sayılarındaki değişmezlik hayvan tuumlrleri

adaptasyonlarının accedilık bir goumlstergesidir Tropikal ormanlardaki tuumlr zenginliği ile yangınlarla

devamlı olarak değişim goumlren alanlardaki sınırlı sayıdaki tuumlrler karşılaştırıldığında bu durum

daha da iyi anlaşılmaktadır

57

BOumlLUumlM

YANGIN EKOLOJİSİ

Bir alanın veya boumllgenin yangın tarihi ve doğal yangın rejimi hakkındaki ayrıntılı bilgi

yangın davranışının tahmin edilmesi yangının etkilerinin belirlenmesi ve yangına bağımlı

alanlarda yangının kaccedilınılmaz bir faktoumlr olduğunun anlaşılması hususunda fayda sağlayarak

başarılı bir yangın amenajman planının hazırlanmasına ve uygulanmasına yardımcı olur

(Mutch 1980) Bu nedenle orman yangınları ile başarılı bir şekilde muumlcadele edebilmenin ilk

adımı ilgili boumllge veya alanın doğal yangın rejimi oumlzelliklerinin belirlenmesi olmalıdır (Agee

1974)

Yangın Tarihi

Yangın yaklaşık 400 milyondan beri ekosisteminde huumlkuumlm suumlren bir olaydır Buguumlnde

yangın Tazmanyarsquodan Arktik kesime kadar geniş bir alanda varlığını devam ettirmektedir

Duumlnyanın birccedilok boumllgesinde yangın ekosistemleri ve bitki tuumlrlerini etkiler Bu nedenle

yangından etkilenen ekosistemlerde tuumlr adaptasyonlarının ve ekosistem dinamiklerinin ccedilok

iyi anlaşılması gerekmektedir

Yangın Rejimi

İklim topoğrafya ve yanıcı madde oumlzelliklerine bağlı olarak herhangi bir alanda

meydana gelen yangınların sıklığı buumlyuumlkluumlğuuml şiddeti ve mevsimi gibi oumlzelliklerin tuumlmuumlne

birden doğal yangın rejimi denir Guumlnuumlmuumlzde insanların muumldahale etmediği alan

kalmadığından duumlnyada doğal yangın rejimini koruyabilen alan da hemen hemen

kalmamıştır Ancak yangının ekosistem uumlzerindeki etkilerini anlayabilmek iccedilin doğal yangın

rejimi elemanlarının ccedilok iyi bir şekilde anlaşılması gerekmektedir

Yangın rejimi insan muumldahalelerinin ve değişen iklim koşullarının etkisinde

olduğundan dinamik bir yapıya sahiptir Bir boumllgede meydana gelen yangınların sıklığı

şiddeti tuumlruuml buumlyuumlkluumlğuuml ve mevsimi gibi kavramları iccediline alan yangın rejimi (Weber ve

Flannigan 1977 Pennanen 2002) ormanlık alanların tuumlr kompozisyonunu ve vejetasyon

gelişimini etkileyerek yanıcı madde oumlzelliklerini değiştirmektedir (Chandler vd 1991

Bradley vd 1992) Bu nedenle herhangi bir alanın yangın rejiminin değiştirilmesi oradaki

doğal yapının bozulmasına ve gelecekte daha dramatik sonuccedilların oluşmasına neden olabilir

Yangına bağımlı ekosistemlerde birccedilok tuumlr mevcut yangın rejimine adapte olarak

sistemdeki suumlrekliliğini korur Bu noktada yangın rejimi oumlzellikleri belirleyici rol

oynamaktadır Yangına adapte olmuş ekosistemlerde yangın gittikccedile istikrarlı hale doumlnuumlşen

ve tuumlr ccedileşitliliğinin azalmaya başladığı bir orman toplumunda yeni bir başlangıccedil yaparak tuumlr

ccedileşitliliğinde değişimler meydana getirir (Shafi ve Yarranton 1973 Trabaud ve Lepart 1980)

ve sistemin kendini yenilemesine olanak sağlar Orman youmlneticileri yangının bu oumlzelliklerini

kullanarak ekosistemin doğal yapısını koruyabileceği gibi farklı yapı ve kompozisyona

doumlnuumlşmesini de sağlayabilirler Belirli aralıklarla yangının tekerruumlr ettiği ekosistemlerde uzun

yıllar devam eden başarılı yangın koruma ccedilalışmaları gittikccedile artan yanıcı madde birikimine

neden olacağından gelecekte ccedilok daha buumlyuumlk ve tahrip edici bir yangının habercisi

olabilmektedir Ayrıca bu tuumlr uygulamalar alandaki doğal tuumlrlerinin suumlrekliliğini ve alanın

58

verimliliğini tehlikeye sokacaktır Bu nedenle sistemin bir parccedilası olan yangının kontrolluuml

kullanımı ile doğal muumldahale suumlrecine benzer etkilerin oluşturulması ile sistemin suumlrekliliği

ve verimliliği devam ettirilebilir (Chao Li 2000) Sonuccedil olarak yangınla muumlcadele

ccedilalışmalarında amaccedil yangının sistemden uzaklaştırılması değil yangını sistemin bir parccedilası

olduğunu kabul ederek gerektiğinde yangını bir amenajman aracı olarak kullanabilmek

olmalıdır

Yangın rejimi temelde doumlrt bileşenden oluşur

(i) Yangın sıklığı

(ii) Yangın şiddeti

(iii)Yangın mevsimi

(iv) Yanma derinliği

Yangın sıklığı (frekansı)

Yangın sıklığı belirli bir alanda belli bir zaman periyodunda meydana gelen yangın

sayısı olarak tanımlanır ve bir tuumlruumln oumlnemli hayat oumlzelliklerini belirlemede oumlnemli rol oynar

Bu oumlzellikler tuumlrlerin tohum tutma olgunluğu oumlluumlm yaşı ve yaş sınıfları dağılımıdır Yangın

sıklığı belli bir alanda ccedilıkan yangınlar arasındaki ortalama yıl ve bir alanın yeniden

yanabilmesi iccedilin gereken zaman (Yangın doumlnuumlş aralığı) gibi oumlzelliklere bağlı olarak belirlenir

(Agee 1993) Bir tuumlruumln bir alanda yaşayabilmesi iccedilin bu tuumlruumln oumlmruuml ve tohum tutma

olgunluğuna ulaştığı yaşı yangın sıklığı (frekansı) ile uyumlu olmalıdır Bu youmlnuumlyle yangın

sıklığı bir alanın vejetasyon yapısını belirleyen tuumlrlerin seccedilimini yaparak ekosistemin floristik

kompozisyonunu etkiler (Ryan 2002)

Oumlrneğin yangın olması gerekenden fazla sık daha erken veya daha geccedil meydana gelirse

bazı tuumlrler hayatta kalamaz Ccedilayırlık alanların suumlrekliliğinin korunabilmesi ve odunsu

yapıdaki tuumlrlerin alandan uzak tutulabilmesi iccedilin 1 ile 3 yılda bir yangın goumlrmelidir Orman

youmlneticileri yangın rejiminin bu oumlzelliğini kullanarak ormanın yapı ve kompozisyonun arzu

ettikleri değişimi yapabilirler Uumllkemizde Akdeniz ve Ege boumllgelerinin karakteristik bitki

toplumu olan maki vejetasyonunda yangın doumlnuumlşuumlm suumlresi 9-10 iken bu suumlre yuumlkseklere

ccedilıkıldıkccedila artmaktadır (Neyişccedili 1985) Yangın sıklığının yuumlksek olduğu alanlarda duumlşuumlk

şiddetli yangınlar meydana gelirken uzun suumlre yangın ccedilıkmayan alanlarda yanıcı madde

birikiminin fazla olması nedeniyle yuumlksek şiddetli yangınlar meydana gelmektedir Bu

nedenle yangına bağımlı ekosistemlerde yangınlarla etkin muumlcadele yangın risk ve

tehlikesini geciktirmek ve şiddetini arttırmaktan başka bir şey ifade etmeyebilir

Yangın Şiddeti

Yangın şiddeti bir yangının birim zamanda accedilığa ccedilıkardığı ısı enerjisidir Orman

yangınlarının şiddeti 20 kWmrsquoden 60000 kWmrsquoye değişebilir (Tablo 2) Orman

ekosistemlerinde suumlrekliliğinin sağlanması ve biyoccedileşitliliğin korunması iccedilin yangının accedilığa

ccedilıkardığı enerji ve bu enerjinin ormandaki etkilerinin anlaşılması gerekmektedir Yangın

şiddeti yanıcı maddenin yapısına nemine ve miktarına bağlı olarak değişir ve oumlzellikle toprak

uumlzerinde etkili olur Yanıcı maddenin yatay suumlrekliliğinin korunduğu bir meşcerede yangın

genellikle oumlrtuuml yangını şeklinde ilerlerken yanıcı maddenin dikey suumlrekliliğinin goumlruumllduumlğuuml

meşcerelerde yangın tepe yangınlarına doumlnuumlşerek daha şiddetli olabilir Ancak yoğun bir oumlluuml

oumlrtuuml tabakasının bulunduğu kesim artıklarının alanda bırakıldığı ve yanıcı maddenin yatay

suumlrekliliğin korunduğu alandaki bir oumlrtuuml yangını ccedilok daha şiddetli ve tahrip edici olabilir

Yangın şiddeti bazı tuumlrlerin genccedilleşmesi iccedilin zemin hazırlarken alanın floristik yapısında

kuumlccediluumlk değişimler meydana getirebilir Uumllkemizdeki kızılccedilam meşcerelerinde duumlşuumlk şiddetli

59

oumlrtuuml yangınlarından yuumlksek şiddetli tepe yangınlarına kadar ccedilok değişik şiddette yangınlar

meydana gelmektedir

Tablo 2 Yangın şiddet sınıflarına bağlı olarak yangınların ağaccedillar

uumlzerine etkileri yangın tuumlruuml ve yangınla muumlcadele zorluğu

Yangın

şiddeti

Sınıfı

Başlangış

Yangın

Şiddeti

Ağaccedillara

Olan

Etkisi

Yangın Tipi ve Muumlcadele Zorluğu

1 lt10 - Yangının kendi başına devam etmesi

zordur

2 10-500 Bazı ağaccedil oumlluumlmleri

Yavaş ilerleyen duumlşuumlk şiddetli oumlrtuuml

yangını Baş ve yanlardan yangına

direkt muumldahale muumlmkuumlnduumlr Accedilılan

şeritler yangının kontrol altına

alınmasında yeterli olmayabilir

3 500-2000 Oumlnemli derecede

ağaccedil oumlluumlmleri

Orta ve yuumlksek şiddetli oumlrtuuml yangını El

aletleriyle yapılmış şeritlerin yangını

tutması zor olabilir Bu gibi

yangınlarda dozer gibi ağır makinalarla

uccedilak ve helikopterler oumlnemlidir

4 2000-4000 Hemen hemen tuumlm

ağaccedilların oumlluumlmuuml

Yuumlksek şiddetli oumlrtuuml yangını Yangının

baş kısmında yapılacak uğraşılar

başarılı olamayabilir

5 gt4000 Tuumlm ağaccedilların

oumlluumlmuuml

Orta derecede ve sonrasında aktif tepe

yangını Kontrol altına alınması ccedilok

zor Ccedilalışmalar yanlara kaydırılmalı ve

indirekt muumldahale duumlşuumlnuumllmeli

Yangın Mevsimi

Orman yangınları buumlyuumlme sezonu buumlyuumlme sezonu oumlncesindeki uyku doumlnemi veya

buumlyuumlme sezonu sonrasındaki uyku doumlnemi boyunca meydana gelebilir Mevsim yangının

tutuşabilirliğini etkileyen yanıcı madde nemi uumlzerindeki direkt etkisi nedeniyle ccedilok oumlnemlidir

(Albini 1976 Van Wagner 1983 Stocks et al 1989 Johnson 1992) Yapraklardaki nem

oranlarının azalması ile birlikte tepe yangını potansiyelinde artma meydana gelir (Van

Wagner 1977 1993 Alexander 1998 Scott and Reinhardt 2001) Canlı yaprakların nem

iccedileriği ilkbaharda tomurcuk patlaması oumlncesinde en duumlşuumlk seviyededir Dolayısıyla bu

doumlnemde oumlluuml oumlrtuumlnuumln oldukccedila nemli olmasına rağmen ccedilıkacak bir yangının tepe yangınına

doumlnuumlşme ihtimali ccedilok yuumlksektir (Stocks et al 1989) Yaz sonu ve ortalarında canlı yanıcı

madde neminin şiddetli bir tepe yangını başlatmak ve devam ettirmek iccedilin fazla yuumlksek

olmasına rağmen duumlşuumlk bağıl nem şiddetli ruumlzgar ve yeteri miktardaki ince yanıcı madde ile

bu muumlmkuumln hale gelebilir (Stocks et al 1989 Johnson 1992)

Uumllkemizde yangın mevsimi Mayıs sonu başlayıp Kasım sonuna kadar devam etmesine

karşın yangın sezonu dışında beklenmedik yangınlar da meydana gelebilmektedir Son

yıllarda kuumlresel ısınma nedeniyle değişen iklim koşulları dikkate alındığında beklenmedik

yer ve zamanlarda beklenmedik yangınların olması muhtemeldir Oumlzellikle yangın sezonunun

60

kısa olduğu ve yangınların ccedilok sık goumlruumllmediği ancak yanıcı maddelerin (meşcerelerin)

herhangi bir kesinti olmadan geniş alanları kapladığı ve Batı Karadenizrsquode olduğu gibi

yangınların daha ziyade yangın sezonu dışında meydana geldiği alanlardaki ormanların

yangınlar accedilısından buumlyuumlk bir risk oluşturduğu (Durmaz 2004 Kuumlccediluumlk 2004) ortaya

ccedilıkmaktadır Bu nedenle uumllkemizin en verimli ormanlarının bulunduğu ve yoğun uumlretim

ccedilalışmalarının yapıldığı boumllge muumlduumlrluumlklerinin yangın hassaslık derecesi geccedilmiş yıllardaki

yangın verilerinin yanında meteorolojik faktoumlrleri yanıcı madde oumlzelliklerini ve yapılan

ormancılık uygulamaları gibi değişen şartları da dikkate alarak yeniden duumlzenlenerek ccedilıkması

muhtemel buumlyuumlk bir yangına karşı gerekli oumlnlemlerin alınması gerekmektedir

Yangın Buumlyuumlkluumlğuuml

Yanan alanın buumlyuumlkluumlğuuml sistemi oluşturan bireylerin alanı yeniden kaplamasını

etkileyen oumlnemli ekolojik faktoumlrlerden birisidir Oumlrneğin bitkilerin ccediloğu suumlrguumlnden ccedilimlenme

yeteneğine sahip değilse ve ruumlzgar veya hayvanlarla tohumları taşınamıyorsa bunun yanında

yanan alan tohumların uzak mesafelerden alana gelemeyecekleri kadar buumlyuumlk ise bazı tuumlrler

alana yeniden gelemeyeceklerdir Bu nedenle geniş alanlarda yapılan geccedilleştirme ccedilalışmaları

ve yangın koruma uygulamaları gelecekte buumlyuumlk yangınların habercisi olmakta ve alanın

suumlrekliliğini tehlikeye sokmaktadır

Yanma derinliği

Yanma derinliği yanıcı madde tuumlketiminin bir oumllccediluumlsuumlduumlr Yangın şiddeti ile ilişkili

olmasına rağmen bu ilişki doğrusal değildir Organik maddenin birim alandaki miktarı ve

nem koşulları ccedilok heterojen bir yapı goumlsterdiğinden aynı yangın şiddeti değerlerinde farklı

yanma derinlikleri oluşabilir Yanma derinliği ekolojik anlamda yangının toprağa ve bitki

besin maddeleri dinamiğine olan etkilerini ifade ederken yangınlarla muumlcadele accedilısından ele

alındığında yangınların kontroluuml ve soğutma ccedilalışmalarının zorluğunu ifade eder

Tablo 1rsquode yangın rejiminin toprak vejetasyon yaban hayatı ve yanıcı madde uumlzerine

olan etkileri oumlzetlenmiştir

Tablo 1 Yangın rejimi ve toprak vejetasyon yaban hayatı ve yanıcı

madde ilişkisi (Methven 1984rsquoden alınmıştır)

Yangının Etkileri

Yangın Rejimi

Yan

gın

şiddet

i Y

anm

a

der

inli

ği

Yan

gın

frek

ansı

Y

angın

zam

anı

TOPRAK Top Fiz oumlzellikleri radic

Top Kim oumlzellikleri radic

VEJETASYON Tuumlr kompozisyonu radic radic radic radic

Yaş sınıfları radic radic

YABAN HAYATI Tuumlr kompozisyonu radic

YANICI MADDE Yanıcı madde tipi radic

Yanıcı madde miktarı radic radic

61

TUumlR ADAPTASYONLARI VE GENCcedilLEŞME STRATEJİLERİ

Bir boumllgede yaşayan ccedileşitli tuumlrlerin zaman iccedilinde birbirini izleyerek ortaya ccedilıkmaları

ekolojik suumlksesyon olarak adlandırılır (Şekil 1) Suumlksesyon birincil suumlksesyon ve ikincil

suumlksesyon olmak uumlzere ikiye ayrılır

Şekil 1 Birincil (Primer) Suumlksesyon Modeli

Birincil suumlksesyon bir oumlnceki vejetasyona ait tohum bankası organik materyal vb

biyolojik hiccedilbir kanıtın bulunmadığı bir alana ilk olarak gelen oumlncuuml bitki tuumlrlerinden son

(klimaks) topluluğa kadar bitki toplumlarının ekolojik evrimi olarak tanımlanır

İkincil suumlksesyon vejetasyonu ortada kaldıran etkenlerden sonra alanda daha oumlnce var

olan ilk vejetasyonun alana yeniden gelmesidir Yangın duumlnyadaki bir ccedilok orman

ekosistemde ikincil suumlksesyonun oluşmasını sağlayan ve sistemde yeni bir başlangıccedil yapan en

oumlnemli etkenlerden birisidir Bu nedenle ekosistem ekolojisi ve ekosistem analizleri gibi

birccedilok alanda yangın ekolojinin oumlnemi buumlyuumlktuumlr

Yangına bağımlı ekosistemlerde bulunan tuumlrler yangınlara karşı belli stratejiler

geliştiriler Bu tuumlrlerin suumlrekliliği ve devamlılığı accedilısından yangın oumlnemli bir rol oynar

Orman yangınları ile başarılı muumlcadele politikaları sonucunda yangına dayanıklı

vejetasyondan yangına duyarlı bitki toplumuna doğru bir geccediliş goumlzlenebilir Kuzey

Amerikarsquoda Meşe ormanların zamanla goumllgeye dayanıklı Akccedilaağaccedil ormanları haline

gelmesinin yangının alandan uzaklaştırılması ile ilgili olduğu duumlşuumlnuumllmektedir

Toplumda yeni bir başlangıccedil yapan yangından sonra tuumlrlerin bir araya gelmeleri ve

gelişmeleri belli başlı kriterlere bağlıdır Aşağıda Noble - Slatyer (1980) ve Rowe (1979)

tarafından geliştirilen iki yaklaşımı ele alınmıştır Noble ve Slatyer ldquohayati oumlzelliklerrdquo olarak

adlandırılan bir model geliştirmişlerdir Bu yaklaşım uumlccedil temel anlayışdan ibarettir

(1) Yangına dayanıklılık metodu

(1) Alana gelme istekleri

(2) Kritik hayat olayları

62

I Dayanıklılık Mekanizmaları

1 Tohuma dayalı mekanizmalar (Propagule based )

D tuumlrleri Tohumlarını uzak mesafelere yayabilen ve her zaman bulanabilen tuumlrlerdir -

Populus tremuloides

S tuumlrleri Tohumlarını uzun suumlre toprak altında muhafaza edebilen ve yeniden alana

gelebilmek iccedilin şiddetli yangınlara karşı dayanabilen tuumlrlerdir - Pin cherry

Prunus pensylvanica

G tuumlrleri S tuumlrlerin oumlzel bir durumudur Tohumlarını uzun suumlre koruyabilen ve ancak

bir yangınla birlikte alana gelebilen tuumlrlerdir - Aralia hispida

C tuumlrleri propoguumlllerini olgun ağaccedilların tepe ccedilatısında depolayan tuumlrlerdir Tohumlar

accedilığa ccedilıktıktan sonra kısa bir suumlre yaşayabilirler Jack pine (Pinus

banksiana)

2 Vejatatif oumlzelliklere bağlı olarak

V tuumlrleri ağaccedil tepesi oumllduumlkten sonra suumlrguumlnle vaya ccedilimlenerek gelebilen tuumlrler -

(Populus sp

U tuumlrleri ağaccedil tepesi oumllduumlkten sonra suumlrguumlnle gelebilen ancak yeniden tohum

verebilecek olgun bireylerin hayatta kalabildiği tuumlrler -Acacia Eucalyptus

W tuumlrleri U tuumlrlerin oumlzel bir durumudur Tohum verme kabiliyetinde olan olgun

bireylerin hayatta kaldığı genccedil bireylerin oumllduumlğuuml tuumlrlerdir - Red pine (Pinus

resinosa)

II Alana Gelme İstekleri

T tuumlrleri yangından hemen sonra alana gelebilen ve yangınlara karşı dayanıklı olan

tolerant tuumlrlerdir Daha sonra bu alanda uzun suumlre kalabilirler - Hemlock

(Tsuga canadensis)

R tuumlrleri yangından hemen sonra alana gelemeyen gelişebilmesi iccedilin belli isteklerinin

oluşmasını bekleyen (oumlrneğin belli bir kapalılığın oluşması) tolerant

tuumlrlerdir (Red spruce)

I tuumlrleri bir yangından hemen sonra alana gelebilen ve yangınlara karşı tolerant

olmayan tuumlrlerdir - Yangının tekerruumlr etmesi halinde yok olan ve hızlı

gelişen oumlncuuml tuumlrler ve jack pine (Pinus banksiana)

III Kritik Yaşam Olayları

Sistemde yeni bir başlangıccedil yapıldığında (yangın vb) ktirik hayat evreleri doğrusal bir

hat uumlzerinde aşağıdaki semboller kullnılarak sembolize edilmiştir

p - yanan alana propoguumlllerin ulaşması

m - uumlreme olgunluğuna ulaşmış ve tohum verme kabiliyetinde olmak

63

l - tuumlrlerin toplumdan yok oluşu

e - depolanan kaynaklardaki propoguumlllerin yok olması (D tuumlrler iccedilin e = infin temsil

eder)

Dayanıklılık mekanizmalarına goumlre tuumlrleri aşağıdaki şekilde sınıflandırmak

muumlmkuumlnduumlr

I Tohuma bağlı dayanıklılıklarına goumlre tuumlrler

1 İstilacı Tuumlrler (DI tuumlrler)

Kısa suumlre esen ruumlzgacircrlarla yayılabilen ve bol tohum veren tuumlrlerdir Ceratodon

purpureus Marchantia polymorpha Calamagrostis canadensis Epilobium angustitollum

Salix sp Populus tremuloides

2 Kurtulabilen Tuumlrler (CI SI GI CT ve ST tuumlrler)

Tepe ccedilatısında humus tabakasında veya mineral toprakta tohumlarını depolayarak

yangının yıkıcı etkisinden kendini koruyabilen tuumlrlerdir Yangın sonrası hızla alanı kaplarlar

CI = Pinus banksiana Pinus contorta Pinus brutia

CT =Picea mariana

GI = Corydalis gempervisens Aralia hispida Gerarium bicknellii Polygonum cilinode

SI = Prunus pennsylvanca Rubus strigosus

ST = Ribes sp Viburnum sp Cornus stolonifera Shepherdia canadensis

3 Sakınıcı Tuumlrler (OT ve OR tuumlrleri)

Bu tuumlrler yangınlara adapte olamayan tuumlrler olup hayatta kalabilmek iccedilin yangının

ccedilevresindeki yanmamış alanlara veya nemli boumllgelere ihtiyaccedil duymaktadırlar Bunlar alanı

yavaşccedila istila eden tolerant tuumlrlerdir

OT = Abies balsamea Picea glauca linnaea borealis Mitella nuda

RT = Pinus rubens Goodyera repens Hylocomium splendes

II Vejetative organlarına bağlı dayanıklılıklarına goumlre tuumlrler

1 Direnccedilli Tuumlrler (WI tuumlrler)

Olgunluk evresindeki tuumlm intolerant tuumlrler duumlşuumlk ve orta şiddetli yangınlara

dayanabilirler - Pinus resinosa Pinus strobus Larix occidentalis

2 Dayanıklı Tuumlrler (VI ve VT tuumlrler)

Yangından sonra suumlrguumlnle veya tomurcukla koumlkten goumlvdeden ve rizomlardan uumlreyebilen

tuumlrlerdir Bu tuumlrlerde yenilenen organlar tuumlrlere alana ve organik madde birikimine bağlı

64

olarak farklı organik ve mineral toprak derinliklerinde bulunurlar Bu nedenle yanma

derinliği hayati oumlnem taşır

VI = Populus tremuloides Apocynum androsaemifolium Arctostaphylos uvaursi

VT = Alnus crispa Aralia nudicaulis Cornus canadensis Pteriaium aquilinum

Boumlyle bir sınıflandırma sayesinde yangın rejimine bağlı olarak sistem gelişimi tahmin

edilebilir Her bir tuumlr iccedilin farklılık arz eden kritik hayat evrelerinin zaman skalası yangın

doumlnguumlsuuml ile ilişkili olarak kapsamlı nicel tahminler yapmamıza fırsat verir (Şekil 2)

Species Species Stand age

Type 0 20 180

Pinus banksiana CI pm le

20-180

180

Pinus banksiana e

20 e

Şekil 1 Saf Pinus banksiana meşccedileresinin yangınla veya yangınsız gelişimi

Yangın goumlrmuumlş

Yangın goumlrmemiş

65

Tuumlrler Tuumlrler Meşcere yaşı

Tipi 0 15 30 40 100 120 400 infin

Pinus rubens DR p pm le

Abies balsamea DT p m le

Betula papyrifera DI p m l e

Populus tremuloides VI pm le

A bal DT P rub P Rub A bal

B pap DT A bal A bal B pap

P trem VI B pap

Şekil 3 Picea rubens Abies balsamea Betula papyrifera and Populus tremuloides karışık

meşceresinin yangın goumlrmuumlş ve yangın goumlrmemiş meşcere gelişim durumları

Yangın goumlrmuumlş

Yangın goumlrmemiş

100 120

66

BOumlLUumlM

YANGIN TEHLİKE ORANLARI SİSTEMİ

Orman yangınlarıyla karşı karşıya bulunan birccedilok uumllke goumlrevi yangın ccedilıkmasını

oumlnleme yangın oumlncesi ve yangınla muumlcadele planları yaparak yangın zararlarını en az

seviyede tutmak olan yangın organizasyonları oluşturmuşlardır Bu organizasyonların başarılı

olabilmesi iccedilin gerekli en oumlnemli faktoumlrlerden biri yangın potansiyelinin doğru ve zamanlı bir

şekilde ortaya konulmasıdır Yangın potansiyeli değişken ve sabit ccedilevre faktoumlrlerine bağlı

olarak değişir Bundan dolayı bu değişimlerin hızlı bir şekilde analiz edilerek yangın

organizasyonlarının hizmetine sunulması yangın organizasyonlarının başarısını buumlyuumlk oranda

etkiler Ancak yangına etki eden ccedilevre faktoumlrleri ve idari kaynaklarla ilgili bilgiler ccediloğu kez

eksik veya istenildiği an kullanılabilir bir formda değildir Bu eksikliğin ciddi bir şekilde

hissedildiği birccedilok uumllkede uzun yıllar suumlren ccedilalışmalar sonucu yangın organizasyonları bir

takım yardımcı sistemlerle desteklenmiştir Bu konuda oumlncuumlluumlğuuml Amerika Kanada ve

Avustralya yapmış olup birccedilok uumllkede de bu konuda yoğun ccedilalışmalar yuumlruumltuumllmektedir

Oluşturulan bu sistemler genelde ldquoyangın tehlike oranları sistemirdquo olarak anılmaktadırlar

Yangın tehlikesi topografya hava halleri ve yanıcı maddeler gibi sabit ve değişken

ccedilevre faktoumlrlerine bağlı olarak ortaya ccedilıkan yangın potansiyelidir Yangın tehlike oranı ise

yangın tehlikesini ayrı ayrı ve bir buumltuumln olarak sistematik bir şekilde değerlendirilmesi ve

yorumlanmasıdır Diğer bir değişle yangın tehlikesini etkileyen faktoumlrlere bağlı olarak

mevcut şartlar altında oluşabilecek muhtemel bir yangının potansiyelinin belirlenmesi Yangın

Tehlike Oranı olarak tanımlanır

Yangın Tehlike Oranları Sistemi (YTOS) genelde uumlccedil ana boumlluumlmden oluşmaktadır

Bunlar Meteorolojik Yangın İndeksi (MYİ) Sistemi Yangın Davranışını Tahmin (YDT)

Sistemi ve Yangın Ccedilıkma İhtimalini Tahmin (YCcedilİT) Sistemidir

MYİ sistemi sadece standart bir yanıcı madde tipi iccedilin yangın davranışı hakkında

genel bir bilgi vermektedir Bu durumda diğer yanıcı madde tiplerinde yangın davranışının

nasıl olacağı bir problem olarak ortaya ccedilıkmaktadır Bu problem ise YTO sisteminin diğer bir

elemanı olan ve oumlzel yanıcı madde tiplerindeki yangın davranışı hakkında bilgi veren YDT

sistemi ile ccediloumlzuumlmlenmeye ccedilalışılmıştır (Lawson vd 1985) Oumlzellikle ABD (USDA 1964

Rothermel 1972 Deeming vd 1972 Deeming vd 1978 Albini 1976) Kanada (Lawson

1972 Van Wagner 1975 Van Nest ve Alexander 1999) ve Avustralya (Mc Arthur

19661967 Noble vd 1980 Crane 1982 Beck 1988) gibi orman yangınlarının etkili olduğu

uumllkeler YTO sistemlerini uzun yıllardan beri kullanmaktadırlar YTO sistemlerine

bakıldığında oumlzellikle Kanada ABD ve Avustralya sistemlerinde bazı oumlnemli yapısal

farklılıklar olmasına rağmen genel olarak aynı değişkenleri (yanıcı madde hava halleri

topografya) kullandıkları goumlruumllmektedir

Orman Yangını Tehlike Oranları Sisteminin (OYTOS) Tarihsel Gelişimi

OYTOS ilk olarak1990rsquoluuml yılların başından itibaren orman yangınları konusunda

ccedilalışmalara başlamış olan Amerikan ve Kanadarsquolı araştırmacılar tarafından geliştirilmiştir

Sistem iki uumllkede de farklı şekilde kullanılmasına rağmen doğal olarak her birisinin sahip

oldukları benzerlikler de vardır Temel bir farklılık onların her birinin kuruluş şeklinden

kaynaklanmaktadır ABD sistemi buumlyuumlk oranda yanıcı madde oumlzellikleri ve meteorolojik

faktoumlrlerin yangın davranışına etkisinin araştırıldığı ve laboratuarlarda yapılan deneme

67

yangınlarına dayanmaktadır (Rothermel 1972) Kanada sistemi ise ccediloğunlukla arazide yapılan

deneme yangınları ve goumlzlemlenen orman yangınlarının istatistikicirc analizlerine bağlı olarak

geliştirilmiştir

Avustralyada bir kaccedil farklı yangın tehlike oranı kullanılmaktadır fakat her zaman ve

her yerde en fazla kullanılabilen bir tanesi esas olarak bu uumllkedeki oumlkaliptus ormanları iccedilin

McArthur (1966) tarafından geliştirilmiş olan sistemdir McArthur 30 ile 60 dakikaya kadar

yanmasına izin verilen tipik yanıcı maddedeki 800 test yangınında oumllccediluumllen yangın davranışı

verilerine dayanan bir sayaccedil oluşturmuştur Boumlylece Kanada sisteminde olduğu gibi tam

manasıyla arazi oumllccediluumlmlerine dayanan deneysel koumlkenli bir sistem oluşmuştur Avustralya

sistemi aynı zamanda İspanyanın Akdeniz boumllgesinde test edilmiş ve kullanılmıştır

Rusyada geliştirilmiş bir ccedilok sayıda yangın tehlike oranı sistemleri olmasına rağmen

en yaygın olarak Nesterov (1949)un ccedilalışmalarına dayanan basit nispi tutuşma indeksi

sistemidir Ancak bu sistemin her zaman etkili bir şekilde kullanılabileceğine dair bir accedilıklık

yoktur

Guumlnuumlmuumlzde yangından etkilenen hemen hemen tuumlm uumllkelerde yukarıda belirtilen

sistemlere benzer sistemler uygulanmaktadır Bu sistemler esas itibariyle Kanada Amerika

veya Avustralya sistemiyle aynı olan ancak yerel farklılıklar dikkate alınarak bazı

uyarlamalar yapılmış sistemlerdir

Yangın Tehlike Oranları Sisteminin Yapısı

Mevcut yangın tehlike oranları sistemleri genelde uumlccedil ana grupta ele alınan bir sistemler

buumltuumlnuumlduumlr Bu sistemler (i) Yangın Ccedilıkma İhtimalini Tahmin (YCcedilİT) Sistemi (ii)

Meteorolojik Yangın İndeksi (MYİ) Sistemi ve Yangın Davranışı Tahmin (YDT) Sistemidir

(Şekil 1)

Orman Yangınları Tehlike Oranları Sistemi

Yangın Ccedilıkma İhtimalini Tahmin

Sistemi

Orman Yangınları

Tehlike Oranları Sistemi

Meteorolojik Yangın İndeksi

Sistemi

Yangın Davranışını

Tahmin Sistemi

Hava Halleri Topografya Yanıcı

Maddeler

Tutuşma

Şekil 1Yangın tehlike oranları sistemi ve sistemi oluşturan ana bileşenler

68

I Yangın Ccedilıkma İhtimalini (YCcedilİT) Sistemi

Bu sistemle mevcut yangın riski (yangın ccedilıkarabilecek oumlr insan) ve arazi kullanım

(rekreasyonel tarım turizm) faktoumlrlerine bağlı olarak yangın ccedilıkma ihtimali tahmin edilmeye

ccedilalışılır Mevcut sistemlerde uumlzerinde en az ccedilalışılmış bileşenlerden birisidir

II Meteorolojik Yangın İndeksi (MYI) Sistemi

MYİ sistemi standart bir yanıcı madde tipinde sadece hava hallerine bağlı olarak

yangın ccedilıkma potansiyeli ve yangın davranışı hakkında genel bilgi verir Sistem altı boumlluumlmden

oluşmaktadır (Şekil 2) Bunlar teker teker veya birlikte sadece yanıcı madde nemi ve

ruumlzgarın yangın davranışı uumlzerindeki etkilerini accedilıklarlar Bu boumlluumlmlerden uumlccediluuml yanıcı madde

nemini temsil eder ve Yanıcı Madde Nem Kodları (YMNK) adını alırlar Bunlar geccedilmiş ve

mevcut hava hallerinin yanıcı madde nemi uumlzerine olan etkilerini belirtir Diğer uumlccediluuml yangın

davranışı ile ilgili sonuccedillar ortaya koyar ve yangın davranış indeksleri adını alırlar Bunlar

yangın yayılma oranının bir goumlstergesi olan Başlangıccedil Yayılma İndeksi (BYİ) yanıcı madde

tuumlketimi ve yangının toprağa olan etkisinin bir goumlstergesi olan Birikmiş Yanıcı Madde İndeksi

(BYMİ) ile yangın şiddetinin bir goumlstergesi olan Yangın Şiddeti İndeksi (YŞİ)rsquodir

Şekil 2 Meteorolojik Yangın İndeksi Sisteminin yapısı

MYİ Sistemi yangın tehlikesini ortaya koymada oumlnemli katkılar sağlamasına rağmen

standart bir yanıcı madde tipinde ve sadece hava hallerine bağlı olarak yangın davranışı

hakkında genel bilgi vermesi diğer yanıcı madde tiplerinde yangın davranışının ortaya

konulmasında bir eksiklik olarak ortaya ccedilıkmaktadır Bu eksiklik YDT sistemi ile

ccediloumlzuumlmlenmeye ccedilalışılmaktadır (Alexander vd 1984 Alexander 2000)

Yanıcı Madde Nem Kodları

MYİ sistemi hava hallerinin ormandaki kuru yanıcı maddeler uumlzerine oumlnceki ve

şimdiki etkilerini kullanarak yanıcı madde nem iccedileriklerini belirler ve yangın potansiyelini

roumllatif bir şekilde ortaya koymaya ccedilalışır

Meteorolojik Yangın İndeksi Sistemi

İYNK İnce dallar yapraklar orman zeminindeki

ccedilayırların nem iccedileriklerinin sayısal bir oranıdır İnsan kaynaklı yangınlarda tutuşma potansiyelini goumlsterir

HNK Orta derinlikte hafif sıkışmış organik

tabakanın nem iccedileriğinin sayısal oranıdır Humus

tabakası ve orta buumlyuumlkluumlkteki odun materyalleri iccedilin yanıcı madde tuumlketiminin bir goumlstergesidir

DONK Derin sıkışmış organik tabakanın nem

iccedileriğinin sayısal bir oranıdır Yanıcı maddeler uumlzerindeki sezonluk kuraklığın etkilerinin ve derinlerdeki humus tabakası ve buumlyuumlk kuumltuumlklerdeki iccedilten iccedile yanma miktarının kullanışlı bir goumlstergesidir

BYİ Beklenen yangın yayılma oranının sayısal

bir oranıdır İYNK ve ruumlzgarın birlikte yayılma oranı uumlzerine etkisini goumlsterir

BYMİ HTNK ve DONKrsquonun kombinasyonundan

oluşur ve yanmaya elverişli yanıcı madde

miktarının sayısal bir oranını goumlsterir

MYİ Yangın şiddetinin sayısal bir oranıdır ve BYİ

ile BYMİrsquoni birleştirir Yangın tehlikesinin genel bir indeksi olarak kullanılması uygundur

Meteorolojik Yangın İndeksi (MYİ)

Sıcaklık

Bağıl Nem Ruumlzgar Yağış

Sıcaklık

Bağıl Nem Yağış

Sıcaklık Yağış Ruumlzgar

Yangın Hava Halleri

Goumlzlemleri

Yanıcı Madde

Nem Kodları Derin Organik Tabaka Nem Kodu (DONK)

İnce Yanıcı Madde Nem Kodu (İYNK)

Humus Nem Kodu (HNK)

Yangın Davranış

İndeksleri

Birikmiş Yanıcı Madde İndeksi

(BYMİ)

Başlangıccedil Yayılma İndeksi

(BYİ)

69

İnce Uumlst Tabaka Yanıcı Madde Nem Kodu (İYMNK)

İYMNK yangının başladığı ve ilk geliştiği yer olan oumlluuml oumlrtuuml tabakasının en uumlst kısmını

oluşturan yeni doumlkuumllmuumlş ibre yaprak ccedilapları 05 cmrsquoden kuumlccediluumlk ince dal gibi 1-2 cm derinliğe

kadar bulunan yanıcı maddelerin nem iccedileriklerinin sayısal bir oranıdır Yangın ccedilıkma

potansiyelinin bir goumlstergesidir İYMNK sıcaklık ruumlzgacircr hızı nispi nem ve yağıştan etkilenir

Bununla birlikte yağışın orman vejetasyonu tarafından tutulması nedeniyle 24 saatlik toplam

yağış 05 mm veya daha az olması durumunda ince yanıcı maddeler bundan

etkilenmemektedirler Bu kodun hesaplanmasında kullanılacak meteorolojik veriler yangın

tehlikesinin en yuumlksek olduğu yerel saatle 13te yapılmalıdır İYMNKrsquonun hesaplanmasında

bir oumlnceki guumlnuumln indeks değerleri ile o guumlnkuuml sıcaklık yağış ruumlzgacircr hızı ve nispi nem

değerleri alınır İnce yanıcı maddeler normal hava şartlarında nem iccedileriklerinin yaklaşık

23uumlnuuml 6 saatte kaybetmektedirler Bu durum sabah saatlerinde (oumlrneğin) 100 nem

iccedileriğine sahip olan ince yanıcı maddelerin oumlğle saatlerinde yanmaya hazır bir hale geleceğini

belirtir Bu da nem iccedileriklerinin 35 lere duumlşmesi demektir ki bu insanların neden oldukları

yangınlarda tutuşma potansiyeline karar vermede oumlnemli rol oynar

Humus Tabakası Nem Kodu (HNK)

Humus Tabakası Nem Kodu (HNK) 5-10 cm derinliğe kadar bulunan ve ayrışmaya

başlamış ince yanıcı maddelerle 06-5 cm ccedilapındaki dal ve goumlvdelerin oluşturduğu hafif

sıkışmış organik tabakanın nem iccedileriğinin sayısal oranıdır Bu tabakanın yağışın bir kısmının

ince yanıcı maddeler ve orman oumlrtuumlsuuml tarafından tutulmasından dolayı etkilenebileceği 24

saatlik minimum yağış miktarı 15 mmdir Bu tabakanın ormanın zeminindeki oumlluuml oumlrtuumlnuumlnuumln

altında bulunmasından dolayı ruumlzgar hızı bu tuumlr yanıcı maddelerin nemine etki etmemektedir

Bu tuumlr yanıcı maddeler nem iccedileriklerinin 23uumlnuuml 12 guumlnde kaybetmektedirler HNK yangının

tutuşması yanıcı maddde yoğunluğunun derecesinin belirlenmesinde kullanılır ve yangın

şiddeti indeksinde dolaylı rol oynar Ayrıca yangınla muumlcadele ve soğutma ccedilalışmalarında

karşılaşılabilecek zorluk yanında yangının toprağa olan etkisinin de bir goumlstergesidir

Yangın Davranışı İndisleri

MYİ sistemi yanıcı madde nem iccedileriklerine goumlre potansiyel yangın davranışı (yayılma

oranı yangın şiddeti ve yanıcı madde tuumlketimi) tahminlerinde bulunarak potansiyel yangın

davranışını roumllatif bir şekilde ortaya koymaya ccedilalışır

Başlangıccedil Yayılma İndeksi (BYİ)

Başlangıccedil Yayılma İndeksi potansiyel yangın davranışının ilk goumlstergesidir İnce

Yanıcı Madde Nem Kodu ve ruumlzgara bağlı olarak beklenilen yangın yayılma oranını sayısal

oran olarak veren bir MYİ indeksidir Muhtemel bir yangında yangının hızının bir goumlstergesi

olduğundan oldukccedila oumlnemlidir

Birikmiş Yanıcı Madde İndeksi (BYMİ)

Birikmiş Yanıcı Madde İndeksi HNKrsquouna bağlı olarak hesaplanır Muhtemel bir

yangında yanmaya elverişli yanıcı maddelerin toplam miktarının bir goumlstergesidir Toprağa

en yakın yanıcı maddelerin nem oranlarının ve buna bağlı olarak yanabilir yanıcı madde

miktarının bir goumlstergesi olması nedeniyle yangının kontrol guumlccedilluumlğuumlnuumln bir ifadesidir Bu

nedenle muhtemel bir yangında ilk muumldahale planlarının yapılmasında başvurulması gerekli

indekslerdendir Ayrıca ekolojik olarak yangının toprağa olan etkisinin de bir goumlstergesi

olup amaccedillı yakmalarda kontrol edilmesi gerekli indekslerden birisidir

70

Meteorolojik Yangın İndeksi (MYİ)

MYİ BYİ ve BYMİrsquonin bir bileşkesi olup potansiyel yangın şiddetini relatif olarak

ifade eden bir indekstir Yapılan araştırmalar yangın ccedilıkma ihtimali ve yanan alan ile

Meteorolojik Yangın İndeksi (MYİ) arasında ccedilok kuvvetli bir ilişkinin olduğunu ortaya

koymuştur Yukarıdaki ifadelerden de anlaşılacağı uumlzere MYİ Sistemi yangını değişik

youmlnleriyle goumlz oumlnuumlne serip yangın tehlikesi hakkında bilgiler verir Bu da oumlzellikle idari

amaccedilların belirlenmesinde ccedilok oumlnemli bir yer tutar Buna rağmen guumlnluumlk yangın potansiyelini

tek bir sayı (oumlrneğin YŞİ) ile belirtmek oldukccedila zordur Bunun iccedilin mevcut durumun

değerlendirilmesinde diğer MYİ Sistemi elemanlarının da goumlz oumlnuumlne alınması gerekebilir

Ccediluumlnkuuml her bir MYİ Sistemi elemanı yangın potansiyelinin belirli bir youmlnuuml hakkında bilgi

verir Uygulamada farklı MYİ Sistemi elemanları birbirleriyle ilişkiye getirilerek yangın

şiddeti sınıfları oluşturularak bu yangın şiddet sınıflarına goumlre yangınla muumlcadelede

belirlenecek strateji ve taktikler belirlenebilmektedir ( Tablo 1)

Tespit edilecek idari amaccedillar bakımından ele alındığında MYİ Sistemi ccedilok buumlyuumlk bir

oumlneme sahiptir Bir ccedilok yılda elde edilen verilerin analizleri yardımıyla yangın ccedilıkma

ihtimali ve yanan alan ile Yangın Şiddeti İndeksi (YŞİ) arasında ccedilok kuvvetli bir ilişkinin

olduğunu daha oumlnce belirtilmişti Ancak MYİ sistemi sadece standart bir yanıcı madde

tipindeki yangın davranışı hakkında genel bir bilgi vermektedir Bu durumda diğer yanıcı

madde tiplerinde yangın davranışının nasıl olacağı problem olarak ortaya ccedilıkmaktadır Bu

problem ise YTOSnin ana elemanlarından biri olan Yangın Davranışını Tahmin Sistemi

(YDTS) ile ccediloumlzuumlme kavuşturulmaya ccedilalışılmaktadır (Lawson et al 1985)

Tablo 1 Yangın şiddeti sınıflarına goumlre belirlenmiş yangın tipi ve yangınlarla muumlcadele

zorluğu durumları

Yangın

Şiddeti

Sınıfı

Baş Yangını

Şiddeti

(kWm)

Yangın Tipi ve Muumlcadele Zorluğu

1 lt10 Yangının kendi başına devam etmesi zor

2 10-500

Yavaş ilerleyen duumlşuumlk şiddetli oumlrtuuml yangını Baş ve yanlardan

yangına direkt muumldahale muumlmkuumln Accedilılan şeritler yangının

kontrol altına alınmasında yeterli olabilir

3 500-2000

Orta ve yuumlksek şiddetli oumlrtuuml yangını El aletleriyle yapılmış

şeritlerin yangını tutması zor olabilir Bu gibi yangınlarda

dozer gibi ağır makinalarla uccedilak ve helikopterler oumlnemlidir

4 2000-4000 Yuumlksek şiddetli oumlrtuuml yangını Yangının baş kısmında

yapılacak uğraşılar başarılı olamayabilir

5 gt4000

Orta derecede ve sonrasında aktif tepe yangını Kontrol altına

alınması ccedilok zor Ccedilalışmalar yanlara kaydırılmalı ve indirekt

muumldahale duumlşuumlnuumllmeli

III Yangın Davranışını Tahmin (YDT) Sistemi

Yangın Davranış Tahmini Sistemi her hangi bir yerde ccedilıkabilecek bir yangının hava

halleri topografya ve yanıcı madde oumlzelliklerinde bağlı olarak sergileyeceği davranışı

71

sayısal olarak ortaya koyar Elde edilen değerler MYİ sisteminde elde edilen değerlerin

aksine sayısal (gerccedilek durumu ifade eden) değerlerdir Yangın davranışı tahminin

doğruluğu yanıcı madde tipleri hava halleri ve topografyaya ait ccedilok sayıda guumlvenilir ve

zamanlı bilgilere bağlıdır (McRae vd 1979)

YDT sistemi doumlrt ana tahminde bulunur Bunlar yayılma oranı (mdak) yangın şiddeti

(kWm) yanıcı madde tuumlketimi (tha kgm2) ve yangın tuumlruuml (oumlrtuuml tepe)rsquoduumlr (Şekil 3)

Bunlarla birlikte arka ve yan yangın yayılma oranı ve uzaklığı (mdak ve m) yanan alan

(ha) ve yangının ccedilevre uzunluğu (km veya m) gibi değerler de sonuccedil olarak elde edilebilir

(Bilgili 1999a)

Şekil 1 Yangın Davranışı Tahmin Sisteminin Yapısı (Hirsch 1996 Alexander

2000rsquoden adapte edilmiştir)

MYİ Sisteminin oumlzel yanıcı madde komplekslerine genişletilmesi olan YDT sistemi

kontrolluuml ve kontrolsuumlz yangınlar iccedilin bir rehber durumundadır YDT sistemi her uumllkenin

yanıcı madde tiplerine goumlre geliştirilmiş yangın davranış modellerinden oluşur Bu

modellerin doğru ccedilalışabilmesi iccedilin hava halleriyle birlikte topografya ve yanıcı madde

oumlzelliklerinin de bilinmesi gerekmektedir Hava halleriyle ilgili veriler MYİ sisteminden

alınır Yanıcı madde oumlzellikleri yanıcı madde tipleri olarak belirlenmiş ve değişik

uumllkelerde değişik sayıda olan yanıcı madde modelleri aracılığıyla hesaplamalara katılır

Meşcere yapısı kompozisyonu oumlluuml ve diri oumlrtuuml durumu yanıcı madde tiplerinde kullanılan

başlıca kriterlerdir

Sonuccedil olarak her hangi bir yerde ccedilıkabilecek bir yangının mevcut hava halleri

topografya ve yanıcı madde oumlzelliklerinde nasıl bir davranış sergileyeceği sayısal olarak

ortaya konulur Dolaysıyla yangın davranışının doğru tahmin edilmesi sonucunda yangın

hattında doğru yerde doğru zamanda hazırlık yapılır Boumlylece soumlnduumlrme faaliyetlerinde

harcanan ccedilaba ve guumlccedil en aza indirilerek hem maliyet hem de zarar en aza indirilmiş olur

Yangın Davranışı Tahmin Sistemi

Yanıcı madde

tipleri

Yanıcı Maddeler

İYMNK BYİ BYMİ

Ruumlzgar hızı v e y oumlnuuml

Hav a Halleri

Eğim bakı

Topograf y a

Yangın Davranışı Tahmin Sistemi

Ccedilıktılar

Girdiler

Yay ılma oranı

Yangın şiddeti

Yanıcı madde tuumlketimi Yangın tuumlruuml

72

Orman Yangını Tehlike Oranı Sisteminin Uygulamaları ve Coğrafi Bilgi Sistemi

Bir orman yangını ccedilıkmadan oumlnce yangın youmlneticileri koruma yanıcı madde

amenajmanı ve soumlnduumlrme planları iccedilin alternatif programlar geliştirmelidirler Bu

programlar ccedilevresel etkiler ve soumlnduumlrme kapasitesi hakkında CBS ile elde edilebilecek

ayrıntılı bilgilere ihtiyaccedil duyarlar

Yanıcı madde amenajmanında kontrolluuml yakma programları yangın tehlikesinin

azaltılması iccedilin potansiyel bir etkiye sahiptir CBS verilerin tamamlanması modeller ve

idari sınırlamalarda karar vericilere uygun bilgileri sağlamak iccedilin kullanılabilir Yangın

youmlneticileri boumllgenin sorunlarını durumunu buumlyuumlkluumlğuumlnuuml oumlnceliklerini ve yangın

frekansını CBS teknolojisi ile daha etkili bir şekilde belirleyebilirler

Yangın oumlncesi planlamada yangın ccedilıkmadan oumlnce yapılacak analizler iccedilin ulaşma

zamanının ve yolların kapalı olması durumlarında alternatif yolların belirlenmesi

oumlnemlidir CBS ile bir yere ulaşmak iccedilin gerekli en kısa yol guumlzergacirchı kolaylıkla

belirlenebilmekte ve bu guumlzergacirchlar haritalar uumlzerinde istenildiğinde kolaylıkla

goumlruumllebilmektedir Yine bu sistem sayesinde yollarda meydana gelen değişiklikler yangın

goumlzetleme kuleleri su havuzları ve yangın ekiplerinin yerlerinde meydana gelen

değişiklikler kolayca goumlsterilebilmektedir

CBS ortamında oluşturulan sayısal yayılma oranı haritaları kullanılarak muhtemel bir

yangında yuumlksek ve ccedilok

yuumlksek yayılma oranı

meydana gelecek alanların

yangın emniyet yol ve

şeritleri kullanılarak daha

kuumlccediluumlk alanlara boumlluumlnmesi

yangına ilk muumldahalenin

yapılması gereken yerler ve

gerekirse karşı ateşi

uygulama yerleri ccedilok kısa

suumlrelerde

belirlenebilmektedir (Şekil

4) Boumlylece ccedilıkabilecek bir

yangının farklı hava

hallerinde ne tuumlr davranışlar

sergileyebileceği ortaya

konularak yangın

organizasyonunda goumlrev

alacak elemanlar alternatif

planlar hususunda eğitilir

Yukarıda genel olarak

bileşenleri accedilıklanan YTOSrsquonin başarılı bir şekilde uygulanabilmesi iccedilin yanıcı madde

hava halleri ve topografya gibi orman yangını veri tabanını oluşturacak bilgilerin guumlncel

doğru ve kullanılabilir bir formda olması gerekir Bunun iccedilin farklı bilgileri depolayabilen

guumlncelleştirebilen bilgilerin duumlzenlenmesine analiz edilmesine ve istenilen formda

(tabloharita) sonuccedil raporlarının alınabilmesine imkacircn verebilen CBS gibi bilgisayar

destekli programlara ihtiyaccedil vardır

Orman Yangını Bilgi Sistemi (YBS) veri tabanı oluşturulduktan sonra suumlrekli

yapılacak yeni veri girişleriyle mevcut bilgiler guumlncelleştirilebilmektedir Boumlylece ihtiyaccedil

Şekil 4- Muhtemel bir yangında yayılma oranı ve mevcut yol

ağının sayısal haritası

73

duyulan herhangi bir zamanda en son bilgilere aynı anda ulaşmak ve istenilen formda

raporların alınması Coğrafi Bilgi Sistemi (CBS) ile muumlmkuumln olmaktadır Yangın

youmlneticileri bu gibi sistemlerden faydalanarak gerccedileğe yakın yangın potansiyeli ve yangın

davranışı ile ilgili tahminlerde bulunabilecektir Bu sonuccedillara goumlre yangın oumlncesi

planlamalarıyla ilgili daha sağlıklı kararlar verebileceklerdir (Şekil 5)

Şekil 5 Orman yangını bilgi sistemi veri tabanında YTOS ve CBSrsquonin yeri

Koruma planlarıyla ilgili olarak yangın riskinin belirlenmesi son derece oumlnemlidir

Yangın riski genel vejetasyon tipi iklim ve yangın oluşumu haritaları kullanılarak

belirlenmektedir İleriye doumlnuumlk analizler ve planlar meteorolojik parametreler yangın

istatistiği vejetasyon tuumlrleri yerleşim alanları ve belirlenen yollar uumlzerinde daha ayrıntılı

bilgileri iccedileren yuumlksek yangın riskine sahip alanlar uumlzerinde yoğunlaşacaktır

YTOS birccedilok uumllkede yangın amenajmanı uygulamalarının planlanmasında yangın

organizasyonunun ayrılmaz bir parccedilası olarak kullanılmaktadır Yangın amenajmanı

ccedilalışmalarında YTOSnin yeri sistemi kullanan firma ya da işletmelerin istekleri mevcut

problemin durumu işletmenin buumltccedile imkacircnları ve işletme arazisine bağlı olarak değişir

Ancak genel olarak bu sistemden yararlanılan bazı alanlar şunlardır

Yangın davranışı ile ilgili eğitim

74

Koruma oumlnlemlerinin planlanması (oumlrn halkı ccedilıkabilecek bir yangına karşı

uyarmak orman iccedili faaliyetleri sınırlandırmak vs)

Koruyucu oumlnlemlerin planlanması (yangına karşı en kısa zamanda hazır olma ve

eldeki kaynakların (eleman taşıt uccedilak vs) en iyi şekilde tanzim edilmesi)

Yangın goumlzetleme faaliyetlerinin planlanması (oumlrn yangın goumlzetleme kuleleri ve

goumlzetleme uccediluşlarının planlanması)

Yangına yapılacak ilk muumldahale taktiklerinin belirlenmesi

Gelişmiş veya gelişmekte olan bir yangının soumlnduumlruumllebilmesi veya kontrol altına

alınabilmesi iccedilin gerekli taktik ve stratejilerin belirlenmesi

Kontrolluuml ve amaccedillı yakmaların planlanması ve uygulanması

Yangın zarar tespitlerinin yapılabilmesidir

Şimdiye kadarki elde edilen uygulama sonuccedilları yangın tehlike oranları sisteminin

hem kontrolluuml yakma (Gorley 1985) ve hem de yangın davranışı tahminleri bakımından

(Hirsch 1989) oldukccedila başarılı olduğu kanaatini uyandırmaktadır

Yangın Tehlike Oranları Sisteminin Uumllkemiz Accedilısından Gerekliliği

Ccedilağdaş yangın organizasyonu yangınla savaşta başarılı olabilmek iccedilin guumlvenilir

kullanışlı ve gerektiğinde elde edilebilen bilgilere ihtiyaccedil duyar (Bilgili and Methven 1990)

Bu bilgilerin sağlanması ise yangın potansiyeli ve davranışı ile ilgili koumlkluuml bir sistemin

varlığını gerektirir Buguumln duumlnyanın birccedilok uumllkesinde bu amaca hizmet eden sistemler

uygulanmaya konmuş veya konmaktadır Oumlzellikle ABD Kanada ve Avustralya bu işin

oumlncuumlluumlğuumlnuuml yapmakta olup Yeni Zelanda Ccedilin ve bazı Avrupa uumllkeleri bu sistemleri

uygulamaya başlamışlardır (Beck 1988) Uumllkemizde de boumlyle bir sisteme buumlyuumlk bir ihtiyaccedil

olduğu halde son yıllarda yapılmaya ccedilalışılan az sayıdaki ccedilalışmalar dışında kısa zamanda

ccediloumlzuumlm uumlretecek kapsamlı ccedilalışmalar maalesef yoktur

Oumlzellikle buumlyuumlk yangınlar esnasında yangının boyutu ccedilok buumlyuumlk olduğu iccedilin yangın

davranışı ilgililerce sağlıklı bir şekilde tahmin edilememekte ve mevcut kaynaklar stratejik

noktalara youmlnlendirilememektedir Bunun sonucu olarak buumlyuumlk alan kayıpları meydana

gelebilmektedir Ayrıca yangınlara sevk edilen kaynaklar ilk muumldahalenin başarısız olacağı

ve yangının kontrolden ccedilıkacağı endişesiyle ccediloğu kez gereğinden fazla yapılmakta ve bu da

yangınla muumlcadele masraflarının artmasına neden olmaktadır Yardımcı birimlerin

eksikliğinde yangınların ekonomik analizlerinin yapılması da muumlmkuumln olmamakta

dolayısıyla yangınlarla maliyet-etkin bir şekilde muumlcadele edilip edilmediği de

bilinememektedir

Şayet bu sistemlerden birisinin Tuumlrkiye ormancılığında kullanılması kararlaştırılırsa

hangi sistemin uumllkemiz şartlarına uygun olacağı dolayısıyla hangi sistemi kullanmamız

gerekeceği araştırılmalıdır Akla gelen ilk Yangın Tehlike Oranı Sistemleri Kanada ve

Amerikada uygulanmakta olan sistemlerdir Bu sistemler muhtevaları bakımından hemen

hemen aynı olmalarına rağmen Amerikan sistemi daha karmaşık bir yapıya sahiptir Kanada

sistemi ise daha basit olup başka yerlerde uygulanması daha kolaydır Sistemin aynen alınıp

uygulanması elbette muumlmkuumln olmayıp kendi ormanlarınızın yapısına goumlre bazı duumlzeltmelerin

yapılması gerekebilir

YTO Sisteminin bir alt sistemi olan MYİ Sistemi başka bir yerde (uumllkede) hiccedil bir

problemle karşılaşılmadan uygulanabilir Ccediluumlnkuuml MYİ sistemi sadece meteorolojik verilerden

yararlanarak Yangın Tehlike Oranları hakkında genel bir bilgi verir Yapılacak duumlzeltmeler

daha ziyade sistemin ikinci ana elemanı olan Yangın Davranışı Tahmini (YDT) sisteminde

olacaktır Ccediluumlnkuuml sistem yangın davranışı uumlzerine etki eden tuumlm faktoumlrleri (yanıcı madde tuumlruuml

75

topoğrafya vs) iccediline alır Sistemin adapte edilmesinde sistemin kendisinden gelecek olan

zorluklar yanında sistemin kurulması iccedilin gerekli buumltccedile de ayrı bir olumsuz yanı

oluşturmaktadır Sistemin uumllke ccedilapında yangına hassas boumllgelerde kullanılması halinde

aşağıdaki maddelere oumlzellikle ihtiyaccedil duyulacaktır

1- Yangına hassas boumllgelerin yeterli bir meteoroloji istasyon ağına kavuşturulması

2- Sistemin duumlzenli bir şekilde ccedilalıştırılabilmesi iccedilin belirli merkezlerin bilgisayar

ağıyla birbirine bağlanması

3- Bu işlerde goumlrevlendirilmek uumlzere alınacak personel ve personel eğitimi

Bu ihtiyaccedilların temini ya da yeterli duumlzeye ulaştırılmasının mali bakımdan oldukccedila

kuumllfetli olacağı bir gerccedilektir Ancak sistemin uygulanmasıyla elde edilecek faydalar

yapılacak masrafları fazlasıyla karşılayacaktır Şoumlyleki

Orman yangınlarının yılda orman varlığımıza yaptığı milyarlarca liralık zararlar

(yanan emval yangınla savaş ve yangın sonrası yapılacak masraflar) ve

kaybedilen canlar dikkate alınacak olursa boumlyle bir sistemin uygulanması iccedilin

yapılacak masrafların masraftan ziyade bir yatırım olduğu anlaşılacaktır

Sistemin adapte edilmesiyle bu sistemleri geliştiren uumllkelerin son 40-50 yılda

duumlştuumlkleri hatalar bertaraf edilebilecek ve gereksiz bir ccedilok masrafın oumlnuumlne

geccedililmiş olacaktır

Sistemin ekonomik olma oumlzelliği yanında ekolojik oumlzelliklerinden de yararlanarak

orman yangınlarını amaccedillarımız doğrultusunda kullanabilmek muumlmkuumln olacaktır

Duumlnyada ve uumllkemizde birccedilok yerde kesim artıklarının temizlenmesi ve alanın

genccedilleştirme iccedilin hazırlanmasında kontrolluuml yakma uygulamasının yapıldığı

bilinmektedir Bu sistemler yardımıyla yakma koşulları oumlnceden belirlenerek

istenilen amacın gerccedilekleşmesi daha kolay bir şekilde sağlanabilir

Sonuccedil olarak orman yangınlarıyla entansif bir şekilde muumlcadele etmede hatta

yangınları bir amenajman aracı olarak kullanmada yardımcı birimlere olan ihtiyaccedil ccedilağdaş

ormancılığın bir gereğidir Yangın tehlike oranları sistemi de bu ihtiyacı karşılayacak bir

yardımcı sistemdir

76

BOumlLUumlM

YANGIN AMENAJMANI

Yangın amenajmanı ccedilevresiyle guumlccedilluuml bir etkileşim iccedilerisindedir Yangın amenajmanı

sosyal etkileşimin bir sonucu olarak ekosistem amenajmanın bir bileşeni iken yangın

fiziksel ve biyolojik ccedilevre iccedilerisinde ekosistem dinamiklerinin bir parccedilasını oluşturur

Yangın amenajman planlamaları yangın oumlnleme programları yangın oumlncesi ve

yangınla savaş planlamaları ile yangının amenajman aracı olarak kullanılmasını iccedilerir

Dolayısıyla bu planlamalarda yangının sosyal ekonomik ve ekolojik youmlnleri de ele alınarak

belirlenen idare amaccedillarına ulaşılmaya ccedilalışılır Tuumlm planlamalar bir yangının ccedilıkmasını

engelleyecek veya ccedilıkacak bir yangını en az hasar seviyesinde kontrol altına almak amacına

goumlre yapılır Geccedilmiş yıllarda yangının kontroluuml el yardımıyla derlenen ccedilok az bir bilgi ile

başarılmaya ccedilalışılan bir suumlreccedilti Bilgi ve kaynakların kontrol merkezi yoktu ve genellikle

kaynaklar yangın başladıktan sonra tahsis ediliyordu

Guumlnuumlmuumlzde gelişen teknoloji bilgisayarlar ve uygun donanımlar yardımıyla yangını

oumlnceden tahmin etmek kaynakları en uygun şekilde dağıtmak ve yangın kontrolluuml iccedilin gerekli

olan ccedilok sayıdaki karmaşık verileri youmlnetmek muumlmkuumlnduumlr

Oldukccedila karmaşık bir yapıya sahip olan yangın amenajmanı yangının yer aldığı

ekolojik kaynaklarla yakından ilişkilidir Diğer bir değişle yangın sistemde gereklidir ancak

belli bir rejime bağlı olarak meydana gelmelidir Yangının şiddeti sıklığı ve tahribi zamana

ve mekacircna bağlı olarak değişim goumlsterir Sonuccedil olarak yangın ya rastgele yada planlı olarak

meydana gelir Bu durumda verilebilecek uumlccedil değişik karar vardır ya yangın kendi seyrine

bırakılır ya tutuşturulur yada soumlnduumlruumlluumlr Herhangi bir yangın hakkında verilebilecek karar

bunların bir yada birkaccedilından oluşabilir

Ancak kompleks bir yangın soumlnduumlrme politikası sadece etkin ve etkili bir yangın

kontrol sistemi ve organizasyonun varlığı ile muumlmkuumln olabilir Bunun iccedilin doumlrt anahtar soumlzcuumlk

vardır

Hareket kabiliyeti

Tahmin

Erken haber alma

Guumlccedilluuml ve etkin ilk muumldahale

Kısaca doğru zamanda doğru kaynaklarla doğru yerde olmak gerekmektedir

YANGIN AMENAJMAN PLANLAMASI

Yangın amenajman planları planlanan alanın risk ve tehlike durumunda meydana

gelen değişimleri takip ederek gerekli oumlnlem ve tedbirleri alan ve her yıl devam eden bir

suumlreccediltir İyi bir yangın amenajman planı ccedilok sayıdaki sayısal veriyi bir araya toplayan

bilginin suumlrekliliğini sağlayan ve bu verileri analiz ederek sonuccedilları haritalara aktararak en

etkin ve etkili kararların alındığı plandır

Bir amenajman planının geliştirilmesi iccedilin gerekli olan minimum duumlzeydeki veriler

aşağıda sıralanmıştır

77

Haritalar

Yangın oluşumu (aylara guumln iccedilindeki zamanlarına nedenlerine ve buumlyuumlkluumlklerine

goumlre)

Yangın tarihi (yanan alan yangın yılı yangın şiddet sınıfları)

Yanıcı madde tipleri (meşccedilere uumlstuuml ve meşccedilere altı Oumlzellikle plantasyon sahaları

ccedilayır ve otlaklar

Tapulu araziler ve yapılan ccedilalışmalar

Sayısal havza haritaları (toprak oumlzeliklerinin belirtildiği)

Yol haritaları

Uumlccedil boyutlu sayısal topoğrafik haritalar

Plan oumlncesi haritalar

Ccedilevresel faktoumlrler

Yanıcı maddeler ndash yanıcı madde tiplerine bağlı olarak yangının kontrol edilme

zorluğu yayılma oranları ve tarihi seyri

Hava koşulları ndash tuumlm meteoroloji istasyonlarından elde edilen tuumlm periyotlardaki

guumlnluumlk hava koşulları

İklim ndash haftalık veya iki aylık periyotlarda tuumlm meteorolojik parametrelerin uzun

yıllara ait ortalamaları

Lojistik destek

Yangın amenajman personeli (yaş kalifiye olma hizmet iccedili seminerler)

Yardımcı kuvvetler (acenteler bağlantı noktaları)

Ekipman (yer oumlzelleştirmeler son denetim tarihi)

Kaynaklar (miktarı yeri devir alma tarihi)

Kira anlaşmaları

Acil kaynaklar

Ekonomik veriler

Personel verimliliği ve maliyeti ve eğim sınıfları yanıcı madde tipleri ve hava

koşulları ile ilgili ekipmanlar

ORMAN YANGINLARIYLA SAVAŞ

Orman yangınlarıyla savaş her şeyden oumlnce maddi imkacircn eğitim ve organizasyon

işidir Bu uumlccedil unsuru en oumllccediluumlluuml ve en etkili şekilde kullanmak ise Yangın Koruma ve Savaş

Organizasyonunun ana goumlrevidir Yangın koruma faaliyetlerinde ccedilıkan bir orman yangının

soumlnduumlruumllmesinden daha ccedilok orman yangınlarının kontrol altında bulundurulması oumlnem

taşımaktadır Diğer bir değişle orman yangınları ccedilıkmadan oumlnce yapılacak işler yangın

ccedilıktıktan sonra onu soumlnduumlrmek iccedilin yapılacak ccedilalışmalardan daha yoğundur

Orman yangınlarından korunmada genel olarak uumlccedil etkili youmlnteme başvurulmaktadır

Bunlar

1 Yangının ccedilıkmasına engel olmak

2 Ccedilıkan bir yangını başlangıccedilta soumlnduumlrmek

3 Devam eden bir yangında alanın kuumlccediluumlk kalmasını sağlayarak zarar derecesini

azaltmak

78

Yangınla savaş veya diğer bir soumlyleyişle ormanların yangından korunması faaliyetleri

uumlccedil ana grupta toplanabilir

Koruyucu tedbirler

Oumlnleyici tedbirler

Yangınların soumlnduumlruumllmesi

1-KORUYUCU TEDBİRLER

Yangınla savaşın ilk basamağı yangına karşı koruyucu tedbirler almaktır Bu

tedbirler yangının ccedilıkmasına engel olmak veya ccedilıkacak yangınların sayısını azaltmaya

youmlnelik ccedilalışmalardır Yangınla savaşmanın en iyi yolu yangının ccedilıkmasına engel olmaktır

Teorik olarak insanların neden olduğu yangınlar oumlnlenebilir Fakat yıldırım gibi doğal

nedenlerde meydana gelen yangınlara engel olmak şimdilik olanaksızdır Bu nedenle burada

yalnız insanların ccedilıkardığı yangınlara karşı alınabilecek koruyucu tedbirler uumlzerinde

durulacaktır

A ) Yangından korunmanın prensip ve youmlntemleri

Tuumlm duumlnya uumllkelerinde orman yangınlarının buumlyuumlk bir boumlluumlmuuml insanlar tarafından

ccedilıkarılmaktadır Tuumlrkiyede orman yangınlarının 95-98 inin ana kaynağı insandır İnsanlar

tarafından ormanda ccedilıkarılan her yangın bilerek veya bilmeyerek yapılan bir hareketin

sonucudur Bu hareket daima ccedileşitli kritik kombinasyonların birleşmesinden meydana gelir

Bunların sonucu olarak da yangın ccedilıkar

Yapılan araştırmalardan tuumlm durumlar iccedilin insanların hareket ve davranışlarının

kontrol edilmesi gereği ortaya ccedilıkmaktadır Yasalarla veya cezai muumleyyidelerle yapılan direkt

savaş youmlntemleri yangından korunmanın oumlnemli bir kısmını oluşturmakta ise de bu durum

konunun ancak bir parccedilasını kapsamaktadır Bu nedenle ormanları yangından korumak iccedilin

alınabilecek oumlnlemler ccedilok youmlnluuml olarak ele alınmalıdır Bu oumlnlemleri 5 ana grup altında

toplayabiliriz

(1) Halkın eğitimi

(2) Halk-orman ilişkilerini duumlzenleme

(3) Ulusal orman yangın koruma programı ve uygulama

(4) Oumlduumlllendirme

(5) Yasal tedbirler

Buguumln Tuumlrkiye ormanlarında ccedilıkan yangınların ccediloğu orman alanlarında yaşayan

kişiler tarafından ccedilıkarılmaktadır Bu insanların gerek dikkatsizlikleri gerekse bazı amaccedillara

youmlnelik hareketleri (kasten ccedilıkarılan yangınlar) sonucu ccedilıkarılan yangınlar ccedilok youmlnluuml oumlnlemler

almayı gerektirmektedir Bu tuumlr yangınların alınabilecek ccedilok youmlnluuml oumlnlemlerle kısmen de olsa

azaltılması yoluna gidilmekle beraber bu insanların gerek ormandan gerekse kendi

arazilerinden daha verimli yararlanmaları iccedilin eğitilmelerinin oumlnemi asla unutulmamalıdır

Buna paralel olarak Ulusal Orman Yangın Koruma Programları geliştirilerek orman

yangınlarının ccedilıkmasına engel olmak ve ayrıca yangın tehlikesinin fazla olduğu youmlrelerde

yangın ccedilıkmayan koumlylerle uumlstuumln başarı goumlsteren kişilerin oumlduumlllendirilmesi yararlı olacaktır

Bunun yanında caydırıcı huumlkuumlmleri kapsayan yasaların uygulanması gerekir Boumlylece orma-

nın yangından korunması iccedilin gerekli tuumlm oumlnlemler bir uyum iccedilinde duumlzenlenmeli ve

uygulanmalıdır

79

(1) Halkın Eğitimi

Yukarıda da accedilıklandığı uumlzere buguumln Tuumlrkiyede insanoğlu ormanın yangından

korunmasında primer problem olarak karşımıza ccedilıkmaktadır Bundan dolayı orman

yangınlarının adet olarak azaltılmasında halkın eğitimi en oumlnemli hususu teşkil eder Halkın

eğitimi iccedilin yalnız yangın konusu ile direkt ilgili kurumlar değil diğer tuumlm Devlet ve oumlzel

kuruluşlar da bu konuda alınabilecek her tuumlrluuml oumlnlemleri uygulayarak bu ulusal davaya

katılmalıdırlar

Halkın eğitimi konusunda yıllarca uygulanan ve buguumln de oumlnemini koruyan

youmlntemleri iki ana grup altında toplayabiliriz

Genel youmlntemler

Halkın eğitilmesine ait genel youmlntemler oumlzet olarak aşağıda verilmiştir

(1) Tuumlm orman youmlrelerinde meslek faaliyetlerini tanıtıcı ve halkı eğitici afişleri

geliştirmelidir Bunun iccedilin Afiş ve Veciz soumlzler yarışmaları duumlzenlenmelidir Boumlylece

Tuumlrkiyede başarılı ccedilalışmalar yapan ormancılarımız bu ccedilalışmalarını halka tanıtılmalıdır

(2) Ormana yakın olan veya orman iccedilinden geccedilen ana yollarla diğer orman iccedili yolların

kenarlarına ve rekreasyon alanlarına uyarı levhaları koymalıdır

(3) Halkı aydınlatmak ve onlarda orman sevgisini yaratmak amacıyla televizyon

radyo sinema ve video gibi kitle iletişim araccedillarından yararlanmalıdır

(4) Halka orman sevgisini aşılamak amacıyla oumlzellikle yangın tehlikesinin fazla

olduğu youmlrelerde yeterli kapasitede radyo istasyonları kurmalıdır

(5) Orman sevgisi ve orman koruma ile ilgili her tuumlrluuml film ve tiyatro senaryoları

roman hikacircye resim ve şiir dallarında yarışmalar accedilılmalı oumlduumlller dağıtılmalı ve başarılı

eserleri halka sunmalıdır

(6) Kışla okul ve camilerde orman orman koruma ve oumlzellikle orman yangınlarına

youmlnelik eğitime ağırlık vermek iccedilin gerekli girişimlerde bulunulmalıdır

(7) Gazete ve dergilerde yazılar yayınlanmalıdır

(8) Konferanslar vermeli ve broşuumlrler dağıtılmalıdır

Youmlresel orman idarelerinin direkt ccedilabalan

Bu konuda yapılacak uğraşıların oumlnemlileri şunlardır

(1) Orman sevgisini genccedil kuşağa aşılamak iccedilin okullarda orman kolları kurulmasına

ve orman haftası duumlzenlenmesine gayret sarfedilmelidir Okulların bu faaliyetlerine orman

idarelerince yardımcı olunmalıdır

(2) Okullarla sık sık temas kurarak ormancılık konusunda eğitici konferanslar

verilmelidir Bu konferanslar renkli film ve slaytlarla desteklenmelidir

(3) Youmlre halkı ile ve hatta tek tek kişilerle ilişki kurarak konu uumlzerinde aydınlatıcı

bilgiler verilmelidir

Yukarıda halkın eğitimi konusunda accedilıklanan ana youmlntemlerin uygulanması Orman

Genel Muumlduumlrluumlğuumlnuumln ancak Halkla ilişkiler konusuna gerekli oumlnemi vermesiyle

sağlanabilir Aksi halde ara sıra alınabilecek oumlnlemlerle yeterli ve etkili yararlılığın

sağlanamayacağı asla unutulmamalıdır

80

(2) Halk-orman ilişkilerini duumlzenleme

Tuumlrkiye ormanlarının yangından korunması iccedilin oumlzellikle orman iccedilinde civarında ve

yakınında yaşayan vatandaşla orman arasındaki ilişkilerin her youmlnuuml ile uyumlu olması gerekir

Bunu sağlamak iccedilin halk ve orman ikilisinin karşılıklı yararına youmlnelik duumlzenlemelerin

yapılması zorunludur Bu duumlzenlemeleri iki ana grup altında toplayabiliriz

Halkın yararına yapılabilecek duumlzenlemeler

Bilindiği uumlzere vatandaşın ormandan beklentilerini her youmlnuuml ile duumlzenleyerek

sonuccedillandırmak olanaksızdır Fakat yine de bu konuda alınabilecek oumlnlemler mevcut olup

oumlnemlileri aşağıda verilmiştir

(1) Orman iccedili civarı ve yakınında bulunan koumlylere iş alanları accedilmalıdır Bu hususta

ayrıca bozuk orman alanlarının imarı ile ağaccedillandırılması Milli bir proje olarak hazırlanmalı

ve bu hususta Devletin maddi desteği de sağlanmalıdır Boumlylece hem iş alanı genişleyecek

hem de ileride odun ham maddesindeki artış memleket ve vatandaş accedilısından ekonomik

yararlar sağlayacaktır

(2) Koumlyluumllerin zati yakacak ve yapacak gereksinimleri yeterli oranda ve zamanında

karşılanmalıdır

(3) Hayvancılık tarım dokumacılık arıcılık kuumlccediluumlk el sanatları vb alanlarda gerekli

eğitim ve yeterli kredi sağlanmalıdır

(4) Ormandaki uumlretim işlerinde ccedilalışan vatandaşlara ve ayrıca orman işccedililerine yeterli

oumldemede bulunulmalıdır

(5) Halk-orman ilişkilerini yıllarca etkileyen orman kadastro işlemleri en kısa bir

suumlrede tamamlanmalı ve kadastroya ait anlaşmazlıkların en kısa bir suumlrede halledilmesi iccedilin

gerekli oumlnlemler alınmalıdır

Halkın ormandan yararlanmasını duumlzenleme

İnsanlar tarafından ccedilıkarılan yangınları oumlnlemek iccedilin alınabilecek oumlnlemlerin en

oumlnemlilerinden biri orman alanlarından halkın yararlanmasının duumlzenlenmesidir Bunun

gerccedilekleştirilmesi bir yandan halkın eğitimi diğer youmlnden de yasal oumlnlemlerin

uygulanmasına bağlıdır

Halkın ormandan yararlanmasında alınabilecek oumlnlemlerin en oumlnemlisi ormanı ccedileşitli

şekillerde kapamaktır Yanıcı maddenin fazla olduğu ve dolayısıyla yangın olasılığının

bulunduğu alanlara giden yollar kapılarla veya yol uumlzerine konan engellerle tuumlm geccedilişlere

kapanabilir Geniş alanlar yangın olasılığının fazla veya ekstrem olduğu zamanlarda oumlzel

işaretlerle veya bekccedililerle iyi kontrol altına alınmalıdır Oumlzellikle Milli Parklar ve bazı oumlnemli

rekreasyon alanları her tuumlrluuml şahıslara tamamen kapanabilir

Ormanları yangın tehlikesinden korumak iccedilin alınabilecek ormanı kapatma şekillerinin

uygulanabilir alanlarının oumlnemlileri aşağıda verilmiştir

(1) Ormanı kapamada uygulanan en yaygın youmlntem sınırlı kapamadır Bu aynı

zamanda en zor uygulanan bir youmlntemdir Kapanan alanlarda sigara iccedilme kesin olarak

yasaklanır Sigara iccedilmeye ancak belirli alanlarda oumlrneğin kamp alanlarında izin verilir

Ayrıca bu alanlarda mevcut yollarda seyreden araccedillardaki şahısların da sigara iccedilmesi

yasaklanabilir Fakat bu hususun kontroluuml ve dolayısıyla uygulanması oldukccedila guumlccediltuumlr

(2) Ormanı sınırlı kapamanın ikinci genel şekli yangın tehlikesi olan alanlardaki

rekreasyon ve kamp alanlarının kapatılmasıdır Fakat bu kapamanın guumlccedilluumlğuuml dikkate alınarak

bu youmlntem ancak belirli alanlarda yahut periyotlarda uygulanabilir Rekreasyon ve kamp

81

alanlarında ccedilıkan yangınların buumlyuumlk oumlnemi dikkate alınarak bu alanlarda yangına karşı gerekli

tuumlm oumlnlemleri almak zorunludur

(3) Orman herhangi bir amaccedilla uygulanan planlı yakmaya karşı da kapanabilir Bu tip

yakmalar kontrolluuml yakma veya amaccedillı yakma olarak bilinir Ccedileşitli amaccedillar iccedilin kullanılan

bu tip yakma youmlntemlerinin uygulama sırasında yaratacağı ters etkileri oumlnlemek iccedilin yangın

tehlikesinin fazla olduğu zaman ve yerlerde kullanılması yasaklanabilir

(4) Ormandaki faaliyetler yangın tehlikesinin fazla olduğu zamanlarda oumlrneğin bağıl

nemin belirli bir duumlzeyin altına duumlştuumlğuuml zaman ve yerlerde ya sınırlandırılır veya tamamen

durdurulur Bağıl neme bağlı olarak ormandaki tuumlm faaliyetlerin durdurulması genellikle

gelecek 24 saat iccedilin uygulanır

(5) Yangın tehlikesinin fazla olduğu periyotlarda ormandaki yaban hayvanı

avlanmaları ya kısmen veya tamamen durdurulabilir Bu husus bazı uumllkelerde Valiler veya

Orman Boumllge Muumlduumlrleri tarafından yayımlanan bir genelge ile sağlanmaktadır

(3) Ulusal orman yangın koruma programı ve uygulama

Ulusal orman yangın koruma programının amacı anayasa ve mevcut kanunlar

ccedilerccedilevesinde ormanlarımızın yangından korunması sorununa yaklaşım sağlamak ve oumlzellikle

insanların neden olduğu yangınları oumlnlemek iccedilin gerekli tuumlm tedbirleri bir ulusal organizasyon

iccedilinde ele almaktır Bu ulusal organizasyon genelde insanoğlunun neden olduğu yangınların

sayısını azaltmaya youmlnelik tuumlm faaliyetleri iccedilermelidir Başka bir soumlyleyişle insan-orman

ilişkilerine orman yangınları accedilısından ccediloumlzuumlm getirmektir Bunu sağlamak iccedilin de resmi oumlzel

ve tuumlzel kuruluşlara dayalı bir ulusal orman yangın koruma oumlrguumltuuml oluşturmak gerekir

Orman yangınlarından buumlyuumlk zarar goumlren Amerika Birleşik Devletleri Kanada

Avustralya ve Avrupanın Akdeniz uumllkelerinin ccediloğu ccedileşitli isimler altında ve fakat aynı amaca

youmlnelik ulusal orman yangın koruma programları kurmuşlardır Oumlrneğin Amerika Birleşik

Devletleri nde ormanı yangından korumada uygulanan 2 adet ulusal program mevcuttur

Bunlardan biri Smokey Bear Program olarak da bilinen Ulusal Orman Yangın Koruma

Birliği Programı ve ikincisi Amerika Ormanları Enstituumlsuuml tarafından yuumlruumltuumllen Yeşili

Koruma Programı dır

(4) Oumlduumlllendirme

Gerek ormanı yangından korumada gerekse yangınlarla savaşta uumlstuumln başarı goumlsteren

kurumlarla kişilerin oumlduumlllendirilmesi yararlı sonuccedilların alınmasını sağlayacaktır Bu hususta

yangının soumlnduumlruumllmesinde uumlstuumln gayret goumlsteren kurum ve kişilerin de oumlrneğin askeri

birlikler muumlkellefler işccedililer orman idaresi mensuplarının vb uygun goumlruumllecek bir şekilde

oumlduumlllendirilmesi gerekir Oumlduumll olarak takdirname şilt plaket para yardımı vb verilebilir

Ormanın yangından korunması ile yangınla savaşta uumlstuumln başarılı olan kurum ve

kişilere verilecek oumlduumlller iccedilin bir Orman yangınlarında uumlstuumln başarı goumlsteren kurum ve

kişilere verilecek oumlduumll youmlnetmeliği ccedilıkarılmalıdır

(5) Yasal tedbirler

Ormanı yangından korumak iccedilin ccedilıkarılan yasalar daima oumlnemini hissettiren bir

husustur Bilindiği uumlzere orman sahibi kendi olanaklarıyla ormanını yangından koruyamaz

Bu nedenle Devletin kamu yararı bakımından ccedilıkaracağı yasalarla ormanları yangından

koruma ve gerektiğinde yangınla savaşta youmlre halkının ve tuumlm ilgililerin goumlrev ve yetkilerini

belirtmesi gerekir Bu oumlnlemlerin durum ve koşullara goumlre şeklini saptamak Ormancılık

Politikasının alanına girer

82

Tuumlrkiyede dikkatsizlik ihmal ve kasıt nedeniyle meydana gelen yangınlara engel

olmak iccedilin ormanı suumlrekli kontrol altında bulundurmalıdır Bu konuda var olan yasaları da iyi

bir şekilde uygulamak gerekir

Burada şu hususu da belirtmek gerekir ki uumllkemizdeki tuumlm yasal duumlzenlemelere karşın

orman yangınlarının adet ve yaktığı alan miktarında ccedileşitli nedenlerle zaman zaman artışlar

olduğu goumlruumllmektedir Oumlzellikle genel af kanunu orman succedillarının affına dair kanunla genel

seccedilim arifelerinde bu durumu goumlrmek muumlmkuumlnduumlr

Halen yuumlruumlrluumlkte olan Anayasamızın 169 maddesinde Devlet ormanların korunması

ve sahaların genişletilmesi iccedilin gerekli kanunları koyar ve tedbirleri alır Yanan ormanların

yerinde yeni orman yetiştirilir bu yerlerde başka ccedileşit tarım ve hayvancılık yapılamaz Buumltuumln

ormanların goumlzetimi Devlete aittir Devlet ormanlarının muumllkiyeti devrolunamaz Devlet

ormanları kanuna goumlre devletccedile youmlnetilir ve işletilir Bu ormanlar zaman aşımı ile muumllk

edinilemez ve kamu yararı dışında irtifak hakkına konu olamaz Ormanlara zarar verebilecek

hiccedil bir faaliyet ve eyleme muumlsaade edilemez Ormanların tahrip edilmesine yol accedilan siyasi

propaganda yapılamaz muumlnhasıran orman succedilları iccedilin genel ve oumlzel af ccedilıkarılamaz Ormanları

yakmak ormanı yok etmek veya daraltmak amacıyla işlenen succedillar genel ve oumlzel af

kapsamına alınamaz denilmekte ve bu suretle ormanların oumlnemi uumlzerinde durulmaktadır

B) Yangın olasılığının azaltılması

Ormanların yangından korunmasında yangın olasılığını azaltıcı ve dolayısıyla yangın

sayısının duumlşuumlk olmasını sağlayıcı ccedileşitli oumlnlemler alınabilir

Yol kenarlarının temizlenmesi

Yangın olasılığının fazla olduğu ccedileşitli yolların (tren yolu ana yol orman yolu idare

ccedilizgileri vb) kenarlarını yangının ccedilıkmasına elverişli maddelerden temizlemek gerekir

Uygulamada yol kenarı boyunca her iki tarafta youmlrenin yangın tehlike durumu ve bitki oumlrtuumlsuuml

goumlz oumlnuumlne alınarak 5-20 mlik alanların temizlenmesi uygundur

Yol kenarlarının yangına karşı korunmasında ccedileşitli kimyasal maddelerden de

yararlanılmaktadır

Rekreasyon alanlarının kullanımı

Rekreasyon alanlarının daima yanıcı maddelerden oumlzellikle kuru ot ccedilalı vb

materyalden temizlenmesi oumlnemlidir Halk bu alanlardan ayrıldıktan sonra da buraların

kontrol edilmesi soumlnmemiş ateşin bulunmamasına buumlyuumlk oumlzen goumlsterilmesi gerekir

Rekreasyon alanlarının iyi bir şekilde planlanması ve kullanıma accedilılması

sağlanmalıdır Bilindiği uumlzere rekreasyon alanları genellikle buumlyuumlk şehirler civarındaki

ormanların iccedilinde veya yakınında bulunmaktadırlar Bu alanlardan yararlanmak isteyen

vatandaşların yangın ccedilıkmaması iccedilin almaları gereken oumlnlemler iyi bir şekilde tespit

edilmelidir Bunların oumlnemlileri şunlardır

(1) Rekreasyon alanları iccedilinde veya dışında ccedilıkacak yangınlar hemen resmi

kuruluşlara haber verilmelidir Ayrıca vatandaşların mevcut su ve diğer soumlnduumlruumlcuuml araccedillarla

yangını soumlnduumlrmeye ccedilalışmaları gerekir

(2) Ormandaki ccedileşitli afiş yazı ve uyarıları dikkatle okuyup gereğince hareket

edilmelidir

(3) Ormanda kontrol amacıyla gezen orman koruma memurlarının ikaz ve uyarılarına

aynen uymalı ve gerektiğinde kendilerine yardımcı olunmalıdır

83

(4) Rekreasyon alanlarında ateş yakmak iccedilin yapılmış bulunan ocakların dışında ateş

yakmamalıdır Ateş yakmak uumlzere orman idaresince ocak yapılmamış ise ateş yakmadan

oumlnce 1 m yarı ccedilapında ve uumlstuumlnde hiccedilbir oumlluuml oumlrtuuml bulunmayan ccedilıplak toprak kısmının ortasında

ocak hazırlanmalı ve yakılan ateş suumlrekli kontrol edilmelidir Burada şunu da accedilıklamak

gerekir ki rekreasyon amacıyla ormana gidecek ailelerin o guumln iccedilin evden pişmiş olarak

getirecekleri yiyecekleri yemeleri en arzulanan husustur

(5) Rekreasyon alanını terk ederken eğer ateş yakılmışsa ateşin tamamen soumlnduumlğuumlne

kanaat getirmek gerekir Ateşi tamamen soumlnduumlrmede su ve topraktan yararlanılır

(6) Sigara iccedilen şahısların rekreasyon alanlarında ccedilok dikkatli olmaları sigaralarını

yakmak iccedilin kullandıkları kibriti soumlnduumlrduumlkten sonra yine kutusuna koymaları en uygun olan

youmlntemdir

Halkın uyması gereken kurallar

Halen yuumlruumlrluumlkte bulunan 6831 sayılı Orman Kanununun 2391983 tarih ve 2896

sayılı kanunla yapılan son değişiklikleri de dikkate alındığında vatandaşa bazı goumlrevlerin

yuumlklenmiş olduğu goumlruumllmektedir Adı geccedilen yasal goumlrevlerden de anlaşılacağı uumlzere kanun

yapıcı ormanı yangından korumak amacıyla vatandaşın doğal haklarından olan seyahat

konaklama dilediği şekilde ateş yakma gibi bazı hususları orman yararına kısıtlamıştır Bu

durum sadece uumllkemizde değil orman yangınlarından zarar goumlren tuumlm uumllkelerde de aynı

şekilde uygulanmaktadır

Vatandaşlar ormanda yaya veya ccedileşitli araccedillarla dolaşmaktadırlar Ormanda yaya

olarak dolaşan vatandaşların bazı kurallara uymaları sağlanmalıdır Bunların oumlnemlileri şoumlyle

sıralanabilir

2- OumlNLEYİCİ TEDBİRLER

Bu tedbirler yangın ccedilıkmadan oumlnce alınan ve soumlnduumlrme faaliyetlerinde yararlı olacak

oumlnlemlerdir Bu oumlnlemleri almak iccedilin oumlnce ormanda yangınların en ccedilok ccedilıktığı alanlarla

korunması gerekli olan değerli alanlar saptanır Bu alanlar meydana ccedilıktıktan sonra soumlnduumlrme

faaliyetlerinde yararlı olacak goumlzetleme haberleşme taşıma ulaşım yangın tehlike oranı

elemanların yetiştirilmesi gibi hususların planlanması ve yuumlruumltuumllmesi gerekir

A )Yangın tehlikesinin azaltılmasının prensipleri

Yangın tehlikesini azaltmak suretiyle yangınların direkt oumlnlenmesi fazla yangın

kaynağı olan yanıcı maddelerin kaldırılması demektir Demiryolu kenarlarındaki yanıcı

maddelerin temizlenmesi veya yakılması rekreasyon alanlarındaki oumllmuumlş yanıcı maddelerin

yok edilmesi buna iyi birer oumlrnektir

Yangın tehlikesi olan bir alandaki yanıcı maddelerin azaltılması diğer taraftan

tutuşmayı oumlnleyen en iyi bir youmlntemdir Ayrıca bu youmlntem sıcaklık enerjisinin hızla

yuumlkselmesini ve sonraki yanmaları da oumlnler Burada şunu da belirtmek gerekir ki orman

yangınlarının oumlnlenmesi terimi genel anlamda yangınların adet olarak azaltılması anlamına

değil buumlyuumlk veya kontrol edilemeyen yangınların oumlnlenmesi anlamına gelir

B ) Yangın alanlarının sınıflandırılması

Bir uumllkede veya bir youmlrede yangın ccedilıkmadan oumlnce alınabilecek oumlnlemlerle savaş

youmlntemlerinin planlanmasına geccedilmeden oumlnce yapılacak ilk iş o uumllkenin veya youmlrenin tuumlm

ormanlarının yangın youmlnuumlnden bazı esaslara goumlre sınıflandırılmasıdır Bir youmlrenin yangın

84

tehlike derecesi hakkında ancak o youmlrede geccedilmiş yıllarda meydana gelen orman yangınlarını

incelemek suretiyle bir sonuca varılabilir Bu incelemede yangın adedi yanan alan orman

genişliği vb hususların tuumlmuumlnuuml kapsayan bir sınıflama yapmanın da guumlccedilluumlğuuml ortadadır Buna

goumlre ancak her etkene goumlre ayarlanmış ccedileşitli sınıflamalar yapılabilir

Yangın alanlarının bazı veri ve oumllccediluumltlere goumlre yapılmış sınıflamasına ait oumlrnekler

aşağıda verilmiştir

(1) Yıllık yangın adedi ortalaması

Geccedilmiş yıllarda ccedilıkan orman yangınlarının yıllık ortalaması esas alınarak yapılmış bir

sınıflandırma oumlrneği Tuumlrkiyede 1940 - 1961 yılları arasında meydana gelen 17489 adet orman

yangını esas alınarak duumlzenlenmiştir (Baş 1965)

Tehlike Grubu Yılda ccedilıkan ortalama yangın adedi

I En Yuumlksek 101 ve daha fazla

II Yuumlksek 61 ndash 100

III Orta 31 ndash 60

IV Duumlşuumlk 11 ndash 30

V Ccedilok Duumlşuumlk 10 ve daha fazla

Yangın adedi uumlzerine kurulu olan yukarıdaki sınıflamanın Tuumlrkiyenin Orman Boumllge

ve hatta boumllmelerine kadar inilerek incelenmesi ve gerekli yangın tehlike haritalarının

yapılması yararlı olur

(2) 100 ha alanda yılda ccedilıkan yangın adedi ortalaması

YUumlCEL (1987) yaptığı ccedilalışmada işletme şefliği veya seri bazında 100 ha alanda

yılda ccedilıkan yangın sayısına goumlre o birimin yangına hassaslık derecesini hesaplamıştır Bu

hesaplama şoumlyle yapılmıştır

Bir işletme şefliğinde belli bir zaman periyodunda ccedilıkan yangın sayısı o periyottaki

yılların sayısına boumlluumlnerek ortalama yıllık yangın sayısı bulunur Bulunan değer 100le

ccedilarpılıp işletme şefliğinin ormanlık alanına boumlluumlnduumlğuumlnde ortaya ccedilıkan sabit rakam 100

hadaki ortalama yıllık yangın sayısını verir Bulunan en yuumlksek değer en hassas işletme

şefliğini goumlsterir Daha kuumlccediluumlk değerler yangına karşı daha az hassas olan işletme şeflikleridir

Boumlylece işletme şeflikleri hassaslık derecelerine goumlre sıralanabilir YUumlCEL (1987) tarafından

bu esasa goumlre Fethiye youmlresi ormanlarında yapılan ccedilalışma sonucu aşağıda verilmiştir

Duyarlık derecesi 100 harsquodaki yıllık yangın sayısı sabitesi

1 En ccedilok tehlikeli olan 00190 ve daha fazla

2 Ccedilok tehlikeli olan 00189 ndash 00100

3 Orta tehlikeli olan 00099 ndash 00050

4 Az tehlikeli olan 00049 ndash 00025

5 En az tehlikeli olan 00024 ve daha az

(3) Yangın risk gruplarına goumlre

Orman alanları yangına karşı oumlnlem alma youmlnuumlnden aşağıdaki şekilde de

sıralanabilir

Yangın olasılığı ccedilok olan alanlar Bunlar yangınların kolayca ccedilıkabileceği

alanlardır

85

Tehlikeli alanlar Yangının kolayca genişleyebileceği ve yangınla savaşın guumlccedil

olduğu yerlerdir

Değerli alanlar Yangından kesin olarak korunması gereken alanlardır

Bir uumllkenin veya youmlrenin hiccedil olmazsa yukarıdaki esaslara goumlre sınıflaması

tamamlandığında her orman youmlresinde yangın tehlikesi bakımından alınabilecek oumlnlemlerle

bu oumlnlemlerin zaman iccedilindeki organizasyonu daha iyi yapılabilecektir Aksi halde gelişi guumlzel

oumlnlemler ne kadar kusursuz olursa olsun arzulanan sonucu veremez

C ) Silvikuumlltuumlrel tedbirler

Gerek yangının ccedilıkmaması gerekse ccedilıkan bir yangında yanıcı maddenin varlığı

nedeniyle meydana gelecek tehlikeleri azaltmak iccedilin meşcerelerin kurulması bakım ve

işletilmesinde silvikuumlltuumlrel oumlnlemlere uyulması zorunludur Silvikuumlltuumlr oumlnlemlere uyularak

kurulan bir ormanda ccedilıkacak yangın hem buumlyuumlk zorluk yaratmadan soumlnduumlruumllebilir hem de

meydana gelen zararın derecesi fazla olmaz

Bir ormanın kurulması bakımı ve işletilmesinde alınabilecek silvikuumlltuumlrel oumlnlemler

Silvikuumlltuumlr derslerinde ayrıntılı olarak okutulmaktadır Burada orman yangınları youmlnuumlnden

yanıcı madde tehlikesinin azaltılmasında alınabilecek silvikuumlltuumlrel oumlnlemler ana hatlarıyla

aşağıdaki şekilde sıralanabilir

Karışık meşcereler yetiştirmek

Orman yangınlarının yayılma olasılığı saf iğne yapraklı ışık ağacı meşcerelerinde

oumlzellikle fazladır İğne yapraklı meşcereler yapraklı ağaccedillarla ne kadar fazla oranda karışmış

olursa yangının ccedilıkma ve yayılma olasılığı o kadar azalır Nitekim 1181945 tarihinde

Dursunbey Orman işletmesinin Candere Boumllgesinde ccedilıkan buumlyuumlk yangında ormanın yapraklı

tuumlrlerle oumlrtuumlluuml kısımları yangından az zarar goumlrmuumlştuumlr Bu nedenle yetişme ccedilevresinin elverişli

olduğu yerlerde ışık ağaccedillarına goumllge ağaccedilları iğne yapraklılara yapraklı ağaccedillar

karıştırılmalıdır Bu hususta en iyi karışıklık ccedilam meşcerelerine kayın guumlrgen ve bazen de

meşe katmakla sağlanır Goumlzlemlere goumlre meşcerelerde kayının bulunduğu youmlrelerde

genellikle yangın olasılığı oumlnemli derecede azalmaktadır

Ormanı bakımlı bulundurmak

Ormanda birccedilok hallerde dikey kapalılığı korumak aramaları oumlzellikle sıklık bakım

larını ihmal etmemek yangınlara karşı koruyucu rol oynar Bu suretle yangın bakımından

ormanda bulunması arzulanmayan yanıcı materyal azaltılmış olur

Meşcerelerin tepe ccedilatısının fazla miktarda accedilık bulunması yangın tehlikesinin

artmasına neden olan ot ve ccedilalıların yetişmesine elverişli olduğundan bundan daima

kaccedilınılmalıdır Bu kural yalnız ferahlandırmalar iccedilin değil ışıklandırma ve genccedilleştirme

kesimleri iccedilin de geccedilerlidir

Temiz bir işletme uygulamak

Yangın olasılığının fazla olduğu yerlerdeki ormanlarda ve oumlzellikle saf ccedilam

meşcerelerinde kesim temizleme ve aramalar sonucu ortaya ccedilıkan materyal yangın

mevsiminden oumlnce ormandan ccedilıkarılmalıdır Değerlendirilmesi olanaksız olan kesim

artıklarının oumlrneğin dal tepe yonga vb kısımlarının yakılması veya az tehlikeli yerlere

taşınması gerekir Yangın tehlikesi olan yerlerde toprağın guumlbrelenmesi iccedilin ince dalların

ormanda bırakılmasından vazgeccedililmelidir Oumlzet olarak ormanda temiz bir işletme

uygulamalıdır

86

D) Yangınların Oumlnlenmesinde Orman Amenajmanın Katkıları

Orman yangınlarının oumlnlenmesine orman amenajman ccedilalışmalarının katkıları aşağıda

oumlzet olarak accedilıklanmıştır

İccedil taksimat şebekesinin roluuml

Amenajman planlarının duumlzenlenmesine ait ilgili youmlnetmelikte adı geccedilen iccedil Taksimat

Şebekesi = iccedil Ayırım Şebekesirsquonin temelini yol şebekesi oluşturmaktadır Ormanların tuumlmuumlnuuml

kapsayan ve ormancılığın uzun bir gelecekte ulaşabileceği entansitede dikkate alınarak genel

yol etuumltlerine dayalı ve tekniğine uygun hazırlanmış yeter sıklıkta ve nitelikte yolları iccedileren

bir yol şebekesi planından yararlanılmaktadır Bu hususta ayrıca yine tekniğine uygun olarak

planlanmış yangın emniyet yol ve şeritleri de iccedil ayırım şebekesinin yapılmasında

kullanılmaktadır İccedil taksimat şebekesinin kurulmasında doğal ve yapay hatlardan da

yararlanılmaktadır Doğal hatlar arasında ana ve tali yollar sulu ve kuru dereler dik ve yatık

vadi tabanları goumll bent şehir kenarları vb yapay hatlar arasında da tren yolları elektrik gaz

petrol ve telefon hattı yolları vb mevcuttur

Reccediline uumlretiminin etkileri

Bilindiği uumlzere Tuumlrkiyede yangın tehlikesinin fazla olduğu Akdeniz Ege ve Marmara

Boumllgelerinde yaygın bulunan kızılccedilam ormanlarında reccediline uumlretimi yapılmaktadır Reccedilinenin

yanıcı ve tutuşturucu etkisi nedeniyle uumlretimin yapıldığı ormanlarda yangın olasılığı daha da

artmaktadır Bu nedenle reccediline uumlretimi yapılan ormanlarda bu uumlretimin yapılmadığı

ormanlara kıyasla daha etkin oumlnlemler almak gerekmektedir Oumlrneğin bu ormanlarda yangın

emniyet yol ve şeritlerinin genişliklerini arttırmak toprak uumlzerinde fazla yanıcı madde

bulunmamasına oumlzen goumlstermek gerekirse yangın ccedilıkma olasılığının fazla olduğu guumlnlerde

uumlretimi durdurmak ve ormanda gerekli tuumlm oumlnlemleri uygulamak vb ek tedbirler almak

gerekir

Reccediline uumlretimi yapılan ve fakat yangın olasılığının yuumlksek olduğu ormanlara ait

amenajman planlarında hem kontroluumln kolay yapılması hem de yangın olasılığını azaltıcı

olması nedeniyle uumlretimin genccedilleştirme alanlarına toplanması oumlngoumlruumllmektedir

Tuumlr değişikliğinin etkileri

Orman Amenajman Planı yapmadaki ana amaccedil yetişme muhiti koşullarına goumlre birim

alandan en yuumlksek miktar ve kalitede odun hammaddesini suumlrekli olarak uumlretmek ormanların

kollektif sosyal kuumlltuumlrel ve estetik yararlarını en yuumlksek duumlzeye ccedilıkarmak ve ayrıca bu

faydalanmanın suumlrekliliğini sağlamaktır Planlar yapılırken o youmlrenin doğal ağaccedil tuumlrlerinin

yetişme youmlresi envanterleri yapılmakta ve bunların silvikuumlltuumlrel istekleri saptanarak

yararlanmanın duumlzenlenmesine ilişkin planlama ccedilalışmaları yapılmaktadır Bir youmlrede uzun

yıllar ccedileşitli doğa koşullarına karşı uyum sağlayarak varlığını ve suumlrekliliğini koruyan ağaccedil

tuumlrlerinin (iğne yapraklı ve yapraklı) değiştirilmemesinde yarar vardır

Fakat bazı yararları dikkate alınarak bir youmlreye yıllarca uyum sağlamış yapraklı ağaccedil

ormanlarımız kaldırılarak buralarda iğne yapraklı tuumlrlere yer verilmektedir Fakat iğne

yapraklı ormanlar ve oumlzellikle ccedilam meşcereleri yapraklı ormanlara oranla orman

yangınlarına daha fazla hassastır Bu nedenle Amenajman Planlarındaki yetişme youmlresi

koşullarına ait boumlluumlmlerdeki tavsiye ve accedilıklamalara uyulmalı doğal olarak mevcut yapraklı

ormanlarımızda yine yerli yapraklı ağaccedil tuumlrlerine ağırlık verilmelidir

Diğer taraftan yurdumuzda ccedileşitli duumlşuumlncelerle egzotik iğne yapraklı tuumlrler geniş

alanlarda yetiştirilmektedir Başlangıccedilta hızlı bir gelişme goumlsteren egzotik tuumlrler oumlncelikle

yangından ve sonra da biyotik ve abiyotik faktoumlrler tarafından buumlyuumlk zarar goumlrmektedirler

87

Amenajman planlarının oumlngoumlrduumlğuuml zaman ve mekacircn duumlzenlenmesi

Tuumlrkiye ormanlarında amenajman planlarının yapılmasından sonra ccedilıkan bir orman

yangını planın genel dengesini bozmaktadır Bu dengenin bozulma miktarı yangının şekline

şiddetine ve zarar derecesine bağlıdır Bu tip aksaklıkları duumlzeltmek de Orman

Amenajmanının temel goumlrevleri arasındadır Nitekim halen yuumlruumlrluumlkte bulunan Orman

Amenajman Planlarının Duumlzenlenmesine Uygulanmasına ve Yenilenmesine dair

Youmlnetmelikrsquoin 127 maddesine goumlre şayet yangın genccedilleştirme alanlarında meydana

gelmişse bu takdirde plan uumlnitesinde ve Amenajman Planında bir değişikliğe gerek

olmayacaktır Zira yanan alan hemen genccedilleştirmeye alınmaktadır Fakat yangının bakım

alanlarındaki meşcerelerde zarar yapması halinde Amenajman Planında ve buna uygun olarak

da uygulamada şu şekilde bir değişiklik yapılacaktır Yanan orman alanı kadar bir orman

alanı genccedilleştirme alanına genccedilleştirme alanından da yanan alan kadar bir meşcere alanı

Bakım Alanına aktarılmaktadır Bu suretle Amenajman Planlarında zaman ve mekacircn

duumlzenlenmesi yapılarak aksaklık duumlzeltilmiş olacaktır

Amenajman ccedilalışmalarında kullanılan telsiz haberleşmesinin yardımı

1987 yılından itibaren Orman Amenajmanı hizmetlerinde ccedilalışan Heyet Başkanlıkları

ve Denetleyiciler arazi etuumld ccedilalışmaları suumlresince telsiz kullanmaktadırlar Bu ccedilalışma suumlresi

de genellikle her yılın Haziran ayı başından Ekim ayı sonları arasına rastlamaktadır Yılın bu

suumlresi orman yangınları bakımından hassas yangın sezonuna dacirchildir Bu telsizler tuumlm Orman

Boumllge Muumlduumlrluumlklerinin telsiz kanallarına girebilen ve onlarla haberleşebilen bir yapıya

sahiptir Bunun sonucu olarak amenajman arazi etuumld ccedilalışmaları yapan teknik elemanlar hem

goumlrduumlkleri bir yangını ilgili Boumllge Muumlduumlrluumlklerine bildirebilecekler hem de mevcut

personelleriyle yangına ilk muumldahaleyi yapacaklardır

E ) Yangın emniyet yol ve şeritleri

Yanıcı maddelerin yangın tehlikesinin fazla olduğu youmlrelerde tamamen temizlenmesi

en guumlvenilir koruyucu youmlntemdir Fakat bu youmlntem maliyetinin yuumlksekliği nedeniyle henuumlz

hiccedilbir uumllkede uygulanamamıştır Bu konuda yanıcı maddelerin kuumlccediluumlk alanlara ayrılması

maliyetin katlanabilir sınırlar iccedilinde olması nedeniyle uygulamada oumlnem kazanmıştır Bu ana

fikirden hareketle oumlnce yangın emniyet yolları ve sonra da daha genişleri olan yangın emniyet

şeritleri gelişmiştir

Yangın emniyet yolları ve yangın emniyet şeritleri yangın ccedilıkmadan oumlnce doğal ve

yapay engellerden yararlanılarak yapılan ccedilıplak veya oumlrtuumlluuml ve yangının yayılmasını oumlnleyen

tesislerdir

Yangın emniyet yol ve şeritleri maliyet ve bakım guumlccedilluumlkleri nedeniyle daha ccedilok

yangın tehlikesinin fazla olduğu alanlarda yapılmaktadır Bunlar genellikle doumlrt ana amaca

hizmet ederler

(1) Yangınla savaş iccedilin savunma hattı

(2) Karşı ateş uygulama yerleri

(3) Mekanik yangın engeli (Direkt engel)

(4) Transport (Ulaşım)

Kısaca hangi tipten olursa olsun bu engellerin amacı oumlrtuuml yangınının yayılmasına

direkt bir engel oluşturmak ve yangınların kuumlccediluumlk alanlar iccedilinde kalarak yangın maliyetinin en

aza indirilmesini sağlamaktır

88

Tuumlrkiye de 1988 yılı sonu itibariyle 10268 km yangın emniyet yolu ve 6959 km de

yangın emniyet şeridi yapılmıştır

Yangın Emniyet Yolları

Yangın emniyet yolları iki tipe ayrılır

(1) Ccedilıplak yangın emniyet yolları Uumlzerindeki yanabilen bitki oumlrtuumlsuuml tamamen

kaldırılan yollardır Genellikle 5-10 m (ortalama 6 m) genişliktedir (Şekil 1)

Şekil 1 Ccedilıplak yangın emniyet yolu

(2) Yeşil yangın emniyet yolları Yangın sezonunda uumlzeri suumlrekli ot tabakasıyla kaplı

olan 6-20 m genişliğindeki yollardır Bunlara otlu yangın emniyet yolları da denir Bu

yollarda hayvan otlatılabilir (Şekil 2)

Şekil 2 Yeşil yangın emniyet yolu

Yangın Emniyet Yollarının Tarihccedilesi

Yangınlardan buumlyuumlk zarar goumlren Akdeniz uumllkelerinde oumlzellikle son yıllarda yapılan

geniş ağaccedillama alanlarında yangın emniyet yollarına oumlnem verildiği goumlruumllmektedir Oumlrneğin

Fransada Gaskonya Koumlrfezi youmlresindeki Land yapay Sahilccedilamı ormanlarında emniyet yolları

mevcuttur Almanyada Ren vadisindeki saf ccedilam ormanlarında yangın emniyet şeritlerine yer

verilmekte ve bunlar suumlrekli temiz tutulmaktadır

Orman yangınlarından buumlyuumlk oumllccediluumlde zarar goumlren Tuumlrkiyede bu konuda yasal ilk adım

3181956 tarihinde ccedilıkan 6831 sayılı Orman Yasası ile atılmıştır Yasanın 75 maddesi

6-20 m

5 - 10 m

89

Orman idaresinin yangınları oumlnlemek amacıyla en ccedilok beş yılda gerccedilekleştirilecek bir plan ve

program iccedilinde yangın emniyet yollarını yapmaları zorunluluğu getirmiştir Yasanın bu

huumlkmuumlne karşın Tuumlrkiyede yangın emniyet yollarının yapılması faaliyetleri ancak son yıllarda

hızlandırılmış bulunmaktadır

Tuumlrkiye ormanlarında yangın emniyet yol ve şeritlerinin 6831 sayılı yasa gereğince ilk

ciddi uygulama adımı Orman Genel Muumlduumlrluumlğuumlnuumln 1983 tarih ve 273 sayılı Tebliğin H

Yangın Emniyet Yol ve Şeritlerinin Planlanması ve Yapımı İle İlgili Hususlar kısmında ele

alınmıştır Bu kararın bazı hususları planlama ve uygulamadaki aksaklıkları duumlzeltmek uumlzere

2631986 tarih ve 2731 Ek 22121988 tarih ve 2734 Ek 221989 tarih ve 2735 Ek tebliğ

ile duumlzeltilmiştir Bu tebliğler uumlzerine yangından zarar goumlren tuumlm youmlrelerde planlama

faaliyetleri hızlandırılmış ve fakat uygulamasında henuumlz arzulanan duumlzeye ulaşılamamıştır

Kullanıldığı yerler

Yangın emniyet yollarının ccedilok ccedileşitli kullanma yerleri vardır Bunların oumlnemlileri oumlzet

olarak aşağıda verilmiştir

(1) Bu yollar yangınların ccedilıkma olasılığı bulunan oumlrneğin halkın en ccedilok seyahat ettiği

ana yollar civarında rekreasyon alanları ccedilevresinde yangın ccedilıkaran veya yangın ccedilıkması

olasılığı olan komşu alanlar yakınında (komşu devlet oumlzel orman vb) yangının yayılmasını

hızlandıran kuvvetli ruumlzgar boumllgelerinde orman iccedili ve bitişiğindeki fabrikalar etrafında ve

ayrıca tren yolları askeri alanlar orman iccedili ve bitişiğindeki koumly ve kasabalar ccedilevresinde

yapılırlar

(2) Fazla yanıcı madde bulunan alanları kuumlccediluumlk parccedilalara ayırmak iccedilin inşa edilirler

Oumlzellikle kontroluumln guumlccedil ve yangın hızının fazla olacağı alanlarda hem ormanlar hem de

fundalıklar daha kuumlccediluumlk parccedilalara boumlluumlnuumlrler

(3) Verimli ormanları yangının hızla ilerlediği fundalık ve ccedilalılıklardan ayırmak iccedilin

yapılırlar Bu amaccedilla yapımlarında mevcut accedilıklıklardan yararlanmakla beraber daha ccedilok

orman ve fundalık orman ve ccedilalılık gibi vejetasyonların birleşme noktaları esas alınmaktadır

(4) Ağaccedillandırma alanlarını iccedil ve dış yangın tehlikelerinden korumak iccedilin yapılırlar

Bu alanları iccedilte ccedilıkacak yangınlardan korumak uumlzere iccedil yangın emniyet yolları dıştan gelecek

yangın tehlikelerine karşı da dış yangın emniyet yolları inşa edilir Dış yangın emniyet yolları

daha iyi bir koruma sağlamak amacıyla iki sıra halinde duumlzenlenirler

Yangın emniyet yolları ve ayrıca ileride soumlzuuml edilecek olan yangın emniyet şeritleri

hangi amaccedilla yapılırsa yapılsın her zaman yollarla birleştirilirler Oumlrneğin 1932 ndash 1938

yıllarında Amerika Birleşik Devletlerinin Goumlller Eyaletlerinde yapılan yangın emniyet

yolları esas yollarla kombine edilerek bir ızgara sistemi oluşturulmuş ve boumlylece orman

alanları 400 - 800 mde bir geccedilen yollarla parccedilalara ayrılmıştır

Yangın emniyet şeritleri (Yangın koruma şeritleri)

Yangın emniyet şeritleri ccedilıplak yangın emniyet yolu ile yeşil alanların (ot ccedilayır veya

orman) birleşmesinden meydana gelmiş daha geniş (60-120 m) yangın engelleridir

Uygulamalarına bakılarak iki tipe ayrılabilir

90

(1) Accedilık yangın emniyet şeritleri Bunlar ccedilıplak yangın emniyet yollarının iki

tarafında ot veya ccedilayırdan oluşan yeşil bir oumlrtuuml meydana getirilerek yapılırlar (Şekil ) Yani bu

şeritler ccedilıplak ve yeşil yangın emniyet yollarının bileşiminden oluşur

Şekil 3 Accedilık yangın emniyet şeridinin şematik goumlruumlnuumlmuuml

(2) Goumllgeli yangın emniyet şeritleri Ccedilıplak yangın emniyet yolunun iki yanında

ağaccedilların aralanması ve alt dallarının budanması ile elde edilir Ana fikir ormana zarar

vermeden amaca ulaşmaktır (Şekil 4)

Şekil 4 Goumllgeli yangın emniyet şeridinin duumlşey ve yatay şematik goumlruumlnuumlmuuml

5 - 6 m

60 - 120 m

5 - 6 m

60 - 120 m

5 - 6 m

60 - 120 m

91

Yangın emniyet şeritlerinin Tarihccedilesi

Yangın emniyet şeritleri ilk defa 1958 yılında Guumlney Kaliforniyada uygulanmıştır Bu

youmlrenin suya olan buumlyuumlk gereksinimi sağlayan ormanların daha iyi korunması zorunluluğunu

doğurmuştur Bu nedenle yangınlara karşı alınması gereken yeni oumlnlemler arasında yangın

emniyet şeritleri fikri de benimsenmiş ve uygulanmıştır

Kullanıldığı yerler

Yeni gelişmekte olan bu tip yeniden yapılabildiği gibi mevcut yangın emniyet

yollarının genişletilmesi suretiyle de inşa edilebilir Ayrıca tehlike teşkil eden komşu uumllkeler

hudutlarında (bunlara uluslararası yangın emniyet şeritleri denir) bazı yerleşme alanları

etrafında bozkır veya maki alanlarında ccedilıkan yangının bitişik ormana geccedilmesine engel olmak

iccedilin de yapılmaktadırlar Esasen buguumln guumlduumllen amaccedil yangın tehlikesi buumlyuumlk olan youmlrelerde

mevcut yangın emniyet yollarını emniyet şeritlerine doumlnuumlştuumlrmektir

Yapım ve bakımları

Yangın emniyet şeritlerinin yapım ve bakımında dikkat edilecek hususlar şunlardır

(1) Accedilık yangın emniyet şeritlerini inşa etmek iccedilin oumlnce şeridin geccedileceği alan

uumlzerinde mevcut ağaccedil ağaccedilccedilık ccedilalı ot vb oumlrtuuml tamamen temizlenir Bu amaccedil iccedilin

koumlklemeden ccedilok bitki oumllduumlruumlcuuml ilaccedillardan yararlanılmaktadır ilaccedil uygulanmasından sonra

bitki oumlrtuumlsuuml oumllmuumlş olan şerit araccedillarla suumlruumllerek temizlenir Meydana gelen ccedilıplak şeridin

ortasında 5-6 m genişlikte bir ccedilıplak yangın emniyet yolu bırakılarak bunun iki yanındaki şerit

alanına ot veya ccedilayır tohumları ekilir (Şekil 3)

Accedilık yangın emniyet şeritlerinin bakımı daha ccedilok şerit ortasından geccedilen ccedilıplak yangın

emniyet yoluna aittir Ot ve ccedilayırla kaplı iki kenar fazla bir bakıma gereksinim

goumlstermemektedir Bu alanlara ot yerleşince amaccedil gerccedilekleşmektedir Otla kaplama hem

yolların masrafını azaltmakta hem de daha ccedilok sırtlarda yapılan şeritlerdeki erozyonu

oumlnlemektedir

(2) Goumllgeli yangın emniyet şeritlerinde ise ccedilıplak yangın emniyet yolunun iki

yanındaki orman kısmının altı iyice temizlenmektedir Alanda bırakılacak ağaccedillarda oumlrtuuml

yangınının tepe yangını haline geccedilmesine yarayacak kuru ve yere kadar uzanan bazı yaş

dallar goumlvdeler uumlzerindeki yosun ve likenler tamamen temizlenir ve şeridin bu kısmında hafif

bir aralama uygulanır (Şekil 4) Bu şeritlerin senelik bakımlarının ccedilıplak yangın emniyet yolu

ile aralama alanında yapılması gerekir

Yarar ve sakıncaları

Uygulamaya yeni geccedililen yangın emniyet şeritlerinin yarar ve sakıncaları koruyucu

oumlzelliği ile maliyetini kurtarıp kurtarmayacağı hakkında henuumlz bir şey soumlylenemez Yalnız

yangın emniyet yollarının yarar ve sakıncalarını bu tip iccedilin de inceleyecek olursak bu yeni

tipin daha koruyucu olacağı soumlylenebilir

F) Yanıcı maddenin azaltılması

Bir alanda yanıcı maddeye karşı alınabilecek oumlnlemlerin amacı o alanda yanıcı madde

miktarını azaltarak ccedilıkacak muhtemel bir yangınla savaşta kolaylık sağlamaktır Yangın

tehlikesi olan bir alanda uygulanacak olan bu oumlnlemler ccedileşitli amaccedillara hizmet ederler

(1) Yangının yayılma oranını yavaşlatır

(2) Yangın şiddetini azaltarak yapılan zararı ve savaşın guumlccedilluumlğuumlnuuml oumlnler

92

(3) Yanıcı maddelerin tutuşmasını engelleyerek yangının ccedilıkmamasına yardım eder

(4) İnsan ve malzeme ulaşımındaki guumlccedilluumlğuuml oumlnler

(5) Yangınla savaşta soumlnduumlrme şeridi yapımını kolaylaştırır

Yukarıdaki kolaylıkları sağlamak bakımından yanıcı madde uumlzerinde yapılabilecek

işlemler uumlccedil ana grupta toplanabilir

(1) Kesimden sonra geri kalan artıkların temizlenmesi

(2) Yangın fırtına boumlcek zararları veya başkaca afetlerden doğacak yanıcı maddelerin

uzaklaştırılması

(3) Kontrolluuml veya amaccedillı yakmadan yararlanarak ormandaki yanıcı madde miktarı ile

tehlikelerini azaltmak

Yukarıda adı geccedilen uumlccedil hususa ait youmlntem ve teknik ileride goumlreceğimiz Yangından

yararlanma konusuna girmektedir Fakat burada yangın tehlikesini oumlnleyici faaliyetlerden

olan yanıcı madde miktarını azaltma konusunda bilgi vermek yararlı goumlruumllmuumlştuumlr

Artıkların temizlenmesi

Bir alanda kesimlerden sonra yangın tehlikesinin hızla arttığı saptanmıştır Bunun

nedeni ormanda bırakılan kesim artıklarıdır Oumlzellikle kısa zamanda nemini kaybetmiş tepe

materyalinin birikmesi yangının ccedilıkmasına ve buumlyuumlk tehlike yaratmasına neden olur Bu

suretle meydana gelen tehlikenin durumu ile kontroluumlne ait bazı esaslar aşağıda verilmiştir

(1) Artığın miktarı Bu miktar kesilen ağaccedil tuumlruumlne tomruklama youmlntemine ve

tomruklama sırasında goumlsterilen titizliğe bağlı olarak değişir Yol yapımı ve ccedileşitli şekillerde

(usulsuumlz kesim ccedileşitli afetler) ormana yapılan zararlar normal kesimlerden daha fazla artığa

yol accedilar

(2) Artıkların dağıtılması Bu youmlntem ya oldukccedila duumlzenli veya dağınık olarak

uygulanır Daha ziyade meşcerelerin durumuna ve tomruklama youmlntemine bağlıdır Genellikle

suumlruumltme yolları boyunca daha ccedilok artığa rastlanır

(3) Artıkların yanabilirliği Bu youmlnden yapraklılarla iğne yapraklılar ve hatta bu

grupların kendi aralarında oumlnemli farklar mevcuttur Bu nedenle de artıkların duumlzeninde

oumlnemli ayrıcalıklar bulunur Şayet artıklar toprak yuumlzeyine yakın istiflenir veya yayılırsa nem

oranları yuumlksek olacağından yanmaları zorlaşır

(4) Tehlike suumlresi Bu meydana gelen artık miktarı ve onun ayrışımı ile ilgilidir Bu

konuda ağaccedil tuumlruuml ve ccedilevre oumlnemli derecede etkili rol oynar

(5) Kesimden sonra oluşan seyrekleşmiş ormanlarda meydana gelen mikroklimatik

değişmeler Bu durum daha ccedilok toprak yuumlzeyi sıcaklığına ve toprağa yakın yerde daha hızlı

hava hareketine neden olur Bu da yanıcı maddenin kurumasına ve ccedilıkan bir yangının hızla

gelişmesine yol accedilar Kesimden sonra ayrıca toprak yuumlzeyinde belirli bir vejetasyon değişimi

olur Bu vejetasyon yangın tehlikesini artıklardan daha ziyade ccediloğaltır

G ) Yangın Soumlnduumlrme Ekipleri

Henuumlz ccedilıkmış bir yangına yetişen bir işccedili onu soumlnduumlrebilir Fakat uygulamada tek

şahsın soumlnduumlrebileceği yangınlara ender rastlanmaktadır Ccediluumlnkuuml yangınlar birccedilok nedenlerle

kontrolden ccedilıkmakta ve buumlyuumlmektedir Bu durumda yangının soumlnduumlruumllmesi iccedilin ccedileşitli

gereccedillerle donatılmış ekiplere ihtiyaccedil vardır Buguumln uygulamada yuumlksek kapasiteli araccedillarla

93

donatılmış olsun veya olmasın iyi eğitilmiş 3-10 işccediliden kurulu kuumlccediluumlk gruplar iyi birer yangın

soumlnduumlrme birimi olmaktadır

Yangın soumlnduumlrme ekipleri (1) Sabit ve (2) Gezici (Seyyar) olmak uumlzere iki şekilde

duumlzenlenmelidir Sabit yangın soumlnduumlrme ekiplerinin oumlngoumlruumllen suumlreler iccedilerisinde yetişemediği

alanların korunması daha az sayıda insandan oluşacak gezici yangın soumlnduumlrme ekipleri

tarafından sağlanır (Yuumlcel 1987)

Sabit yangın soumlnduumlrme ekiplerinin planlama esasları ve sorumluluk alanları

Ormanda ccedilıkacak yangının soumlnduumlruumllmesinde faal hizmet yapacak olan yangın

soumlnduumlrme işccedilileri orman iccedilinde belirli yerlerde bulundukları suumlrece hem daha dinccedil kalmaları

sağlanacak hem de kontrolleri daha kolay olacaktır Bu nedenle ekiplerin muumlmkuumln olduğu

oumllccediluumlde sabit yerlerde uumlstlenmeleri yararlı olacaktır

Sabit ekiplerin merkezlerinin tespiti planlanması ve sorumluluk alanlarının

belirlenmesi yangınlara karşı oumlnceden alınacak tedbirler iccedilerisinde oumlnemli bir yer tutmaktadır

Sabit yangın soumlnduumlrme ekiplerinin planlanması esasları ile goumlrevleri aşağıda

verilmiştir

(1) Sabit yangın soumlnduumlrme ekip yerleri iccedilin varsa eski yangın soumlnduumlrme ekip

merkezlerinin bulunduğu yerler incelenir bu yerlerin yerleşim merkezlerine yakın yol

kavşakları su ve elektrik temini muumlmkuumln olan mahaller olmasına dikkat edilir

(2) Orman alanlarında ccedilıkacak yangınlara dengeli bir şekilde ulaşmak iccedilin orman

alanları yangına duyarlık derecelerine goumlre sınıflandırılır ve buna goumlre de ormanın her

noktasına en fazla ulaşım suumlreleri saptanır

Orman Genel Muumlduumlrluumlğuuml tarafından 1983 yılında ccedilıkarılan 273 nolu Orman

yangınlarının oumlnlenmesi ve muumlcadelesine ilişkin uygulama esasları tebliğine goumlre Orman

İşletme Muumlduumlrluumlklerinin yangına hassaslık durumlarına goumlre ilk muumldahale ve hazır kuvvet

ekiplerinin yangın ccedilıkma olasılığına goumlre azami ulaşım suumlreleri aşağıdaki şekilde verilmiştir

I Derecede yangına hassas işletmelerde 20 dakika

II Derecede yangına hassas işletmelerde 45 dakika

III ve IV Derecede yangına hassas işletmelerde 60 dakikadır

Adı geccedilen tebliğde V derecede yangına hassas işletmeler yangın durumlarına goumlre

Orman Boumllge Muumlduumlrluumlklerine merkezce (Orman Genel Muumlduumlrluumlğuuml) verilen geccedilici hizmetli

kadrolarından yararlanacaklardır

Aynı tebliğde hazır kuvvet ekipleri I derecede yangına hassas işletmelerde mutlak

surette kurulacak II derecede yangına hassas işletmelerde ekiplerin kurulmasına mahalli

idareler tarafından karar verilecek ve fakat III IV ve V derecede yangına hassas

işletmelerde hiccedilbir surette hazır kuvvet ekibi kurulmayacaktır denilmektedir

(3) Sabit ekip merkezlerinin yerlerinin belirlenmesinde ormanın uccedil noktalarında

ccedilıkacak yangınlara bu merkezlerden ne kadar suumlrelerde ulaşılacağının saptanması gerekir

Bunun iccedilin merkezlerini orman iccedillerine bağlayan asfalt koumly yolu ve orman yolları uumlzerinde

araccedil suumlrat denemeleri yapılarak saatte alınan ortalama mesafe veya belli noktalar arasındaki

yolun ortalama ne kadar zamanda alındığı tespit edilmelidir Buna paralel olarak araccedilların

ulaşamadığı yerlerde işccedililer uumlzerlerindeki yangın soumlnduumlrme araccedilları ile yuumlruumltuumllerek bir işccedilinin

saatte aldığı ortalama yol bulunmalıdır

(4) Sabit ekip merkezlerinin tespitinde idari boumlluumlmler de dikkate alınmalıdır Oumlrneğin

bir sabit yangın soumlnduumlrme ekip merkezinin 2 hatta 3 işletme Şefliği sınırlarının kesişme

94

noktasında olması dikkate alınabilir Bu tip noktaların tespiti ile yararlılık derecelerinin

saptanması uumlzerinde titizlikle durulmalıdır

(5) Tuumlm sabit ekip merkezlerinin Orman işletme Muumlduumlrluumlğuuml ile Orman Boumllge

Muumlduumlrluumlğuuml iccedilerisinde dengeli ve birbiri ile koordineli olarak yerleştirilmesinin temini iccedilin

detaylı haritalar uumlzerinde yapılan oumln ccedilalışmalar arazide kontrol edilmelidir

(6) Sabit yangın ekip merkezlerinde bulunması gereken işccedili miktarı o merkezin

sorumluluk alanındaki ormanın niteliğine yerleşim merkezlerinin ccedilokluğuna ve nuumlfusa

youmlrede mevcut Milli park genccedillik ve rekreasyon alanları vb hususlara bağlıdır Fakat yine de

sabit yangın ekip merkezlerinde her ekip ortalama 10 işccedili kabul edilmek koşuluyla 4-6 ekibin

barınma ve her tuumlrluuml gereksinimlerini sağlayacak şekilde bir binada yerleştirilmeleri şarttır

Youmlrenin oumlzelliğine goumlre bazen aynı yerde 2 - 3 sabit ekip binası da yapılabilir Bu binalarda

telli ve telsiz haberleşme araccedilları bulunmalıdır Ayrıca her ekibin birer motorlu aracı telsizi

ve yeterli yangın soumlnduumlrme gereci olmalıdır

Gezici (Seyyar) yangın soumlnduumlrme ekiplerinin planlama esasları ve sorumluluk alanları

Gezici soumlnduumlrme ekiplerinin planlama esasları ile goumlrevleri ana hatlarıyla aşağıda

verilmiştir

(1) Seyyar soumlnduumlrme ekipleri sabit yangın soumlnduumlrme ekip merkezlerinin limit suumlreleri

iccedilerisinde ulaşamadıkları alanlardan sabit ekiplerin kurulmayacak kadar kuumlccediluumlk ve fakat

yangın tehlikesi accedilısından oumlnemli olan alanların korunması iccedilin planlanırlar

(2) Seyyar ekipler sabit goumlzetleme noktalarının (kule ve kuluumlbe) goumlremedikleri

alanları goumlruumlp kontrol edebilecek şekilde planlanarak goumlzetlemeye de yardımcı olurlar

(3) Seyyar ekip merkezlerinde goumlrev yapacak işccedililerin ya sabit ekip merkezlerinde

kalacak ve sabahleyin goumlrev yerlerine bırakılıp akşam buradan tekrar alınacak veya goumlrev

mahalline yakın koumly orman iccedili binalar vb yerlerde kalmaları sağlanacak şekilde planlanması

yapılmalıdır Fakat bu ekip merkezleri kendi koruma alanları iccedilindeki yerlere oumlngoumlruumllen

suumlreler iccedilerisinde ulaşacak şekilde yerleştirilmelidir

(4) Seyyar ekip merkezlerindeki işccedililer hem ccedilevreyi goumlzetleyecek hem de ccedilıkacak bir

yangına en kısa zamanda ulaşacak boumlylece sabit yangın soumlnduumlrme merkezleri ile yangın

goumlzetleme merkezlerinin accedilığını kapatacaklardır

(5) Seyyar ekiplerin 5 - 10 işccediliden oluşması uygundur Bunların telsizle donatılması da

zorunludur

H ) Orman Yangınlarının Goumlzetimi

Ormanda ccedilıkan bir yangın goumlruumllmeden ve yeri saptanmadan hiccedilbir soumlnduumlrme

faaliyetine teşebbuumls edilemez Bu nedenle yangının saptanması yangın soumlnduumlrme işlerinin ilk

basamağını oluşturur Bu amaccedil iccedilin yangın mevsiminde ormanların duumlzenli bir şekilde

kontrol altında bulundurulması gerekir

Yangının ccedilıkmasından ilk soumlnduumlrme kuvvetlerinin yangın yerine varmasına kadar

geccedilen zamanı 4 basamağa ayırmak muumlmkuumlnduumlr

Goumlruumllme suumlresi Yangının ccedilıkmasından onu haber verecek kişi tarafından

goumlruumllmesine kadar geccedilen suumlre

Haber verme suumlresi Yangının ilk goumlruumllmesinden yangını soumlnduumlrmekle sorumlu

şahsın bu haberi almasına kadar geccedilen suumlre

95

Hareket suumlresi Yangını soumlnduumlrmeden sorumlu şahsın yangının ccedilıkış haberini

almasından soumlnduumlrme ekibinin hareketine kadar geccedilen suumlre

Ulaşım suumlresi Yangına hareket anından yangın yerine ulaşılmasına kadar geccedilen

suumlre

Yukarıda adı geccedilen doumlrt basamaktan ilk ikisi yangının goumlzetim diğer ikisi yangının

soumlnduumlrme doumlnemine aittir Bu basamakların hepsi de fazla suumlrat isteyen hususlardır Bu da

ancak uygun araccedil ve olanakların iyi bir planla duumlzenlenmesine bağlıdır

Yangının ccedilıkar ccedilıkmaz goumlruumllmesinde aşağıdaki youmlntem ve kaynaklardan yararlanılır

(1) Sabit goumlzetleme noktaları (yangın kule ve kuluumlbeleri)

(2) Havadan goumlzetleme

(3) Gezici goumlzeticiler

(4) Yerel halkın ve diğer kaynakların yardımları

Yangının goumlzetiminde yararlanılan yukarıda adı geccedilen youmlntem ve kaynaklardan buguumln

Tuumlrkiyede geniş bir şekilde kullanılanı sabit goumlzetleme noktalarıdır

Sabit goumlzetleme noktaları

Bilindiği uumlzere 6831 sayılı Orman Yasasının 75 maddesi orman idaresinin yangınları

oumlnlemek maksadıyla en ccedilok beş yılda tahakkuk ettirilecek bir plan ve program dacirchilinde

yangın kule ve kuluumlbeleri yapmak ve bunları idare merkezlerine telli ve telsiz telefonla

bağlamak mecburiyetini getirmiştir Gerek adı geccedilen yasadan oumlnce gerekse bu yasadan sonra

orman idareleri mıntıkalarında ccedilıkan yangınları saptamak iccedilin yangın goumlzetleme kule veya

kuluumlbeleri inşa etmiş ve bunları guumlnuumln icaplarına uyarak gerekli araccedil ve gereccedilleri e

donatmıştır Tuumlrkiyede ilk kulenin hemen 1945 yılı yangınlarından sonra 1947 - 1948

yıllarında realize edildiği anlaşılmıştır

Sabit goumlzetleme noktaları yangın kule ve kuluumlbelerinden oluşur (Şekil 41) Arazinin

duumlz veya engebeli olduğu alanlarda etrafı kolayca goumlrebilen yuumlksek tepeler olmadığından

yangın goumlzetleme kuleleri inşa edilir Dağlık alanlarda ise goumlrme alanı geniş olan yuumlksek

noktalardan yararlanılır ve boumlyle yerlerde genellikle kuluumlbe yapılır Kule ve kuluumlbelerin

yerleri saptanırken ormanın hemen her noktasının en az iki kule veya kuluumlbeden

goumlruumllebilmesine ccedilalışılır Bu husus duumlz alanlarda kolayca uygulanabilirse de fazla engebeli

yerlerde oldukccedila guumlccedilluumlkler yaratır Boumlyle yerlerde alanın bir noktadan goumlruumllmesine ccedilaba

harcanır Boumlylece tuumlm alanın hiccedil olmazsa kule ve kuluumlbelerden tamamen goumlruumllmesi sağlanmış

olur

Kulelerin yuumlkseklikleri youmlredeki ağaccedilların goumlruumlşe engel olmayacağı şekilde seccedililir

Normal olarak yapılacak kule ve kuluumlbelerin hem goumlzetlemeye hem de barınmaya uygun

biccedilimde olması yani bu goumlrevleri yapabilen bir tipin saptanması uygun olur Boumlylece

goumlzetleyicilerin gece ve guumlnduumlz goumlrev yerinde kalmaları sağlanır Kule ve kuluumlbeler telsiz ve

telefonla donatılır

Yangın yerini sağlıklı bir şekilde tespit edebilmek amacıyla her kule ve kuluumlbeye

semt accedilısını okumaya elverişli bir Yangın Goumlzetleme Aleti (1 diyopter + 1 limbus)

yerleştirilir Bu alet yangının ccedilıktığı noktanın semt accedilısını oumllccedilmektedir Bu semt accedilısı gerccedilek

semt accedilısı veya manyetik -semt accedilısı olabileceği gibi itibari semt accedilısı da olabilir Kuledeki

goumlzetleyici yangın yerine goumlzetleme aleti ile bakar ve okuduğu semt accedilısını yangın kontrol

merkezine bildirir Merkezdeki goumlrevli mevcut orman haritası uumlzerinde istasyonun bulunduğu

noktaya verilen accedilıyı işaretler Yangını goumlrecek olan ikinci kule de okuduğu accedilıyı bildirince

96

kontrol merkezince aynı işlem yinelenir Harita uumlzerinde bu iki accedilı doğrultusunun kesiştiği

nokta yangın yerini goumlsterir Yangın yerinin tek kuleden goumlruumllebilmesi halinde genellikle

goumlzcuumlnuumln accedilıyı bildirmekle beraber yangın yerini iyi bir şekilde tanımlaması gerekir Bu

nedenle kulelere youmlreyi iyi bilen goumlzetleyiciler konur Fakat bu işin oumlzellikle geceleyin

yanlışlıklara neden olabileceği de unutulmamalıdır

Havadan goumlzetleme

Havadan goumlzetleme uccediluş hızları duumlşuumlk olan uccedilak veya helikopterlerden yararlanılarak

yapılır Bu konuda helikopterler havada belirli bir noktada durarak goumlzetleme goumlrevini daha

sıhhatli bir şekilde yerine getirirler

Uccedilak ve helikopterler oumlzellikle kule ve kuluumlbeler tarafından goumlruumllemeyen orman

alanları uumlzerinde uccedilarak yardımcı olurlar Bu youmlntemden mevcut olanaklar oranında ve

oumlzellikle yangının fazla tehlikeli olduğu goumlzden uzak alanlarda yararlanılmaktadır Fakat bu

araccedilların suumlrekli uccediluşlarındaki yuumlksek maliyet dikkate alınarak bunlara yangın tehlikesine

goumlre periyodik uccediluşlar yaptırılmalıdır

Gezici goumlzeticiler

Sabit goumlzetleme noktalarının sayısı ne kadar fazla olursa olsun ormanlık alanın

tamamını goumlzetlemek yine de muumlmkuumln olmaz Nitekim Tuumlrkiyede yapılan yangın goumlzetleme

kule ve kuluumlbe planlaması sonucunda ormanlık alanların 81inin en az bir kuleden

goumlruumllebileceği anlaşılmıştır Buna goumlre 191uk bir kısım goumlruumllememektedir Bu ormanların

bir boumlluumlmuuml diğer bazı olanaklarla goumlruumllebilmektedir Fakat yine de bir boumlluumlmuuml hiccedilbir şekilde

goumlzetlenememektedir İşte boumlyle hiccedilbir şekilde goumlruumllemeyen alanları goumlzetebilecek şekilde

gezici goumlzetici postaları kurulur Bunlar kendilerine verilen guumlzergacirchta veya o youmlreyi iyi

goumlren sabit bir noktada gerekli goumlzetimi yaparlar Gezici goumlzeticiler goumlrduumlkleri yangını

yanlarında bulunan telsiz ile Yangın idare Merkezine bildirirler

Yerel halkın ve diğer kaynakların yardımları

6831 sayılı Orman Yasasının 68 maddesinde şu huumlkuumlmler mevcuttur Ormanların

iccedilinde veya yakınında ateş ve yangın belirtisi goumlrenler bunu derhal orman idaresine veya en

yakın muhtarlığa Jandarma dairelerine veya muumllkiye amirlerine haber vermeye mecburdurlar

Yangın ihbarında Devlete ait her tuumlrluuml askeri ve muumllki haberleşme vasıtalarından derhal ve

parasız olarak yararlanılır

Orman yangınlarının oumlnlenmesi ve suumlrduumlruumllmesinde goumlrevlilerin goumlrecekleri işler

hakkındaki youmlnetmeliğin 2 maddesinin 2 paragrafında da Goumlrevli memurlar yangın

civarında bulunup yangını goumlrduumlğuuml halde haber vermeyenleri takip etmekle muumlkelleftirler

demektedir

Bu maddelerin ışığı altında PTT Genel Muumlduumlrluumlğuuml iccedilişleri Bakanlığı Tuumlrk Hava

Yolları TAO Genel Muumlduumlrluumlğuuml ve Milli Savunma Bakanlığına her yıl yangın mevsimine

girmeden oumlnce Orman Genel Muumlduumlrluumlğuumlnce durumu hatırlatıcı birer yazı yazılması 1983 tarih

ve 273 sayılı tebliğ ile bildirilmiştir

Kanun Youmlnetmelik ve tebliğler doğrultusunda yapılan ccedilalışmalar ve ccedileşitli

kuruluşlarla olan iyi ilişkiler sonucu her yıl ccedilok sayıda yangın ihbarı yapılmaktadır Bu

konuda vatandaşlarla yapılacak olan ormanı sevdirici propagandaların arasına yangını haber

verme alışkanlığı sağlayacak bilgilerin de katılması yararlı olacaktır

97

İ) Haberleşme

Bilindiği uumlzere haberleşme herhangi bir birimdeki bilginin zaman ve uzay iccedilinde

KAYNAK olarak adlandırılan bir noktadan KULLANICI denilen başka bir noktaya

aktarılmasıdır Yani kısaca haberleşme aralarında mesafe bulunan KAYNAK ve

KULLANICILARIN bilgi alışverişidir Buguumln haberleşmeyi sağlayan telefon şebekesi telsiz

tek bir verici ve ccedilok sayıda alıcı sistemi vb mevcuttur Haberleşme ormancılıkta ccedileşitli

faaliyetlerin duumlzenli olarak yuumlruumltuumllmesinde buumlyuumlk yarar sağlar

Ormanda ccedilıkan yangının goumlruumllmesinden sonra ilgililere haber verilmesi ve yangının

gelişimi hakkındaki bilgiler ancak iyi bir haberleşme ile sağlanabilir Zira ccedilıkan yangın yerine

suumlratle yetişen tek soumlnduumlruumlcuuml oumlrneğin bir saat sonra ulaşacak birccedilok soumlnduumlruumlcuumlden daha

oumlnemlidir Bu konuda en oumlnemli goumlrev haberleşme organizasyonuna duumlşmektedir

Yangınlarla ilgili haberleşme iki kısımda toplanabilir

(1) Yangın dışı haberleşme Yangını goumlrenle (kule şahıs uccedilak vb) idare uumlniteleri

arasındaki haberleşmedir Bu haberleşme telli veya telsiz bir sistemle yahut her ikisi ile

birlikte yapılabilir

(2) Yangın iccedili haberleşme Yangının soumlnduumlruumllmesi esnasında tuumlm goumlrevlilerin

birbiriyle olan haberleşmesidir Bu haberleşmede genellikle telsizlerden yararlanma

zorunluluğu vardır Zira yangın esnasında telli bir sistemin yapımı zor hatta olanaksızdır

Orman yangınıyla savaşta başarı yangın iccedili ve yangın dışı haberleşmenin

buumltuumlnleşmesine bağlıdır Bunlardan birinin aksaması tuumlm savaş işlerinin yuumlruumltuumllememesine

neden olur

Tuumlrkiyede 1958 yılından beri telli sisteme ek olarak telsizlerden de

yararlanılmaktadır İlk oumlnceleri yangın tehlikesinin fazla olduğu Antalya ve Muğla

youmlrelerinde kurulan telsiz şebekesi zamanla geliştirilmiş ve buguumln Tuumlrkiye yuumlzeyine yayılmış

bulunmaktadır Birccedilok sabit telsiz santralleri yanında otolarda mobil telsiz ve yangınla

savaşacak ekiplerde sırt ve el telsiz araccedilları da devreye girmiş bulunmaktadır

K ) Ulaşım (Transport)

Gerek normal ormancılık faaliyetlerinin yuumlruumltuumllmesinde gerekse yangınlarla savaşta

ulaşımın buumlyuumlk oumlnemi vardır Yangın ccedilıktığında ormanın ccedileşitli yerlerinde bulunan soumlnduumlrme

ekiplerinin ve hazır kuvvetlerin yangın haberini alır almaz zaman kaybetmeden yangın yerine

ulaşması gerekir Bu da iyi bir transport sisteminin varlığına bağlıdır

Orman yangınlarıyla savaş her ne kadar yangının goumlruumllmesiyle başlarsa da direkt

savaş yangın yerine ulaşılınca soumlz konusudur Yangının zamanın karesi ile orantılı olarak ve

suumlratle geliştiği duumlşuumlnuumlluumlrse yangına erken ulaşmanın ne kadar oumlnemli bir husus olduğu

kendiliğinden ortaya ccedilıkar

Orman yangınlarına yangın soumlnduumlrme ekipleriyle gerekli malzemenin ulaştırılması

başlıca uumlccedil yolla gerccedilekleştirilir Kara hava ve deniz (su) yolları

Karayolları ile ulaşım

Yangın ccedilıkması halinde karayollarını kullanarak ekip ve malzeme nakletmek

genellikle en ccedilok uygulanan ulaşım youmlntemidir Karadan ulaşımı sağlayacak yolların ccedileşitleri

aşağıda verilmiştir

98

(1) Devlet kara ve demiryolları Genellikle buumlyuumlk yangınlarda toplu personel ve

malzeme nakline elverişlidir Bu yolların yakınında ccedilıkan yangınlara ulaşımda da orman iccedili

yollar gibi goumlrev yaparlar

(2) Orman iccedili uumlretim yolları Yangınla savaşacak ekiplerin ve gerekli malzemenin

yangın yerine ulaştırılmasında buumlyuumlk oumlneme sahiptirler Bu yolların motorlu ekiplerin gidip

gelmesine uygun olması ve bakımlarının duumlzenli olarak yapılması buumlyuumlk oumlnem taşır Yangına

hassas ormanlarda mevcut servete bakılmaksızın hektara 20 m yol uzunluğu duumlşecek şekilde

planlanır ve inşa edilir Fakat Tuumlrkiyede yangına hassas birccedilok alanlarda henuumlz bu duumlzeyde

bir yol şebekesi gerccedilekleştirilememiştir

(3) Yangın emniyet yol ve şeritleri Bu yol ve şeritlerin tekniğine uygun olarak inşaları

yangın koruma ve savaş planının uygulanmasında ulaşım iccedilin buumlyuumlk yararlar sağlar

(4) Patikalar ve arazinin bizzat kendisi Orman iccedilinde mevcut patikalar bile ulaşımda

buumlyuumlk yarar sağlarlar Oumlzellikle yangınla savaşta patikaların buumlyuumlk oumlnemi tuumlm ccedilıplaklığı ile

ortaya ccedilıkar Ormanda patika ve yolların bulunmadığı kısımlarda arazinin topoğrafik yapısı

ile bitki oumlrtuumlsuumlnuumln ulaşıma elverişli olması koşuluyla arazinin bizzat kendisinden oumlnemli

derecede yararlanılır Aksi halde yangına ulaşımı son derece aksatan bir faktoumlr olarak ortaya

ccedilıkar

Hava yolu ile ulaşım

Orman yangınlarında hava yolundan gerek malzeme gerekse personel naklinde son

yıllarda geniş şekilde yararlanılmaktadır Uccedilak ile nakliyatta iniş pistlerinin bulunması veya

ağır masrafı gerektiren iyi bir ambalajlamanın yapılması gerekir Personel naklinde de

paraşuumltccediluuml ekiplerin yetiştirilmesi gibi zaman alıcı ve masraflı ccedilalışmalara ihtiyaccedil vardır

Helikopterler ise daha duumlşuumlk hızları ve piste ihtiyaccedil goumlstermemelerinden dolayı daha

kullanışlıdırlar Ancak bunlar pahalı olmaları ve karmaşık bir planlamayı gerektirmeleri

yanında taşıma kapasiteleri de sınırlı olan araccedillardır Bu sakıncalarına karşın suumlratli ulaşımı

gerccedilekleştirerek yangın ccedilok kuumlccediluumlk iken muumldahale olanağı sağladıklarından fevkalade yararlı

olurlar Buna birde pilotların iyi yetiştirilmeleri halinde malzeme ikmali konusundaki

başarıları da katılabilir

Deniz (su) ile ulaşım

Ormanların iccedilinde veya yakında bulunan nehir goumll ve denizlerden zaman zaman

ulaşım yolu olarak yararlanmak gerekebilir Boumlyle hallerde kamu veya oumlzel şahıslara ait ccedileşitli

deniz taşıtlarından personel ve malzeme nakli iccedilin yararlanılır Deniz ve suyolu genellikle

taşıma suumlratinin az olduğu yerlerdir Ancak zorunlu durumlarda veya diğer yollardan daha

kısa zamanda ulaşım sağlanabildiği hallerde kullanılmalıdır

99

Yangın Amiri

Ekip Başı

Ve

Ekip

Ekip Başı

Ve

Ekip

Ekip Başı

Ve

Ekip

BOumlLUumlM

ORMAN YANGINLARI İLE MUumlCADELE YOumlNTEMLERİ

Yangınların saptanmasından soumlnduumlruumllmesine kadar uygulanan işler Yangınların

Soumlnduumlruumllmesi doumlnemini kapsar Orman yangınlarının soumlnduumlruumllmesi uzmanlık taktik ve

strateji isteyen bir iştir Bundaki başarı ccedilıkan yangını iyi incelemeye ve yangını etkileyecek

hususları iyi saptamaya bağlıdır

Orman yangınlarının soumlnduumlruumllmesi aşamalarını şoumlyle sıralayabiliriz

1) Organizasyon

Yangınla savaş olağanuumlstuuml operasyon karakterinde olup ccedilabukluk cesaret ve bilinccedilli

hareket isteyen teknik bir iştir Bunun iccedilin de iyi bir organizasyona gereksinim vardır Buguumln

yangınla savaşta ileri olan uumllkelerde uygulanan organizasyon ise askeri organizasyonun

hemen hemen aynısıdır

Ccedileşitli buumlyuumlkluumlkteki yangınların organizasyonu

(1) Yeni ccedilıkmış yangın

Bu yangın genellikle bir veya birkaccedil kişi tarafından kolaylıkla soumlnduumlruumllebileceği iccedilin

organizasyon sorunu soumlz konusu değildir Henuumlz ccedilıkmış yangına ulaşan her şahıs kendi

kendinin Yangın Amiridir Yapılacak işe kendisi karar verir ve kendisi uygulanır fakat eğer

yangını soumlnduumlrmeye iki kişi gitmişse o zaman organizasyon gereksinimi ortaya ccedilıkar Bu

durumda soumlnduumlruumlcuumllerden biri Yangın Amiri goumlrevini uumlstlenir

(2) Kuumlccediluumlk yangın

Bu 1-3 ekip (yaklaşık olarak 10-30 kişi) tarafından organize edilerek soumlnduumlruumllmesi

gereken yangındır (Şekil 1) Eğer yangın bir ekip tarafından soumlnduumlruumllebilecekse ekip başı

doğrudan doğruya Yangın Amiri olarak goumlrev yapar Fakat yangın buumlyuumlmuumlş ve soumlnduumlrme 2

veya 3 ekip başı var ise her ekipte ortalama 10rsquoar soumlnduumlruumlcuuml bulunmalıdır

Şekil 1 Kuumlccediluumlk yangın soumlnduumlrme organizasyonu

(3) Orta buumlyuumlkluumlkteki yangın

100

Yangın Amiri

Yangın Hattı Şefi

Kısım Şefi

Ekip Başı Ve Ekip

Ekip Başı Ve Ekip

Ekip Başı Ve Ekip

Kısım Şefi

Ekip Başı Ve Ekip

Ekip Başı Ve Ekip

Ekip Başı Ve Ekip

Yangın Hattı Şefi

Eğer yangın 6-10 ekibin ccedilalışmasını (yaklaşık olarak 60-100 işccedili) gerektiren

buumlyuumlkluumlkte ise organizasyona Yangın Hattı Şefi (Tek şahıs) ve Kısım Şefi dahil olur (Şekil

2) ekip sayısı yangın buumlyuumlkluumlğuumlnden başka topografya transport ve haberleşme durumuna

bağlıdır Bu tip yangında insan guumlcuuml ve el aletleri yanında daha modern gereccedillere de

gereksinim duyulur Boumlyle bir yangında Kısım Şefleri Yangın Hattı Şefine ve o da Yangın

Amirine yangın durumunu sık sık rapor eder

Şekil 2 Orta buumlyuumlkluumlkteki yangın soumlnduumlrme organizasyonu

(4) Buumlyuumlk yangın

Bu tip yangında Yangın Amiri başkanlığında soumlnduumlrme ikmal ve yardım ile haber

alma ana grupları mevcuttur (Şekil 3) Ayrıca boumlyle bir yangında el aletleri yanında goumlreve

her tuumlrluuml motorlu araccedillar (buldozer traktoumlr su tankeri hava tankeri vb) da katılır

Yangın soumlnduumlrme organizasyonunun yapısında aşağıda goumlruumlleceği gibi ccedileşitli

kademeler mevcuttur Genellikle buumlyuumlk ve orta buumlyuumlkluumlkteki bir yangın tuumlm kademeleri

kapsamaktadır Fakat daha kuumlccediluumlk yangınlarda bu kademeler birleştirilir

2) Yangın soumlnduumlrme araccedil ve gereccedilleri

Orman yangınlarının en az zararla atlatılabilmesi iccedilin eğitilmiş personel yanında

yangınla savaşta kullanılan soumlnduumlrme araccedil ve gereccedillerinin de oumlnemi buumlyuumlktuumlr Soumlnduumlrme

ccedilalışmalarında kısa suumlrede başarılı olmak ve verimli ccedilalışmalarda bulunmak iccedilin kullanılan

araccedil ve gereccedillerin tekniğine uygun şekilde yapılmış olması gerekir Bunun iccedilin de kullanılan

bu aletlerin teknolojik gelişmelere uygun olarak yenilenmesi buumlyuumlk oumlnem taşımaktadır

3) Yangınlarla havadan savaş

Buguumln orman yangınlarıyla savaşta yerden kullanılan araccedilların yanında uccedilan

araccedillardan da yararlanılmaktadır Bu araccedillar genellikle ldquouccedilakrdquo adı ile anılırlar Uccedilaklardan

yaralanılarak yangın alanına havadan araccedil gereccedil ve insan da atılmaya başlanmıştır Boumlylece

ldquoparaşuumltccediluumlrdquo denen gereccedil meydana ccedilıkmıştır Yangınlarla havadan savaşta uccedilaklar

helikopterler ve paraşuumlt ve paraşuumltccediluuml ekiplerden faydalanılmaktadır

101

Yangın Amiri

Yangın Hattı Şefi

Kısım Şefi

( 2 veya daha fazla Kişi)

Mıntıka Şef

(Her kısım iccedilin genellikle 3 veya 4 mıntıka)

Ekip Başı ve Ekip

(Her mıntıka iccedilin genellikle 3 veya 4 ekip)

İkmal ve Yardım Şefi

İkmal Memuru Kamp Şefi

Kamp ve Mutfak Ekibi

Ambar MemuruMotorlu Araccedillar ve Transport Memuru

Makinistler

Plan ve Kayıt Şefi

Mteoroloji Memuru

Kayıt İşleri Memuru Santral Memuru

Şekil 3 Buumlyuumlk yangın soumlnduumlrme organizasyonu

102

Yangın soumlnduumlrmede sudan yararlanma

Su duumlnyanın hemen her uumllkesinde ccedileşitli yangınları soumlnduumlrmede senelerden beri

kullanılan etkili bir yangın soumlnduumlruumlcuumlduumlr Bu arada orman yangınlarının soumlnduumlruumllmesinde de

sudan buumlyuumlk oumllccediluumlde yaralanılır Eğer istenen zamanda ve yerde uygun miktarda kullanılırsa tuumlm

orman yangınlarına karşı su ile savaşılabilir Bu hususta oumlzellikle maliyetin dikkate alınması

unutulmamalıdır

Yangın soumlnduumlrmede kullanılan kimyasal maddeler

Buguumln orman yangınlarının soumlnduumlruumllmesinde kimyasal maddelere buumlyuumlk oumlnem

verilmekte ve bunlar uumlzerindeki ccedilalışmalar yoğunlaştırılmaktadır

Yangınla savaşta işccedili organizasyon prensip ve youmlntemleri

Orman yangınlarını soumlnduumlrmede kullanılacak youmlntemlerle işccedililerin organize edilmesi

yanında işccedili kaynaklarının tespiti yangınla savaşacakların giyimlerinin uygunluğu da oumlnemlidir

Yangınla savaşta işccedili organizasyon youmlntemlerinde İlk oumlnce 2-3 m genişliğinde bir şerit

accedilılarak şeritteki yanıcı madde uzaklaştırılır ve şeridin ortasına hendek accedilılır Hendeklerin

accedilılması şu youmlntemlerle yapılır

1 Atlama Youmlntemi İşccedililer belirli bir hat boyunca dizilirler İş boumlluumlmuuml yaparlar Oumlrneğin

50 mlik şerit accedilılacaksa ve 5 işccedili varsa işccedililer ilk oumlnce 25 mlik kısmında 5rsquoer mlik iş

boumlluumlmuuml yaparlar İşini hangi işccedili oumlnce bitirmişse ikinci 25 mlik kısmının ilk 5 msinde

ccedilalışmaya başlar Bu youmlntemin bazı sakıncaları vardır İşini bitiren işccedili diğer 25 mlik

kısıma giderken diğer işccedilileri engelleyebilir Diğer 25 mlik kısma gitmek iccedilin zaman

harcanır Ayrıca ccedilok buumlyuumlk ulaşımın muumlmkuumln olmadığı şeritlerde işccedililerle irtibat

kesilebilir ve işccedililerin hayatı tehlikeye girebilir

2 İlerleme Youmlntemi Accedilılması belirlenen hat geccedilme youmlnteminden farklı olarak her bir işccedili

bağımsız değil grup halinde ccedilalışırlar 50 mlik şeridin ilk 25 msi 5 işccedili tarafından

accedilıldıktan sonra bir komutla topluca ikinci 25 mlik kısmına geccedilerler İşccedililer hep bir arada

grup halinde ccedilalıştığından irtibat kesikliği olmuş ayrıca hızlı bir youmlntemdir

3 Tek Goumlrev Youmlntemi Daha ccedilok yangının kontrol altına alınmasından sonra veya yavaş

ilerleyen yangınlarda kullanılır Boumlyle yangınlarda atlama veya ilerleme yoktur İşccedililer

yangını ccedilevrelerler ve herkes kendi mıntıkasında goumlrev yapar (soumlnduumlrme veya soğutma

goumlrevi)

4 Mekanize Edilmiş Yangın Hattı Youmlntemleri Yangın hattının ccedilok uzun olduğu

alanlarda duumlz ve duumlze yakın arazilerde makineler kullanılarak hat accedilılır

Yangının kontrol altına alınması Yangının hızı ve dolayısıyla yayılması yavaşladıktan

ve durdurulduktan sonra yangının kontrol altına alınarak tehlikesiz bir duruma getirilmesi ve

tamamen soumlnduumlruumllmesi işlemine geccedililir Yangının kontrol altına iccedilin yapılacak olan işler şoumlyle

sıralanabilir

1- Kıvılcım nedeniyle yangın etrafında ccedilıkan kuumlccediluumlk oumlrtuuml yangınlarını goumlzetlemek ve

soumlnduumlrmek

103

2- Yangın soumlnduumlrme şeridini sağlamlaştırmak iccedilin ağaccedillar ve ağaccedilccedilıklar kesilir Eğimli

arazilerde yanan materyalin ve kozalakların aşağı yuvarlanarak yeni yangınlar

ccedilıkarmasını engellemek iccedilin yangın hattı hendekler şeklinde accedilılır Kuumltuumlklerin

oumlnuumlne taş konarak destek yapılır veya kuumltuumlkler eğime dik duruma getirilir Yangın

koruma hattına yakın olan yanıcı maddelerin dağıtılır

3- Yangın hattının dışında ve iccedilinde bulunan yanmış veya yanmamış dikili kurular

kesilir

4- Yangın hattı iccedilinde kalan yanmamış materyaller duruma goumlre ya tamamen yakılır ya

da soumlnduumlruumllmesine ccedilalışılır

5- Yangını koruma hattı dışına ileten oumlrneğin yanan goumlvde koumlk ccediluumlruumlk kuumltuumlk vb

materyaller kontrol altına alınır

6- Yanan ağaccedil goumlvdeleri ile diğer kalın yanıcı madde sıcaklıklarını duumlşuumlrmek iccedilin

uumlstuumlne su sıkılır veya toprak atılır veya tamamen yakılır

Yangın yerinin goumlzetimi Kontrol altına alınıp tamamen soumlnduumlruumllen yangın oumlzellikle

ruumlzgacircrlı havalarda tekrar canlanabilir Bundan dolayı yangın yeri tehlike tamamen ortadan

kalkıncaya kadar guumlvenilir işccedili veya bekccedililerle bekletilir

Yangın soumlnduumlruumllduumlkten sonra yapılacak işler Yangın soumlnduumlruumllduumlkten sonra yapılacak

işleri idari ve teknik olmak uumlzere iki kısım altında toplamak muumlmkuumlnduumlr

İdari işler Tutanak hasar raporu yangın sicil fişi

Teknik işler Afetlerden sonra yapılması gereken işlerin aynısı burada da yapılır

Yangın sezonu sonu raporu Orman yangınlarıyla savaşta ileri gitmiş uumllkeler takvim yılı

sonu itibariyle her uumlnitede geccedilmiş 12 ayın orman yangınlarını ccedileşitli youmlnleriyle inceleyen bir

raporu genellikle ocak ayında bir uumlst uumlniteye goumlnderirler

YANGINLA MUumlCADELEDE TAKTİK VE STRATEJİLER

Orman yangınlarıyla savaşta genel prensip yangın uumlccedilgeninin uumlccedil oumlğesine (oksijen sıcaklık

yanıcı madde) karşı gerekli oumlnlemleri birlikte almaktır Ccediluumlnkuuml bir yangında adı geccedilen uumlccedil oumlğenin

varlığı yangının devamını sağlamaktadır Bunlar arasında hemen tuumlm orman yangınlarında

gerccedilekleştirilmesine ccedilalışılan en oumlnemli husus yanıcı madde kaynağının ortadan kaldırılmasıdır

Bu da yangın etrafında yanıcı maddeden tamamen temizlenmiş bir yangın soumlnduumlrme şeridi

accedilmakla muumlmkuumlnduumlr

Yangın soumlnduumlrme taktik ve stratejilerinin belirlemesi sekiz adımdan oluşur

1 Verileri değerlendirmek

2 Hedeflenen amaccedilları belirlenmek

3 Alternatif bir plan geliştirmek

4 Beklenmeyen durumlara karşı hazırlıklı olma (yangın davranışı tahmini araccedil-gereccedillerin

bozulması)

5 Personel guumlvenliğini dikkate alan ve en yuumlksek başarıyı garantileyen taktiksel bir plan

seccedilmek

6 Kararları uygulamak

7 Suumlreccedilleri izlemek

8 Gerekirse strateji ve taktikleri değiştirmek

104

Doğaya accedilık dinamik bir suumlreccedil olan yangın her an değişim iccedilinde olduğundan yangın

youmlneticileri mevcut koşullarda meydana gelen değişimleri suumlrekli olarak goumlzlemeli ve kararları

bu doğrultuda vermelidir Yangın youmlneticileri karar verme aşamasında aşağıdaki faktoumlrleri

hesaba katmalıdırlar

1 Muhtemel hava koşullarını

2 Yanıcı madde miktarı ve yapısını

3 Topoğrafik faktoumlrleri ve ulaşılabilirliği

4 Soumlnduumlrmek iccedilin yeterli kaynak ve ekiplerin varlığını

Yangın soumlnduumlrme aktivitelerinde kullanılan uumlccedil temel youmlntem vardır Bu youmlntemler ya tek

başına ya da kombine edilerek kullanılır Bunlar

Doğrudan (direk) muumldahale youmlntemi

Dolaylı muumldahale youmlntemi (Paralel youmlntem ve karşıateş)

Doğal seyrine bırakma

1 ) DOĞRUDAN MUumlDAHALE YOumlNTEMİ

Yangına direkt olarak muumldahale yapılır İşccedili ve ekipmanlar yangın koumlşelerine oldukccedila yakın

ccedilalışır (Şekil 1) Doğrudan muumldahale youmlnteminin genel oumlzellikleri aşağıda oumlzetlenmeye

ccedilalışılmıştır

_ Mali accedilıdan etkindir

_ Yangın işccedililerinin guumlvenliğini sağlamak kolaydır

_ Yangın işccedilileri yangına yakın ccedilalıştığı iccedilin ısı artışını ve yangın şiddetini izleyebilir

Boumlylece guumlvenlik hattının genişletilmesine gerek kalmaz

_ Yanmamış kısımlar iccedilin ek personel ve ekipmanın bekletilmesine gerek yoktur

_ Karşı ateş gerektirmez

_ Genellikle yangın koumlşelerinin 40-50lsquosinde yangın şiddeti duumlşuumlk olur Bu durum ise

yangın işccedililerinin iyi bir orijin noktası belirlemesine ve yanlardan alevleri kontrol altına

almalarına yardımcı olur

Şekil 1 Yangına Doğrudan Muumldahale

105

Doğrudan muumldahalenin kullanılacağı durumlarda oumlncelikle aşağıdaki kriterler dikkate

alınmalıdır

1 Personel Guumlvenliği

Yangın işccedilileri yangına ccedilok yakın ccedilalıştığı iccedilin sıcaklığa dumana ve aşırı ısınmış havaya

maruz kalırlar Bu durum yangın işccedililerinde erken yorulma ve guumlccedil kayıplarına neden olabilir

Şayet başka bir gelişen yangına sizin işccedililerinizle ilk muumldahale yapmanız gerekirse o zaman ısı

ve duman sonucu oluşan aşırı yorgunluk riski ciddiyetle hesap edilmelidir

2 Yangın Hattı Uzunluğunun Artması

Duumlzensiz ilerleyen bir yangında direk muumldahale ile yapılacak olan iş artar ve daha fazla

dumana ve ısıya maruz kalınır

3 Doğal ve Yapay Yangın Engellerden Yararlanma

Doğrudan muumldahale youmlnteminde yangının yayılmasını engelleyen dereler yollar kayalık

alanlar eski yanan alanlar gibi doğal ve yapay yangın engellerinin sağladığı avantajlardan

yararlanılamaz

4 Yangın Davranışında Meydana Gelen Değişiklikler

Doğrudan muumldahale youmlnteminde ani ruumlzgacircr değişimlerine veya kontrol hattının accedilılması

sırasında oluşan nokta yangınlarına kısa suumlre iccedilinde muumldahale edilebilir

5 Personel Kondisyonu

İşccedililer iyi bir kondisyona sahip değillerse kısa suumlrede yorgunluk hissi başlar ve işccedilileirn

yaralanma riski artar (Şekil 2)

Şekil 2 Ccedilalışma kapasitesinin kondisyona bağlı olarak değişimi

Doğrudan Muumldahalede Kullanılan Metotlar

1 Yanlardan Kuşatma

Yangının sıcak olan yan kısmında ccedilalışılır yangının baş tarafı sarılarak soğuk olan yan

kısmında yangın kontrol altına alınır

106

Şekil 3 Yanlardan Kuşatma Metodu

2 Kıskaccedil Metodu

Yangının başlangıccedil noktasından itibaren yanlardan sıkıştırarak yangının baş noktasında

yangın daraltılarak kontrol altına alınır

Şekil 4 Kıskaccedil Metodu

107

3 Kuşatma Metodu

Bu metotta ccedilok sayıda hareket noktası kullanılır Eş zamanlı olarak hem baş tarafta hem de

yan taraflarda ccedilalışılır (Şekil 5)

2 ) DOLAYLI MUumlDAHALE YOumlNTEMİ

Ccediloğu kez yangın davranışı yanıcı madde tipi kaynaklar ve personel durumunda meydana

gelen değişimler doğrudan muumldahale youmlnteminin etkin bir şekilde kullanılmasını

olanaksızlaştırır Dolaylı muumldahale youmlntemi yangın youmlneticilerine aşağıdaki avantajları sağlar

1 Doğal engelleri kullanma

2 Karşı ateşten yararlanma

3 Sıcaklık ve aşırı dumana maruz kalmaksızın personel ve kaynakları etkin bir şekilde

kullanma

4 Gelişebilecek olaylar karşısında farklı planların uygulanmasına fırsat verme

Doğrudan muumldahale youmlntemi yanıcı madde oumlzelliklerini oumlnceden planlayan bir yangın

youmlneticisi iccedilin ccedilok etkili bir youmlntemdir Bu youmlntemde karşı ateş kullanımı ile personelin sıcaklık

ve dumana maruz kalma riski azaltılabilir Ancak karşı ateş her yerde ve her zaman kullanılamaz

Dolaylı muumldahale youmlnteminin kullanılacağı durumlarda oumlncelikle aşağıdaki kriterler

dikkate alınmalıdır

1 Kaynak Değerleri

Yanıcı madde birikimi kıymetli uumlretim alanlarında veya havzalarda olabilir Bu tuumlr

alanlarda uygulanacak olan karşı ateş uygulamasının olumsuz etkileri olumlu etkilerinden daha

ağır basabilir

2 Yangın Davranışı

Temel prensip olarak yangın aralığının iki katına ccedilıkması yangının yayılma oranını iki kat

arttır

Şekil 5 Ccedilevresel Kuşatma Metodu

108

3 Karşıateş ile İlgili Olumsuzluklar

Ruumlzgacircr youmlnuumlnde meydana gelebilecek ani değişim zamanlama yakma işleminin suumlresi ve

hızı vb durumlar karşı ateş uygulamasının başarısını etkiler

Dolaylı muumldahale genelde iki şekilde uygulanır

a) Paralel Muumldahale Youmlntemi

Bu muumldahale youmlntemi doğrudan muumldahale youmlntemlerinin kullanılamadığı aşırı ısı veya

yayılma oranı koşullarında buldozer ve işccedililerle gerccedilekleştirilen bir youmlntemdir Paralel youmlntem

yangın yanlarından belli uzaklıktaki yanmamış alanların yangın yanları ile birleştirilmesidir Bu

youmlntemin başarısı doğru hareket noktasının belirlenmesiyle sağlanır Paralel youmlntem kontrol

hattının uzunluğunu azaltır ve zamandan tasarruf sağlar Bu youmlntemde

_ yanmamış alanlarda personelin ccedilalıştırılması risk taşımaktadır

_ yanmayan alanlarda deneyimli personel ccedilalıştırılmalıdır

_ yanma zamanı ve hızı ccedilok oumlnemlidir

Şekil 6 Paralel Muumldahale Youmlntemi

b) Karşıateş Youmlntemi

Karşı Ateş yol dere yangın emniyet yolu vb doğal veya yapay engeller boyunca ruumlzgacircra

ters istikamette yaklaşmakta olan yangına belli bir mesafede başlatılır (Şekil 7) Ruumlzgacircr hızı ve

youmlnuuml doğru olduğu muumlddetccedile karşı ateş uygulaması en kullanışlı kolay ve guumlvenilir olanıdır

109

3) DOĞAL SEYRİNE BIRAKMA

Yangının ilerlediği youmlnuumln oumlnuumlnde tarım arazisi goumll dağlık taşlık yer varsa ve cana

kastedecek bir durum yoksa yangına muumldahale edilmez Yalnız kontrol altında bulundurulur

CcedilEŞİTLİ NİTELİKTEKİ ORMAN YANGINLARI İLE MUumlCADELE ŞEKİLLERİ

A) İlk Muumldahale İle Kontrol Altına Alınamayacak Buumlyuumlkluumlkteki Orman Yangını

Koşullar

Eşit (homojen) yanıcı madde dağılımı

Muumlcadele Youmlntemi

1 Yardımcı ekipler gelinceye kadar

yangın goumlzle ve izle Yangının

gelişimi ile ilgili gerekli bilgileri

topla

2 Daima yangının yakınında (ve

emniyetli mesafede) bulun

3 Yardımcı ekipler yangın yerine

ulaşıncaya kadar elindeki ekiple

yangına arkadan muumldahale et ve

yanlardan yangını kıstırarak ilerle

4 Yangının ulaşma olasılığı olan tehlikeli noktalara (oumlrneğin yanıcı madde birikimi olan

yerlere) oumlncelikle muumldahale et ve yangının buralara sıccedilramasını oumlnle

Nedeni

Yardımcı ekipler ulaşıncaya kadar yangın uumlzerinde tesis edeceğin kısmı kontrolle

zamandan ve işguumlcuumlnden azami derecede yararlan Aksi takdirde yangının baş kısmına yapacağın

muumldahale ccedilok tehlikeli ve hatta tamamen sonuccedilsuz kalabilir

Şekil 6 Karşıateş Youmlntemi

110

B) Kuumlccediluumlk Bir Alanda Şiddetli İlerleyen Orman Yangını

Koşullar

Henuumlz buumlyuumlmemiş ancak buumlyuumlme eğilimi

goumlsteren şiddetli yangın

İlk Muumldahale

Oumlncelikle yangının baş kısmına muumldahale

edilir ve eğer emniyetli ise toprak atmak suretiyle

alevler soumlnduumlruumlluumlr ve yangın soğutulur

Daha Sonra Yangını Ccedilevrele

Yangının baş kısmında accedilılacak olan yangın

soumlnduumlrme şeridi ile yangının oumlnden kuşatılır

Nedeni

Yangın en hızlı bir şekilde ve en kısa

uzunluktaki yangın oumlnleme şeridi ile kontrol

altına alınır Boumlylece nokta yangınlarının ccedilıkması olasılığı minimuma iner

Oumlneriler

Nemli taze toprak ccediloğu kez sudan daha etkilidir Yangının uumlzerine suumlratli bir şekilde

uygu1anan toprak atma işlemi en etkili youmlntemdir Eger fazla toprak sağlamak guumlccedil ise oumlnce

yeterli miktardaki topragı biriktirip daha sonra hızlı bir şekilde yangın uumlzerine atmak oldukccedila

etkili olacaktır

C) Yamaccedil Yukarı İlerleyen Kuumlccediluumlk Maki veya Genccedillik Yangını

Koşullar

Yangının sıcaklığı oumlnden muumldahale etmek iccedilin ccedilok fazla

Muumlcadele Youmlntemi

1 Yangına muumldahaleye arkadan başlanmalı ve yanlardan sıkıştırarak ilerlenmelidir

2 Yangının ucu tepeye yaklaşırken yanık kısımlarda ilerleyerek yangının baş kısmına

ulaşılır ve soumlnduumlrme işlemi burada

tamamlanır

Nedeni

Yangına muumldahalenin oumlncelikle yanlardan

yapılmasının nedeni yangının yanlara yayılmasını

oumlnlemektir

Yangına cepheden muumldahale etmek ancak

yamacın tepesinde muumlmkuumlnduumlr Ccediluumlnkuuml yanlardan

kıstırılarak tepeye ccedilok dar bir cephe ile gelen yangının

diğer yamaca sıccedilramadan tepede soumlnduumlruumllmesi ccedilok

daha kolaydır

111

D) Yaprak ve İbre Tabakasında Hızla İlerleyen Yangın

Koşullar

Yoğun miktarda bulunan yaprak veya

ibre oumlrtuumlsuuml uumlzerinde hızla seyreden yangın

Muumlcadele Youmlntemi

1 İlerleyen yangım kontrol altına

almak iccedilin yangın kenarlarında bir

şerit accedilılır ve kenarlardan yangın

uumlzerine toprak veya su atılır

2 Yangının hızla ilerlemesi

durdurulduktan sonra şeridi yangın

ucunu tamamen iccediline alacak şekilde

tamamlanır

Nedeni

Hızla ilerleyen yangının durdurulması

ve kenarında emniyet şeridinin accedilılması yoğun bir ccedilalışmadır ve oldukccedila yavaş olup yangının

ilerleme hızına yetişemez

E ) Tehlikeli Miktarda Yanıcı Madde Birikimine Sahip Alanlara Yakın İlerleyen

Yangın

Koşullar

Dikili ve yatık halde bulunan tehlikeli

miktarda yanıcı madde birikimine sahip

alanlara doğru ilerleyen yangın

Muumlcadele Youmlntemi

Oumlncelikle yangının yanıcı madde

birikimine yakın olan kısmı kontrol

altına alınmalıdır

Nedeni

Yangının tehlikeli alanlara ulaşmasını

ve boumlylece buumlyuumlyerek kontrolden ccedilıkmasını

oumlnlemek gerekmektedir

F ) Yangının Tepeye Sıccedilramasının Oumlnlenmesi

Koşullar

Yangının baş kısmında kızgın noktalar var Ayrıca oumlrtuuml yangını şeklinde seyreden yangının

tepe yangınına doumlnuumlşmesi olasılığı da mevcut

112

Muumlcadele Youmlntemi

Yangının kızgın noktalarına toprak atmak suretiyle yangın sıcaklığı duumlşuumlruumlluumlr ve boumlylece

ağaccedil tepelerinin kavrulması oumlnlenir

1 Yangının sıcaklığını artıran yanan

yanıcı maddeleri dağıtılır

2 Kolaylıkla tepe yangınına neden

olabilecek kuumlccediluumlk ağaccedillar kesilir ve

uzaklaştırılır

3 Kesilmiş ve yanmayan ağaccedillar

yangın alanının dışına taşınır veya

tamamen yanmış alanların iccediline

dağıtılır

4 Boylu buumlyuumlk ağaccedillardaki alt dallar

kesilir ve yangın alanının dışına

taşınır Boumlylece yangının bu dalları

yakarak tepeye ulaşması oumlnlenir

Sonuccedillar

Nokta yangınlarının ccedilıkma tehlikesi azaltılır Ayrıca yangının yayılma hızı ve accedilılacak

şeridi aşma olasılığı azalır

Oumlzel oumlnlemler

Oumlncelikle tepeye sıccedilramış yangınların veya sıccedilrama olasılığı olan yerlerin kontrol altına

alınması en oumlnemli konudur

G ) Yangını Bir Yamaccedilta Tutmak

Koşullar

Arazi eğimlidir ve yangın yamacın zirvesine ulaşmaktadır Yanan materyallerin

yuvarlanma ve diğer yamaccedilta yangın başlatma ihtimali vardır

Muumlcadele Youmlntemi

1 Oumlncelikle yangına yamacın tepesinde muumldahale edilir

2 Yangın oumlnleme şeridi yangının arka ucunda da accedilılır ve yanarak yuvarlanan

materyallerin diğer yamaccedilta yangın başlatması oumlnlenir

Nedeni

Yangın yalnızca bir yamaccedilta tutulabilir Eğer

bu yapılmaz ise yangın tepeye ulaşır ve yanan

kozalak ve diğer ince yanıcı maddeler ruumlzgacircrında

tesiriyle yangını yamacın oumlbuumlr yuumlzuumlne taşır Bu da

yangının buumlyuumlmesine neden olur

Vadi tabanları bir hendek gibi goumlrev yapar ve

buralarda tesis edilecek yangın oumlnleme şeritlerinde

işguumlcuumlnden tasarruf sağlanır

113

E ) Aynı Mıntıkada Uumlccedil Ayrı Orman Yangını

Koşullar

Kuumlccediluumlk sağanak yağışlar var yangınların buumlyuumlmesi ihtimali zayıf Ayrıca başka yangınların

ccedilıkma olasılığı yok

Muumlcadele Youmlntemi

1 Yangını soumlnduumlrmek iccedilin en az

uumlccedil kişi goumlrevlendirilmelidir

2 Genel olarak her uumlccedil kişide bir

yangına goumlnderilir

3 Yangın her youmlnden tamamen

kontrol altına alınır Boumlylece

yangınların yayılması oumlnlenmiş

olur

4 En kısa suumlrede her bir yangın

alanı kontrol edilmeli ve

soğutma işlemlerine geccedililmelidir

5 Yangın tamamen soumlnuumlnceye kadar her yangına bir goumlzcuuml bırakılmalıdır

Nedeni

Her bir yangının buumlyuumlyerek yayılması eldeki mevcut soumlnduumlrme kuvvetleri ile oumlnlenir

Boumlylece yedek kuvvet istemeye de gerek kalmaz

G ) Dikili Kurunun Tabanında Ccedilıkan Yangın

Koşullar

Dikili bir kurunun tabanında başlamış ancak tepeye

doğru ilerleyen ve etrafa kıvılcımlar atabilecek bir

yangın

Muumlcadele Youmlntemi

Taze toprak veya su yanan kısma doğru atılır ve

muumlmkuumlnse dikili kuru tamamen kesilir ve devrilir

Nedeni

Yangının tırmanarak tepeye ulaşması oumlnlenir

Ayrıca etrafa kıvılcımlar saccedilması ve civarda nokta

yangınlarına neden olması oumlnlenir

Aynı youmlntemler yatık kurularda başlayan yangınlarda da uygulanır

Soğutma İşlemi

Yanan materyaller bir ccedilukura yerleştirilir ve

taze mineral toprakla karıştırılır

H) Yuvarlanan Yanıcı Maddelerin

Oumlnlenmesi

Koşullar

114

Eğimli arazi derin toprak kolayca yuvarlanabilecek oumlnemli miktarda yanıcı madde ccedilam

kozalakları ve kuumltuumlkler vb

Muumlcadele Youmlntemi

1 Kuumltuumlkler eğime paralel olacak şekilde ccedilevrilir veya muumlmkuumlnse hazırlanan hendeklere

yuvarlanır ve uumlzerlerine toprak atarak soğutulur

2 Alt tarafı desteklenmiş derin hendekler accedilılır ve bu hendeklerde yuvarlanan parccedilalar ve

yanan kozalaklar tutulur

3 Eğer kuumltuumlkler yerinden kaldırılamayacak kadar ağır iseler o takdirde aşağı taraflarına

derin hendekler accediltırılır

Nedeni

Yanan kuumltuumlkler goumlmuumllmez Ccediluumlnkuuml bu kuumltuumlkler toprak iccedilinde de yanar ve daha sonra etrafa

kıvılcımlar saccedilabilir ve yeni yangınlar başlatabilir

K) Dikili Kurunun Tepesinde Ccedilıkan Yangın

Koşullar

Etrafında yanıcı madde birikimi olan dikili bir kurunun tepesinde başlamış yangın

Muumlcadele Youmlntemi

(1) Yanan dikili kurunun etrafındaki her tuumlr yanıcı madde temizlenir

(2) Yanıcı maddeden temizlenen alanın buumlyuumlkluumlğuuml en az dikili kurunun boyunun 125 katı

kadar olmalıdır

(3) Muumlmkuumlnse dikili kuruyu tamamen kes ve yanıcı maddeden temizlenmiş alana yatır

Nedeni

115

Yanan kısım yere yaklaştırılır ve kolaylıkla soumlnduumlruumllmesi sağlanır Ayrıca ccedilıkması

muhtemel nokta yangınları oumlnlenir

116

BOumlLUumlM

KONTROLLUuml VE AMACcedilLI YAKMA

Yangın ekolojisinin temel bir mantığı olarak yangın ne yıkıcı ne de yapıcı oumlzelliktedir

Yangın sadece ekosistem yapısında değişime neden olan bir suumlreccediltir (Gill vd 1981 Chandler

vd 1983) Meydana gelen bu değişimin istenilen biccedilimde olup olmadığı ise insanoğlunun

amaccedilları ile oumlrtuumlşmesiyle ilgilidir Ancak insanoğlunun arzu edip etmemesine bakmaksızın

dayanıklı ve sağlıklı bir ekosistemin varlığı iccedilin bu değişimler gereklidir (Neyişccedili 1985 Neyişccedili

1988 Alexanderian ve Esnault 1997 Bilgili ve Goldammer 2000) Bu nedenle doğal kaynak

youmlneticileri bir yandan doğal suumlreccedil ve işlevleri korurken diğer yandan yangının bitki ve hayvan

toplumlarında meydana getireceği değişimi kendi amaccedil ve ihtiyaccedilları doğrultusunda

kullanabilmeyi oumlğrenmek zorundadır Bunu gerccedilekleştirmek iccedilin yangının zamanı şiddeti ve

sıklığında meydana gelen değişimlerin ekosistemdeki etkilerini iyi anlamak gerekmektedir

(Gauthier 1996 Chang 1999 Bilgili vd 2005

Yangını sistemden dışlayan politikalar gereği doğal kaynak youmlneticileri orman yangınlarını

buumlyuumlk oranda ekosistemlerden uzaklaştırmayı başarmış ve sonuccedil olarak yangın rejimini

değiştirerek meşccedilere yapısı ve tuumlr kompozisyonlarında değişimlere neden olmuşlardır Yangın

rejimindeki bu değişimlerin uzun doumlnemdeki sonucu olarak buguumln duumlnyanın birccedilok boumllgesinde

biyoccedileşitlilikte azalmalar meydana gelmiştir Ekosistem dinamiklerinin anlaşılmaya

başlanmasıyla birlikte doğal kaynak youmlneticileri pratik ekonomik ve doğal bir youmlntem olan

kontrolluuml ve amaccedillı yakma uygulamalarını bir amenajman aracı olarak kullanarak ekosistemin

doğal yapısını koruyabileceği gibi farklı yapı ve kompozisyona doumlnuumlşmesini de

sağlayabilmektedirler (Franklin 1993 McKenney vd 1994 Gauthier vd 1996) Doğal kaynak

youmlneticileri kontrolluuml ve amaccedillı yakma uygulamaları ile yangının ekosistemde meydana

getirdiği bu değişimleri kendi amaccedilları doğrultusunda kullanabilmektedir Kontrolluuml yakma ve

amaccedillı uygulamaları yanıcı madde miktarını azaltarak yangın tehlikesinin kontrol altına

alınması fide ve tohumlar iccedilin uygun koşulların oluşturulması yaban hayatı koşullarının

iyileştirilmesi hastalık ve salgınların kontrol altına alınması tehlike altındaki tuumlrlerin youmlnetimi

rekreasyon ve estetik değerlerin arttırılması bitkiler arsındaki rekabetin youmlnetilmesi ve yangına

bağımlı tuumlrlerin suumlrduumlruumllebilirliğinin sağlanması gibi ccedilok geniş bir yelpazede kullanım alanına

sahiptir (Feller 1982 Angelstam 1998) Ancak kontrolluuml ve amaccedillı yakma her zaman yararlı

olmayabilir Yanlış koşullarda gerccedilekleştirilen yakmalar sonucunda arzu edilen amaccediltan saparak

yıkıcı ve hasar verici hale doumlnuumlşebilmektedir Bu nedenle doğal kaynak youmlneticileri yakmayı

planlama ve uygulama aşamasında tuumlm faktoumlrleri goumlz oumlnuumlnde bulundurmak zorundadır

Oumlzellikle ccedilevreye zarar verme accedilısından halkın bu olaya goumlstereceği tepki oumlnceden duumlşuumlnuumllmeli

ve civardaki su kalitesinde toprakta ve estetik değerlerde oluşabilecek olumsuzluklar iyi analiz

edilerek planlamalara aktarılmalıdır

Yakma tekniklerindeki farklılıklar yakmanın amacına goumlre değişir Yakma tekniğinin

seccedilimi yakmanın amacı topografik yapı yanıcı madde ve hava koşulları ile yakından ilişkilidir

Her hangi bir yangının hareketi bu koşullar dikkate alınarak tanımlanır (Şekil 1) Uygun tekniğin

kullanımı bu faktoumlrlerin değişimine goumlre farklılık goumlsterir

117

Şekil 1 Ruumlzgacircr youmlnuumlnde ilerleyen alevin boyutları

Yakma teknikleri uygulama amacına goumlre ikiye ayrılır

Kontrolluuml Yakma Oumlnceden saptanan belli bir alandaki vejetasyon ve yanıcı madde

uzaklaştırmak iccedilin yapılan yakma işlemidir Genellikle en tehlikeli en tehlikeli yanma

koşullarında gerekli oumlnlemler alınarak uygulanır (Ccedilanakccedilıoğlu 1993)

Amaccedillı Yakma Oumlnceden saptanan belirli bir alanda arzulanan işletme amacına ulaşmak

iccedilin vejetasyon ve yanıcı maddelerin değiştirilmesine youmlnelik yakma işlemidir (Ccedilanakccedilıoğlu

1993)

Arzu edilen amaca ulaşmak iccedilin gerccedilekleştirilen yangınlar yangın davranışı ve yayılma

oranına bağlı olarak belli bir yakma tekniği veya iki veya daha fazla yakma tekniğinin kombine

edilmesi ile tatbik edilir

ORMAN KAYNAK YOumlNETİMİNDE KONTROLLUuml VE AMACcedilLI YAKMANIN

KULLANIM ALANLARI

21 Yanıcı Madde Miktarının Azaltılması

Ccedilam ormanlarında uumllkemizde oumlzellikle kızılccedilam ve karaccedilam meşccedilerelerinde alt tabakada

oldukccedila hızlı yanıcı madde birikimi oluşur Yaklaşık 10ndash15 yıl iccedilerisinde orman varlığını tehdit

eden ve muhtemel bir yangının habercisi olan yoğun bir oumlluuml oumlrtuuml birikimi ile karşı karşıya

kalınır Bu durum oumlzellikle tepenin yerden yuumlksekliğinin duumlşuumlk olduğu genccedil meşccedilerelerde buumlyuumlk

sorun teşkil eder Bu durumda kontrolluuml ve amaccedillı yakma oumlzellikle ccedilam meşccedilerelerinde oumlluuml oumlrtuuml

birikimini azaltmak iccedilin oldukccedila pratik ve ucuz bir yoldur Ancak genccedil meşccedilerelerde yangın

tehlikesini azaltmak iccedilin yapılacak olan yakmalarda ruumlzgar nem ve sıcaklık koşulları titizlikle

değerlendirilmelidir Bir sonraki yakma işlemi gerccedilekleştirmek iccedilin tuumlm alanda oumlluuml oumlrtuuml

birikiminin oluşumunu beklemeye gerek yoktur Amaccedil birbirine yakın ve bitişik olan buumlyuumlk

meşccedilerelerin yanıcı madde suumlrekliliğini kesintiye uğratmaktır Tuumlm alanın 75-80rsquoninde

yapılacak olan yanıcı madde azaltması yeterli olacaktır

22 Kesim Artıklarının Temizlenmesi

Uumlretim sonrası alanda oluşan kesim artıkları hem insanlar iccedilin hem de dikim sırasında

yapılacak ccedilalışmalar iccedilin engel teşkil etmektedir Ayrıca bu kesim artıkları yanıcı maddenin

yatay ve dikey suumlrekliliğini desteklemesi nedeniyle ileriki yıllarda ccedilıkabilecek bir yangında daha

buumlyuumlk alan kayıplarına neden olabilir Bu materyallerin alandan uzaklaştırılması iccedilin kontrolluuml

yakma kullanışlı oldukccedila kullanışlı bir youmlntemdir

118

23 Tohumlama ve Dikim iccedilin Alanın Hazırlanması

Amaccedillı yakma kızılccedilam gibi yangına adapte olmuş tuumlrlerin tohumla dikimle veya doğal

genccedilleştirme ile genccedilleştirilmelerinde kullanılan oldukccedila kullanışlı bir tekniktir Ayrıca diğer

değişik yaşlı ormanların genccedilleştirilmesinde kullanılmaktadır Accedilık alanlarda yangın yeterli

oranda mineral toprağı accedilığa ccedilıkarır ve alana getirilmek istenen tuumlruumln fidanları alanı kaplayana

dek diğer tuumlrlerin rekabetini kontrol altında tutar Yakma işlemi genellikle tohum doumlkuumlmuuml

zamanından birkaccedil hafta oumlnce bitirilmelidir Bu yakma zamanı genccedilleştirilecek tuumlre ve youmlre

koşullarına goumlre değişiklik arz eder (Lindeburgh 1990)

24 Yaban Hayatı Koşullarını İyileştirme

Ccedilam tuumlrleri gibi asli tuumlrlerinin bulunduğu meşccedilerelerde yaban hayatı koşullarını

iyileştirmek iccedilin (oumlzelliklede toynaklı hayvan tuumlrleri iccedilin) amaccedillı yakma sıkccedila kullanılan ve

tavsiye edilen bir youmlntemdir Yakma işleminin mozaik desenler oluşturması veya yer yer

yanmayan alanların bulunması ldquokenar-etkisirdquo yaratarak buumlyuumlk ve değişik hayvan

popuumllacircsyonlarının varlığına olanak sağlar Geyik bıldırcın ve guumlvercin gibi tuumlrler kontrolluuml ve

amaccedillı yakmanın avantajlarından yararlanan tuumlrlerdendir Tehlike altındaki tuumlrlerin

korunmasında ve sayılarının arttırılmasında amaccedillı yakma kullanılır Yakma sonucunda bitkiler

meyve ve tohum vermeye teşvik edilir Otlardan baklagillerden ve suumlrguumlnle gelen yapraklılardan

elde edilen uumlruumlnlerde ve kalitesinde artma meydana gelir Ayrıca yakma sonucu oluşan accedilıklık

alanlar hayvanların beslenmesi gezinmesi ve oynamaları iccedilin olanak sağlar

Yaban hayatı koşullarının iyileştirilmesinde yangını başarılı bir şekilde kullanabilmek iccedilin

yakmanın zamanını sıklığını ve yakılacak alanın buumlyuumlkluumlğuumlnuuml doğru seccedilmek buumlyuumlk oumlnem taşır

Dikkat edilmesi gereken bir diğer konu ise korunmak istenen tuumlr ya da tuumlrlerin yuvalanma

zamanı ccediliftleşme zamanı vb biyolojik isteklerine goumlre planlamaların yapılması gerektiğidir

Ayrıca meşccedileredeki vejetasyonun durumuna ccedilok dikkat edilmelidir Ccediluumlnkuuml yanlış bir uygulama

sonucunda meşccedilerenin yapısında tuumlr ve kompozisyonunda değişimler meydana gelebilir

25 Tuumlrler Arasındaki Rekabetin Kontroluuml

Ekonomik değeri duumlşuumlk ve kalitesiz olan goumllgeye dayanıklı bazı yapraklı tuumlrlerin ccedilam

tuumlrlerinin en iyi gelişimi goumlstereceği alanları işgal etmesi sıkccedila karşılaşılan bir durumdur

İstenmeyen bu tuumlrler alanı kaplar ve ccedilam tohumlarının ccedilimlenmesine engel olur Kil miktarı fazla

olan topraklarda ve buumlyuumlme mevsimi boyunca az yağmur duumlşen alanlarda meşccedilerenin alt

tabakasındaki bireylerin su ve besin elementleri ve alan rekabeti meşccedilerenin tepe ccedilatısındaki

bireylerine oranla daha duumlşuumlktuumlr Ayrıca alt tabakada yer alan ağaccedil ve ccedilalılar yanıcı maddenin

dikey suumlrekliliğini koruduğundan muhtemel bir yangının tepe yangınına doumlnuumlşmesine yardımcı

olmaktadır Birccedilok durumda ccedilok tabakalı meşccedilerelerde meşccedilere alt tabakasının tamamının

uzaklaştırılması hem pratik değildir hem de istenmeyen bir durumdur Ancak doğru ve tedbirli

kontrolluuml ve amaccedillı yakma kullanımı ile meşccedilere alt tabakasında hem yaban hayatı iccedilin otlama

imkacircnı sağlanırken hem de istenilen tuumlrlerin rekabetini kontrol altında tutmak muumlmkuumln olabilir

Boyları 3-35 mrsquonin altındaki yapraklı tuumlrlerin kontrolluumlnde yakma işlemi oldukccedila etkili bir

youmlntemdir Yakma işleminin koumlklerin daha az zarar goumlrduumlğuuml kış mevsiminde yapılması oumlnerilir

26 Boumlcek ve Hastalıkların Kontroluumlnde

Kontrolluuml ve amaccedillı yakma uygulamaları boumlcek salgınları ve mantar hastalıklarının kontrol

altına alınmasında kullanılan oumlncelikli muumlcadele tekniklerinden birisidir (Keen 1952 Miller and

Keen 1960) Kontrolluuml yakma uygulaması yoğun olarak boumlcek veya mantar istilasına uğramış

olan ve ccedilok fazla sayıdaki ağacın tehdit altında olduğu durumlarda kullanılır (Muraro 1978)

Amaccedillı yakma tekniği ise ekonomik ve ekolojik anlamda değerli olan ve ulaşılması zor olan

veya diğer muumlcadele youmlntemlerinin uygun olmadığı alanlarda kullanılır

5

uğramıştı Ccedilok zengin olan av potansiyeli zayıflamıştı Hatta nadir tuumlrlerin birccediloğu da ortadan

kaybolmuştu

Osmanlı İmparatorluğursquo nun Tanzimattan oumlnceki zamanlarda yapılmış olan orman

tahriplerinin başlıca sebebi İmparatorluğun suumlrekli zaferler peşinde koşması ve ihtiyacı

karşılayacak nisbette zengin ormanların mevcudiyeti idi

İstanbulrsquo un zaptı ve Bizansrsquo ın tarih boumlluumlmuumlne aktarılması ile başlayan yeni ccedilağda

beşeri istekler ccedileşitli youmlnlerde ani ve suumlratle artmıştı Sınırsız tasarruflar her tarafta doğal

dengeyi bozmuş idi Bunlara karşılık Fatih Sultan Mehmet ve Kanuni Sultan Suumlleymanrsquo ın

ferman huumlkuumlm ve fetvaları ile bazı tedbirlerin alınması duumlşuumlnuumllmuumlş ise de ccedilalışmalar

kifayetsiz kalmıştı

Tanzimat reformunun guumlttuumlğuuml amaccedillardan birisi de devletin iccedilinde bulunduğu mali

kriz nedeniyle uumllkenin doğal kaynaklarının değerlendirilmesi ve hazineye gelir sağlanması idi

Bu amaccedilla sınırsız faydalanmalar sonucunda kıt kaynak haline gelen ormanlar da bir gelir

kaynağı olarak duumlşuumlnuumllmuumlş ve devlet ormanlarından ccedilıkarılacak kereste odun ve koumlmuumlrden

alınacak vergileri toplamak uumlzere 18 Şubat 1839 tarihinde Ticaret Bakanlığına bağlı olarak

merkezi İstanbulrsquoda olan bir ldquoOrman Muumlduumlrluumlğuumlrdquo kurulmuş ve uumllkenin bazı boumllgelerine

Orman Muumlduumlrleri atanmıştır Fethi Paşarsquo nın emrinde Ahmet Şuumlkruuml bey idaresindeki bu

kuruluş Tuumlrk Ormancılığının ilk teşkilatı olmuştur Kuruluş halinde bulunmaları

dolayısıyla hemen bir goumlrev talimatı da hazırlanmıştı Ancak verilmiş talimatlara ve yapılmış

tayinlere rağmen kafi bir teşkilat kurulamamıştı Tayin olarak goumlreve başlatılanlar da yeteri

kadar eğitilememişlerdi Luumlzumlu bilgilerle teccedilhiz edilememişlerdi Dolayısıyla hizmetlerden

de beklenen sonuccedillar alınamamıştı Orman muumlduumlrlerinin koumltuuml uygulamaları da şikayetlere yol

accedilmıştı Dar kadrolarına rağmen ormanların korunmasına fazlaca ehemmiyet vermişlerdi

Parası verilmedikccedile izin alınmadıkccedila miri ormandan kesim yaptırılmamasında ısrar

etmişlerdi Ormanlarda kesilecek ağaccedillar kontrol altına alınmıştı Cibali muumlbaha

ormanlarından devletccedile ruumlsum hususi ormanlardan oumlşuumlr alınmaya başlanmış idi Ancak bu

ccedilok faydalı tedbirleri uygulamakta bulunan teşkilat ciddi bir denetim ve kontrole tabi

tutulamamıştı Bu imkan sağlanamamıştı Onbir buccediluk aylık bu uygulamada hizmetin sadece

bir ruumlsuumlm tahsili durumunda kaldığı goumlruumllduumlğuumlnden bu ldquo Muumlduumlrler teşkilatırdquo kaldırılmıştı

Adı geccedilen hizmetlerin yani ormanların muhafazası ruumlsum ve oumlşuumlrlerin tahsili emaneten veya

iltizam suretiyle yapılmak uumlzere yine mahalli muumllki amirlere bırakılmış idi Tabii bir sonuccedil

olarak bu safhada ormanların korunması işi soumlzde kalmış yazılan talimatlardan ileri

gidememişti

1856-1877 yılları arasında ccedileşitli doumlnemlerde heyetler halinde uumllkemize Fransarsquo dan

getirilen bu uzmanların oumlnerilerine uyularak orman varlığının envanteri ile ilgili ccedilalışmalar

yapılmış ormancı eleman yetiştirilmesi iccedilin İstanbulrsquo da 1857 yılında Harbiye ve

Hendesehane-i Berriye adında ilk orman okulu kurulmuştur

Suumlrduumlruumllmekte olan bu mutlak ve serbest faydalanmalar ile ormanların kısa zamanda

yok olacağı ve harap olacağı belirtiliyordu Derhal gerekli mevzuatın hazırlanması muhafaza

ve değerlendirme usullerinin ortaya koyulması bilgili memurlar yetiştirilmesi oumlngoumlruumlluumlyordu

Tanzimatın faydalı hamlelerinden birisi ldquoRamazan Kanunurdquo adı da verilmiş olan

Arazi Kanunnamesirsquo nin hazırlanması ve yayınlanmasıdır 7 Nisan 1858 tarihli bu kanunda

arazi ile ilgili buumltuumln işlemler ilk defa olarak yazılı bir yasa halinde tatbikat bulmuştu

Arazilerin tarif ve tasnifi yapılmıştı Buumltuumln koumly ve kasabaların kesin hudutları belirtilmiş ve

belgelere bağlanmıştı Toprağın işlenerek boş bırakılmaması temin olunmuştu Ayrıca

ormanlarla ilgili de huumlkuumlmler iccedilermekteydi Arazi kanunnamesine goumlre ormanlar devlet

ormanları oumlzel ormanlar vakıf ormanları koumly ve kasabalara ait ormanlar ve cibali muumlbaha

ormanları şeklinde bir sınıflandırmaya tabi tutulmuştur Muumllk ve Vakıf olanların dışında

kalanlar iccedilin Kanunnamenin muhtelif maddelerinde serpili olarak maddeler goumlruumllmektedir

Arazi Kanunnamesinde tapu ile orman ve pırnallığa sahip olunabileceği kabul edilmiştir Bu

6

sahaların ziraat iccedilin accedilılıp tarla haline getirilebileceği huumlkmuuml yer almıştır Kendi kendine

yetişmiş meşe ceviz kestane ve guumlrgenin serbestccedile kesilemeyeceği oumlşruumlnuumln oumldenmesi

suretiyle faydalanılabileceği kayıtları konmuştur Korumak suretiyle tasarrufa alınan sahaların

tapu ile tescili muumlmkuumln hale getirilmiştir Bu suretle ormanlık sahaların da korunması kanun

himayesine alınmıştır Hudutları belirtilen koumly ve kasabalılara bu hudutlar iccedilinde kalan ve

baltalık adı verilen ormanlar tahsis olunmuştur Yalnız ve ancak o koumly ve kasabalının bedel

oumldemeden faydalanması kabul edilmiştir Bunlar Havas-ı humayundandı Miri arazilerdi

Bilahare arazi metruke halinde değerlendirilmişlerdi Hatta arazi mevat olarak kabul edilen

yerlerdeki koru ve baltalıklarda koumly ve kasabalılara tahsis olunmuştu Bu sahalar tayin edilen

resimlerinin oumldenmesi ile kuyudu kadime defterlerine koumlyler ve kasabalılar adına tescil

edilmişlerdi Bir hak olarak o koumly ve kasabalının muumlşterek faydalanmasına bırakılmıştı

Başkalarının muumldahaleleri oumlnlenmişti Boumlylece bu koumly ve kasabalar koru ve baltalıkları

cibali muumlbahadan ayrı tutulmuş ikinci bir tahsis yolu olmuştu Bu tedbirlerle cibali muumlbaha

fikir ve anlayışının silinmesinde ilk adım atılmıştır Bunların dışında herkesin cibali

muumlbahadan kayıtsız ve şartsız odun ve kereste olarak faydalanması devam ettirilmektedir

Arazi kanunnamesi ile ormanların devamlılığı prensibinin teminata bağlanmasına

ccedilalışılmıştır Bedel alınmadan fakat bir denetim kaydı ile halkın ormanlardan faydalanması

usuluuml getirilmiştir

1869 yılında Ahmet Cevdet Paşa başkanlığındaki bir heyet tarafından boumlluumlm boumlluumlm

hazırlanarak kabul edilen İslam duumlnyasının ilk ve en oumlnemli medeni kanunu olan Mecelle

ilan edildi Mecellersquo de halkın tıpkı su ve havadan serbestccedile yararlandığı gibi ormanlardan da

serbest yararlanma hakkı olduğu yolunda (Cibali muumlbaha) huumlkuumlm taşımaktadır

Ormancılık literatuumlruumlne baktığımızda ormanların tahribinde ana faktoumlruumln cibali

muumlbaha olduğu kabul edilir Bunlara ilaveten İmparatorluk donanması ve ordunun ihtiyaccedilları

ile saray ve başkentin ihtiyaccedilları iccedilin oumlzellikle Marmara boumllgesinde buumlyuumlk orman alanları

ayrıldığı ve soumlz konusu ihtiyaccedilların karşılandığı da bir gerccedilektir Bu tuumlr yararlanmalar

neticesinde de uumllke ormanları buumlyuumlk zarar goumlrmuumlştuumlr Fakat esas neden olarak daima halkın

yararlanması oumlne suumlruumllmuumlştuumlr

Cibali muumlbaha anlayışının bu denli zararlı goumlruumllmesi neticesinde ormanların daima

devlet muumllkiyetinde olması gerektiği bunun dışında bir muumllkiyet rejiminin kabul

edilemeyeceği ve ormanlara zararlı olduğu kanaati hakim olmuş ve bu tahripleri oumlnlemek ve

uumllke ormanlarını daha iyi korumak iccedilin 1870 tarihinde Orman Nizamnamesi ilan edilerek

Cibali muumlbaha anlayışına son verilmiştir Boumlylece devlet eliyle ormanları korumanın ilk

adımı bu tarihte atılmıştır

Kapsam itibariyle Tuumlrkiye Ormancılığı accedilısından ilk oumlnemli belge 1870 tarihli Orman

Nizamnamesidir Tuumlrkiye ormancılık tarihinin ilk yasal duumlzenlemesi olan Orman

Nizamnamesirsquo nin en oumlnemli oumlzelliği ormanlardan yapılan gelişiguumlzel faydalanmaya cibali

muumlbaha anlayışına son vermeye ccedilalışan bir yasa olmasıdır Nitekim bundan oumlnce yuumlruumlrluumlkte

olan Arazi Kanunnamesirsquo ne goumlre Devlet ormanları oumlzel ormanlar vakıf ormanları koumly ve

kasabalara ait ormanlar ve cibali muumlbaha ormanlar şeklinde bir sınıflandırmaya tabi

tutulmakta iken Orman Nizamnamesi cibali muumlbaha ormanlarını veya cibali muumlbaha

anlayışını yasal eylemsel olmasa bile yasal anlamda ortadan kaldırmış padişaha ait ormanlar

devlet ormanları ve Tersane ve Tophane ormanları adı altında farklı youmlntemlerle youmlnetilen

ormanlar Devlet ormanları kapsamında birlikte değerlendirilmiştir

1937 yılına kadar 68 yıl yuumlruumlrluumlkte kalan 1870 tarihli Orman nizamnamesi ile

kapsamına yalnız devlet ormanları alınmış bu ormanlardan her tuumlrluuml orman uumlruumlnuuml alınması

ccedilıkarılması yasaklanarak izne bağlanmış ağaccedilların kesim zamanı belirtilmiş kesme ve taşıma

idarenin ruhsatına ve nakliye il muhaberine bağlanmış emvalin menşeini belirtmek uumlzere

mamul damga usuluuml getirilmiş hayvan otlatmaları kontrole alınmış suumlruumllerin ccediloban

nezaretinde bulundurulması mecbur tutulmuş otlatma resmi oumldenmesi oumlngoumlruumllmuumlş muhtarlar

7

orman idaresine yardım ile yuumlkuumlmlendirilmiş ve ceza huumlkuumlmleri getirilmiştir Ayrıca ccedilarşı ve

pazar yerlerine gelen odun koumlmuumlr ve diğer orman uumlruumlnlerinden devletin ormanları koruması

karşılığında ldquo Orman hakkı ldquo adı altında bir bedel alması gerektiği savunulmuş ve bu goumlruumlşe

dayanılarak Orman Nizamnamesirsquone huumlkuumlmler konulmuştur Bu suretle Orman

Nizamnamesinin genel huumlkuumlmleriyle hem ormanların korunmaları hem de devlet hazinesine

buumlyuumlk oumllccediluumlde maddi gelir sağlanması oumln goumlruumllmuumlştuumlr Orman Nizamnamesi halkın goumlsterdiği

tepki nedeniyle 25 yıl kadar uygulanma imkanı bulamamıştır Ancak 1893 yılında Orman ve

Maadin nezaretinin kuruluşundan sonra tatbik edilmeye başlanmıştır Ormanların idaresinin

orman muumlfettişleri tarafından yapılacağı suumlvari ve piyade orman bekccedilileri tarafından

korunacağı huumlkme bağlanmıştır Bu memurlar orman iccedilinde devlet tarafından yapılacak

barakalarda oturacaklardır Her piyade bekccediliye sekiz bin doumlnuumlm orman sahası teslim

olunacak okur yazar olan suumlvari bekccedililer bunları muntazaman kontrol edecektir Succedillar

tutanaklarla tespit edilecek oumlzel defterlere kayıt edilecektir Ayrıca dikili damganın kilit

altına alınması ağaccedil bedelinin malsandığına yatırılarak makbuzunun ibraz edilmesi

hususları da değerlendirilmiştir

Ormancılığımızın genel muumlduumlrluumlk seviyesinde teşkilatlanması amacı ormanların

korunması ve ormanlardan hazineye gelir sağlamak olan Orman Nizamnamesi nin 1870

yılında yuumlruumlrluumlğe girmesinden sonra Maliye Nezareti buumlnyesinde Orman Umum

Muumlduumlrluumlğuuml kurulması ile başlamaktadır İlk Umum Muumlduumlrluumlğuumlne Aristidi Baltacı

atanmıştır Hizmetler artık tek elde toplanmış idi Ormanlar devlet ormanları Evkafa bağlı

ormanlar Kasaba ve koumlylere ait ormanlar ve Şahıslar muumllkiyetinde ormanlar olmak uumlzere 4

boumlluumlmde kabul olunmuştu Tersane ve tophane ormanları miri orman cibali muumlbaha adları ile

ayrı usullerle idareleri suumlregelen ormanlar devlet ormanları adı altında toplanmış ve

korunmaları orman idaresine bırakılmıştır Orman Nizamnamesi ile de cibali muumlbaha anlayışı

hukuken tarihe mal edilmişti Ağaccedil kesimi ve kereste temini artık yalnız orman idaresine

bırakılmıştı

Tanzimat fermanı yurdun her tarafında ve her şeyde bir kendine gelme ccedilabası

yaratmıştı Parlamenter sistemin meşrutiyet idaresinin Padişaha kabul ettirilmesi

muumlcadeleleri en buumlyuumlk uğraşılar olmakta idi1877 yılında II Abduumllhamit meşruti idareyi

kabul ederek tahta ccedilıkmıştı Ama kısa bir suumlre sonra buumlyuumlk Rus savaşının ccedilıkmasıyla

huumlkuumlmdar meclisleri kapatmış uumllke koyu bir sınırsız monarşi idaresine mahkucircm olmuştu

Tabi olarak bu yaşantı tesirlerini ormancılık ccedilalışmalarında da goumlstermiş idi Muhafazasız

kalan ormanlar iccedilin taşradan umut aranmıştı Orman korucusu tayin işlemleri mahalli kadroya

bırakılmış mahalli idarelerin imkacircnlarından yararlanılmak suretiyle orman suumlvari ve piyade

kolcuları kadroları kurulmaya ccedilalışılmıştır Fakat oumldenek yetersizliği nedeniyle kadro

alınamamıştı Bu nedenle uygulama imkacircnı bulamamıştı Buumlyuumlk orman yangınlarının

oumlnlenmesi iccedilin yangın korucuları meydana getirilmişti Bu sıralarda bir diğer orman tahribi

başlamış idi Ccedilam kabuğu piyasada değer kazanmış idi Ccedilam ağaccedillarının kabukları gizlice

soyuluyor kaccedilak olarak getirilip satılıyordu Bu ccedilok tehlikeli tahribatı oumlnlemek uumlzererdquo

Muvakkat Ccedilam Kabuğu Korucularırdquo ccedilalıştırılmıştı Sayılan bu ccedilabalara rağmen bu devre II

Meşrutiyetin ilanına kadar aynen suumlrmuumlştuuml Hizmetler sadece ruumlsum tahsili ve gelirin

artırılmasından ibaret kalmıştı

II Meşrutiyetin ilanından sonra orman idaresinde umum muumlduumlrluumlk goumlrevine Hoca Ali

Rıza Efendi getirilmişti(1908) Orman varlığını ve sınırlarını tespit ettirmiş ormancılık

oumlğretimine katılmış her vilayette orman muumlduumlrluumlğuuml kurmuştu Teknik hizmetleri idari

kadrodan ayırarak ayrıca teşkilatlandırmıştı İl ve ilccedilelerde teknik hizmetler iccedilin fen memuru

bunların murakabesinde muamelat memuru cibayet memurları ile ormanları korumak uumlzere

bekccedili ve serbekccedililer goumlrevlendirilmişti Bekccedililer 25-45 yaş arasındakilerden ve civar koumlyler

ahalisinden alınmıştı İyi ahlak sahibi cesur ccedilevresine muumlessir kimselerden seccedililmişti

8

1914 yılında ICihan harbi başlamıştı Daha oumlnce Hoca Ali Rıza Efendi ile birlikte

ccedilalışmış Fransız Jandarma yuumlzbaşısı Sarru ormanların korunmasının orman jandarması

tarafından yapılmasını teklif etmişti Yuumlzbaşı Sarru teklifini Umum Muumlduumlr Vekili Avadis

Remzi beye kabul ettirmişti1914 baharında Kağıthanersquo de Orman Jandarma Mektebi

accedilılmıştı Askerlik ccedilağına gelenlerden seccedilme beşyuumlz kişi alınmıştı Ancak İmparatorluğun

kısa bir suumlre sonra harbe girişi uumlzerine asker olan bu oumlğrenciler subayları ile birlikte cepheye

sevkolunmuşlardı Bu suretle de orman jandarmasının hizmete katılması temin edilememişti

IIMeşrutiyetin ilanı ile başlayan doumlnemde bu kez Alman ve Avusturyalı ormancı

uzmanlar uumllkemize davet edilmiş ve bu uzmanların oumlnerileri uumlzerine ormancılık eğitim

alanında olduğu gibi ormancılık mevzuatı ormanların youmlnetim ve işletilmesi konularında da

oumlnemli ccedilabalar goumlsterilmiştir

Avusturyalı ormancı uzmanlar Veit ve Stoger zamanında ilk Amenajman heyeti

kurulmuş ormanların işletme planlarına goumlre youmlnetilmesi kararlaştırılmıştı Boumlylece bu

doumlnem Tuumlrkiyersquo de ormanlardan planlı faydalanmanın başlangıcı olmuştur Ayrıca

ormanların saha ayrılarak uzun suumlrelerde muumlteahhidler ve şirketler eliyle işletilmesinin ilk

uygulamasına geccedililmişti Nizamnamenin kafi olmadığı kabul edilerek Orman ve Merrsquo a

Kanun tasarısı hazırlanmıştır

Birinci Duumlnya Savaşırsquo ndan sonra 23 Nisan 1920 tarihinde accedilılan Tuumlrkiye Buumlyuumlk

Millet Meclisi huumlkuumlmeti bir taraftan yurdumuzu duumlşman işgalinden kurtarmaya ccedilalışırken

diğer yandan da uumllkenin iccedil guumlvenliğini sağlamak orman kaynaklarına olan ihtiyaccedilların

karşılanması ve Cibali muumlbaha zihniyetinin reaksiyonlarını oumlnlemek konularına da eğilmek

zorunluluğu duymuştur 1920 yılında 39 sayılı Baltalık Yasası ccedilıkarılmıştır Bu yasanın

gerekccedilesinde oumlteden beri ormanları korumak amacıyla alınan oumlnlemlerin yetersiz kaldığı

ifade edilmekte Orman Nizamnamesirsquonin 5 maddesi ile baltalığı olamayan koumlyluumllere Devlet

ormanlarından verilen haklar nedeniyle haksız bir takım uygulamaların oluştuğu

değerlendirilmektedir Bu itibarla da Baltalık Yasası ile ldquoHem var olan ormanları tahripten

kurtarmak ve hem de koumlyluumlye yasal haklarından rahatlıkla yararlanma olanağı tanımak

amacıyla Devlet ormanlarından baltalık ayırmakrdquo amaccedillanmıştır Odunculuk koumlmuumlrcuumlluumlk ve

kerestecilik yapan veya buumlyuumlk ormanlar bitişiğinde yer alan koumlylere her haneye en fazla 18

doumlnuumlm olmak uumlzere baltalık verilmesi ilkesi anılan yasanın 1 maddesi ile benimsenmiştir

Son yıllarda uumlzerinde sıklıkla durulmaya başlayan ldquoormanların koumlyluumllerce korunmasırdquo

yaklaşımı da yine Baltalık yasasının 1 maddesi kapsamında yer almakta ve ldquoBaltalıkların

korunması ile yararlanma koumly ihtiyar heyetinin denetim ve sorumluluğu altında koumly halkına

aittirrdquo huumlkmuumlne yer verilmektedir Baltalık yasasının uygulanması duumlşuumlnuumllduumlğuuml gibi

olmamış pek fayda sağlayamamıştı Halk kendisine verilen bu ormanları tamamıyla soumlkuumlp

tarla haline getiriyordu Ayrıca yer yer de ccedileşitli istismarlara sebep oluyorlardı Yaygın halde

buumlyuumlk zararlar goumlruumlluumlyor ccedilok sayıda şikayetler yapılıyordu Baltalık kanunun mutlaka

değiştirilmesi isteniyordu Baltalık yasası uygulama sonuccedilları oumlnceden ayrıntısıyla dikkate

alınarak hazırlanmış bir duumlzenleme değildir Hangi amaccedil iccedilin hazırlanırsa hazırlanmış olsun

ormanların tahribi ile sonuccedillanmış veya en azından bu anlamda oumlnemli endişelere yol

accedilmıştır Buumltuumln bunların sonucunda Baltalık Yasası 1924 yılında ccedilıkarılan 484 sayılı Devlet

ormanlarından Koumlyluumllerin İntifa Hakkı Kanunu ile yuumlruumlrluumlkten kaldırılmış ve bu konuda

tekrar 1870 tarihli Orman Nizamnamesi esaslarına doumlnuumllmuumlştuumlr

484 sayılı yasa ile bazı koumlyluumllere verilen baltalık ormanları devlet ormanları

kapsamına alınmıştır Koumlyluumllerin veya koumly yapısındaki kentlerin Devlet ormanlarından

karşılıksız yararlanması olanaklı hale getirilmiştir Kadimden beri koru ve baltalığa sahip

olmayan koumly ve koumly yapısına benzeyen kasaba halkının ortak bireysel ihtiyaccedillar ile hane

ihtiyaccedilları ccedilerccedilevesinde yakın Pazar veya kasabalara goumltuumlruumlp satmak uumlzere odun ve koumlmuumlr

yapmak iccedilin devlet ormanlarının bilimsel olarak kesilmesi olanaklı olan boumlluumlmlerinden resmi

belgeye dayalı olarak karşılıksız kesim yapabilmektedirler Buumltuumln bu tedbirlerle asgari

9

yaşama seviyesinde guumlccedilten ve imkandan yoksun koumlyluumlye hayat muumlcadelesinde yardımcı

olunmaya ccedilalışılmıştı Bu yolla zaruret sebebi ile ormana bilgisizce saldırılar yapılmasına

mani olunmaya gayret edilmişti

22 Nisan 1924 tarihinde 504 sayılı Tuumlrkiye Ormanlarının Bilimsel Youmlntemlerle

Youmlnetimi ve İşletilmesi Yasası yuumlruumlrluumlğe girmiştir Bu yasaya goumlre ister devlete ister oumlzel

veya tuumlzel kişilere ait olsun uumllkedeki tuumlm ormanlardan kesim yapılabilmesi iccedilin ldquo işletme

planlarının duumlzenlenmesirdquo zorunluluğu getirilmektedir Oumlnceden sadece devlet ormanlarının

işletme planlarıyla youmlnetimi esası soumlz konusu iken bu yasa ile tuumlm ormanlar bu kapsama

alınmıştır Devletin bu yasadaki yuumlkuumlmluumlluumlklerini yerine getirmesi iccedilin ihtiyaccedil duyulan teknik

personeli yetiştirmek iccedilin İstanbulrsquo da yer alan Yuumlksek orman Okulu buumlnyesinde ldquo Orman

muumlhendis Muavinirdquo yetiştirmek uumlzere ldquo Orman Uygulama Okulu ldquo accedilılmıştır

Cumhuriyet huumlkuumlmeti muumlmkuumln olabilen her fedakarlığı goumlze alarak bulabildiği her

kaynağı kullanarak karşılaştığı engelleri aşmaya ccedilabalıyordu Devlet kuruluşlarını yavaş

yavaş tamamlamaya hizmetlere kifayet edecek seviyeye ulaştırmaya gayret etmekte idi

Ancak harplerin istilaların tahripleri hele geri ccedilekilen duumlşmanın yakıp yıkma gayretleri

gelir kaynaklarını azaltmıştı Kaynaklardaki bu kıt ve sınırlı haller karşısında orman idaresi

en az masrafla hizmetlerin goumlruumllmesini temin maksadı ile ldquo Ormanların efradı muumlkellefe

tarafından muhafazasırdquo hakkında bir tasarı hazırlayarak meclise sunmuştu Meclis 16 Mart

1924 tarihinde gelen tasarıyı değiştirmiş buumltccedile kanununa bir madde ekleyerek konuya başka

yoldan bir hal ccedilaresi bulmuştu Askere alınan jandarmalar arasından ayrılacak bir kadro ile

ormanların korunması tedbirini temin etmişti Fakat hem askerlik eğitiminden hem de

ormancılık bilgilerinden yoksun bulunuyorlardı Kısa suumlreli bu uygulamada hizmetlerden

faydalanma muumlmkuumln olamamıştı Şikayetler de dikkate alınarak askeri koruma kadrosu iki

buccediluk aylık bir deneme devresinden sonra lağvedilerek kaldırılmıştı Bu suretle de

Kağıthanersquo de Orman Jandarması Okulu ile başlatılan askeri korumanın bu ikinci

tatbikatı da kısa suumlreli uygulamadan sonra birincisi gibi terkedilmişti 18 Haziran 1924 tarihinde Orman Talimatnamesi hazırlanmıştı Bu talimatname 1937

yılına yeni kanunun yuumlruumlrluumlğe girişine kadar uygulanmıştı Bu talimatname ile ormanların

korunması goumlrevi orman muhafızlarına bırakılmıştır1924 tarihli 638 sayılı kararname ile de

orman muhafızlarının vazife talimatnamesi yayınlanmıştı

Cumhuriyetin 1923-1937 doumlneminde devlet ormanları kısa ve uzun doumlnemli

soumlzleşmelerle yerli ve yabancı oumlzel girişimciler tarafından işletilmiştir Buumlyuumlk ekonomik

sıkıntı nedeni ile ormanların işletilmesi kiraya verilerek devlete gelir sağlanması

amaccedillanmıştır En verimli Koru Ormanları yerli ve yabancı şirketlere kiralanmıştır Kacircr hırsı

ile ormanlardan aşırı şekilde yararlanan ve halen izleri silinemeyen bu işletmecilik şekli

kamuoyunun da buumlyuumlk tepkisine neden olmuştur Neticede yol accediltığı yıkımlar nedeniyle bu

duumlzen 1924 yılında M Kemal ATATUumlRK tarafından uumllkemize getirilen yabancı uzmanların

da ccedilabalarıyla 1937 yılında yuumlruumlrluumlkten kaldırılmıştır

Cumhuriyetin ilanından itibaren ormancılık oumlrguumltuumlnuuml yeniden ele alacak ormanları ve

ormancılığı duumlzenleyecek halkın ormanlardan yararlanması konusunda yeni yollar ortaya

koyacak kapsamlı bir yasal duumlzenlemeye ihtiyaccedil olmuştur Buumltuumln huumlkuumlmetler bu ihtiyacı

goumlrmekle birlikte mecliste kabul goumlrecek bir yasa tasarısı oluşturulamamış yapılan

goumlruumlşmelerde bir sonuca varılamamıştır Yeni bir orman yasası hazırlanması konusundaki

ihtiyaccedillar goumlz oumlnuumlne alınarak 1926 yılında Prusya krallığı Saksonya Eski Orman Genel

Muumlduumlruuml Prof Bernhard uumllkemize getirilmiştir Prof Bernhard hazırladığı raporlarda ve

konuşmalarında ormanların tahribindeki başlıca nedenin orman işletmeciliğinin muumlteahhitlere

verilmesi olduğuna işaret ederek ormanların devlet tarafından işletilmesi gereği uumlzerinde

ısrarla durmuştur 1935 yılında Bernhard tarafından 16 boumlluumlmden oluşan ldquo Ormanlar Yasa

Tasarısırdquo hazırlanmıştır Bu tasarı ile Devlet Ormancılığı benimsenmektedir Tasarının 2

maddesirsquo nde rdquo Buumltuumln ormanların devlet ormanı olması asıldırrdquo denilmek suretiyle ilke olarak

10

devlet orman muumllkiyetinin 12 maddesirsquo nde de ldquo Devlet ormanlarının işletilmesi yalnızca

iktisat vekacircletine aittirrdquo huumlkmuuml ile de devlet orman işletmeciliğinin benimsendiği

goumlruumllmektedir Ormanlarda hayvan otlatılması yasaklanmış ormanlardan karşılıksız

yararlanma hakkına son verilmiş devlet ormanlarından işletme planlarına goumlre kesim

yapılması gerektiği devlet ormanlarının doğrudan devlet tarafından işletileceği huumlkuumlm altına

alınmıştır

1937 yılında ormancılığa buumltuumlnluumlk kazandıran en geniş kapsamlı kanun olan 3116

Sayılı Orman Kanunu yuumlruumlrluumlğe girmiştir 3116 Sayılı Orman Kanunda hem ormanların

işletilmesi hem de korunması ile ilgili esaslar accedilıklanmıştır Bu kanun ile uumllkemizde ldquoDevlet

Ormancılığırdquo doumlnemi başlamıştır Yasa ile ormanların oumlzel kişi veya kuruluşlarca işletilmesine

son verilmiş devlet ormanlarının devlet tarafından işletilmesi ilkesi benimsenmiştir Bu yasa

ile orman muumllkiyetinde Orman Nizamnamesine uyulmuş ve orman muumllkiyet ccedileşitleri doumlrt

grupta toplanmıştır Bunlar

1 Devlet ormanları

2 Umuma mahsus ormanlar ( koumly belediye ve oumlzel idareler gibi tuumlzel kişiliğe

sahip kamu kurumlarına ait ormanlar)

3 Vakıf ormanları

4 Oumlzel ormanlar

3116 sayılı yasa Orman Nizamnamesirsquo nde devlet ormanı sayılan her yeri aynen

benimsemiş devlet ormanı dışındaki ormanlar iccedilin Devlet denetimi ilkesi getirmiş ve Yasarsquo

nın Geccedilici 1 maddesi ile de bir kısım ormanın kamulaştırılmasını sağlamıştır Bu

kamulaştırma ile ccedileşitli sınır ve alan uyuşmazlıklarının ccediloumlzuumlmuuml ve oumlzellikle de orman

muumllkiyetinin devletin elinde toplanmasını sağlamak amaccedillanmıştır

Ormanla ilgili geniş bir kitle tarafından dikkatle izlenen ormancılık hizmetlilerince

sabırsızlıkla beklenen ve anakanun olarak nitelendirilen 3116 sayılı yasa yanında bunun

getireceği ortamı tamamlayacağı umulan 11 Ocak 1937 tarihinde askeri orman koruma

kanunu tasarısı meclise sunulmuştu Asırlardan beri bakım ve koruma yanında hiccedilbir dikkate

mazhar olmayan yurt ormanlarının saha itibariyle azaldığı vasıfları youmlnuumlnden acınacak

durumda bulunduğu geri kalanlarının da insan elinin ulaşamadığı sarp yerlerde oldukları

yurdu sellerden ve duumlşman goumlzuumlnden ve ccedilizmesinden koruma halkın sağlığı youmlnuumlnden bilinen

buumlyuumlk değerlerinin ihmal edildiği buguumlne kadar mevcut olan muhafaza teşkilatının ve

kadrosunun beklenen semereleri vermediği bu sebeplerle de ormanların muhafazası işinin

askeri bir teşkilata bırakılması luumlzumu belirtilmişti Milli muumldafaa vekaletinden alınacak bir

kadro altı ay askeri talim ve terbiyeye tabi tutulacak talimgahlara gelecek ormancılar

tarafından kendilerine teknik orman bilgileri verilecek her youmlnuuml ile donatılarak kurulan

koruma birliklerinde goumlrevlendirilecektir Bu suumlrede başarılı olanlar altı ay orman işletmesi

revirlerinde veya tali orman muhafaza mektebinde kurs goumlreceklerdir başarılı olanlar sivil

kadrolu goumlrevlere alınacaklardır

3116 Sayılı Kanunun getirdiği ldquoOrmanların Devlet Eliyle İşletilme Prensibirdquo 1945

yılında ccedilıkarılan 4785 Sayılı Kanunla daha fazla guumlccedil kazandı Buumltuumln ormanlar devletleştirildi

4785 sayılı yasarsquo nın 1 maddesi ile yasanın yuumlruumlrluumlğe girdiği tarihte varolan gerccedilek ve tuumlzel

oumlzel kişilere vakıflara ve koumly belediye oumlzel idare kamu tuumlzel kişiliklerine ilişkin buumltuumln

ormanlar hiccedilbir işlem ve bildirime gerek olmaksızın devletleştirilmiştir2 maddesinde ise

devletleştirme dışında tutulan bazı alanlara yer verilmektedir4785 sayılı yasa ile uumllkemizde

devlet ormanı dışındaki muumllkiyet hakkına hemen hemen son verilmektedir

11

Ormanların işletilmesinde uumlruumlnuumln alınması suumlresinin ccedilok uzun oluşu yatırılan

sermaye ve emeğin bu uzun suumlreyi atıl halde bekleyişi kişilerin oumlmuumlrleri iccedilinde sonuccedil almak

arzusu ile sabırsızlık goumlsterişi luumlzumsuz muumldahalelere girmelerinin oumlnlenmesi mecburiyetinin

bulunuşu sebebi ile bunların vadeli ccedilalışmalara dayanabilen suumlrekliliğe sahip devlet

işletmeleri haline getirilmeleri zorunlu bulunuyordu Fazla emek ve masrafa dayalı bir

işletmecilik olduğundan şahısların bu riskleri karşılayamayacakları nedeniyle yine devlet

eliyle işletilmeleri zarureti bulunuyordu Muumlteahhit ve şirketler eliyle işletmenin kacircr hırsı ile

ormanlarda buumlyuumlk tahriplere neden olması da ormanların devlet eliyle işletilmesi gereğinin bir

başka nedenidir

Tuumlrk ormancılığında etkisini guumlnuumlmuumlzde de hissettiren ve birccedilok kimseye goumlre

guumlnuumlmuumlz ormancılığının en temel sorunlarının kaynağı 1945 yılında ccedilıkarılan ve tuumlm oumlzel

ormanları devletleştiren 4785 sayılı yasanın yuumlruumlrluumlğe konması bir doumlnuumlm noktası olmuştur

4785 sayılı Orman Yasasırsquo nın orman tahriplerini oumlnleme ve dolayısıyla da ormanları

koruyabilme konularında iyi bir araccedil olup olmadığı tartışma konusudur 4785 sayılı yasarsquo nın

ccedilıkarılması ile ormanların daha iyi korunduğunu soumlyleyebilmek guumlccedilluumlk taşımaktadır Nitekim

yapılan bir araştırma 4785 sayılı yasarsquo nın ccedilıktığı 1945 yılından sonra orman succedillarında

oumlnemli sayılabilecek artışlar goumlruumllmuumlştuumlr (OumlZDOumlNMEZ 1964)

4785 sayılı yasarsquo nın 5 maddesine goumlre 13 Temmuz 1945 tarihinden itibaren bir yıl

iccedilinde uygun muumllk edinme belgeleri ve vergi kayıtları ile veya uyuşmazlık durumu halinde de

mahkeme belgeleri ile başvurulması halinde devletleştirme bedelini alabilmekte bir yıl

iccedilerisinde başvuru olmaması durumunda da bu haktan yoksun olmaktadırlar Her tuumlrluuml

imkandan yoksun orman koumlyluumlsuuml bu yasadan haberdar olamamıştır Kadastro ccedilalışmaları

sırasında arazileri bu yasa uyarınca ellerinden alınınca haberdar olmuşlardır 4785 sayılı yasa

orman-koumlyluuml ilişkilerinin oumlnemli oumllccediluumlde bozulmasına ve iccedilinden ccedilıkılması ccedilok zor olan

ormancılık sorunlarının ortaya ccedilıkmasına neden olmuştur

Ortaya ccedilıkan buumlyuumlk tepkiler ve kamulaştırma bedelinin fazlalığı nedeniyle 1950

yılında 5658 sayılı yasa ile devlet ormanlarının dışında olan veya devlet ormanları ile

aralarında ayırıcı unsurlar nedeniyle de devlet ormanlarına doğru genişletilmesi olanaklı

olmayan koumly belediye tuumlzel kişiliklerine ve gerccedilek kişilere ait ormanların istedikleri taktirde

sahiplerine iade edilmesi huumlkmuuml getirilmiştir

1956 yılında 1937 yılında yuumlruumlrluumlğe konulan ve birccedilok kez değişikliğe uğratılan 3116

sayılı yasa tamamen uygulamadan kaldırılarak 6831 sayılı Orman Yasası kabul edilmiştir

Yasanın 1 maddesinde ormanın tanımı yapılmıştır Ormanların tanımında orman alanlarının

kapsamı genişletilmiştir Orman tanımı dışında tutulan yerler ise ayrıntılı olarak verilmiştir

3116 sayılı yasarsquo da ormanlar muumllkiyet bakımından doumlrt gruba ayrılmışken yeni yasa

ormanları uumlccedil başlık altında toplamıştır Bunlar devlet ormanları Tuumlzel kişiliğe sahip kamu

kuruluşlarına ait ormanlar ve oumlzel ormanlardır Bunun nedeni 4785 sayılı yasa ile vakıf

ormanlarının devletleştirilmiş olması ve iade kapsamına da alınmamış olmasıdır

1960 yılında uumllkenin siyasi yapısında yaşanan değişiklik sonrasında yeni anayasa

hazırlığına girişilmiştir Oumlnemli doğal kaynaklarımızın başında gelen ormanların anayasal

guumlvenceye alınması gerektiği konusunda oumlnemli talepler vardı Ormanların siyasi emellere

alet edilmemesi partiler uumlstuuml bir nitelik kazandırılması yoluyla muumlmkuumln olabilecektir Bunun

yolu da sert (değiştirilmesi bazı zorlayıcı kurallara bağlanmış) anayasa ile ormanların

guumlvenceye alınması yoluyla muumlmkuumln olabilecekti 1961 anayasarsquo sının 37 38 ve 131

12

maddeleri orman varlığıyla ilgilidir131 madde ise tamamen orman varlığı ile ilgilidir Bu

maddede devlet ormanlarının muumllkiyetinin oumlzel kişilere devrolunamayacağı bu ormanların

zamanaşımı ile muumllk edinilemeyeceği accedilık ve kesin bir şekilde ifade edilmiştir

1982 yılında yeni anayasa kabul olunmuştur Bu yasa ile 1961 tarihli anayasaya

benzer şekilde uumllke orman varlığıyla ilgili kurallara yer verilmiştir 169 ve 170 maddeler

orman varlığına ve orman koumlylerine youmlnelik huumlkuumlmler taşımaktadır169 maddede devlet

ormanlarının muumllkiyetinin devrolunamayacağı devlet ormanlarının kanuna goumlre devletccedile

youmlnetilip işletilmesini bu ormanların zamanaşımı ile muumllk edinilemeyeceği kamu yararı

dışında irtifak hakkına konu olamayacağı belirtilmektedir

Ormanların korunması 1982 yılında ccedilıkarılan ve 1996 yılında yeniden duumlzenlenip

halen uygulanmakta olan ldquoOrmanların Kanun Dışı Muumldahalelerden Korunması Esasları

ile ilgili 287 Sayılı Tebliğrdquo esaslarına goumlre yuumlruumltuumllmektedir

287 sayılı tebliğin 1 Boumlluumlmuuml olan ldquoOrman Korumada Toplu Ccedilalışma Korumada

Teşkilat Koruma Ekiplerirdquo kısmında koruma ekipleri toplu boumlluumlm seyyar ve sabit koruma

ekiplerinden oluşmaktadır

1982 yılında uygulamaya başlanan ve halen uygulanan sistemde Toplu ve Boumlluumlm

koruma ekipleri ormanların korunmasında işlevlerini faal olarak yuumlruumltmektedirler Ancak

sabit ve seyyar koruma ekipleri ise faaliyetlerini guumlnuumlmuumlz şartlarında aktif olarak yerine

getirememektedirler

13

BOumlLUumlM

BİYOTİK (CANLI) ZARARLILAR

1 İNSANLARIN YAPTIĞI ZARARLAR

Ormanlar iccedilin en buumlyuumlk tehlikeyi boumlceklerin meydana getirdiği zararlar istisna edilirse

insanlar oluşturur Oumlzellikle gelişmekte olan uumllkelerde nuumlfus artışı kentleşme saniyeleşme ve

tarım alanlarının yetersizliği ormanlık alanların gittikccedile azalmasına yol accedilmaktadır Uumllkemiz

ormanlarında yuumlzyıllardır suumlregelen duumlzensiz kullanma ve tahrip yuumlzuumlnden ormanlarımızın

sınırları dikey ve yatay doğrultuda oumlnemli oranda azalmış birccedilok orman maki bozkır ve

steplere doumlnuumlşmuumlştuumlr

A ORMAN YANGINLARI

Orman yangınları tuumlm duumlnyada olduğu gibi uumllkemizde de ormanların suumlrekliliğini

tehlikeye sokan etkenlerin başında gelmektedir Akdeniz iklim kuşağında yer alan uumllkemizde

insan-orman ilişkisinin de etkisiyle her yıl 2000rsquoden fazla orman yangın binlerce hektar

orman alanının yok olmasına neden olmaktadır Orman yangınlarının neden olduğu zararların

en aza indirilmesi iccedilin koumlkluuml oumlnlemler almak ve etkin bir Yangın Koruma ve Savaş

Organizasyonu kurmak gereklidir

1 Yangın ve İnsan

Yangın oumlzelliklede orman yangınları medeniyetin başlangıcından beri insanlar

tarafından bilinmektedir Antropolojistler insanların ateşi keşfederek onu kullanabilmeleri

sayesinde mutedil iklim zonlarında yaşamayı başardıklarını bildirmektedirler

İnsan ve onun davranış biccedilimi orman yangınlarının kilit konularından birini

oluşturmaktadır Yuumlksek sayıdaki yerleşim yeri ve nuumlfus orman buumltuumlnluumlğuumlnuuml bozup yerleşim

yeri-orman ve orman-tarım alanlarını artırarak yangın riskini oumlnemli oumllccediluumlde yuumlkseltmektedir

Kent ortamının gittikccedile kalabalıklaşması ve kirlenmesi kentlerden kırsal alanlara doğru goumlccediluumln

artmasına yol accedilmıştır Gittikccedile artan sayıdaki konutlar orman-kırsal alan sınırına ya da

doğrudan orman iccediline inşa edilmektedir Benzer biccedilimde oumlzellikle yangın riski ve tehlikesinin

daha yuumlksek olduğu kıyı kesimlerinde orman iccedili ya da bitişiğine inşa edilen turistik tesis ve

ikinci konutlar bir ccedilığ gibi buumlyuumlmektedir Bu yapılaşma orman yangını riskini arttırıyor

olmanın oumltesinde yepyeni orman yangınlarıyla muumlcadele kavram ve yaklaşımlarını guumlndeme

getirmektedir Ancak bu konunun ccediloumlzuumlmuuml ormancı teknik elemanları olduğu kadar ve hatta

ondan ccedilok daha fazla oranda sosyolog pedagog ekonomist halkla ilişkiler uzmanı vb

meslek sahiplerinin ilgi alanına girmektedir

2 Orman Yangını Tanımı

Orman yangını ccedilevresi accedilık olması nedeniyle serbest yayılma eğiliminde olan ve

ormandaki yanıcı maddeleri (ccedilalı kuru ve ince dal kuru kuumltuumlk yaprak ile belirli oranda canlı

ağaccedilları da yakan yangındır Bu tanıma goumlre orman yangınlarının ana karakterleri etrafının

accedilık ve yayılmaya elverişli olmasıdır Yani orman yangını ccedilevresine serbestccedile yakabilecek

yangındır

14

21 Orman Yangınlarının Tuumlrleri

Mineral toprak ile ağaccedil tepesi arasında mevcut tuumlm yanıcı maddelerin yanma derecesi ve

şekli dikkate alınarak orman yangınları ccedileşitli tuumlrlere ayrılmaktadır Bu ayrımda genellikle

orman yangının yaktığı kısımlar goumlz oumlnuumlnde bulundurulur Bu ayrıma goumlre orman yangınları

uumlccedil ana tuumlre ayrılmaktadır

a- Toprak yangını

b- Oumlrtuuml yangını

c- Tepe yangını

Bir orman yangını bu uumlccedil tuumlrden biri veya herhangi birinin kombinasyonu olarak gelişir

Ancak yangınların ccediloğu oumlrtuuml yangını olarak başlar ve gelişir Uygun yanıcı madde ve hava

koşullarında ise oumlrtuuml yangınları şiddetlenerek tepe yangınına doumlnuumlşuumlr

a-Toprak yangını

Toprak yangını ormanda mineral toprak

uumlstuumlnde diğer bir deyişle toprak yuumlzeyi

altındaki kalın organik madde tabakasının (ham

humus veya kuru turbalıklar) yanmasıyla

meydana gelir Bu yangın toprak altında

yavaşccedila ilerler Bazen de toprak uumlstuumlne ccedilıkarak

oumlrtuuml yangınlarına neden olur Yanmanın

derinliği ve şiddeti ayrışmış ve ayrışmakta olan

humus tabakasına ve kuraklık koşullarına goumlre

değişiklik arz eder Yanma derinliği bir

santimetreden bir metreye kadar değişiklik

goumlsterir Bu tuumlr yangınların tespit edilmesi ve

soumlnduumlruumllmesi ccedilok zor olduğundan kontrol altına

alınmaları zordur Uumllkemiz ormanlarında kalın

humus tabakası ve turbalıklar bulunmadığından

bu yangın tuumlruuml uumllkemizde goumlruumllmez

b- Oumlrtuuml yangını

Oumlrtuuml yangını toprağı oumlrten oumlluuml (kuru dal

kuumltuumlk kesim artıkları vb)ve diri (ot ccedilayır

funda yaprak yosun fide vb) oumlrtuumlyuuml yakan

yangındır Ormanda en ccedilok rastlanan yangın

tuumlruumlduumlr Oumlluuml ve diri oumlrtuuml tipine goumlre değişik

şiddet ve suumlratte ilerler Oumlrtuuml yangını yuumlksek

boylu vejetasyonla birlikte ağaccedilların tepe

ccedilatılarının yakar ancak yinede oumlrtuuml yangını

olarak adlandırılır Orman yangınlarının hepsi

oumlrtuuml yangını olarak başlar ve gelişir

Vejetasyon

Humus Tabakası

Mineral Toprak

15

c- Tepe yangını

Tepe yangını oumlrtuuml yangınından az

veya ccedilok ayrılmış olarak ağaccedil ve

ağaccedilccedilıkların tepelerini yakarak ilerleyen

yangındır Yangınların tepe yangınına

doumlnuumlşmesi goumlvde uumlzerinde bulunan kuru

dal yosun veya liken gibi yanıcı

maddenin dikey suumlrekliliğini koruyan ve

kolay tutuşabilen maddelerin oumlrtuuml yangını

ile tutuşturulması sonucu oluşabildiği gibi

iğne yapraklı ormanlarda aşırı sıcaklıkla

birlikte oluşan gaz ccedilıkışının oumlrtuuml yangınını

etkileyerek tutuşturması ve tepe yangınına

doumlnuumlşmesi şeklinde meydana gelmektedir

Bu nedenle tepe yangınları genellikle

iğne yapraklı ormanlarında meydana gelir

Tepe ccedilatısında ilerleyen yangın ccedilok hızlı

yayılması nedeniyle kontrol altına

alınması oldukccedila zordur

Yangınların Kombinasyonu

Bir orman yangınında yukarıda adı geccedilen yangın tuumlrleri değişik kombinasyonlarda da

olabilir Oumlrtuuml yangınının ccedileşitli nedenlerle tepe ccedilatısına atlaması Tepe Yangınına ve tepe

yangınının toprak oumlrtuumlsuumlne geccedilmesi Oumlrtuuml Yangınına neden olur Ayrıca oumlrtuuml yangını da

uygun alanlarda bir Toprak Yangını yaratabilir

Uumllkemizde Orman Yangınları ve Yangın Sezonları

Ccedileşitli etkenlere accedilık olan ve buumlyuumlk bir yanıcı madde birikimine sahip olan ormanlar

oumlzellikle sıcak ve kurak mevsimlerde yangın tehlikesi ile karşı karşıya bulunmaktadır

Uumllkemiz Akdeniz coğrafyası ve iklim kuşağında yer alması nedeniyle yaz aylarında yoğun bir

yangın tehdidi altında bulunmakta buna bağlı olarak her yıl ccedilıkan ccedileşitli sayıdaki orman

yangınları sonucu oumlnemli miktarda orman alanı zarar goumlrmektedir (Anonim 2001)

Yangın sezonu veya yangın mevsimi yangınların ccedilıktığı yayıldığı yangın koruma ve

organizasyonuna yeter derecede zarar yaptığı yılın bir doumlnemi veya doumlnemleri olarak

tanımlanmaktadır Bu doumlnemlerin belirli bir alanda sık sık olması devam suumlresi ve şiddeti

aslında iklimin bir sonucu ise de bu konuda ormandaki yanıcı maddelerin oumlzelliklerinin de

buumlyuumlk etkisi vardır Aynı iklim koşulları ccedileşitli youmlrelerde hatta aynı youmlrede benzer yangın

koşullarına neden olmaz Oumlrneğin bağıl nemin 30 olduğu bir yaz mevsiminde aynı youmlredeki

ince ve kalın yanıcı maddelerde eşit tehlike meydana getirmez İklim ve yanıcı maddelerin

Tuumlrkiyersquonin değişik youmlrelerinde ve yıllarda farklılık goumlstermesi nedeniyle ccedileşitli youmlreleri

kapsayan bir yangın sezonu listesi yapmak olanaksızdır Ancak uumllkemizde orman yangını

sezonlarını ikiye ayırmak muumlmkuumlnduumlr

Uzun yangın sezonu( 5-8 ay suumlrer)

Kısa yangın sezonu( 2-3 ay suumlrer)

16

Tuumlrkiye iccedilin orman yangını sezonu Akdeniz ve Ege boumllgelerindeki iğne yapraklı

ormanlarında 1 Mayıs ile 31 Ekim 6 ay devam eden uzun yangın sezonudur (Şekil 1)

(Ccedilanakcıoğlu 1995) Buna karşın Orta ve Doğu Karadeniz Boumllgelerinde yangınların

yoğunlaştığı aylar Şubat ndashNisan aylarıdır ve uumllkemizde kuzey boumllgelerde yayılış goumlstern

ormanlık alanlarda 2-3 ay devam eden kısa yangın sezonu goumlruumllmektedir (Şekil 2) (Bilgili vd

2010)

Şekil 1 2001-2010 yılları arasında uumllkemiz orman yangınları mevsimi

Şekil 2 2000-2009 yılları arasında Doğu Karadeniz Boumllgesi orman yangınları mevsimi

Orta ve Doğu Karadeniz Boumllgelerindeki bu kısa yangın sezonun nedeni ise

Balkanlardan orta Akdenizrsquoe gelen hava kuumltlesinin Akdenizrsquode termodinamik değişikliğe

uğrayarak alccedilak basınccedil merkezinin hareket youmlnuuml kuzeydoğu istikametine doumlnmesidir

Akdenizrsquoden Karadenizrsquoe doğru guumlneybatı youmlnden esen bu ruumlzgar (Lodos) kuzey bakılılarda

foumln etkisi ile orman yangınlarına neden olmaktadır Doğu Karadenizrsquoe kadar mesafe daha

uzun olduğu iccedilin foumln etkisi de artmakta yaz mevsiminde bile orman yangını ccedilıkmayan bu

boumllgede orman yangınlarına neden olmaktadır 15 Şubat 2010 tarihine meydana gelen foumln

etkisi Doğu Karadenizrsquode sekiz farklı noktada orman yangınlarının ccedilıkmasına sebep olmuştur

(15 Şubat 2010 tarihinde Adanarsquoda en yuumlksek sıcaklık 11degC iken doğu Karadenizrsquodeki buumltuumln

17

illerin azami sıcaklığı 25degC olarak gerccedilekleşmiştir) 5 Nisan 2000 tarihinde ise Tuumlrkiyersquode bir

guumlnde ccedilıkan yangınlarda 7105 hektar alan yanmıştır 23-24 Mart 2008 tarihlerinde ise orta ve

doğu Karadenizrsquode 18 noktada orman yangını ccedilıkmıştır Guumlney batılı fırtınanın enerji nakil

hatlarını kopararak yangınlara neden olduğu da goumlruumllmektedir

Geccedilmişte Ccedilıkan Buumlyuumlk Yangınlar

Bir alanın veya boumllgenin yangın tarihi ve doğal yangın rejimi hakkındaki ayrıntılı bilgi

yangın davranışının tahmin edilmesi yangının etkilerinin belirlenmesi ve yangına bağımlı

alanlarda yangının kaccedilınılmaz bir faktoumlr olduğunun anlaşılması hususunda fayda sağlayarak

başarılı bir yangın amenajman planının hazırlanmasına ve uygulanmasına yardımcı olur

(Mutch 1980) Bu nedenle orman yangınları ile başarılı bir şekilde muumlcadele edebilmenin ilk

adımı ilgili boumllge veya alanın doğal yangın rejimi oumlzelliklerinin belirlenmesi olmalıdır (Agee

1974)

Orman yangınlarının yaptığı zararın oumlnemini anlayabilmek iccedilin geccedilmişte meydana

gelmiş buumlyuumlk yangınların bilinmesi ve bunların ayrıntılı olarak incelenmesi gerekir Boumlylece

hem geccedilmiş yangınların buumlyuumlmesindeki doğal nedenler ve soumlnduumlrme organizasyonunun hatalı

youmlnleri belirlenmiş hem de gelecek iccedilin hazırlanacak Yangın Koruma ve Savaş

Organizasyonuna youmln verecek veriler toplanmış olur

Uumllkemizde Ccedilıkan Buumlyuumlk Yangınlar

Uumllkemiz ormanlarında ccedilıkan yangınlar hakkındaki istatistiklere 1937 yılından sonra

rastlanmaktadır Bu nedenle 1937den oumlnce ccedilıkan yangınlar hakkında bilgi mevcut değildir

Uumllkemiz ormanlarında 1959-1988 yılları arasında ccedilıkan yangınlar uumlzerinde yapılan

incelemede buumlyuumlk yangın sınıfına giren (Sınıf G = 5001 hektar ve daha buumlyuumlk yangınlar) 67

adet yangın tespit edilmiştir (Orman Genel Muumlduumlrluumlguuml İstatistikleri 1937- 1988

Kuumlccediluumlkosmanoglu 1987)

Geccedilmişte meydana gelen yangınlardan 3uumlne ait detaylı bilgiler aşağıda accedilıklanmıştır

Serik-Taşağıl Orman Yangını

Uumllkemiz tarihinin kayıtlara geccedilmiş en buumlyuumlk orman yangını Antalya Orman Boumllge

Muumlduumlrluumlğuuml sınırları iccedilerisinde 31 Temmuz- 4 Ağustos 2008 tarihleri arasında gerccedilekleşen

Serik-Taşağıl Orman Yangınıdır TEDAŞrsquoa ait enerji nakil hattının 3172008 saat 1230 da

şiddetli poyraz nedeniyle tellerin birbirine temas etmesi sonucu oluşan kıvılcımın enerji nakil

hattının hemen altındaki tarladaki anızları tutuşturmasından ccedilıktığı belirlenmiştir Yangın

Karabuumlk Orman işletme Şefliği sınırları dacirchilindeki ormanlarda yeterli orman ve yangın

emniyet yolunun olmaması ve şiddetli poyraz nedeniyle hızla yayılarak kontrolden ccedilıkmıştır

01082008 guumlnuuml saat 0230 da Karataş Koumlyuuml Macarlar Mahallesini kuşatan orman yangını en

buumlyuumlk tahribatı bu koumlyde yapmış olup yangın sonrasında yapılan kesin hasar ccedilalışmaları

sonucunda 77 konut 88 ahır ve deponun yandığı yangında ayrıca bir ilkoumlğretim okulu ve

lojman bir cami ve bir koumly konağının hasar goumlrduumlğuuml 50 kuumlccediluumlk ve buumlyuumlkbaş hayvan ile 106

kovandaki arının telef olduğu belirlenmiştir Yangını soumlnduumlrme ccedilalışmalarına 9 helikopter 2

amfibik uccedilak 5 THK uccedilağı 225 arazoumlz 45 dozer 150 teknik eleman ve 1300 yangın işccedilisi

katılmıştır

31 Temmuz- 4 Ağustos tarihleri arasında (5) guumln suumlreyle devam eden Taşağıl ve Serik

Orman yangını sonucunda mevcut orman amenajman planlarına goumlre 13 018 hektarı verimli

koru ormanı ve 3907 hektarı bozuk koru ormanı olmak uumlzere 16925 hektar orman alanı tahrip

olmuş ve tahminen 1674000 m3 dikili ağaccedil yanmıştır

18

Dursunbey Orman Yangını

Bu yangın 1181945 guumlnuuml saat 1300de Dursunbey Devlet Orman işletme Muumlduumlrluumlğuumlnuumln

Candere Boumllgesi Oumlteova-Damlıca serisinin 7 Nolu boumllmesi iccedilinde bulunan bir tarla

kenarından ccedilıkmıştır Yangının bilerek ccedilıkarıldığı sanılmaktadır Yangın 8 guumln devam etmiş

ve 1981945 guumlnuuml saat 1450de soumlnduumlruumllmuumlştuumlr Ormanın durumuna goumlre oumlrtuuml ve tepe

yangını şeklinde devam eden bu buumlyuumlk yangında yanan alanın ortalama 12600 hektar ve zarar

goumlren orman servetinin de ortalama 1 000 000 m3 olduğu tahmin edilmiştir Dursunbey

orman yangınının devamı sırasında iklim arazi yanıcı madde koşullarının yangının

gelişmesine yardımcı olması ve oumlzellikle ruumlzgacircrın zaman zaman youmln ve hız değiştirmesi

1000in uumlstuumlnde soumlnduumlrme personelini guumlccedil durumlara sokmuştur Yangın Akdağ youmlnuumlnde

karaccedilam + kayın karışıklığının başladığı sınırda durmuştur (PAMAY 1960)

Marmaris Orman Yangını

Yaktığı alan youmlnuumlnden uumllkemizde bilinen en buumlyuumlk ikinci orman yangınıdır Bu yangın

2391979 guumlnuuml saat 1030da Marmaris ilccedilesi Ccediletibeli Boumllgesinin aynı isimle anılan serisinin

Hacı Ali Yurdu mevkii 93-94 Nolu boumllmelerinde ccedilıkmıştır 6 yerde hemen aynı anda

başlayan yangın kasten ccedilıkarılmış fakat faili bulunamamıştır Yangın ayrıca Marmaris

Boumllgesinin Marmaris serisine geccedilmiş ve 4101979 guumlnuuml saat 1500de soumlnduumlruumllmuumlştuumlr Oumlrtuuml

ve tepe yangını şeklinde devam eden yangında 13260 hektar orman alanı yanmıştır Yangın

sırasında ruumlzgarın ccedilok şiddetli ve bağıl nemin ccedilok duumlşuumlk olduğu bildirilmektedir Yangını

soumlnduumlrmede 300 yuumlkuumlmluuml 1100 asker ve 240 memur ccedilalışmıştır Yanan servet 315 000 m3 ve

bu alanın ağaccedillandınlması iccedilin 152284 000 TL gereksinim bulunduğu hesaplanmıştır

Yangında oumllen olmamış yalnız 2 kişi sakatlanmıştır Yangın soumlnduumlrme giderleri 1 347 626

TL olmuştur

Yabancı Uumllkelerde Ccedilıkan Buumlyuumlk Yangınlar

Orman yangınları duumlnyanın diğer uumllkelerinde de buumlyuumlk zararlara neden olmaktadırlar

Akdeniz uumllkeleri Kuzey Amerika Avustralya ve Rusya yangınlardan geccedilmişte olduğu kadar

buguumln de buumlyuumlk zarar goumlrmektedirler

Mevcut literatuumlrlerden buguumlne kadar bilinen en buumlyuumlk orman yangını 1915 yılında

Sibiryada ccedilıkmış ve Guumlney Almanya kadar genişlikte bir alana yayılmıştır Bu yangın

hakkında başkaca bir bilgi mevcut değildir

Amerika Birleşik Devletlerinde halen insanlar uumlzerinde derin etkisinin yaşandığı buumlyuumlk

orman yangınları ccedilıkmıştır Bunlardan 8 Ekim 1871 guumlnuuml ccedilıkan Peshtigo-Wisconsin-

Michigan Yangını 1500den fazla insanı oumllduumlrmuumlş ve 950 000 hektar alanı yakmıştır 10 ndash 21

Ağustos 1910 tarihleri arasında seyreden Buumlyuumlk Idaho Yangını da 85 kişinin oumlluumlmuumlne ve

750 000 hektar alanın yanmasına neden olmuştur HOLBROOK (1943)un Burning an Empire

(Bir imparator1uğun Yanışı) adlı eseri Amerika Birleşik Devletleri nde geccedilmişte ccedilıkan

buumlyuumlk orman yangınları hakkında geniş ve uumlrpertici bilgiler vermektedir

19

BOumlLUumlM

ORMAN YANGIN DAVRANIŞINI ETKİLEYEN ANA FAKTOumlRLER

11 Orman Yangın Davranışı

Her yangın işccedilisinin eğitiminde oumlğretilen ilk bilgi orman yangın davranışıdır Başarılı bir

yangın soumlnduumlrme aktivitesinin olmazsa olmaz şartı yangın davranışı hakkında detaylı bilgi ve

deneyime sahip olmaktır Yangın davranışı yanıcı maddenin tutuşması alevin gelişmesi

yangının yayılması ve diğer doğal olaylarının bir buumltuumlnuuml olarak tanımlanabilir

Orman yangınlarının nasıl ve niccedilin yayıldığını birbiri ile ilişkili birccedilok faktoumlr

belirlemektedir

Yangın davranışını tahmin etmek iccedilin aşağıdakilein bilinmesi ve anlaşılması

gerekmektedir

(i) Yangının başlamasına ne neden olur

(ii) Yangın nasıl başlar

(iii) Yangın nasıl geşilir

(iv) Yanmaya devam eder mi

(v) Hangi youmlnde nasıl bir hızda yayılır

(vi) İlerleyeceği youmlnde niccedilin ilerler ve

(vii) Hangi sıklıklarda ve ne zaman yanar

Bu bilgiler ışığında

yangın işccedilileri ve yangın youmlneticileri daha etkin ve etkili yangın oumlnleme ve savaş

planları yaparak yangının nerede nasıl ve zaman kontrol altına alınması konusunda en

doğru kararı verebileceklerdir

İş guumlvenliği tehlike durumlarının tanımlanması ve tehlikeden kaccedilınma konusunda daha

başarılı olunacaktır

Yangının kontrole alınmasında daha etkin savaş youmlntemlerinin ortaya konulacaktır

12 Yanma İlkeleri

121 Yangın Uumlccedilgeni

Yangınların tuumlmuuml YANICI MADDE ISI ve OKSİJENrsquonin uygun koşullarda ve

gereken oumllccediluumllerde bir araya gelmesiyle oluşan kimyasal birer reaksiyondur Bu uumlccedil elementin

oluşturduğu kombinasyona ldquoYangın Uumlccedilgenirdquo denir Bir ormanda her zaman bol miktarda

yanıcı madde ve oksijen bulunur Uumlccedilgeni tamamlamak iccedilin yeterli miktardaki ısıya veya

tutuşturma kaynağına ihtiyaccedil vardır Bu uumlccedil elementen her hangi birinin yokluğunda yangın

meydana gelmez Orman yanıcı maddelerinde asıl yanan bileşen karbondur Basit olarak

yanma olayı karbon ve oksijenin reaksiyona girmesi sonucunda karbondioksit ve ısı

20

enerjisinin accedilığa ccedilıkmasıdır Kimyasal bir olay olup yuumlksek sıcaklık derecelerinde meydana

gelir Yanma fotosentezin olayının tersidir

CO2 + H2O + Guumlneş Enerjisi C6H12O6 + O2 Fotosentez

C6H12O6 + O2 + Tutuşma Sıcaklığı CO2 + H2O + Isı Yanma

Yangın uumlccedilgenini oluşturan uumlccedil element oksijen yanıcı madde ve sıcaklıktır

Oksijen ndash Havanın 21rsquoi oksijenden ibarettir Oksijen miktarının 15rsquoe duumlşmesi

sonucunda yangın soumlner

Yanıcı Madde - Doğal yangınlarla muumlcadelede oumlncelikli olarak yangın uumlccedilgeninin

yanıcı madde ayağı kırılarak kontrol altına alınmaya ccedilalışılır Yangnın kontrol altına alındığı

hat genellikle yuumlzey yanıcı maddelerin el aletleri ile uzaklaştırılarak mineral toprağın accedilığa

ccedilıkarılmasıyla veya hat genişliğinde bir alanın suyla ıslatılması sonucu elde edilir

Sıcaklık - Bir yangının başlayabilmesi iccedilin yanıcı maddenin tutuşma sıcaklığına

getirilmesi gerekmektedir Şayet sıcaklık tutuşma sıcaklığının altına duumlşerse o zaman yangın

soumlner Su sıcaklığı duumlşuumlren en etkin maddelerden biridir Kumlu toprak uygulaması da ısıyı

duumlşuumlrmeye yardımcı olur

122 Tutuşma Sıcaklığı

Tutuşma Sıcaklığı bir maddenin tutuşması ve herhangi bir kaynaktan hiccedilbir ek ısı

almaksızın yanmaya devam edebilmesi iccedilin gerekli olan sıcaklık olarak tanımlanır Şayet bir

yanıcı maddenin yanmasına neden olan ısı uzaklaştırıldığında yanma olayı duruyorsa o

zaman bu yanıcı madde henuumlz tutuşma sıcaklığına ulaşmamıştır denir

Hızlı bir yanıcı madde tuumlketimi olduğunda tutuşma noktası veya evresi yanıcı madde

tipine ve koşullarına bağlı olarak değişiklik goumlsterir Tutuşma sıcaklığı yanıcı maddenin

oumlzelliğine bağlı olarak 220-250degC arasında değişiklik goumlsterir Oumlrneğin

YANGIN UumlCcedilGENİ

21

Resim A) Bir kibritle kuumlccediluumlk bir dal tutuşturulduğunda dal yanmaya başlar ve kibrit

uzaklaştırıldıktan sonra da yanmaya devam eder

Resim B) Bir kibritle kuru bir tomruk tutuşturulduğunda tomruk yanmaya ancak kibrit

uzaklaştırılır uzaklaştırılmaz tomruk soumlner

Bu iki oumlrnekte goumlruumllduumlğuuml uumlzere bir kibrit kuumlccediluumlk bir dal parccedilasını tutuşturma sıcaklığına

ulaştırabilirken tomruğu tutuşturma sıcaklığına ulaştıramamıştır Yanıcı maddenin tutuşma

sıcaklığına ulaştırılıp ulaştırılamadığının belirlenmesinde uygulanan sıcaklıkla birlikte yanıcı

maddenin boyutu buumlyuumlk oumlnem taşımaktadır

Yanıcı maddenin tutuşma sıcaklığına ulaşması iccedilin etkili olan bi diğer faktoumlr yanıcı

madde nemidir Nemli bir tomruğun tutuşma sıcaklığına ulaşması kuru bir tomruğa goumlre daha

fazla zaman alır

Orman ve ccedilayır yangınlarına neden olan bazı ısı kaynakları şunlardır

(i) Alevler (kibrit vb) (ii) Kor veya koumlz (sigara vb) (iii) Elektrik hatlarından ccedilıkan kıvılcımlar yıldırım ve (v) Suumlrtuumlnme sonucu oluşan kıvılcım (iş makinaları trenler vb)

123 Yanma Evreleri

Yanma olayı belli bir yanıcı maddeyi tutuşma sıcaklığına ulaştırmaya yetecek orandaki

ısının bulunup bulunmamasına bağlıdır Orman yangınlarında tuumlm yanıcı maddeler yanma

olayının aşağıda accedilıklanan uumlccedil evresini geccedilirirler Bu uumlccedil safhaların tamamlanması ise yangın

uumlccedilgeninde yer alan uumlccedil bileşenin varlığı veya yeterli oranda ısının olup olmamasıyla yakından

ilişkilidir

22

1 Safha ndash Oumln ısınma

Bu safha yanıcı maddelerin kurutulduğu ısıtıldığı ve kısmen damıtıldığı evredir

Ancak bu safhada alev yoktur Bu safhada yanıcı maddenin sıcaklığı tutuşma noktasına

(sıcaklığına) ulaşmaya başlar Kabaca orman yanıcı maddelerinin ccediloğunun tutşma sıcaklığı

220-250 degC lsquodir

2 Safha ndash Alevli yanma

Bu safhada ısınma oumlncesi evrede bulunan yanıcı madde gazlara ve odun koumlmuumlruumlne

doumlnuumlşuumlr Yanıcı madde kendi tutuşma sıcaklığına ulaşmıştır ve tutuşturma kaynağının suumlrekli

olması durumunda laevler yaınıcı mddenin uumlzerinde goumlruumlluumlr Bu safhada gazlar yanar ancak

yanıcı madde kendi başına henuumlz alevlenebilecek duruma gelmemiştir

3 Safha ndash Kor halinde yanma

Bu safha yanma olayının son evresidir Bu evreden oumlnce yanıcı maddenin bozulma

suumlreci olarak yanıcı madde daima iki yanıcı maddeye ayrılır Bunlar gaz ve odun koumlmuumlruumlduumlr

Yanma evresi boyunca yanıcı maddeden ccedilıkan gazlar alevli olarak goumlzle goumlruumllebilir biccedilimde

yanar Odun koumlmuumlruuml ise alevsiz olarak yanmaya devam eder Daha sonra yanıcı madde

tuumlkenir ve kuumll olur Bu aşamadaki orman yanıcı maddeleri kuumltle taşınımına neden olabilecek

ruumlzgacircrların varlığı ile veya yanan yanıcı maddelerin tepe aşağı yuvarlanması sonucunda nokta

yangınlarına neden olur

13 Isı Transferi

Isı bir madde den diğerine hareket eden

veya transfer olan bir enerji formudur Isı

transferi belli bir yol izleyen yangın davranışını

etkiler Yangınlar farklı ısı transfer metodlarına

bağlı olarak yayılırlar

Isı tranfer metodlarını 4 farklı

metodlaoumlzetlemek muumlmkuumlnduumlr (i) Radyosyon (ii) Konveksiyon (iii) Konduumlksiyon (iv) Kuumltle Taşınımı

Radyasyon ışık hızında herhangi bir

youmlnde accedilık alana doğru ısının taşınmasıdır

23

Radyasyon ısınan havanın hareketine gereksinim duymaz Ancak ısının şiddeti objeden

kaynağa doğru olan uzaklığın karesiyle orantılı olarak azalır

Radyasyon ana yangın istikametindeki yanmamış yanıcı maddelerinin ısınmasına

neden olarak yanıcı maddenin tutuşma sıcaklığına erişmesi yardımcı olur ve yanmasını

sağlar

Buumlyuumlk bir yangın (yuumlksek alevler) kuumlccediluumlk bir yangına oranla yanıcı maddeleri daha oumlnce

ısıtır ve daha hızlı tutuşturur Radyasyon yani yanıcı maddelerin ısınmasına neden

olduğundan oumlrtuuml yangınlarının yayılmasında ccedilok oumlnemli bir rol oynar Radyasyon yangın

hattı youmlnuumlndeki yanıcı maddeleri oumlnceden ısıtarak yangın hattının oumltesine yangının

atlamasına yardımcı olur

Aşağıdaki oumlzelliklerden dolayı radyasyon yangın yangın davranışı iccedilin oumlnem arz eder

ccediluumlnkuuml

(i) Oumlrtuuml yangınlarının yayılmasına yardımcı olur

(ii) Yangının doğal veya yapay olarak hazırlanan yangın engelini atlayarak geccedilmesini

sağlayabilir

Konveksiyon ısınan hava ve diğer gazlarla birlikte ısının taşınması demektir Bir

yangının uumlzerindeki duman yukarıya doğru hareketi ısınan hava diğer gazlarının

yuumlkselmesinin bir kanıtıdır Hızlı bir şekilde yuumlkselen konveksiyon kolonu ccedilok şiddetli olarak

yanan bir yangının goumlstergesidir

Konveksiyon havanın hareketine bağlı olarak ısıyı herhangi bir youmlnde yayan ısınmış

hava ve gaz formudur Bir orman yangınında yanıcı maddeler ısınan hava duman ve gazlarla

buluştuğunda başlangıccedil ısısını alır Konveksyon yangının yayılmasına katkı sağlar

Yuumlkselen bir konveksiyon kolonu sıcak

koumlzleri ve yanan dalları yanan alandan başka

yerlere taşıyabilir Bu ısı kaynağı yere duumlşer ve

uygun yanıcı maddenin varlığında nokta yangını

oluşturabilir

Konveksiyon ayrıca kuumlccediluumlk ağaccedil

topluluklarının veya tek bir ağacın dipten tepeye

doğru birde alevlenmesine (torching) neden olur ve

tepe yangınlarının başlasına yardımcı olur Bu

olaya tropikal ormanlarda oldukccedila nadiren rastlanır

Oumlzetle konveksiyon yangın davranışı accedilısından ccedilok

oumlnemlidir Ccediluumlnkuuml

(i) Yangının yayılmasına

(ii) Nokta yangınlarının oluşmasına

(iii) Torching

(iv) Tepe yangınlarının başlamasına ve

(v) Eğim yukarı yangının hızla ilerlemesine

yardımcı olur

Konduumlksiyon ısının bir yanıcı madde iccedilinde veya bir yanıcı maddeden diğerine direk

kontakt kurarak taşınmasıdır Odun temelde ısının taşınmasındaccedilok zayıf bir ilekendir

Ancak metal ısıyı ccedilok iyi iletir Bu ısı transfer metodu inşaat yapılarda oumlnemli olmasına

rağmen orman yangınlarıyla ccedilok az ilişkilidir

24

Kuumltle taşınımı orman yangınlarında temel bir ısı tranfer metodudur Direkt temas

yoluyla oluşur ve tutuşmuş veya kor haline gelmiş yanıcı maddelerin yuvarlanarak veya

duumlşerek ısıyı yaymasıyla meydana gelir

YANGIN DAVRANIŞINI ETKİLEYEN ANA FAKTOumlRLER

Yanıcı maddeler hava halleri ve topoğrafik faktoumlrlerin tuumlmuuml yangın davranışını etkiler

Yangın davranışının doğru ve guumlvenilir bir şekilde tahmin edilebilmesi iccedilin yangın davranışı

uumlzerinde etkili olan faktoumlrler ccedilok iyi bilinmelidir

Yangın davranışını uumlccedil ana faktoumlr etkiler

(i) Yanıcı madde (ii) Hava (iii) Topoğrafya

1) Yanıcı Maddeler

Yanıcı madde oumlrtuumlde veya tepede bulunan tutuşup yanabilen canlı veya oumlluuml herhangi

bir organik materyaldir Yangın davranışında etkili olan yanıcı maddelerin belli oumlzellik ve

karakteristiklerinin ccedilok iyi bilinmesi gerekmetedir Yanıcı maddeler toprakta toprak uumlstuumlnde

ve daha yuumlksekte bulunabilen tutuşup yanabilen veya yanmaya tutuşmaya eğilimli herhangi

bir madde veya karışım olarak tanımlanır (Robertson 1971) YDTS iccediline yanıcı madde

oumlzelliklerinin doğru ve eş zamanlı bir şekilde dacirchil edilmesi yangın davranışında buumlyuumlk oumlnem

taşımaktadır Yanıcı maddelerin sınıflandırılmalarında yangın davranışına etki eden yanıcı

madde ağırlığı boyutları dağılımı ve nem iccedileriği gibi elde edilebilen ve uumlzerinde oumllccediluumlmler

yapılabilen yanıcı madde oumlzellikleri esas olmaktadır (Van Wagner 1963)

Bunlar (i) Yanıcı madde boyutu (ii) Yanıcı madde duumlzeni ve suumlrekliliği (iii) Yanıcı madde miktarı (iv) Yanıcı mdde tipleri dağılımları ve (v) Yanıcı madde koşulları

Herhangi bir yangının analizinde yanıcı maddenin bu oumlzellikleinin dikkate alınması buumlyuumlk oumlnem taşımaktadır

Yanıcı madde boyutu

Yanıcı madde boyutu yanıcı maddelerin yanma hızını belirleyen bir faktoumlrduumlr Yanıcı

madde boyutu potansiyel yanıcı madde ağırlığının tahmin edilmesinde yeterli olmaktadır

Bununla birlikte tuumlketilebilir yanıcı madde miktarını tahmin etmek iccedilin bazen hem canlı hem

de oumlluuml materyallerin dağılımının buumlyuumlkluumlkleri ve hacimleri bilinmelidir İnce ve kaba yanıcı

maddeler olmak uumlzere genelde iki grupta incelenirler

A İnce (hafif) yanıcı maddeler yaprak

ince dal ibre ve ccedilayır gibi maddeler ccedilok hızlı nem

alma ve verme oumlzelliğine sahip olan maddelerdir

Dolayısıyla ccedilok kısa suumlrede kuruyarak tutuşmaya

elverişli hale gelmektedirler Yangın ince yanıcı

maddelerde kalın yanıcı maddelere oranla daha

hızlı yayılır

B Kalın (ağır kaba) yanıcı maddeler

incelere oranla daha buumlyuumlk ebatlara sahip koumlk

25

devrilmiş goumlvdeler ve kalın ccedilaplı kesim

artıklarından oluşmaktadır Bu tip yanıcı

maddeler boyutlarından dolayı nemi daha yavaş

alıp daha geccedil bırakırlar Tutuşmaları iccedilin daha

fazla ısıya ve yanmaları iccedilin daha fazla zamana

ihtiyaccedil goumlsterirler Dolayısıyla bu tip yanıcı

maddelerin yangının başlaması ve yayılmasında

oumlnemli bir etkisi yoktur Ancak uzun suumlre kor

halinde kalabildiklerinden yangının mevcut

sınırlarını aşıp yanmamış alanlara geccedilerek

tekrar başlamasını engellemek iccedilin soğutma

ccedilalışmalarında bu tip yanıcı maddelere dikkat

edilmeli ve tamamen soumlnduumlruumllmelidir (Bilgili 1998a)

Yanıcı madde duumlzeni ve suumlreklilği

Yanıcı madde duumlzeni yanıcı maddelerin yatay ve dikey konumdaki dizilimleri ile

ilgilidir Yanıcı madde suumlrekliliği ise tuumlm yanıcı maddelerin yatay ve dikey konumdaki

suumlrekliliğini ifade eder Yanıcı madde duumlzeni yanmayı yangın şiddetini yayılma oranını

havalanmayı dolayısıyla yanıcı madde nem kaybı oranını buumlyuumlk oumllccediluumlde etkiler Yanıcı madde

duumlzeni

(i) Yangının yayılma ve yanma oranını (ii) Yangının yayılacağı youmlnuuml (iii) Nemin evaporasyon oranını ve (iv) Yanma iccedilin uygun oksijen oranını belirler

Ccedilok sıkışık veya ccedilok seyrek olarak dizilmiş yanıcı madde parccedilacıklarının oluşturduğu

bir zeminde yangın ccedilok hızlı ilerleyemez Yanıcı madde ccedilok sıkışık olduğu durumda yanıcı

madde yoğunluğunun fazla ve goumlzenekliliğinin az olmasından dolayı yanıcı madde nem

miktarı daha fazla olacaktır Bu yuumlzden kuruma daha uzun bir suumlrede gerccedilekleşecektir Yanıcı

maddenin seyrek olması durumunda ise yanıcı madde parccedilacıkları birbirine yeterince yakın

olmadıklarından dolayı yanan parccedilacıkların oluşturdukları enerji henuumlz yanmaya başlamamış

materyali tutuşturacak derecede olamayacağından yangının ilerlemesi sağlanamayacaktır İbre

boyu kuumlccediluumlk olan saf iğne yapraklı meşcerelerde (oumlrneğin goumlknar ladin) oumlluuml oumlrtuumldeki ibre

goumlzenekliliğinin az oluşu ve sıkışık bir yapı oluşturmaları nedeni ile oumlrtuuml yangınları ya ccedilok

yavaş ilerler ya da hiccedil ilerlemez Yapraklı meşcerelerde (oumlzellikle meşe) yeni doumlkuumllmuumlş

yaprakların oluşturduğu oumlluuml oumlrtuumlde yangın daha hızlı ilerleyebilir Bunun sebebi yaprakların

kıvrılarak havalanmayı arttırması (gevşek bir oumlrtuuml oluşturması) ve iyi bir oumlrtuuml oluşturmasından

kaynaklanmaktadır Oumlrtuuml yangınları oumlzellikle ccedilam meşccedilerelerinde diğer meşcerlere oranla

oldukccedila hızlı yayılmaktadır Bunun nedeni ibrelerin uzunluğu ve oluşturdukları derin ve

havalanması iyi oumlluuml oumlrtuuml tabakasıdır (Bilgili 1998a)

Hem yatay hem de dikey yanıcı madde suumlrekliliği yangın davranışı accedilısından son derece

oumlnemli yanıcı madde oumlzelliklerindendir Yangın genelde oumlluuml oumlrtuuml tabakasında başlar ve gelişir

Yangının ilerleyebilmesi yangının ilerlediği youmlndeki yanıcı maddenin suumlrekliliği ile doğrudan

ilişkilidir Oumlluuml oumlrtuuml tabakasındaki bir kesinti yangının daha ileriye geccedilişini engelleyecek ya da

zorlaştıracaktır Aynı şekilde oumlrtuuml yangınının tepe yangını halini alabilmesi iccedilin oumlrtuuml yangını

ile oluşan enerjinin tepedeki yanıcı maddeleri tutuşturacak derecede ve tepenin de belli bir

yuumlkseklikte olması gerekir Genellikle dikey alev yuumlksekliğinin 15 katı yuumlkseklikteki boşluk

uumlst tabakanın yanmasına engel olmaktadır (Chandler vd1991)

26

Yanıcı Madde Miktarı

Yangın davranışı ile doğrudan ilişkili olan yanıcı madde miktarı (Rothermel 1983)

yangının yayılışını ve accedilığa ccedilıkan enerji

miktarını belirler (Stinson ve Wright 1969

Whelan 1995) Birim hektarda yanacak

yanıcı madde miktarı yangının şiddetini

etkiler Hektardaki yanıcı madde miktarı

arttıkccedila yangının şiddeti ve accedilığa ccedilıkardığı

ısı miktarı artar

Hafif yanıcı maddelerde ilerleyen bir oumlrtuuml yangının kontrol altına alınması kolaydır Ancak ağır yanıcı maddelerde ilerleyen bir oumlrtuuml yangını fazlaca ısı accedilığa ccedilıkardığından şiddetli ilerler ve kontrol altına alınması oldukccedila zordur

Hektardaki yanıcı madde miktarı (hacmi) hafif otlardan ağır kesim artıklarına kadar ccedilok geniş bir yelpazede değişiklik arz eder Yanıcı maddenin miktarını yangın esnasında accedilığa ccedilıkan toplam ısı miktarı belirler Yangın suumlresince accedilığa ccedilıkan toplam ısı miktarı yangının yayılmasında ccedilok oumlnemli bir rol oynar Yanıcı madde miktarının belirlenmesi saha uumlzerinde tehlikeyi azaltma oumlnlemlerinin gerekli olup olmadığına karar vermede ve ileride ccedilıkabilecek olası yangınlara karşı alınacak oumlnlemlerin planlanmasında gerekli olmaktadır

Yanıcı madde miktarının tahmin edilmesinde canlı yeşil olan vejetatif kısımlar değişik

sınıflara ayrılmakla birlikte yanabilirlik durumlarına goumlre 05 cm lt 05-1 cm 1-2 cm 2-5

cm 5-10 cm ve 10 cmgt daha yukarı kalınlık olmaka uumlzere sınıflarılırlar (Vezina 1962

Chandler vd 1991) Bu şekilde mevcut yanma koşullarında ne kadar yanıcı madde miktarının

yanabileceği doğru guumlvenilir ve etkili bir şekilde hesaplanmış olur Dolayısıyla yangın

yayılma oranı yangın şiddeti ve yanıcı madde tuumlketiminin belirlenmesi iccedilin gerekli

girdilerden birisi elde edilmiş olur

Yanıcı Madde Tipi ve Arazideki Dağılımı

Yanıcı madde tipi genel

anlamada benzer oumlzelliklere

sahip vejetasyon tiplerini ifade

eder Yanıcı maddelerin

yanabilirliği duumlzenine iccedilerdiği

nem miktarına yaşa genel

olarak ağaccedil goumlvdesine ve

tuumlrlerin bileşimine bağlıdır

Her bir yanıcı madde tipi

yangın davranışı accedilısından

farklılıklar arz eder Benzer

topoğrafik ve hava halleri

koşullarında yangın bazı yanıcı

madde tiplerinde yavaş

yayılırken bazılarında oldukccedila

hızlı yayılabilir

Genccedillik

Goumll

Genccedillik

Genccedil Ağaccedillandırma Alanı

Karışık Meşccedilere ışık

Yaşlı Meşccedilere

Maki ışık

Goumll

27

Aynı şekilde bazılarında yuumlksek şiddette yangın oluşurken (oumlrneğin maki ve genccedil

plantasyonlar) diğerlerinde duumlşuumlk şiddette yangın goumlruumlluumlr (oumlrneğin yaşlı meşcereler) Bu

durum dikkate alındığında yanıcı madde tiplerinin arazi uumlzerindeki dağılımlarının yangın

davranışını oumlnemli oumllccediluumlde etkileyeceği kolayca anlaşılmaktadır (Bilgili 1998a)

Yanıcı Madde Nemi

Yanıcı madde nemi mevcut hava koşullarının farklılığına goumlre yangının başlaması ve

yayılması iccedilin limit bir faktoumlrduumlr Orman yanıcı maddelerinin nem kaynağı

(i) atmosfer (ii) yağış ve (iii) toprak yuumlzeyidir

Yanıcı madde nemi yuumlksek olduğu zaman tutuşma zayıf yayılma oranı duumlşuumlk bununla

birlikte yanıcı maddenin neminin duumlşuumlk olması durumunda tutuşma kolay olup yayılma

oranı yuumlksektir (Shroder ve Buck 1970 Blackmarr 1972 Chandler vd 1991) Yangının

yayılışının buumlyuumlk oumllccediluumlde tepeye bağlı olduğu yanıcı madde tiplerinde canlı yanıcı

maddelerdeki (yaprak) nem yangın davranışını etkileyen temel bir etmendir (Countryman

1972)

Yanıcı madde neminin yuumlksek olduğu durumlarda yangının başlaması ve gelişmesi

zorlaşır Ancak yanıcı madde neminin duumlşuumlk olduğu durumlarda ise yangın kolaylıkla başlar

ve hızla ilerler Yanıcı madde nemi sıcaklık bağıl nem ruumlzgar yağışlı mevsim guumlnuumln belli

zamanlarındaki değişim ve yerel topoğrafyaya bağlı olarak farklılık goumlsterir Yanıcı madde

nemi oumlluuml yanıcı maddelerde canlı yanıcı maddelere oranla ccedilok daha hızlı değişir

Yanıcı Madde Ccedileşitleri

Orman yanıcı maddeleri dikey yayılışları ve genel oumlzellikleri dikkate alınarak iki gruba

ayrılırlar Bu sınıflandırmada ayrıca yanıcı madde duumlzeni boyutu nemi ve miktarı dikkate

alınır Buna goumlre yanıcı maddeler 1) Yuumlksek boylu yanıcı maddeler 2) Yuumlzey yanıcı

maddeleri olarak ikiye ayrılır

28

1) Yuumlzey yanıcı maddeleri ikiye ayrılır a) Toprak iccedili yanıcı maddeler b) Toprak uumlstuuml

yanıcı maddeler

1) Toprak iccedili yanıcı maddeler uumlst topraktaki (A horizonu) tuumlm yanıcı maddeleri kapsar

Oumlrneğin humus ağaccedil koumlkleri ccediluumlruumlmekte olan organik madde artıkları guumlbre ve turbalar

Hatta testere tozları da bu katagoriye dahildir Tuumlm toprak iccedili yanıcı maddeleri alevden

ziyade parıltılı yanma goumlruumlnuumlmuumlndedir Daima yuumlksek bir nem oranına sahiptirler Nem

oranlan 20nin altına duumlşmedikccedile tutuşmazlar Fakat tutuşurlarsa yanma suumlrekli olarak

devam eder Yanmaları iccedilin ya hiccedil veya ccedilok az bir oksijene gereksinimleri vardır Bu

maddelerde yangın yavaş ilerler

Humus

Toprak yuumlzeyi uumlzerindeki vejetasyon materyallerinin ayrışımı sonucu meydana gelir

Normal olarak bu maddeler yangının yayılma suumlratini ender olarak etkiler Zira bunlar hem

nemli hem de sıkı istiflenmiş olduklarından ancak uumlst kısımlarının az bir boumlluumlmuuml hava ile

bağlantılıdır Humus kısımlarında yangın ccedilıkma olasılığı ccedilok az olup ccedilıkan yangının yanma

ve yayılma suumlreti de ccedilok azdır Orman yangınlarında humusun ccediloğu alttaki mineral toprağa

karışır

Humus yangınlarının iccedilten tuumlterek yanma karekteri bu tip yangınlarla savaşı

guumlccedilleştirmektedir Bu tip alanlarda yangını soumlnduumlrmek iccedilin humus tabakasını mineral toprağa

kadar accedilmak gerekir Yalnız yapılan inceleme sonunda alt humus tabakası ccedilok ıslak ve ccedilok

fazla sıkı istiflenmişse o zaman bu alanı mineral toprağa kadar accedilmağa gerek yoktur Bir

yangın alanı iccedilindeki humus yangınlarını soumlnduumlrmek iccedilin en iyi ccedilarelerden birisi bir kuumlrekle

humus tabakasını alt uumlst etmektir Boumlylece hava ile temas eden humusun yanması sağlanmış

olur Bu yangınlar su ile de soumlnduumlruumllebilir Fakat bu işlemde yanıcı maddenin su ile iyi bir

şekilde ıslanmsını sağlamak gerekir Fakat humus yangınlarının toprakla soumlnduumlruumllmesi ccedilok

zordur

Koumlkler

Humus gibi koumlkler de yangının yayılma hızında oumlnemli değildir Zira hava ile temasları

yoktur Yangın koumlklerde yavaş ilerler Fakat bazen yangın koumlkler vasıtasıyla kontrolden

kaccedilarak yangın koruma hattını aşar ve yangından korunmak istenen alana geccediler Eğer bu

yangın toprak uumlstuuml tabakasına ulaşırsa yeni bir yangın ccedilıkmasına neden olurlar Bundan

dolayı yangın hattına yakın bulunan koumlkler yangın sonrası soğutma ccedilalışmalarında dikkatlice

soumlnduumlruumllmesi gerekmektedir

1) Toprak uumlstuuml yanıcı maddeler

Bunlar oumlluuml veya canlı olup mineral toprağın uumlst yuumlzuumlnde mevcut tutuşabilen tuumlm

materyalleri kapsar Oumlrneğin oumlluuml materyaller doumlkuumllmuumlş yapraklar ince ve kuumlccediluumlk dallar

kabuk kozalak canlı materyaller ccedilayırlar alccedilak boylu ccedilalılar fideli kuumlccediluumlk boylu fidanlar vb

Hatta ortalama 15 m yuumlksekliğe kadar olan ccedilalılarla toprak yuumlzeyindeki kalın dallar

devrikler ve kuumltuumlkler de bu gruba girerler

Yaprak ve ince yanıcı maddeler

Orman oumlrtuumlsuumlndeki oumllmuumlş yaprak veya iğne yapraklar ile diğer ince yanıcı materyaller

hem yangının ccedilıkmasında hem de suumlratle gelişmesinde buumlyuumlk rol oynarlar Bunlar orman

altında her yerde rastlanan genel yanıcı materyallerdir Bunların tutuşması ve tehlikeli olması

yanıcı maddenin fiziksel karakterine ormandaki duumlzenine ve miktarına bağlıdır Şayet yaprak

ve iğne yapraklar ince dallar ve suumlrguumlnler uumlzerinde iseler yanma daha şiddetli olmaktadır

Zira dallı olan yapraklar toprak yuumlzuumlne duumlşuumlp rutubetlenenlerden daha uygun bir durum almış

29

olurlar Bu nedenle iğne yapraklı ormanlardaki kesim artıklarının yangın iccedilin ccedilok tehlikeli

olması bundan ileri gelir

İğne yapraklılar iccedilinde ccedilamın iğne yaprakları diğer konifer yapraklarından daha fazla

tutuşmaya ve yangının gelişmesine muumlsaittir Zira ccedilamların iğne yaprakları hem buumlyuumlk hem

de ikili iğne yaprak taşımaktadır Bunlar aynı zamanda ayrışmadan uzun yıllar toprak

uumlzerinde kalarak birikimi arttırırlar Buna karşın ladin vegoumlknarın iğne yapraklarının teker

teker doumlkuumllmesi kısa olması ve rutubetli toprak uumlstuuml kısımlarıyla hemen temasa geccedilmesi

nedeniyle tutuşma ve yanmaları yavaş olmaktadır

Yapraklı ağaccedillar iccedilinde oumlrneğin oumlzellikle bazı meşe tuumlrlerinin yaprakları tutuşmaya

elverişlidir Bunun ccedileşitli nedenleri vardır (1) Kıvrılma nedeniyle toprakla temas yuumlzeyi az

olur (2) Oldukccedila uzun bir suumlre dış ortamdaki rutubeti absorbe etme oranları duumlşuumlktuumlr ve (3)

Toprağa doumlkuumllduumlkten sonra hemen kompaktlaşmazlar

Ot ve ccedilayırlar

Otlar ccedilayırlar ve diğer kuumlccediluumlk bitkiler oumlzellikle iğne yapraklı ormanlarda oumlnem

kazanırlar Bu bitkilerin yangınla olan ilişkisi uumlzerinde ruumlzgar havanın sıcaklığı ve atmosfer

neminin buumlyuumlk roluuml vardır Gelişme periyodunda yeşil ve su bakımından zengin olduklarından

dolayı yangını taşıyıcı değil durdurucu goumlrev alıp yangının yayılmasına engel olurlar Fakat

kuruduklarında yangın iccedilin buumlyuumlk tehlike yaratırlar

Ot ccedilayır ve diğer kuumlccediluumlk bitkiler Tuumlrkiyenin orman yangın mıntıkalarındaki ormanlarda

ve oumlzellikle kapalılığı bozulmuş meşcerelerde oldukccedila fazla mevcuttur Yangınla savaşanlar

bu oumlrtuuml tabakasını daima goumlz oumlnuumlnde bulundurmalıdırlar

Alccedilak boylu ccedilalılar fide ve fidanlar

Genellikle 120 cm boydan daha alccedilak olan bu materyaller orman toprağı uumlzerinde diğer

alccedilak boylu yanıcı maddelerle iccedil iccedile bulunurlar Bu canlı vejetasyon oumlrtuumlsuuml yangın sezonu

başında yangın suumlratinin azalmasına yardım eder Sezon ilerledikccedile hava sıcaklığı ruumlzgar ve

duumlşuumlk bağıl nem bu materyalleri kurutur O zaman bunlar yangın iccedilin hem tehlikeli hem de

yangının diğer yerlere taşınmasına yardımcı olurlar

İnce Dallar ve Diğer Oumlluuml Materyal

Bunlar 5 cm ccedilaptan ince olan dallar kabuk ve diğer ayrışım materyallerini oluşturur

Yangınların suumlratini etkileyen orman yanıcı maddeleri iccedilinde en oumlnemlileridir Kolay

tutuşarak yangınların bir yerden diğerine geccedilmesinde buumlyuumlk yardımcıdırlar Şayet bu

materyaller ot ve ccedilayır oumlrtuumlsuumlyle kombine edilmişse o zaman yangının ccedilok tehlikeli olacağı

daima goumlz oumlnuumlnde tutulmalıdır Zira bu materyallerin bulunduğu alanlarda ccedilıkan orman

yangınları buumlyuumlk sıcaklık yaratırlar Bu durum yangınla savaşı guumlccedilleştirir

Buumlyuumlk dallar devrik goumlvdeler ve kuumltuumlkler

Bu kalın yanıcı maddeler tutuşmaları iccedilin uzun bir kuraklık doumlnemine gereksinim

goumlsterirler Fakat kuruduklarında ccedilok şiddetli yangınlara neden olurlar Boumlyle yangınların

soumlnduumlruumllmesi ccedilok guumlccediltuumlr Bu materyallerin yanmasıyla toprak fazla ısınır

1) Yuumlksek Boylu yanıcı maddeler

Bunlar oumlluuml veya canlı olup orman ccedilatısı iccedilinde bulunan genellikle topraktan 15 m

yuumlkseklikten yukarı olan materyalleri kapsar Oumlnemlileri aşağıda verilmiştir

Ağaccedil dal ve yapraklar

30

İğne yapraklı ağaccedilların canlı yaprakları oldukccedila yuumlksek tutuşma yeteneğine sahiptir

İğne yapraklar tepe yangınının suumlratle ilerlemesini desteklerler İğne yapraklı dallar

uumlzerindeki dizilişi havanın serbest cereyanına yardımcı olur Buna ek olarak ağaccedilların tepe

dalları alccedilak boylu yanıcı maddelerden daha fazla ruumlzgar ve guumlneş ışığı alır Ayrıca iğne

yaprakların uccedilucu yağ ve reccediline ihtiva etmesi ağaccedil dallarını ve tepelerini oumlnemli yuumlksek

boylu yanıcı maddeler haline getirmektedir

Ağaccedillar uumlzerindeki oumlluuml iğne yapraklar ince va kalın kuru dallar oumlnemli yanıcı

maddelerdir Ayrıca ccedileşitli nedenlerle oumlrneğin boumlcek hastalık kar fırtına vb ağaccedillar

uumlzerindeki yanıcı materyalin artması yangının ağaccediltan ağaca atlamasına yardım eder Ayrıca

ağaccedil goumlvdelerinin aşağı kısımlarındaki kurumuş dallar oumlrtuuml yangınının tepe yangını halini

almasına neden olur Tepe yangınlarının soumlnduumlruumllmesi ise oldukccedila guumlccediltuumlr Bu durumda ilk

yapılacak iş oumlrtuuml yangınını soumlnduumlrmesi ve muumlmkuumlnse yangının tepeye geccedilmesine engel

olmaktadır Goumlvdelerin alt kısımlarındaki kuru dalların kesilerek uzaklaştırılması tepeyi

yangından koruma youmlntemlerinden birisidir

Alt tabaka ağaccedilccedilık ve ccedilalılar

Orman tiplerinin ccediloğunda ccedileşitli ccedilalı ve bodur ağaccedil tuumlrleri yer alır Bunlar yangınların

suumlratle yayılmasına buumlyuumlk oumllccediluumlde yardımcı olur Bazıları oumlrneğin Akdenizin tipik bitkisi

Zakkum (Nerium oleander)un yapraklarının yavaş yanması (Oumlzyiğit 1973)

yangınınilerlemesini yavaşlatıcı etki goumlsterir Fakat oumlzellikle maki formasyonunun

elemanlarının ccediloğu yangının hızla gelişmesine yardımcı olur Bu hususta daimi yeşil ccedilalı ve

ağaccedilcıklar yapraklarını doumlken tuumlrlere oranla daha fazla yanıcı oumlzelliğe sahiptir Zira daimi

yeşil tuumlrlerin yaprakları uccedilucu yağları iccedilerdiğinden bu tuumlrlerin nem oranı yapraklarını doumlken

tuumlrlerden daima daha az duumlzeyde bulunur

Yuumlksek boylu ccedilalılar

Tuumlrkiye ormanlarında yuumlksek boylu ccedilalılar genellikle eski yanmış yerlerde gelişerek

alanı kaplar Bu vejetasyon zamanla bulundukları alanların asli bitki oumlrtuumlsuuml halini alır

Tuumlrkiyede oumlzellikle Akdeniz Boumllgesinde tutuşmaya ve yangının yayılmasına elverişli geniş

alanlar bulunur Ccedileşitli kısa boylu bitkilerden oluşan bu topluluğa maki denilmektedir

Makiler yaz aylarında hava sıcaklığının artması ve bağıl nemin duumlşmesi hallerinde

yangınların ccedilıkmasında ve hızlanmasında buumlyuumlk rol oynarlar Bu yanıcı maddelerde ccedilıkan

yangınla savaşmak oldukccedila guumlccediltuumlr

Dikili kurular

Yangınları etkileyen yuumlksek boylu yanıcı maddelerden dikili kurular ccedilok oumlnemlidir

Oumlrneğin Amerika Birleşik Devletlerinde ccedilıkan yangınların 34uumlnuumln dikili kurulardan

ccedilıktığı saptanmıştır Oumlzellikle tepeleri kırılmış ve odun kalitesi oldukccedila bozulmuş olan dikili

kurular kolayca tutuşur ve yangının yayılma hızını arttırırlar Dikili kurular uumlzerindeki

kabukların yanmasından oluşan yanık parccedilalar aşağı duumlşerek diğer kuumlccediluumlk yangınlara ve

yangının ilerlemesine yardım ederler Bu nedenle bir yangında yanan dikili kurular hemen

kesilerek soumlnduumlruumllmelidir Fakat bunları kesilmesinde ccedilok dikkatli olmalıdır Ccediluumlnkuuml yanan

kabukların ruumlzgacircra da bağlı olarak ccedilevreye savrulması sorunu ortaya ccedilıkar

Yosun liken ve sarılıcı bitkiler

Ağaccedilların uumlzerindeki liken yosun ve sarılıcı bitkiler ccedilabuk tutuşan ve parlayan yanıcı

maddelerdir Oumlzellikle likenler ve sarılıcı bitkiler oumlrtuuml yangınının tepeye veya bir yuumlksek

boylu yanıcı madde elemanından diğerine geccedilmesinde oumlnemli rol oynarlar Bu nedenle toprak

uumlstuuml yanıcı maddelerini uzaklaştırarak yangının liken veya sarılıcı bitkiler yardımıyla tepeye

geccedilmesini engellemek gerekir

31

2) Hava Halleri

Zaman ve konum accedilısından ccedilok buumlyuumlk değişkenlikler goumlstermeleri ve bundan dolayı

yanıcı madde nemi ve yangının yayılması uumlzerine olan etkileriyle yangın davranışını

etkileyen en oumlnemli faktoumlr hava halleri kabul edilebilir Yangın hava hallerinin değişmesi

tutuşmayı yangının yayılmasını ve şiddetini etkiler Orman yangınları uumlzerinde en fazla etkili

olan hava halleri

(i) yağış (ii) ruumlzgar (iii) sıcaklık ve (iv) bağıl nemdir

Yağış yağmur ccediliğ ve ağır sisin bir formudur ve bunların her biri yağış olara

adlandırılır Yağmur bağıl nem gibi yanıcı maddenin nem iccedileriğini etkiler Buumlyuumlk ve ağır

yanıcı maddeler daha fazla nemi daha uzun suumlre buumlnyelerinde bulundurular

Yağışın yangın davranışına olan etkisi

yanıcı madde nemine olan etkisinden

kaynaklanmaktadır Yangının başlayabilmesi ve

gelişebilmesi iccedilin yanıcı madde neminin belirli

bir duumlzeyin altında olması gereklidir Genel

olarak 30rsquoluk nem oranı yangının başlayıp

gelişebilmesi iccedilin uumlst sınır olarak kabul

edilmektedir (Bilgili vd 2002) Yağmur yanan

materyali hemen ıslattığı iccedilin oumlzellikle ince

(05 cmlt) ve orta derecede kalınlıktaki (05-

1cm) yanıcı maddelerde gerccedilekleşen yangının

yayılışını hemen durdurucu etki yapar

(Ccedilanakccedilıoğlu 1993) Bu durum kalın ccedilaplı

materyallerde daha uzun suumlreyi gerektirir

Ruumlzgar genelde yangın şeklini belirleyen en oumlnemli etkenlerden birisidir Yangının

yayılma oranı alanı ve ccedilevre değerlerine ait tahminler iccedilin geliştirilen modellerde ccediloğunlukla

ruumlzgar hızı esas değişken olarak alınmaktadır Ruumlzgar yangının oumln cephesinin gelişmesini

alevin oumlnuumlndeki yanmamış yanıcı maddelere sıcak hava taşıyarak konveksiyon yoluyla

tutuşma ve yanmayı artırarak destekler (Burgan ve Rothermel 1984 Chandler vd 1991)

32

Orman yangınları başlangıccedilta dairesel bir gelişme goumlstermelerine rağmen daha sonra

ruumlzgar eğim ve diğer ccedilevresel faktoumlrlerin etkisiyle elips veya başka bir şekil alırlar (Bilgili

1991 Bilgili vd 2002) Ruumlzgacircr hızının belli bir duumlzeyin uumlzerine ccedilıkması durumunda yanıcı

madde oumlzelliklerindeki farklılıkların yangın davranışı uumlzerine olan etkileri ortadan kalkmakta

oumlzellikle yangın yayılma oranını belirleyen tek faktoumlr durumuna geccedilebilmektedir (NWCG

1981)

Ruumlzgar hızı guumln boyunca veya oumlğleden sonra maksimumdur ve akşamda duumlşmeye

başlar Yangın ccedilok hızlı yayıldığı iccedilin yangınla muumlcadele ccedilalışmaları guumln iccedilerisinde oldukccedila

zordur Diğer yandan ruumlzgacircr nokta yangını oluşturarak yangının kontrol altına alınmasını

guumlccedilleştirir Ruumlzgarın yangın davranışı uumlzerindeki en oumlnemli iki etkisi şunlarıdır

(i) Yangının yayılma youmlnuuml ve (ii) Yangının yayılma oranı

Ruumlzgar konveksiyon kolonuna youmln vererek yangının alevlenmesine neden olur ve

suumlrekli olarak oksijen desteği sağlar Ruumlzgar geniş accedilılmayan yangın engelinin diğer tarafına

koumlzleri ve yanan ince materyali taşıyarak nokta yangınları oluşturur veya konveksiyon

kolonunu ve alevleri eğerek direkt yanıcı maddeyi tutuşturur

Sıcaklık yanıcı maddenin kurumasına neden olarak yanıcı madde koşullarını değiştirir

Sıcaklık ayrıca yangın işccedililerinin performansı accedilısından da ccedilok oumlnemlidir Aşırı sıcaklık

konduumlsyonu duumlşuumlrerek işccedililerin verimliliğini olumsuz youmlnde etkilemektedir Yanıcı maddeler

radyasyonla guumlneşten ve konveksiyonla ccedilevresindeki havadan ısı alırlar Hava sıcaklığı

yuumlksek olduğu zaman yanıcı maddelerin de sıcaklıkları yuumlksek olacağından tutuşmaları iccedilin

daha az bir ısıya ihtiyaccedil duyar Yuumlksek sıcaklıklar yanıcı maddelerin nem iccedileriklerini

duumlşuumlrerek kurumalarını ve yangında kolay yanmalarını sağlar Devam eden bir yangın kuru

bir hal almış bu tip yanıcı maddelere ulaştığında hızını arttırarak ilerler (Bilgili vd 2002)

33

Bağıl nem yanıcı madde nem iccedileriğini etkiler Bağıl nem guumln iccedilerisinde sıcaklığın

artmasına bağlı olarak oumlğle saatlerinde en duumlşuumlk seviyelere iner Buna bağlı olarak yanıcı

maddelerin nem iccedilerikleri azalarak kuru bir hal alırlar Bu sebeple bağıl nemin duumlşuumlk olduğu

zamanlar orman yangınları accedilısından tehlikeli zamanlardır Ayrıca bağıl nem yangın

potansiyelinin ortaya konulmasında kullanılan kriterlerdendir Kolaylıkla oumllccediluumllebilir olması

nedeniyle yangın tehlikesinin ortaya konulmasında temel kriter olarak kullanılmaktadır

(Bilgili vd 2002)

Temel Kurallar

(i) Sıcaklıklığın her 20degC de bir azalmasıyla birlikte bağıl nem iki kat artar ve sıcaklığın her 20degC de artmasıyla bağıl nem yarı yarıya azalır Orman yangınları accedilısından yangının başlayıp gelişebilmesi iccedilin 30 bağıl nem uumlst sınır olarak kabul edilir

(ii) Bağıl nemim 30rsquoun uumlzerinde olduğu durmlarda yangınlar muumlcadele ccedilok zor değildir Ancak 30rsquoun altına duumlştuumlğuuml durumlarda yangının kontrol altına alınması zorlaşır

(iii) Bağıl nem guumln iccedilerisinde değişiklik arz eder sabahları en yuumlksek şafak vaktinde orta ve oumlğlede en duumlşuumlktuumlr

Hava Hallerini Etkileyen Değişimler

Hava hallerini iki ana koşul etkilemektedir Bunlar

(i) Guumln iccedilindeki değişim ve

(ii) Mevsimsel değişimlerdir

(i) Guumln İccedilerisindeki Değişim

Bazı yangınlar guumlnuumln farklı zamanlarında ruumlzgar bağıl nem ve sıcaklıktaki

değişimlerden dolayı ccedilok farklı yanarlar Ruumlzgacircr hızının yuumlksek bağıl nemin duumlşuumlk ve

sıcaklığın yuumlksek olduğu anda yangın tehlikesi en yuumlksek seviyeye ccedilıkar

34

Guumln iccedilerisinde yangın tehlikesinin en yuumlksek olduğu zaman saat 1000 ile 1800 arasıdır

En duumlşuumlk olduğu zaman ise sabah saat 0200 ile 0600 arasıdır

Mevsimsel Değişimler

Her bir mevsim yanıcı madde neminde ve koşullarında farklılıklara neden olarak yangın

davranışını etkiler Tropikal ormanlarda yanıcı maddeler kurak mevsimler boyunca nem

kayberek kururlar ve yağmurlu mevsimlerde işe yeşerirler Oumlluuml yanıcı maddeler canlı yanıcı

maddelere oranla daha iyi tutuşurlar ve daha yuumlksek tehlike arz ederler

3) Topoğrafya

Topoğrafya yangının davranışını etkileyen sahanın fiziksel sabit faktoumlrlerindendir

Arazi şekillerindeki değişiklikler hem yanıcı maddeler hem de hava halleri uumlzerinde

belirleyici bir etkiye sahiptir (Sağlam 2002 NWCG 1981)

Eğimin yangın davranışına etkisi yanıcı maddelerin istiflenme oranı ve bu durumun

yangının yayılması uumlzerine olan etkisiyle accedilıklanabilir (Albini 1974) Eğim yangın

davranışını iki şekilde etkiler

(i) Yangının yayılma oranı ve

(ii) Yangının yayılma youmlnuuml

Duumlz bir alana oranla eğimli bir arazide alevler daha ilerdeki yanmamış materyale

doğrudan temas edebilir veya radyasyon ve konveksiyonla yanıcı maddelerdeki nem

oranlarını duumlşuumlrerek yangının hızlı bir şekilde yayılmasına katkıda bulunur (Hirsch 1996

Pyne vd 1996)

35

Bakı alandaki ruumlzgar durumu ve guumlneş radyasyonu miktarındaki ccedileşitlilikle ilgilidir

Yangın meteoroloji koşulları duumlşuumlk nem ve yuumlksek duumlzeydeki guumlneş radyasyonu bakı

uumlzerinde gerccedilekleşen hızlı tutuşmaya yardımcı olur (Pyne vd 1996)

Bakıya bağlı olarak yanıcı madde tipi ve oumlzelliklerinde oumlnemli değişiklikler olmaktadır

Bu değişikliklerin temelinde guumlneşlenme sıcaklık ve ruumlzgardaki farklılıklar yatmaktadır

Bakı yanıcı madde nem iccedileriğini ve sıcaklığı etkileyen hava şartlarında buumlyuumlk değişikliklere

sebep olduğundan yangın davranışını etkilemektedir (Hayes 1941 1944 1949) Guumlney

bakılı yamaccedilta bulunan yanıcı maddeler şiddetli bir şekilde yanmak uumlzere yeterince

kuruyabilirken aynı yerde ancak kuzey yamaccedilta bulunan benzer yanıcı maddeler hiccedil

yanmayabilir (Davis 1959)

Yuumlkselti farkları oumlzellikle hava halleri ve yanıcı maddede meydana gelen değişiklikler

bakımından yangın davranışı uumlzerinde etkili olmaktadır Dağların tepeleri ile vadi tabanları

guumlnuumln 24 saatinde değişen yanma koşullarına sahiptir Guumlnduumlzleri vadi tabanındaki hava daha

fazla ısınır ve hafifliği nedeniyle yuumlkselir Geceleri ise guumlneş radyasyonu olmadığından ağır

hava kitleleri vadi tabanına doğru akar Bu değişimin sonucu olarak yaz gecelerinde vadi

tabanının sıcaklığı dağların tepelerine goumlre daha duumlşuumlktuumlr (Ccedilanakcıoğlu 1993)

Değişik yuumlkseltilerdeki yanma şartlarıyla ilgili olarak yapılan araştırma sonuccedillarına

goumlre duumlşuumlk yuumlkseltilerdeki yangın tehlikesi kuzey yamaccedillarda buumltuumln guumln boyunca ve

geceleyin vadi tabanından daha duumlşuumlktuumlr Yangın tehlikesi akşam geccediliş periyodunda vadi

tabanıyla aynı olmakla birlikte guumlney yamaccedillarda buumltuumln guumln boyunca biraz daha yuumlksektir

Orta yuumlkseklikte bulunan termal kuşak alanında yangın tehlikesi kuzey yamaccedillarda guumln

boyunca ve akşam geccediliş periyodunda vadi tabanıyla aynı gibidir Guumlney yamaccedillarda ise

yangın tehlikesi vadi tabanından ve diğer buumltuumln yuumlkseltilerden her zaman daha yuumlksektir

Yukarı yuumlkseltilerde ise kuzey yamaccedillardaki yangın tehlikesi sabah geccediliş periyodunda vadi

tabanıyla yaklaşık aynı gibidir guumln boyunca ve akşam geccediliş periyodunda daha duumlşuumlk olup

gece daha yuumlksektir Guumlney yamaccedillarda yangın tehlikesi sabah geccediliş periyodu boyunca ve

gece vadi tabanından daha yuumlksektir guumln boyunca ve akşam geccediliş periyodu boyunca daha

duumlşuumlktuumlr (Barrows 1951)

36

Yangının Doğal Seyri

Bir orman yangının yayılma hızı ve şiddeti yanıcı madde ve ccedilevre koşullarının farklı

kombinasyonlarına bağlı olarak zamanla artar ve belirli boyutlara ulaşır Bu dakikalar ve

bazen saatler ister Yangın davranışını etkileyen birccedilok değişken faktoumlr vardır Bunlar uumlccedil ana

grupta toplanabilir yanıcı madde hava halleri topoğrafya

Ccedilıkan bir yangında yangının bir kısmı diğer kısımlara oranla daha hızlı ilerler Bu

durum genellikle ruumlzgacircra ve arazinin veya her ikisinin de etkisine bağlı olarak değişir

Yangının bu durumu genel goumlruumlnuumlşte elips veya yelpaze şeklindedir Bu tip yangının hızla

ilerleyen uccedil kısmı yangının ccedilıkış yerine (orijin) en uzak olan noktasıdır Yangının bu genel

modeli aşağıdaki kısımlara ayrılabilir

Şekil Tipik bir yangın yayılış modeli

Baş yangın - yangının bu kısmı kendini ccedilok ccedilabuk geliştirir

Yan yangın ndash doğru accedilı halinde veya baş yangının ilerleme youmlnuumlne doğru eğik olarak ilerler

Arka yangın ndashbaş yangının aksi youmlnde ilerler Yangınların yayılma hızı baş yangında

en fazla arka yangında ise en azdır Fakat bu oran ruumlzgar eğim ve yanıcı maddelere bağlı

olarak buumlyuumlk değişiklik goumlsterir Yukarda goumlsterilen yanma modeli oumlnde şiddetli alevi

bulunan nokta yangını ve parmak oluşturmuş bir yangın tipini goumlstermektedir

Parmak ndash Parmak ana yangından bir dil gibi dışarıya doğru yangının oluşturduğu kısımdır

Koy ndash Yanıcı madde ve topografik oumlzelliklere bağlı olarak ortaya ccedilıkan parmak(lar) ve yangın arasındaki kısımdır

Orman Yangını Yayılış tipleri (formları)

37

Her yangın kendine has baş ve yan yangın oumlzelliklerine sahiptir Bu oumlzellikler genellikle

(i) Ruumlzgar oumlzellikle ruumlzgar hızı

(ii) Yanıcı maddede meyadana gelen farklılıklar ve

(iii) Topoğrafyarsquoya bağlı olarak değişir

- Topoğrafya duumlz - Topoğrafya duumlz - Ruumlzgar yok - Orta ruumlzgar - Yanıcı madde homojen - Yanıcı madde homojen

-Topoğrafya duumlz - Topoğrafya duumlz - Şiddetli Ruumlzgar - Ruumlzgar değişken - Yanıcı madde homojen - Yanıcı madde homojen

-Topoğrafya duumlz - Topoğrafya eğimli - Orta Ruumlzgar - Ruumlzgar yok

Ruumlzgacircr (orta)

Ruumlzgacircr 1 Ruumlzgacircr (şiddetli)

Ruumlzgacircr 2

Eğim yukarı

Eğim aşağı

Ruumlzgacircr (orta)

Yanıcı madde az

Yanıcı madde

ccedilok

38

- Yanıcı madde değişken - Yanıcı madde homojen

-Topoğrafya eğimli Tali (yan) sırtların etkisi - Ruumlzgar eğim yukarı - Yanıcı madde değişken

Ruumlzgacircr (orta)

Eğim yukarı

Eğim aşağı

Yan sırt Yan sırt

times

39

BOumlLUumlM

YANGINLARIN ORMAN EKOSİSTEMLERİ UumlZERİNDEKİ ETKİLERİ

Ekosistem dinamikleri basit organizma duumlzeyinden ekosistem duumlzeyine kadar birccedilok iccedil

ve dış faktoumlruumln etkisi altında bulunmaktadır Bu faktoumlrlerin en etkililerinden birisi ekosistem

yapısını tuumlr kompozisyonu ve zenginliğini değiştiren ve suumlrekliliğini sağlayan orman

yangınlarıdır Duumlnya uumlzerinde mevcut birccedilok orman ekosisteminde yangın sistemin ayrılmaz

bir parccedilasını oluşturur Afrika savanaları Akdeniz makilikleri veya duumlnyanın birccedilok

boumllgesinde bulunan ccedilam ormanlarının suumlrekliliği iccedilin duumlzenli olarak meydana gelen orman

yangınlarına ihtiyaccedil vardır Yangına bağımlı ekosistemler olarak adlandırılan bu

ekosistemlerde birccedilok tuumlr mevcut yangın rejimine adapte olarak sistemdeki suumlrekliliğini

korur Bu noktada yangın rejimi oumlzellikleri belirleyici rol oynamaktadır

Konuya ilişkin yoğun araştırmalar sonucunda yangınların salt doğal dengeyi bozan bir

etmen olarak değil ekosistemin doğal ve ayrılmaz bir bileşeni olarak ele alınması zorunluluğu

ortaya ccedilıkarmıştır Yangına adapte olmuş ekosistemlerde yangın gittikccedile stabil hale doumlnuumlşen

ve tuumlr ccedileşitliliğinin azalmaya başladığı bir orman toplumunda yeni bir başlangıccedil yaparak tuumlr

ccedileşitliliğinde değişimler meydana getirir ve sistemin kendini yenilemesine olanak sağlar Bu

nedenle yangına bağımlı ekosistemlerde sistemin bir parccedilası olan yangının kontrolluuml

kullanımı ile doğal muumldahale suumlrecine benzer etkilerin oluşturulması ile sistemin suumlrekliliği ve

verimliliği devam ettirilebilir (Chao Li 2000) Orman youmlneticileri yangının bu oumlzelliklerini

kullanarak ekosistemin doğal yapısını koruyabileceği gibi farklı yapı ve kompozisyona

doumlnuumlşmesini de sağlayabilirler Belirli aralıklarla yangının tekerruumlr ettiği ekosistemlerde uzun

yıllar devam eden başarılı yangın koruma ccedilalışmaları gittikccedile artan yanıcı madde birikimine

neden olacağından gelecekte ccedilok daha buumlyuumlk ve yıkıcı bir yangının habercisi olabilmektedir

Ayrıca bu tuumlr uygulamalar alandaki doğal tuumlrlerinin suumlrekliliğini ve alanın verimliliğini de

tehlikeye sokacaktır

Bu nedenle yangınla muumlcadele ccedilalışmalarında amaccedil yangının sistemden

uzaklaştırılması değil yangını sistemin bir parccedilası olduğunu kabul ederek gerektiğinde

yangını bir amenajman aracı olarak kullanabilmek olmalıdır Bu yangınların zararlı etkileri

yanında yararlı etkilerini de goumlzoumlnuumlnde bulunduran geniş kapsamlı bir yaklaşımdır

Guumlnuumlmuumlzde ormancılar bu yaklaşım ışığında yangının tamamen sistemden uzaklaştırılması

anlayışından yangın amenajmanı olarak adlandırılan daha geniş iccedilerikli bir yaklaşıma geccediliş

yapmaktadır Bu geccediliş kimi ormancılık uygulamalarında yangından yararlanma konusundaki

artan eğilimleri yansıtmaktadır Bu yolla yangının oynadığı roluuml tuumlmuumlyle kavrayabilmek iccedilin

tarihsel gelişim iccedilinde yangın ve ekosistem arasındaki karşılıklı etkileşimin ortaya konulması

gerekmektedir (Neyişccedili 1986)

Yangın ormanda ccedilok ccedileşitli etkilerde bulunur Yangın en basit ifadeyle yakar yayılır

ve enerji accedilığa ccedilıkarır Bu etkilerin oumlnemli ekolojik ve ekonomik sonuccedilları vardır

Yangının ormanlardaki en oumlnemli etkisi odun materyalini yakıp kuumll etmesidir

Yangının bu oumlzelliğinden ormandaki artıkların ve toprak uumlstuumlnde bulunan fazla

miktardaki kalın materyalin yakılıp ortadan kaldırılmasında yararlanılmaktadır

40

Yangın esnasında meydana gelen aşırı sıcaklık ormanın canlı vejetasyon oumlrtuumlsuuml ile

hayvanları oumllduumlruumlr ve toprağın fiziksel ve oumlzellikle de kimyasal oumlzelliklerini değiştir

Yangın sonrasında meydana gelen artık mineral maddeler kimyasal etkilere neden

olurlar Bu maddelerin toprakla ilişkileri oumlnemli sonuccedillar meydana getir

Yangın sonucu ormanın yetişme ccedilevresinde meydana gelen fiziksel biyolojik ve

kimyasal değişikliklerin bazıları hemen goumlruumllduumlğuuml gibi bazı etkilerinin goumlruumllebilmesi uzun bir

zaman gerektir

Yangınların ormanda yaptığı etkiler iki ana grup altında toplanabilir

1) Yangının direkt (Doğrudan) etkisi ormanları tohumları genccedilliği oumlluuml oumlrtuumlyuuml

toprak vejetasyonunu ve orman yaban hayatını zarara uğratması

2) Yangının direkt (Dolaylı) etkisi biyotik klimatik ve edafik etkenlerin

değiştirilmesidir

Yangının etkisi vejetasyon tipi yangın mevsimi meşcere buumlyuumlkluumlğuuml karışımı yaşı

toprak oumlzellikleri vb birccedilok faktoumlre bağlıdır Bu faktoumlrlerin değişimi yangının ccedilevresine olan

etki derecesini değiştirmektedir Oumlrneğin sık sık meydana gelen orman yangınların orman

ağaccedilları toprak ve mikroklimatik oumlzellikler uumlzerindeki etkileri seyrek olarak meydana gelen

yangınların etkisinden ccedilok daha fazladır Bu nedenle orman yangınlarının yapacağı zararlar

hakkında bir yargıya varılırken mevcut yetişme ortamı koşulları koşullarını goumlz oumlnuumlnde

bulundurmak ccedilok oumlnemlidir

1) Yangın- Vejetasyon İlişkisi

Yangının vejetasyonla (bitki) olan ilişkisi onun vejetasyonun bir kısmını veya

tamamını yakması sonucu ortaya ccedilıkar Bu ilişki sonucunda şayet ormanın tamamı yanmış ve

geriye kuumll kalmışsa yangının vejetasyonla olan ilişkisini derinlemesine araştırmaya gerek

yoktur Fakat birccedilok hallerde yangın vejetasyonu tamamen yakmayıp onun ancak bir kısmına

zarar verir Bu durumda zarar goumlren vejetasyonun yaşayıp yaşamayacağına karar vermek

guumlccedilleşir

Yangının vejetasyonla olan ilişkileri ccedileşitli youmlnleriyle birccedilok araştırıcılar tarafından

incelenmiştir Fakat bu ccedilalışmalarda daha ziyade yangının oumlrneğin ağaccedilların dış kısmında

yaptığı zararlar uumlzerinde durulmuştur Bunlar yangının ağaccedilların tepesini yakması goumlvde

ince dal ve yaprakları dağlaması ve oumllduumlrmesi ile yanan tomurcukların yuumlzde oranları gibi

hususları kapsamaktadır Buna paralel olarak ateşin hafif veya şiddetli oluşunun vejetasyonda

meydana getirdiği iccedil değişiklikler uumlzerindeki ccedilalışmalar da son yıllarda artmış bulunmaktadır

Bu konuda oumlzellikle Amerika Birleşik Devletleri Kanada ve Avustralyadaki araştırmalar

konuyu birccedilok youmlnleriyle aydınlatıcı niteliktedir (Brown Ve Davis 1973 Ccedilanakccedilıoglu 1985)

Vejetasyonu Oumllduumlren Sıcaklık Dereceleri

Ormandaki vejetasyonu ve oumlzellikle vejetasyonun ccedileşitli kısımlarını (koumlk goumlvde

yaprak tohum vb) oumllduumlren sıcaklık dereceleri oldukccedila farklıdır Bir yangında bitki

goumlvdesinin dibine yakın kısmındaki canlı huumlcrelerin sıcaklığın oumllduumlruumlcuuml duumlzeye yuumlkselmesi

sonucu oumllmesi bitkinin oumlluumlmuumlne neden olur Bu hususta oumlnce soymuk ve kambiyum

tabakaları zarar goumlruumlr Zira bunlar bitkinin dışına en yakın kısımlardır Hatta yuumlksek sıcaklıkta

yalnız kambiyum zarar goumlrse bile diri odunun kambiyuma yakın yıllık halkalarında bulunan

elemanlar faaliyetine devam edemezler

41

Vejetasyonun canlı dokularının oumlluumlmuumlne neden olacak sıcaklık dereceleri hakkındaki

bilgiler yeterli değildir Bitki tuumlrlerini oumllduumlren sıcaklık derecesinin miktarında

protoplazmanın su ile doygun olup olmamasının buumlyuumlk etkisi vardır Protoplazması fazla suyu

kapsayan tuumlrlerin dayanıklılığı daha fazladır Bu hususta hem sıcaklık hem de onun suumlresi

oumlnemlidir Dokuların oumllmesi 49degCde başlar Bu sıcaklığın ortalama bir saat devamı oumlluumlm iccedilin

yeterlidir 54degCde ise oumlluumlm birkaccedil dakika iccedilinde olur 60degCnin uumlzerinde ise tuumlrler arasında

direnccedil farkları bulunmasına rağmen dokular ccediloğunlukla hemen oumlluumlr Arazi ccedilalışmalarında bu

sıcaklığın fidelerin oumlluumlmuuml iccedilin en kritik sıcaklık derecesi olduğu saptanmıştır Goumlruumlnuumlşte

tamamen aynı olan iki yangından biri diğerinden daha fazla zararlı olabilir Bu durum

sıcaklığın devam ve şiddetindeki kuumlccediluumlk farklılıklardan meydana gelmektedir

Zararın Şiddetini Etkileyen Faktoumlrler

Doğal koşullar altında yangının ağaccedil ve ormanlara olan etki derecesi birccedilok hususlara

bağlıdır Bunlar ana hatlariyle aşağıda verilmiştir

Ağaccedil tuumlruuml

Ağaccedil tuumlrlerinin yangına karşı olan direnccedilleri ccedilok değişiktir Şiddetli yangınlar hariccedil

iğne yapralı tuumlrler yapraklılara oranla yangına daha hassastır

Ağaccedil yaşı

Yangından en fazla genccedillik zarar goumlruumlr Bunu kuru dalları bulunan ve tepesi toprağa

kadar ulaşan sırıklık doumlnemindeki iğne yapraklı tuumlrler izler Bu yaştan sonra tehlike gittikccedile

azalmağa başlar Oumlrtuuml ve enkaz bulunmayan yaşlı meşcerelerde ise yangın tehlikesi en azdır

Tuumlrkiyede yangınla ağaccedil yaşı arasındaki ilişkilere ait araştırma olmadığından ve

ayrıca mevcut orman yangın istatistiklerinde de yeterli bilgi bulunmadığından WECK

(1950)in Prusya ormanlarındaki tespit sonuccedillarını vermek yararlı olacaktır WECKe goumlre

yangın tehlikesi 1 - 40 yaşındaki ccedilam ormanlarında 333 olduğu halde bu oran 40 yaşından

yukarı ccedilam meşcerelerinde 87ye duumlşmektedir

Vejetasyonun ilk sıcaklığı

Bir ormanda yaprak sıcaklığı genellikle 20 ndash 26degC arasındadır Fakat doğal olarak bu

sıcaklık 38degCnin uumlstuumlnde de olabilir Şayet yaprağın ilk sıcaklığı yuumlksekse yaprağı oumllduumlrmek

iccedilin daha az bir ısıya gereksinim vardır Bu husus oumlzellikle yangından yararlanmada oumlnem

kazanır Yangından yararlanırken yakma zamanını iyi seccedilmek suretiyle tutuşma ısısı kontrol

altında tutulabilir

0

20

40

60

48 53 58 63

Sıcaklık (ordmC)

Suumlre

(d

ak)

42

Ağaccedilların duyarlı kısımlarının buumlyuumlkluumlğuuml ve morfolojisi

Genccedil ağaccedillar yapraklar ve kuumlccediluumlk dallar yuumlksek sıcaklık nedeniyle daha ccedilabuk

ısınacağı iccedilin kolayca oumlluumlrler Tomurcukların ısının zararına direnccedilleri doğrudan doğruya

buumlyuumlkluumlkleri ile ilgilidir Geniş tomurcuklar şayet tuumlyluuml ve demet şeklindeki yapraklarla

korunuyorlarsa bunlar fazla ısı oluşturarak tomurcuk huumlcrelerini oumllduumlruumlcuuml sıklığı yaratırlar

(Byram 1948)

Kabuğun kalınlığı ve karakteri

Ağacın tuumlm koruyucu mekanizması iccedilinde en oumlnemlisi kabuktur Kabuk oumlzellikle fazla

sıcaklığın oluştuğu toprak yuumlzeyinde oumlnemlidir Kabuk olağanuumlstuuml koruyucu (izole edici) bir

oumlrtuumlduumlr Onun koruyucu oumlzelliği genellikle yapılış kompozisyon yoğunluk nem durumu ve

kalınlığına bağlıdır Bu hususlar da buumlyuumlk oumllccediluumlde tuumlre buumlyuumlme guumlcuumlne ve bazı hallerde

mevsime bağlı olarak değişmektedir Fakat bu konuda yeterli aydınlatıcı bilgiler mevcut

değildir

Dip kısmında kalın bir kabuk tabakasına sahip olan tuumlrlerin oumllduumlruumlcuuml sıcaklığın

soymuk ve kambiyum tabakaları na geccedilmemesi koşuluyla oldukccedila yuumlksek sıcaklıklara

dayandıkları saptanmıştır Genellikle yaşlı bireyler kalın olan kabuktarı nedeniyle yangına

daha dayanıklıdıriar

Dallanma ve buumlyuumlme oumlzellikleri

Diğer oumlzellikler eşit olmak koşuluyla ccedilabuk doğal budanma yeteneği goumlsteren ağaccedillar

yuumlksek ve accedilık tepe ccedilatıları geliştirerek yangından az zarar goumlruumlrler Ccediluumlnkuuml yangının şiddeti

ve devamı tek goumlvdeler etrafında hemen azalır Buna karşın tepe ccedilatısı alccedilak ve sık olan

oumlzellikle tutuşucu liken ve yosunlar1a kaplı bulunan ağaccedillar yangından daha fazla zarar

goumlruumlr Oumlrneğin ladin birccedilok kuru dallara sahip ise de alt tabakada ot yetişmesine uygun

olmaması kurak yerlerden sakınarak nemli alanlarda yetişmesi nedeniyle yangın tehlikesine

karşı ccedilam ve sedire oranla daha iyi durumdadır

Koumlklenme karakteri

İnce bir dış tabakaya sahip olan koumlkler toprak yuumlzeyine de yakın olurlarsa yangından

fazlaca etkilenir Ccedilam ladin ve goumlknar1arın yuumlzeysel koumlkleri toprak ve oumlrtuuml yangınlarından

sık sık zarar goumlruumlr1er

Mineral toprağı oumlrten organik maddeler

Toprak uumlstuumlndeki organik maddelerin kalınlığı ve niteliği oumlzellikle sığ koumlkluuml tuumlrlerde

oumlrtuuml yangınları sonucu koumlklerde oluşacak zararın şiddetini belirler Eğer oumlluuml oumlrtuuml tabakası

oldukccedila kalın ve yangında oumlluuml oumlrtuumlnuumln alt kısımları yanmazsa koruyucu oumlzelliği nedeniyle

koumlkleri zarardan koruyabilir Fakat oumlluuml oumlrtuumlnuumln tamamı yanarsa o zaman koruyucu

oumlzelliğinden ccedilok bir ısı kaynağı haline gelir ve toprak sıcaklığını arttırarak koumlkler iccedilin daha

ccedilok zararlı olur Yangının kuraklık doumlnemlerinde bataklıklarda tehlikeli olmasının nedeni

budur

Yaprakların yanma oumlzelliği

Suumlrekli yeşil yapraklı ağaccedillar oumlzellikle iğne yapraklılar yapraklı tuumlrlerden daha ccedilabuk

tutuşurlar Bu hususta iğne yapraklı tuumlrler arasında olduğu kadar yapraklılar arasında da

oumlnemli farklar vardır Ayrıca ağaccedilların yakınındaki kaba yanıcı maddeler de zararı arttırırlar

Fakat bu farklılıklar şiddetli kuraklık zamanlarında asgariye duumlşer ve tuumlrler şiddetli bir şekilde

yanar Ancak olağanuumlstuuml kuraklıklar dışında geniş yapraklı tuumlrlerde yangın suumlratli bir

gelişme goumlsteremez

43

Meşcere karakteri

Yangının şiddet ve devamını etkileyen yanıcı maddelerin miktarı ve dağılışı meşcere

oumlzelliği ile yakından ilişkilidir Bu nedenle sık buumlyuumlyen yahut toprak uumlstuuml yanıcı maddeleri

fazla olan iğne yapraklı meşcereler az toprak uumlstuuml yanıcı maddelerine sahip seyrek tepeli

meşcerelere kıyasla yangın tehlikesine daha fazla elverişlidirier Yapraklı meşcerelerde

yaprakların oldukccedila az tutuşma yeteneğinde olması ve yenileme guumlcuumlne sahip bulunması

nedeniyle tepe ccedilatısı sıklığı az oumlnemlidir Burada zarar alt oumlrtuuml ve toprak uumlstuuml yanıcı

maddelerle sınırlanmıştır

Mevsim ve buumlyuumlme kabiliyeti

Gerek iğne yapraklı tuumlrlerde gerekse yapraklılarda yaprak doumlkuumllme ve goumlvde

zararlarının buumlyuumlmeye olan etkisi mevsimlere bağlı olarak değişen fizyolojik faaliyetlerle

ilişkilidir Bu nedenle belirli bir ısının ağaccedillara olan etkisi de mevsimlere goumlre değişiklikler

goumlsterir Buumlyuumlmenin mevsimlik durumu zararı uumlccedil yolla etkiler

1 Tepe ccedilatısındaki toplam nem miktarını buumlyuumlk oumllccediluumlde etkileyerek tepenin tutuşmasını

ayarlar

2 Gelişme durumunda olan genccedil ağaccedillar yangın zararına daha fazla hasssastır Bu

nedenle gelişen suumlrguumlnler ve kambiyum duraklama doumlnemlerine oranla vejetasyon

doumlneminde yangından daha fazla zarar goumlruumlrler

3 Mevsime goumlre değişen koumlklerin gıda depolama durumu da bu hususta oumlnemli rol

oynar Buna goumlre gıda depolamasının az olduğu hızlı gelişme doumlneminde ağaccedillar tepe

yangınlarına karşı en az hassasiyete sahiptir

Yukarıda adı geccedilen tuumlm faktoumlrler ağaccedilların kritik dokularının oumllduumlruumlcuuml sıcakIıktan

etkilenip etkilenmemesinde buumlyuumlk rol oynar Ağaccedilların aynı şiddetteki yangından az

etkilenmesi veya oumllmesi adı geccedilen faktoumlrlerin birlikte veya tek tek bulunmasının bir

sonucudur

2) Yangın-Boumlcek İlişkileri

Yangının vejetasyonda ve oumlzellikle ağaccedillarda yaptığı zararların en oumlnemlilerinden biri

de yangından zarar goumlrmuumlş ağaccedilların ccedileşitli boumlceklere karşı direnccedillerinin azalmasıdır Ccediluumlnkuuml

yangın zararına uğrayan ağaccedillar gerek tepelerinin yanması gerekse goumlvdenin toprağa yakın

kısmındaki kambiyum tabakasının fazla ısınması sonucu oumlluumlr ve zayıf bir durum alır Boumlyle

ağaccedillar sekonder zararlı ccedileşitli boumlceklerin gelişmesi iccedilin en iyi ortamdır

Ccedileşitli araştırıcılar tarafından yurdumuzda yapılan incelemeler sonucu yangından

zarar goumlrmuumlş iğne yapraklı ağaccedillara Buprestidae Cerambycidae Curculionidae ve

Scolytidae familyalarına dacirchil ccedilok ccedileşitli boumlcek tuumlrlerinin yerleştiği ve zarar yaptığı

saptanmıştır (Schimitschek 1944 Ccedilanakccedilıoğlu 1956 Baş 1965)

Boumlceklerin saldırısına uğrayan ağaccedilların niteliklerinin bozulduğu ve bunların

değerlendirilme olanaklarının azaldığı veya en azından oumlnemli bir oranda ( 10-20)

değerlerini yitirdikleri bilinmektedir Bu nedenle yangından sonra alanda yapılacak inceleme

sonucu hayatlarını tamamen yitirmiş olan ağaccedillar hemen kesilerek işlenir ve ormandan

ccedilıkarılır Yanmış ağaccedilların boumllmeden ccedilıkarma işlemininde 15 guumlnluumlk bir gecikme bile

ağaccedillara boumlceklerin gelmesi iccedilin yeterlidir (Baş 1965)

44

3) Yangın-Hastalık İlişkileri

Yangının vejetasyonda ve oumlzellikle ağaccedillarda yaptığı zararların en oumlnemlilerinden biri

de yangından zarar goumlrmuumlş ağaccedilların ccedileşitli hastalık ve mantarlara karşı olan eğiliminin

ccediloğalmasıdır Yapılan araştırmalar sonunda hastalıkların ve ccedileşitli mantarların oumllmuumlş veya

oumllmekte olan ağaccedilların oumlzellikle koumlk ve koumlk boğazlarına yerleştikleri saptanmıştır Bu hususta

zararlı olan mantar tuumlrleri genellikle Agaricaceae Polyporaceae ve Thelephoraceae

familyalarına dacirchildir

4) Yangın Sonrası Flora

Genellikle yangın sonucu meydana gelen yanık alanlar kendi haline bırakılırlarsa

buralarını yitirilmiş yerler olarak kabul etmek gerekir Tuumlrkiyenin Akdeniz ve Ege

youmlrelerindeki eski yangın alanları bu varsayımı doğrulamaktadır Ccediluumlnkuuml amacı oluşturan

orman oumlrtuumlsuuml bir yangın sonucu gitmiş ve bu alanlara ormanın yetişmesine engel olan maki

formasyonu gelmiştir Bununla beraber adı geccedilen maki vejetasyonu erozyonu oumlnlemesi

bakımından yararlı rol oynar Aksi halde oumlzellikle eğimli alanlarda ormanın kalkmasıyla

meydana gelecek erozyon sonucu oumlnemli toprak kayıpları meydana gelecektir

Tuumlrkiyenin Akdeniz Boumllgesinde yanan orman alanlarına ilk gelen bitkiler uumlzerinde

yapılan ccedilalışmalar (Baş 1965) sonucu ccedilok ccedileşitli bitki tuumlruuml saptanmıştır Bu konuda oumlzellikle

bir yıl oumlnce yanmış alanlara ilk gelen bitki tuumlrleri esas alınmaktadır Bunlardan Epilobium

sppler karakteristik oumlncuuml bitki olarak yangın alanlarının her tarafında goumlruumlnuumlr Bundan başka

Lathyrus aphaca Linum narbonense Sonchus arvensis Medicago minima Trigonella

corniculata Trifolium angustifolium ve Carex sppler uumlstuumln bir duruma geccedilmektedirler

Anthyllis tetraphylla ve Vicia spp lar dere kenarlarında Aria capilaris Hypericum

perforatum ve Astragalus spp lar sırtlarda ve guumlney yamaccedillarda daha fazla goumlruumllmuumlştuumlr

Yanık alanlar ikinci ve uumlccediluumlncuuml vejetasyon doumlneminde maki elemanları tarafından

tamamen oumlrtuumllmektedir Bu hususta oumlzellikle Cistus villosus Arbutus andrachne Pictacia

terebinthus Erica arborea Phillyrea media Ceratonia siliqua Quercus coccifera gibi maki

elemanları dikkati ccedileker

5) Yangın-Mikroklima İlişkileri

Bilindiği uumlzere bir yerdeki mikroklima uumlzerinde şu veya bu nedenle meydana gelen

değişiklik bazı koşullarda tuumlm bitki oumlrtuumlsuumlnuumln değişmesi sonucunu doğurur Boumlyle

durumlarda yapraklı ormanların yerini iğne yapraklılar onların yerini de ccedilayır veya ccedilalı

vejetasyonu alabilir Bu da tuumlm işletme planının değişmesi sonucunu yaratabilir

Ormanın bulunduğu yetişme ortamının yerel (lokal) iklim uumlzerinde etkili olduğu

yapılan birccedilok araştırma ve denemeler sonunda saptanmıştır Bu nedenle orman yangınlarının

mikroklima uumlzerine olan etkisini incelerken oumlnce orman varlığının mikroklima uumlzerindeki

etkileri bilinmelidir Bundan sonra yangın sonucu bu etkenlerden hangilerinin yok olduğu

daha iyi anlaşılmış olur Bu hususta yapılan araştırmaların sonucuna bakarak orman

ekosisteminin yerel iklim uumlzerindeki etkilerini aşağıdaki şekilde oumlzetlemek muumlmkuumlnduumlr

Ormanın hava ve toprak sıcaklığına etkisi

Orman tepe ccedilatısı vasıtasıyla guumlneşten gelen ışınların buumlyuumlk bir kısmını absorbe eder

bir kısmını da fotosentez ve transpirasyon iccedilin harcar Oumlrneğin Kaliforniyada yapılan bir

araştırmaya goumlre ccedilam meşcerelerindeki tepe ccedilatısı yani iğne yapraklar tarafından absorbe

edilen guumlneş enerjisinin 13 g Kalcm2dak kadar olduğu bunun 61 inin sıcaklık olarak

45

uumlzerindeki havaya verildiği saptanmıştır (Ccedilepel 1975) Yani orman guumlneş enerjisinin toprağa

ve toprak uumlzerindeki havaya geccedilmesine engel olur Bunun sonucu olarak orman havasının ve

toprağının yazın oumlzellikle guumlnduumlzleri ccedilıplak araziye kıyasla daha serin olmasını sağlar

Geceleri ve kışın radyasyonla (Işıma) fazla enerji kaybına engel olarak ortalama ve ekstrem

sıcaklık derecelerini yumuşatır Boumlylece orman havasının ve toprağın sıcaklığı ccedilıplak araziye

oranla yazın daha duumlşuumlk kışın ise daha yuumlksek olur Orman altındaki maksimum hava

sıcıklağının ccedilıplak alanlara goumlre yazın 70degC kışın ise 28degC daha farklı (az) olduğu tespit

edilmiştir (Irmak 1970) Bu konuda yapılan oumllccedilmelere goumlre orman toprağının yuumlzuumlnde

guumlnluumlk maksimum sıcaklıkların yazın 283degC kadar azaldığı saptanmıştır (Kittredge 1948)

Almanyada yapılan oumllccedilmelerde ise sarıccedilam orman topraklarında 10 cm derinlikte yazlık

maksimum sıcaklık ortalamalarının ccedilıplak araziye kıyasla 85degC daha duumlşuumlk olduğu

bulunmuştur (Ccedilepel 1975)

Yukarıdaki kısa accedilıklamanın sonucu olarak denilebilir ki orman tepe ccedilatısı altındaki

ve oumlzellikle toprağa yakın yerlerdeki maksimum sıcaklıkları azaltır minimumları yuumlkseltir

Oysa yangınla orman oumlrtuumlsuumlnuumln kalkması aksi youmlnde gelişen bir durum yaratır Eğer yangın

sonucu hem oumlluuml hem de diri oumlrtuuml kalkmışsa orman toprağı guumlnduumlzleri ccedilabuk ve ccedilok ısınacak

geceleri de fazla soğuyacaktır Sıcaklık ekstremlerinin değişmesi ile de yangını izleyen

yıllarda vejetasyon doumlnemi daha erken başlayacak ve uumlst toprak daha erken soğuyacaktır

Ormanın Hava Hareketlerine Etkisi

Yapılan araştırmalar sonunda orman oumlrtuumlsuumlnuumln ruumlzgacircr hızını oumlnemli derecede azalttığı

saptanmıştır Tam kapalılıktaki bir ormanda topraktan 60 cm yuumlkseklikteki hava akımı saatte

ender olarak 15-3 kmyi geccediler Fakat accedilık alanda bu miktarlar oldukccedila fazladır Normal

olarak meşcerelerin ruumlzgacircr hızını meşcere kıyılarında 30a kadar iccedilerlerde ve daha hızlı

esen ruumlzgacircrlarda ccedilok defa yuumlksek oranlarda duumlşuumlrduumlğuuml saptanmıştır Bu etki derecesi

meşcerenin sıklığı ve tepe taccedillarının toprak yuumlzuumlne olan yakınlığı ile artmaktadır (Ccedilepel

1975)

Orman Havasının Bağıl Nemine Ormanın Etkisi

Bağıl nem orman iccedilinde accedilık alana oranla daima daha fazladır Bu durum hava

sıcaklığı ile hava akımının azlığı ve vejetasyon transpirasyonunun ortak sonucudur Buna

bağlı olarak ormanın ccedilatısı altındaki yanıcı maddeler ccedilok yavaş kururlar

Ormanın Toprak Nemi Uumlzerine Etkisi

Bilindiği uumlzere orman vejetasyonu intersepsiyon ve transpirasyon ile su kaybını fakat

evaporasyon ve yuumlzeysel akışı azaltarak toprak nemini ccediloğaltır Bunun sonucu olarak orman

topraklarının nem ekonomisi oumlnemli derecede etkilenir

Ormanın kuumlccediluumlk bir alanda da olsa yangın sonucu zarar goumlrmesi toprak tuumlruumlne eğime

ve yağmurun şiddetine bağlı olarak ciddi sel zararlarının doğmasına neden olur

6) Yangın Toprak İlişkileri

Toprak orman yangınları tarafından ortadan kaldırılamayan ve yangından sonra yeni

bir ormanın kurulmasında en oumlnemli roluuml oynayan suumlrekli bir yetişme ccedilevresi faktoumlruumlduumlr

Ccedileşitli şiddetlerde yanan orman yangınlarının toprakta fiziksel kimyasal ve biyolojik yapısı

uumlzerindeki etkilerinin bilinmesi ağaccedillandırma ccedilalışmalarının başarısı ve ekonomisi accedilısından

buumlyuumlk oumlneme sahiptir

Yangınların orman toprağına olan etkisini yangının toplam etkilerinden ayırmak

guumlccediltuumlr Ormanın toprak topoğrafya yanıcı madde ve yanma koşulları ccedileşitli yerlerde birccedilok

farklılıklar goumlsterdiğinden yangının etkileri de bununla paralel değişmektedir Bu nedenle

46

yangının toprağa olan etkisi de toprak yuumlzeyinde yanabilen materyale bağlı olarak buumlyuumlk

değişiklikler goumlsterir Yangının toprağa olan etkisinde yangın sıklığı yangının sıcaklık

şiddeti ve suumlresi orman oumlluuml oumlrtuumlsuuml ve toprak oumlzellikleri buumlyuumlk oumlnem taşır

Yangının Toprak Oumlzellikleri Uumlzerine Etkilerini Kontrol Eden Faktoumlrler

Yangının toprağa olan etki derecesini saptamak iccedilin bu etkileri kontroluuml altında

bulunduran faktoumlrlerin neler olduğunun bilınmesi gerekir Bu husustaki 4 temel faktoumlr aşağıda

oumlzet olarak accedilıklanmıştır

Yangın sıklığı (frekansı)

Araştırmalar seyrek cereyan eden yangınların veya tek bir yangının orman toprağı

iccedilin pek zararlı olmadığını goumlstermiştir Fakat oldukccedila yakın zaman aralıklarıyle aynı alanada

yinelenen iki veya daha ccedilok yangın toprağa daha fazla etki yapar Diğer bir soumlyleyişle belirli

şiddetteki bir yangının toprağa olan etkisi ile kısa zaman aralıkları ile tekrarlanan ve her biri

tek bir yangının şiddetindeki iki ayrı yangının toprağa olan etkileri ccedilok farklıdır Bu nedenle

yangının toprağa olan etkisini incelerken yangınların o alanda ccedilıkma zamanı ve ccedilıkış aralıkları

iyi bilinmelidir Ccediluumlnkuuml yangın zararının yığılmalı (kuumlmuumllatif) bir etkiye sahip olduğu

bilinmektedir Onun iccedilin yangından teknik olarak yararlanırken yapılacak yangının zamanı ve

periyodu toprak uumlzerindeki etkileri bakımından ccedilok dikkatli seccedililmelidir

Yangın şiddeti ve suumlresi

Kısa bir zaman duumlşuumlk sıcaklık şiddetiyle devam eden bir ot yangını ile yanıcı

maddelerin fazla olduğu bir alanda ccedilıkan uzun suumlreli ve sıcaklık şiddeti fazla bir yangının

toprağa olan etkileri arasında buumlyuumlk farklar vardır Bu nedenle yangınların toprağa olan etkisi

sıcaklığın şiddeti ve yangının suumlresi ile ilgilidir

Orman Oumlluuml Oumlrtuumlsuuml

Toprak uumlzerindeki oumlluuml oumlrtuumlnuumln varlığı ve kalınlığı yangının toprağa olan etkisinde

oumlnemli değişikliklere neden olur Yanıcı maddelerin uumlst kısmında zarar yapan bir yangının

toprağa oumlnemli bir etkisi soumlz konusu olamaz Fakat yangının toprak uumlzerindeki tuumlm maddeleri

yakması toprağa doğrudan etki yapar Şayet oumlluuml oumlrtuuml birikimi gevşekse yangının toprağa

zararlı etkisi az olur Zira gevşek oumlluuml oumlrtuuml yalıtım goumlrevi yapar

Toprak Oumlzellikleri

Mineral toprağın (A horizonu ve aşağısı) fiziksel oumlzellikleri (tekstuumlr ve struumlktuumlr

iccedilerdiği nem organik madde miktarı ana materyalin cinsi vb) yangınların etkilerinde buumlyuumlk

rol oynar Bu hususta kum toprakları duumlşuumlk oumlzguumll ısıya sahip olduklarından ccedilabuk ve fazla

ısınarak yangınlardan kil topraklarına oranla daha fazla zarar goumlrur Zira humus kendi

ağırlığının 9 katı kadar kadar su tutabilmektedir

Yangının Toprağın Fiziksel oumlzellikleri Uumlzerine Etkileri

Orman yangınları veya kontrolluuml yakmalar esnasında oumlluuml oumlrtuuml ve mineral toprağın

ccedileşitli derinliklerinde meydana gelen sıcaklık dereceleri toprakların fiziksel oumlzellikleri

uumlzerinde oumlnemli etkilere neden olur Yangınların toprağın fiziksel oumlzelliklerine etkisinden

genellikle toprağın sıcaklığı toprak struumlktuumlruuml ve su ekonomisi uumlzerinde meydana gelen

değişiklikler anlaşılır

47

Toprağın ısınması

Yangın sonucu oluşan sıcaklık enerjisi organik maddeleri toprak organizmasını ve

toprak struumlktuumlruumlnuuml etkiler Bu nedenle bir yangında toprak ısınmasının derecesinin bilinmesi

oumlnemlidir Kolaylıkla kaydedilebilmeleri nedeniyle yangının toprak uumlzerindeki etkilerine

ilişkin ccedilalışmalarda genellikle belirli noktalardaki en yuumlksek sıcaklık dereceleri

kaydedilmektedir

Bilindiği uumlzere şiddetli yangınlarda sıcaklık hızla yukarı doğru yuumlkselir Bunun

sonucu olarak toprak yuumlzeyinin uumlstuumlndeki havada sıcaklığın 800degCye toprak yuumlzeyinde ise

200degCye kadar ccedilıkabileceği tespit edilmiştir Buna paralel olarak sıcaklığın toprağın uumlst

yuumlzuumlnden aşağı doğru nasıl değiştiğini bilmek de oumlnemlidir Ayrıca yanmakta olan bir tepe

ccedilatısından aşağıya doğru yayılan sıcaklık akışının yaklaşık olarak 8inin toprak tarafından

absorbe edildiği ve aşağılara doğru aktarılabildiği tahmin edilmektedir (De Bano 1974)

Yangının toprağa olan etkisi ve toprağın ısınma durumu birccedilok etkenlere bağlıdır Bu

konuda yangının şiddeti ve suumlresi yanan materyalin oumlzellikleri mineral toprağın yuumlzeyindeki

organik tabakanın varlığı ve yangınla yanan miktarı mevsim hava koşulları vb hususlar

soumlylenebilir Yangın esnasında mineral toprak yuumlzeyine ulaşan sıcaklık toprak iccedilinde aşağıya

doğru konduumlksiyon konveksiyon ve buhar akımı ile aktarılır Artan derinlikle birlikte toprak

iccedili sıcaklık dereceleri hızlı bir azalma goumlsterir (Neyişccedili 1989)

Toprak tuumlruuml (Tekstuumlr)

Toprak tuumlruuml toprak materyalinin tane buumlyuumlkluumlğuuml bakımından bileşimini belirten bir

deyimdir Toprak tuumlrlerini tanımlayan tane buumlyuumlkluğuuml sınıfları (Tekstuumlr sınıfları) kum toz ve

kil olmak uumlzere uumlccedile ayrılır Bu uumlccedil tane boyutu sınıfından birinin veya ikisinin toprak

materyalindeki oranının yuumlksek veya duumlşuumlk oluşu bunların tuumlrevleri sayılabilecek balccedilık

topraklarını oluşturur (Ccedilepel 1988)

Yangınların toprağın tekstuumlruuml ile olan ilişkisi uumlzerinde yapılan araştırmalar

yangınların ccediloğunun yeter sıcaklıkta olmaması nedeniyle toprak tuumlruumlne etkili olmadığını

goumlstermiştir Ancak toprak yuumlzeyindeki tuumlm materyali uzaklaştırılıp mineral toprağı yağmura

accedilık bırakılan alanlarda yangının toprağın yuumlzeyini pişirdiği saptanmıştır (Kıttredge 1948

Lutz 1956 Sampson 1944) Ayrıca Wahlenburg ve arkadaşları (1946) yangın goumlrmuumlş

toprakların goumlrmeyenlere oranla 5 defa daha sert olduklarını bildirmektedirler

Burada şu hususu da accedilıklamak gerekir ki yangının toprağın tuumlruuml uumlzerindeki zararının

oumlrneğin toprağın uumlzerindeki oumlrtuumlnuumln kalınlığına su kapasitesine vb başkaca faktoumlrlere bağlı

olduğu da unutulmamalıdır

Toprak struumlktuumlruuml

Toprak struumlktuumlruuml denince toprak taneciklerini oluşturan kum toz ve kilin istiflenme

şekli anlaşılır Toprağın genelikle basit ve bileşik (kırıntılı) olmak uumlzere iki ana struumlktuumlr sınıfı

mevcuttur (Ccedilepel 1988)

Yukarıda Toprak tuumlruuml (Tekstuumlr) kısmında da accedilıklandığı uumlzere yangınlarla mineral

toprağın yuumlzuuml accedilılınca toprak sertleşir goumlzeneklilik azalır ve toprağın struumlktuumlruuml bozulur

Bunun sonucu olarak da toprağın nem tutma kapasitesi azalır ve boumlylece toprağın niteliği

bozulur

Oumlzellikle ağırca toprakların uzun suumlre yangınla ısınması toprağın kolloidal

struumlktuumlruumlnuuml arzu edilmeyen bir duruma getirmesine neden olur Bunun iccedilin yangına uğramış

alanlarda fidelerin ve ccedileşitli vejetasyonun yerleşmesi uzun yıllara ihtiyaccedil goumlsterebilir

48

Toprağın su ekonomisi ve nemi

Bilindiği uumlzere alccedilak yerlerde sıcak iklim boumllgelerinde bitkilerin yayılış ve gelişimini

sınırlayan ekolojik faktoumlr toprağın su ekonomisi ve toprak nemidir Su bitki yapısını

oluşturan oumlnemli bir madde olması bitki beslenmesini ve organik madde uumlretimini sağlaması

birccedilok biyokimyasal olayların temelini oluşturması bakımından bitkiler iccedilin son derece

oumlnemli bir faktoumlrduumlr (Ccedilepel 1988)

Yangınla toprağın su ekonomisi ve nemi arasındaki ilişkiler araştırmalarla yangınların

toprağın su tutma guumlcuumlnuuml ve nem miktarını etkilediği saptanmıştır Bu hususta ormanın goumllge

etkisinin kalkması ile evaporasyonun ve toprak florasının ccediloğalması ile de uumlst toprak

tabakalarında meydana gelen transpirasyonun artması etkili olmaktadır Yanmış ormanlardaki

toprakların su tutma kapasitesinin 10-5 arasında bir azalma goumlsterdiği saptanmıştır (Striffer

ve Mogren 1971 Ccedilepel 1988)

Yangın sonucunda oumlzellikle aynı alanda sık sık tekrarlanan yangınlarla toprak uumlstuuml

vejetasyonunu yitirmiş alanlarda toprak goumlzeneklerinin azalması toprağın sertleşmesi ve

struumlktuumlruumlnuumln bozulması yuumlzeysel akışı arttırır ve sonuccedilta erozyonu ccediloğaltır Bu durum

yangının en ciddi ve uzun suumlreli sonuccedillarıdır Bilindiği uumlzere meyilli alanlarda yapılan

bilinccedilsiz tarım uygulamaları ve orman tahripleri de aynı tip zararlara neden olmaktadır

Elwell ve ark (1941) Amerika Birteşik Devletlerinin Oklahoma Eyaletindeki orman

alanlarında 9 yıllık doumlnem iccedilinde yanmış alanlardaki su ve toprak kayıplarının yanmamış

alanlardan 12 - 31 defa daha fazla olduğunu bildirmektedirler Keza yine aynı uumllkenin Sierra

Dağlarının ccedilam mıntıkalarındaki yanmış alanlarda yuumlzeysel akışın yanmamış alanlara oranla

31-463 ve erozyonun 2 239 defa daha fazla olduğu saptanmıştır (Haig 1938)

Erozyon ve yuumlzeysel akış suyun toprağa ccedilok duumlşuumlk oranda infiltre olmasını yani

toprağın su tutmasını engeller Arend (1941) tarafından 7 toprak tipindeki infiltrasyon

uumlzerinde yapılan ccedilalışmada yangının infiltrasyon oranını 38 azalttığı saptanmıştır Bu oran

tırmıkla uumlst oumlrtuumlsuuml uzaklaştırıimış topraklarda 18 olarak bulunmuştur Aynı şekilde

MEGINNIS (1935) Mississipi Eyaletinde yanmış meşe ormanlarında suyun toprak tarafından

tutulma kapasitesinin duumlşuumlk olduğunu bildirmektedir Fakat Veihmeyer ve Johnson (1944)

yangının Kaliforniya ccedilalılık alanlarında infiltrasyon oranını etkilemediğini yazmaktadır Keza

Ferrell ve Olson (1952) da batının ccedilam orman alanlarında yanmanın infiltrasyon oranını az

etkilediğini tespit etmişlerdir

Yangının Toprağın Kimyasal Oumlzellikleri Uumlzerine Etkileri

Orman yangınlarının toprağın kimyasal oumlzellikleri uumlzerine yaptığı etkiden toprağın

besin maddeleri ve reaksiyonu uumlzerine yaptığı etki anlaşılır Birccedilok araştırma sonucu

yangından sonra bitkiler tarafından alınabilir besin maddelerinin arttığını goumlstermiştir

Değiştirilebilir kalsiyum potasyum fosfor ve diğer besin maddeleri yangını izleyen belirli

bir suumlre zarfında fazla olarak bulunur ve hemen yıkanıp gitmedikleri iccedilin bitki gelişimini

arttırır Fakat kum topraklarında bu kayıp ccedilabuk olabilir İnce tekstuumlrluuml topraklarda olumlu

etkiler birkaccedil yıl suumlrer (Ccedilanakccedilıoğlu 1993)

Yangınların toprağın kimyasal oumlzelliklerine olan etkilerinin ccedileşitli youmlnlerden

incelenmesi amacıyla bitki besin elementlerindeki değişim aşağıda ayrıntılı olarak verilmeye

ccedilalışılmıştır

49

Toprak reaksiyonu (pH)

Yangın ve yakmaların oumlzellikle yuumlzeye yakın toprak tabakalarında neden olduğu

oumlnemli etkilerinden biri de toprak reaksiyonudur (pH) Toprak pH sı besin maddelerinin

alınabilirliğini etkileyerek ekolojik bakımdan bitki beslenmesi pedolojik bakımdan da toprak

oluşumu ve gelişimi uumlzerinde etkili olmaktadır (Ccedilepel 1978) Organik maddelerin

yıkanmasıyla genellikle alkalen bir oumlzelliğe sahip oksit ve karbonatlar biccediliminde bitki besin

maddeleri accedilığa ccedilıkar (Viro 1974) Bu bitki besin maddeleri yuumlksek derecede ccediloumlzuumlnuumlrluumlk

oumlzelliğine sahiptirler ve katyonların yapılarına bağlı olarak toprak pH sını farklı derecelerde

etkilerler (Debano et al 1977) Yakma ve yangından sonra toprak pH sının yuumlkseldiği bir

başka anlatımla toprak asitliğinin azaldığı noktasında birleşmektedirler (Neyişccedili 1989

Tarrant 1956 b Scotter 1963 Viro 1974 DeByle 1976 Pritchett 1979 DeBano et al 1979 b)

Bu artışın nedenleri yangın sonucunda organik maddelerdeki mineral besin maddelerinin

oumlzellikle Ca Mg K Na vb alkalilerin toprağa geccedilmesi dehidrasyonla su kaybı ve değişebilir

hidrojen katyonlarının azalması gibi olaylardır Bunun sonucu olarak yuumlksek pH derecesine

sahip bir toprakta yangından sonra oumlzellikle uumlst toprakta toprak reaksiyonu daha da alkalen

olacağından koumlkleri uumlst toprakta gelişen fideciklerin beslenmesinde bazı guumlccedilluumlkler olabilir

Bu nedenle yuumlksek pH derecesine sahip bir topraklarda yangından yararlanma sırasında bu

gibi sakıncalar ve doğabilecek sonuccedillar uumlzerinde durulmalıdır Ancak şunu da unutmamak

gerekir ki en şiddetli yangınlarda bile toprak reaksiyonu en ccedilok 15 cm derinliğe kadar

değişmektedir (Ccedilanakccedilıoğlu 1993)

Organik Madde

Yangın ya da yakmanın toprak oumlzellikleri uumlzerinde doğrudan veya dolaylı etkisi her

şeyden ccedilok yangın sırasında değişik yangın şiddetlerine bağlı olarak organik maddenin

tahrip edilme derecesine bağlıdır (Debano et al 1977) Organik maddenin yangın yoluyla

tahrip edilmesiyle toprak struumlktuumlruuml bozulur bitkilerin kolaylıkla yararlanabilecekleri ya da

kısa suumlrede erozyon yoluyla sistem dışına ccedilıkarılabilecek bol miktarda besin maddesi accedilığa

ccedilıkar ve miroorganizmaların oumllebileceği gibi uumlreme yetenekleri de değişime uğrayabilir

(Debano et al 1976b)

Yangın şiddetine bağlı olarak ccedileşitli araştırmacılar oumlzellikle yuumlzey toprak

tabakalarında yangından hemen sonra organik madde miktarının azaldığını saptanmıştır

(Austin and Baisinger 1955 Viro 1974 Bebano et al 1977 Neyişccedili 1989)

Katyon Değişim Kapasitesi

Toprak kolloidlerinin katyon değişim kapasiteleri buumlyuumlk farklılıklar goumlstermektedir

Genel bir kural olarak eşit ağırlıklar dikkate alınarak karşılaştırıldıklarında inorganik

kolloidlerin katyon değişim kapasiteleri organik kolloidlerinkinden daha yuumlksektir (Lutz and

Chandler 1961) Bu nedenle organik maddeyi kısmen veya tamamen uzaklaştıran denetim dışı

yangınlar ya da denetimli yakmaların toprağın katyon değişim kapasitesi uumlzerinde oumlnemli bir

etkisi olmaktadır

Toprağın katyon değişim kapasitesi yanmamış ve hafif derecede yanmış alanlarda

genellikle duumlşuumlk duumlzeyde kalmakta orta ve ağır derecede yanmış alanlarda oumlnemli oumllccediluumlde

artış goumlstermektedir (Eron ve Guumlrbuumlzer 1985 Tarrant 1956 Neyişccedili 1989)

50

Azot

Azot pek ccedilok nedenden oumltuumlruuml orman ekosistemleri iccedilin oumlnemli bir bitki besin

maddesidir Her şeyden oumlnce bitki buumlyuumlmesini sınırlayan besin maddelerinin başında

gelmektedir Yangın ya da yakma sırasında azot yuumlksek sıcaklık derecesinin etkisiyle bir

yandan kolaylıkla buharlaşıp uzaklaşabilirken diğer yandan da uğradığı kimyasal değişimler

sonucu bitki buumlyuumlmesi ya da mineralizasyon iccedilin kolaylıkla kullanılabilir forma geccedilmektedir

Yangın ya da yakmadan sonra azot oumlzellikle azot bağlayabilen mikroorganizmalar yardımıyla

tekrar kazanılabilen tek bitki besin maddesidir (Dunn and Debano 1977) Toplam azot

değerleri organik madde değerleri ile ccedilok yakın bir korelasyon goumlstermektedir (Neyişccedili

1989) Toplam azot iccedileriğinde yakmadan sonra oumlnce azalma sonra da yuumlkselme biccediliminde

değişim pek ccedilok araştırıcı tarafından goumlzlenmiştir (Heyward and Bernette 1934 Austin and

Baisinger 1955 Viro 1974) Bu durum yakma sırasında accedilığa ccedilıkan ısı enerjisi nedeniyle

toplam azotun buharlaşarak alandan uzaklaşması ve yakma işleminin yarattığı uygun ortam

hem simbiyotik ve hem de simbiyotik olmayan yollardan azot bağlamasının hızlanmasıyla

accedilıklanabilir Nitekim yakma sonrası yanan alan yuumlzeyinde oumlluuml ve diri oumlrtuumlnuumln azalması ve

mineral besin maddesince zengin bir kuumll tabakasının oluşması toprak sıcaklığı besin

maddeleri konsantrasyonu ve pH derecesinin artmasına neden olmaktadır (Wells 1971

Pritchett 1979)

Yararlanabilir Fosfor

Bitki huumlcrelerinin oumlnemli bir bileşeni olan fosfor bitkilerin oumlzellikle tohum ve etkin

biccedilimde buumlyuumlyen kısımlarda bulunduğundan yaşam iccedilin etkin bir anahtar bitki besin

maddesidir Fosfor topraklarda hem organik hem de inorganik biccedilimde bulunabilmektedir

Topraklarda bitkiler tarafından alınan fosforun oumlnemli bir boumlluumlmuuml organik maddeden oluşur

Bu nedenle oumlluuml oumlrtuuml ayrışması fosfor bitki besin maddesi bakımından da oumlnemlidir (Lutz and

Chandler 1961) Oumlluuml oumlrtuumlde diri oumlrtuumlde bulunan fosfor miktarının iki katı daha fazla fosfor

bulunmaktadır Bu fosforun buumlyuumlk bir boumlluumlmuuml bir yangın ya da yakma sırasında tuumlmuumlyle

yanan ince materyalde yoğunlaşmıştır (DeBano and Conrad 1978) Organik madde ile

yararlanabilir fosfor miktarı arasında yakın ve olumlu bir ilişki vardır Yani organik madde

miktarı arttıkccedila yararlanılabilir fosfor miktarı da artmaktadır (Thompson and Troeh 1973)

Fosfor genellikle buharlaşma yoluyla kaybolma eğiliminde değildir (Wells 1971) Bu

nedenle bitki ve oumlluuml oumlrtuumlde bağlı bulunan fosforun tuumlmuumlne yakın bir boumlluumlmuuml bu besin

maddesinin yangın ya da yakma sırasında tuumlmuumlyle yanan ince materyalde yoğunlaşmış

olmasının da katkısıyla yangından sonra kuumll tabakasında kalmaktadır (DeBano and Conrad

1978) Pek ccedilok ccedilalışmada yangından sonra toprakların yararlanabilir fosfor iccedileriğinin arttığı

ve bunun yangını izleyen ilk iki yılda devam ettiği tespit edilmiştir (Austin and Baisinger

1955 Tarrant 1956b DeByle 1976 Bara and Wega 1983 Eron ve Guumlrbuumlzer 1985)

Değiştirilebilir Potasyum

Bitki buumlyuumlmesini sınırlayan oumlnemli bitki besin maddelerinden bir olan potasyum

kumlu toprakların dışındaki tuumlm topraklarda bol olarak bulunur (Lutz and Chandler 1961)

Huumlcre turgoru ve dolayısı ile bitki su bilacircnccedilosu uumlzerinde etkileri olan potasyum eksikliği

halinde transpirasyon yolu ile su kaybı artmaktadır (Ccedilepel 1978)

Potasyum oumlzellikle maki ekosistemi iccedilindeki dağılımı azot ve fosforunkinden oldukccedila

farklıdır ccediluumlnkuuml bu besin maddesinin 71rsquoi bitki ve oumlluuml oumlrtuumlye bağlı bulunmaktadır Bu

dağılım oumlzelliği potasyumu yangın yardımıyla sistem iccedilindeki dolanımını kolaylıkla

51

gerccedilekleştirebilmesini sağlar (DeBano and Conrad 1978) Bu nedenle yangın ve yakma

sonucu toprak toprak yuumlzeyi potasyum bakımından zengin bir duruma geccediler (Viro 1974

DeByle1976 DeBano et al 1977 DeBano and Conrad 1978 Pritchett 1979 Neyişccedili 1989)

Azot kadar kolay olmasa bile buharlaşma sıcaklığı 760C (Grier 1975) olan elmentel

potasyum 550C nin uumlzerindeki sıcaklık derecelerinde buharlaşma yoluyla oumlnemli oranlarda

kaybedilmektedir (Jackson 1958) Oumlzellikle kuru yanıcıların yanmasının soumlz konusu olduğu

durumlarda 950C yi geccedilen alev sıcaklıkları buharlaşma iccedilin gerekli enerjiyi kolaylıkla

sağlayabilmektedir (Brown and Davis 1973)

Yapılan ccedilalışmalarda yangından sonraki ilk uumlccedil yıl iccedilinde değiştirilebilir potasyum

iccedileriğinde humus tabakasındaki suumlrekli azalmaya karşılık 0-30 cm toprak derinliğinde suumlrekli

bir artış goumlzlenmiştir (Viro 1974 Neyişccedili 1989) Bu durum humus tabakasında zayıf bir

biccedilimde bağlanan değiştirilebilir potasyumun burada kolaylıkla yıkanarak yuumlzey mineral

toprak tabakasında tutulması ile ilgili olabilir DeByle (1974) de yakmadan sonraki ilk yıl

iccedilinde 0-30 cm derinliğindeki mineral toprak tabakasında anlamlı değiştirilebilir potasyum

artışları saptamıştır

Değiştirilebilir Kalsiyum

Toprakların fiziksel kimyasal ve biyolojik oumlzellikleri uumlzerine oumlnemli etkiye sahip

kalsiyum orman topraklarının verimliliği bakımından da ccedilok oumlnemli bir bitki besin

maddesidir (Lutz and Chandler 1961 Irmak 1972) Kalsiyum huumlcre zarının yapısında bulunur

(Saatccedili 1975) ve eksikliğinde koumlk gelişimi yavaşlayarak nitrat azotunun bitkilerce alınması

guumlccedilleşir (Ccedilepel 1978)

Kalsiyum mineral toprak iccedilinde genellikle bol olarak bulunur Oumlluuml oumlrtuuml ve

yapraklardaki miktarları da oldukccedila yuumlksektir (DeBano and Conrad 1978) Buharlaşma ısısı

oldukccedila yuumlksek olduğundan (1240C) yakma sırasında herhangi bir kalsiyum kaybı olmaz Bu

nedenle oumlluuml oumlrtuuml ve uumlretim artıklarının yakılmasıyla elde edilecek kuumll tabakasında yuumlksek

oranda kalsiyum bulunması doğaldır Pek ccedilok araştırmacı yangından hemen sonraki humus

tabakası veya mineral toprak yuumlzeyindeki kuumll iccedilinde yuumlksek oranda kalsiyum saptamışlardır

(Viro 1974 Pritchett 1979 Bara and Vega 1983 Marion 1981 Wells 1971) Buna karşılık

değişebilir kalsiyumun mineral toprak iccedilindeki miktarı konusunda birbiriyle ccedilelişen sonuccedillar

elde edilmiştir (Ccedilepel 1975)

Değiştirilebilir Magnezyum

Magnezyumun fizyolojik bakımdan oumlnemi karmaşık yapılı krolofil molekuumlllerinin

yapı taşlarından birini oluşturması ve enzimlerin aktif rol oynaması iccedilin gerekli bir madde

olmasından kaynaklanmaktadır (Ccedilepel 1978) Bu nedenle kimyasal bakımdan kalsiyuma

benzeyen magnezyum bitkiler iccedilin hayati oumlnemi olan bir besin maddesidir (Thompson and

Troeh 1973)

Yapılan ccedilalışmalarda yangın sonrası değiştirilebilir magnezyum değerinin oumlnemli

oumllccediluumlde artmakta olduğu sonucuna varılmıştır (Austin and Baisinger 1955 Wells 1971 Grier

1975 Bara and Vega 1983 Neyişccedili 1989) Mineral toprak tabakasında ilk yıl goumlzlenen

değiştirilebilir magnezyum artışı kuumllden mineral toprağa yıkanma ve burada tutunmanın bir

sonucudur

52

Değiştirilebilir Sodyum

Sodyum toprakta bulunan mineral besin maddelerindendir ve iyonik potansiyelinin

duumlşuumlk olması nedeniyle katyon değişim kompleksinde en zayıf olarak tutulan iyonlardan

biridir Yakma sonucu kuumllde bulunan sodyum 94 gibi yuumlksek oranı 670 mmrsquolik bir yağışla

mineral toprağa hızla yıkanabilmektedir (Grier 1975)

Ccedileşitli araştırmacılar değiştirilebilir sodyum miktarında istatistiksel accedilıdan oumlnemli

farklılıklar meydana gelmediğini ileri suumlrmektedirler (Scotter 1963 DeByle 1976)

Yangının Toprağın Biyolojik Oumlzellikleri Uumlzerine Etkisi

Yangın sonucu oluşan oumlzellikle uumlst yuumlzuumlnuumln sıcaklıktan buumlyuumlk oranda etkilendiği

yukarıda accedilıklanmıştı Bilindiği uumlzere topraktaki organizma faaliyeti en ccedilok toprağın uumlst

kısmında olmaktadır Arka arkaya aynı alanda tekrarlanan yangınları oumlzellikletoprak

yuumlzeyine yakın olan organizmaların miktarını azalttığı saptanmıltır Fakat yangından sonra

toprağın ortalama sıcaklığının yuumlkselmesi organizmaların miktarını arttırıcı etki yapar Bu

hususta kimyasal faktoumlrler de toprağın biyoloji faakliyetlerini etkilemektedir Yangınların

toprağın biyolojik oumlzellikleri ve hassaseten bakteriler ve mikrofaunaya olan etkileri uumlzerinde

yapılan ccedilalışmalar aşağıda oumlzetle verilmiştir

Bakteriler

Yangından sonra bakteri populasyonunda bir değişikliğin olması beklenmektedir Zira

bakterilerin gelişmesi iccedilin kritik bir faktoumlr olan pH yangından sonra genellikle

yuumlkselmektedir Yangından sonra yapılan araştırmalar da buumlyuumlk oumllccediluumlde bakteriler tarfıfından

gerccedilekleştirilen nitrifikasyonun arttığını saptamıştır Yapılan araştırmalarda mineral toprağa

karıştırılan kuumlluumln oumlnemli sayılabilecek oranda toprağın bakteri oranını etkilemediği

saptanmıştır (Dugelli 1938)

Mikrofauna

Guumlney Afrikanın yanan bozkır alanlarındaki toprak mikrofaunası uumlzerinde ccedilalışan

Coults (1945) toprağın 25 cmlik uumlst kısmındaki populasyonun ccediloğunluğunun canlı kaldığını

bildirmiştir Heyward (1937) Pinus palustris Mill ormanında 10 yıllık periyot iccedilinde

uygulanan yangınların toprak faunasını ccedilok aktif bir şekilde etkilediğini bildirmektedir

Heyward ve Tissot (1936) toprağın yanmamış Ao horizonlarındaki mikrofauna

populasyonunun yanmış alanlara oranla 5 defa ve ayrıca yanmamış topraktaki populasyonun

da yanmış 5 cmlik uumlst toprak kısmındaki populasyondan 11 defa daha fazla olduğunu

bildirmektedir Araştırıcı denemeye alınan her iki alandaki organizma miktarlarının

başlangıccedilta aynı olduğunu da yazmaktadır Yazar yangından sonra toprak solucanlarının

miktarının diğer organizmalardan daha fazla etkilendiğini de tespit etmiştir Pearse (1943)

Duke Ormanında yangından sonra toprak solucanı kırkayak ve karıncaların miktarının

oumlnemli oumllccediluumlde azaldığını saptamıştır Diğer taraftan yapılan araştırmalarda yangından sonra

toprakta yuva yapan ve polenlerin taşınmasında oumlnemli rol oynayan oumlrneğin Bombus spp

(Hymenoptera Apidae) (Hezen arıları)nın miktarında oumlnemli oumllccediluumlde azalma olduğu tespit

edilmiştir Burada şunu da accedilıklamak gerekir ki yangının toprak faunasına olan zararlı etkisi

toprak uumlstuuml oumlrtuumlsuumlnuumln tırmıkta uzaklıştırılmasından daha azdır

53

7) Yangının Yaban Hayatı Uumlzerine Etkileri

Ekosistemlerini ve ccedilevresel değişimi oumlnemli oumllccediluumlde etkileyen doğal faktoumlrler olarak

karşımıza ccedilıkarlar Doğal ccedilevrenin bir parccedilası olan yaban hayatı da bu durumdan etkilenir

Bu etkinin derecesi oldukccedila karmaşık bir ilişkiler suumlrecinin bir sonucu olarak kendini goumlsterir

ve dolayısıyla kesin olarak belirlenmesi oldukccedila guumlccediltuumlr

Yangın birccedilok ccedilevresel değişimi de beraberinde getirir Bu değişim yangının

şiddetine suumlresine sıklığına ccedilıktığı yere şekline ve buumlyuumlkluumlğuumlne bağlı olarak farklılık

goumlsterir Bu değişimin derecesi de mevsimler ve yanıcı madde tipi ile arazi ve toprak

oumlzelliklerine bağlıdır Yaban hayatının bu değişikliklere karşı tepkisi ise oldukccedila farklı

olabilmektedir

Yaban hayvanlarının yangından ne kadar etkilenecekleri ccediloğunlukla yangının

şiddetine yayılma oranına ve ilgili tuumlruumln yangına olan yakınlığına bağlıdır (Chandler et al

1991) Yangının olağan olduğu ve sık zaman aralıklarıyla goumlruumllduumlğuuml ekosistemlerde birccedilok

yaban hayvanı yangınlara adapte olmuş ve yangınlarla iccedil iccedile bir tavır sergilerken yangınların

nispeten uzun zaman aralıklarında ccedilıktığı geniş alanları etkilediği ve ccedilok şiddetli olduğu

ekosistemlerde yaban hayvanlarının tepkisi tamamen karşı karşıya oldukları tehlikeye goumlre

belirlenmektedir

Burada yaban hayvanları ve yangınlar arasındaki ilişkiler genel anlamda ele alarak

incelenecektir

Yaban Hayvanlarının Yangınlara Karşı Reaksiyonları

Yaban hayvanlarının yangınlara karşı ilk reaksiyonları oldukccedila sınırlı olup habitat

bağımlılıkları hareketlilik korunacak bir yer bulma kabiliyeti ve sıcaklık ve dumana olan

hassasiyetlerine goumlre değişir Ccedilok şiddetli olan ve hızlı ilerleyen yangınlar bir ayırım

goumlzetmeden tuumlm yaban hayvanlarını yakabilir Ancak yangınlar ne kadar şiddetli olursa

olsun genelde yanmamış alanlar bulunur Hızlı hareket edebilen hayvanlar kendilerini

yanmamış veya yanmış alanlara geccedilerek koruyabilirler Buna karşın daha yavaş hareket

kabiliyetinde olan tuumlrler toprak iccedilinde veya altında korunabilirler Kuumlccediluumlk memeliler toprak

altındaki tuumlnellerine girerek kendilerini yangından korurlar

Kuşların yuvaları hariccedil yangında kaybedebilecekleri birşeyleri yoktur Hatta bir ccedilok

kuş tuumlruuml iccedilin yangın ccedilok avantajlı bir durum oluşturabilir Kendi habitatlarında iyi kamufle

olmuş bir ccedilok boumlcek yangından etkilenmemek iccedilin kaccedilar Bu durum kuşların kaccedilan bu

boumlcekleri yakalaması iccedilin oldukccedila uygun bir ortam oluşturur

Yangın Oumlluumlmleri

Yangınların yaban hayatı uumlzerine olan direkt etkileri canlıların bulundukları yerle

yakından ilişkilidir Oumlluuml oumlrtuuml veya toprak iccedilerisinde bulunan tuumlrler yangından ccedilok az

etkilenirler Buna karşın daha ziyade bitkilerin uumlst kısımlarında yaşayan tuumlrler buumlyuumlk kayıplar

verirler Oumlluuml oumlrtuuml iccedilerisinde yaşayan oumlruumlmcek tuumlrlerinin yangından bir guumln sonra 80rsquolik bir

kısmının homoptera tuumlrlerinin ise 10rsquodan daha az bir kısmının alanda bulunduğu tespit

edilmiştir (Gillon and Pernes 1968 Gillon 1974)

Kuumlccediluumlk memeli hayvanların yangınları kayıpsız atlatmalarının nedeni olarak topraktaki

ısınmanın toprağın sadece en uumlst birkaccedil cmrsquosinde olması olarak goumlsterilmektedir (Martin

1963 Trabaud 1979) Kuumlccediluumlk memeliler 62ordmCrsquonin uumlzerindeki sıcaklık derecelerine

54

dayanamazlar (Howard et al 1959) Ancak toprak iccedili tuumlnellerde yaşayan hayvanların oumlluumlmuuml

buumlyuumlk oranda yuumlksek sıcaklıklardan ziyade boğulmalardan olmaktadır (Chew et al 1958)

Yangından Korunma ve Kaccedilınma

Canlıların yangından ne kadar etkileneceklerinin ccediloğunlukla yangının şiddetine

yayılma oranına ve ilgili tuumlruumln yangına olan yakınlığına bağlı olduğu yangının olağan olduğu

ve sık sık goumlruumllduumlğuuml ekosistemlerde bir ccedilok yaban hayvanının yangınlara uyum sağlamış

olduğu ancak yangınların 50-100 yıl gibi uzun zaman aralıklarında ccedilıktığı geniş alanları

etkilediği ve ccedilok şiddetli olduğu ekosistemlerde yaban hayvanlarının tepkisinin tamamen

karşı karşıya oldukları tehlikeye goumlre belirlenmekte olduğu daha oumlnce belirtilmişti Yangınlar

gelişmiş hayvanlarda değişik reaksiyonların ortaya ccedilıkmasını sağlar ndash bazıları panikleyerek

kaccedilarken diğerleri sakin bir şekilde yangından uzaklaşır bazıları ise yangına doğru gider Bu

tepkiler hayvanların hareket kabiliyeti ve yangının boyutlarıyla yakından ilişkilidir

1915 yılında Sibiryarsquoda ccedilıkan ve iki ay devam eden buumlyuumlk yangında ayıların

sincapların ve elkrsquolerin yuumlzerek yangından kaccedilmaya ccedilalıştıkları rapor edilmekte iken

(Udvardy 1969) başka araştırmacılar daha sakin hayvan davranışları rapor etmektedirler

(Hakala et al 1971) yangının bir goumlluumln kenarına kadar yandığı bir durumda bir grup kuğunun

sakin bir şekilde goumllde yuumlzduumlklerini ve ayrıca bir grup ren geyiğinin yanmamış kuumlccediluumlk bir

alanda sakince bekleyip sonra daha emin bir yere doğru hareket ettiklerini bildirmektedir

Yılanlar yangını taşlık alanlardaki ccedilukurlarda ya da toprak iccedili kanallarda bulunarak

savuştururlar Yapılan araştırmalar yangın sonucu yılan oumlluumlmlerinin hiccedil ya da ccedilok az

olduğunu ortaya koymuştur (oumlr Komarek 1969)

Yangına ve Dumana gitme

Kelebeklerin ateşe gittikleri bilinen bir gerccedilektir Kelebekler yanında birccedilok boumlcek ve

hayvan tuumlruuml de yangınlarca cezbedilir Boumlylece yangının hemen sonrasında belirli bir suumlre

boumlcek popuumllasyonlarında bir artış goumlzlenebilir (Chandler et al 1991) Bazı uccedilan boumlcekler

sıcaklık duman ve yanmış ağaccedillara giderler

Bazı microsania (duman sineği) tuumlrleri dumanın kokusuna gelirler (Komarek 1969)

Bazı coleopterler (oumlr Melanophila atrata) ise sıcaklık tarafından cezbedilirler Bu tuumlrler

sahip oldukları kızıloumltesi radyasyon algılama organlarıyla yangını ccedilok uzak mesafelerden

algılayabilirler

Birccedilok kuş ve memeli hayvanlar yangına giderler Bunun sebebi yangından kaccedilan

boumlcek ve hayvanlarla beslenmektir Bununla ilgili olarak Komarek (1969) Kuzey

Amerikarsquoya ait 85 Afrikarsquoya ait 34 ve Kuzey Avustralyarsquoya ait 22 kuş rapor etmektedir

Bunlar kartal akbaba şahin gibi yırtıcı kuşları da iccedilermektedir Genelde kuşlar alevlerden

daha ilerde uccedilarak yangından kaccedilan boumlcek kuş kertenkele ve kemirgenleri yakalarlar

Yabani hindi ve keklik gibi bazı kuş tuumlrleri ise yangın sonrası duman henuumlz kalkmadan alana

gelerek hazır yiyecek kaynaklarından faydalanırlar

Arslan (Panthera leo) leopar (Panthera pardus) ve ccedilita (Acinonyx jubatus) gibi yırtıcı

hayvanlar Afrika savanlarında yangın ccedilevresinde avlanırlar (Komarek 1969)

Bazı herbivorlar mineral besin değerinin yuumlksek olması nedeniyle yeni yanmış

alanlara gelerek kuumll ve yanmış bitki parccedilaları yerler (Grange 1965) Yine birccedilok herbivor

uumlzerlerindeki kene gibi asalaklardan kurtulmak iccedilin taze kuumlllerde yuvarlanırlar (Komarek

1969)

55

Yangınların Hayvan Davranışları Uumlzerine Dolaylı Etkileri

Her yangın yaban hayatını bir şekilde etkileyen lokal bir iklim ve mikroklimatik

oumlzelliğe sahiptir Bazı havyan tuumlrleri yangın sonrası oluşan yeni duruma ccedilabuk uyum

sağlarken diğerleri iccedilin bu durum uygun olmayabilir Ayrıca yangın sonrası vejetasyon da

yapı ve komposizyon accedilısından yangın oumlncesine benzemez Yine de hayvanlar tuumlm habitat

değişikliklerine uyum sağlarlar Hayvanların dağılımını ve belirli bir alanda bulunmasını

belirleyen faktoumlrlerin başında habitatların yiyecek kaynaklarının değişime uğratılması gelir

Yangın sonrasında vejetasyonun kalkması ve alanın kuumlllerle kaplanıp siyah bir renge

buumlruumlnmesi ile toprak yuumlzeyi daha fazla bir ısınmaya maruz kalır Bu da boumlcek kuş ve

memelileri değişik şekillerde etkiler Goumllgeden hoşlanan tuumlrler alanı terkederken ışıklı

ortamlardan hoşlanan tuumlrler alana daha ccedilok gelirler

Meşccedilerelerin tabakalı tepe yapısı ruumlzgar hızını buumlyuumlk oranda keser Meşccedilere iccedili

sıcaklık meşccedilere dışına goumlre yazın daha az kışın ise daha fazladır Meşccedilere iccedili bağıl nem ise

daima meşccedilere uumlzerine goumlre daha fazladır Dolayısıyla yangın sonrası kapalılığı kırılan bir

meşccedilerede hem sıcaklık hem de ruumlzgacircr rejimi değişir Sıcaklık ve ruumlzgarda meydana gelen

değişiklikler bağıl nemi etkiler Bağıl neme karşı hassas olan tuumlrler de bundan etkilenirler

Bunların yanında yangının buumlyuumlkluumlğuuml de habitatı dolayısıyla yaban hayatını etkileyen

oumlnemli faktoumlrlerden birisidir Yangınların buumlyuumlkluumlğuuml (alan olarak) ccedilevresi ve yangın

alanlarının orman iccedilerisinde birbirlerine goumlre dağılımları kuş ve memelilerin davranışlarını

buumlyuumlk oranda etkiler

Yangınların oluşturduğu farklı buumlyuumlkluumlk şekil ve kenar oumlzelliklerine sahip orman

mozaikleri birccedilok hayvan tuumlruumlne faydalı olur Araştırmalar kuumlccediluumlk ccedilaplı (lt 80-100 ha)

yangınların oluşturduğu orman mozaiklerinde daha buumlyuumlk ccedilaplılarına oranla daha fazla

hayvan tuumlruumlnuumln olabileceğini goumlstermiştir Bunun sebebi hayvanların gerektiğinde korunmak

iccedilin yanmamış alanlara daha kolay bir şekilde ulaşabilme (oumlr Mount 1969) ve yiyecek bulma

ihtiyaccedilları olarak goumlsterilmektedir

Yaban hayvanları belirli yiyecek tuumlrleri ve bunların bolluğuna uyum sağlamış olup

uygun yiyecek kaynaklarının bulunmasına bağlı olarak bir dağılım goumlsterirler Oumlrneğin

bitkilerin toprak uumlzerinde yoğunlaşması kuşlardan ziyade hayvanları (oumlzellikle buumlyuumlk

olanlarını) etkileyecektir Ccediluumlnkuuml hayvanlar ancak boylarının uzanabildiği yerlerden

besinlerini alabilirler Yeni yangın alanlarındaki geyik popuumllasyonlarındaki artış bu durumun

bir goumlstergesidir (Edwards 1954)

Ccedilok şiddetli ve sık tekrar eden yangınlar ccedilayır ot ve ccedilalılarının gelmesini bu da yaban

hayvanlarının bitkilerin yapraklarından beslenmesini ve otlanmasını azaltır Buna karşın bu

durum yangına daha dayanıklı belirli tuumlrlerin alana hakim olması sonucunu ortaya ccedilıkarabilir

Bazı herbivorların hayat doumlnguumlleri besin kaynağı tiplerinde yangın sonucu oluşmuş

değişikliklerle bu besinlerin miktar ve kalitesine bağlıdır Oumlrneğin meşccedilere gelişiminin ilk

yıllarında geyikler iccedilin gerekli besin kaynakları yeterli miktarda ve oumlzellikte bulunmaktadır

Geyikler uumlzerinde yapılan bir ccedilalışmada geyiklerin kesilmiş veya yanmış alanlarda ilk altı

yılda yoğun olarak bulundukları daha sonraki yıllarda ise giderek azaldıkları ortaya

konulmuştur (Bendell 1974 Gatesrsquoe atfen)

Yangın Adaptasyonları

Birccedilok bitki formasyonları yangına hassas olmakla birlikte yapılarını devam

ettirebilmelerini de belirli aralıklarla ccedilıkan yangınlara borccedilludurlar (Kayll 1968 Swan 1970

56

Trabaud 1980) Bazı araştırmacılar belirli yaban hayatı tuumlrlerinin de yangınla oluşturulmuş

habitatlara ihtiyaccedil duyduklarını (Miller 1964 Wells 1965) veya bu ortamlarda yaşayabilmek

iccedilin tuumlr veveya popuumllasyon duumlzeyinde bazı oumlzelliklere sahip olduklarını ya da geliştirdiklerini

ortaya koymuşlardır

Değişik ortamlara uyum goumlstermede yaban hayvanının buumlyuumlkluumlğuuml ile birlikte hızlı

koşabilme ve uccedilabilme kabiliyeti toprak altına girebilme besin depolama kamufle olabilme

goumlruumllmemek iccedilin yere yatma ve goumlccedil etme tuumlr bazında adaptasyonlar olarak belirtilmektedir

(Bendell and Elliott 1966 Komarek 1962) Popuumllasyon bazında ise tuumlrlerin hızlı bir şekilde

değişen ccedilevreye olan adaptasyonları yuumlksek ve değişken uumlreme oranı ile yuumlksek dağılım oranı

olmaktadır (Bendell 1974)

Yanmış alanlardaki tuumlr ve popuumllasyon sayılarındaki değişmezlik hayvan tuumlrleri

adaptasyonlarının accedilık bir goumlstergesidir Tropikal ormanlardaki tuumlr zenginliği ile yangınlarla

devamlı olarak değişim goumlren alanlardaki sınırlı sayıdaki tuumlrler karşılaştırıldığında bu durum

daha da iyi anlaşılmaktadır

57

BOumlLUumlM

YANGIN EKOLOJİSİ

Bir alanın veya boumllgenin yangın tarihi ve doğal yangın rejimi hakkındaki ayrıntılı bilgi

yangın davranışının tahmin edilmesi yangının etkilerinin belirlenmesi ve yangına bağımlı

alanlarda yangının kaccedilınılmaz bir faktoumlr olduğunun anlaşılması hususunda fayda sağlayarak

başarılı bir yangın amenajman planının hazırlanmasına ve uygulanmasına yardımcı olur

(Mutch 1980) Bu nedenle orman yangınları ile başarılı bir şekilde muumlcadele edebilmenin ilk

adımı ilgili boumllge veya alanın doğal yangın rejimi oumlzelliklerinin belirlenmesi olmalıdır (Agee

1974)

Yangın Tarihi

Yangın yaklaşık 400 milyondan beri ekosisteminde huumlkuumlm suumlren bir olaydır Buguumlnde

yangın Tazmanyarsquodan Arktik kesime kadar geniş bir alanda varlığını devam ettirmektedir

Duumlnyanın birccedilok boumllgesinde yangın ekosistemleri ve bitki tuumlrlerini etkiler Bu nedenle

yangından etkilenen ekosistemlerde tuumlr adaptasyonlarının ve ekosistem dinamiklerinin ccedilok

iyi anlaşılması gerekmektedir

Yangın Rejimi

İklim topoğrafya ve yanıcı madde oumlzelliklerine bağlı olarak herhangi bir alanda

meydana gelen yangınların sıklığı buumlyuumlkluumlğuuml şiddeti ve mevsimi gibi oumlzelliklerin tuumlmuumlne

birden doğal yangın rejimi denir Guumlnuumlmuumlzde insanların muumldahale etmediği alan

kalmadığından duumlnyada doğal yangın rejimini koruyabilen alan da hemen hemen

kalmamıştır Ancak yangının ekosistem uumlzerindeki etkilerini anlayabilmek iccedilin doğal yangın

rejimi elemanlarının ccedilok iyi bir şekilde anlaşılması gerekmektedir

Yangın rejimi insan muumldahalelerinin ve değişen iklim koşullarının etkisinde

olduğundan dinamik bir yapıya sahiptir Bir boumllgede meydana gelen yangınların sıklığı

şiddeti tuumlruuml buumlyuumlkluumlğuuml ve mevsimi gibi kavramları iccediline alan yangın rejimi (Weber ve

Flannigan 1977 Pennanen 2002) ormanlık alanların tuumlr kompozisyonunu ve vejetasyon

gelişimini etkileyerek yanıcı madde oumlzelliklerini değiştirmektedir (Chandler vd 1991

Bradley vd 1992) Bu nedenle herhangi bir alanın yangın rejiminin değiştirilmesi oradaki

doğal yapının bozulmasına ve gelecekte daha dramatik sonuccedilların oluşmasına neden olabilir

Yangına bağımlı ekosistemlerde birccedilok tuumlr mevcut yangın rejimine adapte olarak

sistemdeki suumlrekliliğini korur Bu noktada yangın rejimi oumlzellikleri belirleyici rol

oynamaktadır Yangına adapte olmuş ekosistemlerde yangın gittikccedile istikrarlı hale doumlnuumlşen

ve tuumlr ccedileşitliliğinin azalmaya başladığı bir orman toplumunda yeni bir başlangıccedil yaparak tuumlr

ccedileşitliliğinde değişimler meydana getirir (Shafi ve Yarranton 1973 Trabaud ve Lepart 1980)

ve sistemin kendini yenilemesine olanak sağlar Orman youmlneticileri yangının bu oumlzelliklerini

kullanarak ekosistemin doğal yapısını koruyabileceği gibi farklı yapı ve kompozisyona

doumlnuumlşmesini de sağlayabilirler Belirli aralıklarla yangının tekerruumlr ettiği ekosistemlerde uzun

yıllar devam eden başarılı yangın koruma ccedilalışmaları gittikccedile artan yanıcı madde birikimine

neden olacağından gelecekte ccedilok daha buumlyuumlk ve tahrip edici bir yangının habercisi

olabilmektedir Ayrıca bu tuumlr uygulamalar alandaki doğal tuumlrlerinin suumlrekliliğini ve alanın

58

verimliliğini tehlikeye sokacaktır Bu nedenle sistemin bir parccedilası olan yangının kontrolluuml

kullanımı ile doğal muumldahale suumlrecine benzer etkilerin oluşturulması ile sistemin suumlrekliliği

ve verimliliği devam ettirilebilir (Chao Li 2000) Sonuccedil olarak yangınla muumlcadele

ccedilalışmalarında amaccedil yangının sistemden uzaklaştırılması değil yangını sistemin bir parccedilası

olduğunu kabul ederek gerektiğinde yangını bir amenajman aracı olarak kullanabilmek

olmalıdır

Yangın rejimi temelde doumlrt bileşenden oluşur

(i) Yangın sıklığı

(ii) Yangın şiddeti

(iii)Yangın mevsimi

(iv) Yanma derinliği

Yangın sıklığı (frekansı)

Yangın sıklığı belirli bir alanda belli bir zaman periyodunda meydana gelen yangın

sayısı olarak tanımlanır ve bir tuumlruumln oumlnemli hayat oumlzelliklerini belirlemede oumlnemli rol oynar

Bu oumlzellikler tuumlrlerin tohum tutma olgunluğu oumlluumlm yaşı ve yaş sınıfları dağılımıdır Yangın

sıklığı belli bir alanda ccedilıkan yangınlar arasındaki ortalama yıl ve bir alanın yeniden

yanabilmesi iccedilin gereken zaman (Yangın doumlnuumlş aralığı) gibi oumlzelliklere bağlı olarak belirlenir

(Agee 1993) Bir tuumlruumln bir alanda yaşayabilmesi iccedilin bu tuumlruumln oumlmruuml ve tohum tutma

olgunluğuna ulaştığı yaşı yangın sıklığı (frekansı) ile uyumlu olmalıdır Bu youmlnuumlyle yangın

sıklığı bir alanın vejetasyon yapısını belirleyen tuumlrlerin seccedilimini yaparak ekosistemin floristik

kompozisyonunu etkiler (Ryan 2002)

Oumlrneğin yangın olması gerekenden fazla sık daha erken veya daha geccedil meydana gelirse

bazı tuumlrler hayatta kalamaz Ccedilayırlık alanların suumlrekliliğinin korunabilmesi ve odunsu

yapıdaki tuumlrlerin alandan uzak tutulabilmesi iccedilin 1 ile 3 yılda bir yangın goumlrmelidir Orman

youmlneticileri yangın rejiminin bu oumlzelliğini kullanarak ormanın yapı ve kompozisyonun arzu

ettikleri değişimi yapabilirler Uumllkemizde Akdeniz ve Ege boumllgelerinin karakteristik bitki

toplumu olan maki vejetasyonunda yangın doumlnuumlşuumlm suumlresi 9-10 iken bu suumlre yuumlkseklere

ccedilıkıldıkccedila artmaktadır (Neyişccedili 1985) Yangın sıklığının yuumlksek olduğu alanlarda duumlşuumlk

şiddetli yangınlar meydana gelirken uzun suumlre yangın ccedilıkmayan alanlarda yanıcı madde

birikiminin fazla olması nedeniyle yuumlksek şiddetli yangınlar meydana gelmektedir Bu

nedenle yangına bağımlı ekosistemlerde yangınlarla etkin muumlcadele yangın risk ve

tehlikesini geciktirmek ve şiddetini arttırmaktan başka bir şey ifade etmeyebilir

Yangın Şiddeti

Yangın şiddeti bir yangının birim zamanda accedilığa ccedilıkardığı ısı enerjisidir Orman

yangınlarının şiddeti 20 kWmrsquoden 60000 kWmrsquoye değişebilir (Tablo 2) Orman

ekosistemlerinde suumlrekliliğinin sağlanması ve biyoccedileşitliliğin korunması iccedilin yangının accedilığa

ccedilıkardığı enerji ve bu enerjinin ormandaki etkilerinin anlaşılması gerekmektedir Yangın

şiddeti yanıcı maddenin yapısına nemine ve miktarına bağlı olarak değişir ve oumlzellikle toprak

uumlzerinde etkili olur Yanıcı maddenin yatay suumlrekliliğinin korunduğu bir meşcerede yangın

genellikle oumlrtuuml yangını şeklinde ilerlerken yanıcı maddenin dikey suumlrekliliğinin goumlruumllduumlğuuml

meşcerelerde yangın tepe yangınlarına doumlnuumlşerek daha şiddetli olabilir Ancak yoğun bir oumlluuml

oumlrtuuml tabakasının bulunduğu kesim artıklarının alanda bırakıldığı ve yanıcı maddenin yatay

suumlrekliliğin korunduğu alandaki bir oumlrtuuml yangını ccedilok daha şiddetli ve tahrip edici olabilir

Yangın şiddeti bazı tuumlrlerin genccedilleşmesi iccedilin zemin hazırlarken alanın floristik yapısında

kuumlccediluumlk değişimler meydana getirebilir Uumllkemizdeki kızılccedilam meşcerelerinde duumlşuumlk şiddetli

59

oumlrtuuml yangınlarından yuumlksek şiddetli tepe yangınlarına kadar ccedilok değişik şiddette yangınlar

meydana gelmektedir

Tablo 2 Yangın şiddet sınıflarına bağlı olarak yangınların ağaccedillar

uumlzerine etkileri yangın tuumlruuml ve yangınla muumlcadele zorluğu

Yangın

şiddeti

Sınıfı

Başlangış

Yangın

Şiddeti

Ağaccedillara

Olan

Etkisi

Yangın Tipi ve Muumlcadele Zorluğu

1 lt10 - Yangının kendi başına devam etmesi

zordur

2 10-500 Bazı ağaccedil oumlluumlmleri

Yavaş ilerleyen duumlşuumlk şiddetli oumlrtuuml

yangını Baş ve yanlardan yangına

direkt muumldahale muumlmkuumlnduumlr Accedilılan

şeritler yangının kontrol altına

alınmasında yeterli olmayabilir

3 500-2000 Oumlnemli derecede

ağaccedil oumlluumlmleri

Orta ve yuumlksek şiddetli oumlrtuuml yangını El

aletleriyle yapılmış şeritlerin yangını

tutması zor olabilir Bu gibi

yangınlarda dozer gibi ağır makinalarla

uccedilak ve helikopterler oumlnemlidir

4 2000-4000 Hemen hemen tuumlm

ağaccedilların oumlluumlmuuml

Yuumlksek şiddetli oumlrtuuml yangını Yangının

baş kısmında yapılacak uğraşılar

başarılı olamayabilir

5 gt4000 Tuumlm ağaccedilların

oumlluumlmuuml

Orta derecede ve sonrasında aktif tepe

yangını Kontrol altına alınması ccedilok

zor Ccedilalışmalar yanlara kaydırılmalı ve

indirekt muumldahale duumlşuumlnuumllmeli

Yangın Mevsimi

Orman yangınları buumlyuumlme sezonu buumlyuumlme sezonu oumlncesindeki uyku doumlnemi veya

buumlyuumlme sezonu sonrasındaki uyku doumlnemi boyunca meydana gelebilir Mevsim yangının

tutuşabilirliğini etkileyen yanıcı madde nemi uumlzerindeki direkt etkisi nedeniyle ccedilok oumlnemlidir

(Albini 1976 Van Wagner 1983 Stocks et al 1989 Johnson 1992) Yapraklardaki nem

oranlarının azalması ile birlikte tepe yangını potansiyelinde artma meydana gelir (Van

Wagner 1977 1993 Alexander 1998 Scott and Reinhardt 2001) Canlı yaprakların nem

iccedileriği ilkbaharda tomurcuk patlaması oumlncesinde en duumlşuumlk seviyededir Dolayısıyla bu

doumlnemde oumlluuml oumlrtuumlnuumln oldukccedila nemli olmasına rağmen ccedilıkacak bir yangının tepe yangınına

doumlnuumlşme ihtimali ccedilok yuumlksektir (Stocks et al 1989) Yaz sonu ve ortalarında canlı yanıcı

madde neminin şiddetli bir tepe yangını başlatmak ve devam ettirmek iccedilin fazla yuumlksek

olmasına rağmen duumlşuumlk bağıl nem şiddetli ruumlzgar ve yeteri miktardaki ince yanıcı madde ile

bu muumlmkuumln hale gelebilir (Stocks et al 1989 Johnson 1992)

Uumllkemizde yangın mevsimi Mayıs sonu başlayıp Kasım sonuna kadar devam etmesine

karşın yangın sezonu dışında beklenmedik yangınlar da meydana gelebilmektedir Son

yıllarda kuumlresel ısınma nedeniyle değişen iklim koşulları dikkate alındığında beklenmedik

yer ve zamanlarda beklenmedik yangınların olması muhtemeldir Oumlzellikle yangın sezonunun

60

kısa olduğu ve yangınların ccedilok sık goumlruumllmediği ancak yanıcı maddelerin (meşcerelerin)

herhangi bir kesinti olmadan geniş alanları kapladığı ve Batı Karadenizrsquode olduğu gibi

yangınların daha ziyade yangın sezonu dışında meydana geldiği alanlardaki ormanların

yangınlar accedilısından buumlyuumlk bir risk oluşturduğu (Durmaz 2004 Kuumlccediluumlk 2004) ortaya

ccedilıkmaktadır Bu nedenle uumllkemizin en verimli ormanlarının bulunduğu ve yoğun uumlretim

ccedilalışmalarının yapıldığı boumllge muumlduumlrluumlklerinin yangın hassaslık derecesi geccedilmiş yıllardaki

yangın verilerinin yanında meteorolojik faktoumlrleri yanıcı madde oumlzelliklerini ve yapılan

ormancılık uygulamaları gibi değişen şartları da dikkate alarak yeniden duumlzenlenerek ccedilıkması

muhtemel buumlyuumlk bir yangına karşı gerekli oumlnlemlerin alınması gerekmektedir

Yangın Buumlyuumlkluumlğuuml

Yanan alanın buumlyuumlkluumlğuuml sistemi oluşturan bireylerin alanı yeniden kaplamasını

etkileyen oumlnemli ekolojik faktoumlrlerden birisidir Oumlrneğin bitkilerin ccediloğu suumlrguumlnden ccedilimlenme

yeteneğine sahip değilse ve ruumlzgar veya hayvanlarla tohumları taşınamıyorsa bunun yanında

yanan alan tohumların uzak mesafelerden alana gelemeyecekleri kadar buumlyuumlk ise bazı tuumlrler

alana yeniden gelemeyeceklerdir Bu nedenle geniş alanlarda yapılan geccedilleştirme ccedilalışmaları

ve yangın koruma uygulamaları gelecekte buumlyuumlk yangınların habercisi olmakta ve alanın

suumlrekliliğini tehlikeye sokmaktadır

Yanma derinliği

Yanma derinliği yanıcı madde tuumlketiminin bir oumllccediluumlsuumlduumlr Yangın şiddeti ile ilişkili

olmasına rağmen bu ilişki doğrusal değildir Organik maddenin birim alandaki miktarı ve

nem koşulları ccedilok heterojen bir yapı goumlsterdiğinden aynı yangın şiddeti değerlerinde farklı

yanma derinlikleri oluşabilir Yanma derinliği ekolojik anlamda yangının toprağa ve bitki

besin maddeleri dinamiğine olan etkilerini ifade ederken yangınlarla muumlcadele accedilısından ele

alındığında yangınların kontroluuml ve soğutma ccedilalışmalarının zorluğunu ifade eder

Tablo 1rsquode yangın rejiminin toprak vejetasyon yaban hayatı ve yanıcı madde uumlzerine

olan etkileri oumlzetlenmiştir

Tablo 1 Yangın rejimi ve toprak vejetasyon yaban hayatı ve yanıcı

madde ilişkisi (Methven 1984rsquoden alınmıştır)

Yangının Etkileri

Yangın Rejimi

Yan

gın

şiddet

i Y

anm

a

der

inli

ği

Yan

gın

frek

ansı

Y

angın

zam

anı

TOPRAK Top Fiz oumlzellikleri radic

Top Kim oumlzellikleri radic

VEJETASYON Tuumlr kompozisyonu radic radic radic radic

Yaş sınıfları radic radic

YABAN HAYATI Tuumlr kompozisyonu radic

YANICI MADDE Yanıcı madde tipi radic

Yanıcı madde miktarı radic radic

61

TUumlR ADAPTASYONLARI VE GENCcedilLEŞME STRATEJİLERİ

Bir boumllgede yaşayan ccedileşitli tuumlrlerin zaman iccedilinde birbirini izleyerek ortaya ccedilıkmaları

ekolojik suumlksesyon olarak adlandırılır (Şekil 1) Suumlksesyon birincil suumlksesyon ve ikincil

suumlksesyon olmak uumlzere ikiye ayrılır

Şekil 1 Birincil (Primer) Suumlksesyon Modeli

Birincil suumlksesyon bir oumlnceki vejetasyona ait tohum bankası organik materyal vb

biyolojik hiccedilbir kanıtın bulunmadığı bir alana ilk olarak gelen oumlncuuml bitki tuumlrlerinden son

(klimaks) topluluğa kadar bitki toplumlarının ekolojik evrimi olarak tanımlanır

İkincil suumlksesyon vejetasyonu ortada kaldıran etkenlerden sonra alanda daha oumlnce var

olan ilk vejetasyonun alana yeniden gelmesidir Yangın duumlnyadaki bir ccedilok orman

ekosistemde ikincil suumlksesyonun oluşmasını sağlayan ve sistemde yeni bir başlangıccedil yapan en

oumlnemli etkenlerden birisidir Bu nedenle ekosistem ekolojisi ve ekosistem analizleri gibi

birccedilok alanda yangın ekolojinin oumlnemi buumlyuumlktuumlr

Yangına bağımlı ekosistemlerde bulunan tuumlrler yangınlara karşı belli stratejiler

geliştiriler Bu tuumlrlerin suumlrekliliği ve devamlılığı accedilısından yangın oumlnemli bir rol oynar

Orman yangınları ile başarılı muumlcadele politikaları sonucunda yangına dayanıklı

vejetasyondan yangına duyarlı bitki toplumuna doğru bir geccediliş goumlzlenebilir Kuzey

Amerikarsquoda Meşe ormanların zamanla goumllgeye dayanıklı Akccedilaağaccedil ormanları haline

gelmesinin yangının alandan uzaklaştırılması ile ilgili olduğu duumlşuumlnuumllmektedir

Toplumda yeni bir başlangıccedil yapan yangından sonra tuumlrlerin bir araya gelmeleri ve

gelişmeleri belli başlı kriterlere bağlıdır Aşağıda Noble - Slatyer (1980) ve Rowe (1979)

tarafından geliştirilen iki yaklaşımı ele alınmıştır Noble ve Slatyer ldquohayati oumlzelliklerrdquo olarak

adlandırılan bir model geliştirmişlerdir Bu yaklaşım uumlccedil temel anlayışdan ibarettir

(1) Yangına dayanıklılık metodu

(1) Alana gelme istekleri

(2) Kritik hayat olayları

62

I Dayanıklılık Mekanizmaları

1 Tohuma dayalı mekanizmalar (Propagule based )

D tuumlrleri Tohumlarını uzak mesafelere yayabilen ve her zaman bulanabilen tuumlrlerdir -

Populus tremuloides

S tuumlrleri Tohumlarını uzun suumlre toprak altında muhafaza edebilen ve yeniden alana

gelebilmek iccedilin şiddetli yangınlara karşı dayanabilen tuumlrlerdir - Pin cherry

Prunus pensylvanica

G tuumlrleri S tuumlrlerin oumlzel bir durumudur Tohumlarını uzun suumlre koruyabilen ve ancak

bir yangınla birlikte alana gelebilen tuumlrlerdir - Aralia hispida

C tuumlrleri propoguumlllerini olgun ağaccedilların tepe ccedilatısında depolayan tuumlrlerdir Tohumlar

accedilığa ccedilıktıktan sonra kısa bir suumlre yaşayabilirler Jack pine (Pinus

banksiana)

2 Vejatatif oumlzelliklere bağlı olarak

V tuumlrleri ağaccedil tepesi oumllduumlkten sonra suumlrguumlnle vaya ccedilimlenerek gelebilen tuumlrler -

(Populus sp

U tuumlrleri ağaccedil tepesi oumllduumlkten sonra suumlrguumlnle gelebilen ancak yeniden tohum

verebilecek olgun bireylerin hayatta kalabildiği tuumlrler -Acacia Eucalyptus

W tuumlrleri U tuumlrlerin oumlzel bir durumudur Tohum verme kabiliyetinde olan olgun

bireylerin hayatta kaldığı genccedil bireylerin oumllduumlğuuml tuumlrlerdir - Red pine (Pinus

resinosa)

II Alana Gelme İstekleri

T tuumlrleri yangından hemen sonra alana gelebilen ve yangınlara karşı dayanıklı olan

tolerant tuumlrlerdir Daha sonra bu alanda uzun suumlre kalabilirler - Hemlock

(Tsuga canadensis)

R tuumlrleri yangından hemen sonra alana gelemeyen gelişebilmesi iccedilin belli isteklerinin

oluşmasını bekleyen (oumlrneğin belli bir kapalılığın oluşması) tolerant

tuumlrlerdir (Red spruce)

I tuumlrleri bir yangından hemen sonra alana gelebilen ve yangınlara karşı tolerant

olmayan tuumlrlerdir - Yangının tekerruumlr etmesi halinde yok olan ve hızlı

gelişen oumlncuuml tuumlrler ve jack pine (Pinus banksiana)

III Kritik Yaşam Olayları

Sistemde yeni bir başlangıccedil yapıldığında (yangın vb) ktirik hayat evreleri doğrusal bir

hat uumlzerinde aşağıdaki semboller kullnılarak sembolize edilmiştir

p - yanan alana propoguumlllerin ulaşması

m - uumlreme olgunluğuna ulaşmış ve tohum verme kabiliyetinde olmak

63

l - tuumlrlerin toplumdan yok oluşu

e - depolanan kaynaklardaki propoguumlllerin yok olması (D tuumlrler iccedilin e = infin temsil

eder)

Dayanıklılık mekanizmalarına goumlre tuumlrleri aşağıdaki şekilde sınıflandırmak

muumlmkuumlnduumlr

I Tohuma bağlı dayanıklılıklarına goumlre tuumlrler

1 İstilacı Tuumlrler (DI tuumlrler)

Kısa suumlre esen ruumlzgacircrlarla yayılabilen ve bol tohum veren tuumlrlerdir Ceratodon

purpureus Marchantia polymorpha Calamagrostis canadensis Epilobium angustitollum

Salix sp Populus tremuloides

2 Kurtulabilen Tuumlrler (CI SI GI CT ve ST tuumlrler)

Tepe ccedilatısında humus tabakasında veya mineral toprakta tohumlarını depolayarak

yangının yıkıcı etkisinden kendini koruyabilen tuumlrlerdir Yangın sonrası hızla alanı kaplarlar

CI = Pinus banksiana Pinus contorta Pinus brutia

CT =Picea mariana

GI = Corydalis gempervisens Aralia hispida Gerarium bicknellii Polygonum cilinode

SI = Prunus pennsylvanca Rubus strigosus

ST = Ribes sp Viburnum sp Cornus stolonifera Shepherdia canadensis

3 Sakınıcı Tuumlrler (OT ve OR tuumlrleri)

Bu tuumlrler yangınlara adapte olamayan tuumlrler olup hayatta kalabilmek iccedilin yangının

ccedilevresindeki yanmamış alanlara veya nemli boumllgelere ihtiyaccedil duymaktadırlar Bunlar alanı

yavaşccedila istila eden tolerant tuumlrlerdir

OT = Abies balsamea Picea glauca linnaea borealis Mitella nuda

RT = Pinus rubens Goodyera repens Hylocomium splendes

II Vejetative organlarına bağlı dayanıklılıklarına goumlre tuumlrler

1 Direnccedilli Tuumlrler (WI tuumlrler)

Olgunluk evresindeki tuumlm intolerant tuumlrler duumlşuumlk ve orta şiddetli yangınlara

dayanabilirler - Pinus resinosa Pinus strobus Larix occidentalis

2 Dayanıklı Tuumlrler (VI ve VT tuumlrler)

Yangından sonra suumlrguumlnle veya tomurcukla koumlkten goumlvdeden ve rizomlardan uumlreyebilen

tuumlrlerdir Bu tuumlrlerde yenilenen organlar tuumlrlere alana ve organik madde birikimine bağlı

64

olarak farklı organik ve mineral toprak derinliklerinde bulunurlar Bu nedenle yanma

derinliği hayati oumlnem taşır

VI = Populus tremuloides Apocynum androsaemifolium Arctostaphylos uvaursi

VT = Alnus crispa Aralia nudicaulis Cornus canadensis Pteriaium aquilinum

Boumlyle bir sınıflandırma sayesinde yangın rejimine bağlı olarak sistem gelişimi tahmin

edilebilir Her bir tuumlr iccedilin farklılık arz eden kritik hayat evrelerinin zaman skalası yangın

doumlnguumlsuuml ile ilişkili olarak kapsamlı nicel tahminler yapmamıza fırsat verir (Şekil 2)

Species Species Stand age

Type 0 20 180

Pinus banksiana CI pm le

20-180

180

Pinus banksiana e

20 e

Şekil 1 Saf Pinus banksiana meşccedileresinin yangınla veya yangınsız gelişimi

Yangın goumlrmuumlş

Yangın goumlrmemiş

65

Tuumlrler Tuumlrler Meşcere yaşı

Tipi 0 15 30 40 100 120 400 infin

Pinus rubens DR p pm le

Abies balsamea DT p m le

Betula papyrifera DI p m l e

Populus tremuloides VI pm le

A bal DT P rub P Rub A bal

B pap DT A bal A bal B pap

P trem VI B pap

Şekil 3 Picea rubens Abies balsamea Betula papyrifera and Populus tremuloides karışık

meşceresinin yangın goumlrmuumlş ve yangın goumlrmemiş meşcere gelişim durumları

Yangın goumlrmuumlş

Yangın goumlrmemiş

100 120

66

BOumlLUumlM

YANGIN TEHLİKE ORANLARI SİSTEMİ

Orman yangınlarıyla karşı karşıya bulunan birccedilok uumllke goumlrevi yangın ccedilıkmasını

oumlnleme yangın oumlncesi ve yangınla muumlcadele planları yaparak yangın zararlarını en az

seviyede tutmak olan yangın organizasyonları oluşturmuşlardır Bu organizasyonların başarılı

olabilmesi iccedilin gerekli en oumlnemli faktoumlrlerden biri yangın potansiyelinin doğru ve zamanlı bir

şekilde ortaya konulmasıdır Yangın potansiyeli değişken ve sabit ccedilevre faktoumlrlerine bağlı

olarak değişir Bundan dolayı bu değişimlerin hızlı bir şekilde analiz edilerek yangın

organizasyonlarının hizmetine sunulması yangın organizasyonlarının başarısını buumlyuumlk oranda

etkiler Ancak yangına etki eden ccedilevre faktoumlrleri ve idari kaynaklarla ilgili bilgiler ccediloğu kez

eksik veya istenildiği an kullanılabilir bir formda değildir Bu eksikliğin ciddi bir şekilde

hissedildiği birccedilok uumllkede uzun yıllar suumlren ccedilalışmalar sonucu yangın organizasyonları bir

takım yardımcı sistemlerle desteklenmiştir Bu konuda oumlncuumlluumlğuuml Amerika Kanada ve

Avustralya yapmış olup birccedilok uumllkede de bu konuda yoğun ccedilalışmalar yuumlruumltuumllmektedir

Oluşturulan bu sistemler genelde ldquoyangın tehlike oranları sistemirdquo olarak anılmaktadırlar

Yangın tehlikesi topografya hava halleri ve yanıcı maddeler gibi sabit ve değişken

ccedilevre faktoumlrlerine bağlı olarak ortaya ccedilıkan yangın potansiyelidir Yangın tehlike oranı ise

yangın tehlikesini ayrı ayrı ve bir buumltuumln olarak sistematik bir şekilde değerlendirilmesi ve

yorumlanmasıdır Diğer bir değişle yangın tehlikesini etkileyen faktoumlrlere bağlı olarak

mevcut şartlar altında oluşabilecek muhtemel bir yangının potansiyelinin belirlenmesi Yangın

Tehlike Oranı olarak tanımlanır

Yangın Tehlike Oranları Sistemi (YTOS) genelde uumlccedil ana boumlluumlmden oluşmaktadır

Bunlar Meteorolojik Yangın İndeksi (MYİ) Sistemi Yangın Davranışını Tahmin (YDT)

Sistemi ve Yangın Ccedilıkma İhtimalini Tahmin (YCcedilİT) Sistemidir

MYİ sistemi sadece standart bir yanıcı madde tipi iccedilin yangın davranışı hakkında

genel bir bilgi vermektedir Bu durumda diğer yanıcı madde tiplerinde yangın davranışının

nasıl olacağı bir problem olarak ortaya ccedilıkmaktadır Bu problem ise YTO sisteminin diğer bir

elemanı olan ve oumlzel yanıcı madde tiplerindeki yangın davranışı hakkında bilgi veren YDT

sistemi ile ccediloumlzuumlmlenmeye ccedilalışılmıştır (Lawson vd 1985) Oumlzellikle ABD (USDA 1964

Rothermel 1972 Deeming vd 1972 Deeming vd 1978 Albini 1976) Kanada (Lawson

1972 Van Wagner 1975 Van Nest ve Alexander 1999) ve Avustralya (Mc Arthur

19661967 Noble vd 1980 Crane 1982 Beck 1988) gibi orman yangınlarının etkili olduğu

uumllkeler YTO sistemlerini uzun yıllardan beri kullanmaktadırlar YTO sistemlerine

bakıldığında oumlzellikle Kanada ABD ve Avustralya sistemlerinde bazı oumlnemli yapısal

farklılıklar olmasına rağmen genel olarak aynı değişkenleri (yanıcı madde hava halleri

topografya) kullandıkları goumlruumllmektedir

Orman Yangını Tehlike Oranları Sisteminin (OYTOS) Tarihsel Gelişimi

OYTOS ilk olarak1990rsquoluuml yılların başından itibaren orman yangınları konusunda

ccedilalışmalara başlamış olan Amerikan ve Kanadarsquolı araştırmacılar tarafından geliştirilmiştir

Sistem iki uumllkede de farklı şekilde kullanılmasına rağmen doğal olarak her birisinin sahip

oldukları benzerlikler de vardır Temel bir farklılık onların her birinin kuruluş şeklinden

kaynaklanmaktadır ABD sistemi buumlyuumlk oranda yanıcı madde oumlzellikleri ve meteorolojik

faktoumlrlerin yangın davranışına etkisinin araştırıldığı ve laboratuarlarda yapılan deneme

67

yangınlarına dayanmaktadır (Rothermel 1972) Kanada sistemi ise ccediloğunlukla arazide yapılan

deneme yangınları ve goumlzlemlenen orman yangınlarının istatistikicirc analizlerine bağlı olarak

geliştirilmiştir

Avustralyada bir kaccedil farklı yangın tehlike oranı kullanılmaktadır fakat her zaman ve

her yerde en fazla kullanılabilen bir tanesi esas olarak bu uumllkedeki oumlkaliptus ormanları iccedilin

McArthur (1966) tarafından geliştirilmiş olan sistemdir McArthur 30 ile 60 dakikaya kadar

yanmasına izin verilen tipik yanıcı maddedeki 800 test yangınında oumllccediluumllen yangın davranışı

verilerine dayanan bir sayaccedil oluşturmuştur Boumlylece Kanada sisteminde olduğu gibi tam

manasıyla arazi oumllccediluumlmlerine dayanan deneysel koumlkenli bir sistem oluşmuştur Avustralya

sistemi aynı zamanda İspanyanın Akdeniz boumllgesinde test edilmiş ve kullanılmıştır

Rusyada geliştirilmiş bir ccedilok sayıda yangın tehlike oranı sistemleri olmasına rağmen

en yaygın olarak Nesterov (1949)un ccedilalışmalarına dayanan basit nispi tutuşma indeksi

sistemidir Ancak bu sistemin her zaman etkili bir şekilde kullanılabileceğine dair bir accedilıklık

yoktur

Guumlnuumlmuumlzde yangından etkilenen hemen hemen tuumlm uumllkelerde yukarıda belirtilen

sistemlere benzer sistemler uygulanmaktadır Bu sistemler esas itibariyle Kanada Amerika

veya Avustralya sistemiyle aynı olan ancak yerel farklılıklar dikkate alınarak bazı

uyarlamalar yapılmış sistemlerdir

Yangın Tehlike Oranları Sisteminin Yapısı

Mevcut yangın tehlike oranları sistemleri genelde uumlccedil ana grupta ele alınan bir sistemler

buumltuumlnuumlduumlr Bu sistemler (i) Yangın Ccedilıkma İhtimalini Tahmin (YCcedilİT) Sistemi (ii)

Meteorolojik Yangın İndeksi (MYİ) Sistemi ve Yangın Davranışı Tahmin (YDT) Sistemidir

(Şekil 1)

Orman Yangınları Tehlike Oranları Sistemi

Yangın Ccedilıkma İhtimalini Tahmin

Sistemi

Orman Yangınları

Tehlike Oranları Sistemi

Meteorolojik Yangın İndeksi

Sistemi

Yangın Davranışını

Tahmin Sistemi

Hava Halleri Topografya Yanıcı

Maddeler

Tutuşma

Şekil 1Yangın tehlike oranları sistemi ve sistemi oluşturan ana bileşenler

68

I Yangın Ccedilıkma İhtimalini (YCcedilİT) Sistemi

Bu sistemle mevcut yangın riski (yangın ccedilıkarabilecek oumlr insan) ve arazi kullanım

(rekreasyonel tarım turizm) faktoumlrlerine bağlı olarak yangın ccedilıkma ihtimali tahmin edilmeye

ccedilalışılır Mevcut sistemlerde uumlzerinde en az ccedilalışılmış bileşenlerden birisidir

II Meteorolojik Yangın İndeksi (MYI) Sistemi

MYİ sistemi standart bir yanıcı madde tipinde sadece hava hallerine bağlı olarak

yangın ccedilıkma potansiyeli ve yangın davranışı hakkında genel bilgi verir Sistem altı boumlluumlmden

oluşmaktadır (Şekil 2) Bunlar teker teker veya birlikte sadece yanıcı madde nemi ve

ruumlzgarın yangın davranışı uumlzerindeki etkilerini accedilıklarlar Bu boumlluumlmlerden uumlccediluuml yanıcı madde

nemini temsil eder ve Yanıcı Madde Nem Kodları (YMNK) adını alırlar Bunlar geccedilmiş ve

mevcut hava hallerinin yanıcı madde nemi uumlzerine olan etkilerini belirtir Diğer uumlccediluuml yangın

davranışı ile ilgili sonuccedillar ortaya koyar ve yangın davranış indeksleri adını alırlar Bunlar

yangın yayılma oranının bir goumlstergesi olan Başlangıccedil Yayılma İndeksi (BYİ) yanıcı madde

tuumlketimi ve yangının toprağa olan etkisinin bir goumlstergesi olan Birikmiş Yanıcı Madde İndeksi

(BYMİ) ile yangın şiddetinin bir goumlstergesi olan Yangın Şiddeti İndeksi (YŞİ)rsquodir

Şekil 2 Meteorolojik Yangın İndeksi Sisteminin yapısı

MYİ Sistemi yangın tehlikesini ortaya koymada oumlnemli katkılar sağlamasına rağmen

standart bir yanıcı madde tipinde ve sadece hava hallerine bağlı olarak yangın davranışı

hakkında genel bilgi vermesi diğer yanıcı madde tiplerinde yangın davranışının ortaya

konulmasında bir eksiklik olarak ortaya ccedilıkmaktadır Bu eksiklik YDT sistemi ile

ccediloumlzuumlmlenmeye ccedilalışılmaktadır (Alexander vd 1984 Alexander 2000)

Yanıcı Madde Nem Kodları

MYİ sistemi hava hallerinin ormandaki kuru yanıcı maddeler uumlzerine oumlnceki ve

şimdiki etkilerini kullanarak yanıcı madde nem iccedileriklerini belirler ve yangın potansiyelini

roumllatif bir şekilde ortaya koymaya ccedilalışır

Meteorolojik Yangın İndeksi Sistemi

İYNK İnce dallar yapraklar orman zeminindeki

ccedilayırların nem iccedileriklerinin sayısal bir oranıdır İnsan kaynaklı yangınlarda tutuşma potansiyelini goumlsterir

HNK Orta derinlikte hafif sıkışmış organik

tabakanın nem iccedileriğinin sayısal oranıdır Humus

tabakası ve orta buumlyuumlkluumlkteki odun materyalleri iccedilin yanıcı madde tuumlketiminin bir goumlstergesidir

DONK Derin sıkışmış organik tabakanın nem

iccedileriğinin sayısal bir oranıdır Yanıcı maddeler uumlzerindeki sezonluk kuraklığın etkilerinin ve derinlerdeki humus tabakası ve buumlyuumlk kuumltuumlklerdeki iccedilten iccedile yanma miktarının kullanışlı bir goumlstergesidir

BYİ Beklenen yangın yayılma oranının sayısal

bir oranıdır İYNK ve ruumlzgarın birlikte yayılma oranı uumlzerine etkisini goumlsterir

BYMİ HTNK ve DONKrsquonun kombinasyonundan

oluşur ve yanmaya elverişli yanıcı madde

miktarının sayısal bir oranını goumlsterir

MYİ Yangın şiddetinin sayısal bir oranıdır ve BYİ

ile BYMİrsquoni birleştirir Yangın tehlikesinin genel bir indeksi olarak kullanılması uygundur

Meteorolojik Yangın İndeksi (MYİ)

Sıcaklık

Bağıl Nem Ruumlzgar Yağış

Sıcaklık

Bağıl Nem Yağış

Sıcaklık Yağış Ruumlzgar

Yangın Hava Halleri

Goumlzlemleri

Yanıcı Madde

Nem Kodları Derin Organik Tabaka Nem Kodu (DONK)

İnce Yanıcı Madde Nem Kodu (İYNK)

Humus Nem Kodu (HNK)

Yangın Davranış

İndeksleri

Birikmiş Yanıcı Madde İndeksi

(BYMİ)

Başlangıccedil Yayılma İndeksi

(BYİ)

69

İnce Uumlst Tabaka Yanıcı Madde Nem Kodu (İYMNK)

İYMNK yangının başladığı ve ilk geliştiği yer olan oumlluuml oumlrtuuml tabakasının en uumlst kısmını

oluşturan yeni doumlkuumllmuumlş ibre yaprak ccedilapları 05 cmrsquoden kuumlccediluumlk ince dal gibi 1-2 cm derinliğe

kadar bulunan yanıcı maddelerin nem iccedileriklerinin sayısal bir oranıdır Yangın ccedilıkma

potansiyelinin bir goumlstergesidir İYMNK sıcaklık ruumlzgacircr hızı nispi nem ve yağıştan etkilenir

Bununla birlikte yağışın orman vejetasyonu tarafından tutulması nedeniyle 24 saatlik toplam

yağış 05 mm veya daha az olması durumunda ince yanıcı maddeler bundan

etkilenmemektedirler Bu kodun hesaplanmasında kullanılacak meteorolojik veriler yangın

tehlikesinin en yuumlksek olduğu yerel saatle 13te yapılmalıdır İYMNKrsquonun hesaplanmasında

bir oumlnceki guumlnuumln indeks değerleri ile o guumlnkuuml sıcaklık yağış ruumlzgacircr hızı ve nispi nem

değerleri alınır İnce yanıcı maddeler normal hava şartlarında nem iccedileriklerinin yaklaşık

23uumlnuuml 6 saatte kaybetmektedirler Bu durum sabah saatlerinde (oumlrneğin) 100 nem

iccedileriğine sahip olan ince yanıcı maddelerin oumlğle saatlerinde yanmaya hazır bir hale geleceğini

belirtir Bu da nem iccedileriklerinin 35 lere duumlşmesi demektir ki bu insanların neden oldukları

yangınlarda tutuşma potansiyeline karar vermede oumlnemli rol oynar

Humus Tabakası Nem Kodu (HNK)

Humus Tabakası Nem Kodu (HNK) 5-10 cm derinliğe kadar bulunan ve ayrışmaya

başlamış ince yanıcı maddelerle 06-5 cm ccedilapındaki dal ve goumlvdelerin oluşturduğu hafif

sıkışmış organik tabakanın nem iccedileriğinin sayısal oranıdır Bu tabakanın yağışın bir kısmının

ince yanıcı maddeler ve orman oumlrtuumlsuuml tarafından tutulmasından dolayı etkilenebileceği 24

saatlik minimum yağış miktarı 15 mmdir Bu tabakanın ormanın zeminindeki oumlluuml oumlrtuumlnuumlnuumln

altında bulunmasından dolayı ruumlzgar hızı bu tuumlr yanıcı maddelerin nemine etki etmemektedir

Bu tuumlr yanıcı maddeler nem iccedileriklerinin 23uumlnuuml 12 guumlnde kaybetmektedirler HNK yangının

tutuşması yanıcı maddde yoğunluğunun derecesinin belirlenmesinde kullanılır ve yangın

şiddeti indeksinde dolaylı rol oynar Ayrıca yangınla muumlcadele ve soğutma ccedilalışmalarında

karşılaşılabilecek zorluk yanında yangının toprağa olan etkisinin de bir goumlstergesidir

Yangın Davranışı İndisleri

MYİ sistemi yanıcı madde nem iccedileriklerine goumlre potansiyel yangın davranışı (yayılma

oranı yangın şiddeti ve yanıcı madde tuumlketimi) tahminlerinde bulunarak potansiyel yangın

davranışını roumllatif bir şekilde ortaya koymaya ccedilalışır

Başlangıccedil Yayılma İndeksi (BYİ)

Başlangıccedil Yayılma İndeksi potansiyel yangın davranışının ilk goumlstergesidir İnce

Yanıcı Madde Nem Kodu ve ruumlzgara bağlı olarak beklenilen yangın yayılma oranını sayısal

oran olarak veren bir MYİ indeksidir Muhtemel bir yangında yangının hızının bir goumlstergesi

olduğundan oldukccedila oumlnemlidir

Birikmiş Yanıcı Madde İndeksi (BYMİ)

Birikmiş Yanıcı Madde İndeksi HNKrsquouna bağlı olarak hesaplanır Muhtemel bir

yangında yanmaya elverişli yanıcı maddelerin toplam miktarının bir goumlstergesidir Toprağa

en yakın yanıcı maddelerin nem oranlarının ve buna bağlı olarak yanabilir yanıcı madde

miktarının bir goumlstergesi olması nedeniyle yangının kontrol guumlccedilluumlğuumlnuumln bir ifadesidir Bu

nedenle muhtemel bir yangında ilk muumldahale planlarının yapılmasında başvurulması gerekli

indekslerdendir Ayrıca ekolojik olarak yangının toprağa olan etkisinin de bir goumlstergesi

olup amaccedillı yakmalarda kontrol edilmesi gerekli indekslerden birisidir

70

Meteorolojik Yangın İndeksi (MYİ)

MYİ BYİ ve BYMİrsquonin bir bileşkesi olup potansiyel yangın şiddetini relatif olarak

ifade eden bir indekstir Yapılan araştırmalar yangın ccedilıkma ihtimali ve yanan alan ile

Meteorolojik Yangın İndeksi (MYİ) arasında ccedilok kuvvetli bir ilişkinin olduğunu ortaya

koymuştur Yukarıdaki ifadelerden de anlaşılacağı uumlzere MYİ Sistemi yangını değişik

youmlnleriyle goumlz oumlnuumlne serip yangın tehlikesi hakkında bilgiler verir Bu da oumlzellikle idari

amaccedilların belirlenmesinde ccedilok oumlnemli bir yer tutar Buna rağmen guumlnluumlk yangın potansiyelini

tek bir sayı (oumlrneğin YŞİ) ile belirtmek oldukccedila zordur Bunun iccedilin mevcut durumun

değerlendirilmesinde diğer MYİ Sistemi elemanlarının da goumlz oumlnuumlne alınması gerekebilir

Ccediluumlnkuuml her bir MYİ Sistemi elemanı yangın potansiyelinin belirli bir youmlnuuml hakkında bilgi

verir Uygulamada farklı MYİ Sistemi elemanları birbirleriyle ilişkiye getirilerek yangın

şiddeti sınıfları oluşturularak bu yangın şiddet sınıflarına goumlre yangınla muumlcadelede

belirlenecek strateji ve taktikler belirlenebilmektedir ( Tablo 1)

Tespit edilecek idari amaccedillar bakımından ele alındığında MYİ Sistemi ccedilok buumlyuumlk bir

oumlneme sahiptir Bir ccedilok yılda elde edilen verilerin analizleri yardımıyla yangın ccedilıkma

ihtimali ve yanan alan ile Yangın Şiddeti İndeksi (YŞİ) arasında ccedilok kuvvetli bir ilişkinin

olduğunu daha oumlnce belirtilmişti Ancak MYİ sistemi sadece standart bir yanıcı madde

tipindeki yangın davranışı hakkında genel bir bilgi vermektedir Bu durumda diğer yanıcı

madde tiplerinde yangın davranışının nasıl olacağı problem olarak ortaya ccedilıkmaktadır Bu

problem ise YTOSnin ana elemanlarından biri olan Yangın Davranışını Tahmin Sistemi

(YDTS) ile ccediloumlzuumlme kavuşturulmaya ccedilalışılmaktadır (Lawson et al 1985)

Tablo 1 Yangın şiddeti sınıflarına goumlre belirlenmiş yangın tipi ve yangınlarla muumlcadele

zorluğu durumları

Yangın

Şiddeti

Sınıfı

Baş Yangını

Şiddeti

(kWm)

Yangın Tipi ve Muumlcadele Zorluğu

1 lt10 Yangının kendi başına devam etmesi zor

2 10-500

Yavaş ilerleyen duumlşuumlk şiddetli oumlrtuuml yangını Baş ve yanlardan

yangına direkt muumldahale muumlmkuumln Accedilılan şeritler yangının

kontrol altına alınmasında yeterli olabilir

3 500-2000

Orta ve yuumlksek şiddetli oumlrtuuml yangını El aletleriyle yapılmış

şeritlerin yangını tutması zor olabilir Bu gibi yangınlarda

dozer gibi ağır makinalarla uccedilak ve helikopterler oumlnemlidir

4 2000-4000 Yuumlksek şiddetli oumlrtuuml yangını Yangının baş kısmında

yapılacak uğraşılar başarılı olamayabilir

5 gt4000

Orta derecede ve sonrasında aktif tepe yangını Kontrol altına

alınması ccedilok zor Ccedilalışmalar yanlara kaydırılmalı ve indirekt

muumldahale duumlşuumlnuumllmeli

III Yangın Davranışını Tahmin (YDT) Sistemi

Yangın Davranış Tahmini Sistemi her hangi bir yerde ccedilıkabilecek bir yangının hava

halleri topografya ve yanıcı madde oumlzelliklerinde bağlı olarak sergileyeceği davranışı

71

sayısal olarak ortaya koyar Elde edilen değerler MYİ sisteminde elde edilen değerlerin

aksine sayısal (gerccedilek durumu ifade eden) değerlerdir Yangın davranışı tahminin

doğruluğu yanıcı madde tipleri hava halleri ve topografyaya ait ccedilok sayıda guumlvenilir ve

zamanlı bilgilere bağlıdır (McRae vd 1979)

YDT sistemi doumlrt ana tahminde bulunur Bunlar yayılma oranı (mdak) yangın şiddeti

(kWm) yanıcı madde tuumlketimi (tha kgm2) ve yangın tuumlruuml (oumlrtuuml tepe)rsquoduumlr (Şekil 3)

Bunlarla birlikte arka ve yan yangın yayılma oranı ve uzaklığı (mdak ve m) yanan alan

(ha) ve yangının ccedilevre uzunluğu (km veya m) gibi değerler de sonuccedil olarak elde edilebilir

(Bilgili 1999a)

Şekil 1 Yangın Davranışı Tahmin Sisteminin Yapısı (Hirsch 1996 Alexander

2000rsquoden adapte edilmiştir)

MYİ Sisteminin oumlzel yanıcı madde komplekslerine genişletilmesi olan YDT sistemi

kontrolluuml ve kontrolsuumlz yangınlar iccedilin bir rehber durumundadır YDT sistemi her uumllkenin

yanıcı madde tiplerine goumlre geliştirilmiş yangın davranış modellerinden oluşur Bu

modellerin doğru ccedilalışabilmesi iccedilin hava halleriyle birlikte topografya ve yanıcı madde

oumlzelliklerinin de bilinmesi gerekmektedir Hava halleriyle ilgili veriler MYİ sisteminden

alınır Yanıcı madde oumlzellikleri yanıcı madde tipleri olarak belirlenmiş ve değişik

uumllkelerde değişik sayıda olan yanıcı madde modelleri aracılığıyla hesaplamalara katılır

Meşcere yapısı kompozisyonu oumlluuml ve diri oumlrtuuml durumu yanıcı madde tiplerinde kullanılan

başlıca kriterlerdir

Sonuccedil olarak her hangi bir yerde ccedilıkabilecek bir yangının mevcut hava halleri

topografya ve yanıcı madde oumlzelliklerinde nasıl bir davranış sergileyeceği sayısal olarak

ortaya konulur Dolaysıyla yangın davranışının doğru tahmin edilmesi sonucunda yangın

hattında doğru yerde doğru zamanda hazırlık yapılır Boumlylece soumlnduumlrme faaliyetlerinde

harcanan ccedilaba ve guumlccedil en aza indirilerek hem maliyet hem de zarar en aza indirilmiş olur

Yangın Davranışı Tahmin Sistemi

Yanıcı madde

tipleri

Yanıcı Maddeler

İYMNK BYİ BYMİ

Ruumlzgar hızı v e y oumlnuuml

Hav a Halleri

Eğim bakı

Topograf y a

Yangın Davranışı Tahmin Sistemi

Ccedilıktılar

Girdiler

Yay ılma oranı

Yangın şiddeti

Yanıcı madde tuumlketimi Yangın tuumlruuml

72

Orman Yangını Tehlike Oranı Sisteminin Uygulamaları ve Coğrafi Bilgi Sistemi

Bir orman yangını ccedilıkmadan oumlnce yangın youmlneticileri koruma yanıcı madde

amenajmanı ve soumlnduumlrme planları iccedilin alternatif programlar geliştirmelidirler Bu

programlar ccedilevresel etkiler ve soumlnduumlrme kapasitesi hakkında CBS ile elde edilebilecek

ayrıntılı bilgilere ihtiyaccedil duyarlar

Yanıcı madde amenajmanında kontrolluuml yakma programları yangın tehlikesinin

azaltılması iccedilin potansiyel bir etkiye sahiptir CBS verilerin tamamlanması modeller ve

idari sınırlamalarda karar vericilere uygun bilgileri sağlamak iccedilin kullanılabilir Yangın

youmlneticileri boumllgenin sorunlarını durumunu buumlyuumlkluumlğuumlnuuml oumlnceliklerini ve yangın

frekansını CBS teknolojisi ile daha etkili bir şekilde belirleyebilirler

Yangın oumlncesi planlamada yangın ccedilıkmadan oumlnce yapılacak analizler iccedilin ulaşma

zamanının ve yolların kapalı olması durumlarında alternatif yolların belirlenmesi

oumlnemlidir CBS ile bir yere ulaşmak iccedilin gerekli en kısa yol guumlzergacirchı kolaylıkla

belirlenebilmekte ve bu guumlzergacirchlar haritalar uumlzerinde istenildiğinde kolaylıkla

goumlruumllebilmektedir Yine bu sistem sayesinde yollarda meydana gelen değişiklikler yangın

goumlzetleme kuleleri su havuzları ve yangın ekiplerinin yerlerinde meydana gelen

değişiklikler kolayca goumlsterilebilmektedir

CBS ortamında oluşturulan sayısal yayılma oranı haritaları kullanılarak muhtemel bir

yangında yuumlksek ve ccedilok

yuumlksek yayılma oranı

meydana gelecek alanların

yangın emniyet yol ve

şeritleri kullanılarak daha

kuumlccediluumlk alanlara boumlluumlnmesi

yangına ilk muumldahalenin

yapılması gereken yerler ve

gerekirse karşı ateşi

uygulama yerleri ccedilok kısa

suumlrelerde

belirlenebilmektedir (Şekil

4) Boumlylece ccedilıkabilecek bir

yangının farklı hava

hallerinde ne tuumlr davranışlar

sergileyebileceği ortaya

konularak yangın

organizasyonunda goumlrev

alacak elemanlar alternatif

planlar hususunda eğitilir

Yukarıda genel olarak

bileşenleri accedilıklanan YTOSrsquonin başarılı bir şekilde uygulanabilmesi iccedilin yanıcı madde

hava halleri ve topografya gibi orman yangını veri tabanını oluşturacak bilgilerin guumlncel

doğru ve kullanılabilir bir formda olması gerekir Bunun iccedilin farklı bilgileri depolayabilen

guumlncelleştirebilen bilgilerin duumlzenlenmesine analiz edilmesine ve istenilen formda

(tabloharita) sonuccedil raporlarının alınabilmesine imkacircn verebilen CBS gibi bilgisayar

destekli programlara ihtiyaccedil vardır

Orman Yangını Bilgi Sistemi (YBS) veri tabanı oluşturulduktan sonra suumlrekli

yapılacak yeni veri girişleriyle mevcut bilgiler guumlncelleştirilebilmektedir Boumlylece ihtiyaccedil

Şekil 4- Muhtemel bir yangında yayılma oranı ve mevcut yol

ağının sayısal haritası

73

duyulan herhangi bir zamanda en son bilgilere aynı anda ulaşmak ve istenilen formda

raporların alınması Coğrafi Bilgi Sistemi (CBS) ile muumlmkuumln olmaktadır Yangın

youmlneticileri bu gibi sistemlerden faydalanarak gerccedileğe yakın yangın potansiyeli ve yangın

davranışı ile ilgili tahminlerde bulunabilecektir Bu sonuccedillara goumlre yangın oumlncesi

planlamalarıyla ilgili daha sağlıklı kararlar verebileceklerdir (Şekil 5)

Şekil 5 Orman yangını bilgi sistemi veri tabanında YTOS ve CBSrsquonin yeri

Koruma planlarıyla ilgili olarak yangın riskinin belirlenmesi son derece oumlnemlidir

Yangın riski genel vejetasyon tipi iklim ve yangın oluşumu haritaları kullanılarak

belirlenmektedir İleriye doumlnuumlk analizler ve planlar meteorolojik parametreler yangın

istatistiği vejetasyon tuumlrleri yerleşim alanları ve belirlenen yollar uumlzerinde daha ayrıntılı

bilgileri iccedileren yuumlksek yangın riskine sahip alanlar uumlzerinde yoğunlaşacaktır

YTOS birccedilok uumllkede yangın amenajmanı uygulamalarının planlanmasında yangın

organizasyonunun ayrılmaz bir parccedilası olarak kullanılmaktadır Yangın amenajmanı

ccedilalışmalarında YTOSnin yeri sistemi kullanan firma ya da işletmelerin istekleri mevcut

problemin durumu işletmenin buumltccedile imkacircnları ve işletme arazisine bağlı olarak değişir

Ancak genel olarak bu sistemden yararlanılan bazı alanlar şunlardır

Yangın davranışı ile ilgili eğitim

74

Koruma oumlnlemlerinin planlanması (oumlrn halkı ccedilıkabilecek bir yangına karşı

uyarmak orman iccedili faaliyetleri sınırlandırmak vs)

Koruyucu oumlnlemlerin planlanması (yangına karşı en kısa zamanda hazır olma ve

eldeki kaynakların (eleman taşıt uccedilak vs) en iyi şekilde tanzim edilmesi)

Yangın goumlzetleme faaliyetlerinin planlanması (oumlrn yangın goumlzetleme kuleleri ve

goumlzetleme uccediluşlarının planlanması)

Yangına yapılacak ilk muumldahale taktiklerinin belirlenmesi

Gelişmiş veya gelişmekte olan bir yangının soumlnduumlruumllebilmesi veya kontrol altına

alınabilmesi iccedilin gerekli taktik ve stratejilerin belirlenmesi

Kontrolluuml ve amaccedillı yakmaların planlanması ve uygulanması

Yangın zarar tespitlerinin yapılabilmesidir

Şimdiye kadarki elde edilen uygulama sonuccedilları yangın tehlike oranları sisteminin

hem kontrolluuml yakma (Gorley 1985) ve hem de yangın davranışı tahminleri bakımından

(Hirsch 1989) oldukccedila başarılı olduğu kanaatini uyandırmaktadır

Yangın Tehlike Oranları Sisteminin Uumllkemiz Accedilısından Gerekliliği

Ccedilağdaş yangın organizasyonu yangınla savaşta başarılı olabilmek iccedilin guumlvenilir

kullanışlı ve gerektiğinde elde edilebilen bilgilere ihtiyaccedil duyar (Bilgili and Methven 1990)

Bu bilgilerin sağlanması ise yangın potansiyeli ve davranışı ile ilgili koumlkluuml bir sistemin

varlığını gerektirir Buguumln duumlnyanın birccedilok uumllkesinde bu amaca hizmet eden sistemler

uygulanmaya konmuş veya konmaktadır Oumlzellikle ABD Kanada ve Avustralya bu işin

oumlncuumlluumlğuumlnuuml yapmakta olup Yeni Zelanda Ccedilin ve bazı Avrupa uumllkeleri bu sistemleri

uygulamaya başlamışlardır (Beck 1988) Uumllkemizde de boumlyle bir sisteme buumlyuumlk bir ihtiyaccedil

olduğu halde son yıllarda yapılmaya ccedilalışılan az sayıdaki ccedilalışmalar dışında kısa zamanda

ccediloumlzuumlm uumlretecek kapsamlı ccedilalışmalar maalesef yoktur

Oumlzellikle buumlyuumlk yangınlar esnasında yangının boyutu ccedilok buumlyuumlk olduğu iccedilin yangın

davranışı ilgililerce sağlıklı bir şekilde tahmin edilememekte ve mevcut kaynaklar stratejik

noktalara youmlnlendirilememektedir Bunun sonucu olarak buumlyuumlk alan kayıpları meydana

gelebilmektedir Ayrıca yangınlara sevk edilen kaynaklar ilk muumldahalenin başarısız olacağı

ve yangının kontrolden ccedilıkacağı endişesiyle ccediloğu kez gereğinden fazla yapılmakta ve bu da

yangınla muumlcadele masraflarının artmasına neden olmaktadır Yardımcı birimlerin

eksikliğinde yangınların ekonomik analizlerinin yapılması da muumlmkuumln olmamakta

dolayısıyla yangınlarla maliyet-etkin bir şekilde muumlcadele edilip edilmediği de

bilinememektedir

Şayet bu sistemlerden birisinin Tuumlrkiye ormancılığında kullanılması kararlaştırılırsa

hangi sistemin uumllkemiz şartlarına uygun olacağı dolayısıyla hangi sistemi kullanmamız

gerekeceği araştırılmalıdır Akla gelen ilk Yangın Tehlike Oranı Sistemleri Kanada ve

Amerikada uygulanmakta olan sistemlerdir Bu sistemler muhtevaları bakımından hemen

hemen aynı olmalarına rağmen Amerikan sistemi daha karmaşık bir yapıya sahiptir Kanada

sistemi ise daha basit olup başka yerlerde uygulanması daha kolaydır Sistemin aynen alınıp

uygulanması elbette muumlmkuumln olmayıp kendi ormanlarınızın yapısına goumlre bazı duumlzeltmelerin

yapılması gerekebilir

YTO Sisteminin bir alt sistemi olan MYİ Sistemi başka bir yerde (uumllkede) hiccedil bir

problemle karşılaşılmadan uygulanabilir Ccediluumlnkuuml MYİ sistemi sadece meteorolojik verilerden

yararlanarak Yangın Tehlike Oranları hakkında genel bir bilgi verir Yapılacak duumlzeltmeler

daha ziyade sistemin ikinci ana elemanı olan Yangın Davranışı Tahmini (YDT) sisteminde

olacaktır Ccediluumlnkuuml sistem yangın davranışı uumlzerine etki eden tuumlm faktoumlrleri (yanıcı madde tuumlruuml

75

topoğrafya vs) iccediline alır Sistemin adapte edilmesinde sistemin kendisinden gelecek olan

zorluklar yanında sistemin kurulması iccedilin gerekli buumltccedile de ayrı bir olumsuz yanı

oluşturmaktadır Sistemin uumllke ccedilapında yangına hassas boumllgelerde kullanılması halinde

aşağıdaki maddelere oumlzellikle ihtiyaccedil duyulacaktır

1- Yangına hassas boumllgelerin yeterli bir meteoroloji istasyon ağına kavuşturulması

2- Sistemin duumlzenli bir şekilde ccedilalıştırılabilmesi iccedilin belirli merkezlerin bilgisayar

ağıyla birbirine bağlanması

3- Bu işlerde goumlrevlendirilmek uumlzere alınacak personel ve personel eğitimi

Bu ihtiyaccedilların temini ya da yeterli duumlzeye ulaştırılmasının mali bakımdan oldukccedila

kuumllfetli olacağı bir gerccedilektir Ancak sistemin uygulanmasıyla elde edilecek faydalar

yapılacak masrafları fazlasıyla karşılayacaktır Şoumlyleki

Orman yangınlarının yılda orman varlığımıza yaptığı milyarlarca liralık zararlar

(yanan emval yangınla savaş ve yangın sonrası yapılacak masraflar) ve

kaybedilen canlar dikkate alınacak olursa boumlyle bir sistemin uygulanması iccedilin

yapılacak masrafların masraftan ziyade bir yatırım olduğu anlaşılacaktır

Sistemin adapte edilmesiyle bu sistemleri geliştiren uumllkelerin son 40-50 yılda

duumlştuumlkleri hatalar bertaraf edilebilecek ve gereksiz bir ccedilok masrafın oumlnuumlne

geccedililmiş olacaktır

Sistemin ekonomik olma oumlzelliği yanında ekolojik oumlzelliklerinden de yararlanarak

orman yangınlarını amaccedillarımız doğrultusunda kullanabilmek muumlmkuumln olacaktır

Duumlnyada ve uumllkemizde birccedilok yerde kesim artıklarının temizlenmesi ve alanın

genccedilleştirme iccedilin hazırlanmasında kontrolluuml yakma uygulamasının yapıldığı

bilinmektedir Bu sistemler yardımıyla yakma koşulları oumlnceden belirlenerek

istenilen amacın gerccedilekleşmesi daha kolay bir şekilde sağlanabilir

Sonuccedil olarak orman yangınlarıyla entansif bir şekilde muumlcadele etmede hatta

yangınları bir amenajman aracı olarak kullanmada yardımcı birimlere olan ihtiyaccedil ccedilağdaş

ormancılığın bir gereğidir Yangın tehlike oranları sistemi de bu ihtiyacı karşılayacak bir

yardımcı sistemdir

76

BOumlLUumlM

YANGIN AMENAJMANI

Yangın amenajmanı ccedilevresiyle guumlccedilluuml bir etkileşim iccedilerisindedir Yangın amenajmanı

sosyal etkileşimin bir sonucu olarak ekosistem amenajmanın bir bileşeni iken yangın

fiziksel ve biyolojik ccedilevre iccedilerisinde ekosistem dinamiklerinin bir parccedilasını oluşturur

Yangın amenajman planlamaları yangın oumlnleme programları yangın oumlncesi ve

yangınla savaş planlamaları ile yangının amenajman aracı olarak kullanılmasını iccedilerir

Dolayısıyla bu planlamalarda yangının sosyal ekonomik ve ekolojik youmlnleri de ele alınarak

belirlenen idare amaccedillarına ulaşılmaya ccedilalışılır Tuumlm planlamalar bir yangının ccedilıkmasını

engelleyecek veya ccedilıkacak bir yangını en az hasar seviyesinde kontrol altına almak amacına

goumlre yapılır Geccedilmiş yıllarda yangının kontroluuml el yardımıyla derlenen ccedilok az bir bilgi ile

başarılmaya ccedilalışılan bir suumlreccedilti Bilgi ve kaynakların kontrol merkezi yoktu ve genellikle

kaynaklar yangın başladıktan sonra tahsis ediliyordu

Guumlnuumlmuumlzde gelişen teknoloji bilgisayarlar ve uygun donanımlar yardımıyla yangını

oumlnceden tahmin etmek kaynakları en uygun şekilde dağıtmak ve yangın kontrolluuml iccedilin gerekli

olan ccedilok sayıdaki karmaşık verileri youmlnetmek muumlmkuumlnduumlr

Oldukccedila karmaşık bir yapıya sahip olan yangın amenajmanı yangının yer aldığı

ekolojik kaynaklarla yakından ilişkilidir Diğer bir değişle yangın sistemde gereklidir ancak

belli bir rejime bağlı olarak meydana gelmelidir Yangının şiddeti sıklığı ve tahribi zamana

ve mekacircna bağlı olarak değişim goumlsterir Sonuccedil olarak yangın ya rastgele yada planlı olarak

meydana gelir Bu durumda verilebilecek uumlccedil değişik karar vardır ya yangın kendi seyrine

bırakılır ya tutuşturulur yada soumlnduumlruumlluumlr Herhangi bir yangın hakkında verilebilecek karar

bunların bir yada birkaccedilından oluşabilir

Ancak kompleks bir yangın soumlnduumlrme politikası sadece etkin ve etkili bir yangın

kontrol sistemi ve organizasyonun varlığı ile muumlmkuumln olabilir Bunun iccedilin doumlrt anahtar soumlzcuumlk

vardır

Hareket kabiliyeti

Tahmin

Erken haber alma

Guumlccedilluuml ve etkin ilk muumldahale

Kısaca doğru zamanda doğru kaynaklarla doğru yerde olmak gerekmektedir

YANGIN AMENAJMAN PLANLAMASI

Yangın amenajman planları planlanan alanın risk ve tehlike durumunda meydana

gelen değişimleri takip ederek gerekli oumlnlem ve tedbirleri alan ve her yıl devam eden bir

suumlreccediltir İyi bir yangın amenajman planı ccedilok sayıdaki sayısal veriyi bir araya toplayan

bilginin suumlrekliliğini sağlayan ve bu verileri analiz ederek sonuccedilları haritalara aktararak en

etkin ve etkili kararların alındığı plandır

Bir amenajman planının geliştirilmesi iccedilin gerekli olan minimum duumlzeydeki veriler

aşağıda sıralanmıştır

77

Haritalar

Yangın oluşumu (aylara guumln iccedilindeki zamanlarına nedenlerine ve buumlyuumlkluumlklerine

goumlre)

Yangın tarihi (yanan alan yangın yılı yangın şiddet sınıfları)

Yanıcı madde tipleri (meşccedilere uumlstuuml ve meşccedilere altı Oumlzellikle plantasyon sahaları

ccedilayır ve otlaklar

Tapulu araziler ve yapılan ccedilalışmalar

Sayısal havza haritaları (toprak oumlzeliklerinin belirtildiği)

Yol haritaları

Uumlccedil boyutlu sayısal topoğrafik haritalar

Plan oumlncesi haritalar

Ccedilevresel faktoumlrler

Yanıcı maddeler ndash yanıcı madde tiplerine bağlı olarak yangının kontrol edilme

zorluğu yayılma oranları ve tarihi seyri

Hava koşulları ndash tuumlm meteoroloji istasyonlarından elde edilen tuumlm periyotlardaki

guumlnluumlk hava koşulları

İklim ndash haftalık veya iki aylık periyotlarda tuumlm meteorolojik parametrelerin uzun

yıllara ait ortalamaları

Lojistik destek

Yangın amenajman personeli (yaş kalifiye olma hizmet iccedili seminerler)

Yardımcı kuvvetler (acenteler bağlantı noktaları)

Ekipman (yer oumlzelleştirmeler son denetim tarihi)

Kaynaklar (miktarı yeri devir alma tarihi)

Kira anlaşmaları

Acil kaynaklar

Ekonomik veriler

Personel verimliliği ve maliyeti ve eğim sınıfları yanıcı madde tipleri ve hava

koşulları ile ilgili ekipmanlar

ORMAN YANGINLARIYLA SAVAŞ

Orman yangınlarıyla savaş her şeyden oumlnce maddi imkacircn eğitim ve organizasyon

işidir Bu uumlccedil unsuru en oumllccediluumlluuml ve en etkili şekilde kullanmak ise Yangın Koruma ve Savaş

Organizasyonunun ana goumlrevidir Yangın koruma faaliyetlerinde ccedilıkan bir orman yangının

soumlnduumlruumllmesinden daha ccedilok orman yangınlarının kontrol altında bulundurulması oumlnem

taşımaktadır Diğer bir değişle orman yangınları ccedilıkmadan oumlnce yapılacak işler yangın

ccedilıktıktan sonra onu soumlnduumlrmek iccedilin yapılacak ccedilalışmalardan daha yoğundur

Orman yangınlarından korunmada genel olarak uumlccedil etkili youmlnteme başvurulmaktadır

Bunlar

1 Yangının ccedilıkmasına engel olmak

2 Ccedilıkan bir yangını başlangıccedilta soumlnduumlrmek

3 Devam eden bir yangında alanın kuumlccediluumlk kalmasını sağlayarak zarar derecesini

azaltmak

78

Yangınla savaş veya diğer bir soumlyleyişle ormanların yangından korunması faaliyetleri

uumlccedil ana grupta toplanabilir

Koruyucu tedbirler

Oumlnleyici tedbirler

Yangınların soumlnduumlruumllmesi

1-KORUYUCU TEDBİRLER

Yangınla savaşın ilk basamağı yangına karşı koruyucu tedbirler almaktır Bu

tedbirler yangının ccedilıkmasına engel olmak veya ccedilıkacak yangınların sayısını azaltmaya

youmlnelik ccedilalışmalardır Yangınla savaşmanın en iyi yolu yangının ccedilıkmasına engel olmaktır

Teorik olarak insanların neden olduğu yangınlar oumlnlenebilir Fakat yıldırım gibi doğal

nedenlerde meydana gelen yangınlara engel olmak şimdilik olanaksızdır Bu nedenle burada

yalnız insanların ccedilıkardığı yangınlara karşı alınabilecek koruyucu tedbirler uumlzerinde

durulacaktır

A ) Yangından korunmanın prensip ve youmlntemleri

Tuumlm duumlnya uumllkelerinde orman yangınlarının buumlyuumlk bir boumlluumlmuuml insanlar tarafından

ccedilıkarılmaktadır Tuumlrkiyede orman yangınlarının 95-98 inin ana kaynağı insandır İnsanlar

tarafından ormanda ccedilıkarılan her yangın bilerek veya bilmeyerek yapılan bir hareketin

sonucudur Bu hareket daima ccedileşitli kritik kombinasyonların birleşmesinden meydana gelir

Bunların sonucu olarak da yangın ccedilıkar

Yapılan araştırmalardan tuumlm durumlar iccedilin insanların hareket ve davranışlarının

kontrol edilmesi gereği ortaya ccedilıkmaktadır Yasalarla veya cezai muumleyyidelerle yapılan direkt

savaş youmlntemleri yangından korunmanın oumlnemli bir kısmını oluşturmakta ise de bu durum

konunun ancak bir parccedilasını kapsamaktadır Bu nedenle ormanları yangından korumak iccedilin

alınabilecek oumlnlemler ccedilok youmlnluuml olarak ele alınmalıdır Bu oumlnlemleri 5 ana grup altında

toplayabiliriz

(1) Halkın eğitimi

(2) Halk-orman ilişkilerini duumlzenleme

(3) Ulusal orman yangın koruma programı ve uygulama

(4) Oumlduumlllendirme

(5) Yasal tedbirler

Buguumln Tuumlrkiye ormanlarında ccedilıkan yangınların ccediloğu orman alanlarında yaşayan

kişiler tarafından ccedilıkarılmaktadır Bu insanların gerek dikkatsizlikleri gerekse bazı amaccedillara

youmlnelik hareketleri (kasten ccedilıkarılan yangınlar) sonucu ccedilıkarılan yangınlar ccedilok youmlnluuml oumlnlemler

almayı gerektirmektedir Bu tuumlr yangınların alınabilecek ccedilok youmlnluuml oumlnlemlerle kısmen de olsa

azaltılması yoluna gidilmekle beraber bu insanların gerek ormandan gerekse kendi

arazilerinden daha verimli yararlanmaları iccedilin eğitilmelerinin oumlnemi asla unutulmamalıdır

Buna paralel olarak Ulusal Orman Yangın Koruma Programları geliştirilerek orman

yangınlarının ccedilıkmasına engel olmak ve ayrıca yangın tehlikesinin fazla olduğu youmlrelerde

yangın ccedilıkmayan koumlylerle uumlstuumln başarı goumlsteren kişilerin oumlduumlllendirilmesi yararlı olacaktır

Bunun yanında caydırıcı huumlkuumlmleri kapsayan yasaların uygulanması gerekir Boumlylece orma-

nın yangından korunması iccedilin gerekli tuumlm oumlnlemler bir uyum iccedilinde duumlzenlenmeli ve

uygulanmalıdır

79

(1) Halkın Eğitimi

Yukarıda da accedilıklandığı uumlzere buguumln Tuumlrkiyede insanoğlu ormanın yangından

korunmasında primer problem olarak karşımıza ccedilıkmaktadır Bundan dolayı orman

yangınlarının adet olarak azaltılmasında halkın eğitimi en oumlnemli hususu teşkil eder Halkın

eğitimi iccedilin yalnız yangın konusu ile direkt ilgili kurumlar değil diğer tuumlm Devlet ve oumlzel

kuruluşlar da bu konuda alınabilecek her tuumlrluuml oumlnlemleri uygulayarak bu ulusal davaya

katılmalıdırlar

Halkın eğitimi konusunda yıllarca uygulanan ve buguumln de oumlnemini koruyan

youmlntemleri iki ana grup altında toplayabiliriz

Genel youmlntemler

Halkın eğitilmesine ait genel youmlntemler oumlzet olarak aşağıda verilmiştir

(1) Tuumlm orman youmlrelerinde meslek faaliyetlerini tanıtıcı ve halkı eğitici afişleri

geliştirmelidir Bunun iccedilin Afiş ve Veciz soumlzler yarışmaları duumlzenlenmelidir Boumlylece

Tuumlrkiyede başarılı ccedilalışmalar yapan ormancılarımız bu ccedilalışmalarını halka tanıtılmalıdır

(2) Ormana yakın olan veya orman iccedilinden geccedilen ana yollarla diğer orman iccedili yolların

kenarlarına ve rekreasyon alanlarına uyarı levhaları koymalıdır

(3) Halkı aydınlatmak ve onlarda orman sevgisini yaratmak amacıyla televizyon

radyo sinema ve video gibi kitle iletişim araccedillarından yararlanmalıdır

(4) Halka orman sevgisini aşılamak amacıyla oumlzellikle yangın tehlikesinin fazla

olduğu youmlrelerde yeterli kapasitede radyo istasyonları kurmalıdır

(5) Orman sevgisi ve orman koruma ile ilgili her tuumlrluuml film ve tiyatro senaryoları

roman hikacircye resim ve şiir dallarında yarışmalar accedilılmalı oumlduumlller dağıtılmalı ve başarılı

eserleri halka sunmalıdır

(6) Kışla okul ve camilerde orman orman koruma ve oumlzellikle orman yangınlarına

youmlnelik eğitime ağırlık vermek iccedilin gerekli girişimlerde bulunulmalıdır

(7) Gazete ve dergilerde yazılar yayınlanmalıdır

(8) Konferanslar vermeli ve broşuumlrler dağıtılmalıdır

Youmlresel orman idarelerinin direkt ccedilabalan

Bu konuda yapılacak uğraşıların oumlnemlileri şunlardır

(1) Orman sevgisini genccedil kuşağa aşılamak iccedilin okullarda orman kolları kurulmasına

ve orman haftası duumlzenlenmesine gayret sarfedilmelidir Okulların bu faaliyetlerine orman

idarelerince yardımcı olunmalıdır

(2) Okullarla sık sık temas kurarak ormancılık konusunda eğitici konferanslar

verilmelidir Bu konferanslar renkli film ve slaytlarla desteklenmelidir

(3) Youmlre halkı ile ve hatta tek tek kişilerle ilişki kurarak konu uumlzerinde aydınlatıcı

bilgiler verilmelidir

Yukarıda halkın eğitimi konusunda accedilıklanan ana youmlntemlerin uygulanması Orman

Genel Muumlduumlrluumlğuumlnuumln ancak Halkla ilişkiler konusuna gerekli oumlnemi vermesiyle

sağlanabilir Aksi halde ara sıra alınabilecek oumlnlemlerle yeterli ve etkili yararlılığın

sağlanamayacağı asla unutulmamalıdır

80

(2) Halk-orman ilişkilerini duumlzenleme

Tuumlrkiye ormanlarının yangından korunması iccedilin oumlzellikle orman iccedilinde civarında ve

yakınında yaşayan vatandaşla orman arasındaki ilişkilerin her youmlnuuml ile uyumlu olması gerekir

Bunu sağlamak iccedilin halk ve orman ikilisinin karşılıklı yararına youmlnelik duumlzenlemelerin

yapılması zorunludur Bu duumlzenlemeleri iki ana grup altında toplayabiliriz

Halkın yararına yapılabilecek duumlzenlemeler

Bilindiği uumlzere vatandaşın ormandan beklentilerini her youmlnuuml ile duumlzenleyerek

sonuccedillandırmak olanaksızdır Fakat yine de bu konuda alınabilecek oumlnlemler mevcut olup

oumlnemlileri aşağıda verilmiştir

(1) Orman iccedili civarı ve yakınında bulunan koumlylere iş alanları accedilmalıdır Bu hususta

ayrıca bozuk orman alanlarının imarı ile ağaccedillandırılması Milli bir proje olarak hazırlanmalı

ve bu hususta Devletin maddi desteği de sağlanmalıdır Boumlylece hem iş alanı genişleyecek

hem de ileride odun ham maddesindeki artış memleket ve vatandaş accedilısından ekonomik

yararlar sağlayacaktır

(2) Koumlyluumllerin zati yakacak ve yapacak gereksinimleri yeterli oranda ve zamanında

karşılanmalıdır

(3) Hayvancılık tarım dokumacılık arıcılık kuumlccediluumlk el sanatları vb alanlarda gerekli

eğitim ve yeterli kredi sağlanmalıdır

(4) Ormandaki uumlretim işlerinde ccedilalışan vatandaşlara ve ayrıca orman işccedililerine yeterli

oumldemede bulunulmalıdır

(5) Halk-orman ilişkilerini yıllarca etkileyen orman kadastro işlemleri en kısa bir

suumlrede tamamlanmalı ve kadastroya ait anlaşmazlıkların en kısa bir suumlrede halledilmesi iccedilin

gerekli oumlnlemler alınmalıdır

Halkın ormandan yararlanmasını duumlzenleme

İnsanlar tarafından ccedilıkarılan yangınları oumlnlemek iccedilin alınabilecek oumlnlemlerin en

oumlnemlilerinden biri orman alanlarından halkın yararlanmasının duumlzenlenmesidir Bunun

gerccedilekleştirilmesi bir yandan halkın eğitimi diğer youmlnden de yasal oumlnlemlerin

uygulanmasına bağlıdır

Halkın ormandan yararlanmasında alınabilecek oumlnlemlerin en oumlnemlisi ormanı ccedileşitli

şekillerde kapamaktır Yanıcı maddenin fazla olduğu ve dolayısıyla yangın olasılığının

bulunduğu alanlara giden yollar kapılarla veya yol uumlzerine konan engellerle tuumlm geccedilişlere

kapanabilir Geniş alanlar yangın olasılığının fazla veya ekstrem olduğu zamanlarda oumlzel

işaretlerle veya bekccedililerle iyi kontrol altına alınmalıdır Oumlzellikle Milli Parklar ve bazı oumlnemli

rekreasyon alanları her tuumlrluuml şahıslara tamamen kapanabilir

Ormanları yangın tehlikesinden korumak iccedilin alınabilecek ormanı kapatma şekillerinin

uygulanabilir alanlarının oumlnemlileri aşağıda verilmiştir

(1) Ormanı kapamada uygulanan en yaygın youmlntem sınırlı kapamadır Bu aynı

zamanda en zor uygulanan bir youmlntemdir Kapanan alanlarda sigara iccedilme kesin olarak

yasaklanır Sigara iccedilmeye ancak belirli alanlarda oumlrneğin kamp alanlarında izin verilir

Ayrıca bu alanlarda mevcut yollarda seyreden araccedillardaki şahısların da sigara iccedilmesi

yasaklanabilir Fakat bu hususun kontroluuml ve dolayısıyla uygulanması oldukccedila guumlccediltuumlr

(2) Ormanı sınırlı kapamanın ikinci genel şekli yangın tehlikesi olan alanlardaki

rekreasyon ve kamp alanlarının kapatılmasıdır Fakat bu kapamanın guumlccedilluumlğuuml dikkate alınarak

bu youmlntem ancak belirli alanlarda yahut periyotlarda uygulanabilir Rekreasyon ve kamp

81

alanlarında ccedilıkan yangınların buumlyuumlk oumlnemi dikkate alınarak bu alanlarda yangına karşı gerekli

tuumlm oumlnlemleri almak zorunludur

(3) Orman herhangi bir amaccedilla uygulanan planlı yakmaya karşı da kapanabilir Bu tip

yakmalar kontrolluuml yakma veya amaccedillı yakma olarak bilinir Ccedileşitli amaccedillar iccedilin kullanılan

bu tip yakma youmlntemlerinin uygulama sırasında yaratacağı ters etkileri oumlnlemek iccedilin yangın

tehlikesinin fazla olduğu zaman ve yerlerde kullanılması yasaklanabilir

(4) Ormandaki faaliyetler yangın tehlikesinin fazla olduğu zamanlarda oumlrneğin bağıl

nemin belirli bir duumlzeyin altına duumlştuumlğuuml zaman ve yerlerde ya sınırlandırılır veya tamamen

durdurulur Bağıl neme bağlı olarak ormandaki tuumlm faaliyetlerin durdurulması genellikle

gelecek 24 saat iccedilin uygulanır

(5) Yangın tehlikesinin fazla olduğu periyotlarda ormandaki yaban hayvanı

avlanmaları ya kısmen veya tamamen durdurulabilir Bu husus bazı uumllkelerde Valiler veya

Orman Boumllge Muumlduumlrleri tarafından yayımlanan bir genelge ile sağlanmaktadır

(3) Ulusal orman yangın koruma programı ve uygulama

Ulusal orman yangın koruma programının amacı anayasa ve mevcut kanunlar

ccedilerccedilevesinde ormanlarımızın yangından korunması sorununa yaklaşım sağlamak ve oumlzellikle

insanların neden olduğu yangınları oumlnlemek iccedilin gerekli tuumlm tedbirleri bir ulusal organizasyon

iccedilinde ele almaktır Bu ulusal organizasyon genelde insanoğlunun neden olduğu yangınların

sayısını azaltmaya youmlnelik tuumlm faaliyetleri iccedilermelidir Başka bir soumlyleyişle insan-orman

ilişkilerine orman yangınları accedilısından ccediloumlzuumlm getirmektir Bunu sağlamak iccedilin de resmi oumlzel

ve tuumlzel kuruluşlara dayalı bir ulusal orman yangın koruma oumlrguumltuuml oluşturmak gerekir

Orman yangınlarından buumlyuumlk zarar goumlren Amerika Birleşik Devletleri Kanada

Avustralya ve Avrupanın Akdeniz uumllkelerinin ccediloğu ccedileşitli isimler altında ve fakat aynı amaca

youmlnelik ulusal orman yangın koruma programları kurmuşlardır Oumlrneğin Amerika Birleşik

Devletleri nde ormanı yangından korumada uygulanan 2 adet ulusal program mevcuttur

Bunlardan biri Smokey Bear Program olarak da bilinen Ulusal Orman Yangın Koruma

Birliği Programı ve ikincisi Amerika Ormanları Enstituumlsuuml tarafından yuumlruumltuumllen Yeşili

Koruma Programı dır

(4) Oumlduumlllendirme

Gerek ormanı yangından korumada gerekse yangınlarla savaşta uumlstuumln başarı goumlsteren

kurumlarla kişilerin oumlduumlllendirilmesi yararlı sonuccedilların alınmasını sağlayacaktır Bu hususta

yangının soumlnduumlruumllmesinde uumlstuumln gayret goumlsteren kurum ve kişilerin de oumlrneğin askeri

birlikler muumlkellefler işccedililer orman idaresi mensuplarının vb uygun goumlruumllecek bir şekilde

oumlduumlllendirilmesi gerekir Oumlduumll olarak takdirname şilt plaket para yardımı vb verilebilir

Ormanın yangından korunması ile yangınla savaşta uumlstuumln başarılı olan kurum ve

kişilere verilecek oumlduumlller iccedilin bir Orman yangınlarında uumlstuumln başarı goumlsteren kurum ve

kişilere verilecek oumlduumll youmlnetmeliği ccedilıkarılmalıdır

(5) Yasal tedbirler

Ormanı yangından korumak iccedilin ccedilıkarılan yasalar daima oumlnemini hissettiren bir

husustur Bilindiği uumlzere orman sahibi kendi olanaklarıyla ormanını yangından koruyamaz

Bu nedenle Devletin kamu yararı bakımından ccedilıkaracağı yasalarla ormanları yangından

koruma ve gerektiğinde yangınla savaşta youmlre halkının ve tuumlm ilgililerin goumlrev ve yetkilerini

belirtmesi gerekir Bu oumlnlemlerin durum ve koşullara goumlre şeklini saptamak Ormancılık

Politikasının alanına girer

82

Tuumlrkiyede dikkatsizlik ihmal ve kasıt nedeniyle meydana gelen yangınlara engel

olmak iccedilin ormanı suumlrekli kontrol altında bulundurmalıdır Bu konuda var olan yasaları da iyi

bir şekilde uygulamak gerekir

Burada şu hususu da belirtmek gerekir ki uumllkemizdeki tuumlm yasal duumlzenlemelere karşın

orman yangınlarının adet ve yaktığı alan miktarında ccedileşitli nedenlerle zaman zaman artışlar

olduğu goumlruumllmektedir Oumlzellikle genel af kanunu orman succedillarının affına dair kanunla genel

seccedilim arifelerinde bu durumu goumlrmek muumlmkuumlnduumlr

Halen yuumlruumlrluumlkte olan Anayasamızın 169 maddesinde Devlet ormanların korunması

ve sahaların genişletilmesi iccedilin gerekli kanunları koyar ve tedbirleri alır Yanan ormanların

yerinde yeni orman yetiştirilir bu yerlerde başka ccedileşit tarım ve hayvancılık yapılamaz Buumltuumln

ormanların goumlzetimi Devlete aittir Devlet ormanlarının muumllkiyeti devrolunamaz Devlet

ormanları kanuna goumlre devletccedile youmlnetilir ve işletilir Bu ormanlar zaman aşımı ile muumllk

edinilemez ve kamu yararı dışında irtifak hakkına konu olamaz Ormanlara zarar verebilecek

hiccedil bir faaliyet ve eyleme muumlsaade edilemez Ormanların tahrip edilmesine yol accedilan siyasi

propaganda yapılamaz muumlnhasıran orman succedilları iccedilin genel ve oumlzel af ccedilıkarılamaz Ormanları

yakmak ormanı yok etmek veya daraltmak amacıyla işlenen succedillar genel ve oumlzel af

kapsamına alınamaz denilmekte ve bu suretle ormanların oumlnemi uumlzerinde durulmaktadır

B) Yangın olasılığının azaltılması

Ormanların yangından korunmasında yangın olasılığını azaltıcı ve dolayısıyla yangın

sayısının duumlşuumlk olmasını sağlayıcı ccedileşitli oumlnlemler alınabilir

Yol kenarlarının temizlenmesi

Yangın olasılığının fazla olduğu ccedileşitli yolların (tren yolu ana yol orman yolu idare

ccedilizgileri vb) kenarlarını yangının ccedilıkmasına elverişli maddelerden temizlemek gerekir

Uygulamada yol kenarı boyunca her iki tarafta youmlrenin yangın tehlike durumu ve bitki oumlrtuumlsuuml

goumlz oumlnuumlne alınarak 5-20 mlik alanların temizlenmesi uygundur

Yol kenarlarının yangına karşı korunmasında ccedileşitli kimyasal maddelerden de

yararlanılmaktadır

Rekreasyon alanlarının kullanımı

Rekreasyon alanlarının daima yanıcı maddelerden oumlzellikle kuru ot ccedilalı vb

materyalden temizlenmesi oumlnemlidir Halk bu alanlardan ayrıldıktan sonra da buraların

kontrol edilmesi soumlnmemiş ateşin bulunmamasına buumlyuumlk oumlzen goumlsterilmesi gerekir

Rekreasyon alanlarının iyi bir şekilde planlanması ve kullanıma accedilılması

sağlanmalıdır Bilindiği uumlzere rekreasyon alanları genellikle buumlyuumlk şehirler civarındaki

ormanların iccedilinde veya yakınında bulunmaktadırlar Bu alanlardan yararlanmak isteyen

vatandaşların yangın ccedilıkmaması iccedilin almaları gereken oumlnlemler iyi bir şekilde tespit

edilmelidir Bunların oumlnemlileri şunlardır

(1) Rekreasyon alanları iccedilinde veya dışında ccedilıkacak yangınlar hemen resmi

kuruluşlara haber verilmelidir Ayrıca vatandaşların mevcut su ve diğer soumlnduumlruumlcuuml araccedillarla

yangını soumlnduumlrmeye ccedilalışmaları gerekir

(2) Ormandaki ccedileşitli afiş yazı ve uyarıları dikkatle okuyup gereğince hareket

edilmelidir

(3) Ormanda kontrol amacıyla gezen orman koruma memurlarının ikaz ve uyarılarına

aynen uymalı ve gerektiğinde kendilerine yardımcı olunmalıdır

83

(4) Rekreasyon alanlarında ateş yakmak iccedilin yapılmış bulunan ocakların dışında ateş

yakmamalıdır Ateş yakmak uumlzere orman idaresince ocak yapılmamış ise ateş yakmadan

oumlnce 1 m yarı ccedilapında ve uumlstuumlnde hiccedilbir oumlluuml oumlrtuuml bulunmayan ccedilıplak toprak kısmının ortasında

ocak hazırlanmalı ve yakılan ateş suumlrekli kontrol edilmelidir Burada şunu da accedilıklamak

gerekir ki rekreasyon amacıyla ormana gidecek ailelerin o guumln iccedilin evden pişmiş olarak

getirecekleri yiyecekleri yemeleri en arzulanan husustur

(5) Rekreasyon alanını terk ederken eğer ateş yakılmışsa ateşin tamamen soumlnduumlğuumlne

kanaat getirmek gerekir Ateşi tamamen soumlnduumlrmede su ve topraktan yararlanılır

(6) Sigara iccedilen şahısların rekreasyon alanlarında ccedilok dikkatli olmaları sigaralarını

yakmak iccedilin kullandıkları kibriti soumlnduumlrduumlkten sonra yine kutusuna koymaları en uygun olan

youmlntemdir

Halkın uyması gereken kurallar

Halen yuumlruumlrluumlkte bulunan 6831 sayılı Orman Kanununun 2391983 tarih ve 2896

sayılı kanunla yapılan son değişiklikleri de dikkate alındığında vatandaşa bazı goumlrevlerin

yuumlklenmiş olduğu goumlruumllmektedir Adı geccedilen yasal goumlrevlerden de anlaşılacağı uumlzere kanun

yapıcı ormanı yangından korumak amacıyla vatandaşın doğal haklarından olan seyahat

konaklama dilediği şekilde ateş yakma gibi bazı hususları orman yararına kısıtlamıştır Bu

durum sadece uumllkemizde değil orman yangınlarından zarar goumlren tuumlm uumllkelerde de aynı

şekilde uygulanmaktadır

Vatandaşlar ormanda yaya veya ccedileşitli araccedillarla dolaşmaktadırlar Ormanda yaya

olarak dolaşan vatandaşların bazı kurallara uymaları sağlanmalıdır Bunların oumlnemlileri şoumlyle

sıralanabilir

2- OumlNLEYİCİ TEDBİRLER

Bu tedbirler yangın ccedilıkmadan oumlnce alınan ve soumlnduumlrme faaliyetlerinde yararlı olacak

oumlnlemlerdir Bu oumlnlemleri almak iccedilin oumlnce ormanda yangınların en ccedilok ccedilıktığı alanlarla

korunması gerekli olan değerli alanlar saptanır Bu alanlar meydana ccedilıktıktan sonra soumlnduumlrme

faaliyetlerinde yararlı olacak goumlzetleme haberleşme taşıma ulaşım yangın tehlike oranı

elemanların yetiştirilmesi gibi hususların planlanması ve yuumlruumltuumllmesi gerekir

A )Yangın tehlikesinin azaltılmasının prensipleri

Yangın tehlikesini azaltmak suretiyle yangınların direkt oumlnlenmesi fazla yangın

kaynağı olan yanıcı maddelerin kaldırılması demektir Demiryolu kenarlarındaki yanıcı

maddelerin temizlenmesi veya yakılması rekreasyon alanlarındaki oumllmuumlş yanıcı maddelerin

yok edilmesi buna iyi birer oumlrnektir

Yangın tehlikesi olan bir alandaki yanıcı maddelerin azaltılması diğer taraftan

tutuşmayı oumlnleyen en iyi bir youmlntemdir Ayrıca bu youmlntem sıcaklık enerjisinin hızla

yuumlkselmesini ve sonraki yanmaları da oumlnler Burada şunu da belirtmek gerekir ki orman

yangınlarının oumlnlenmesi terimi genel anlamda yangınların adet olarak azaltılması anlamına

değil buumlyuumlk veya kontrol edilemeyen yangınların oumlnlenmesi anlamına gelir

B ) Yangın alanlarının sınıflandırılması

Bir uumllkede veya bir youmlrede yangın ccedilıkmadan oumlnce alınabilecek oumlnlemlerle savaş

youmlntemlerinin planlanmasına geccedilmeden oumlnce yapılacak ilk iş o uumllkenin veya youmlrenin tuumlm

ormanlarının yangın youmlnuumlnden bazı esaslara goumlre sınıflandırılmasıdır Bir youmlrenin yangın

84

tehlike derecesi hakkında ancak o youmlrede geccedilmiş yıllarda meydana gelen orman yangınlarını

incelemek suretiyle bir sonuca varılabilir Bu incelemede yangın adedi yanan alan orman

genişliği vb hususların tuumlmuumlnuuml kapsayan bir sınıflama yapmanın da guumlccedilluumlğuuml ortadadır Buna

goumlre ancak her etkene goumlre ayarlanmış ccedileşitli sınıflamalar yapılabilir

Yangın alanlarının bazı veri ve oumllccediluumltlere goumlre yapılmış sınıflamasına ait oumlrnekler

aşağıda verilmiştir

(1) Yıllık yangın adedi ortalaması

Geccedilmiş yıllarda ccedilıkan orman yangınlarının yıllık ortalaması esas alınarak yapılmış bir

sınıflandırma oumlrneği Tuumlrkiyede 1940 - 1961 yılları arasında meydana gelen 17489 adet orman

yangını esas alınarak duumlzenlenmiştir (Baş 1965)

Tehlike Grubu Yılda ccedilıkan ortalama yangın adedi

I En Yuumlksek 101 ve daha fazla

II Yuumlksek 61 ndash 100

III Orta 31 ndash 60

IV Duumlşuumlk 11 ndash 30

V Ccedilok Duumlşuumlk 10 ve daha fazla

Yangın adedi uumlzerine kurulu olan yukarıdaki sınıflamanın Tuumlrkiyenin Orman Boumllge

ve hatta boumllmelerine kadar inilerek incelenmesi ve gerekli yangın tehlike haritalarının

yapılması yararlı olur

(2) 100 ha alanda yılda ccedilıkan yangın adedi ortalaması

YUumlCEL (1987) yaptığı ccedilalışmada işletme şefliği veya seri bazında 100 ha alanda

yılda ccedilıkan yangın sayısına goumlre o birimin yangına hassaslık derecesini hesaplamıştır Bu

hesaplama şoumlyle yapılmıştır

Bir işletme şefliğinde belli bir zaman periyodunda ccedilıkan yangın sayısı o periyottaki

yılların sayısına boumlluumlnerek ortalama yıllık yangın sayısı bulunur Bulunan değer 100le

ccedilarpılıp işletme şefliğinin ormanlık alanına boumlluumlnduumlğuumlnde ortaya ccedilıkan sabit rakam 100

hadaki ortalama yıllık yangın sayısını verir Bulunan en yuumlksek değer en hassas işletme

şefliğini goumlsterir Daha kuumlccediluumlk değerler yangına karşı daha az hassas olan işletme şeflikleridir

Boumlylece işletme şeflikleri hassaslık derecelerine goumlre sıralanabilir YUumlCEL (1987) tarafından

bu esasa goumlre Fethiye youmlresi ormanlarında yapılan ccedilalışma sonucu aşağıda verilmiştir

Duyarlık derecesi 100 harsquodaki yıllık yangın sayısı sabitesi

1 En ccedilok tehlikeli olan 00190 ve daha fazla

2 Ccedilok tehlikeli olan 00189 ndash 00100

3 Orta tehlikeli olan 00099 ndash 00050

4 Az tehlikeli olan 00049 ndash 00025

5 En az tehlikeli olan 00024 ve daha az

(3) Yangın risk gruplarına goumlre

Orman alanları yangına karşı oumlnlem alma youmlnuumlnden aşağıdaki şekilde de

sıralanabilir

Yangın olasılığı ccedilok olan alanlar Bunlar yangınların kolayca ccedilıkabileceği

alanlardır

85

Tehlikeli alanlar Yangının kolayca genişleyebileceği ve yangınla savaşın guumlccedil

olduğu yerlerdir

Değerli alanlar Yangından kesin olarak korunması gereken alanlardır

Bir uumllkenin veya youmlrenin hiccedil olmazsa yukarıdaki esaslara goumlre sınıflaması

tamamlandığında her orman youmlresinde yangın tehlikesi bakımından alınabilecek oumlnlemlerle

bu oumlnlemlerin zaman iccedilindeki organizasyonu daha iyi yapılabilecektir Aksi halde gelişi guumlzel

oumlnlemler ne kadar kusursuz olursa olsun arzulanan sonucu veremez

C ) Silvikuumlltuumlrel tedbirler

Gerek yangının ccedilıkmaması gerekse ccedilıkan bir yangında yanıcı maddenin varlığı

nedeniyle meydana gelecek tehlikeleri azaltmak iccedilin meşcerelerin kurulması bakım ve

işletilmesinde silvikuumlltuumlrel oumlnlemlere uyulması zorunludur Silvikuumlltuumlr oumlnlemlere uyularak

kurulan bir ormanda ccedilıkacak yangın hem buumlyuumlk zorluk yaratmadan soumlnduumlruumllebilir hem de

meydana gelen zararın derecesi fazla olmaz

Bir ormanın kurulması bakımı ve işletilmesinde alınabilecek silvikuumlltuumlrel oumlnlemler

Silvikuumlltuumlr derslerinde ayrıntılı olarak okutulmaktadır Burada orman yangınları youmlnuumlnden

yanıcı madde tehlikesinin azaltılmasında alınabilecek silvikuumlltuumlrel oumlnlemler ana hatlarıyla

aşağıdaki şekilde sıralanabilir

Karışık meşcereler yetiştirmek

Orman yangınlarının yayılma olasılığı saf iğne yapraklı ışık ağacı meşcerelerinde

oumlzellikle fazladır İğne yapraklı meşcereler yapraklı ağaccedillarla ne kadar fazla oranda karışmış

olursa yangının ccedilıkma ve yayılma olasılığı o kadar azalır Nitekim 1181945 tarihinde

Dursunbey Orman işletmesinin Candere Boumllgesinde ccedilıkan buumlyuumlk yangında ormanın yapraklı

tuumlrlerle oumlrtuumlluuml kısımları yangından az zarar goumlrmuumlştuumlr Bu nedenle yetişme ccedilevresinin elverişli

olduğu yerlerde ışık ağaccedillarına goumllge ağaccedilları iğne yapraklılara yapraklı ağaccedillar

karıştırılmalıdır Bu hususta en iyi karışıklık ccedilam meşcerelerine kayın guumlrgen ve bazen de

meşe katmakla sağlanır Goumlzlemlere goumlre meşcerelerde kayının bulunduğu youmlrelerde

genellikle yangın olasılığı oumlnemli derecede azalmaktadır

Ormanı bakımlı bulundurmak

Ormanda birccedilok hallerde dikey kapalılığı korumak aramaları oumlzellikle sıklık bakım

larını ihmal etmemek yangınlara karşı koruyucu rol oynar Bu suretle yangın bakımından

ormanda bulunması arzulanmayan yanıcı materyal azaltılmış olur

Meşcerelerin tepe ccedilatısının fazla miktarda accedilık bulunması yangın tehlikesinin

artmasına neden olan ot ve ccedilalıların yetişmesine elverişli olduğundan bundan daima

kaccedilınılmalıdır Bu kural yalnız ferahlandırmalar iccedilin değil ışıklandırma ve genccedilleştirme

kesimleri iccedilin de geccedilerlidir

Temiz bir işletme uygulamak

Yangın olasılığının fazla olduğu yerlerdeki ormanlarda ve oumlzellikle saf ccedilam

meşcerelerinde kesim temizleme ve aramalar sonucu ortaya ccedilıkan materyal yangın

mevsiminden oumlnce ormandan ccedilıkarılmalıdır Değerlendirilmesi olanaksız olan kesim

artıklarının oumlrneğin dal tepe yonga vb kısımlarının yakılması veya az tehlikeli yerlere

taşınması gerekir Yangın tehlikesi olan yerlerde toprağın guumlbrelenmesi iccedilin ince dalların

ormanda bırakılmasından vazgeccedililmelidir Oumlzet olarak ormanda temiz bir işletme

uygulamalıdır

86

D) Yangınların Oumlnlenmesinde Orman Amenajmanın Katkıları

Orman yangınlarının oumlnlenmesine orman amenajman ccedilalışmalarının katkıları aşağıda

oumlzet olarak accedilıklanmıştır

İccedil taksimat şebekesinin roluuml

Amenajman planlarının duumlzenlenmesine ait ilgili youmlnetmelikte adı geccedilen iccedil Taksimat

Şebekesi = iccedil Ayırım Şebekesirsquonin temelini yol şebekesi oluşturmaktadır Ormanların tuumlmuumlnuuml

kapsayan ve ormancılığın uzun bir gelecekte ulaşabileceği entansitede dikkate alınarak genel

yol etuumltlerine dayalı ve tekniğine uygun hazırlanmış yeter sıklıkta ve nitelikte yolları iccedileren

bir yol şebekesi planından yararlanılmaktadır Bu hususta ayrıca yine tekniğine uygun olarak

planlanmış yangın emniyet yol ve şeritleri de iccedil ayırım şebekesinin yapılmasında

kullanılmaktadır İccedil taksimat şebekesinin kurulmasında doğal ve yapay hatlardan da

yararlanılmaktadır Doğal hatlar arasında ana ve tali yollar sulu ve kuru dereler dik ve yatık

vadi tabanları goumll bent şehir kenarları vb yapay hatlar arasında da tren yolları elektrik gaz

petrol ve telefon hattı yolları vb mevcuttur

Reccediline uumlretiminin etkileri

Bilindiği uumlzere Tuumlrkiyede yangın tehlikesinin fazla olduğu Akdeniz Ege ve Marmara

Boumllgelerinde yaygın bulunan kızılccedilam ormanlarında reccediline uumlretimi yapılmaktadır Reccedilinenin

yanıcı ve tutuşturucu etkisi nedeniyle uumlretimin yapıldığı ormanlarda yangın olasılığı daha da

artmaktadır Bu nedenle reccediline uumlretimi yapılan ormanlarda bu uumlretimin yapılmadığı

ormanlara kıyasla daha etkin oumlnlemler almak gerekmektedir Oumlrneğin bu ormanlarda yangın

emniyet yol ve şeritlerinin genişliklerini arttırmak toprak uumlzerinde fazla yanıcı madde

bulunmamasına oumlzen goumlstermek gerekirse yangın ccedilıkma olasılığının fazla olduğu guumlnlerde

uumlretimi durdurmak ve ormanda gerekli tuumlm oumlnlemleri uygulamak vb ek tedbirler almak

gerekir

Reccediline uumlretimi yapılan ve fakat yangın olasılığının yuumlksek olduğu ormanlara ait

amenajman planlarında hem kontroluumln kolay yapılması hem de yangın olasılığını azaltıcı

olması nedeniyle uumlretimin genccedilleştirme alanlarına toplanması oumlngoumlruumllmektedir

Tuumlr değişikliğinin etkileri

Orman Amenajman Planı yapmadaki ana amaccedil yetişme muhiti koşullarına goumlre birim

alandan en yuumlksek miktar ve kalitede odun hammaddesini suumlrekli olarak uumlretmek ormanların

kollektif sosyal kuumlltuumlrel ve estetik yararlarını en yuumlksek duumlzeye ccedilıkarmak ve ayrıca bu

faydalanmanın suumlrekliliğini sağlamaktır Planlar yapılırken o youmlrenin doğal ağaccedil tuumlrlerinin

yetişme youmlresi envanterleri yapılmakta ve bunların silvikuumlltuumlrel istekleri saptanarak

yararlanmanın duumlzenlenmesine ilişkin planlama ccedilalışmaları yapılmaktadır Bir youmlrede uzun

yıllar ccedileşitli doğa koşullarına karşı uyum sağlayarak varlığını ve suumlrekliliğini koruyan ağaccedil

tuumlrlerinin (iğne yapraklı ve yapraklı) değiştirilmemesinde yarar vardır

Fakat bazı yararları dikkate alınarak bir youmlreye yıllarca uyum sağlamış yapraklı ağaccedil

ormanlarımız kaldırılarak buralarda iğne yapraklı tuumlrlere yer verilmektedir Fakat iğne

yapraklı ormanlar ve oumlzellikle ccedilam meşcereleri yapraklı ormanlara oranla orman

yangınlarına daha fazla hassastır Bu nedenle Amenajman Planlarındaki yetişme youmlresi

koşullarına ait boumlluumlmlerdeki tavsiye ve accedilıklamalara uyulmalı doğal olarak mevcut yapraklı

ormanlarımızda yine yerli yapraklı ağaccedil tuumlrlerine ağırlık verilmelidir

Diğer taraftan yurdumuzda ccedileşitli duumlşuumlncelerle egzotik iğne yapraklı tuumlrler geniş

alanlarda yetiştirilmektedir Başlangıccedilta hızlı bir gelişme goumlsteren egzotik tuumlrler oumlncelikle

yangından ve sonra da biyotik ve abiyotik faktoumlrler tarafından buumlyuumlk zarar goumlrmektedirler

87

Amenajman planlarının oumlngoumlrduumlğuuml zaman ve mekacircn duumlzenlenmesi

Tuumlrkiye ormanlarında amenajman planlarının yapılmasından sonra ccedilıkan bir orman

yangını planın genel dengesini bozmaktadır Bu dengenin bozulma miktarı yangının şekline

şiddetine ve zarar derecesine bağlıdır Bu tip aksaklıkları duumlzeltmek de Orman

Amenajmanının temel goumlrevleri arasındadır Nitekim halen yuumlruumlrluumlkte bulunan Orman

Amenajman Planlarının Duumlzenlenmesine Uygulanmasına ve Yenilenmesine dair

Youmlnetmelikrsquoin 127 maddesine goumlre şayet yangın genccedilleştirme alanlarında meydana

gelmişse bu takdirde plan uumlnitesinde ve Amenajman Planında bir değişikliğe gerek

olmayacaktır Zira yanan alan hemen genccedilleştirmeye alınmaktadır Fakat yangının bakım

alanlarındaki meşcerelerde zarar yapması halinde Amenajman Planında ve buna uygun olarak

da uygulamada şu şekilde bir değişiklik yapılacaktır Yanan orman alanı kadar bir orman

alanı genccedilleştirme alanına genccedilleştirme alanından da yanan alan kadar bir meşcere alanı

Bakım Alanına aktarılmaktadır Bu suretle Amenajman Planlarında zaman ve mekacircn

duumlzenlenmesi yapılarak aksaklık duumlzeltilmiş olacaktır

Amenajman ccedilalışmalarında kullanılan telsiz haberleşmesinin yardımı

1987 yılından itibaren Orman Amenajmanı hizmetlerinde ccedilalışan Heyet Başkanlıkları

ve Denetleyiciler arazi etuumld ccedilalışmaları suumlresince telsiz kullanmaktadırlar Bu ccedilalışma suumlresi

de genellikle her yılın Haziran ayı başından Ekim ayı sonları arasına rastlamaktadır Yılın bu

suumlresi orman yangınları bakımından hassas yangın sezonuna dacirchildir Bu telsizler tuumlm Orman

Boumllge Muumlduumlrluumlklerinin telsiz kanallarına girebilen ve onlarla haberleşebilen bir yapıya

sahiptir Bunun sonucu olarak amenajman arazi etuumld ccedilalışmaları yapan teknik elemanlar hem

goumlrduumlkleri bir yangını ilgili Boumllge Muumlduumlrluumlklerine bildirebilecekler hem de mevcut

personelleriyle yangına ilk muumldahaleyi yapacaklardır

E ) Yangın emniyet yol ve şeritleri

Yanıcı maddelerin yangın tehlikesinin fazla olduğu youmlrelerde tamamen temizlenmesi

en guumlvenilir koruyucu youmlntemdir Fakat bu youmlntem maliyetinin yuumlksekliği nedeniyle henuumlz

hiccedilbir uumllkede uygulanamamıştır Bu konuda yanıcı maddelerin kuumlccediluumlk alanlara ayrılması

maliyetin katlanabilir sınırlar iccedilinde olması nedeniyle uygulamada oumlnem kazanmıştır Bu ana

fikirden hareketle oumlnce yangın emniyet yolları ve sonra da daha genişleri olan yangın emniyet

şeritleri gelişmiştir

Yangın emniyet yolları ve yangın emniyet şeritleri yangın ccedilıkmadan oumlnce doğal ve

yapay engellerden yararlanılarak yapılan ccedilıplak veya oumlrtuumlluuml ve yangının yayılmasını oumlnleyen

tesislerdir

Yangın emniyet yol ve şeritleri maliyet ve bakım guumlccedilluumlkleri nedeniyle daha ccedilok

yangın tehlikesinin fazla olduğu alanlarda yapılmaktadır Bunlar genellikle doumlrt ana amaca

hizmet ederler

(1) Yangınla savaş iccedilin savunma hattı

(2) Karşı ateş uygulama yerleri

(3) Mekanik yangın engeli (Direkt engel)

(4) Transport (Ulaşım)

Kısaca hangi tipten olursa olsun bu engellerin amacı oumlrtuuml yangınının yayılmasına

direkt bir engel oluşturmak ve yangınların kuumlccediluumlk alanlar iccedilinde kalarak yangın maliyetinin en

aza indirilmesini sağlamaktır

88

Tuumlrkiye de 1988 yılı sonu itibariyle 10268 km yangın emniyet yolu ve 6959 km de

yangın emniyet şeridi yapılmıştır

Yangın Emniyet Yolları

Yangın emniyet yolları iki tipe ayrılır

(1) Ccedilıplak yangın emniyet yolları Uumlzerindeki yanabilen bitki oumlrtuumlsuuml tamamen

kaldırılan yollardır Genellikle 5-10 m (ortalama 6 m) genişliktedir (Şekil 1)

Şekil 1 Ccedilıplak yangın emniyet yolu

(2) Yeşil yangın emniyet yolları Yangın sezonunda uumlzeri suumlrekli ot tabakasıyla kaplı

olan 6-20 m genişliğindeki yollardır Bunlara otlu yangın emniyet yolları da denir Bu

yollarda hayvan otlatılabilir (Şekil 2)

Şekil 2 Yeşil yangın emniyet yolu

Yangın Emniyet Yollarının Tarihccedilesi

Yangınlardan buumlyuumlk zarar goumlren Akdeniz uumllkelerinde oumlzellikle son yıllarda yapılan

geniş ağaccedillama alanlarında yangın emniyet yollarına oumlnem verildiği goumlruumllmektedir Oumlrneğin

Fransada Gaskonya Koumlrfezi youmlresindeki Land yapay Sahilccedilamı ormanlarında emniyet yolları

mevcuttur Almanyada Ren vadisindeki saf ccedilam ormanlarında yangın emniyet şeritlerine yer

verilmekte ve bunlar suumlrekli temiz tutulmaktadır

Orman yangınlarından buumlyuumlk oumllccediluumlde zarar goumlren Tuumlrkiyede bu konuda yasal ilk adım

3181956 tarihinde ccedilıkan 6831 sayılı Orman Yasası ile atılmıştır Yasanın 75 maddesi

6-20 m

5 - 10 m

89

Orman idaresinin yangınları oumlnlemek amacıyla en ccedilok beş yılda gerccedilekleştirilecek bir plan ve

program iccedilinde yangın emniyet yollarını yapmaları zorunluluğu getirmiştir Yasanın bu

huumlkmuumlne karşın Tuumlrkiyede yangın emniyet yollarının yapılması faaliyetleri ancak son yıllarda

hızlandırılmış bulunmaktadır

Tuumlrkiye ormanlarında yangın emniyet yol ve şeritlerinin 6831 sayılı yasa gereğince ilk

ciddi uygulama adımı Orman Genel Muumlduumlrluumlğuumlnuumln 1983 tarih ve 273 sayılı Tebliğin H

Yangın Emniyet Yol ve Şeritlerinin Planlanması ve Yapımı İle İlgili Hususlar kısmında ele

alınmıştır Bu kararın bazı hususları planlama ve uygulamadaki aksaklıkları duumlzeltmek uumlzere

2631986 tarih ve 2731 Ek 22121988 tarih ve 2734 Ek 221989 tarih ve 2735 Ek tebliğ

ile duumlzeltilmiştir Bu tebliğler uumlzerine yangından zarar goumlren tuumlm youmlrelerde planlama

faaliyetleri hızlandırılmış ve fakat uygulamasında henuumlz arzulanan duumlzeye ulaşılamamıştır

Kullanıldığı yerler

Yangın emniyet yollarının ccedilok ccedileşitli kullanma yerleri vardır Bunların oumlnemlileri oumlzet

olarak aşağıda verilmiştir

(1) Bu yollar yangınların ccedilıkma olasılığı bulunan oumlrneğin halkın en ccedilok seyahat ettiği

ana yollar civarında rekreasyon alanları ccedilevresinde yangın ccedilıkaran veya yangın ccedilıkması

olasılığı olan komşu alanlar yakınında (komşu devlet oumlzel orman vb) yangının yayılmasını

hızlandıran kuvvetli ruumlzgar boumllgelerinde orman iccedili ve bitişiğindeki fabrikalar etrafında ve

ayrıca tren yolları askeri alanlar orman iccedili ve bitişiğindeki koumly ve kasabalar ccedilevresinde

yapılırlar

(2) Fazla yanıcı madde bulunan alanları kuumlccediluumlk parccedilalara ayırmak iccedilin inşa edilirler

Oumlzellikle kontroluumln guumlccedil ve yangın hızının fazla olacağı alanlarda hem ormanlar hem de

fundalıklar daha kuumlccediluumlk parccedilalara boumlluumlnuumlrler

(3) Verimli ormanları yangının hızla ilerlediği fundalık ve ccedilalılıklardan ayırmak iccedilin

yapılırlar Bu amaccedilla yapımlarında mevcut accedilıklıklardan yararlanmakla beraber daha ccedilok

orman ve fundalık orman ve ccedilalılık gibi vejetasyonların birleşme noktaları esas alınmaktadır

(4) Ağaccedillandırma alanlarını iccedil ve dış yangın tehlikelerinden korumak iccedilin yapılırlar

Bu alanları iccedilte ccedilıkacak yangınlardan korumak uumlzere iccedil yangın emniyet yolları dıştan gelecek

yangın tehlikelerine karşı da dış yangın emniyet yolları inşa edilir Dış yangın emniyet yolları

daha iyi bir koruma sağlamak amacıyla iki sıra halinde duumlzenlenirler

Yangın emniyet yolları ve ayrıca ileride soumlzuuml edilecek olan yangın emniyet şeritleri

hangi amaccedilla yapılırsa yapılsın her zaman yollarla birleştirilirler Oumlrneğin 1932 ndash 1938

yıllarında Amerika Birleşik Devletlerinin Goumlller Eyaletlerinde yapılan yangın emniyet

yolları esas yollarla kombine edilerek bir ızgara sistemi oluşturulmuş ve boumlylece orman

alanları 400 - 800 mde bir geccedilen yollarla parccedilalara ayrılmıştır

Yangın emniyet şeritleri (Yangın koruma şeritleri)

Yangın emniyet şeritleri ccedilıplak yangın emniyet yolu ile yeşil alanların (ot ccedilayır veya

orman) birleşmesinden meydana gelmiş daha geniş (60-120 m) yangın engelleridir

Uygulamalarına bakılarak iki tipe ayrılabilir

90

(1) Accedilık yangın emniyet şeritleri Bunlar ccedilıplak yangın emniyet yollarının iki

tarafında ot veya ccedilayırdan oluşan yeşil bir oumlrtuuml meydana getirilerek yapılırlar (Şekil ) Yani bu

şeritler ccedilıplak ve yeşil yangın emniyet yollarının bileşiminden oluşur

Şekil 3 Accedilık yangın emniyet şeridinin şematik goumlruumlnuumlmuuml

(2) Goumllgeli yangın emniyet şeritleri Ccedilıplak yangın emniyet yolunun iki yanında

ağaccedilların aralanması ve alt dallarının budanması ile elde edilir Ana fikir ormana zarar

vermeden amaca ulaşmaktır (Şekil 4)

Şekil 4 Goumllgeli yangın emniyet şeridinin duumlşey ve yatay şematik goumlruumlnuumlmuuml

5 - 6 m

60 - 120 m

5 - 6 m

60 - 120 m

5 - 6 m

60 - 120 m

91

Yangın emniyet şeritlerinin Tarihccedilesi

Yangın emniyet şeritleri ilk defa 1958 yılında Guumlney Kaliforniyada uygulanmıştır Bu

youmlrenin suya olan buumlyuumlk gereksinimi sağlayan ormanların daha iyi korunması zorunluluğunu

doğurmuştur Bu nedenle yangınlara karşı alınması gereken yeni oumlnlemler arasında yangın

emniyet şeritleri fikri de benimsenmiş ve uygulanmıştır

Kullanıldığı yerler

Yeni gelişmekte olan bu tip yeniden yapılabildiği gibi mevcut yangın emniyet

yollarının genişletilmesi suretiyle de inşa edilebilir Ayrıca tehlike teşkil eden komşu uumllkeler

hudutlarında (bunlara uluslararası yangın emniyet şeritleri denir) bazı yerleşme alanları

etrafında bozkır veya maki alanlarında ccedilıkan yangının bitişik ormana geccedilmesine engel olmak

iccedilin de yapılmaktadırlar Esasen buguumln guumlduumllen amaccedil yangın tehlikesi buumlyuumlk olan youmlrelerde

mevcut yangın emniyet yollarını emniyet şeritlerine doumlnuumlştuumlrmektir

Yapım ve bakımları

Yangın emniyet şeritlerinin yapım ve bakımında dikkat edilecek hususlar şunlardır

(1) Accedilık yangın emniyet şeritlerini inşa etmek iccedilin oumlnce şeridin geccedileceği alan

uumlzerinde mevcut ağaccedil ağaccedilccedilık ccedilalı ot vb oumlrtuuml tamamen temizlenir Bu amaccedil iccedilin

koumlklemeden ccedilok bitki oumllduumlruumlcuuml ilaccedillardan yararlanılmaktadır ilaccedil uygulanmasından sonra

bitki oumlrtuumlsuuml oumllmuumlş olan şerit araccedillarla suumlruumllerek temizlenir Meydana gelen ccedilıplak şeridin

ortasında 5-6 m genişlikte bir ccedilıplak yangın emniyet yolu bırakılarak bunun iki yanındaki şerit

alanına ot veya ccedilayır tohumları ekilir (Şekil 3)

Accedilık yangın emniyet şeritlerinin bakımı daha ccedilok şerit ortasından geccedilen ccedilıplak yangın

emniyet yoluna aittir Ot ve ccedilayırla kaplı iki kenar fazla bir bakıma gereksinim

goumlstermemektedir Bu alanlara ot yerleşince amaccedil gerccedilekleşmektedir Otla kaplama hem

yolların masrafını azaltmakta hem de daha ccedilok sırtlarda yapılan şeritlerdeki erozyonu

oumlnlemektedir

(2) Goumllgeli yangın emniyet şeritlerinde ise ccedilıplak yangın emniyet yolunun iki

yanındaki orman kısmının altı iyice temizlenmektedir Alanda bırakılacak ağaccedillarda oumlrtuuml

yangınının tepe yangını haline geccedilmesine yarayacak kuru ve yere kadar uzanan bazı yaş

dallar goumlvdeler uumlzerindeki yosun ve likenler tamamen temizlenir ve şeridin bu kısmında hafif

bir aralama uygulanır (Şekil 4) Bu şeritlerin senelik bakımlarının ccedilıplak yangın emniyet yolu

ile aralama alanında yapılması gerekir

Yarar ve sakıncaları

Uygulamaya yeni geccedililen yangın emniyet şeritlerinin yarar ve sakıncaları koruyucu

oumlzelliği ile maliyetini kurtarıp kurtarmayacağı hakkında henuumlz bir şey soumlylenemez Yalnız

yangın emniyet yollarının yarar ve sakıncalarını bu tip iccedilin de inceleyecek olursak bu yeni

tipin daha koruyucu olacağı soumlylenebilir

F) Yanıcı maddenin azaltılması

Bir alanda yanıcı maddeye karşı alınabilecek oumlnlemlerin amacı o alanda yanıcı madde

miktarını azaltarak ccedilıkacak muhtemel bir yangınla savaşta kolaylık sağlamaktır Yangın

tehlikesi olan bir alanda uygulanacak olan bu oumlnlemler ccedileşitli amaccedillara hizmet ederler

(1) Yangının yayılma oranını yavaşlatır

(2) Yangın şiddetini azaltarak yapılan zararı ve savaşın guumlccedilluumlğuumlnuuml oumlnler

92

(3) Yanıcı maddelerin tutuşmasını engelleyerek yangının ccedilıkmamasına yardım eder

(4) İnsan ve malzeme ulaşımındaki guumlccedilluumlğuuml oumlnler

(5) Yangınla savaşta soumlnduumlrme şeridi yapımını kolaylaştırır

Yukarıdaki kolaylıkları sağlamak bakımından yanıcı madde uumlzerinde yapılabilecek

işlemler uumlccedil ana grupta toplanabilir

(1) Kesimden sonra geri kalan artıkların temizlenmesi

(2) Yangın fırtına boumlcek zararları veya başkaca afetlerden doğacak yanıcı maddelerin

uzaklaştırılması

(3) Kontrolluuml veya amaccedillı yakmadan yararlanarak ormandaki yanıcı madde miktarı ile

tehlikelerini azaltmak

Yukarıda adı geccedilen uumlccedil hususa ait youmlntem ve teknik ileride goumlreceğimiz Yangından

yararlanma konusuna girmektedir Fakat burada yangın tehlikesini oumlnleyici faaliyetlerden

olan yanıcı madde miktarını azaltma konusunda bilgi vermek yararlı goumlruumllmuumlştuumlr

Artıkların temizlenmesi

Bir alanda kesimlerden sonra yangın tehlikesinin hızla arttığı saptanmıştır Bunun

nedeni ormanda bırakılan kesim artıklarıdır Oumlzellikle kısa zamanda nemini kaybetmiş tepe

materyalinin birikmesi yangının ccedilıkmasına ve buumlyuumlk tehlike yaratmasına neden olur Bu

suretle meydana gelen tehlikenin durumu ile kontroluumlne ait bazı esaslar aşağıda verilmiştir

(1) Artığın miktarı Bu miktar kesilen ağaccedil tuumlruumlne tomruklama youmlntemine ve

tomruklama sırasında goumlsterilen titizliğe bağlı olarak değişir Yol yapımı ve ccedileşitli şekillerde

(usulsuumlz kesim ccedileşitli afetler) ormana yapılan zararlar normal kesimlerden daha fazla artığa

yol accedilar

(2) Artıkların dağıtılması Bu youmlntem ya oldukccedila duumlzenli veya dağınık olarak

uygulanır Daha ziyade meşcerelerin durumuna ve tomruklama youmlntemine bağlıdır Genellikle

suumlruumltme yolları boyunca daha ccedilok artığa rastlanır

(3) Artıkların yanabilirliği Bu youmlnden yapraklılarla iğne yapraklılar ve hatta bu

grupların kendi aralarında oumlnemli farklar mevcuttur Bu nedenle de artıkların duumlzeninde

oumlnemli ayrıcalıklar bulunur Şayet artıklar toprak yuumlzeyine yakın istiflenir veya yayılırsa nem

oranları yuumlksek olacağından yanmaları zorlaşır

(4) Tehlike suumlresi Bu meydana gelen artık miktarı ve onun ayrışımı ile ilgilidir Bu

konuda ağaccedil tuumlruuml ve ccedilevre oumlnemli derecede etkili rol oynar

(5) Kesimden sonra oluşan seyrekleşmiş ormanlarda meydana gelen mikroklimatik

değişmeler Bu durum daha ccedilok toprak yuumlzeyi sıcaklığına ve toprağa yakın yerde daha hızlı

hava hareketine neden olur Bu da yanıcı maddenin kurumasına ve ccedilıkan bir yangının hızla

gelişmesine yol accedilar Kesimden sonra ayrıca toprak yuumlzeyinde belirli bir vejetasyon değişimi

olur Bu vejetasyon yangın tehlikesini artıklardan daha ziyade ccediloğaltır

G ) Yangın Soumlnduumlrme Ekipleri

Henuumlz ccedilıkmış bir yangına yetişen bir işccedili onu soumlnduumlrebilir Fakat uygulamada tek

şahsın soumlnduumlrebileceği yangınlara ender rastlanmaktadır Ccediluumlnkuuml yangınlar birccedilok nedenlerle

kontrolden ccedilıkmakta ve buumlyuumlmektedir Bu durumda yangının soumlnduumlruumllmesi iccedilin ccedileşitli

gereccedillerle donatılmış ekiplere ihtiyaccedil vardır Buguumln uygulamada yuumlksek kapasiteli araccedillarla

93

donatılmış olsun veya olmasın iyi eğitilmiş 3-10 işccediliden kurulu kuumlccediluumlk gruplar iyi birer yangın

soumlnduumlrme birimi olmaktadır

Yangın soumlnduumlrme ekipleri (1) Sabit ve (2) Gezici (Seyyar) olmak uumlzere iki şekilde

duumlzenlenmelidir Sabit yangın soumlnduumlrme ekiplerinin oumlngoumlruumllen suumlreler iccedilerisinde yetişemediği

alanların korunması daha az sayıda insandan oluşacak gezici yangın soumlnduumlrme ekipleri

tarafından sağlanır (Yuumlcel 1987)

Sabit yangın soumlnduumlrme ekiplerinin planlama esasları ve sorumluluk alanları

Ormanda ccedilıkacak yangının soumlnduumlruumllmesinde faal hizmet yapacak olan yangın

soumlnduumlrme işccedilileri orman iccedilinde belirli yerlerde bulundukları suumlrece hem daha dinccedil kalmaları

sağlanacak hem de kontrolleri daha kolay olacaktır Bu nedenle ekiplerin muumlmkuumln olduğu

oumllccediluumlde sabit yerlerde uumlstlenmeleri yararlı olacaktır

Sabit ekiplerin merkezlerinin tespiti planlanması ve sorumluluk alanlarının

belirlenmesi yangınlara karşı oumlnceden alınacak tedbirler iccedilerisinde oumlnemli bir yer tutmaktadır

Sabit yangın soumlnduumlrme ekiplerinin planlanması esasları ile goumlrevleri aşağıda

verilmiştir

(1) Sabit yangın soumlnduumlrme ekip yerleri iccedilin varsa eski yangın soumlnduumlrme ekip

merkezlerinin bulunduğu yerler incelenir bu yerlerin yerleşim merkezlerine yakın yol

kavşakları su ve elektrik temini muumlmkuumln olan mahaller olmasına dikkat edilir

(2) Orman alanlarında ccedilıkacak yangınlara dengeli bir şekilde ulaşmak iccedilin orman

alanları yangına duyarlık derecelerine goumlre sınıflandırılır ve buna goumlre de ormanın her

noktasına en fazla ulaşım suumlreleri saptanır

Orman Genel Muumlduumlrluumlğuuml tarafından 1983 yılında ccedilıkarılan 273 nolu Orman

yangınlarının oumlnlenmesi ve muumlcadelesine ilişkin uygulama esasları tebliğine goumlre Orman

İşletme Muumlduumlrluumlklerinin yangına hassaslık durumlarına goumlre ilk muumldahale ve hazır kuvvet

ekiplerinin yangın ccedilıkma olasılığına goumlre azami ulaşım suumlreleri aşağıdaki şekilde verilmiştir

I Derecede yangına hassas işletmelerde 20 dakika

II Derecede yangına hassas işletmelerde 45 dakika

III ve IV Derecede yangına hassas işletmelerde 60 dakikadır

Adı geccedilen tebliğde V derecede yangına hassas işletmeler yangın durumlarına goumlre

Orman Boumllge Muumlduumlrluumlklerine merkezce (Orman Genel Muumlduumlrluumlğuuml) verilen geccedilici hizmetli

kadrolarından yararlanacaklardır

Aynı tebliğde hazır kuvvet ekipleri I derecede yangına hassas işletmelerde mutlak

surette kurulacak II derecede yangına hassas işletmelerde ekiplerin kurulmasına mahalli

idareler tarafından karar verilecek ve fakat III IV ve V derecede yangına hassas

işletmelerde hiccedilbir surette hazır kuvvet ekibi kurulmayacaktır denilmektedir

(3) Sabit ekip merkezlerinin yerlerinin belirlenmesinde ormanın uccedil noktalarında

ccedilıkacak yangınlara bu merkezlerden ne kadar suumlrelerde ulaşılacağının saptanması gerekir

Bunun iccedilin merkezlerini orman iccedillerine bağlayan asfalt koumly yolu ve orman yolları uumlzerinde

araccedil suumlrat denemeleri yapılarak saatte alınan ortalama mesafe veya belli noktalar arasındaki

yolun ortalama ne kadar zamanda alındığı tespit edilmelidir Buna paralel olarak araccedilların

ulaşamadığı yerlerde işccedililer uumlzerlerindeki yangın soumlnduumlrme araccedilları ile yuumlruumltuumllerek bir işccedilinin

saatte aldığı ortalama yol bulunmalıdır

(4) Sabit ekip merkezlerinin tespitinde idari boumlluumlmler de dikkate alınmalıdır Oumlrneğin

bir sabit yangın soumlnduumlrme ekip merkezinin 2 hatta 3 işletme Şefliği sınırlarının kesişme

94

noktasında olması dikkate alınabilir Bu tip noktaların tespiti ile yararlılık derecelerinin

saptanması uumlzerinde titizlikle durulmalıdır

(5) Tuumlm sabit ekip merkezlerinin Orman işletme Muumlduumlrluumlğuuml ile Orman Boumllge

Muumlduumlrluumlğuuml iccedilerisinde dengeli ve birbiri ile koordineli olarak yerleştirilmesinin temini iccedilin

detaylı haritalar uumlzerinde yapılan oumln ccedilalışmalar arazide kontrol edilmelidir

(6) Sabit yangın ekip merkezlerinde bulunması gereken işccedili miktarı o merkezin

sorumluluk alanındaki ormanın niteliğine yerleşim merkezlerinin ccedilokluğuna ve nuumlfusa

youmlrede mevcut Milli park genccedillik ve rekreasyon alanları vb hususlara bağlıdır Fakat yine de

sabit yangın ekip merkezlerinde her ekip ortalama 10 işccedili kabul edilmek koşuluyla 4-6 ekibin

barınma ve her tuumlrluuml gereksinimlerini sağlayacak şekilde bir binada yerleştirilmeleri şarttır

Youmlrenin oumlzelliğine goumlre bazen aynı yerde 2 - 3 sabit ekip binası da yapılabilir Bu binalarda

telli ve telsiz haberleşme araccedilları bulunmalıdır Ayrıca her ekibin birer motorlu aracı telsizi

ve yeterli yangın soumlnduumlrme gereci olmalıdır

Gezici (Seyyar) yangın soumlnduumlrme ekiplerinin planlama esasları ve sorumluluk alanları

Gezici soumlnduumlrme ekiplerinin planlama esasları ile goumlrevleri ana hatlarıyla aşağıda

verilmiştir

(1) Seyyar soumlnduumlrme ekipleri sabit yangın soumlnduumlrme ekip merkezlerinin limit suumlreleri

iccedilerisinde ulaşamadıkları alanlardan sabit ekiplerin kurulmayacak kadar kuumlccediluumlk ve fakat

yangın tehlikesi accedilısından oumlnemli olan alanların korunması iccedilin planlanırlar

(2) Seyyar ekipler sabit goumlzetleme noktalarının (kule ve kuluumlbe) goumlremedikleri

alanları goumlruumlp kontrol edebilecek şekilde planlanarak goumlzetlemeye de yardımcı olurlar

(3) Seyyar ekip merkezlerinde goumlrev yapacak işccedililerin ya sabit ekip merkezlerinde

kalacak ve sabahleyin goumlrev yerlerine bırakılıp akşam buradan tekrar alınacak veya goumlrev

mahalline yakın koumly orman iccedili binalar vb yerlerde kalmaları sağlanacak şekilde planlanması

yapılmalıdır Fakat bu ekip merkezleri kendi koruma alanları iccedilindeki yerlere oumlngoumlruumllen

suumlreler iccedilerisinde ulaşacak şekilde yerleştirilmelidir

(4) Seyyar ekip merkezlerindeki işccedililer hem ccedilevreyi goumlzetleyecek hem de ccedilıkacak bir

yangına en kısa zamanda ulaşacak boumlylece sabit yangın soumlnduumlrme merkezleri ile yangın

goumlzetleme merkezlerinin accedilığını kapatacaklardır

(5) Seyyar ekiplerin 5 - 10 işccediliden oluşması uygundur Bunların telsizle donatılması da

zorunludur

H ) Orman Yangınlarının Goumlzetimi

Ormanda ccedilıkan bir yangın goumlruumllmeden ve yeri saptanmadan hiccedilbir soumlnduumlrme

faaliyetine teşebbuumls edilemez Bu nedenle yangının saptanması yangın soumlnduumlrme işlerinin ilk

basamağını oluşturur Bu amaccedil iccedilin yangın mevsiminde ormanların duumlzenli bir şekilde

kontrol altında bulundurulması gerekir

Yangının ccedilıkmasından ilk soumlnduumlrme kuvvetlerinin yangın yerine varmasına kadar

geccedilen zamanı 4 basamağa ayırmak muumlmkuumlnduumlr

Goumlruumllme suumlresi Yangının ccedilıkmasından onu haber verecek kişi tarafından

goumlruumllmesine kadar geccedilen suumlre

Haber verme suumlresi Yangının ilk goumlruumllmesinden yangını soumlnduumlrmekle sorumlu

şahsın bu haberi almasına kadar geccedilen suumlre

95

Hareket suumlresi Yangını soumlnduumlrmeden sorumlu şahsın yangının ccedilıkış haberini

almasından soumlnduumlrme ekibinin hareketine kadar geccedilen suumlre

Ulaşım suumlresi Yangına hareket anından yangın yerine ulaşılmasına kadar geccedilen

suumlre

Yukarıda adı geccedilen doumlrt basamaktan ilk ikisi yangının goumlzetim diğer ikisi yangının

soumlnduumlrme doumlnemine aittir Bu basamakların hepsi de fazla suumlrat isteyen hususlardır Bu da

ancak uygun araccedil ve olanakların iyi bir planla duumlzenlenmesine bağlıdır

Yangının ccedilıkar ccedilıkmaz goumlruumllmesinde aşağıdaki youmlntem ve kaynaklardan yararlanılır

(1) Sabit goumlzetleme noktaları (yangın kule ve kuluumlbeleri)

(2) Havadan goumlzetleme

(3) Gezici goumlzeticiler

(4) Yerel halkın ve diğer kaynakların yardımları

Yangının goumlzetiminde yararlanılan yukarıda adı geccedilen youmlntem ve kaynaklardan buguumln

Tuumlrkiyede geniş bir şekilde kullanılanı sabit goumlzetleme noktalarıdır

Sabit goumlzetleme noktaları

Bilindiği uumlzere 6831 sayılı Orman Yasasının 75 maddesi orman idaresinin yangınları

oumlnlemek maksadıyla en ccedilok beş yılda tahakkuk ettirilecek bir plan ve program dacirchilinde

yangın kule ve kuluumlbeleri yapmak ve bunları idare merkezlerine telli ve telsiz telefonla

bağlamak mecburiyetini getirmiştir Gerek adı geccedilen yasadan oumlnce gerekse bu yasadan sonra

orman idareleri mıntıkalarında ccedilıkan yangınları saptamak iccedilin yangın goumlzetleme kule veya

kuluumlbeleri inşa etmiş ve bunları guumlnuumln icaplarına uyarak gerekli araccedil ve gereccedilleri e

donatmıştır Tuumlrkiyede ilk kulenin hemen 1945 yılı yangınlarından sonra 1947 - 1948

yıllarında realize edildiği anlaşılmıştır

Sabit goumlzetleme noktaları yangın kule ve kuluumlbelerinden oluşur (Şekil 41) Arazinin

duumlz veya engebeli olduğu alanlarda etrafı kolayca goumlrebilen yuumlksek tepeler olmadığından

yangın goumlzetleme kuleleri inşa edilir Dağlık alanlarda ise goumlrme alanı geniş olan yuumlksek

noktalardan yararlanılır ve boumlyle yerlerde genellikle kuluumlbe yapılır Kule ve kuluumlbelerin

yerleri saptanırken ormanın hemen her noktasının en az iki kule veya kuluumlbeden

goumlruumllebilmesine ccedilalışılır Bu husus duumlz alanlarda kolayca uygulanabilirse de fazla engebeli

yerlerde oldukccedila guumlccedilluumlkler yaratır Boumlyle yerlerde alanın bir noktadan goumlruumllmesine ccedilaba

harcanır Boumlylece tuumlm alanın hiccedil olmazsa kule ve kuluumlbelerden tamamen goumlruumllmesi sağlanmış

olur

Kulelerin yuumlkseklikleri youmlredeki ağaccedilların goumlruumlşe engel olmayacağı şekilde seccedililir

Normal olarak yapılacak kule ve kuluumlbelerin hem goumlzetlemeye hem de barınmaya uygun

biccedilimde olması yani bu goumlrevleri yapabilen bir tipin saptanması uygun olur Boumlylece

goumlzetleyicilerin gece ve guumlnduumlz goumlrev yerinde kalmaları sağlanır Kule ve kuluumlbeler telsiz ve

telefonla donatılır

Yangın yerini sağlıklı bir şekilde tespit edebilmek amacıyla her kule ve kuluumlbeye

semt accedilısını okumaya elverişli bir Yangın Goumlzetleme Aleti (1 diyopter + 1 limbus)

yerleştirilir Bu alet yangının ccedilıktığı noktanın semt accedilısını oumllccedilmektedir Bu semt accedilısı gerccedilek

semt accedilısı veya manyetik -semt accedilısı olabileceği gibi itibari semt accedilısı da olabilir Kuledeki

goumlzetleyici yangın yerine goumlzetleme aleti ile bakar ve okuduğu semt accedilısını yangın kontrol

merkezine bildirir Merkezdeki goumlrevli mevcut orman haritası uumlzerinde istasyonun bulunduğu

noktaya verilen accedilıyı işaretler Yangını goumlrecek olan ikinci kule de okuduğu accedilıyı bildirince

96

kontrol merkezince aynı işlem yinelenir Harita uumlzerinde bu iki accedilı doğrultusunun kesiştiği

nokta yangın yerini goumlsterir Yangın yerinin tek kuleden goumlruumllebilmesi halinde genellikle

goumlzcuumlnuumln accedilıyı bildirmekle beraber yangın yerini iyi bir şekilde tanımlaması gerekir Bu

nedenle kulelere youmlreyi iyi bilen goumlzetleyiciler konur Fakat bu işin oumlzellikle geceleyin

yanlışlıklara neden olabileceği de unutulmamalıdır

Havadan goumlzetleme

Havadan goumlzetleme uccediluş hızları duumlşuumlk olan uccedilak veya helikopterlerden yararlanılarak

yapılır Bu konuda helikopterler havada belirli bir noktada durarak goumlzetleme goumlrevini daha

sıhhatli bir şekilde yerine getirirler

Uccedilak ve helikopterler oumlzellikle kule ve kuluumlbeler tarafından goumlruumllemeyen orman

alanları uumlzerinde uccedilarak yardımcı olurlar Bu youmlntemden mevcut olanaklar oranında ve

oumlzellikle yangının fazla tehlikeli olduğu goumlzden uzak alanlarda yararlanılmaktadır Fakat bu

araccedilların suumlrekli uccediluşlarındaki yuumlksek maliyet dikkate alınarak bunlara yangın tehlikesine

goumlre periyodik uccediluşlar yaptırılmalıdır

Gezici goumlzeticiler

Sabit goumlzetleme noktalarının sayısı ne kadar fazla olursa olsun ormanlık alanın

tamamını goumlzetlemek yine de muumlmkuumln olmaz Nitekim Tuumlrkiyede yapılan yangın goumlzetleme

kule ve kuluumlbe planlaması sonucunda ormanlık alanların 81inin en az bir kuleden

goumlruumllebileceği anlaşılmıştır Buna goumlre 191uk bir kısım goumlruumllememektedir Bu ormanların

bir boumlluumlmuuml diğer bazı olanaklarla goumlruumllebilmektedir Fakat yine de bir boumlluumlmuuml hiccedilbir şekilde

goumlzetlenememektedir İşte boumlyle hiccedilbir şekilde goumlruumllemeyen alanları goumlzetebilecek şekilde

gezici goumlzetici postaları kurulur Bunlar kendilerine verilen guumlzergacirchta veya o youmlreyi iyi

goumlren sabit bir noktada gerekli goumlzetimi yaparlar Gezici goumlzeticiler goumlrduumlkleri yangını

yanlarında bulunan telsiz ile Yangın idare Merkezine bildirirler

Yerel halkın ve diğer kaynakların yardımları

6831 sayılı Orman Yasasının 68 maddesinde şu huumlkuumlmler mevcuttur Ormanların

iccedilinde veya yakınında ateş ve yangın belirtisi goumlrenler bunu derhal orman idaresine veya en

yakın muhtarlığa Jandarma dairelerine veya muumllkiye amirlerine haber vermeye mecburdurlar

Yangın ihbarında Devlete ait her tuumlrluuml askeri ve muumllki haberleşme vasıtalarından derhal ve

parasız olarak yararlanılır

Orman yangınlarının oumlnlenmesi ve suumlrduumlruumllmesinde goumlrevlilerin goumlrecekleri işler

hakkındaki youmlnetmeliğin 2 maddesinin 2 paragrafında da Goumlrevli memurlar yangın

civarında bulunup yangını goumlrduumlğuuml halde haber vermeyenleri takip etmekle muumlkelleftirler

demektedir

Bu maddelerin ışığı altında PTT Genel Muumlduumlrluumlğuuml iccedilişleri Bakanlığı Tuumlrk Hava

Yolları TAO Genel Muumlduumlrluumlğuuml ve Milli Savunma Bakanlığına her yıl yangın mevsimine

girmeden oumlnce Orman Genel Muumlduumlrluumlğuumlnce durumu hatırlatıcı birer yazı yazılması 1983 tarih

ve 273 sayılı tebliğ ile bildirilmiştir

Kanun Youmlnetmelik ve tebliğler doğrultusunda yapılan ccedilalışmalar ve ccedileşitli

kuruluşlarla olan iyi ilişkiler sonucu her yıl ccedilok sayıda yangın ihbarı yapılmaktadır Bu

konuda vatandaşlarla yapılacak olan ormanı sevdirici propagandaların arasına yangını haber

verme alışkanlığı sağlayacak bilgilerin de katılması yararlı olacaktır

97

İ) Haberleşme

Bilindiği uumlzere haberleşme herhangi bir birimdeki bilginin zaman ve uzay iccedilinde

KAYNAK olarak adlandırılan bir noktadan KULLANICI denilen başka bir noktaya

aktarılmasıdır Yani kısaca haberleşme aralarında mesafe bulunan KAYNAK ve

KULLANICILARIN bilgi alışverişidir Buguumln haberleşmeyi sağlayan telefon şebekesi telsiz

tek bir verici ve ccedilok sayıda alıcı sistemi vb mevcuttur Haberleşme ormancılıkta ccedileşitli

faaliyetlerin duumlzenli olarak yuumlruumltuumllmesinde buumlyuumlk yarar sağlar

Ormanda ccedilıkan yangının goumlruumllmesinden sonra ilgililere haber verilmesi ve yangının

gelişimi hakkındaki bilgiler ancak iyi bir haberleşme ile sağlanabilir Zira ccedilıkan yangın yerine

suumlratle yetişen tek soumlnduumlruumlcuuml oumlrneğin bir saat sonra ulaşacak birccedilok soumlnduumlruumlcuumlden daha

oumlnemlidir Bu konuda en oumlnemli goumlrev haberleşme organizasyonuna duumlşmektedir

Yangınlarla ilgili haberleşme iki kısımda toplanabilir

(1) Yangın dışı haberleşme Yangını goumlrenle (kule şahıs uccedilak vb) idare uumlniteleri

arasındaki haberleşmedir Bu haberleşme telli veya telsiz bir sistemle yahut her ikisi ile

birlikte yapılabilir

(2) Yangın iccedili haberleşme Yangının soumlnduumlruumllmesi esnasında tuumlm goumlrevlilerin

birbiriyle olan haberleşmesidir Bu haberleşmede genellikle telsizlerden yararlanma

zorunluluğu vardır Zira yangın esnasında telli bir sistemin yapımı zor hatta olanaksızdır

Orman yangınıyla savaşta başarı yangın iccedili ve yangın dışı haberleşmenin

buumltuumlnleşmesine bağlıdır Bunlardan birinin aksaması tuumlm savaş işlerinin yuumlruumltuumllememesine

neden olur

Tuumlrkiyede 1958 yılından beri telli sisteme ek olarak telsizlerden de

yararlanılmaktadır İlk oumlnceleri yangın tehlikesinin fazla olduğu Antalya ve Muğla

youmlrelerinde kurulan telsiz şebekesi zamanla geliştirilmiş ve buguumln Tuumlrkiye yuumlzeyine yayılmış

bulunmaktadır Birccedilok sabit telsiz santralleri yanında otolarda mobil telsiz ve yangınla

savaşacak ekiplerde sırt ve el telsiz araccedilları da devreye girmiş bulunmaktadır

K ) Ulaşım (Transport)

Gerek normal ormancılık faaliyetlerinin yuumlruumltuumllmesinde gerekse yangınlarla savaşta

ulaşımın buumlyuumlk oumlnemi vardır Yangın ccedilıktığında ormanın ccedileşitli yerlerinde bulunan soumlnduumlrme

ekiplerinin ve hazır kuvvetlerin yangın haberini alır almaz zaman kaybetmeden yangın yerine

ulaşması gerekir Bu da iyi bir transport sisteminin varlığına bağlıdır

Orman yangınlarıyla savaş her ne kadar yangının goumlruumllmesiyle başlarsa da direkt

savaş yangın yerine ulaşılınca soumlz konusudur Yangının zamanın karesi ile orantılı olarak ve

suumlratle geliştiği duumlşuumlnuumlluumlrse yangına erken ulaşmanın ne kadar oumlnemli bir husus olduğu

kendiliğinden ortaya ccedilıkar

Orman yangınlarına yangın soumlnduumlrme ekipleriyle gerekli malzemenin ulaştırılması

başlıca uumlccedil yolla gerccedilekleştirilir Kara hava ve deniz (su) yolları

Karayolları ile ulaşım

Yangın ccedilıkması halinde karayollarını kullanarak ekip ve malzeme nakletmek

genellikle en ccedilok uygulanan ulaşım youmlntemidir Karadan ulaşımı sağlayacak yolların ccedileşitleri

aşağıda verilmiştir

98

(1) Devlet kara ve demiryolları Genellikle buumlyuumlk yangınlarda toplu personel ve

malzeme nakline elverişlidir Bu yolların yakınında ccedilıkan yangınlara ulaşımda da orman iccedili

yollar gibi goumlrev yaparlar

(2) Orman iccedili uumlretim yolları Yangınla savaşacak ekiplerin ve gerekli malzemenin

yangın yerine ulaştırılmasında buumlyuumlk oumlneme sahiptirler Bu yolların motorlu ekiplerin gidip

gelmesine uygun olması ve bakımlarının duumlzenli olarak yapılması buumlyuumlk oumlnem taşır Yangına

hassas ormanlarda mevcut servete bakılmaksızın hektara 20 m yol uzunluğu duumlşecek şekilde

planlanır ve inşa edilir Fakat Tuumlrkiyede yangına hassas birccedilok alanlarda henuumlz bu duumlzeyde

bir yol şebekesi gerccedilekleştirilememiştir

(3) Yangın emniyet yol ve şeritleri Bu yol ve şeritlerin tekniğine uygun olarak inşaları

yangın koruma ve savaş planının uygulanmasında ulaşım iccedilin buumlyuumlk yararlar sağlar

(4) Patikalar ve arazinin bizzat kendisi Orman iccedilinde mevcut patikalar bile ulaşımda

buumlyuumlk yarar sağlarlar Oumlzellikle yangınla savaşta patikaların buumlyuumlk oumlnemi tuumlm ccedilıplaklığı ile

ortaya ccedilıkar Ormanda patika ve yolların bulunmadığı kısımlarda arazinin topoğrafik yapısı

ile bitki oumlrtuumlsuumlnuumln ulaşıma elverişli olması koşuluyla arazinin bizzat kendisinden oumlnemli

derecede yararlanılır Aksi halde yangına ulaşımı son derece aksatan bir faktoumlr olarak ortaya

ccedilıkar

Hava yolu ile ulaşım

Orman yangınlarında hava yolundan gerek malzeme gerekse personel naklinde son

yıllarda geniş şekilde yararlanılmaktadır Uccedilak ile nakliyatta iniş pistlerinin bulunması veya

ağır masrafı gerektiren iyi bir ambalajlamanın yapılması gerekir Personel naklinde de

paraşuumltccediluuml ekiplerin yetiştirilmesi gibi zaman alıcı ve masraflı ccedilalışmalara ihtiyaccedil vardır

Helikopterler ise daha duumlşuumlk hızları ve piste ihtiyaccedil goumlstermemelerinden dolayı daha

kullanışlıdırlar Ancak bunlar pahalı olmaları ve karmaşık bir planlamayı gerektirmeleri

yanında taşıma kapasiteleri de sınırlı olan araccedillardır Bu sakıncalarına karşın suumlratli ulaşımı

gerccedilekleştirerek yangın ccedilok kuumlccediluumlk iken muumldahale olanağı sağladıklarından fevkalade yararlı

olurlar Buna birde pilotların iyi yetiştirilmeleri halinde malzeme ikmali konusundaki

başarıları da katılabilir

Deniz (su) ile ulaşım

Ormanların iccedilinde veya yakında bulunan nehir goumll ve denizlerden zaman zaman

ulaşım yolu olarak yararlanmak gerekebilir Boumlyle hallerde kamu veya oumlzel şahıslara ait ccedileşitli

deniz taşıtlarından personel ve malzeme nakli iccedilin yararlanılır Deniz ve suyolu genellikle

taşıma suumlratinin az olduğu yerlerdir Ancak zorunlu durumlarda veya diğer yollardan daha

kısa zamanda ulaşım sağlanabildiği hallerde kullanılmalıdır

99

Yangın Amiri

Ekip Başı

Ve

Ekip

Ekip Başı

Ve

Ekip

Ekip Başı

Ve

Ekip

BOumlLUumlM

ORMAN YANGINLARI İLE MUumlCADELE YOumlNTEMLERİ

Yangınların saptanmasından soumlnduumlruumllmesine kadar uygulanan işler Yangınların

Soumlnduumlruumllmesi doumlnemini kapsar Orman yangınlarının soumlnduumlruumllmesi uzmanlık taktik ve

strateji isteyen bir iştir Bundaki başarı ccedilıkan yangını iyi incelemeye ve yangını etkileyecek

hususları iyi saptamaya bağlıdır

Orman yangınlarının soumlnduumlruumllmesi aşamalarını şoumlyle sıralayabiliriz

1) Organizasyon

Yangınla savaş olağanuumlstuuml operasyon karakterinde olup ccedilabukluk cesaret ve bilinccedilli

hareket isteyen teknik bir iştir Bunun iccedilin de iyi bir organizasyona gereksinim vardır Buguumln

yangınla savaşta ileri olan uumllkelerde uygulanan organizasyon ise askeri organizasyonun

hemen hemen aynısıdır

Ccedileşitli buumlyuumlkluumlkteki yangınların organizasyonu

(1) Yeni ccedilıkmış yangın

Bu yangın genellikle bir veya birkaccedil kişi tarafından kolaylıkla soumlnduumlruumllebileceği iccedilin

organizasyon sorunu soumlz konusu değildir Henuumlz ccedilıkmış yangına ulaşan her şahıs kendi

kendinin Yangın Amiridir Yapılacak işe kendisi karar verir ve kendisi uygulanır fakat eğer

yangını soumlnduumlrmeye iki kişi gitmişse o zaman organizasyon gereksinimi ortaya ccedilıkar Bu

durumda soumlnduumlruumlcuumllerden biri Yangın Amiri goumlrevini uumlstlenir

(2) Kuumlccediluumlk yangın

Bu 1-3 ekip (yaklaşık olarak 10-30 kişi) tarafından organize edilerek soumlnduumlruumllmesi

gereken yangındır (Şekil 1) Eğer yangın bir ekip tarafından soumlnduumlruumllebilecekse ekip başı

doğrudan doğruya Yangın Amiri olarak goumlrev yapar Fakat yangın buumlyuumlmuumlş ve soumlnduumlrme 2

veya 3 ekip başı var ise her ekipte ortalama 10rsquoar soumlnduumlruumlcuuml bulunmalıdır

Şekil 1 Kuumlccediluumlk yangın soumlnduumlrme organizasyonu

(3) Orta buumlyuumlkluumlkteki yangın

100

Yangın Amiri

Yangın Hattı Şefi

Kısım Şefi

Ekip Başı Ve Ekip

Ekip Başı Ve Ekip

Ekip Başı Ve Ekip

Kısım Şefi

Ekip Başı Ve Ekip

Ekip Başı Ve Ekip

Ekip Başı Ve Ekip

Yangın Hattı Şefi

Eğer yangın 6-10 ekibin ccedilalışmasını (yaklaşık olarak 60-100 işccedili) gerektiren

buumlyuumlkluumlkte ise organizasyona Yangın Hattı Şefi (Tek şahıs) ve Kısım Şefi dahil olur (Şekil

2) ekip sayısı yangın buumlyuumlkluumlğuumlnden başka topografya transport ve haberleşme durumuna

bağlıdır Bu tip yangında insan guumlcuuml ve el aletleri yanında daha modern gereccedillere de

gereksinim duyulur Boumlyle bir yangında Kısım Şefleri Yangın Hattı Şefine ve o da Yangın

Amirine yangın durumunu sık sık rapor eder

Şekil 2 Orta buumlyuumlkluumlkteki yangın soumlnduumlrme organizasyonu

(4) Buumlyuumlk yangın

Bu tip yangında Yangın Amiri başkanlığında soumlnduumlrme ikmal ve yardım ile haber

alma ana grupları mevcuttur (Şekil 3) Ayrıca boumlyle bir yangında el aletleri yanında goumlreve

her tuumlrluuml motorlu araccedillar (buldozer traktoumlr su tankeri hava tankeri vb) da katılır

Yangın soumlnduumlrme organizasyonunun yapısında aşağıda goumlruumlleceği gibi ccedileşitli

kademeler mevcuttur Genellikle buumlyuumlk ve orta buumlyuumlkluumlkteki bir yangın tuumlm kademeleri

kapsamaktadır Fakat daha kuumlccediluumlk yangınlarda bu kademeler birleştirilir

2) Yangın soumlnduumlrme araccedil ve gereccedilleri

Orman yangınlarının en az zararla atlatılabilmesi iccedilin eğitilmiş personel yanında

yangınla savaşta kullanılan soumlnduumlrme araccedil ve gereccedillerinin de oumlnemi buumlyuumlktuumlr Soumlnduumlrme

ccedilalışmalarında kısa suumlrede başarılı olmak ve verimli ccedilalışmalarda bulunmak iccedilin kullanılan

araccedil ve gereccedillerin tekniğine uygun şekilde yapılmış olması gerekir Bunun iccedilin de kullanılan

bu aletlerin teknolojik gelişmelere uygun olarak yenilenmesi buumlyuumlk oumlnem taşımaktadır

3) Yangınlarla havadan savaş

Buguumln orman yangınlarıyla savaşta yerden kullanılan araccedilların yanında uccedilan

araccedillardan da yararlanılmaktadır Bu araccedillar genellikle ldquouccedilakrdquo adı ile anılırlar Uccedilaklardan

yaralanılarak yangın alanına havadan araccedil gereccedil ve insan da atılmaya başlanmıştır Boumlylece

ldquoparaşuumltccediluumlrdquo denen gereccedil meydana ccedilıkmıştır Yangınlarla havadan savaşta uccedilaklar

helikopterler ve paraşuumlt ve paraşuumltccediluuml ekiplerden faydalanılmaktadır

101

Yangın Amiri

Yangın Hattı Şefi

Kısım Şefi

( 2 veya daha fazla Kişi)

Mıntıka Şef

(Her kısım iccedilin genellikle 3 veya 4 mıntıka)

Ekip Başı ve Ekip

(Her mıntıka iccedilin genellikle 3 veya 4 ekip)

İkmal ve Yardım Şefi

İkmal Memuru Kamp Şefi

Kamp ve Mutfak Ekibi

Ambar MemuruMotorlu Araccedillar ve Transport Memuru

Makinistler

Plan ve Kayıt Şefi

Mteoroloji Memuru

Kayıt İşleri Memuru Santral Memuru

Şekil 3 Buumlyuumlk yangın soumlnduumlrme organizasyonu

102

Yangın soumlnduumlrmede sudan yararlanma

Su duumlnyanın hemen her uumllkesinde ccedileşitli yangınları soumlnduumlrmede senelerden beri

kullanılan etkili bir yangın soumlnduumlruumlcuumlduumlr Bu arada orman yangınlarının soumlnduumlruumllmesinde de

sudan buumlyuumlk oumllccediluumlde yaralanılır Eğer istenen zamanda ve yerde uygun miktarda kullanılırsa tuumlm

orman yangınlarına karşı su ile savaşılabilir Bu hususta oumlzellikle maliyetin dikkate alınması

unutulmamalıdır

Yangın soumlnduumlrmede kullanılan kimyasal maddeler

Buguumln orman yangınlarının soumlnduumlruumllmesinde kimyasal maddelere buumlyuumlk oumlnem

verilmekte ve bunlar uumlzerindeki ccedilalışmalar yoğunlaştırılmaktadır

Yangınla savaşta işccedili organizasyon prensip ve youmlntemleri

Orman yangınlarını soumlnduumlrmede kullanılacak youmlntemlerle işccedililerin organize edilmesi

yanında işccedili kaynaklarının tespiti yangınla savaşacakların giyimlerinin uygunluğu da oumlnemlidir

Yangınla savaşta işccedili organizasyon youmlntemlerinde İlk oumlnce 2-3 m genişliğinde bir şerit

accedilılarak şeritteki yanıcı madde uzaklaştırılır ve şeridin ortasına hendek accedilılır Hendeklerin

accedilılması şu youmlntemlerle yapılır

1 Atlama Youmlntemi İşccedililer belirli bir hat boyunca dizilirler İş boumlluumlmuuml yaparlar Oumlrneğin

50 mlik şerit accedilılacaksa ve 5 işccedili varsa işccedililer ilk oumlnce 25 mlik kısmında 5rsquoer mlik iş

boumlluumlmuuml yaparlar İşini hangi işccedili oumlnce bitirmişse ikinci 25 mlik kısmının ilk 5 msinde

ccedilalışmaya başlar Bu youmlntemin bazı sakıncaları vardır İşini bitiren işccedili diğer 25 mlik

kısıma giderken diğer işccedilileri engelleyebilir Diğer 25 mlik kısma gitmek iccedilin zaman

harcanır Ayrıca ccedilok buumlyuumlk ulaşımın muumlmkuumln olmadığı şeritlerde işccedililerle irtibat

kesilebilir ve işccedililerin hayatı tehlikeye girebilir

2 İlerleme Youmlntemi Accedilılması belirlenen hat geccedilme youmlnteminden farklı olarak her bir işccedili

bağımsız değil grup halinde ccedilalışırlar 50 mlik şeridin ilk 25 msi 5 işccedili tarafından

accedilıldıktan sonra bir komutla topluca ikinci 25 mlik kısmına geccedilerler İşccedililer hep bir arada

grup halinde ccedilalıştığından irtibat kesikliği olmuş ayrıca hızlı bir youmlntemdir

3 Tek Goumlrev Youmlntemi Daha ccedilok yangının kontrol altına alınmasından sonra veya yavaş

ilerleyen yangınlarda kullanılır Boumlyle yangınlarda atlama veya ilerleme yoktur İşccedililer

yangını ccedilevrelerler ve herkes kendi mıntıkasında goumlrev yapar (soumlnduumlrme veya soğutma

goumlrevi)

4 Mekanize Edilmiş Yangın Hattı Youmlntemleri Yangın hattının ccedilok uzun olduğu

alanlarda duumlz ve duumlze yakın arazilerde makineler kullanılarak hat accedilılır

Yangının kontrol altına alınması Yangının hızı ve dolayısıyla yayılması yavaşladıktan

ve durdurulduktan sonra yangının kontrol altına alınarak tehlikesiz bir duruma getirilmesi ve

tamamen soumlnduumlruumllmesi işlemine geccedililir Yangının kontrol altına iccedilin yapılacak olan işler şoumlyle

sıralanabilir

1- Kıvılcım nedeniyle yangın etrafında ccedilıkan kuumlccediluumlk oumlrtuuml yangınlarını goumlzetlemek ve

soumlnduumlrmek

103

2- Yangın soumlnduumlrme şeridini sağlamlaştırmak iccedilin ağaccedillar ve ağaccedilccedilıklar kesilir Eğimli

arazilerde yanan materyalin ve kozalakların aşağı yuvarlanarak yeni yangınlar

ccedilıkarmasını engellemek iccedilin yangın hattı hendekler şeklinde accedilılır Kuumltuumlklerin

oumlnuumlne taş konarak destek yapılır veya kuumltuumlkler eğime dik duruma getirilir Yangın

koruma hattına yakın olan yanıcı maddelerin dağıtılır

3- Yangın hattının dışında ve iccedilinde bulunan yanmış veya yanmamış dikili kurular

kesilir

4- Yangın hattı iccedilinde kalan yanmamış materyaller duruma goumlre ya tamamen yakılır ya

da soumlnduumlruumllmesine ccedilalışılır

5- Yangını koruma hattı dışına ileten oumlrneğin yanan goumlvde koumlk ccediluumlruumlk kuumltuumlk vb

materyaller kontrol altına alınır

6- Yanan ağaccedil goumlvdeleri ile diğer kalın yanıcı madde sıcaklıklarını duumlşuumlrmek iccedilin

uumlstuumlne su sıkılır veya toprak atılır veya tamamen yakılır

Yangın yerinin goumlzetimi Kontrol altına alınıp tamamen soumlnduumlruumllen yangın oumlzellikle

ruumlzgacircrlı havalarda tekrar canlanabilir Bundan dolayı yangın yeri tehlike tamamen ortadan

kalkıncaya kadar guumlvenilir işccedili veya bekccedililerle bekletilir

Yangın soumlnduumlruumllduumlkten sonra yapılacak işler Yangın soumlnduumlruumllduumlkten sonra yapılacak

işleri idari ve teknik olmak uumlzere iki kısım altında toplamak muumlmkuumlnduumlr

İdari işler Tutanak hasar raporu yangın sicil fişi

Teknik işler Afetlerden sonra yapılması gereken işlerin aynısı burada da yapılır

Yangın sezonu sonu raporu Orman yangınlarıyla savaşta ileri gitmiş uumllkeler takvim yılı

sonu itibariyle her uumlnitede geccedilmiş 12 ayın orman yangınlarını ccedileşitli youmlnleriyle inceleyen bir

raporu genellikle ocak ayında bir uumlst uumlniteye goumlnderirler

YANGINLA MUumlCADELEDE TAKTİK VE STRATEJİLER

Orman yangınlarıyla savaşta genel prensip yangın uumlccedilgeninin uumlccedil oumlğesine (oksijen sıcaklık

yanıcı madde) karşı gerekli oumlnlemleri birlikte almaktır Ccediluumlnkuuml bir yangında adı geccedilen uumlccedil oumlğenin

varlığı yangının devamını sağlamaktadır Bunlar arasında hemen tuumlm orman yangınlarında

gerccedilekleştirilmesine ccedilalışılan en oumlnemli husus yanıcı madde kaynağının ortadan kaldırılmasıdır

Bu da yangın etrafında yanıcı maddeden tamamen temizlenmiş bir yangın soumlnduumlrme şeridi

accedilmakla muumlmkuumlnduumlr

Yangın soumlnduumlrme taktik ve stratejilerinin belirlemesi sekiz adımdan oluşur

1 Verileri değerlendirmek

2 Hedeflenen amaccedilları belirlenmek

3 Alternatif bir plan geliştirmek

4 Beklenmeyen durumlara karşı hazırlıklı olma (yangın davranışı tahmini araccedil-gereccedillerin

bozulması)

5 Personel guumlvenliğini dikkate alan ve en yuumlksek başarıyı garantileyen taktiksel bir plan

seccedilmek

6 Kararları uygulamak

7 Suumlreccedilleri izlemek

8 Gerekirse strateji ve taktikleri değiştirmek

104

Doğaya accedilık dinamik bir suumlreccedil olan yangın her an değişim iccedilinde olduğundan yangın

youmlneticileri mevcut koşullarda meydana gelen değişimleri suumlrekli olarak goumlzlemeli ve kararları

bu doğrultuda vermelidir Yangın youmlneticileri karar verme aşamasında aşağıdaki faktoumlrleri

hesaba katmalıdırlar

1 Muhtemel hava koşullarını

2 Yanıcı madde miktarı ve yapısını

3 Topoğrafik faktoumlrleri ve ulaşılabilirliği

4 Soumlnduumlrmek iccedilin yeterli kaynak ve ekiplerin varlığını

Yangın soumlnduumlrme aktivitelerinde kullanılan uumlccedil temel youmlntem vardır Bu youmlntemler ya tek

başına ya da kombine edilerek kullanılır Bunlar

Doğrudan (direk) muumldahale youmlntemi

Dolaylı muumldahale youmlntemi (Paralel youmlntem ve karşıateş)

Doğal seyrine bırakma

1 ) DOĞRUDAN MUumlDAHALE YOumlNTEMİ

Yangına direkt olarak muumldahale yapılır İşccedili ve ekipmanlar yangın koumlşelerine oldukccedila yakın

ccedilalışır (Şekil 1) Doğrudan muumldahale youmlnteminin genel oumlzellikleri aşağıda oumlzetlenmeye

ccedilalışılmıştır

_ Mali accedilıdan etkindir

_ Yangın işccedililerinin guumlvenliğini sağlamak kolaydır

_ Yangın işccedilileri yangına yakın ccedilalıştığı iccedilin ısı artışını ve yangın şiddetini izleyebilir

Boumlylece guumlvenlik hattının genişletilmesine gerek kalmaz

_ Yanmamış kısımlar iccedilin ek personel ve ekipmanın bekletilmesine gerek yoktur

_ Karşı ateş gerektirmez

_ Genellikle yangın koumlşelerinin 40-50lsquosinde yangın şiddeti duumlşuumlk olur Bu durum ise

yangın işccedililerinin iyi bir orijin noktası belirlemesine ve yanlardan alevleri kontrol altına

almalarına yardımcı olur

Şekil 1 Yangına Doğrudan Muumldahale

105

Doğrudan muumldahalenin kullanılacağı durumlarda oumlncelikle aşağıdaki kriterler dikkate

alınmalıdır

1 Personel Guumlvenliği

Yangın işccedilileri yangına ccedilok yakın ccedilalıştığı iccedilin sıcaklığa dumana ve aşırı ısınmış havaya

maruz kalırlar Bu durum yangın işccedililerinde erken yorulma ve guumlccedil kayıplarına neden olabilir

Şayet başka bir gelişen yangına sizin işccedililerinizle ilk muumldahale yapmanız gerekirse o zaman ısı

ve duman sonucu oluşan aşırı yorgunluk riski ciddiyetle hesap edilmelidir

2 Yangın Hattı Uzunluğunun Artması

Duumlzensiz ilerleyen bir yangında direk muumldahale ile yapılacak olan iş artar ve daha fazla

dumana ve ısıya maruz kalınır

3 Doğal ve Yapay Yangın Engellerden Yararlanma

Doğrudan muumldahale youmlnteminde yangının yayılmasını engelleyen dereler yollar kayalık

alanlar eski yanan alanlar gibi doğal ve yapay yangın engellerinin sağladığı avantajlardan

yararlanılamaz

4 Yangın Davranışında Meydana Gelen Değişiklikler

Doğrudan muumldahale youmlnteminde ani ruumlzgacircr değişimlerine veya kontrol hattının accedilılması

sırasında oluşan nokta yangınlarına kısa suumlre iccedilinde muumldahale edilebilir

5 Personel Kondisyonu

İşccedililer iyi bir kondisyona sahip değillerse kısa suumlrede yorgunluk hissi başlar ve işccedilileirn

yaralanma riski artar (Şekil 2)

Şekil 2 Ccedilalışma kapasitesinin kondisyona bağlı olarak değişimi

Doğrudan Muumldahalede Kullanılan Metotlar

1 Yanlardan Kuşatma

Yangının sıcak olan yan kısmında ccedilalışılır yangının baş tarafı sarılarak soğuk olan yan

kısmında yangın kontrol altına alınır

106

Şekil 3 Yanlardan Kuşatma Metodu

2 Kıskaccedil Metodu

Yangının başlangıccedil noktasından itibaren yanlardan sıkıştırarak yangının baş noktasında

yangın daraltılarak kontrol altına alınır

Şekil 4 Kıskaccedil Metodu

107

3 Kuşatma Metodu

Bu metotta ccedilok sayıda hareket noktası kullanılır Eş zamanlı olarak hem baş tarafta hem de

yan taraflarda ccedilalışılır (Şekil 5)

2 ) DOLAYLI MUumlDAHALE YOumlNTEMİ

Ccediloğu kez yangın davranışı yanıcı madde tipi kaynaklar ve personel durumunda meydana

gelen değişimler doğrudan muumldahale youmlnteminin etkin bir şekilde kullanılmasını

olanaksızlaştırır Dolaylı muumldahale youmlntemi yangın youmlneticilerine aşağıdaki avantajları sağlar

1 Doğal engelleri kullanma

2 Karşı ateşten yararlanma

3 Sıcaklık ve aşırı dumana maruz kalmaksızın personel ve kaynakları etkin bir şekilde

kullanma

4 Gelişebilecek olaylar karşısında farklı planların uygulanmasına fırsat verme

Doğrudan muumldahale youmlntemi yanıcı madde oumlzelliklerini oumlnceden planlayan bir yangın

youmlneticisi iccedilin ccedilok etkili bir youmlntemdir Bu youmlntemde karşı ateş kullanımı ile personelin sıcaklık

ve dumana maruz kalma riski azaltılabilir Ancak karşı ateş her yerde ve her zaman kullanılamaz

Dolaylı muumldahale youmlnteminin kullanılacağı durumlarda oumlncelikle aşağıdaki kriterler

dikkate alınmalıdır

1 Kaynak Değerleri

Yanıcı madde birikimi kıymetli uumlretim alanlarında veya havzalarda olabilir Bu tuumlr

alanlarda uygulanacak olan karşı ateş uygulamasının olumsuz etkileri olumlu etkilerinden daha

ağır basabilir

2 Yangın Davranışı

Temel prensip olarak yangın aralığının iki katına ccedilıkması yangının yayılma oranını iki kat

arttır

Şekil 5 Ccedilevresel Kuşatma Metodu

108

3 Karşıateş ile İlgili Olumsuzluklar

Ruumlzgacircr youmlnuumlnde meydana gelebilecek ani değişim zamanlama yakma işleminin suumlresi ve

hızı vb durumlar karşı ateş uygulamasının başarısını etkiler

Dolaylı muumldahale genelde iki şekilde uygulanır

a) Paralel Muumldahale Youmlntemi

Bu muumldahale youmlntemi doğrudan muumldahale youmlntemlerinin kullanılamadığı aşırı ısı veya

yayılma oranı koşullarında buldozer ve işccedililerle gerccedilekleştirilen bir youmlntemdir Paralel youmlntem

yangın yanlarından belli uzaklıktaki yanmamış alanların yangın yanları ile birleştirilmesidir Bu

youmlntemin başarısı doğru hareket noktasının belirlenmesiyle sağlanır Paralel youmlntem kontrol

hattının uzunluğunu azaltır ve zamandan tasarruf sağlar Bu youmlntemde

_ yanmamış alanlarda personelin ccedilalıştırılması risk taşımaktadır

_ yanmayan alanlarda deneyimli personel ccedilalıştırılmalıdır

_ yanma zamanı ve hızı ccedilok oumlnemlidir

Şekil 6 Paralel Muumldahale Youmlntemi

b) Karşıateş Youmlntemi

Karşı Ateş yol dere yangın emniyet yolu vb doğal veya yapay engeller boyunca ruumlzgacircra

ters istikamette yaklaşmakta olan yangına belli bir mesafede başlatılır (Şekil 7) Ruumlzgacircr hızı ve

youmlnuuml doğru olduğu muumlddetccedile karşı ateş uygulaması en kullanışlı kolay ve guumlvenilir olanıdır

109

3) DOĞAL SEYRİNE BIRAKMA

Yangının ilerlediği youmlnuumln oumlnuumlnde tarım arazisi goumll dağlık taşlık yer varsa ve cana

kastedecek bir durum yoksa yangına muumldahale edilmez Yalnız kontrol altında bulundurulur

CcedilEŞİTLİ NİTELİKTEKİ ORMAN YANGINLARI İLE MUumlCADELE ŞEKİLLERİ

A) İlk Muumldahale İle Kontrol Altına Alınamayacak Buumlyuumlkluumlkteki Orman Yangını

Koşullar

Eşit (homojen) yanıcı madde dağılımı

Muumlcadele Youmlntemi

1 Yardımcı ekipler gelinceye kadar

yangın goumlzle ve izle Yangının

gelişimi ile ilgili gerekli bilgileri

topla

2 Daima yangının yakınında (ve

emniyetli mesafede) bulun

3 Yardımcı ekipler yangın yerine

ulaşıncaya kadar elindeki ekiple

yangına arkadan muumldahale et ve

yanlardan yangını kıstırarak ilerle

4 Yangının ulaşma olasılığı olan tehlikeli noktalara (oumlrneğin yanıcı madde birikimi olan

yerlere) oumlncelikle muumldahale et ve yangının buralara sıccedilramasını oumlnle

Nedeni

Yardımcı ekipler ulaşıncaya kadar yangın uumlzerinde tesis edeceğin kısmı kontrolle

zamandan ve işguumlcuumlnden azami derecede yararlan Aksi takdirde yangının baş kısmına yapacağın

muumldahale ccedilok tehlikeli ve hatta tamamen sonuccedilsuz kalabilir

Şekil 6 Karşıateş Youmlntemi

110

B) Kuumlccediluumlk Bir Alanda Şiddetli İlerleyen Orman Yangını

Koşullar

Henuumlz buumlyuumlmemiş ancak buumlyuumlme eğilimi

goumlsteren şiddetli yangın

İlk Muumldahale

Oumlncelikle yangının baş kısmına muumldahale

edilir ve eğer emniyetli ise toprak atmak suretiyle

alevler soumlnduumlruumlluumlr ve yangın soğutulur

Daha Sonra Yangını Ccedilevrele

Yangının baş kısmında accedilılacak olan yangın

soumlnduumlrme şeridi ile yangının oumlnden kuşatılır

Nedeni

Yangın en hızlı bir şekilde ve en kısa

uzunluktaki yangın oumlnleme şeridi ile kontrol

altına alınır Boumlylece nokta yangınlarının ccedilıkması olasılığı minimuma iner

Oumlneriler

Nemli taze toprak ccediloğu kez sudan daha etkilidir Yangının uumlzerine suumlratli bir şekilde

uygu1anan toprak atma işlemi en etkili youmlntemdir Eger fazla toprak sağlamak guumlccedil ise oumlnce

yeterli miktardaki topragı biriktirip daha sonra hızlı bir şekilde yangın uumlzerine atmak oldukccedila

etkili olacaktır

C) Yamaccedil Yukarı İlerleyen Kuumlccediluumlk Maki veya Genccedillik Yangını

Koşullar

Yangının sıcaklığı oumlnden muumldahale etmek iccedilin ccedilok fazla

Muumlcadele Youmlntemi

1 Yangına muumldahaleye arkadan başlanmalı ve yanlardan sıkıştırarak ilerlenmelidir

2 Yangının ucu tepeye yaklaşırken yanık kısımlarda ilerleyerek yangının baş kısmına

ulaşılır ve soumlnduumlrme işlemi burada

tamamlanır

Nedeni

Yangına muumldahalenin oumlncelikle yanlardan

yapılmasının nedeni yangının yanlara yayılmasını

oumlnlemektir

Yangına cepheden muumldahale etmek ancak

yamacın tepesinde muumlmkuumlnduumlr Ccediluumlnkuuml yanlardan

kıstırılarak tepeye ccedilok dar bir cephe ile gelen yangının

diğer yamaca sıccedilramadan tepede soumlnduumlruumllmesi ccedilok

daha kolaydır

111

D) Yaprak ve İbre Tabakasında Hızla İlerleyen Yangın

Koşullar

Yoğun miktarda bulunan yaprak veya

ibre oumlrtuumlsuuml uumlzerinde hızla seyreden yangın

Muumlcadele Youmlntemi

1 İlerleyen yangım kontrol altına

almak iccedilin yangın kenarlarında bir

şerit accedilılır ve kenarlardan yangın

uumlzerine toprak veya su atılır

2 Yangının hızla ilerlemesi

durdurulduktan sonra şeridi yangın

ucunu tamamen iccediline alacak şekilde

tamamlanır

Nedeni

Hızla ilerleyen yangının durdurulması

ve kenarında emniyet şeridinin accedilılması yoğun bir ccedilalışmadır ve oldukccedila yavaş olup yangının

ilerleme hızına yetişemez

E ) Tehlikeli Miktarda Yanıcı Madde Birikimine Sahip Alanlara Yakın İlerleyen

Yangın

Koşullar

Dikili ve yatık halde bulunan tehlikeli

miktarda yanıcı madde birikimine sahip

alanlara doğru ilerleyen yangın

Muumlcadele Youmlntemi

Oumlncelikle yangının yanıcı madde

birikimine yakın olan kısmı kontrol

altına alınmalıdır

Nedeni

Yangının tehlikeli alanlara ulaşmasını

ve boumlylece buumlyuumlyerek kontrolden ccedilıkmasını

oumlnlemek gerekmektedir

F ) Yangının Tepeye Sıccedilramasının Oumlnlenmesi

Koşullar

Yangının baş kısmında kızgın noktalar var Ayrıca oumlrtuuml yangını şeklinde seyreden yangının

tepe yangınına doumlnuumlşmesi olasılığı da mevcut

112

Muumlcadele Youmlntemi

Yangının kızgın noktalarına toprak atmak suretiyle yangın sıcaklığı duumlşuumlruumlluumlr ve boumlylece

ağaccedil tepelerinin kavrulması oumlnlenir

1 Yangının sıcaklığını artıran yanan

yanıcı maddeleri dağıtılır

2 Kolaylıkla tepe yangınına neden

olabilecek kuumlccediluumlk ağaccedillar kesilir ve

uzaklaştırılır

3 Kesilmiş ve yanmayan ağaccedillar

yangın alanının dışına taşınır veya

tamamen yanmış alanların iccediline

dağıtılır

4 Boylu buumlyuumlk ağaccedillardaki alt dallar

kesilir ve yangın alanının dışına

taşınır Boumlylece yangının bu dalları

yakarak tepeye ulaşması oumlnlenir

Sonuccedillar

Nokta yangınlarının ccedilıkma tehlikesi azaltılır Ayrıca yangının yayılma hızı ve accedilılacak

şeridi aşma olasılığı azalır

Oumlzel oumlnlemler

Oumlncelikle tepeye sıccedilramış yangınların veya sıccedilrama olasılığı olan yerlerin kontrol altına

alınması en oumlnemli konudur

G ) Yangını Bir Yamaccedilta Tutmak

Koşullar

Arazi eğimlidir ve yangın yamacın zirvesine ulaşmaktadır Yanan materyallerin

yuvarlanma ve diğer yamaccedilta yangın başlatma ihtimali vardır

Muumlcadele Youmlntemi

1 Oumlncelikle yangına yamacın tepesinde muumldahale edilir

2 Yangın oumlnleme şeridi yangının arka ucunda da accedilılır ve yanarak yuvarlanan

materyallerin diğer yamaccedilta yangın başlatması oumlnlenir

Nedeni

Yangın yalnızca bir yamaccedilta tutulabilir Eğer

bu yapılmaz ise yangın tepeye ulaşır ve yanan

kozalak ve diğer ince yanıcı maddeler ruumlzgacircrında

tesiriyle yangını yamacın oumlbuumlr yuumlzuumlne taşır Bu da

yangının buumlyuumlmesine neden olur

Vadi tabanları bir hendek gibi goumlrev yapar ve

buralarda tesis edilecek yangın oumlnleme şeritlerinde

işguumlcuumlnden tasarruf sağlanır

113

E ) Aynı Mıntıkada Uumlccedil Ayrı Orman Yangını

Koşullar

Kuumlccediluumlk sağanak yağışlar var yangınların buumlyuumlmesi ihtimali zayıf Ayrıca başka yangınların

ccedilıkma olasılığı yok

Muumlcadele Youmlntemi

1 Yangını soumlnduumlrmek iccedilin en az

uumlccedil kişi goumlrevlendirilmelidir

2 Genel olarak her uumlccedil kişide bir

yangına goumlnderilir

3 Yangın her youmlnden tamamen

kontrol altına alınır Boumlylece

yangınların yayılması oumlnlenmiş

olur

4 En kısa suumlrede her bir yangın

alanı kontrol edilmeli ve

soğutma işlemlerine geccedililmelidir

5 Yangın tamamen soumlnuumlnceye kadar her yangına bir goumlzcuuml bırakılmalıdır

Nedeni

Her bir yangının buumlyuumlyerek yayılması eldeki mevcut soumlnduumlrme kuvvetleri ile oumlnlenir

Boumlylece yedek kuvvet istemeye de gerek kalmaz

G ) Dikili Kurunun Tabanında Ccedilıkan Yangın

Koşullar

Dikili bir kurunun tabanında başlamış ancak tepeye

doğru ilerleyen ve etrafa kıvılcımlar atabilecek bir

yangın

Muumlcadele Youmlntemi

Taze toprak veya su yanan kısma doğru atılır ve

muumlmkuumlnse dikili kuru tamamen kesilir ve devrilir

Nedeni

Yangının tırmanarak tepeye ulaşması oumlnlenir

Ayrıca etrafa kıvılcımlar saccedilması ve civarda nokta

yangınlarına neden olması oumlnlenir

Aynı youmlntemler yatık kurularda başlayan yangınlarda da uygulanır

Soğutma İşlemi

Yanan materyaller bir ccedilukura yerleştirilir ve

taze mineral toprakla karıştırılır

H) Yuvarlanan Yanıcı Maddelerin

Oumlnlenmesi

Koşullar

114

Eğimli arazi derin toprak kolayca yuvarlanabilecek oumlnemli miktarda yanıcı madde ccedilam

kozalakları ve kuumltuumlkler vb

Muumlcadele Youmlntemi

1 Kuumltuumlkler eğime paralel olacak şekilde ccedilevrilir veya muumlmkuumlnse hazırlanan hendeklere

yuvarlanır ve uumlzerlerine toprak atarak soğutulur

2 Alt tarafı desteklenmiş derin hendekler accedilılır ve bu hendeklerde yuvarlanan parccedilalar ve

yanan kozalaklar tutulur

3 Eğer kuumltuumlkler yerinden kaldırılamayacak kadar ağır iseler o takdirde aşağı taraflarına

derin hendekler accediltırılır

Nedeni

Yanan kuumltuumlkler goumlmuumllmez Ccediluumlnkuuml bu kuumltuumlkler toprak iccedilinde de yanar ve daha sonra etrafa

kıvılcımlar saccedilabilir ve yeni yangınlar başlatabilir

K) Dikili Kurunun Tepesinde Ccedilıkan Yangın

Koşullar

Etrafında yanıcı madde birikimi olan dikili bir kurunun tepesinde başlamış yangın

Muumlcadele Youmlntemi

(1) Yanan dikili kurunun etrafındaki her tuumlr yanıcı madde temizlenir

(2) Yanıcı maddeden temizlenen alanın buumlyuumlkluumlğuuml en az dikili kurunun boyunun 125 katı

kadar olmalıdır

(3) Muumlmkuumlnse dikili kuruyu tamamen kes ve yanıcı maddeden temizlenmiş alana yatır

Nedeni

115

Yanan kısım yere yaklaştırılır ve kolaylıkla soumlnduumlruumllmesi sağlanır Ayrıca ccedilıkması

muhtemel nokta yangınları oumlnlenir

116

BOumlLUumlM

KONTROLLUuml VE AMACcedilLI YAKMA

Yangın ekolojisinin temel bir mantığı olarak yangın ne yıkıcı ne de yapıcı oumlzelliktedir

Yangın sadece ekosistem yapısında değişime neden olan bir suumlreccediltir (Gill vd 1981 Chandler

vd 1983) Meydana gelen bu değişimin istenilen biccedilimde olup olmadığı ise insanoğlunun

amaccedilları ile oumlrtuumlşmesiyle ilgilidir Ancak insanoğlunun arzu edip etmemesine bakmaksızın

dayanıklı ve sağlıklı bir ekosistemin varlığı iccedilin bu değişimler gereklidir (Neyişccedili 1985 Neyişccedili

1988 Alexanderian ve Esnault 1997 Bilgili ve Goldammer 2000) Bu nedenle doğal kaynak

youmlneticileri bir yandan doğal suumlreccedil ve işlevleri korurken diğer yandan yangının bitki ve hayvan

toplumlarında meydana getireceği değişimi kendi amaccedil ve ihtiyaccedilları doğrultusunda

kullanabilmeyi oumlğrenmek zorundadır Bunu gerccedilekleştirmek iccedilin yangının zamanı şiddeti ve

sıklığında meydana gelen değişimlerin ekosistemdeki etkilerini iyi anlamak gerekmektedir

(Gauthier 1996 Chang 1999 Bilgili vd 2005

Yangını sistemden dışlayan politikalar gereği doğal kaynak youmlneticileri orman yangınlarını

buumlyuumlk oranda ekosistemlerden uzaklaştırmayı başarmış ve sonuccedil olarak yangın rejimini

değiştirerek meşccedilere yapısı ve tuumlr kompozisyonlarında değişimlere neden olmuşlardır Yangın

rejimindeki bu değişimlerin uzun doumlnemdeki sonucu olarak buguumln duumlnyanın birccedilok boumllgesinde

biyoccedileşitlilikte azalmalar meydana gelmiştir Ekosistem dinamiklerinin anlaşılmaya

başlanmasıyla birlikte doğal kaynak youmlneticileri pratik ekonomik ve doğal bir youmlntem olan

kontrolluuml ve amaccedillı yakma uygulamalarını bir amenajman aracı olarak kullanarak ekosistemin

doğal yapısını koruyabileceği gibi farklı yapı ve kompozisyona doumlnuumlşmesini de

sağlayabilmektedirler (Franklin 1993 McKenney vd 1994 Gauthier vd 1996) Doğal kaynak

youmlneticileri kontrolluuml ve amaccedillı yakma uygulamaları ile yangının ekosistemde meydana

getirdiği bu değişimleri kendi amaccedilları doğrultusunda kullanabilmektedir Kontrolluuml yakma ve

amaccedillı uygulamaları yanıcı madde miktarını azaltarak yangın tehlikesinin kontrol altına

alınması fide ve tohumlar iccedilin uygun koşulların oluşturulması yaban hayatı koşullarının

iyileştirilmesi hastalık ve salgınların kontrol altına alınması tehlike altındaki tuumlrlerin youmlnetimi

rekreasyon ve estetik değerlerin arttırılması bitkiler arsındaki rekabetin youmlnetilmesi ve yangına

bağımlı tuumlrlerin suumlrduumlruumllebilirliğinin sağlanması gibi ccedilok geniş bir yelpazede kullanım alanına

sahiptir (Feller 1982 Angelstam 1998) Ancak kontrolluuml ve amaccedillı yakma her zaman yararlı

olmayabilir Yanlış koşullarda gerccedilekleştirilen yakmalar sonucunda arzu edilen amaccediltan saparak

yıkıcı ve hasar verici hale doumlnuumlşebilmektedir Bu nedenle doğal kaynak youmlneticileri yakmayı

planlama ve uygulama aşamasında tuumlm faktoumlrleri goumlz oumlnuumlnde bulundurmak zorundadır

Oumlzellikle ccedilevreye zarar verme accedilısından halkın bu olaya goumlstereceği tepki oumlnceden duumlşuumlnuumllmeli

ve civardaki su kalitesinde toprakta ve estetik değerlerde oluşabilecek olumsuzluklar iyi analiz

edilerek planlamalara aktarılmalıdır

Yakma tekniklerindeki farklılıklar yakmanın amacına goumlre değişir Yakma tekniğinin

seccedilimi yakmanın amacı topografik yapı yanıcı madde ve hava koşulları ile yakından ilişkilidir

Her hangi bir yangının hareketi bu koşullar dikkate alınarak tanımlanır (Şekil 1) Uygun tekniğin

kullanımı bu faktoumlrlerin değişimine goumlre farklılık goumlsterir

117

Şekil 1 Ruumlzgacircr youmlnuumlnde ilerleyen alevin boyutları

Yakma teknikleri uygulama amacına goumlre ikiye ayrılır

Kontrolluuml Yakma Oumlnceden saptanan belli bir alandaki vejetasyon ve yanıcı madde

uzaklaştırmak iccedilin yapılan yakma işlemidir Genellikle en tehlikeli en tehlikeli yanma

koşullarında gerekli oumlnlemler alınarak uygulanır (Ccedilanakccedilıoğlu 1993)

Amaccedillı Yakma Oumlnceden saptanan belirli bir alanda arzulanan işletme amacına ulaşmak

iccedilin vejetasyon ve yanıcı maddelerin değiştirilmesine youmlnelik yakma işlemidir (Ccedilanakccedilıoğlu

1993)

Arzu edilen amaca ulaşmak iccedilin gerccedilekleştirilen yangınlar yangın davranışı ve yayılma

oranına bağlı olarak belli bir yakma tekniği veya iki veya daha fazla yakma tekniğinin kombine

edilmesi ile tatbik edilir

ORMAN KAYNAK YOumlNETİMİNDE KONTROLLUuml VE AMACcedilLI YAKMANIN

KULLANIM ALANLARI

21 Yanıcı Madde Miktarının Azaltılması

Ccedilam ormanlarında uumllkemizde oumlzellikle kızılccedilam ve karaccedilam meşccedilerelerinde alt tabakada

oldukccedila hızlı yanıcı madde birikimi oluşur Yaklaşık 10ndash15 yıl iccedilerisinde orman varlığını tehdit

eden ve muhtemel bir yangının habercisi olan yoğun bir oumlluuml oumlrtuuml birikimi ile karşı karşıya

kalınır Bu durum oumlzellikle tepenin yerden yuumlksekliğinin duumlşuumlk olduğu genccedil meşccedilerelerde buumlyuumlk

sorun teşkil eder Bu durumda kontrolluuml ve amaccedillı yakma oumlzellikle ccedilam meşccedilerelerinde oumlluuml oumlrtuuml

birikimini azaltmak iccedilin oldukccedila pratik ve ucuz bir yoldur Ancak genccedil meşccedilerelerde yangın

tehlikesini azaltmak iccedilin yapılacak olan yakmalarda ruumlzgar nem ve sıcaklık koşulları titizlikle

değerlendirilmelidir Bir sonraki yakma işlemi gerccedilekleştirmek iccedilin tuumlm alanda oumlluuml oumlrtuuml

birikiminin oluşumunu beklemeye gerek yoktur Amaccedil birbirine yakın ve bitişik olan buumlyuumlk

meşccedilerelerin yanıcı madde suumlrekliliğini kesintiye uğratmaktır Tuumlm alanın 75-80rsquoninde

yapılacak olan yanıcı madde azaltması yeterli olacaktır

22 Kesim Artıklarının Temizlenmesi

Uumlretim sonrası alanda oluşan kesim artıkları hem insanlar iccedilin hem de dikim sırasında

yapılacak ccedilalışmalar iccedilin engel teşkil etmektedir Ayrıca bu kesim artıkları yanıcı maddenin

yatay ve dikey suumlrekliliğini desteklemesi nedeniyle ileriki yıllarda ccedilıkabilecek bir yangında daha

buumlyuumlk alan kayıplarına neden olabilir Bu materyallerin alandan uzaklaştırılması iccedilin kontrolluuml

yakma kullanışlı oldukccedila kullanışlı bir youmlntemdir

118

23 Tohumlama ve Dikim iccedilin Alanın Hazırlanması

Amaccedillı yakma kızılccedilam gibi yangına adapte olmuş tuumlrlerin tohumla dikimle veya doğal

genccedilleştirme ile genccedilleştirilmelerinde kullanılan oldukccedila kullanışlı bir tekniktir Ayrıca diğer

değişik yaşlı ormanların genccedilleştirilmesinde kullanılmaktadır Accedilık alanlarda yangın yeterli

oranda mineral toprağı accedilığa ccedilıkarır ve alana getirilmek istenen tuumlruumln fidanları alanı kaplayana

dek diğer tuumlrlerin rekabetini kontrol altında tutar Yakma işlemi genellikle tohum doumlkuumlmuuml

zamanından birkaccedil hafta oumlnce bitirilmelidir Bu yakma zamanı genccedilleştirilecek tuumlre ve youmlre

koşullarına goumlre değişiklik arz eder (Lindeburgh 1990)

24 Yaban Hayatı Koşullarını İyileştirme

Ccedilam tuumlrleri gibi asli tuumlrlerinin bulunduğu meşccedilerelerde yaban hayatı koşullarını

iyileştirmek iccedilin (oumlzelliklede toynaklı hayvan tuumlrleri iccedilin) amaccedillı yakma sıkccedila kullanılan ve

tavsiye edilen bir youmlntemdir Yakma işleminin mozaik desenler oluşturması veya yer yer

yanmayan alanların bulunması ldquokenar-etkisirdquo yaratarak buumlyuumlk ve değişik hayvan

popuumllacircsyonlarının varlığına olanak sağlar Geyik bıldırcın ve guumlvercin gibi tuumlrler kontrolluuml ve

amaccedillı yakmanın avantajlarından yararlanan tuumlrlerdendir Tehlike altındaki tuumlrlerin

korunmasında ve sayılarının arttırılmasında amaccedillı yakma kullanılır Yakma sonucunda bitkiler

meyve ve tohum vermeye teşvik edilir Otlardan baklagillerden ve suumlrguumlnle gelen yapraklılardan

elde edilen uumlruumlnlerde ve kalitesinde artma meydana gelir Ayrıca yakma sonucu oluşan accedilıklık

alanlar hayvanların beslenmesi gezinmesi ve oynamaları iccedilin olanak sağlar

Yaban hayatı koşullarının iyileştirilmesinde yangını başarılı bir şekilde kullanabilmek iccedilin

yakmanın zamanını sıklığını ve yakılacak alanın buumlyuumlkluumlğuumlnuuml doğru seccedilmek buumlyuumlk oumlnem taşır

Dikkat edilmesi gereken bir diğer konu ise korunmak istenen tuumlr ya da tuumlrlerin yuvalanma

zamanı ccediliftleşme zamanı vb biyolojik isteklerine goumlre planlamaların yapılması gerektiğidir

Ayrıca meşccedileredeki vejetasyonun durumuna ccedilok dikkat edilmelidir Ccediluumlnkuuml yanlış bir uygulama

sonucunda meşccedilerenin yapısında tuumlr ve kompozisyonunda değişimler meydana gelebilir

25 Tuumlrler Arasındaki Rekabetin Kontroluuml

Ekonomik değeri duumlşuumlk ve kalitesiz olan goumllgeye dayanıklı bazı yapraklı tuumlrlerin ccedilam

tuumlrlerinin en iyi gelişimi goumlstereceği alanları işgal etmesi sıkccedila karşılaşılan bir durumdur

İstenmeyen bu tuumlrler alanı kaplar ve ccedilam tohumlarının ccedilimlenmesine engel olur Kil miktarı fazla

olan topraklarda ve buumlyuumlme mevsimi boyunca az yağmur duumlşen alanlarda meşccedilerenin alt

tabakasındaki bireylerin su ve besin elementleri ve alan rekabeti meşccedilerenin tepe ccedilatısındaki

bireylerine oranla daha duumlşuumlktuumlr Ayrıca alt tabakada yer alan ağaccedil ve ccedilalılar yanıcı maddenin

dikey suumlrekliliğini koruduğundan muhtemel bir yangının tepe yangınına doumlnuumlşmesine yardımcı

olmaktadır Birccedilok durumda ccedilok tabakalı meşccedilerelerde meşccedilere alt tabakasının tamamının

uzaklaştırılması hem pratik değildir hem de istenmeyen bir durumdur Ancak doğru ve tedbirli

kontrolluuml ve amaccedillı yakma kullanımı ile meşccedilere alt tabakasında hem yaban hayatı iccedilin otlama

imkacircnı sağlanırken hem de istenilen tuumlrlerin rekabetini kontrol altında tutmak muumlmkuumln olabilir

Boyları 3-35 mrsquonin altındaki yapraklı tuumlrlerin kontrolluumlnde yakma işlemi oldukccedila etkili bir

youmlntemdir Yakma işleminin koumlklerin daha az zarar goumlrduumlğuuml kış mevsiminde yapılması oumlnerilir

26 Boumlcek ve Hastalıkların Kontroluumlnde

Kontrolluuml ve amaccedillı yakma uygulamaları boumlcek salgınları ve mantar hastalıklarının kontrol

altına alınmasında kullanılan oumlncelikli muumlcadele tekniklerinden birisidir (Keen 1952 Miller and

Keen 1960) Kontrolluuml yakma uygulaması yoğun olarak boumlcek veya mantar istilasına uğramış

olan ve ccedilok fazla sayıdaki ağacın tehdit altında olduğu durumlarda kullanılır (Muraro 1978)

Amaccedillı yakma tekniği ise ekonomik ve ekolojik anlamda değerli olan ve ulaşılması zor olan

veya diğer muumlcadele youmlntemlerinin uygun olmadığı alanlarda kullanılır