TÜRKİYE CUMHURİYETİ

ANKARA ÜNİVERSİTESİ

SİYASAL BİLİMLER FAKULTESİ

İKTİSAT ANABİLİM DALI

ORTA ASYA ÜLKELERİNİN YATIRIM ORTAMI, DOĞRUDAN

YABANCI YATIRIMLAR VE BÜYÜME: KIRGIZİSTAN VE

KAZAKİSTAN ÖRNEĞİ

Myrzagul Baialieva

YÜKSEK LİSANS TEZİ

TÜRKİYE CUMHURİYETİ

ANKARA ÜNİVERSİTESİ

SİYASAL BİLİMLER FAKULTESİ

İKTİSAT ANABİLİM DALI

ORTA ASYA ÜLKELERİNİN YATIRIM ORTAMI, DOĞRUDAN

YABANCI YATIRIMLAR VE BÜYÜME: KIRGIZİSTAN VE

KAZAKİSTAN ÖRNEĞİ

Myrzagul Baialieva

YÜKSEK LİSANS TEZİ

DANIŞMAN

Prof.Dr. Burça Kızılırmak Yakışır

Ankara- 2015

TÜRKİYE CUMHURİYETİ

ANKARA ÜNİVERSİTESİ

SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ MÜDÜRLÜĞÜNE

Bu belge ile, bu tezdeki bütün bilgilerin akademik kurallara ve etik davranış

ilkelerine uygun olarak toplanıp sunulduğunu beyan ederim. Bu kural ve ilkelerin

gereği olarak, çalışmada bana ait olmayan tüm veri, düşünce ve sonuçları andığımı

ve kaynağını gösterdiğimi ayrıca beyan ederim.(11/08/2015)

Myrzagul Baialieva

i

ÖNSÖZ

‘Orta Asya Ülkelerinin Yatırım Ortamı, Doğrudan Yabancı Yatırımlar ve

Büyüme: Kırgızistan ve Kazakistan Örneği’adlı bu çalışma 2015’yılında yüksek

lisans çalışması olarak hazırlanmıştır. Yüksek lisans tezinin amacı olarak Orta Asya

ülkelerinin (Kırgızistan ve Kazakistan) yatırım ortamını iyileştirmek için

gerçekleştirilen reformların, srateji ve yürüttükleri politikalarının DYY’ın çekilimine

etkisi ve 1993-2013’seneler arasında DYY’ın büyümeye olan etkisi incelenmiştir.

Çalışmanın her safhasında yakın ilgi ve önerileri ile beni yönlendiren, her

türlü yardımını esirgemeyen, her zaman destekleyen ve inanılmaz bir anlayış,

çalışmanın yönlendirilmesinde ve yürütülmesinde yol gösteren değerli Prof.Dr.Burça

Kızılırmak Yakışır danışman hocama sonsuz şükranlarımı sunarım.

Beni, hayatım boyunca tüm giriştiğim işlerde hep destekleyen babam

Janvarbek Baialiev, annem Cholpon Sulaimanova’ya ve kardeşlerime çok teşekkür

ederim.

ii

ÖZET

Bu çalışmanın amacı, Orta Asya ülkelerinin (Kırgızistan ve Kazakistan)

yatırım ortamı ve doğrudan yabancı yatırımları (DYY) arasındaki ilişkiyi

incelemektir. İkinci olarak ülkelere girmiş olan DYY’nin hacmi ve ülkelerin

büyümesi arasındaki ilişkiyi araştırmaktır.

Tezin ilk aşamasında yatırım ortamı ve doğrudan yabancı yatırımlar (DYY)

tanımının açıklanması, söz konusu tanımların teorik ve ampirik etkileri incelenmiştir.

Araştırmanın sonraki aşamalarında Kazakistan ve Kırgızistan

Cumhuriyetlerinin yatırım ortamını geliştirmek için yaptığı reformlar ele alınmıştır.

Bununla beraber söz konusu ülkelere 1993 yılı sonrasından bugüne kadar DYY’nin

hareket eğilimi ve yatırım ortamının gelişmesi arasındaki ilişkiye bakılmıştır. Söz

konusu period içerisinde DYY’nin nasıl bir etkiye sahip olduğu göze alınmıştır.

Kırgızistan ve Kazakistan’ın büyümesi 1993-2013 döneminde ülkelere girmiş

olan DYY’nin miktarı arasındaki ilişki incelenmiştir. Büyüme ve doğrudan yabancı

yatırımlar arasındaki ilişkiye bakmak amacıyla ülkelerin sektörel analizi ve

ekonometrik analiz yapılmıştır. Yani DYY’nin sektörel dağılımı ve ülkelerin

sürükleyici sektörlerin analizi, bununla beraber büyüme ve büyümeyi etkileyebilen

parametrelerin arasındaki ilişki incelenmiştir. Ekonometrik analizde DYY’nin

hacmi, ülkelerin petrol, elektrik enerjisi üretimi, döviz kuru verileri, eğitim

harcamaları, enflasyon oranı ve GSYIH arasındaki ilişki araştırılmıştır. Analizde

parametrelerin arasında ilişkinin olup olmadığı ADF testi ve Granger nedensellik

testi yardımıyla incelenerek Varyans Ayraştırması analizinin yardımıyla

uygulanmıştır. Analizlerin sonucu olarak da yatırım ortamı ve DYY akımı arasında

doğrusal bir ilişkinin olduğu bulunmuştur. Ekonometrik analizin sonuclarına göre

Kırgızistan ve Kazakistan Cumhuriyetine çekilen doğrudan yabancı yatırımların

miktarı büyümeyi etkileyen faktör olarak ortaya çıkmıştır.

iii

Çalışmanın sonunda ülkelerin özelliklerine ve karşılaştığı sorunlara göre

öneriler alınmıştır. Bunun yanında yatırım ortamını geliştirmek ve iyileştirmek için,

gerekli adımların atılması, öneriler ve yeni yollar sunulmuştur.

Anahtar Kelimeler: Doğrudan Yabancı Yatırımlar, Yatırım Ortamı, Orta Asya

Ülkeleri, GSYIH, VAR Analizi.

Danışman: Prof. Dr. Burça Kızılırmak Yakışır

iv

Abstract

This work is aimed to find the impact of improvment of investment climate to

the entered volume of foreign direct investment to Central Asian Countries. Also the

relationship between economic growth and amount of foreign direct investment

(FDI).

In the first phase of the thesis definitions of investment climate and FDI were

examined. At the same time the theoretical and empirical effects of investment

climate and FDI definitions were explained.

In the second phase of the thesis reforms, policies and strategies, which were

aimed to improve the investment climate in Kazakhstan and Kyrgyzstan, were

discussed. Trends of FDI movement to Kyrgyzstan and Kazakhstan and the

improvment of investment climate in these countries were examined. Additionally,

what could impact the investment climate was explored.

To find the relationship between growth and foreign direct investments

sectoral analysis and conometric analysis were done. Further, the relationship of FDI,

the production of electricity, production of oil, national exchange rate, spendings on

education, tax rates with GDP was investigated.

The result of comparative analysis showed that improvment of investment

climate could impact pozitively the amount of entered FDI. Also the sectoral analysis

showed that most of FDI was orientated to locomotive sectors of Kyrgyzstan and

Kazakstan. Therefore we can say that FDI could be the reason of econimic growth of

coutries.

Econometric analysis was done to find the relationship between the variables

that affect the volume of GDP. Namely, determine a relationship between the

national exchange, production of electricity, production of oil, inflation rate,

v

spendings on education, FDI and GDP. As a result, we found that there is a true

relationship between FDI flows and GDP for both countries.

At the end of the study, according to the characteristics of the problems faced

by the countries were suggested recommendations for improving investment climate

in the Kyrgyzstan and Kazakstan. For this the necessary advices, strategies and new

ways were suggested.

Keywords: Foreign Direct Investment, Investment Climate, Central Asian Counries,

GDP, VAR Analysis

Advisor: Prof. Dr. Burça Kızılırmak Yakışır

vi

İÇİNDEKİLER

ÖNSÖZ....................................................................................................................................i

ÖZET.......................................................................................................................................ii

ABSTRACT...............................................................................................................iv

İÇİNDEKİLER ..............................................…….………………………………………..vi

KISALTMALAR LİSTESİ...................................................................................................ix

TABLOLAR LİSTESİ..................................…………………………………………….....x

GRAFİKLER LİSTESİ.......................................................................................................xiii

GİRİŞ…………………………..............................................….……………………...........1

I. BÖLÜM

YATIRIM ORTAMI VE DOĞRUDAN YABANCI YATIRIMLARIN TANIMI

VE ETKİLERİ

1.1. Yatırım Ortamı Tanımının Açıklanması ............................................... 3

1.2. Yatırım Ortamını Değerlendiren Göstergeler ....................................... 6

1.3. Doğrudan Yabancı Yatırımlar Tanımının Açıklanması ....................... 10

1.4. Yatırım Ortamının Önemi .................................................................... 11

1.5. Yatırım Ortamının Doğrudan Yabancı Yatırımların Ülkeye Girmesine

Etkisi ........................................................................................................ 12

1.6. Doğrudan Yabancı Yatırımcıların Seçenekleri ..................................... 15

1.7. Doğrudan Yabancı Yatırımların Etkileri ............................................. 17

1.7.1. İstihdama Etkisi ...................................................................... 19

1.7.2. Teknolojik Transfer Etkisi ...................................................... 22

1.7.3. Ödemeler Dengesine Etkisi ..................................................... 23

1.7.4. Üretime Etkisi .......................................................................... 24

vii

1.7.5. Büyümeye Etkisi ..................................................................... 25

1.7.5.1. Doğrudan Yabancı Yatırımların Orta Asya

Ülkelerinin Büyümesine Etkisi ................................... 28

II. BÖLÜM

KIRGIZİSTAN VE KAZAKİSTAN’DA YATIRIM ORTAMI VE

DOĞRUDAN YABANCI YATIRIMLARI

2.1. Kırgızistan’ın Siyasi ve Ekonomik Yapısı .......................................... 30

2.1.1. Kırgızistan’ın Siyasi Durumu .................................................... 30

2.1.2. Kırgızistan’ın Büyümesi ............................................................. 31

2.1.3. Kırgızistan’da Altyapının Gelişmesi ......................................... 32

2.1.4. Kırgızistan’da Satınalma Gücü ve Pazar Büyüklüğü................ 34

2.2. Kırgızistan Cumhuriyetinin Yatırım Ortamınını Geliştirme

Reformları .............................................................................................. 34

2.2.1. Kırgızistan Cumhuriyetinin Yatırım Ortamını Geliştirmek İçin

Yapan Reformlarının Sonuçları ................................................ 37

2.2.2. Kırgızistan’a Doğrudan Yabancı Yatırımların Akımını

Engelleyen Faktörler ............................................................... 39

2.3. Kırgızistan Cumhuriyetinin Yatırım Ortamının Gelişmesi ................. 40

2.3.1. Kırgızistan Cumhuriyetine Gelen Doğrudan Yabancı

Yatırımların Hacmi ................................................................... 43

2.3.2. Kırgızistan’ın Yatırım Ortamı ve Doğrudan Yabancı

Yatırımları Arasındaki İlişkisi ................................................... 44

2.4. Kazakistan’ın Siyasi ve Ekonomik Yapısı .......................................... 49

2.4.1. Kazakistan’ın Siyasi Durumu ................................................... 49

2.4.2. Kazakistan’ın Büyümesi ............................................................ 50

2.4.3. Kazakistan’ın Altyapısının Gelişmesi ........................................ 51

viii

2.4.4. Kazakistan’ın Satınalma Gücü ve Pazar Büyüklüğü .............. 53

2.5. Kazakistan Cumhuriyetinin Yatırım Ortamınını Geliştirme Reformları

.................................................................................................................. 53

2.5.1. Kazakistan Cumhuriyetinin Yatırım Ortamını Geliştirmek İçin

Yapan Reformlarının Sonuçları ................................................. 55

2.5.2. Kazakistan’a Doğrudan Yabancı Yatırımların Akımını

Engelleyen Faktörler .................................................................. 56

2.6. Kazakistan’ın Yatırım Ortamının Gelişmesi ...................................... 57

2.6.1. Kazakistan Cumhuriyetine Gelen Doğrudan Yabancı

Yatırımların Hacmi ................................................................... 60

2.6.2. Kazakistan’ın Yatırım Ortamı ve Doğrudan Yabancı

Yatırımları Arasındaki İlişkisi .................................................. 61

III. BÖLÜM

KIGIZİSTAN VE KAZAKİSTAN’DA DOĞRUDAN YABANCI

YATIRIMLAR VE BÜYÜME

3.1. Kırgızistan Cumhuriyetin’e Giren Doğrudan Yabancı Yatırımların

Yapısal Özelliği ....................................................................................... 67

3.2. Kırgızistan Cumhuriyetinin Büyümesine Doğrudan Yabancı

Yatırımların Etkisi ................................................................................. 71

3.3. Kazakistan Cumhuriyetin’e Giren Doğrudan Yabancı Yatırımların

Yapısal Özelliği ....................................................................................... 75

3.4. Kazakistan Cumhuriyetinin Büyümesine Doğrudan Yabancı

Yatırımların Etkisi ................................................................................. 78

3.5. Ekonometrik Analiz ....................................... ........................................ 81

3.5.1. Ekonometrik Analizin Teorik Temeli ........................................ 81

ix

3.5.2. Modelin Kurulması ......................................................................... 86

3.5.3. Kırgızistan Cumhuriyetinin Ekonometrik Analizinin Sonuçları .. 88

3.5.4. Kazakistan Cumhuriyetinin Ekonometrik Analizinin Sonuçları . 92

SONUÇ ................................................................................................................. 97

KAYNAKÇA ...................................................................................................... 104

EKLER ............................................................................................................... 116

x

KISALTMALAR LİSTESİ

ABD : Amerika Birleşik Devletleri

ADF : Augmented Dickey-Fuller

Ar-Ge : Araştırma ve Geliştirme

BDT : Bağımsız Devletler Topluluğu

DTÖ : Dünya Ticaret Örgütü

DYY : Doğrudan Yabancı Yatırımlar

EBRD : Avrupa Kalkınma ve Geliştirme Bankası

EİT : Ekonomik İşbirliği Teşkilatı

GSYİH : Gayri Safi Yurt İçi Hasıla

IMF : Uluslararası Para Fonu

İSA : İktisadi Serbest Alanlar

KC : Kırgızistan Cumhuriyeti

KOBİ : Küçük ve Orta Büyüklükteki İşletmeler

OEA : Ortak Ekonomik Alan

OECD : İktisadi İşbirliği ve Gelişme Teşkilatı

OSCE : Avrupa Güvenlik ve İşbirliği Teşkilatı

SSCB :Soviyet Sosyal Cumhuriyetleri Birliği

ŞİÖ : Şanghay İşbirliği Örgütü

TC : Türkiye Cumhuriyeti

WB : Dünya Bankası

WIPO : Dünya İntelektüel Gayrimenkul Örgütü

YAE : Yolsuzluk Algılama Endeksi

YDK : Yatırımlar Danışma Kurulu

KDV :Katma Değer Vergisi

xi

TABLOLAR LİSTESİ

Tablo 1.1. Yatırım Ortamının Bileşenleri ............................................................ 4

Tablo 1.2. Yatırım Ortamını Zayıflaştıran Faktörler .............................................. 5

Tablo 1.3. Doğrudan Yabancı Yatırımların Etkileri .............................................. 17

Tablo 1.4. Doğrudan Yabancı Yatırımların İstihdama Etkisi .................................. 20

Tablo 2.1. Kırgızistan’ın 2004-2014 döneminde DYY hacmi, makro göstergeleri

(enflasyon düzeyi, büyüme oranı), altyapı değeri (yolların seviyesi) ve

kurumsal düzeyinin değişmesi ............................................................. 41

Tablo 2.2. 2014-2015 yılında Kırgızistan Cumhuriyetinin ‘İş Yapma Endeklerine’

Göre Sıralanması ................................................................................. 42

Tablo 2.3.Kırgızstan Cumhuriyetine 1992-2014 Döneminde Ülkeye Giren DYY’nin

Hacmi (milyon dolar)........................................................................... 43

Tablo 2.4. Kazakistan’ın DYY hacmi ve Büyüme Oranı, Enflasyon Oranı, Doing

Business Değerlendirilmesi, Minimum Ücret, Minimum Ücret Oranı .. 58

Tablo 2.5. 2015 yılında Kazakistan Cumhuriyetinin Dünya İndikatörleründeki

Sıralaması ............................................................................................ 59

Tablo 2.6. Kazakistan Cumhuriyetine 1992-2014 yılları Döneminde Giren DYY

hacmi (milyon dolar) ........................................................................... 60

Tablo 3.1. Kırgızstan’da Doğrudan Yabancı Yatırımların Sektörler Dağılımı (%) 68

Tablo 3.2. Kırgızistan’ın Asıl yatırımcı ülkeleri ..................................................... 70

Tablo 3.3. KC GSYIH’nın Sektörel Dağlımı .......................................................... 72

Tablo 3.4. Kırgızistan Cumhuriyetinin Sürükleyici Sektörleri ve En Çok DYY

Çekebilen Sektörleri....................................................................... ........ 74

Tablo3.5. Kazakistan Cumhuriyetinin Doğrudan Yatırımlarının Sektörel

Dağılımı..................................................................................................75

xii

Tablo 3.6. Kazakistan’da Başlıca Yatırımcı Ülkeler ............................................... 77

Tablo 3.7. Kazakistan Cumhuriyetinin GSYIH Sektörel Dağılımı .......................... 78

Tablo3.8. Kazakistan Cumhuriyetinin Sürükleyici ve DYY’nin payı yüksek

sektörleri.............................................................................................. 81

Tablo 3.9. Kırgızistan Cumhuriyeti Dickey-Fuller ADF Testinin Sonuçları ........... 88

Tablo 3.10. Kırgızistan Cumhuriyetinin Verilerinin Regrosyon Tahmini Denklemi

Sonuçları ............................................................................................ 89

Tablo 3.11. Kazakistan Cumhuriyeti verilerinin Dickey-Fuller ADF Testinin

Sonuçları ............................................................................................. 92

Tablo 3.12. Kazakistan Cumhuriyeti Verileri Üzerindeki Granger Nedensellik testi

sonuçları .............................................................................................. 93

xiii

GRAFİKLER LİSTESİ

Grafik 2.1. Kırgızistan Cumhuriyetine 1992-2014 Döneminde Ülkeye Giren DYY

Hacmi (mavi çizgi, milyon dolar), Dünya DYY’nin Eğilimi (kırmızı

çizgi, milyar dolar) ........................................................................... 45

Grafik 2.2. Kırgızistan Cumhuriyetinin Yatırım Ortamı Endekslerinin Eğilimi ..... 46

Grafik 2.3 Kırgızistan’da DYY ve Yatırım Ortamının İlişkisi .............................. 47

Grafik 2.4. Kazakistan Cumhuriyetine 1992-2013 yılları Döneminde Güren DYY

hacmi (milyon dolar, mavi çizgi), Dünya DYY’nin eğilimi (kırmızı

çizgi, milyar dolar ............................................................................. 61

Grafik 2.5. Kazakistan’ın Yatırım Ortamı Endekslerinin Değerlendirilmesi .......... 62

Grafik 2.6. Kazakistan’da DYY ve Yatırım Ortamının İlişkisi .............................. 64

Grafik 3.1. Kırgızistan’ın GSYIH’nin Varyans Ayrıştırması ................................. 90

Grafik 3.2. Kırgızistan’ın DYY’nin Varyans Ayrıştırması ..................................... 91

Grafik 3.3. Kazakistan Cumhuriyetinin GSYIH’nin Varyans Ayrıştırması ........... 94

Grafik 3.4. Kazakistan’ın DYY’nin Varyans Ayrıştırması ..................................... 95

1

GİRİŞ

Doğrudan yabancı yatırımlar (DYY), günümüzde çok kullanılan iktisadi

terimlerden biridir. Bunun nedeni, XX. yüzyılın ikinci yarısında DYY’nin öneminin

daha çok ve belirli bir ülkenin gelişmesine olan katkısının artması olmuştur. Son

zamanlarda DYY’lerin sadece gelişmiş ülkelerden gelişmekte olan ülkelere

kaymayıp, gelişmekte olan ülkelerden bir birine doğrudan yabancı yatırımların

yönelmesinin artması söz konusu olmaktadır. Bu eğilim bütün dünyanın

globalleşmesi ve liberalleşmesi ile açıklanmaktadır. Fakat DYY’nin ülkenin iktisadi

gelişmesine olumlu etkilerinin yanında olumsuz sonuçlara da sebep olduğu ortaya

atılmıştır. Dolayısıyla bu çalışmada geçiş gelişmekte olan Kırgızistan ve Kazakistan

ülkelerine, 1991 sonrası bugüne kadar ülkeye giren, DYY’nin hareket eğilimini

etkileyen faktörleri ve DYY’nin ülkenin büyümesine olan etkilerini incelemek

amaçlanmıştır.

Çalışmanın önemi büyüktür çünkü günümüzde doğrudan yabancı yatırımların

ülkenin büyümesini ve kalkınmasını sağlayan kaynaklardan biri olduğu

söylenmektedir. Fakat DYY’nin çeşitli ülkelerde farklı etkileri gösterdiği söz

konusudur. Bu nedenle Kazakistan ve Kırgızistan’a giren DYY’nin, ülkelerin

büyümesine etkisini incelemek oldukça büyük önem taşımaktadır. Dolayısıyla

çalışmada ülkelere giren DYY’nin hacminin artmasına neden olan veya girmesine

engel olan faktörlerin üzerinde ve ülkelerin yatırım ortamını geliştirmek için

yapılması gereken konular üzerinde durulacaktır.

Çalışmada Kırgızistan ve Kazakistan Cumhuriyetleri tarafından, 1991

yılından sonra yatırım ortamını geliştirmek amacıyla gerçekleştirilen reform ve

politikaların etkileri incelenmiştir. Bununla beraber 2004-2014 döneminde

Kazakistan ve Kırgızistan’ın yatırım ortamının gelişmesi ve ülkelere giren DYY’nin

hacmi arasındaki ilişki araştırılmıştır. Bu amaçla söz konusu dönemde, ülkelere

girmiş olan DYY’nin hacmi ve yatırım ortamı göstergelerinin (makroiktisadi düzeyi,

altyapı seviyesi, kurumların gelişmesi) değişmesi arasındaki ilişkiye bakılmıştır.

2

1993 yılından günümüze kadar ülkelere girmiş olan DYY’nin hacmi ve

büyüme oranı arasındaki ilişki incelenmiştir. DYY’nin ülkelerin büyümesine olan

etkisini incelemek için, 1993-2013 döneminde ülkeye girmiş olan doğrudan yabancı

yatırımların sektörel dağılımı araştırılmış ve onların ülkelerin hangi sektörlerine

yöneldiğine bakılmıştır. Daha net sonuçları elde etmek amacıyla, doğrudan yabancı

yatırımlar ve büyüme arasındaki ilişkiyi bulmak için Kazakistan ve Kırgızistan

Cumhuriyetlerinin 1993-2013 dönem verilerinin kullanılmasıyla ekonometrik analiz

yapılmıştır.

Çalışma üç ana bölümden oluşmaktadır. Birinci bölümde yatırım ortamı ve

doğrudan yabancı yatırımların etkilerinin teorik ve ampirik çerçevesi ele alınmıştır.

İkinci bölümde ise 1991 yılından bugüne kadar Kazakistan ve Kırgizistan ülkelerinin

yatırım ortamını geliştirmek için yaptığı hareketleri, uyguladığı politikalar, yaptığı

reformlar ele alınmış, yatırım ortamı ve ülkeye girmiş olan DYY’nin hacmi

arasındaki ilişki araştırılmıştır. Üçüncü bölümde ise ülkenin büyüme oranı ile DYY

miktarının arasındaki iktisadi ilişkiye bakılmıştır. Araştırmanın sonunda ise

araştırmanın sonuçları ve ülkelerin yatırım ortamını geliştirmek için alınabilecek

öneriler sunulmuştur.

3

BÖLÜM I

YATIRIM ORTAMI VE DOĞRUDAN YABANCI

YATIRIMLARIN TANIMI VE ETKİLERİ

1.1. Yatırım Ortamı Tanımının Açıklanması

Yatırım ortamının literatürde faklı şekillerde tanımlanmıştır. Örneğin

Livinsev (2004) ve Gryaznova (2002) yatırım ortamını, yabancı yatırımların

çekiciliğini belirleyen, hukuki, ekonomik, politik ve sosyal faktörlerin bir

kombinasyonu olarak açıklamaktadırlar. Yatırım ortamı ülkenin altyapı kalitesinin

seviyesini belirleyen ve sermayenin yatırıldığından sonra karşılaşabileceği riskleri

açıklayan koşulları da içermektedir (Gryaznova, 2002). Söz konusu yaklaşıma göre

yatırım ortamının tanımı, ülkeye yatırımların girmesini sağlayan olumlu koşullardan

ve yatırım yapma risklerinden oluşmaktadır.

Korchagin’e (2009) göre yatırım ortamı, yatırımların ülkeye girmesine sebep

olan yatırım potansiyeli ya da engel olan yatırım risklerden oluşur. Yatırım ortamı

potansiyeli sermayenin korunması ve yatırımcıların kâr elde etmesi için sağlanan tüm

koşulların toplamı ve devletin yatırımcılara garantileri sunmaya hazır olmasıdır.

Yatırım potansiyeli şunları içermektedir: iç piyasanın büyüklüğü, sektörlerin yüksek

getiri oranı, uygun vergi sistemi, doğal kaynakların kullanılmasının düşük maliyetli

olması, devletin etkin desteği, emek gücünün yüksek verimliliği, piyasa ekonomisi

kurumların gelişme derecesi, hanehalkının satın alma gücünün yüksek olması vs.

Yatırım riski ise sermayeyi kaybetme ihtimalidir. Yatırım riski: ekonomik riskleri

(ülkenin ekonomik büyümesindeki dalgalanmalar), mali-finansal riskleri (rezervlerin

seviyesi, bankaların iflas derecesi), siyasi riskleri (ülkede siyasi devrimlerin ortaya

çıkması), sosyal riskleri (sosyal gerileme seviyesi), çevresel riskleri (radyasyon,

çevre kirliği seviyesi), suç işleme riskleri (bölgenin suç oranı), kanun-yasaların

uygulanmaması risklerini (yasaların çatışması, kanunların uygulanmaması

seviyesinin yüksek olması) içerir (Korchagin, 2009).

4

UNCTAD’ın 1998 yılında yayınladığı Dünya Yatırım Raporuna göre yatırım

ortamı üç başlık altında toplanabilir: siyasi faktörler, iktisadi faktörler ve ortam ile

dolaysız ilişkili faktörler. Bu rapora göre ülkenin iktisadi, siyasi istikrarlığı, bununla

birlikte yabancı yatırımlar hakkındaki ülkeler arası anlaşmalar, vergi kodeksleri,

ticaret yapma kolaylıkları, özelleştirme politikaları, piyasaların yapısı ve işleyiş

mekanizmalarının standartlara yakın olması doğrudan yabancı yatırımların akımını

etkileyen faktörlerdir. İktisadi faktörler pazara, kaynağa ve etkinliğe göre üç alt

gruba ayrılır. Pazar ile ilişkin faktörler şunlardır: hanehalkının satınalma gücü

düzeyi, pazar büyüklüğü, iç ve dış (dünya) piyasalara girme olanakları, tüketicinin

talebi, üretici olanakları. Bu faktörler daha ayrıntılı olarak Tablo 1.1.’de

gösterilmiştir.

Tablo 1.1. Yatırım Ortamının Bileşenleri

Kaynak: World İnvestment Report (UNCTAD, 1998)

Avrupa Güvenlik ve İşbirliği Teşkilatının (Organization for Security and

Cooperation in Europe (OSCE), 2004) tanımına göre yatırım ortamı belirli bir ülkede

yerli ve yabancı yatırımcıların kar elde edebilmesi ve girişimcilik yapabilmesi için

sağlanan bütün koşulların kümesidir. Başka bir deyişle yatırım ortamı aşağıdakilerin

kullanılmasıyla belirlenmektedir:

• Makroiktisadi göstergeleri

• Kurum faaliyetlerinin etkinliği

•Altyapı gelişim seviyesi.

Siyasi Faktörler Ortam ile

dolaysız ilişkili

faktörler

İktisadi Faktörler

-İktisadi, siyasi ve sosyal

istikrarlık

-Uluslararası anlaşmalar

-Vergi politikası

-Ticaret politikası

-Özelleştirme politikaları

-Suç oranının

seviyesi

-Yaşam kalitesi

-İşgücünün

eğitim seviyesi

-Sunulan

sübvansyonlar

ve teşvikler

-Pazarın

büyüklüğü

-Kişi başına düşen

milli gelir düzeyi

-Bölgesel ve

dünya pazarlarına giriş olanakları

-Tüketici

tercihleri ve

üretici olanakları

-Piyasaların yapısı

-Düşük ücretli

işgücü

-Fiziki altyapı

-Ar-Ge

-Teknolojinin

gelişmesi

-Kaynakların

işletilmesinin

maliyeti,

-İşgücünün

maliyeti ve verimliliği

-Diğer

girdilerin

maliyetleri

5

Dünya Bankası (DB) 2005 yılında yayınlanan ‘Her Ülke İçin İyi Yatırım

Ortamı’ raporunda yatırım ortamı tanımını açıklamaya çalışmıştır. Araştırmanın

sonucunda, yatırım ortamı yabancı ve yerli girişimciler için olanakları ve teşvik edici

unsurları sağlayan, istihdam ve genişletici yatırım koşulların toplamı olarak

açıklanmıştır (Dünya Bankası, 2005). Başka bir deyişle Dünya Bankası tarafından

açıklanan tanıma göre yatırım ortamı, girişimcileri yatırım yapmaya, yeni iş yerlerini

açmaya, faliyetlerini genişleterek devam etmeye iten teşvik edici unsurlar ve

olanaklardır. Dünya Bankasına göre herhangi bir yatırımcının kararı gelirini

arttırmak amacıyla teşvik edilebilir ve bunun yanında da oluşabilecek maliyet oranı,

risklere ve engellere bağlıdır. DB’nın açıklamasına göre iyi bir yatırım ortamı

yabancı ve yerel yatırımcılar için sadece kar sağlayan durum olmayıp, maliyetleri ve

riskleri minimize eden koşulları içerir. Bu tanıma göre herhangi bir devlet, ülkede

oluşan maliyet, risk düzeyini ve engelleri kaldırarak iyi bir yatırım ortamını elde

edebilirdir (Dünya Bankası, 2005). İyi bir yatırım ortamına sahip olabilmek için

devletin neleri ortadan kaldırması gerektiği aşağıdaki Tablo 1.2.’da verilmiştir

Devletin etkisi güçlü Devletin etkisi zayıf

Maliyet

Vergi düzeyinin yüksek olması

Normatif yükümlülükler

Altyapının düşük olması

İşgücü piyasa düzenlemeleri

Yolsuzluk

Pazar belirlediği fiyatlar

Teknolojiler seviyesinin düşük

olması

Riskler

Makroiktisadi istikrar

Mülkiyet hakları

Sözleşme uygulama

Kamulaştırma

Tüketici ve rakip seviyesi

Dış faktörler

Doğal afetler

Rekabet için

engeller

Ülkeye giriş çıkış engelleri

Rekabet hukuku ve politikası

Altyapı seviyesinin düşük olması

Dış ve iç pazara giriş ve çıkış

zorlukları

Pazarların küçüklüğü

Komşu ülkelerin gelişim seviyesi

Tablo 1.2. Yatırım Ortamını Zayıflaştıran Faktörler

Kaynak: Dünya Kalkınma Raporu (2005)

6

1.2. Yatırım Ortamını Değerlendiren Göstergeler

Herhangi bir ülkenin yatırım ortamı makroiktisadi göstergeleri, altyapısının

gelişim düzeyi ve faaliyet gösteren kurumlarının etkinliliğinin kalitesi ile

değerlendirilebilir (OSCE, 2004).

Çoğu zaman ülkenin makroiktisadi durumu ülkenin büyüme, enflasyon oranı,

hanehalkının satınalma gücü, bütçe açığı düzeyinin vs. değerlendirilmesi ile

açıklanabilir (İnsel ve Sungur, 2003).

Altyapı düzeyindeki gelişmeler ise ülkedeki yol hatları, enerji üretimi,

iletişim- ulaşım ve bankacılık gibi sektörlerde yaşanan gelişmeler ile belirlenir.

(IMF, 2005).

Kurumların faaliyetlerinin değerlendirilmesi uluslararası kurumların sunduğu

endekslerin yardımıyla gerçekleşebilir. Böyle bir görevi Dünya Bankasının ‘İş

Yapma Endeksi’ yapmaktadır.

Dünya Bankası (World Bank) tarafından 2003 yılından itibaren yayınlanan

‘İş Yapma Endeksi’ ülkelerdeki kuruluşların faaliyetlerini, vergi politikalarını, iş

yapmak için sağlanan kolaylıkların sunulması, mülkiyetin korunması, istihdam

düzeyi, lisans alma kolaylıklarını değerlendiren yıllık bir rapordur. Raporda ülkede iş

başlamak için sağlanan bütün koşullar, yasaların uygulanması, işin kayıt olması,

dökümantasyon, vergi ödeme, işi kapatma süre ve maliyetleri yer almaktadır. 2003

yılında ‘İş Yapma Endeksi’ Raporu 145 ülkeyi içermiştir. 2015 yılında ise ülkelerin

sayısı 189 olmuştur. İş Yapma Endeksi ülkelerin iş ortamını değerlendiren 11

endeksi içermektedir. Fakat 2015 yılında ülkeler 10 endekse göre değerlendirilmiş,

İşgücü Piyasasını Yönlendirme (Labor Market Regulation) indikatörü

değerlendirmeye dahil edilmemiştir.

Raporun 10 ana göstergesi aşağıdakilerdir:

1. İşe başlama işlemleri,

7

2. İnşaat ruhsatı işlemleri,

3. Elektrik bağlantısına erişim,

4. Gayrimenkul tescili,

5. Krediye erişim,

6. Azınlık yatırımcıların korunması,

7. Vergi ödeme,

8. Sınır ötesi ticaret,

9. Sözleşmelerin uygulanması,

10.Tasfiye işlemleri.

“İş Yapma Endeksi” girişimci tarafından uygulanması gereken bütün

prosedürleri göz önüne almaktadır ve bütün kilit göstergeleri barındırmaktadır.

Ülkelerin yatırım ortamını değerlendirmek için endekslerin özelliklerine göre her

ülke için puanlama gerçekleştirilmektedir. Bu puanlama “Sınıra Uzaklık”

değerlendirmesi ile belirlenir. Bu ölçü her bir ekonominin iş alanında en iyi

uygulamalara ne kadar yakın olduğunu göstermektedir. Katsayı değeri 0'dan 100'e

kadar bir ölçekte yer alır. Bu değer sıfıra yakınsa en düşük performansı gösterir ve

100 değerine yakın ise ülkenin iyi bir sonuca ulaştığı anlama gelir. Dolayısıyla sınıra

uzaklık değeri zaman içinde ekonomilerin karşılaştırılması ve değişmeleri analiz

yapmada kolaylık sağlar. Başka bir deyişle bu verilerin politika yapıcılar ve

araştırmacılar tarafından daha geniş bir şekilde kullanılmasını sağlamak için

tasarlanmıştır. Veriler şirketlere yönelik yasal ve düzenleyici sistemdeki darboğazları

ve katılıkları ortaya çıkarmakta ve reformlar tasarlanırken nelerin değiştirilmesi

gerektiğini göstermektedir. Politika yapıcılar aynı zamanda daha verimli düzenleyici

uygulamalar benimsemiş olan ve göstergelerde iyi bir performans sergileyen

ülkelerin deneyimlerini inceleyerek de önemli faydalar elde edebilirler (Dünya

Bankası, 2015).

İşe başlama endeksi: Bu endeks iş başlama kolaylığını, iş açmanın gün

süresini, kayıt yaptırmanın, lisans ve izin almanın süresini değerlendirmektedir.

8

İnşaat ruhsatı işlemleri: Belirli kurumlara gerekli olan bütün evrakların

verilmesi, inşaatı yönlendirmek için yönetici, mühandis ve çalışanları işe alma,

gerekli olan bütün anlaşmaların, lisansların, izin ve sertifikaların sunulmasını; tüm

gerekli kontrolleri yapmak için gerekli bildirimleri ve isteği gönderme prosüdürlerini

değerlendirir.

Elekrtik enerjisi kullanımına erişim: Bu prosedürler, enerji şirketleri ile

anlaşma yapabilmek için tüm gerekli lisansların alınma, ülkede elektrik enerjisi

bağlantısına erişim kolaylıklarını değerlendirir.

Gayrimenkul işlemleri endeksi: Mülkiyetin kayıt yapılmasının kolaylığını

ve gerekli bütün evrakların sunulmasını değerlendirir.

Kredi alabilme endeksi: Kredilere erişebilme kolaylıklarını değerlendirir.

Azınlık yatırımcıların korunması: Yatırımcıları korumak için ülkede

mevcut olan yasal ortamı, araçları, sunulan koşulları vs. değerlendirir.

Vergi ödeme endeksi: Ülkenin vergilendirme özelliklerini ve vergi

kodeksindeki tüm vergi çeşitlerini değerlendirir.

Sınır ötesi ticaret: Bu tür prosedürler ihracat ve ithalat faaliyetlerini

gösterenlerin zaman maliyeti ve ihracat ve ithalatın dört aşamasına giden maliyetleri

içerir. Bu dört aşama: evrakların hazırlanması; gümrük ödeme ve kontrol yapma;

taşıma ve ulaşım; liman ve terminallere yükleme faaliyetlerini değerlendir.

Anlaşmaların uygulanması: Anlaşmaların hayata dönüp dönmemesini

sağlayan ülkedeki yasal sistemin etkisini inceler.

Destek işlemleri endeksi: Yatırımcının iflas olma durumunun çözülmesi ile

ilgili faaliyetleri değerlendirir.

9

İşgücü piyasasını yönlendirme endeksi: İş yapma raporunun önemli

bileşenlerinden biridir. Söz konusu endeks genel olarak ülkenin işgücü yasasındaki

faaliyetleri, yani işe alma, işten çıkartma, çalışma saatlerinin katılığı vs.

değerlendirir. Değerlendirme dört indikatörün yardımıyla gerçekleşmektedir:

istihdam katılığı, işten çıkarma maliyeti, sosyal koruma destekleri ve iş

uyuşmazlıklar.

İstihdam katılığı indikatörü iki bileşeni barındırmaktadır. Bunlar: işe

almanın zor olup olmaması ve çalışma saatlerinin katılığıdır. İşe alma zorluğu

ülkedeki minmum ücret ve minimum ücret oranına bağlıdır. Çalışma saatleri ise

ülkede kabul edilen minimum ve maximum saatleri, tatil günleri içermektedir.

Minimum ücret ve minimum ücret oranı çok önemli bir gösterge olarak kabul

edilmektedir çünkü yatırımcılar için ülkedeki iş gücünün ucuz olup olmadığı oldukça

büyük önem taşımaktadır. Minimum ücret – belirli bir işçiye bir ayda dolar

cinsinden ödenen en düşük ücret seviyesidir. Minimum ücret oranı ise- işçinin

ücretinin işgücünün verimliliğine1 olan oranına eşittir (Dünya Bankası, 2015).

İşten çıkarma maliyeti: işçiyi işten çıkarmadan önce haber verilmesinin

gerektiğini, kıdem tazminatı ve cezaların maliyetini değerlendirir.

Sosyal destekler: işçiye iş veren tarafından sunulan yararlar ve yardımların

yasal çerçevesini değerlendirir.

İş uyuşmazlıklar: işçi ve iş veren arasındaki anlaşmazlıkları çözmesi için var

olan mekanizmaları değerlendirir (Dünya Bankası, 2015).

1 Dünya bankasının açıklamasına göre işgücü verimliliği- sektörde çalışan insan sayısının sektörün elde ettiği gelire olan oranı ile bulunmaktadır.

10

1.3. Doğrudan Yabancı Yatırımlar Tanımının Açıklanması

Doğrudan yabancı yatırımlar terimi zamanımızda çok kullanılmakta çünkü

günümüzde DYY’nin önemi gittikçe artmaktadır. Ayrıca son zamanlarda DYY’ler

sadece gelişmiş ülkelerden gelmeyip, gelişmekte olan ülkelerden bir birine akması

söz konusu olmaya başlamıştır. Araştırmayı başlamadan önce DYY’nin ne olduğunu

açıklamamız gerekir. DYY tanımı farklı tanımlandığı için istatistiklerin yapılmasında

tutarsızlıklara ve ülkeleri bir biriyle karşılaştırmada yanlışlıklara götürmektedir.

Bunun için DYY kavramının tüm ülkelerde aynı tanımla açıklanmasına ihtiyaç

duyulmuştur.

OECD, 1983 yılında ‘Uluslararası Sermaye Akımları Ölçümü’ araştırmasında

DYY’i tanımlamaya çaba göstermiştir (OECD, 2000). 1991 yılında ise IMF

(Uluslararası Para Fonu) ve OECD ortak bir tanımı sunmuşlar. İlk kez söz konusu

tanım 1993 yılında IMF yayınlanmıştır ve kullanılmaya başalmıştır (IMF, 1993).

DYY- belirli bir ekonominin yerli işletmesi tarafından başka bir ülkeyle uzun süreli

ilişkileri oluşturmak için yapılan yatırımlardır. Uzun süreli ilişki yabancı yatırımcı ve

ev sahibi işletmesi arasındaki uzun dönem içerisinde ilişkinin var olduğunu ve

işletme üzerinde yönetim yapma derecesinin yeterli düzeyde olduğunu ifade eder.

İşletmenin yönetiminde yabancı yatırımcıların yeterli derecede gücün elinde

barındırması, hisse senedlerin %10 oranına veya daha fazla değerine ya da buna eş

değer oy hakkına sahip olmak demektir (OECD, 2011). Kısaca DYY’ler, başka bir

ülkede bulunan firmalar tarafından yeni bir firma için ilk sermayeyi (teknolojiyi,

işletmecilik bilgiyi ve yatırcının yönetim kontroluna sahip olmayı) sağlama veya etki

gösteren yerli bir firmanın sermayesini artırarak başka bir ülkede bulunan firmalara

yapılan yatırımdır. (IMF, 1993, OECD, 1996).

Uluslararası sermaye alanında sık kullanılan kavramlar aşağıdaki gibidir:

Doğrudan Yatırımcı: Kendi ülkesi dışındaki ülkede yerleşen işletmeye sahip

olan veya teknoloji, bilgi, sermaye yatıran birey, kamu veya özel işletmedir (IMFve

OECD, 2000).

11

Ev sahibi ülke (Yatırımları alan ülke): Yabancı yatırımınların yapıldığı veya

girişin olduğu ülkedir.

Menşe ülke (Yatırımları yapan ülke): Yabancı yatırları yapan veya çıkışın

gerçekleştiği ülkedir (Karluk, 2001).

1.4. Yatırım Ortamının Önemi

İyi bir yatırım ortamının herhangi bir ülke için büyük bir önem taşıdığı

söylenmektedir. Bunun nedeni, ülkenin yatırım ortamı, yatırmcıların ülkeye yatırım

yapma karar almasını doğrudan etkilemesi ve yatırımları çekmeyi isteyen ülkelere

fırsatları sunmasıdır. Buna ek olarak yatırım ortamının ülkelere yatırımların akmasını

sağlamasının yanında, onların etkisini arttırması söz konusu olabilir (Hornberger vd,

2011). Bunun yanında yatırım ortamının düzeyi ülkedeki küçük ve orta girişimciliği

geliştirmek için de önemlidir. Elverişli yatırım ortamının en önemli koşullarından

biri ülkedeki istikrarlık seviyesidir çünkü yatırımcılar kendi kaynaklarını istikrarlı

yatırım ortama sahip, maliyeti düşük, minimum risk sağlayan ortamda faaliyet

göstermeyi isterler. Dolayısıyla ülkede elverişli yatırım ortamını oluşturmak, ülke

devletleri tarafından yapılması gereken en önemli faaliyetlerdendir.

Teoride iyi bir yatırım ortamının ülkeye çok miktarda doğrudan yabancı

yatırımların girmesini sağladığı söylenmektedir (Dale, 1997). Örneğin enerji

kaynakları veya her hangi bir hammade kaynaklarına zengin olmayan bir dizi Doğu

Avrupa ülkesi yatırım ortamını geliştirerek doğrudan yabancı yatırımları en çok

miktarda çekebilen ve gelişebilen ülkelerden biri olmayı başarmıştır (UNCTAD,

2008).

İyi bir yatırım ortamı yatırımların verimliliğini artırmayı, bunun yanında risk

ve maliyet düzeyini azaltmayı amaçlar. Dolayısıyla belirli koşulların altında yatırım

12

ortamı toplumun refahını arttırabilir (Dünya Bankası, Kalkınma Raporu, 2005).

Yatırımcılar yatırım yapmada ev sahibi ülkenin yabancı sermayeye karşı tumuna

bakarlar (Kar ve Tatlısöz, 2008). Ev sahibi ülkenin pazar büyüklüğünün ve

sektörlerinin verimliliğinin, ihracat hacminin, yatırım teşvişlerinin artması, altyapısın

gelişmesi; işgücü eğitim düzeyinin artması ve vergi yükümlülüklerinin indirilmesi

koşulları altında, DYY’nin etkileri ülkenin büyümesine sebep olur (Taylor, 2000,

Chakrabarti, 2001; Erdal ve Tatoğlu, 2002)

Batı Avrupa, Asya, Latin Amerika, Afrika ülkelerinin verilerinin yardımıyla

yapılmış olan araştırmaların sonucu, yatırım ortamının DYY’leri çekmede oldukça

büyük öneme sahip olduğu ortaya atılmıştır. Bunun yanında, yatırım ortamının

kalitesi ekonomileri karşılaştırmada çok yararlı olmuştur (Blalock ve Gertler, 2008).

Özellikle ülkelerin yatırım ortamının gelişmesi ülkeye girmiş olan DYY’lerin

miktarının artmasına götürdüğü tespit edilmiştir (Mukim ve Nunnenkamp, 2010).

Dolayısıyla ülkeye daha çok miktarda DYY’lerin akışını sağlamak için yatırım

ortamın geliştirilmesi oldukça önemlidir (Horberger vd, 2011). Fakat bazı

durumlarda ülkeye giren DYY’nin büyük ölçüde olmasına rağmen getirisi az olur,

bunun için ülkelerin DYY’i çok miktarda çekmek yerine onları rasyonel olarak

kullanmak daha mantıklı olabilir. Bunun sebebi DYY’nin rasyonel kullanılması

sektörlerin çeşitlendirilmesine ve büyümenin hızlanmasına götürür (Theodore H.

Moran 1998).

1.5. Yatırım Ortamının Doğrudan Yabancı Yatırımların Ülkeye

Girmesine Etkisi

Doğrudan yabancı yatırımların ülkeye girmesini etkileyen faktörler ülkelerin

özelliklerine göre değişmektedir. Bunun için söz konusu faktörleri listelemek zor

olabilir (Khachoo ve Khan, 2012). Ülkenin hangi faktörlerinin DYY’nin akışını

sağladığını veya tam tersi ülkeye girmesine engel olduğunu açıklamak için çok

sayıda araştırmalar yapılmıştır.

13

DYY’nin ülkeye girişini sağlayan faktörleri araştırmak amacıyla, Carstensen

ve Farid (2003) gelişmiş Avrupa ülkelerinin verileri üzerinde analiz yapmışlardır.

Çalışmanın sonucunda ülkenin piyasa potansiyeli, düşük işgücü maliyeti,

özelleştirme düzeyi ve düşük ülke riskinin doğrudan yabancı yatırımlar üzerinde

pozitif etkiye sahip olduğu, ama tarife ile ölçülen, ticaret maliyetinin negatif etki

yarattığı ortaya atılmıştır. Araştırmada piyasa potansiyeli olarak, piyasanın

büyüklüğü, hanehalkının satın alma gücü kabul edilmiştir. Vijayakumar (2010) da

aynı amaçla 1975-2007 dönminde BRICS (Brezilya, Rusya, Hindistan, Çin ve Güney

Afrika) ülkelerinin verilerini kullanarak araştırma yapmıştır. Araştıma gayri safi yurt

içi hasıla (GSYIH), işgücü maliyeti, imalat sanayi üretim endeksi, enflasyon oranı,

reel efektif döviz kuru endeksi, sermaye birikimi, dışa açıklık, altyapı değişkenlerinin

ve doğrudan yabancı yatırımlar miktarı verilerinin kullanılması ile ve panel veri

tekniği yardımıyla yapılmıştır. Araştırmanın sonucu olarak GSYIH ve altyapı

değişkenlerinin DYY’i pozitif, işgücü maliyetinin ise negatif etkilediği bulunmuştur.

Reel efektif döviz kuru ile doğrudan yabancı yatırımlar arasında beklenilen sonucun

aksine negatif ilişkinin olduğu tespit edilmiştir. Bunun dışında araştırmada kullanılan

enflasyon, imalat sanayi üretimi düzeyi ve dışa açıklık seviyesi katsayılarının

anlamsız olduğu sonucuna varılmıştır. Bevan ve Estrin (2004) kendi araştırmasında

risklerin ve sermaye maliyetinin DYY’nin ülkeye akışını olumsuz etkilediğini

bulmuşlar. Fakat Vijayakumar’dan farklı olarak araştırmasında sadece gelişmiş

ülkelerin verilerini kullanmışlar. Araştırmanın sonucunda Avrupa Birliği ülkelerinin

ve ticarete yönelik ülkelerin doğrudan yabancı yatırımları daha fazla çekebildiğini

ortaya koymuşlar. Ranjan ve Agraval (2011), Viyakumar (2010) gibi BRICS

kurumunun üyeleri olan ülkelerin 1975-2009 dönemi verilerini kullanarak, DYY’nin

hacmi ve yatırım ortamı arasındaki ilişkiyi araştırmışlar. Ranjan ve Agraval GSYIH,

işgücü maliyeti, altyapı seviyesi, enflasyon oranı ve Vijayakumar’dan farklı olarak

dışa açıklık katsayısının DYY girişini etkilediğini tespit etmişlerdir.

Arık vd. (2014) Türkiye, Çin, Brezilya, Hindistan, Rusya, Meksika ve

Endonezya ekonomilerine ait 1998-2011 dönemi verileri kullanılarak DYY’nin

girişini sağlayan belirleyicileri incelenmiştir. Araştırmada, teoride en çok DYY’nin

14

akımını etkileyen ekonomik faktörler dikkate alınmıştır. Söz konusu faktörler olarak

ülkenin piyasa büyüklüğü, makroiktisadi göstergeleri, döviz kuru değişimi ve

sermaye birikimi değişkenleri kullanılmıştır. Elde edilen sonuçlara göre, ülkenin

piyasa büyüklüğü, makroiktisadi göstergelerin istikrarlı olması DYY’nin ülkeye

akması üzerinde anlamlı etkisi olduğu tespit edilmiştir. Döviz kuru ve sermaye

birikiminin ise etkisi anlamsız olarak elde edilmiştir (Arık vd, 2014).

Piyasa büyüklüğünün ve ülke ekonomisinin yüksek potansiyelinin DYY’i

çekmede büyük önem taşıdığını Horberger vd (2011) incelemişlerdir. Onlara göre

DYY’nin sadece gelişmiş ülkelerden gelişmekte olan ülkelere akmayıp, son

zamanlarda gelişmekte olan ülkelerden bir birine akmasının arttığını belirtmişlerdir.

Çalışmada, yatırımcıların nereye yatırım yapma kararını nasıl aldığını, ampirik

literatür incelemesi ve yeni veri kaynaklarının analizi yardımıyla araştırmışlar.

Çalışmanın sonucuna göre iş olanakları, pazar büyüklüğü ve potansiyeli DYY’leri

çekmede en etkileyici faktör olduğunu elde etmişler. Agiomirgianakis’e (2003) göre

de piyasa büyüklüğü ve onunla birlikte eğitim düzeyi yüksek ve kalifiye işgücü,

ülkenin kalkınma seviyesi ve fiziksel altyapı ev sahibi ülkenin yatırım çekiciliğini

arttıran faktörlerdir. Yazarlar bu sonuçları 1975-1997 döneminde 20 OECD ülkesine

girmiş olan doğrudan yabancı yatırımlar hacmi ve yatırım ortamının arasındaki

ilişkiyi araştırarak elde etmiştir.

Ülkenin makroiktisadi göstergelerinin ve altyapı düzeyinin ülkeye DYY’nin

girmesini sağlayan önemli faktörlerden olduğu birkaç araştırmacı tarafından tespit

edilmiştir. Özcan ve Arı (2010), 27 gelişmiş Avrupa ülkelerinin 1996-2006 yılları

panel verilerinin kullanılmasıyla yapılan analizde ülkenin büyüme oranı, enflasyon

oranı ve altyapı seviyesi değişkenlerinin doğrudan yabancı yatırımları pozitif, dışa

açıklık ve cari denge parametrelerinin büyümeyi olumsuz etkilediği elde edilmiştir.

Khachoo ve Khan de (2012) 32 ülke üzerinde, 1982-2008 dönemi verilerini

kullanarak DYY’nin akımını etkileyen faktörleri araştırmaya çalışmışlar.

Araştırmanın sonucu olarak elde edilen bilgiler Arı ve Özcan’ın (2010) elde ettiği

sonuçlarına benzer olmuştur, yani DYY’nin ve ülkenin büyüme düzeyi, toplam

rezervleri, altyapısının gelişim seviyesi, elektrik enerjisinin üretimi arasında olumlu

15

bir ilişkinin var olduğu tespit edilmiştir. Sekkat ile Veganzones, (2007) ‘Opennes,

İnvestment Climate and FDI in Developing Countries’ çalışmasında yatırım ortamı

ve gelişmekte olan ülkelere girmiş olan DYY’nin hacmi arasındaki ilişkiyi

araştırmayı amaçlamışlar. Bu çalışmanın diğer araştırmalardan farklılığı olarak

ülkenin iktisadi açıklığı (economic openness) katsayısının eklenmesi olmuştur.

Sonuçta gelişmekte olan Asya, Afrika ve Orta Doğu ülkelerinin altyapısı, iktisadi

koşulları ve ülkenin iktisadi açıklığı DYY’nin ülkeye girmesini sağladığını

belirtmişler. Wheeler ve Mody (1992) altyapının kalitesi ve emek kalitesinin

DYY’nin en önemli açıklayıcısı olup olmadığını araştırmışlardır. Sonuç olarak

vergiler ve kısa zaman transferlerin DYY çekmede sınırlı etkide bulunduğunu

belirtmişler. Richad (1999) altyapı seviyesinin yüksek olması DYY’nin üzerinde

olumlu bir etkiye sahip olduğunu göstermek için endojen büyüme teorisine göre dört

değişkenli modeli kullanmıştır. Büyüme, ticaret, yurt içi yatırımlar seviyesinin DYY

üzerindeki etkisine bakmıştır. Araştırmanın sonucu olarak altyapı düzeyinin DYY

akımını olumlu etkilediğini bulmuştur (Mauro, 1995).

1.6. Doğrudan Yabancı Yatırımcıların Seçenekleri

Yatırımcıların yatırım yapmadan önce karar alma sürecinde dikkatle

değerlendirimesi gereken oldukça önemli amacı, ev sahibi ülkenin yatırım ortamını

araştırmak olduğunu önceki bölümde belirtmiştik. Fakat yatırımcının önünde yatırım

yaparken bir kaç alternatif seçimler olabilir. Söz konusu DYY’nin alternatif çeşitleri

aşağıdaki gibidir:

Ortak Yatırımlar: Firma veya birey yeni bir pazara gireceği için, piyasaya

önceden girmiş olan, ondan paya sahip, belirli bir imaja sahip, üretim ve gelişim

konusunda önemli tecrübeye, pazar hakkında daha çok bilgiye sahip firma ile

işbirliği yapmayı seçebilir. Burada yabancı firma, yerli firmanın siyasi ve yerel

yöneticileri ile önceden oluşmuş, kuvvetli ilişkilerde bulunması avantajından, yerli

16

firma ise yabancı firmanın sağladığı sermaye destğinden ve sahip olduğu tecrübe, sır

ve bilgilerinden yararlanabilir (Çanakçı, 2003).

Firmaların Karlarını Arttırmak Amaçla Kullanması: Firma, gelirini ev

sahibi ülkede belirli bir kısıtlamaların olduğunda kendi ülkesine transfer edemediği

durumda yatırımlarını daha da artırabilmesi ve çeşitlendirebilmesi hedefiyle

yatırımcı gelirini yeni alanlara yatırabilir. Çoğunlukla ev sahibi ülkeler, iç pazardan

elde edilen gelirin başka ülkelere akmayıp, ülke içerisinde yeni yatırımlara

yönelmesine önem verebilirler (Çanakçı, 2003).

Yabancı Firmaların Tek Başına Gerçekleştirdiği yatırımlar: Firma,

elindeki tüm varlığını kendisine ait firmanın kurulmasına yatırabilir. Dolayısıyla

yabancı yatırımcı firmanın yönetmenliğini ve üretim, iş yapma ile ilgili tüm karar

almaları tek başına kendisi gerçekleştirir, fakat bu durumda yeni girdiği pazarı

tanımadığı için üretim daha maliyetli olabilir (Seyidoğlu, 1975).

Birleşmeler ve Satın Almalar: Şirketler arası satın alma ve birleşmeler

olabilir. Yabancı yatırımcılar yerli yatırımcılar ile işbirliği yapabilir yada satın alma

yöntemleri ile güçlerini birleştirerek ortaklık faaliyetleri yürütebilirler. Teknolojiyi

üretmek yerine daha düşük maliyetle faaliyet yürütebilirler. Teknolojiyi üretmek

yerine daha düşük maliyet ile faaliyet göstererek büyük ölçüde üretim yapabilirler.

Bunun yanında şirketlerin düzeylerinin farklı olması şirket içi uyumsuzluklara ve bir

firmanın diğerinden üstün olmasına götürebilir (Çalışkan, 2002).

Stratejik İşbirlikleri: Şirketlerin çok maliyetli veya Ar-Ge’nin yüksek

maliyetli olduğu projeleri gerçekleştirmek için iki tarafın ortak pazarlama ve hizmet

anlaşmasıyla birlikte faaliyete geçmesidir. Bu işbirlik iki işletmenin de maliyetlerinin

azalmasına ve firmaların güçlenmesine sebep olabilir. Tarafların birinin daha ileri

teknolojiye sahip olması diğerinin teknoloji seviyesinin gelişmesine götürebilir

(Çanakçı, 2003).

17

1.7. Doğrudan Yabancı Yatırımların Etkileri

Literatürde doğrudan yabancı yatırımların etkisini inceleyen birçok

araştırmalar yapılmıştır. Araştırmaların sonucuna göre DYY’ler yöneldiği ülkenin

ekonomisini olumsuz ve olumlu yönde etkileyebilir. Ülkeyi olumlu etkilemesi de

doğrudan ve dolaylı bir şekilde olabilirmiş.

Yani ülkeye giren DYY’ler ülkenin büyümesine, istihdamının artmasına,

teknolojik gelişmesine, ödemeler dengesinin sağlanmasına, üretimin artmasına, iç

pazarın gelişmesine, sermaye açığının azalmasına, borç risklerin azalmasına, yeni

teknolojilerin ülkeye girmesi ve ülkede teknoloji seviyesinin gelişmesine, yeni

icatların ortaya çıkmasına, sektörlerin verimliliğinin artmasına, sektörlerin

çeşitlenmesine sebep olabilir (Cömert F., 2000).

Tablo 1.3. görüldüğü gibi ülkeye girmiş olan DYY’ler dolaylı ve dolaysız

olarak ülkeyi etkileyebilir.

18

Solow (1957) neoklassik üretim fonksiyonuna dayalı olarak, kendisinin

Ekonomik Büyüme teorisinde ekonominin büyümesine kapital ve işgücünün dışında,

teknoloji gelişmesinin de büyük önem taşıdığını vurgulamıştır. Solow ve Findlay

(1978) DYY’nin yönlendiği ülkenin ekonomisine olumlu etkide bulunacağını

yansıtan bir model türetmişler. Yazarlar, DYY’nin teknolojik ilerleme düzeyini

artırdığını ve DYY’nin olumlu etkide bulunmasının temel nedeni de teknolojik

ilerleme olduğunu iddia etmişler. Hansen ve Rand (2004) da DYY’nin gittiği ülkede

teknolojisinin gelimesi, inovasyon ve teknoloji transferinin sağlanması, yönetim

bilgilerinin gelişmesi, rekabet gücü ortamının güçlenmesi gibi etkileri yarattığı

savunmuşlar.

İktisatçıların çoğu DYY’lerin büyümeye olan, istihdama, ödemeler dengesne

olan, üretimin artmasına olan, teknolojik transferi ve gelişimine olan etkisini

vurgulamaktalar. Örneğin Günümüzde, DYY’nin gelişmekte olan ülkelerin iktisadi

büyümesi ve kalkınmasını hızlandırıcı ve arttırıcı özelliğe sahip olduğu öne

sürülmektedir (Janicki, 2004). Brems’e (1970) göre, DYY’ler büyüme üzerinde

kalıcı bir etkiye sahiptir. Başka bir deyişle DYY’nin artması yatırım stoğunun

artmasına, uzun dönemde ise ekonominin büyümesine götürdüğünü söylemiştir.

Yased’e (1998) göre DYY’lerin ihracatı artıracağını ortaya atarak ödemeler

dengesine olumlu etkide bulunacağını söylemiştir. Theodore’e (1998) göre ise

DYY’lerin yeni iş yerlerinin oluşmasına sebep olduğunu ve böylece istihdamın

artmasını sağladığını savunmuştur. Yabancı yatırımlı şirketlerin rekabeti arttırması

yerel üreticiler için teşvik edici bir güç olabilir, böylece yerel üretimin de kalitesinin

ve hacminin artmasına götürebilir.

DYY’nin olumsuz etkide bulunmasının iki yolla gerçekleştiği söylenmektedir.

Bunlardan biri yabancı yatırımlı şirketlerin yerli şirketlere göre daha yüksek maaş

ödeme gücüne sahiptir. Bu nedenle de yabancı şirketler daha yüksek ücret ödemekte

olduğu için vasıflı işgücünü çekmek eğilimindedir. Sonuç olarak, daha az vasıflı

işçinin gerginliğine sebep olabilir, sonuçta bu durum eşitsizliğe yol açabilir.

İkinciden yabancı yatırımlı şirketler piyasayı kontrol etme olanaklarına sahip olmaya

başlıyor, bu durum yerli üreticilerin piyasadan dışlanmasına ve ülkenin yabancı

19

yatırımlara olan bağımlılığının artmasına sebep olabilirmiş (Lipsey ve Sjoholm

2004).

XX. asırın ortasında uluslararası sermayenin gelişmekte olan ülkelere

yönelmesinin artması ile birlikte, DYY’nin ülkelerin büyümesine olan etkisini

açıklamak amacıyla yapılan ampirik çalışmaların sayısı da artmıştır. Fakat bu

çalışmaların sonucu farklı olmuştur. Yani araştırmaların sonucunda DYY’lerin ülke

için olumlu etkide bulunmasının yanında olumsuz etkilediği ortaya atılmıştır.

1.7.1. İstihdama Etkisi

Teoride genelde doğrudan yabancı yatırımların istihdamı olumlu etkilediği

söylenmektedir. DYY’lerın ev sahibi ülkelerde yaratacakları istihdam etkileri diğer

etkiler arasında ev sahibi ülkelerin en fazla önem verdikleri konulardan bir tanesidir.

Lall (1995), özel sektörün rolünün kamu sektörünkine göre daha fazla, liberal

ekonomik yönetimin geçerli, dış ticaretin ve sanayinin gelişmiş olduğu ülkelerde

DYY’nin istihdam üzerinde olumlu etkilere sebep olacağını belirtmiştir. Dupasquier

ve Osakwe (2005) DYY’nin sağladığı olanakları ve yeni teknolojinin ülkeye girmesi

istihdamın hem niteliksel açıdan iyileşmesini hem de nicel açıdan artışını teşvik edici

etki yaratacağını söylemişler. Bunun yanında DYY’nin artışı ev sahibi ülkenin emek

piyasasında işgücü talebinin artmasına sebep olabileceğini belirtmişlerdir.

UNCTAD’a (1994) göre DYY Girişlerinin İstihdamın Nicelik, Nitelik ve

Konumu Üzerindeki Etkilere sahiptir:

20

Tablo 1.4. Doğrudan Yabancı Yatırımların İstihdama Etkisi

Kaynak: UNCTAD (1994)

Bazı ampirik çalışmalara göre doğrudan yabancı yatırımların istihdam

üzerindeki etkisi zamana ve ülkenin özelliklerine göre değişmektedir.

Eckel (2003) ise yüksek kaliteli ürünlere yapılan DYY’nin, sermaye arzının

esnek, maliyet üstünlüklerinin ve teşviklerin olduğu durumda çıktının artması ile

istihdamı artıracağı sonucuna ulaşmıştır.

Williams (2003) ise İngiltere’ye 1980 yılı sonrasında yabancı sermayeli

firmaların verilerini analiz etmiştir. Sonuç olarak Avrupa ülkelerinden gelen

DYY’lerin İngiltere’de istihdam kayıplarına neden olmuşken, Asya-Pasifik

bölgesinden gelen DYYlerin daha fazla oranda istihdam yarattığını bulmuştur.

Ernst (2005), Latin Amerika ülkeleri üzerinde yaptığı çalışmasında ülkelere

geleln DYY’nin birleşme ve satın alma biçiminde gerçekleştiği ve istihdamda

21

azalmaya sebep olduğu (Arjantin ve Brezilya); DYY’lerin daha çok yeni yatırımlar

biçiminde olduğu zaman ise istihdamın artırdığı (Meksika) sonucuna varmışır.

Nunnekamp ve Ajaga (2008), 1977-2001 döneminde yapılan eşbütünleşme ve

nedensellik testleri ile ABD’nin kırk sekiz veyaleti için DYY ile istihdam arasında

pozitif güçlü bir ilişkinin olduğunu bulmuşlardır.

Feldestein (1994) kendi çalışmasına dayanarak rekabetin yoğun olduğu, iyi bir

piyasa mekanizmasına sahip ülkelerde DYY’nin istihdamı etkilemediğini ve sadece

yatırımları artıracağını vurgulamıştır.

Karagöz (2007) benzer şekilde Türkiye’nin dört sektörünü baz alarak 1992-

2006 arası yıllık verilerinin yardımıyla doğrudan yabancı yatırımların ülkenin

istihdam seviyesini nasıl etkilediğini, panel veri testi ve tahmin yöntemlerini

kullanarak araştırmıştır. Araştırmanın sonucu DYY’nin istihdamı olumsuz yönde

etkilediği ortaya koyulmuştur. Bunun sebebi Türkiye’de DYY’nin büyük bir kısmı

birleşme ve satın alma faaliyetlerinden oluşmuştur.

Könings (2004), Avrupa ülkeleri üzerine yaptığı ve 1995-2000 dönemine

ilişkin firma verilerinin kullanıldığı çalışmasında DYY’nin yatırımcı ve ev sahibi

ülke üzerindeki istihdam etkilerini analiz etmiştir. Buna göre; DYY ev sahibi

ülkelerde önemli ölçüde istihdam yaratamamıştır çünkü ülkeye girmiş olan teknoloji

işgücünün büyük parçasını tamamlayıcı olduğğu için, iş gücü talebinin azalmasına

sebep olacağını savunmuştur.

Brady ve Wallace (2000), ABD’de DYY’nin istihdam ve işgücü geliri

üzerindeki etkilerini 1978-2006 için incelemişlerdir. Bu konudaki teorik temelle

paralel olan sonuçları DYY’nin söz konusu dönemde ABD’de istihdamı ve ücretleri

negatif etkilediği yönündedir.

Genel olarak DYY’lerin olumlu etkileri yeni iş yerlerinin açılması, üretimin

artması ile bağlıdır. Olumlu etkisi ise teknolojinim işgücünü tamamlayarak talebi

azaltabilir.

22

1.7.2. Teknolojik Transfer Etkisi

Teoride en çok konuşulan konulardan biri DYY’nin ev sahibi ülkedeki

teknolojinin gelişmesini etkilemesidir. DYY’lerin teknolojik gelişmeye olan en

önemli etkisi: yeni yönetim modellerinin üretilmesi, istihdama etkisi, kalifiye

işgücünün artırması, yeni teknolojinin gelişmesi, Ar-Ge’nin gelişmesidir v.s.

Teknolojinin önemi günümüzde çok büyüktür çünkü her ülkenin rekabet gücünü

teknoloji belirlemektedir. Teknolojinin girmesi ile inovasyonların sayısı artmaktadır

ve iş prosedürlerinin iyileşmesi yerli ve yabancı şirketlerin verimliliğini

arttırmaktadır. Dolayısıyla teknolojinin gelişmesi büyümeyi, üretimin artmasını, dış

ticaret açığının ortadan kalmasını sağlayabilir (Behrman, 1972).

Bronzsztein, Gregorio ve Lee (1995) gelişme ve büyüme modelinde DYY’nin

artması ev sahibi ülkenin ekonomisinin uzun zaman büyümesine ve teknolojik

gelişmesine sebep olabileceğini belirtmişlerdir.

Naouro’ya (2002) göre DYY’ler işgücünün eğitim seviyesinin artmasına,

teknolojik gelişmeye yol açabilir. Dolayısıyla DYY’ler ev sahibi ülkedeki

teknolojinin seviyesini yükselterek yerli Ar-Ge faaliyetlerinin verimliliğini

arttırabilir. Ar-Ge’nin artması ise yeni teknolojinin gelişmesine ve yeni icatların

yapılmasına neden olabilir.

Fakat teknoloji gelişiminin artması olumlu etkilerle birlikte olumsuz etkilere de

neden olabilir. Cömert’e (2000) göre ev sahibi ülkenin DYY olarak giren teknolojiye

bağımlılığı artabilir. Bunun yanında yatırımcı ülkenin araştırma merkezilerine beğnin

akışı, teknoloji tamamlayıcı ve uluslararası şirketlerin gerek duyan malların

ithalatının artması gibi olumsuz etkiler ortaya gelebilir.

Theodore’nin (1998) düşüncesine göre teknoloji bağımlılığının artması

sonucunda yatırımcı belirli bir üstünlüğe sahip olur, neticede uluslararası şirketlerin

ev sahibi ülkesinin iktisadi ve sosyal faaliyetlerine karışması gücüne de sahip

olabilir. Bununla birlikte gelişmiş teknolojiye sahip yabancı firma rekabeti

baskılayarak elindeki avantajların yardımı ile pazara kendisi monopolcu olarak

23

ortaya gelebilir, yerel üreticiler ise bu rekabete karşılık veremeyip pazardan

dışlanırlar yada batarlar.

Teknolojik transferler ülkenin teknolojik gelişmesine, üretimin artmasına,

malların kalitesinin iyileşmesine götürmesinin yanında ülkenin teknolojiye

bağımlılığını arttırır ve yerel üreticilerin dışlanmasına da sebep olurmuş.

1.7.3. Ödemeler Dengesine Etkisi

Ülkelerin yabancı sermayeden beklentilerinden biri ödemeler dengesinde

iyileşme yaratmasıdır. Bir başka deyişle DYY’nin ev sahibi ülkenin ticaret açığının

kapatılmasını sağlaması ve döviz girişinde pozitif bir etkide bulunmasıdır. Ülkeye

gelen DYY’ler bir defaya mahsus olmak üzere ev sahibi ülkenin ödemeler dengesine

olumlu bir etkide bulunur. Eğer iç pazar çok cazip değilse, ülke ekonomik olarak iyi

entegre olmuş ve ucuz işgücü gibi bazı karşılaştırmalı avantajlar sunuyorsa bu

durumda yüksek ihracat artmaktadır (Yased, 1998).

Ülke ödemeler dengesi açıklarını kapatma kapasitesine sahip olmadığı

durumda, bu açıkları kapatabilmek için iyi seçenek olarak DYY sayılmaktadır.

DYY’nin sayesinde artan üretimin bir kısmının dış piyasalara yönelik olarak ihracatı

artırması ülkenin ödemeler dengesini etkileyeceği söylenmektedir. Ödemeler

dengesinin ortaya çıkmasını Kindleberger (2011) iki şekilde açıklamıştır. Birincisi

DYY ile birlikte ülkenin döviz rezervlerin artması, ikincisi ithalatı ikame ederek

ihracatın sayesinde elde edilen kazaknçların yardımı ile ödemeler dengesini

sağlamaktır. Carcovic ve Levine (2008) DYY istihdam ve büyüme üzerinde son

derece etkili olup, ülkeye giren teknoloji ve bigi sayesinde yan sanayilerin de

gelişmesi söz konusu olabilir, bu ise yerli üreticilerin büyümesine ve ihracata yönelik

faaliyetlerin artmasına götürdüğünü savunmuştur. De Gregorio (1992) DYY’nin

yurt içi yatırımlara göre daha etkili olduğunu, 12 Latin Amerika ülkelerinin verilerini

kullanarak incelemiştir. DYY yerel kaynaklarını tamamlayıcı ve yatırım fırsatlarını

24

arttırıcı bir özelliğe sahip olduğu düşüncesini sunmuştur (Sekkat ve Veganzones-

Varoudakis., 2007).

Diğer taraftan doğrudan yabancı yatırımı gerçekleştiren şirket, hammadde ve

diğer girdilerin üretimini devam ettirebilmek için ithal etmek zorunda kalır. Bu

ithalat şüphesiz ev sahibi ülkenin ödemeler dengesinde olumsuz bir etki yaratır.

Ayrıca şirketin yabancı üretim faktörlerine ödemiş olduğu faktör gelirleri ev sahibi

ülkenin dış dengesini olumsuz yönde etkileyebilir. Firmaların ev sahibi ülkeye

getirdikleri sermaye uzun dönemde genellikle değişik biçimlerde dışarı transfer

ettikleri sermayeden küçük kalmaktadır. Bu negatif durum gelişmiş ülkeler için de

söz konusudur. Ancak gelişmekte olan ülkelerde dışarıya sermaye transferi gelişmiş

ülkelere göre çok daha yoğundur (Berksoy, Doğruel, 1989). Yabancı sermayeli şirket

ev sahibi ülkede üretimi durdurduğu zaman yine bir defaya mahsus olmak üzere

ülkeye getirmiş olduğu sermayeyi ülke dışına çıkaracağı için ödemeler dengesi

üzerinde olumsuz bir etkide bulunur. Gamiewicz (2007) de DYY’nin hacmi

ödemeler dengesine olumsuz etkide bulunduğunu söylemiştir. Başka bir deyişle

DYY’ler iç yatırımların ve yerel üretimin azalması yüzünden ithalat artabilir ve

ülkeden sermayenin çıkışına sebep olabilir.

Genel olarak DYY’ler ülkedeki üretimi artırarak ihracatın artması yüzünden

ödemeler dengesini sağlayabilir. Diğer taraftan da yabancı yatırımcılar tarafından

üretilen malların geliri diğer ülkeye gitmesi ve ara malların ithal edilmesi ile

ödemeler dengesi açığı söz konusu olabilir.

1.7.4. Üretime Etkisi

Balcy (1995) DYY’lerin yerel yatırımları teşvik edici yönde etkilediğini ortaya

koymuştur. Yani DYY’nin sayesinde yeni iş yerlerinin oluşması ve altyapının

gelişmesi yerel yatırımların artmasına götürdüğünü vurgulamıştır. Bu nedenle DYY

ve yerli yatırım birbirini tamamlayıcı ve destekleyici olduğunu ortaya atmıştır.

Ekonomik kalkınma sürecinde bilim ve teknolojinin belirleyici düzeyi her giderek

25

artma gösterdiğinde tüm ülkenin genel durumu değişecektir. Yerel üreticiler ise

yabancı şirketlere karşılık göstermek için daha çok, kaliteli ürünleri üretmeye başlar,

bu ise uluslararası rekabet gücünün artmasına ve gelişmesine götürür.

Yukarıda belirttiğimiz gibi DYY’ler olumlu etkilerin yanında yerel üretim

üzerinde olumsuz etkilere de sahiptir. DYY’ler yerli yatırım üzerinde ve üretimde

azaltıcı bir etkide bulunabilir. Bu azaltıcı etkiler, yabancı firmaların az miktarda olan

fiziksel ve finansal kaynaklara sahip yerli firmaların yatırım fırsatlarını engelleyerek

daha kötü duruma sokabilir. Ener’in (2005) yaptığı araştırmanın sonucuna göre

DYY’ler, korunan iç piyasaya yönelik ekonomide, üretici sektörlerdeki yerel

yatırımlara olumsuz etkide, ihracata yönelik sektörlerdeki yerli yatırımlara aksine

olumlu etkide bulunduğu ortaya koyulmuştur. Blake (2009) ise DYY’nin yerli

üretimi sadece olumsuz etkilediğini söylemiştir. Yani DYY’nin ülkeye girdikten

sonra ulusal üretim üzerinde ‘Dışlama Etkisine’ neden olabileceğini savunmuştur.

Başka bir deyişle yerel üreticilerin yabancı şirketlerin kapasitesi kadar güce sahip

olmadığı için rekabeti kaldıramayıp piyasadan dışlanabilir. Sermayenin kontrölsüz

ülkeye girmesi enflasyon gibi olgulara neden olabilir ve sosyal ve iktisadi

istikrarsızlığa götürür.

Genel olarak DYY’ler yerel üretim üzerinde teşvik edici güce sahip iken,

üretimi engelleyici özellikleri de taşımaktadır.

1.7.5. Büyümeye Etkisi

Genel olarak DYY’nin büyümeye etkisi iki yol ile açıklanmaktadır. Birincisi,

DYY toplam sermayenin hacmini arttırır ve yabancı yatırımların yerel yatırımlara

göre daha karlı olduğu zaman DYY iktisadi büyümeye götürür. İkinci olarak, DYY

gelişmiş ülkelerin ve gelişmekte olan ülkeler arasındaki teknoloji değişmesinin en

önemli kanalıdır (Kostyunina G.M.2001). DYY geldikleri ülkeye teknoloji transferi

26

sağlayarak iktisadi büyüme performansını arttırmaktadır (Carkovıc M. Levine R

2008).

XX. asırda doğrudan yabancı yatırımların büyümeye olan etkisini açıklamak

için yapılan araştırmaların sayısı artmıştır. OECD ülkelerini araştıran on dört

çalışmanın on birinde, DYY’ler ve büyüme arasında doğrusal bir ilişkinin olduğu

açıklanmıştır. Fakat bu araştırmaların çoğunun sonucu olarak DYY’nin büyümeyi

olumlu etkileyebilmesi için ülkede bazı koşulların geçerli olması gerekmekte olduğu

söz konusu olmuştur. Luiz De Mello (1999) de DYY’nin olumlu etkilere sebep

olabilmesi için ülkede bazı koşulların olması gerektiğini ortaya koymuştur. Bu

koşullar ise ülkenin iktisadi, siyasi istikrarlığı, bütçe açığının az, iç pazarın büyük,

işçilerin verimlilğinin yüksek seviyede olmasıdır. Söz konusu durum geçerli

olduğunda doğrudan yabancı yatırımların belirli bir ülkenin ekonomisinde kapitalin

birikmesine sebep olabileceğini savunmuştur. Onlara göre DYY ülkenin büyüesinin

yeni girişlerin ve teknolojinin ülkeye girmesiyle sağlayabilir. Ülkeye sermaye ile

birlikte bilginin akışı gerçekleşebilir. Bununla birlikte DYY, teknoloji ve kalitesi

yüksek işçilerin sayısının artması yeni pazarlama yöntemlerinin, yönetim

metodlarının gelişmesinin ortaya çıkmasına götürebilir. Zhang’ın (2001) bulgularına

göre, ülkenin ticaret rejimi ve makroekonomik istikrarı gibi önemli koşulların geçerli

olduğunda DYY’ler ekonomik büyümeyi hızlandırırmış. Mello (1999) DYY’nin

büyümeyi olumlu etkileyebilmesi için ülkelerde eğitim ve altyapı düzeyinin belirli

bir seviyede olması gerektiğini belirtmiştir. Alfaro’ya (2003) göre ise, DYY’nin

ülkenin hangi sektörüne yoğunlaştığı önemlidir. Çünkü iktisatçının düşüncesine göre

ülkenin sürükleyici sektörlerine yönelen DYY’nin etkisi daha fazla olurmuş.

Bununla beraber Alfaro vs. (2004) araştırmalarında finansal pazarlara

odaklanmışlardır. Onlara göre yeterince gelişmiş finansal piyasalara sahip

ekonomilerde DYY’ler ekonomik büyümeyi teşvik edebileceğini bulmuşlardır.

Borensztein ve Lee’ye (1998) göre, DYY’nin etkisinin büyüklüğü ev sahibi

ülkedeki beşeri sermaye stokuna bağlı olmasını vurgulamışlardır. Beşeri sermaye

asgari değerin üzerinde ise, DYY yurt içi yatırımlardan daha verimlidir. Bununla

birlikte işgücü eğitiminin yüksek düzeyde olan ülkelerde, DYY’nin büyümeyi

olumlu etkileyebileceğini sunmuşlardır. Balasubramanyam, Salisu ve Sapsford

27

(1996) DYY’nin büyümeyi olumlu etkileyebilmesi için ülkede ticaretin açık,

engelsiz olması gerektiğini vurgulamışlar. Hermes N., ve Lensink R., (2003) kendi

çalışmasında DYY’nin büyümeye katkıda bulunabilmesi için ev sahibi ülkenin finans

sisteminin gelişmiş olması gerektiğini savunmuşlar. Onlara göre daha gelişmiş bir

finans sisteme sahip ülkede DYY olarak gelen teknolojinin büyüme ve gelişmeye

pozitif etkide bulunacağını belirtmişlerdir.

Choe’ye (2003) göre, ekonomik büyüme ve DYY arasında nedensellik ilişki

iki yönlüdür. DYY’nin artış eğilimi ülkenin ekonomik büyümesini hızlandırır veya

hızlı ekonomik büyüme DYY girişlerinin artmasına neden olur. Zhang (2001) 11

ülkenin verilerini kullanarak DYY ve büyüme arasındaki ilişkiyi Granger-

nedensellik testi aracıyla bakmıştır ve iki değişken arasında güçlü bir ilişkinin

olduğunu tespit etmiştir. Toda ve Yamamoto (1995) Malezya ve Tayland ülkelerinin

GSYIH ve DYY’ler arasındaki ilişkiyi aynı yöntemin yardımıyla araştırarak aynı

sonuçları elde etmiştir. Balasubramanyam (1999) 1970-1985 senelerinde gelişmekte

olan 46 ülkenin yatay kesit verilerinin yardımı ile analiz yaparak iç pazarın

büyüklüğü, rekabetçi ortam, DYY ve iş gcünün büyümeyi etkiledini bulmuştur.

Bazı iktisatçılar DYY büyüme üzerinde etkide bulunmadığını ortaya

koymuşlar. Örneğin Carkovic ve Levine (2002) araştırmasının sonunda DYY’nin

büyümeyi uzun zamanda eklemediğini elde temişler. Hansen ve Rand (2004), 1970-

2000 dönemi için 31 gelişmekte olan ülkenin verilerini kullanarak DYY’nin ve

GSYIH oranı arasındaki nedensellik ilişkiyi araştırmışlar. Sonuç olarak ikisinin

arasında tek taraflı bir ilişkinin olduğunu ortaya koymuşlar. Yani GSYIH’nın üzun

dönemde DYY üzerinde hiçbir etkisinin olmadığını, buna karşılık DYY’nin GSYIH

düzeyi üzerinde etkiye sahip olduğunu belirtmişler. Irandoust (2001) ise Danimarka,

İsveç, Norveç ve Finlandiya üzerinde Granger nedensellik testi yöntemini kullanarak

1970-1997 yılları verilerinin üzerinde araştırma yapmıştır. Araştırmanın sonucunda

İsveç ve Norveç ülkelerinin DYY ile büyüme arasında pozitif bir ilişkinin olduğu

elde edilmiştir. Bu ilişkinin Norveç için tek yönlü iken, İsveç için iki yönlü olarak

bulunmuştur. Fakat Dnimarka ve Finlandiya ülkelerinin DYY ve büyüme oranı

arasında ilişki bulunmamıştır.

28

Genel olarak DYY’ler ülkenin büyümesini üretimi arttırma, teknolojiyi

geliştirme, eğitim düzeyini arttırma, istihdamı arttırma vs. yollarla sağlayabilir. Fakat

DYY’lerin ülkeyi olumlu etkilebilmesi için ülkede bazı koşullar sağlanmalıdır. Aksi

takdirde DYY’ler ülkenin büyümesine hiç etkide bulunmaz yada tam tersi olumsuz

etkilere sebep olabilirmiş.

1.7.5.1. Doğrudan Yabancı Yatırımların Orta Asya Ülkelerinin Büyümesine

Etkisi

Doğrudan yatırımların Orata Asya ülkelerine nasıl bir etki getirdiğini

incelemek için bir dizi araştırmalar yapılmıştır. Gürsoy ve Sekreter (2013) DYY ve

büyüme arasındaki nedensellik araştırmışlardır. Araştırmada Orta Asya ülkeleri olan:

Azerbaycan, Kırgızistan, Kazakistan, Tacikistan, Turkmenistan ve Uzbekistan’ın

1997-2010 yılındaki verileri kullanmışlar. Analizin sonucu olarak tüm ülkelerin

farklı gelişim düzeyine sahip olduğu ortaya atılmıştır. Johansen Cointegration

testinin sonucu olarak Azerbaycan ve Turkmenistan’ın gelişim seviyesi farklı eğilime

sahip olduğu bulunmuştur. Sadece söz konusu ülkelerde DYY’ler büyümeye

götürdüğü, diğer ülkelerin büyümesine hiç bir etkide bulunmadığı tespit edilmiştir

(Gürsoy ve Sekreter, 2013).

Karaköy’ün (2006) ‘Orta Asya’da Doğrudan Yabancı Sermaye Yatırımları:

Politikası, Stratejileri ve Teşvikler Üzerinde Değerlendirme’ çalışmasında, geçiş

ekonomiye sahip Orta Asya ülkelerine: Azerbaycan, Ermenistan, Gürcistan,

Kazakistan, Kırgızistan, Tacikistan ve Türkmenistan’a akan DYY’nin nasıl bir

etkilere sebep olduğunu incelemek hedeflenmiştir. Bununla beraber DYY’leri

ülkeye girmesini sağlamak için yürüttüğü politikaların ne kadar etkili olup olmadığı

araştırılmıştır. Analiz zaman serisi panel analizi yöntemi yardımıyla yapılmıştır.

Analizin sonucuna göre ülkelerin büyümesi ve kalkınması üzerinde DYY’nin

dolaysız etkiye sahip olmasa bile, sermaye, teknoloji ve bilgi transferi aracılığıyla

dolaylı olarak katkıda bulunduğu açıklanmıştır. Ağaev S. (2010) de aynı amaçla

29

araştırma yaparak, ülkelere girmiş olan DYY’nin hacmi ve büyüme arasında

doğrusal bi ilişkinin olduğunu tespit etmiştir. Böyle bir sonucun elde edildiğini

ülkelerin büyüme performansı, iktisadi ve siyasi istikrarlığına bağlamıştır.

Madiyarova vd. (2013) iktisatçılarının Kazakistan örneğinde yapan araştırma

dikkat çekici sonuçları getirmiştir. Yani Kazakistan’a yönelen DYY’nin ülkeye

girmesi gittikçe artmıştır ve ülkenin büyümesine büyük bir katkıda bulunduğu elde

edilmiştir. İktisatçılar böyle bir sonuçları, DYY’nin petrol, doğal gaz üretimine

yöneldiği ile anlatmışlar. Fakat araştırmanın dikkat çekici noktası, yazarlara göre

DYY’nin sadece belirtilen sektörlere yönelmesi uzun zamanda büyümeyi olumsuz

etkileyebilir demiştir, çünkü ekonominin bir taraflı olması risklerin artmasına neden

olur.

Ağayev S. (2010) doğrudan yabancı yatırımların ülkeye girmesini, ülkelerin

büyüme potansyeli ve yatırım ortamının istikrarlığına bağlı olduğunu belirtmiştir.

Ayrıca, kendi araştırmasında Orta Asya ülkelerine gelen doğrudan yabancı

yatırımların ekonomik büyümesinei etkilediğini bulmuştur. Mehmet ALAGÖZ

(2009) de DYY büyümeye olan etkisini araştırmak için yapan analizinde ülkelerin

ekonomisine DYY’nin olumlu etkide bulunduğunu ortaya koymuştur, ve daha da

gelitirlmesi için ülkede yeni iş yerlerinin açılmasını teşvik etmesi lazım olduğunu

sunmuştur (Mehmet ALAGÖZ, 2009).

30

II. BÖLÜM

KAZAKİSTAN VE KIRGIZİSTAN’DA YATIRIM ORTAMI VE DOĞRUDAN

YABANCI YATIRIMLARI

2.1. Kırgızistan’ın Siyasi ve Ekonomik Yapısı

2.1.1. Kırgızistan’ın Siyasi Durumu

1991 yılında Kırgızistan bağımsızlığı kazandığından itibaren sosyal ve siyasi

reformları gerçekleştirmeye başlamıştır. Ülkede siyasi partilerin kurulması,

toplumsal hareketlerin artması ve bağımsız medyanın oluşması başlamıştır. 1998

yılında gerçekleşen referandumun sonucunda yeni kanun ve yasalar kabul edilmiştir

(KC Stratejisi ve Planı 2002). 1990’dan 2005’e kadar Kırgızistan’ın Cumhurbaşkanı

Askar Akaev olmuştur. 2005 yılının Mart ayında, parlemento seçimleri sonrasında

ayaklanmalar neticesinde Askar Akayev istifa edilmiştir. Devrim sonrası

cumhurbaşkan olarak K. Bakiyev gelmiştir. O zamandan beri Anayasa üç kez

değiştirilmiş ve cumhurbaşkanın elinde daha fazla kontrolun odaklanması

başlamıştır. Sonuçta referandum gerçekleştirilerek ülkenin yönetim sistemi

parlamento-cumhurbaşkanlık sisteme geçmiş ve iktidara cumhurbaşkanlık parti ‘Ak

Jol’ gelmiştir (KC Planı, İstatistik Komitesi 2010). Bununla birlikte hükümetin

yönetimliği tutarsız ve karışık olmuştur (USAID 2010). Yeni cumhurbaşkanın

gelmesi ile ülkedeki yolsuzluk ve bürokrasinin düzeyi artmıştır. Neticede 2010

yılının Nisan ayında ülkede devrim olmuştur, haziran ayında ise ülkenin güneyinde

yerli etnik halkların arasında savaş çıkmış ve büyük sorunlara sebep olmuştur. Sonuç

olarak ülkede istikrarlığı sağlamak amaçla geçici cumhurbaşkan seçilmiş, bir yıl

sonra 2011’de anayasa çerçevesinde yeni cumhurbaşkan A. Atambaev seçilmiştir

(Omurkulova N. 2010).

31

2.1.2. Kırgızistan’ın Büyümesi

Kırgızistan Orta Asyada yerleşen tarımsal ülkedir. 1991 yılından sonra ülke

demokratik yönetim sistemine ve pazar ekonomisine geçme adımlarını atmaya

başlamıştır. Ülkenin büyük öneme sahip sektörleri elektrik enerjisi üretimi,

madencilik, hafif ve gıda sanayisidir (UN, 2005). SSCB dağıldıktan sonra 1992

yılından itibaren ülke iktisadi sorunlar ile karşılaşmaya başlamış, bunun sebebi SSCB

merkezinden gelen sübvansyonların durması olmuştur. Neticede 1991-1994 yılları

ülkenin GSYIH %40 azalmıştır. 1992 yılından sonra ülkedeki enflasyonun oranı

%2000, 1993’de ise %1308,8 olmuştur. 1995 yılında ülkenin ekonomisi

istikrarlaşmaya başlamıştır. Fakat ülkenin büyüme seviyesi 1998 yılında Rusya’da ve

Orta Asya ülkelerinde ortaya çıkan krizin yüzünden azalmıştır. 1999-2001 yılından

itibaren ekonomi tekrar büyümeye başlamış ve söz konusu senelerde GSYIH’nın

büyümesi % 3,7 ve %5,4 oranda olmuştur. 2002’de %2,3, 2004 yılında %7 orana

yükselmiştir ve 2005 yılında %-0,2 ülkede ortaya çıkan siyasi istikrarsızlıktan

dolayı azalmıştır. Malesef 2005 yılında ortaya gelen siyasi istikrarsızlık ülkenin

ekonomisini olumsuz etkileyerek GSYIH azalmasına götürmüştür. Sonraki

senelerde, GSYIH’nin büyümesi yaşanmış ve %7,6 orana ulaşmıştır. Ülkenin iktisadi

büyümesi 2008 yılında dünyada ortaya çıkan dünya krizinden dolayı tekrar azalmaya

başlamıştır (KC İktisat Bakanlığı 2009). Enflasyon düzeyi önceki seneye göre artmış

lakin döviz kuru istikrarlı kalmıştır. 2010 yılında ise Kırgızistan’ın ekonomisi ağır

koşullarda olmuştur bunun nedeni ülkede yaşanan siyasi istikrarsızlık olmuştur. Milli

istatistik komitesinin bilgilerine göre 2011 yılında ülkenin GSYIH 5,9 milyar dolar

değerinde olup %5,7 oranda olmuştur (Milli İstatistik Komitesi, 2011). 2012 yılında

büyüme azalmıştır bunun nedeni ise altın üretiminin azalması olmuştur. 2013 yılında

GSYIH’in büyümesi %7,9 olmuş ve imalat sanayisindeki, madencilik sektöründeki

üretimin tekrar artması ile gerçekleşmiştir (KC Milli Bankası 2013).

32

2.1.3. Kırgızistan’da Altyapının Gelişmesi

Kırgızistan 2014 yılında Dünya İktisadi Forumunun2, ulaşım, iletişim, enerji

kullanımı bileşenlerinin içeren, altyapı gelişimi sıralamasında, 144 ülkenin arasında

96. Sırada yer almıştır ve 3,6 puana sahip olabilmiştir. 2013 yılında ise ülke 3,4

puana sahip olarak 148 ülke içerisinde 108. Sırada olmuştur (KC Ekonomi Bakanlığı

2015). Girişimcilik için büyük önem taşımakta olan finansal sektör ülkenin önemli

altyapı bileşenlerindendir (Çelik., 2006).

Ulaşım ve İletişim. Ülkenin kara yol hatı KC’de yolcu ve yük taşımacılığının

%95’ini sağlamaktadır. Ülkede yolların toplam uzunluğu, kamu yolları 18.810 km ve

tarımsal sanayi kentlerindeki, köylerdeki ve diğer işletme yolları 15.190 km dahil

olmak üzere, yaklaşık 34.000 km uzaklıktadır. Onların %38’i asfalt ve siyah çakıl ile

kaplı, %53 çakıl ile ve %9 toprak ile kaplıdır. Fakat ana yol hatının durumu ülkenin

sosyal ve ekonomik kalkınmasına ciddi bir engel olmaktadır, çünkü yolların durumu

halkın gereksinimlerini karşılamamaktadır. 2005 yılında ülkedeki yolların üçte ikisi

(4.300 km) zayıf durumda idi. Incelenen yolun beşte biri ise asfalt kaplama

restorasyonunu yapmanın imkansız durumdaydı. Ülkede 1991 yılından 2005 yılına

kadar yol sektöründe durgunluk yaşanmıştır çünkü bu sektörde finasman düşük

olmuştur. 2006 yılında Ulaşım Bakanlığı tarafından 2007-2010 Yol Sektörünü

Geliştirme Stratejisinin geliştirilmesi ile yol sektöründe ilerlemeler gerçekleşmeye

başlamıştır (Kırgız Cumhuriyetinin Transpor ve İletişim Bakanlığı, 2008). Kırgız

Cumhuriyeti ana demiryolunun toplam uzunluğu 424,6 kilometredir. Ülkenin

demiryol hatları, ayrı bir biriyle bağlanmayan çizgilerle temsil edilmiştir. Ülke iki

bölgeye, kuzey (323,4 km) ve güneye (101,2 km) ayrılarak biri biri ile bağlantılı

değildir. Fakat demir yolu hatları Kazakistan ve Uzbekistan komşu devletlere çıkış

sağlamaktadır (KC Transpor Bakanlığı, 2013).

2 Dünya İktisadi Forumunun ülkelerin altyapısını değerlendirmektedir. Altyapı bileşenleri olarak

ulaşım, iletişim, enerji bağımsızlığını almaktadırlar.

33

Ülkede modern dijital iletişim ve ulaşım ağları küresel telekomünükasyon

ağına çıkışı sağlamaktadır. Mobil bağlantısı ile ülkenin %10 kapsalmıştır. Fakat

mobil bağlantısı ile kapsalan alanda ülke nufüsünün %70 yaşamaktadır

(Mambetaliev M. 2000).

Finans Sektörü. Kırgızistan’ın finansal sektörü 1998 yılında ortaya çıkan kriz

sonrası ülkede birçok bankalar kapanmak zorunda kalmıştır (KC Milli İstatistik

Komitesi 2008). Ülkenin finans sektörü son beş sene içerisinde zor durumda

olmuştur. Söz konusu senelerde bütçe açığı hep negatif olmuştur. 2008 yılında bütçe

açığı %0,8 iken, 2012’de %6,6 olmuştur. Kırgızistan’ın Maliye Bakanlığının

verilerine göre 2013 yılında ülkenin bütçe açığı 1,4 milyar soma veya GSYİH %1,0

oranına eşit olmuştur. 1,4 milyarın büyük bir bölümü vergilerden oluşmaktadır

(Omurkulova N., 2010). 2009 yılında yeni vergi kanununun kabul edilmesi ile bütçe

açığı %1,5’e artmıştır. 2010 yılında ortaya çıkan siyasi istikrarsızlık, transferlerinin

azalmasına, devlet harcamalarının artmasına neden olmuştur. Bu durum ise ülkenin

milli rezervlerinin azalmasına, dolayısıyla ülkenin finans sektörünün zayıflamasına

sebep olmuştur. Söz konusu senede bütçe açığı %4,9’a ulaşmıştır (KC Milli Bankası

2015).

Enerji üretimi. Ülke bol miktarda su kaynaklarına sahiptir, lakin ülkede sınırlı

miktarda petrol ve doğalgazı bulunmaktadır. Dolayısıyla doğalgaz ve petrol üretimi

hanehalkının talebini karşılamakta yetersizdir.

Kırgızistan yıllık 55000 Gigawatt saatlik bir potansyele sahip su kaynağına sahiptir,

fakat bu potansyelin yılda sadece 3 Gigawatt kısmı işletilmektedir. Ülkede bir kaç

hidroelektrik santrallerin büyük kısmı faaliyet dışındadır, çalışmakta olanları ise çok

düşük fiyattan arz edilmektedir. Ülkede 9mlr.kw enerji ihracat edilmek fakat 100

mlr.kw enerji ithal edilmektedir (Dünya Bankası, 2013).

34

2.1.4. Kırgızistan’da Satınalma Gücü ve Pazar Büyüklüğü

Kırgızistan’ın nüfusunun sayısı 1991’den bugüne kadar sadece 1 milyona

artmıştır. Günümüzde sayısı 5,6 milyon. Fakat ülkeden göç etme oranı son beş sene

içerisinde oldukça artmıştır. Resmi olarak son beş yılda, ülkeden 500 bin civarında

insan göç etmiştir. Onlar çoğu zaman Kazakistan ve Rusya’ya göç etmişler. Aslında

göç etmiş insanların sayısı birkaç kat daha fazladır (European Council of Foreigh

Relations, 2015). 1991’de ortaya çıkan kriz ülkedeki işsizlik sayısının artmasına

neden olmuştur. 1994’te ülkedeki işsizlik oranı %5,7 olmuştur. Giderek bu sayı

artmaya başlamış ve 2012 yılında %8,4 olmuştur (Dünya Bankası 2015).

Kırgızistan BDT ülkeleri arasında, gelir düzeyi düşük ülkelerden biri olmaya

devam etmektedir (UNCİF, 2012). 2013 yılında kişi başına düşen GSYİH 2.568 $ ile

yoksulluk düzeyine göre dünyada 42’inci sırada olmuştur (Global Fiance 2014).

Dünya bankasının bilgilerine göre yoksulluk düzeyi 2011 yılında %36,8 oranda,

2012 yılında ise %38 oranda olmuştur (Dünya Bankası, 2015). Ülkede ortalama ücret

ve asgari ücret arasında büyük bir fark yaşanmaktadır. 2013 yılında asgari ücret 840

som (kırgız milli parası) ($ 16,24) ve ortalama ücret ise 3493 som ($ 73) iken

minimum geçinme değeri 2013 yılında 4, 698 som ($ 91) olmuştur (İş Yapma

Dergisi, Dünya Bankası, 2014, KC Milli İstatistik Komitesi 2015).

2.2. Kırgızistan Cumhuriyetinin Yatırım Ortamını Geliştirmek İçin Yapan

Reformları ve Yürüten Politikaları

Kırgızistan Cumhuriyeti (KC), 1991 yılı sonrası SSCB’e (Sovyet Sosyalist

Cumhuriyetler Birliği) dağıldıktan sonra, pazar ekonomisi sistemine geçmek için

reformlarla birlikte yatırım ortamını geliştirmek amacıyla bir dizi reformları

gerçekleştirmeye başlamıştır. Kırgızistan hükümetinin 1991 yılından bugüne kadar

yatırım ortamını iyileştirmek için gerçekleştiren reformlarını 4 (dört) döneme

35

ayırabiliriz. Dörde ayırdığımızın sebebi dönemlerde ülkede dört cumhurbaşkan

yönetmenlik yapmış ve her biri belirli değişiklikleri girdirmiştir.

Birinci dönem 1991-2006. Kırgızistan Cumhuriyeti 1990’lı yıllardan itibaren

ticaret politikasını liberalleştirmeye çalışmıştır. Bu dönemde ülke planlama

sisteminden pazar ekonomisine geçiş yapmış ve yatırım ortamını geliştirmek için

bazı faaliyetleri göstermeye başlamıştır. İlk olarak, yabancı yatırımcıların önündeki

engelleri kaldırmak için ‘Yabancı Yatırım Çekme Sekretaryası’ adlı bir kurum

oluşturulmuştur. Bu kurum daha sonra ‘Doğrudan Yabancı Yatırım Politikası

Dairesi’ isimli bir kuruma dönüştürülmüştür (KC Ekonomi ve Maliye Bakanlığı

Raporu, 2007). Sonraki aşamada yabancı sermayeyi korumak ve teşvik etmek için 16

Eylül 1997 tarihinde Yabancı Sermaye Komitesi oluşturulmuştur (Koichumanov

T.D. ve Klimenko E.P., 2010). Yabancı yatırımları korumak amaçla devlet bir dizi

iki taraflı uluslararası anlaşmaları imzalamıştır. Toplam olarak yatırımları korumak

ve desteklemek için 21 anlaşma imzalanmıştır. Bunların 11’i çifte vergilendirme

faliyetleri ile ilgili olmuştur. KC egemenliğinin beşinci senesinde 26 ülke ile

yatırımları destekleme, teşvik ve koruma konusundaki anlaşmaları imzalamıştır

(Chubrik A., 2002). Yatırımları teşvik için de 1993 yılında ülkede ilk serbest iıktisadi

alanlar (SİA) oluşmaya başlamıştır (Sheraliev ve Oruzbaeva G. 2005) ve 1998

yılında Birleşik Devletler Topluluğu (BDT) örgütüne üye olmuştur (Kıgızistan

Ticaret ve Yatırım Ortamı Raporu, 2013). Bununla birlikte 27 Mart 2003 tarihinde

yabancı yatırımların, yerel yatırımcıların ve üreticilerin sahip olduğu bütün hakklara

aynı derecede sahip olması hakkında kanun kabul edilmiştir (Kudabaev, 2001).

İkinci dönem 2005-2010. 2007 yılında yabancı yatırımcıların ülkenin devleti

ile işbirliğini yürüten Yatırım Konseyi kurulmuştur. Bu kurumun faaliyet gösterdiği

seneler arasında bir kaç kanun sunulmuş ve kabul edilmiştir. Bunlardan bazıları

aşağıda verilmiştir:

İş kayıt yapma sürecindeki ve dış ticaret alanındaki ‘Tek Pencere’ prensibi3

yürürlüğe konmuştur.

3 Tek Pencere Prensibi –belirli bir faaliyet ile ilgili bütün işlemlerin hapsinin tek bir kurum tarafından

yapılmasıdır.

36

Yabancı yatırımcıların ülke toprağını kullanabilme hakkına sahip olması

(Japarov A.U. 2008).

İş yapma kolaylıklarını artırmak için 2009-2011 yılında DYY’nin girmesini

teşvik etmek için vergi kanununa değişiklikler girdirilmiştir. Verginin sayısı on

beşten (15) sekize (8) indirilmiştir. Bununla birlikte vergiler oldukça kolaylaştırılmış

ve yükümlülüğü azaltılmıştır. Vergi oranları %16’dan %8’e indirlmiş, katma değer

vergisi ise %20’den %12’ye indirilmiştir (Dünya Bankası, 2011, Sheraliev ve

Oruzbaeva 2011). 2008 yılında ortaya çıkan Dünya Krizinin etkilerinden arınmak

için ‘Yol Haritası’ adlı program ve ülkenin altyapısını geliştirmek amacıyla planlar

kabul edilmiştir.

Üçüncü dönem 2010-2011. 2010 yılında KC’i ülkenin bölgelerini

desteklemeyi, geliştirmeyi, bölgeler arasındaki eşitsizlikleri kaldırmayı amaçlamıştır.

Bu nedenle bölgelerin dengeli ve kaliteli bir şekilde gelişmesini elde etmek için

bölgesel stratejiler ve projeler gerçekleştirilmeye başlamıştır. Bunlardan önemlisi

2010 yılında kabul edilen ‘100 Günlük Gelişme’ kalkınma planı olmuştur. Kalkınma

planın amaçları bölgelerin çekiciliğini arttırma, maliyet sistemini geliştirme olmuştur

(Niyazov A. 2008).

Dördüncü dönem 2011-... Bu dönemde enerji güvenliğini sağlamak için, KC

2013 yılında enerji sektörünün geliştirmek için ‘Toktogul Enerji İstasyonunun’

projesini kabul etmiştir (Asya Kalkınma Bankası, 2013).

Günümüzde de KC’i ülkenin yatırım ortamını geliştirmek için sürekli çaba

göstermektedir. Bunlardan biri Dünya Bankasının ‘İş Yapma Endeksi’

değerlendirmesine göre yüksek sıraya ulaşmaktır (KC İktisat Bakanlığı 2015).

37

2.2.1. Kırgızistan Cumhuriyetinin Reformlarının Sonuçları

Birinci dönemde uygulanan reformların sonuçları: Kırgızistan 1991

yılından sonra piyasa ekonomisine geçiş yapmak için, ilk önce yasal çerçeveyi

hazırlama ile başlamıştır. İlk önce Kırgızistan’da bütün ticari engeller kaldırılmış ve

girişimcilik yapmak için kolaylıklar sunulmuştur. Neticede 2002 yılında ülkede 300

yabancı işletme faaliyet göstermiş ve bunların istihdamı yaklaşık 1600 kişi olmuştur

(Altay, 2001). Serbestleşme dışa açılmak reformların nedeniyle Kırgızistan birkaç

uluslararası (DTÖ, Dünya Bankası, İMF, Şanhay İşbirliği Örgütü (ŞİÖ), BDT,

Avrasya Ekonomik Teşkilatı (AvET)) örgütlere üye olmuştur. Bununla birlikte

Kırgızistan 26 ülke ile işbirliği yapmak amacıyla anlaşmaları imzalamıştır (Yereli vd.

2007). Serbestleşme diğer taraftan olumsuz etkilere de sebep olmuştur. KC’de iç

pazarın kapasitesinin yüksek olmaması ve devletin reformları yapma sürecinde

getirdiği hataların yüzünden ülke ekonomisinin önemli sektörlerinin küresel sermaye

tarafından tekelleştirilmesi tehlikesi ortaya çıkmıştır. Ülkede toplam sanayi

üretiminin yaklaşık %40’lık oranı yabancı sermayeli işletmelere ait olmuş ve

ülkenin iç pazarında faaliyet gösteren şirketlerin %35’i yabancı sermayeli şirketler

olmuştur. KC uluslararası örgütlere üye olduğundan sonra ülkeye diğer gelişmiş

ülkeler kadar yükümlülük üstlenmiştir. Bu durum ise yerel üreticilerin iflas etmesine

götürmüştür (Shamshiev S., 2014). Birinci dönemde yapılan reformların önemli

amaçlarından biri yabancı yatırımları korumak olmuştur. Fakat 2005’yılında ortaya

çıkan siyasi istikrarsızlık nedeniyle ne yabancı ne de yerel yatırımcıların ve

girişimcilerin mülkü korunabilmiştir (Sultanova 2009).

İkinci dönemde uygulanan reformlar ve sonucu. İkinci dönemde yapılan

reformlar önemli sonuçları getirmiştir. Bu dönemdeki en önemli unsurlar yeni vergi

kodeksi ve tek pencere prensibinin yürürlüğe konması olmuştur. Tek pencere

prensibi iş başlamayı ve raporlamayı çok kolaylaştırmıştır, dolayısıyla Dünya

Bankasının değerlendirmesinde İş açma kolaylığı endeksinin sınırdan uzaklık puanı

oldukça artmıştır (Dünya Bankası 2015). İkinci dönemde yapılan reformların en

temel amacı kontröllerin sayısını ve devletin mucadelesini azaltmaktı. Fakat IMF’in

38

araştırmasının sonucuna göre ülkede dökümantasyon hala zor mekanizmalardan

oluştuğu ortaya koyulmuştur (IMF, 2011). 2008-2011 yılında vergi maliyetlerinin

azaltılmasına rağmen, kontrol yapma seviyesi aynı derecede kalmıştır (Atabekov,

2007).

Üçüncü dönemde uygulanan reformların sonuçları. 2009 yeni kabul edilen

vergi kanununun vergilerin yükümlülüğü ve oranı oldukça indirilmiştir. Fakat vergi

oranlarının azalması, milli bütçenin daralmasına sebep olmuştur. Sonraki senelerde

vergilerin ödenmesi artmaya başlamış ve kayıt dışı ekonominin azalması yaşanmıştır

(Sheraliev ve Oruzbaeva 2011). Üçüncü dönemde yapılan reformların temel amacı

bölgeler arasındaki farlılıkları gidermek ve yatırımların farklı farklı sektörlere

akmasını sağlamaktı (Niyazov, 2008). Fakat bu dönemde gerçekleşen reformlar

hedefine ulaşamadı diyebiliriz çünkü DYY’nin aynı sektörlere akması devam etmiş

ve bölgeler arası farklılık giderilmemiştir (Yıldız ve Kökocak, 2009).

Dördüncü dönemdeki reformların sonuçları. Bu dönemde yapılan reformlar

ülkenin enerji bağımsızlığını ve güvenliliğini sağlamaya yönelmiştir. Fakat

reformların amacınaulaşamadığını söyleyebiliriz çünkü halen ülkede elektrik enerjisi

yetersizdir ve başka ülkelerden (Rusya, Kazakistan, Tajikistan) enerji talep

etmektedir (Koychuev, 2010).

Kırgızistan’da 1991 yılından bugüne kadar yatırım ortamını iyileştirmek için

yapılan reformların gerçekleşmesi eksikliği, tutarsızlık ve gerçekleştilecek

faaliyetlerin gerçek faaliyetlerle aynı olmaması ile karakterize edilmiştir. DYY’leri

teşvik etmek için ilan edilen strateji ve planlar, hayata dönüş sürecinde devletin

yaptığı faaliyetler genelde doğrudan yabancı yatırımların ülkeye girmesine ek

engelleri yaratarak, kabul edilen amaçlara uymamıştır (Biybosunov A. 2010).

39

2.2.2. Kırgızistan’a Doğrudan Yabancı Yatırımların Akımını Engelleyen

Faktörler

İktisadi istikrarsızlık. Ülkeye girmiş olan DYY’nin hacminin azalması, ülkenin

iktisadi istikrarsızlık dönemlerine denk gelmektedir. Başka bir deyişle 1998 yılında

Rusya ve Orta Asya ülkelerinde ortaya çıkan kriz ve 2008’de ülkeye giren DYY’nin

hacmi oldukça azalmıştır. Bu dönemlerde ülkede enflasyon oranın zıplaması vergi

yükümlüklerinin artmasına sebep olmuştur (Medetbekova A. 2010). Dolayısıyla

yabancı yatırımların maliyetlerinin artması, onların faaliyetlerinin durmasına

götürmüş ve potansyel yatırımcıların ilgisini azaltmıştır.

Tecrübe yetersizliği ve emek kanununun esneksizliği. Kırgızistan’ın

özelleştirme döneminde (1991-1996 yılları) sadece 56 proje yabancı sermayenin

katılımı ile gerçekleştirilmiştir. DYY katılımının düşük düzeyde olmasının sebebi

emek kanununun esneksizliği ve özelleştirilen şirketlerin yabancı yatırımcılar ile

birlikte iş yapma deneyiminin yetersizliği olmuştur (Jusupbekov, 2005).

Siyasi istikrarsızlık. 2005 ve 2010 yılında ülkede ortaya çıkan siyasi

istikrarsızlık, hükümet ve özel sektör arasındaki ilişkinin zayıflamasına ve yatırım

ortamının çekiciliğine olumsuz etkide bulunmuştur. 2005 ve 2010 yılında ortaya

çıkan devrimin sürecinde, yerli ve yabancı şirketlere saldırılar yapılmış ve mülkiyeti

çalınmıştır. Yasadışı özelleştirmelerin yanında, siyasi istikrarsızlık ülkenin

bankacılık, maliye sistemini ve yatırım imajını büyük hasara uğratmıştır (Pryadko O.,

2001).

Yolsuzluk ve bölgeler arası eşitsizlik. Dünya Bankasının (2005) yaptığı

araştırmaya göre bölgeler arası eşitsizlik ve yolsuzluk, siyasi istikrarsızlığın en temel

sebebi olmuştur. Hükümet faaliyetlerinin saydamsız olması yolsuzluğa yol açmıştır

(Yolsuzluk Algılama Endeksi 2008). Bu olgunun yatırımları çekme sürecinde şöyle

olumsuz etkileri doğurmuştur: devlet bütçe kaynaklarını etkinsiz kullanmış, kayıt dışı

40

ekonominin düzeyi artmış, bütçenin vergi gelirlerini azaltmış, pazarın mekanizmaları

bozulmuştur (Pryadko, 2001).

Hanehalkının satın alma gücünün düşük ve iç pazar ölçütünün küçük

olması. Ülkenin nüfusu az sayıdadır, kişi başına düşen gelirin düşük olmasından ve

yeterli bir sosyal güvenlik yardımların olmadığından kaynaklanan fakirlik sorunu

DYY’nin ülkeye girmesini olumsuz etkilemiştir (Global Finance, 2014).

Kontröl yapan kurumların ve faaliyetlerin çokluğu. Kırgızistan’da vergi

kontrölünü gerçekleştiren sorumlu birimlerin fazla olması ve kontrol amaçlı

ziyaretlerin sıklığı hem maliyetleri arttırmış hem de zaman kaybına neden olmuştur

(Madiyarova 2008).

Bürokrasi. Kırgızistan’da tek pencere prensibin yürürlüğe girmesine rağmen,

bürokrasi yatırımları engelleyen unsurlardan biri olmaya devam etmektedir. Ülkede

iş açmak ve dökümantasyon zaman alıcıdır (Kırgızistan İş Rehberi, 2013).

Doğal kaynakların eksikliği va altyapının düşük seviyesi. Kırgızistan’da

tümüyle araştırılmamış doğal kaynaklar boldur. Fakat ülkede madencilik altyapısının

yeterli derecede gelişmemiş olması, yabancı yatırımcıların söz konusu sektöre

yatırım yapmaktan şüphe duymasına sebep olmaktadır (Pehlivanoğlu vd., 2008).

2.3. Kırgızistan Cumhuriyetinin Yatırım Ortamının Gelişmesi

Kırgızistan Cumhuriyeti doğrudan yabancı yatırımları çekmek için yatırım

ortamını geliştirme yolunda birkaç reformları gerçekleştirdiğini belirtmiştik. Başka

bir deyişle olumlu yatırım ortamı elde etmek için dış ticarette engeller kaldırılmış,

kolaylıkla iş yapmak için uygun koşullar sağlanmış, maliyetleri azaltmak için

vergiler indirilmiştir, ekonomi daha da liberalleştirilmiştir.

41

Ülkedeki durumu ayrıntılı inceleyebilmek için aşağdaki Tablo 2.3.’ten

yararlanacağız. Tabloda ülkenin makroiktisadi durumunu (büyüme oranı ve

enflasyon düzeyi), altyapı düzeyini ve kurumların faaliyetlerini (Dünya Bankasının

“İş Yapma Endeksi”, ve İşgücü Piyasa Yönlendirme Endeksinin bileşenleri olan

minmum ücret ve minimum ücret oranı) belirleyen bileşenlerin zaman içindeki

değişimi gösterilmiştir. Görüldüğü gibi 2008 yılından sonra hemen hemen minimum

ücretin dışında bütün göstergelerde azalma yaşanmıştır. Bunun sebebi dünyada

ortaya çıkan kriz olmuştur. 2010 yılından ve 2013 yılından sonra da ülkenin yatırım

ortamı zayıflamıştır diyebiliriz çünkü yatırım ortamını olumlu etkileyen

göstergelerde azalışlar yaşanmıştır. Söz konusu senelerde böyle bir durumun ortaya

çıkması ülkede gerçekleşen siyasi istikrarlık ve altın üretiminin azalması olmuştur.

Dolayısıyla ülkenin yatırım ortamının değişmesine dış ve iç faktörlerin etkilediğini

görmekteyiz.

Yıl İş Yapma

Değerlendirmesi

(Sınırdan

Uzaklık)

DYY

Hacmi

(milyon

dolar)

Büyüme

Oranı

%

Enflasyon

Oranı

%

Yolların

seviyesi

km

Minimum

ücret

(dolar)

Minimum

ücret oranı

(dolar)

2004 - 175.6 7.0 4.1 2067.5

2005 - 210.3 -0.2 4.3 1844.7

2006 - 182 3.1 5.6 1825.8

2007 - 208 8.5 10.2 2021.4 8.09 0.12

2008 - 377 7.6 24.5 2338.3 8.18 0.10

2009 - 189 2.9 6.8 2140.7 8.43 0.08

2010 59.04 438 -0.5 7.8 2178.1 12.18 0.10

2011 61.21 694 6.0 16.6 2178.1 11.49 0.10

2012 60.33 590.7 -0.9 2.7 2360.4 14.95 0.12

2013 61.64 993.2 10.5 6.6 2604.4 16.27 0.13

2014 60.96 1375.6 4.1 7.2 2662.3 17.2 0.14

Tablo 2.1. Kırgızistan’ın 2004-2014 döneminde DYY hacmi, makro göstergeleri

(enflasyon düzeyi, büyüme oranı), alt yapı değeri (yolların seviyesi) ve kurumsal

düzeyinin değişmesi

Tablo 2.1’te enflasyon ve büyüme oranında sürekli dalgalamalar yaşandığı

gösterilmiştir. Ülkenin altyapı seviyesi düşüktür. Kırgızistan gerçekleştirdiği

reformlara rağmen iyi bir yatırım ortamına sahip olabildi diyemeyiz çünkü ülkede

DYY’nin ülkeye girişini engelleyen olumsuz faktörlerin var olması söz konusu

olmaktadır. Dünya Bankasının ‘İş yapma’ raporunda gösterilen verilere göre

42

Kırgızistan Cumhuriyetinin 2014-2015 yılında4 yatırım ortamının sıralanması

aşağıdaki gibi olmuştur.

İş yapma 2015 değerlendirme

İş yapma 2014 değerlendirme

Sıralama değişmesi

İş Başlama 9 9 Değişmemiş

İzin alma kolaylıkları 42 49 7

Elektr enerjisi kullanma 168 169 1

Mülkiyet Kayıt yapma 6 6 Değişmemiş

Kredit Alma 36 30 -6

Azınlık Yatırımcıları Koruma 35 35 Değişmemiş

Vergi Ödeme 136 132 -4

Sınırlada Ticarette Yapabilme 183 182 -1

Anlaşmaların Uygulanması 56 58 2

İflas Durumu Çözmek 157 157 Değişmemiş

Tablo 2.2. 2014-2015 yılında Kırgızistan Cumhuriyetinin ‘İş Yapma

Endeklerine’ Göre Sıralanması

Kaynak: Dünya Bankası (2015)

Tablo 2.2.’e göre ülkenin dünya değerlendirilmesinde İş yapma endekslerinin

değişmesi farklı olmuştur. Bazı endekslerde yükselme bazılarında inişler

yaşanmıştır. Fakat genel olarak ülkenin İş Yapma Endeksine göre 2015 yılında 189

ülke içersinde 107 sırada olup düşük bir seviyede yer almıştır (Dünya Bankası,

2015) İzin alma kolaylıklarını sağlamak için yapılan yeniliklerin, başka bir deyişle iş

kayıt yaptırmanın kolaylaştırılmasının sayesinde 2014 yılında 7 sıraya ükselmiştir.

Aynı anda 2014 yılında ülkede finas sektörünüm zayıflaması kredi alabilme ve

vergi ödemede zorluklarını doğurmuştur (Kırgız Cumhuriyetinin Milli Bankası

2015).

4 2014-2015 verilerinin alınmasının sebebi, Dünya Bankası her sene sadece son iki değerlendirmeyi

sunmaktadır. Fakat Sınıra kadar uzaklık değerleri 2004 yılından itibaren verilmektedir.

43

2.3.1. Kırgızistan Cumhuriyetine Gelen Doğrudan Yabancı Yatırımların

Hacmi

Kırgızistan Cumhuriyetinin Milli İstatistik komitesinin bilgilerine göre

egemenliğin ilk senelerinde (1991-1994) ülkeye giren yatırımlar azalan trende sahip

olmuştur.

1992

-

1999

2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014

448

89

90

116

147

176

210

182

208

377

189

438

694

591

993

1033

Tablo 2.3. Kırgızistan Cumhuriyetine 1992-2014 Döneminde Ülkeye Giren

DYY’nin Hacmi (milyon dolar)

Kaynak: Kırgızistan Cumhuriyetinin Milli İstatistik Komitesi 2015

Söz konusu dönemde ülkenin tarım, enerji üretimi ve makina inşaatı sektörlerine

yönelen yatırımların hacmi azalmıştır. Grafik 2.1.’de görüldüğü gibi 1995 yılından

itibaren DYY’nin hacmi artmaya başlamıştır. Ayrıca metalürji, madencilik sektörüne

yönelen doğrudan yabancı yatırımlar artmıştır. 1996’da ülkeye DYY’nın girmesi

oldukça artmış, lakin 1999’da ülkeye giren toplam DYY’nin hacmi %49’a azalmıştır.

Buna 1998 yılında Orta Asya ülkelerinde ortaya çıkan kriz sebep olmuştur

(Kudabaev Z., 2001). Kırgızistan’ın DTÖ’ye üye olmasından sonra, ülkede

uluslararası finansal kurumların bulunması yabancı yatırımcılara iyi bir koşulları

sağlamıştır. DYY’nin hacmi 2000 yılından itibaren tekrar artmaya ve ülkenin

makroiktisadi durumu istikrarlı olmaya başlamıştır. 2004 yılında ülke ekonomisine

yönelen DYY’nin hacmi 176 milyon dolara ulaşmıştır, bu değer 2003 yılının değeri

ile kıyasla 29 milyon dolara fazla olmuştur . Ülkeye DYY’nın artan oranda girmesi

2005’e kadar devam etmiştir. 2005 yılında ortaya çıkan siyasi istikrarsızlık,

yatırımcıların şüphesini arttırmış, dolayısıyla 2005 yılında BDT ülkelerinden gelen

DYY’nin hacmi azalmıştır. 2007’de ülke ekonomisinin istikrarlık kazanmaya

başlamasından, vergi sistemine girdirilen yenilikler ve tek pencere prensibinin

uygulanmasından dolayı ülkeye giren DYY’nin artışı yaşanmıştır. 2007’de DYY’nin

hacmi 290 milyon dolar olmuş ve 2003 yılına göre %20 artmıştır (KC Milli İstatistik

44

Komitesi, 2015). 2008 yılında ülkeye yönelen DYY’nin hacmi en yüksek seviyeye,

887 milyona denk olmuştur. Fakat bu senede yaşanan Dünya Finansal Krizi

DYY’nin hacmini azaltmıştır. 2009 yılında DYY’nin miktarı 2008 yılı ile

karşılaştırdığımızda %24 orana azalmıştır (Madanbekova J. 2009). Hatta Dünya

Krizi sermayenin ülkeden çıkışına sebep olmuştur. DYY’nin ülkeye akması 2010’da

canlanarak, 2012’de tekrar azalmaya başlamıştır. 2012’de ülkeye akan DYY’nin

hacmi 392 milyon dolara ulaşmış ve bu değer 2010 değerine göre %11 orana, 2011

yılının değerine göre 1,7 katına azalmıştır. Bu azalış ülkede yaşanan siyasi

istikrarsızlık ve altın üretimine yönelen yatırımların azalması ile yaşanmıştır. 2013

yılında ise 2013 yılında rekor değer, geride kalmış ve 993 milyon dolar DYY ülkeye

girmiştir. 2012 yılının değeri ile kıyasladığımızda 2 kata arttığı izlenmiştir (Japarov,

2008).

2.3.2. Kırgızistan’ın Yatırım Ortamı ve Doğrudan Yabancı Yatırımları

Arasındaki İlişkisi

Kırgızistan Cumhuriyetinin yatırım ortamının ve ülkeye girmiş olan DYY’nin

hacmi arasındaki ilişkiyi incelemek için ikisinin değerlerini karşılaştırmamız

lazımdır. Başka bir deyişle yatırım ortamını belirleyen göstergelerinin zamana göre

değişmesini ve ülkeye zaman içerisinde girmiş olan DYY’nin değerlerini

karşılaştırmalıyız (Kudabaev, 2001). Karşılaştırmalı analizde 2004-2014 yılında

ülkeye girmiş olan DYY’nin hacmi ve ülkenin yatırım ortamının değişip

değişmediğini belirleyen göstregeler, yani ülkenin büyüme, enflasyon oranı, altyapı

düzeyi ve İş yapma endkslerinin değerleri ele alınmıştır.

45

Grafik 2.1. Kırgızstan Cumhuriyetine 1992-2014 Döneminde Ülkeye Giren

DYY’nin Hacmi (mavi çizgi, milyon dolar), Dünya DYY’nin Eğilimi (kırmızı

çizgi, milyar dolar)

Kaynak: Kırgızistan Cumhuriyetinin Milli İstatistiği (2015)

Grafik 2.1’de görüldüğü gibi 2004 yılından itibaren 2014 yılına kadar

ülkeye girmiş olan DYY’nin hacmi artış göstermiştir. Dünya DYY’nin eğilimi de

artış göstermiştir. Ülkeye giren DYY’nin hacmi ve dünya doğrudan yabancı

yatırımları oldukça benzer eğilime sahip olmuştur. Ülkeye giren DYY’nin hacminin

değişmesine yatırım ortamının sebebi olup olmadığını incelemek için 2004-2014

döneminde yatırım ortamında nasıl bir değişikliklerin yaşandığı araştırılmıştır.

Aşağıda yatırım ortamının gelişip gelişmediğini görebilmek için yatırım ortamı

bileşenlerinin 2004-2014 dönemi verileri gösterilmiştir.

0

500

1000

1500

2000

2500

46

Grafik 2.2. Kırgızistan Cumhuriyetinin Yatırım Ortamı Endekslerinin Eğilimi

Kaynak: Dünya Bankası verileri

Grafik 2.2’de gösterildiği gibi 2004 -2014 döneminde Dünya Bankasının iş yapma

endekslerinin bazıları artış, bazıları sabit yükseliş göstermiştir. Fakat son senelerde artış

çok az oranda olmuş ve bu görüntü istikrarsızlık dönemlerinde (2008, 2010, 2012 ve

2014) izlenmektedir. Şekle baktığımızda Kırgızistan Cumhuriyetinin yatırım ortamının

genel olarak geliştiğini, fakat bu ilerlemelerin çok az oranda gerçekleştiğini

görmekteyiz. Büyük artış sadece iflas durumu çözme endeksinde yaşanmış, fakat 2008

sonrası sabitlenmiştir. Kredi alabilme endeksi 2013 yılından sonra oldukça azalmıştır

bunun nedeni söz konusu senede altın üretimi azalmış bununla beraber ülkenin Milli

rezervleri azalmıştır. Dolayısıyla ülkenin finansal sektörü zayıflamıştır (KC Milli

Bankası 2015).

0

20

40

60

80

100

120

2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015

İş Kayıt yapma Kolaylığı Endeksi

İş Başlama

İflas Durumu Çözme

Mülkiyet Kayıt Yapma

Kredi Alabilme

Azınlık Yatırmcıları Koruma

Vergi Ödeme

Sınırlarda Ticaret

47

Grafik 2.3 Kırgızistan’da DYY ve Yatırım Ortamının İlişkisi

48

Grafik 2.3.’te doğrudan yabancı yatırım (DYY), iş yapma endeksi (DB),

minimum ücret oranı (MO), büyüme oranı (G), enflasyon oranı (E), minimum ücreti

(MW), altyapı seviyesi (R) eğilimlerinin grafikleri verilmiştir. Bu grafikler ülkeye

giren DYY’nin hacmi ile diğer göstergelerin eğilimlerini kıyaslayabilmek için

verilmiştir.

DYY’lerin ülkeye giriş eğilimi artış bir trende sahip olmuştur. DYY’nin

grafiğinde görüldüğü gibi ülkeye giren DYY’lerin miktarında 2008, 2011 ve 2014

seneleri sonrası azalış yaşanmıştır. Bu inişlerin sebebi 2008 yılında ortaya gelen

Dünya Krizi, 2010’da ülkede yaşanan siyasi istikrarsızlık ve 2012-2013’te altın

üretimindeki azalış olmuştur. Ülkede altın üretiminin azalması yabancı yatırımcılar

ve devlet arasındaki anlaşmazlıklardan kaynaklanmıştır. Söz konusu seneler sonrası

ülkenin iş yapma endeksinde de gerileme olmuştur.

DYY ve minimum ücret grafiğine baktığımızda ikisinin arasında ters orantılı

bir ilişkininin var olduğu görünmektedir. Grafikte izlediğimiz gibi minimum ücret

azaldığında DYY hacmi artmıştır. Fakat belirtilmesi gereken şey ülkedeki minimum

ücretin arttığı durumunda da çok düşük düzeyde olması DYY girmesini

engellememiştir.

DYY ve minimum ücret oranı arasında aynı eğilim söz konusudur. Minimum

ücret oranı 2008 yılında oldukça azalmiş, sonradan 2009’da artarak 2010’da tekrar

azalmıştır. Söz konusu senelerde DYY’nin ülkeye girişi aynı eğilimi göstermiştir.

Minimum ücret oranı ve DYY arasında doğrusal bir ilişkinin olması işgücünün

verimliliğinin azalması toplam sektörün verimliliğini azaltması ile açıklanır.

Altyapı ve DYY girişi arasında doğrusal bir ilişkinin olduğu söz konusu

olmuştur. Altyapı düzeyi 2005 sonrası çok aşağıya inmiştir. Altyapının gelişmesi

2006 tekrar artmaya başlamış 2008’de zirveye ulaşıp inmeye başlamıştır. Kriz ve

siyasi istikrarsızlıktan sonrası altyapıdaki gelişme 2012 yılından sonra artmaya

başlamıştır. Doğrudan yabancı yatırımdaki artış 2008 yılında zirveye ulaşmış ve

sonrası azalmaya başlamıştır.

49

Büyüme oranının grafiğine baktığımızda, 2004-2015 arasında büyümede çok

sayıda dalgalanmaların gerçekleştiğini görmekteyiz. Ayrıca 2005, 2008, 2010 ve

2013 seneler sonrası büyüme oranında inişler yaşanmıştır. Söz konusu senelerde

DYY’nin da azalması yaşanmıştır. Dolayısıyla ülkede oluşan istikrarsız durumun

DYY’ların ülkeye girmesini engellediğini söyleyebiliriz ve onların arasında ilişkinin

mevcut olması oldukça açıktır.

Enflasyon oranı ve DYY’lerin eğilimi hemen hemen aynı olduğu grafikten

görülmüştür. Fakat DYY’lerin ülkeye girmesini sağlayan koşullardan biri enflasyon

oranının düşük olmasıdır. DYY’lerin ve enflasyon oranının aynı hareket eğilimine

sahip olması, enflasyonun DYY’nin girişine engel olmadığını göstermektedir.

Analizin sonucu olarak, yukarıdaki bilgilere dayanarak yatırım ortamının

DYY’nin ülkeye girişini etkilediğini söyleyebiliriz. Başka bir deyişle ülkenin yatırım

ortamı ve DYY’nin arasında ilişki vardır.

2.4. Kazakistan’ın Siyasi ve Ekonomik Yapısı

2.4.1. Kazakistan’ın Siyasi Durumu

Kazakistan Cumhuriyetinin siyasi durumu genel olarak istikrarlı olmuştur.

Kazakistan Cumhuriyeti demokratik, laik bir hukuk devletidir. Ülkenin

Cumhurbaşkanı olarak N.Nazarbaev 1991 yılından itibaren bugüne kadar

yönetmenlik yapmaktadır. 1994 yılında ülkenin başkentinin Almatı’dan Astana’ya

taşınması gerçekleştirilmiştir (Kurganbaeva vd. 2004). Demokratik reformların

yardımı ile Kazakistan cumhurbaşkanı devlet kurumları üzerinden kendi gücünü

arttırmıştır. Özellikle 1995 yılından itibaren Nazarbayev’in Kazakistan’ın politik

yapısı üzerindeki etkisi artmıştır. 30 Ağustos 1995 tarihinde Cumhurbaşkanı’nın

yetkilerini arttıran Anayasaya göre Cumhurbaşkan olabilme yaş sınırı ve en fazla iki

50

dönem sınırı, bununla beraber Nursultan Nazarbayev’in görev süresi üzerindeki tüm

kısıtlar kaldırılmıştır (Kazakistan Ülke Bülteni, 2012). 2007 yılının Mayıs ayında

Kazakistan’ın Cumhurbaşkanlığı sisteminden “Cumhurbaşkanlğı – Parlamenter”

sisteme geçilmiş ve 2012 yılından itibaren Cumhurbaşkanlık süresi 7 yıldan 5 yıla

kısaltılmıştır (OSCE 2008). Mecliste ‘Nur Atan’ ve ‘Alga’ muhalefet partisinin

üyeleri görev göstermektedir (Kojometova, 2013).

2.4.2. Kazakistan’ın Büyümesi

Kazakistan egemenliği kazandıktan sonra 1992 yılında GSYIH’yı 7-8 kata

azaltan büyük kriz ile karşı karşıya gelmiştir. Kazakistan'ın ekonomisinin istikrarlı

büyümesi ve gelişmesi "Kazakistan-2030" Kalkınma Stratejisinin kabul edilmesi ile

başlamıştır. Ülkenin kalkınması çelik, petrol ve gaz kaynaklarının üretimiyle

olmuştur (Nepchiporenko, 2007). Ülkenin petrol ve gaz sektörünün toplam

GSYİH’deki payı % 29 ve ihracatındaki payı %57 (Milli İstatistik, 2015) Bununla

birlikte Kazakistan tarım sektöründe lider ülkedir, dünyada un üretimine göre altıncı,

dan üretiminde yedinci sıradadır (http://www.kazembassy.by/econom/totals.html).

1991–1997 yılları ülkenin pazar ekonomisine geçiş süreci gerçekleşmiştir. Genel

olarak ülke artan büyüme trendine sahip olmuş ve Orta Asya bölgesinde iktisadi güç

olarak ortaya çıkmıştır. 2000 yılında iktisadi büyüme %9 oranda, son on sene

içerisinde ise ülkenin GSYIH’sı 5 kata artmıştır. Ülkenin büyümesini petrol ve gaza

olan fiyatların artması ile sağlanmıştır (Kazakistan Milli İstatistik Komitesi, 2007).

Kazakistan ortalama yüksek gelirli bir ülkedir. 2013 yılında GSYIH’nın büyümesi

%6 orandan %3,9 inmiştir. Bunun nedeni petrol sektörünün iç sınırlarla karşılaşması,

dış ticaretteki koşulların ve petrol fiyatlerinin azalması olmuştur. 2014 yılında

Kazakistanda büyüme temposu yavaşlamıştır ve enflasyon düzeyi artmıştır.

GSYIH’nın büyüme temposu 2013 yılında %4,8’den 2014’te %6,9’na yükselmiştir

(Dünya Bankası, 2015). Kazakistan’ın ekonomisi son senelerde istikrarlı gelişmeye

sahip olmuştur. Bu istikrarlı büyümeyi sadece 2008’de ortaya çıkan finansal-iktisadi

kriz etkileyebilmiştir. Ülkede imalat sanayinin azalması gerçekleşmiştir. Fakat

51

GSYIH azalması az oranda azalmıştır. Son senelerde 2008 ve 2009 yılından başka

Kazakistanda GSYIH yüksek oranda büyümesi gerçekleşmiştir. 2012 yılında petrol

fiyatlarının düşmesi büyüme oranın azaltmıştır (Ushbaeva ve Smagulova, 2010).

2.4.3. Kazakistan’ın Altyapısının Gelişmesi

Ulaşım ve İletişim. Kazakistan altyapı gelişimine göre dünyada 62

sıradaymıştır. Dolayısıyla ülkenin ulaşım ve iletişim altyapısı yetersiz ve düşük

seviyededir. Kazakistan’ın yüzölçümünün büyüklüğü, nüfusunun dağılımı ülkede

iletişim altyapısının yüksek maliyetli olmasına neden olmuştur. Demiryolları büyük

bir öneme sahiptir. Ülkede dış borçlanmanın yardımı ile demiryollarının

geliştirilmesi amaçlanmıştır fakat yine de demiryolu altyapısı halen zayıf

durumdadır. Çünkü demiryolu sektörüne gerekli olan malzamelerin yetersiz olması

nedeniyle bakımsız kalmıştır. Kazakistan’da demiryolların uzunluğu 15 000 km’dir.

Ülkedeki karayolları altyapısı da iyileştirmeye ihtiyaç duymaktadır. Kazakistan’da

93 000 km.’lik karayolların 84 000 km.’lik (%90) kısmı asfaltlıdır. Ülkenin bazı

bölgelerinde taşımacılık tehlikesi söz konusu olmaktadır. Bunun nedeni ülke

taşımacılık altyapısının geliştirilmesi için çok az harcama yapmaktadır. Kazakistanın

taşımacılığı ve ulaşım çok yavaş gelişmektedir. 2004 yılında Air Kazakistan iflas

etmiş. Ülkenin ulusal havayolu taşımacılığı özel bir şirket ‘Air Astana’ tarafından

yürütülmektedir (Koray, 2012). Ülkedeki telefon sistemi Orta Asya ülkeleri ile

karşılaştırdığımızda en iyi durumda olanıdır. Mobil kullanım oranı 100 kişiye 33

doğru gelmektedir. İnternet kullanımı ise 2000 yılında 1000 kişiye 6,7 olmuş, 2005

yılında bu değer 4 katına artmıştır. Fakat buna rağmen gelişmiş ülkelerle

kıyasladığımızda yeterli düzeye ulaşamamıştır (Abykaev, 2014). 2010 yılında

Kazakistan’ın iletişim ve ulaşım sektörü büyüme göstermiştir ve GSYIH’nın

%7,9’na denk olmuştur. 2011 yılında ülkede kullanılan ulaşım hatları 15 bin km

demir yolu, 96 bin kmkara yolu, 4, bin km iç su yollarından oluşmuştur. 2003-2012

yılı içerisinde yük taşıma 2 kere artmıştır (Kazakistan Milli İstatistik Komitesi, 2015)

52

Enerji. Kazakista’da petrol ve doğal gaz rezervleri boldur. Kazakistan BDT ülkeleri

arasında Rusya’dan sonra ikinci büyük petrol üreticisidir. Ülkenin toplam elektrik

enerjisinin kapasitesi 18500 megawatt olduğu için %65 kapasitede çalışmaktadır, bu

değer ülke için yetersizdir. Bir günde 1305 bin varil petrol üretilimektedir (Oya

Benli 2008). Kazakistan’da 200’den fazla petrol ve gaz yatağı bulunmaktadır.

Bunlardan çoğu Atırau bölgesinde yerleşmektedir. Ülke bütün dünya petrol

rezervlerinin %3,3 ve doğal gazların %1 sahiptir. Petrol rezervleri 13-18 milyar ton’a

sahiptir (Benli, 2008).

Finans sektörü. Kazakistan’ın finans sektörü 1990’larda ve 2000’lerin başlarında

Merkez Bankası reform ve konsolidasyon gerçekleştirilmiştir. Ülkede bankaların

kurulmasına gerekli izinlerin alınması zor prosedürlerden oluşmaktadır. 2004

yılından itibaren dış borçlanmadaki hızlı artışlar yaşanmıştır. 2007 yılının Ağustos

ayından itibaren ülkede ortaya çıkan küresel kredi sıkışıklığı kredilendirme artışını

yavaşlatmaktadır. 2008 Dünya Krizinden sonra ülkenin finansal sektörü çok

zayıflamıştır bunun için bankalar mevduat artırma çabalarına yönelmiştir. 1 Mart

2011 yılından sonra ülkede 38 banka bulunmaktadır (Koray, 2012).

Genel olarak Kazakistan’ın bankacılık sistemi son senelerde gelişme

göstermiştir. Bankaların aktivleri 2013 yılında %2,7’ye artmıştır. 2013 yılında

Kazakistan’ın dış borcu 137 milyar dolar olmuştur. Onlardan bankacılık sistemin

borcu 13,6 milyar olmuştur, bu ise toplam dış borcun %10 denk gelmiştir. Genel

olarak 2013 yılında bankacılık borcu 1 milyara azalmıştır. Toplam dış borcun 5,5

milyar dolar veya %4 devlet sektörüne aittir, firmalar arası borçlar 66,5 milyar dolar

veya %49’dur (Kazakistan Cumhuriyeti Milli İstatistik Komitesi 2015).

53

2.4.4. Kazakistan’ın Satınalma Gücü ve Pazar Büyüklüğü

Kazakistan’ın nüfusu 17,04 milyon insandır. Hanehalkı 1994 yılından itibaren

bugüne kadar 2 milyona artmıştır. 2013 yılı kişi başına düşen GSYIH’nın değeri 13

bin dolara eşit olmuştur. Genel olarak olumlu dış iktisadi ortam ve kişi başına düşen

gelirin artması yoksulluk düzeyinin azalmasını ve toplumun refahının artmasını

sağlamıştır. Kazakistan’da yoksulluk sınırı 2001 yılında %47’den 2013 yılında %3

inmiştir (Dünya Bankası, 2015). Dünya Krizin başlaması ile petrol, metal ürünlerine

talebin azalmasına ve fiyatların düşmesine sebep olmuştur. Кazakistan bu sorundan

arınmak için ülke milli paranın devalüasyonu gerçekleştirmiştir (Ushbaeva ve

Smagulova, 2010). İstikrarlı iktisadi büyüme sayesinde işsizlik düzeyinin azalması

gerçekleştirilmiştir. Genel olarak işsizlik gençler arasında inmiştir. İşsizliğin

azalmasına iş gücünün eğitim düzeyinin artması ve yeni iş yerlerinin oluşması neden

olmuştur (IMF, 2014). 2000 yılından itibaren işsiziliğin azalması daha hızlanmıştır

(Kazakistan Cumhuriyeti Ülke Raporu 2013). 2014 yılında ülkede işsizlik oranı %5,1

düzeyde olmuştur. Kazakistan 2010 yılında 148 milyar dolarlık bir GSYH’ya ve 9

bin dolar kişi başına gelir düzeyine ulaşmıştır. 1996-2010 arasında GSYH 7 kat, kişi

başına GSYH ise 6,5 kat artmıştır. Ülkede ortalama ücretin değeri 725 dolar iken,

asgari ücret ise 117 dolar olmuştur (Dünya Bankası 2015).

2.5. Kazakistan Cumhuriyetinin Yatırım Ortamınını Geliştirme Reformları

Kazakistan, SSCB dağıldıktan sonra komşu ülkeleri gibi pazar ekonomisine

geçiş için adımları atmaya başlamıştır. 1990’lı yıllar döneminde ülkede

küreselleşmenin getirdiği sonuçların ve ülkelerin yatırım ortamını liberalletirme

nedeniyle, DYY’lerin akımları gerçekleşmeye, bununla birlikte Orta Asya ülkeler

arasında yabancı yatırım için rekabet başlamıştır (Mukashev, 2003). Öncelikle

Kazakistan DYY’leri çekmek için yatırım ortamını geliştirmek için reformları,

stratejileri yapmaya başlamıştır. Kazakistan yatırım ortamını iyileştirme için aşadaki

faliyetleri geçekleştirmiştir:

54

7 Aralık 1990 tarihinde yabancı yatırımlara garanti sağlamak için yasalanmış

yatırım kanunlarının temelini oluşturan yabancı yatırımlar hakkında kanun kabul

edilmiştir (Gumilyov vd., 2013). 27 Aralık 1994 yılında, Kazakistan hükümeti 7

aralık 1990’da kabul edilen kanunu iptal ederek ‘yabancılar yatırımlar hakkında’

yeni kanunu onaylamıştır. Yeni kanunun temel amacı doğrudan yabancı yatırımları

teşvik etmek için bütün koşulları sağlamak olmuştur. 1994 yılından sonra söz konusu

kanunun çerçevesi altında, dış ticareti serbestleştirmek amaçla ithalat kotaları

kaldırılmış, tarifeler indirilmiştir (KATİAD,2006). Yatırımlarla ilgili bir dizi

kanunları kabul edilmiştir (Urazbekov, 2013).

28 Şubat 1997 yılında Kazakistan devleti ‘Yabancı yatırımlara devletin

yardımları hakkında’ kanun kabul etmiştir. Bu kanun teknolojiyi geliştirmeyi, yeni

icatları teşvik etmeyi, yerli üretimi özendirmeyi, yeni iş yerleri oluşturmayı

amaçlamıştır (Erimbetova, 2009). 1998’de ise yabancı yatırımcılar ile ilişkiyi

güçlendirmek için Yabancı Yatırımlar Konseyi kurulmuştur (Juravlev ve Suvorina

2008).

8 Ocak 2003 yılında onaylanan kanun yerli ve yabancı yatırımcılar arasındaki

farklılığı kaldırmaya, aynı haklara sahip olmasına yönelmiştir. Bununla birlikte söz

konusu kanunda yatırım anlaşmazlıkları sorunlarının çözülmesi ile ilgili uygulamalar

bakılmıştır (Morozov, 2005).

Ülkede yatırımcıları teşvik etmek için ‘yatırım ayrıcalıkları’ (investment

prefernce) 2003 yılında sonra uygulanmaya başlamıştır. Yatırım ayrıcalıkları 3 grup

altında toplanır: 1. İş başlama vergi ayrıcalıkları. 2. Dış ticaret yapma vergi

ayrıcalıkları. 3. Hükümetin destekleri. Söz konusu ayrıcalıklar her bir yatırım projesi

için özel destekleri sağlamaktalardır (Kazinvest, 2006).

Kazakistan’da yatırım risk düzeyini indirmek amacıyla, yatırımlarla ilgili

riskin sigortalanmasıyla uğraşan Milli ihraç kredi ve yatırım sigortası kurumu

faaliyet göstermeye başlamıştır (Bijanova, 2004). Ülkede iş ortamını ve girişimciliği

55

geliştirmek için vergi yükümlükleri azaltılmıştır. Katma değer vergisi %20’den

%16’ya, sosyal fonu vergisi %26’dan %21’e indirilmiştir (Esembaev, 2010).

Kazakistan yatırım ortamını geliştirmek ile birlikte ülke imajının olumlu oluşmasına

da çok önem vermiştir. Hatta bu amaçla ülkede bilgilendirme portalı faaliyet

göstermektedir. Bu kurum ülkenin tüm bölgeleri, sektörleri, avantaj ve dizavantajları

hakkında bilgiye sahiptir, kurumun altında yatırımcı ile olan ilişkileri sistematik

denetleme amacıyla ‘yatırım pasaportu’ kurumu çalışmaya başlamıştır (Bijanova

2004).

1998 yılının sonunda ülkenin büyümesi ve kalkınmasını amaçlayan

‘Kazakistan 2030’ stratejik planı kabul edilmiştir. Stratejik Plan Kazakistan’ın

kalkınması ile yatırım ortamını geliştirmeye yönelmiştir (Sagyndybekova, 1994).

Devletin üretim altyapısını geliştirmek, doğrudan yabancı yatırımları çekmek, büyük

iş projelerini gerçekleştirmek için 2001 yılında özel finansal enstitüler (Milli Fond

ve Kazakistan Gelişme Bankası, 2003) ve 2007’de Kazakistan Cumhuriyetinin Milli

Yatırım Konseyi kurulmuştur (Juravlev ve Suvorina 2008).

2.5.1. Kazakistan’da Reformların Sonuçları

Kazakistan egemenliğinin ilk senelerinde diğer ülkelerin perspektivleri

hakkında yeterli derecede bilgiye sahip olmadığı DYY’i çekmede zorluklarla

karşılaşmıştır. Ülkeye 1991’yılından sonra DYY’nin girişi yabancı yatırımlar ile

ortak işletmelerin açılması, dış ticarette engellerin azaltılması, devlet işletmelerinin

özelleştirilmesi, finansal sektörde yabancı sermayenin artması ile gerçekleştirilmiştir.

1993 yılında Kazakistan’da ‘Shevron’ şirketinin yürürlüğe girmesi, diğer uluslararası

şirketlerin yatırım yapmaya başlamasına sebep olmuştur (Sagyndykova, 1994).

Dolayısıyla birinci dönemin amacı yani ülke yavaş yavaş dışa açılmaya başlamıştır.

1994 yılından sonra dış ticarette serbestleşme adımları oldukça artmıştır.

Doğrudan yabancı yatırımların çoğu ham petrol, doğal gaz üretimine, geolojik keşif,

56

madencilik ve ülkenin üretim sektörüne gitmiştir. İlerledikçe yasal çerçevenin

güçlenmesi ve ‘Kashagan’ petrol üretiminin gelişmesi sayesinde doğrudan yabancı

yatırım hacmi hızlı artmaya başlamıştır (Morozov, 2005).

Kazakistan 2030 kalkınma stratejik planının kabul edilmesi ile ülke

egemenlik sonrası ortaya çıkan krizden arınabilmişler (Gövdere ve Kaleli, 2008).

Devlet tarafından gerçekleştirilen reformlar doğrudan yabancı yatırımların ülkeye

girmesini sağlayan en önemli unsurlardan biri olmuştur çünkü yerel ve yabancı

yatırımların arasındaki farklılıklar kaldırılmış ve iki taraf aynı hakklara sahip

olmuşlar. Kazakistan’ın gerçekleştirdiği reformlar oldukça başarılı olmuştur

(Erimbetova, 2009). Bilgilendirme kurumu ülkenin imajını yükseltme çabasında

başarılara sahip olabilmiştirr (Gövdere ve Kaleli, 2008).

2.5.2. Kazakistan’a Doğrudan Yabancı Yatırımların Akımını Engelleyen

Faktörler

Kazakistan’da büyümeyi sağlayan doğal kaynakların, çok sayıda işgücünün

ve iyi bir yatırım ortamı sağlayan bütün koşulların olmasının yanında, ülkeye

DYY’nin girmesini engelleyen faktörler de mevcuttur. Ülkeye DYY’nin girmesini

engelleyen unsurlar aşağıda gösterilmiştir.

Kazakistan’da altyapı gelişmesinin düşük seviyede olması. Kazakistan’da

iletişim, ulaşım, bankacılık sistemi yeterli derecede gelişmiş değildir. Ayrıca ülkede

rekabet güce sahip, eğitim düzeyi yüksek, yetenekli profeyonellerin sayısı azdır

(Shiells, 2003).

Küçük pazar ve ülkenin dünya pazarlarından uzaklığı. Kazakistan

belirttiğimiz gibi dünyanın petrol gaz kaynaklarına zengin, ülkelerinden biridir lakin

iç pazarın küçük ve dünya pazarlarından uzakta yer aldığı için DYY’nin ülkeye daha

çok miktarda akmasına engel olmaktadır (Shiells, 2003).

57

Finans alanının zayıflığı. Kazakistan’ın finansman sektörü oldukça zayıftır.

Ülkenin iç sermayesi çok az miktardadır, dolayısıyla DYY’e bağımlılığı gittikçe

artmaktadır (Madiyarova vd., 2008 )

Rüşvet ve yolsuzluk. Kazakistan’da son yıllarda rüşvet ve yolsuzluk

seviyesinin düşmesine rağmen, bu sorunun DYY’nin ülkeye girmesine engel olduğu

oldukça açıktır. Maalesef rüşvet ve yosuzluk ülkede alışkanlık ve bir “kural”

özelliğini taşımaya başlamıştır (Bayzakova, 2010). Dünya Bankasının

soruşturmasına göre Kazakistan’ın yatırım ortamını zayıflaştıran faktörlerin

arasından ilk sıraya yolsuzluk çıkmıştır (Dünya Bankası Araştırmaları, UNCTAD

2005).

Bürokrasi. Kazakistan’da da iş yapma sürecinde, dökümantasyonu

gerçekleştrimede büyük zorlukları doğurmaktadır (Dünya Bankası 2008).

Milli döviz kurunun istikrarsızlığı ve yüksek enflasyon düzeyi.

Kazakistan’da enflasyon oranın milli döviz kurunun dalgalanmaları risklerin

artmasına sebep olmuştur. Enflasyonun yüksek seviyede olması uluslararası

firmaların faaliyetlerini olumsuz etkilemiş ve bir çok zorlukları yaratmıştır.

(Bayzakova, 2010).

Kazakistan’ın vergi rejimi. Vergi oranlarının indirilmesine rağmen, ülkedeki

vergilerin seviyesi hala göreceli olarak yüksektir. Bu durum ise üreticilerin,

yatırımcıların maliyetlerinin artmasına sebep olmuştur (Dostiyarov, 1998).

2.6. Kazakistan’ın Yatırım Ortamının Gelişmesi

Ülkenin yatırım ortamının gelişip gelişmediğine bakabilmek için, 2004-2014

ülkenin makro göstergelerinin, kurumsal düzeyinin ve altyapı seviyesinin değişip

değişmediğine bakalım. Son on sene içerisinde Kazakistan’da istikrarlı bir büyüme

58

söz konusu başka bir deyişle büyüme oranı ortalama %7-10 olmuştur (Milli İstatistik

Komitesi 2015).

Kazakistan’ın yatırım ortamının gelişip gelişmediğini açıklamak için 2004-

2014 dönemindeki ülkenin enflasyon oranı, büyüme oranı, altyapı düzeyi ve Dünya

Bankasının iş yapma değerleri incelenecektir.

Sene DYY

(milyon

dolar)

İş Yapma

değerlendirmesi

(Sıfıra Uzaklık)

Eflasyon

Oranı

%

Büyüme

Oranı

%

Yol Düzeyi

km

Minimum

Ücret

(Dolar)

Minimum

Ücret Oranı

(Dolar)

2004 4157 7.1 9.6 1840,5

2005 1971 7.9 9.7 1926,9

2006 6624 8.6 10.7 2023,4

2007 11119 10.8 8.9 2124,4 77,34 0,16

2008 14755 17.2 3.2 2191,8 72,29 0,11

2009 13243 7.4 1.2 2104,3 95,12 0,12

2010 17353 57.07 7.1 7.3 2430,1 111,64 0,13

2011 21232 60.24 8.3 7.5 2964,9 104,65 0,11

2012 22100 63.18 5.1 5.0 3221,6 101,36 0,10

2013 18100 63.21 5.8 6.0 - 117,90 0,09

2014 18600 63.59 6.7 4.6 - - -

Tablo 2.4. Kazakistan’ın DYY hacmi ve Büyüme Oranı, Enflasyon Oranı, İş

Yapma Değerlendirmesi, Minimum Ücret, Minimum Ücret Oranı

Kaynak: WB, Ereport

Tablo 2.4.’te görüldüğü gibi 2008 yılı ve 2012 sonrası minimum ücret

değerinden başka bütün göstergelerde azalış yaşanmıştır. Genel olarak ülkenin makro

durumu oldukça istikrarlı olmuştur. Alyapı seviyesinin gelişmesi ve minimumu ücret

düşük seviyede artmıştır. Bununla birlikte İş yapma kolaylığı katsayıları artış

göstermiştir. İş yapma endeksleri bileşenlerinin bazıları yükseliş göstermişler,

bazıları ise tersine değerlendirme sırasında aşağıya inmiştir. Buna göre genel olarak

ülke iş yapma kolaylığına göre 2014 yılında 76 sıradayken, 2015 yılında 77 sıraya

inmiştir.

Aşağıdaki tabloda Kazakistan Cumhuriyetinin Dünya Bankası hazırlayan İş

yapma endekslerinin değerlendirilmesi verilmiştir.

59

DB 2015 değerlendirme

DB 2014 değerlendirme Sıralama değişmesi

İş Başlama 55 53 -2

İzin alma kolaylıkları 154 152 -2

Elektr enerjisi kullanma 97 92 -5

Mülkiyet Kayıt yapma 14 18 4

Kredit Alma 71 67 -4

Azınlık Yatırımcıları Koruma 25 21 -4

Vergi Ödeme 17 16 -1

Sınırlada Ticarette Yapabilme 185 186 1

Anlaşmaların Uygulanması 30 35 5

İflas Durumu Çözmek 63 82 19

Tablo 2.5. 2015 yılında Kazakistan Cumhuriyetinin Dünya İndikatörleründeki

Sıralanması

Kaynak: Dünya Bankası verilerinden yararlanarak yapılmıştır

Tablo 2.5’e göre Kazakistan 2015 yılında 2014’e göre dünya

değerlendirmesinde aşağıya inmiştir. Fakat iflas durumları çözme endeksine göre 19

sıraya yükselmiştir. Söz konusu endeksler Kazakistan’ın ne kadar yabancı yatırım

çekebileceğini ve potansiyelini göstermektedir. Bununla birlikte Mülkiyet Kayıt

Yapma, Sınırlada Ticarette Yapabilme, Anlaşmaların Uygulanması, Endekslerinde

yükseliş yaşanmıştır (Sehovoi, ve Shildibekov, 2012). Diğer endekslerde gerileme

olmuştur. 2005-2010 dönemini dikkate aldığımızda, BDT ülkeleri arasında

yatırımları çekme potansiyeline sahip olan ikinci sıradaki ülke olabilmiştir

(Kazakistan Ülke Raporu, 2011). Fakat son senlerde ülkenin yatırım ortamı genel

olarak gerilemiştir (Dünya Bankası, 2015).

60

2.6.1. Kazakistan Cumhuriyetine Gelen Doğrudan Yabancı Yatırımların

Hacmi

Kazakistan bağımsızlığı kazandığından sonra 1990’lı yıllarda DYY’nin akımı

sınırlı olmuş çünkü DYY’nin akımını etkileyen uygun yasal düzenlemeler yetersiz

olmuştur.

1992-

1999

2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014

6611 1 282

2 835

2 590

2 092

4 157

1 971

6 278

11 119

14 321

13 242

11 550

13 973

13 33

10 221

11101

Tablo 2.6. Kazakistan Cumhuriyetine 1992-2014 yılları Döneminde Giren DYY

hacmi (milyon dolar)

Kaynak: Kazakistan Milli İstatistik Komitesi (2015)

1993-2003 döneminde Kazakistan’a 17 800 milyar dolar DYY girmiştir. Bu

dönemde ülkenin GSYIH %2 orana artmıştır. 2003-2008 yıllarda DYY’nin ülkeye

yönelmesi hızlı artmıştır çünkü ülkede siyasi ve iktisadi istikrarlık sağlanmaya

başlamış ve Astana’nın kurulması Kazakistan’ın imkanlarının göstergesi olmuştur.

Söz konusu senelerde Kazakistan DYY’nin girmesine göre lider ülke olabilmiş

çünkü Orta Asya ülkelerine gelen toplam sermayenin %75’i yönelmiştir (Sultanova,

2010).

Kazakistan’a DYY’nin girmesi diğer Orta Asya ülkelerinin değerleri ile

kıyasla 20 katına yüksek olması, ülkede petrol ve doğalgazı kaynaklarının bolluğu

olmuştur. Bunun için ülkeye DYY’nin girmesi giderek artmıştır. Ayrıva dünyadaki

petrol rezervlerinin büyük miktarına sahip Kashagan yatağının kullanılmaya

başlaması, bu eğilimi daha da artırmıştır Fakat 2008 yılında Dünya Finansal krizinin

sayesinde ülkeye yönelen DYY’nin miktarı azalmıştır (Kazakistan’ın Milli İstatistik

Komitesi 2014).

Krizden sonra ülkede istikrarlı bir ortamın oluşması ve ülkede büyük ölçekli

projelerin gerçekleşmesiyle ülkeye giren DYY’nin hacmi artmaya başlamıştır. 2011

61

yılında Kazakistan’a giren DYY hacmi toplam dünya DYY’ın %1,5 oranına denk

olmuştur. Bunun yanında ülke kendisi de diğer ülkelere yatırım yapmaları

gerçekleştirmeyi başarmıştır. 2011 yılında 7,8 milyar dolar DYY olarak çıkmıştır.

Kazakistan’a gelen DYY hacmi 2012 yılında tekrar azalmıştır, bunun sebebi petrol

fiyatlarının düşmesi olmuştur (Dostiyarov, 2011).

2.6.2. Kazakistan’ın Yatırım Ortamı ve Doğrudan Yabancı Yatırımları

Arasındaki İlişkisi

Aşağıda 1993-2015 yılları arasında Kazakistan’a girmiş olan DYY’ın hacmi

gösterilmiştir.

Grafik 2.4. Kazakistan Cumhuriyetine 1992-2013 yılları Döneminde Giren DYY

hacmi (milyon dolar, mavi çizgi), Dünya DYY’nin eğilimi (kırmızı çizgi, milyar

dolar)

Kaynak: Kazakistan Milli İstatistik Komitesi Verileri üzerinde yapılmıştır

www.stat.kz

0

5000

10000

15000

20000

25000

1992

1993

1994

1995

1996

1997

1998

1999

2000

2001

2002

2003

2004

2005

2006

2007

2008

2009

2010

2011

2012

2013

2014

62

Grafik 2.4’te görüldüğü gibi ülkeye girmiş olan DYY artan trende sahip

olmuştur. Ayrıca göreceli olarak DYY artması 2005 sene sonrası yaşanmıştır. 2008

sonrası iniş göstererek 2009 yılında artmaya başlamış ve 2013 yılında tekrar

azalmıştır. İlgimizi çekn nokta Kazakistan’ın DYY hacim eğilimi Dünya DYY

eğilimi benzer olmuştur. Kazakistan’a akan DYY’ın ülkenin yatırım ortamı ile

ilişkisine bakmak için ülkenin yatırım ortamının değişip değişmediğine bakmamız

gerekmektedir. Bunun için Dünya Bankası hazırlayan ‘İş Yapma’ raporunun

verilerine bakalım. Aşağıda söz konusu raporda yer alan yatırım ortamını açıklayıcı

endekslerin 2004-2014 dönemindeki değişimi verilmiştir.

Grafik 2.5. Kazakistan’ın Yatırım Ortamı Endekslerinin Değerlendirilmesi

Kaynak Dünya Bankası 2015

0

10

20

30

40

50

60

70

80

90

100

2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014

İş Kayıt yapma Kolaylığı Endeksi İş Başlama

İflas durumu çözme

Mülkiyet Kayıt Yapma

Kredi Alabilme

Azınlık Yatırmcıları Koruma

63

Kazakistan’da söz konusu seneler içerisinde istikrarlı bir durum geçerli

olmuştur. Şekil 2.5. göre ülkenin İş yapma endeksi katsayılarının son on sene

içerisinde sürekli artış gösterdiği izlenmiştir. Dolayısıyla bu biligilere dayanarak

ülkenin yatırım ortamının çok az oranda olsa bile geliştiğini söyleyebiliriz. Yatırım

ortamının gelişmesinin doğrudan yabancı yatırımlara olan etkisini incelemek amaçla

aşağıdaki tablo verilmiştir. Bu tablodaki grafikleri kıyaslayarak DYY ve yatırım

ortamı arasıdaki ilişkiye bakabiliriz.

64

Grafik 2.6. Kazakistan’da DYY ve Yatırım Ortamının İlişkisi

Kaynak: Dünya Bankası, Kazakstan Milli İstatistik Komitesi Verileri üzerinde

yapılmıştır

65

Kazakistan’ın DYY ve yatırım ortamı verilerinin üzerinde yapılan şekillere

(Grafik 2.6.) baktığımızda DYY’ler ile minimum ücret oranı (MO) grafiğinin benzer

bir şekilde hareket ettiği görünmektedir. İki grafiği karşılaştırdığımızda 2008 ve 2013

sene sonrası inişler gerçekleşmiştir. Söz konusu 2008 yılındaki azalışın sebebi dünya

kriz etkisi olabilir. 2013 yılındaki inişlerin sebebi 2013 ve 2014 petrol fiyatlarının

azalmasıdır. İş başlama endeksindeki azalışın sebebi olarak Dünya krizi etkisinin

altında ülkede oluşan istikrarsızlık veya dünya krizin yabancı yatırımlara doğrudan

etkisi olabilir.

DYY ve büyüme oranının grafiklerini karşılaştırdığımızda 2008 yılında ve

sonrası büyümenin azaldığı izlenmiştir. Azalış 2011 ve 2013 sonrası başlayarak

devam etmiştir. Bunun sebebi petrol ve gazın ucuzlaması olmuştur. Bunun için

ülkeye giren DYY miktarı azalmıştır diyebiliriz.

DYY ve enflasyon oranı arasında hemen hemen aynı eğilim izlenmiştir,

başka bir deyişle enflasyonun DYY’nin girmesine engel olmamıştır yada tam tersi

enflasyonun artmasına DYY’nin artması sebep olmuştur.

DYY ve minimum ücret arasında ters bir orantılı ilişkinin olduğu izlenmiştir.

Başka bir deyişle DYY’lerin 2008 ve 2012’de azalması minimum ücretlerin artması

ile eşlik etmiştir. Fakat genel olarak DYY artış eğilime sahip iken minimum ücretin

de eğilimi artış göstermektedir. Buradan ülkedeki minimum ücretin artmasına

rağmen çok düşük düzeyde olması DYY’nin girmesini engellememiştir.

DYY ve minimum ücret oranı arasındaki ilişki ters orantılı olduğu tablodan

izlenmektedir. Minimum ücreti oranı 2008 yılından sonra artıp 2010 yılından sonra

azaldığı görünmektedir. Bu senelerde DYY tam tersi 2008 yılında azalmıştır ve 2010

sonra artmaya başlamıştır. Fakat ikisi de artan bir trende sahip olması ülkedeki

minimum ücretin DYY’nin girmesini engellemediğini söylüyor. Başka bir deyişle

ülkede minimum ücretın artması yaşansa sa göreceli olarak mınimum ücret değeri

küçüktür.

66

DYY ve altyapı düzeyi 2008 sonrası inmıştir, ikisi de aynı eğilime sahip

olmuştur. Yani altyapının iyileşmsi DYY ülkeye girmesini sağlamıştır diyebiliriz.

Yukarıdaki analize göre yatırım ortamı ve ülkeye giren DYY hacmi arasında

ilişkinin olduğu görünmektedir.

67

III. BÖLÜM

KAZAKİSTAN VE KIGIZİSTAN’DA DOĞRUDAN YABANCI

YATIRIMLAR VE BÜYÜME

3.1. Kırgızistan Cumhuriyetin’e Giren Doğrudan Yabancı Yatırımların

Yapısal Özelliği

Kırgızistan Cumhuriyetine 1991’yılından bu yana giren DYY’nin

dalgalanması ülkede ortaya çıkan siyasi ve iktisadi olaylardan dolayı olmuştur.

Ülkeye giren DYY hacminin sürekli azalıp ve arttığı görülmüştür. DYY

azalması1998, 2005, 2008, 2010 yılları sonrası yaşanmıştır. Kırgız Cumhuriyetine

1995 yılından sonra girmiş olan DYY’nin hacmi 4, 8 milyar dolar olmuştur.

Yatırımlar çoğu zaman ülkenin imalat sanayi (girmiş olan yatırımların %44), finans

alanı (%19), madencilik sanayisi (%17) sektörlerine yatırım yapmışlar.

Aşağıdaki tabloda Kırgızistan’nın DYY’nin yapısı verilmiştir:

1993,-1998

1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 211 2012 2013

DYY Milyon dolar

136301

44000 89608 90089 115660

146956

175585

210300

136424

189460

37700

0 18900

0 43800

0 69400

0

59100

0

993

200

Tarım, ormancılık ve balıkçılık

0,22

0,5 0,04 0,14 0,4 1,36 5,55 0,38 0,45 1,87 2,0 0 0 0 0 0,3

Dağ madenciliği

1,19

3,68 5,14 4,79 4,37 8,36 5,66 11,55 15,91 18,3 16 1,0 0,2 3,2 4,7 2,7

Imalat Sanayi

20,4

51,3

49,1 56,4 45,6 49,78 52,95 45,07 44,71 39,9 30 29,8 25,2 49,7 57,7 43,2

Su üretim ve dağıtım

0,05

0

0 0 0,02 0,21 1,25 0,04 0,07 0,05 0,04 0,08 0,1 0,0 - 0,0

İnşaat 2,3 3,1 3,6 2,1 2,5 2,8 4,5 5 5,4 4,3 4 3,2 0,8 0,6 0,5 1,1

Oteller ve Restoranlar

0,7 0,2 11,82 7,72 4,16 1,33 0,55 1,19 1,36 0,91 0,8 0,7 1,2 0,5 0,3 0,1

68

Ticaret, Motorlu Araçlar Tamiri

43,1

14,2 16,3 25,8 17,1 15,4 13,9 10,4 10,5 12,1 12 12,2 8,0 8,0 7,6 5,6

Ulaşım ve iletişim

5,9 0,7 3,43 2,56 6,88 3,18 3,91 2,23 3,29 2,81 2,5 2,5 3,4 2,0 4,7 1,6

Finansal Faaliyetler

3,9 1,5 1,75 0,52 5,19 2,69 6,12 19,49 18,69 17,7 13 35,8 5,2 5,7 7,2 9,5

Gayrimenkul faaliyetler

8,5 16,6 6,24 1,53 11,39 2,41 5,01 3,52 2,97 2,96 10 22,4 32,9 20,0 36,6 40,9

Eğitim 0,04

0,04 0,08 80 2,25 6,35 0,57 0 0 0,01 0,01 0,0 0,0 - - 0,5

Sağlık Hizmetleri

0,09

0,07 0 15 6 4,03 0,43 0 0 0,43 0,3 0,1 - - 0,0 -

Tablo 3.1 Kırgızstan’da Doğrudan Yabancı Yatırımların Sektörler Dağılımı

(%)

Kaynak: KC Milli İstatistik Komitesi 2014

Tablo 3.1.’den üretim (imalat) sanayisi, madencilik, ticaret, motorlu arabalar

tamiri, ulaşım, iletişim, gayri menkul ve kiralama faaliyetlerine DYY’nin daha çok

miktarda yönelmesi görülmektedir. Giderek DYY’nin sektörel dağılımı göreceli

olarak değişmemiştir. DYY akımı aynı imalat sanayi, otomobil ve özel kullanım

eşyalarının tamiri, finansal sektöre, emlak kiralama ve ticarete yönelmeye devam

etmiştir.

1993-1998 yılında ülkeye giren DYY hacmi en çok imalat sanayi, ticaret,

motorlu arabalar tamiri, gayrimenkul faaliyetleri, ulaşım ve iletişim sektörlerine

yönelmiştir.

Üretim sanayisine gelen DYY artması devam etmiştir. 2004 yılında toplam

DYY’nın %51’i üretim sanayisine yönelmiş ve 93 mln dolara ulaşmıştır. 2010

yılında %25,2 orana inerek 2011 tekrar artmaya başlamıştır. Üretim sanayi son beş

yıldır sektörel bazda yabancı yatırım çekmedeki birinciliğini devam ettirmektedir.

%13’lük payi ikinci önemli sektör ticaret ve motorlu arabalar tamiratı

olmuştur.

69

Ticaret ve motorlu araçlar tamiratı sektörüne, 1993-1998 yılında ülkeye giren

toplam DYY’nin en çok oranı yönelmiştir. Giderek bu sayı azalmıştır, lakin buna

rağmen ülkenin çok miktarda DYY’nin çekebilen sektörlerinden biri olmaya devam

etmektedir (KC Milli İstatistik Komitesi Raporu 2006).

Dağ madencilik sektörüne yönelen DYY hacmi 2007 yılında DYY girmesi

zirveye ulaşıp 2008 sonrası azalmaya başlamıştır.

Finansal faaliyetlere DYY’nin yönelmesi 2004 yılında 1998’e göre 2 katına

artmıştır, 2005 yılında ise 6 kata artmış, 2008 yılında azalarak 2009’da zirveye

ulaşmıştır. Genel olarak finansal sektöre yönelen DYY’nin değişmemiştir fakat

finans sektörü ikinci sıraya yükselmiştir. Bunun yanında üretim sanayi ve maden

endüstrisinin öneminin artması halen devam etmektedir.

Gayrimenkul faaliyetlerine 2009 yılında DYY’ların toplam %20 oranı

yönelerek artmaya devam etmiştir. Gayrimenkul faaliyetlerine yönelen doğrudan

yabancı yatırımların hacmi giderek artış göstermiştir. 2013 yılında 1993 yılına göre

kıyasla 5 kata artmıştır. Bu sektöre DYY’ler 2008 yılından sonra büyük ölçüde

yönelmeye başalamıştır. 2013 yılında bu sektöre yönelen DYY’nin hacmi 411

milyon dolar olmuştur.

Ulaşım ve iletişim sektörüne gelen DYY’ler sabit bir özelliğe sahip olarak,

2005 yılından sonra biraz azalmaya başlamıştır.

Oteller ve Restoranlara yönelen DYY hacmi tam tersine 2002 yılından sonra

oldukça azalmaya başlamıştır. Su üretimi ülkede büyük öneme sahip olmasına

rağmen DYY bu sektöre yönelmesi çok az olmuş ve az miktarda yönelmeye devam

etmiştir. 2004 yılında tarım, orman ürünleri ve avcılık asektörüne yönelen DYY’nin

hacmi 2003 yılına göre 5 kez artmış ve 6 milyon dolar olmuştur. Fakat 2005 yılında

oldukça büyük ölçüde azalmıştır (KC Mali Bakanlığı 2013).

70

Ülkeye gelen doğrudan yabancı yatırımlar genel olarak aşağıda gösterilen

ülkelerden gelmiştir.

Ülkeler 2001 (%) 2003 (%) 2005 (%) 2007 (%) 2010 (%)

BDT dışı ülkeleri 92 80,9 75 67 85,42

Kanada 13 21 12,87 7,4 26,12

Türkiye 17 17 7,92 5,8 11,71

ABD 18 6 5,44 2,6 10,65

Almanya 24 3 17,82 22 9,79

İngiltere 1 0,6 14,35 19,04 9,46

Çin 2 9 1,48 1,04 2,76

Güney Kore 3 4,76 0,19 - 2,71

G.Kıbrıs 0,5 0,68 1,9 0,47 1,38

İsveçre 0,2 2,04 0,49 0,15 1,31

Avustralya 0,08 0,06 1,99 1,58 1,08

BDT ülkeler 6 18 24,25 33 14,58

Kazakistan 1 8,84 19,8 29,62 8,89

Rusya 3 7,48 3,9 3,17 4,28

Tükrmenistan 0,03 0,01 0,001 - 0,58

Özbekistan 1 0,4 0,14 0,02 0,26

Beyaz Rusya 0,1 0,6 0,2 1,15 0,24

Tablo 3.2. Kırgızistan’ın Asıl Yatırımcı Ülkeleri

Kaynak: Kırgızistan Cumhuriyeti İstatistik Komitesi (KC Yatırımlar 2000-

2006), Bişkek 2006

Tablo 3.2’den görüldüğü gibi Kırgızistan’ın asıl yatırımcı ülkeleri olarak

Kanada, ABD, Türkiye, Almanya, İngiltere, Kazakistan, Rusya olmuştur.

Kırgızistan’a 2001-2010 periodu arasında gelen doğrudan yabancı yatırımların çoğu

BDT ülkeleri dışındaki (85,42) ülkelerden gelmiştir.

Ülkeya büyük miktarda DYY gönderen ülkelerden biri Kanada’dır. Kanada

çoğu zaman ülkeni altın üretim, geolojik keşiflere yatırımlarının yöneltirmiştir.

Ülkedeki en büyük altın üretimi yapan şirket ‘Kumtor’ Kanada yatırımcıları

tarafından işletilmektedir. Kanada’dan gelen yatırımlar oldukça istikrarlı olmuştur ve

ortalama toplam DYY’nin %15 oranına denk gelmiştir.

71

Türkiye de Kırgızistan’ın büyük yatırımcılarından biridir. Türkiyeden gelen

yatırımlar çoğu zaman ticaret ve üretim sektörüne yönelmiştir. Gelen yatırımlar

dalgalı özelliği taşıyarak son zamanlarda azalmıştır.

ABD’den gelen yatırımlar %7 oranda olup son zamanlarda azalış yaşanmıştır.

İngiltereden yönelen yatırımlar ise 2001 yıllarında çok az miktarda (%1) olup 2005-

2007 yılları 17 kata artmıştır. Genel olarak ingiltereden yönelen yatırımların %95

geo araştırmalara yönelmiştir.

Almanya’dan yönelen DYY’nin hacmi 2001 yılında %24 olarak, giderek

azalmaya başalmıştır. DYY’ler yeniden üretime %94,7, onların 89,5 mineral ürünleri

üretim sanayisine yönelmiştir.

BDT ülkeleri içinden Kazakistan (% 12 ) ve Rusya (%4) Kırgızistan’a büyük

ölçüde yatırım yapmakradırlar. Kazakistan çoğu durumda ülkenin ticaret, finansal,

tarım sektörlerine yatırım yapmıştır. Rusya ise enerji üretim, bankacılık ve iletişim

sektörlerine yatırımlarını yöneltmiştir.

Genel olarak 1991-2013 kadar ülkeye giren DYY’ın çoğu ortalama: üretim

sanayisine, gayrimenkul, finans sektörü, ticaret, geo araştırmalara v.s. yönelmiştir

(Medetbekova, 2010).

3.2. Kırgızistan Cumhuriyetinin Büyümesine Doğrudan Yabancı

Yatırımların Etkisi

Kırgızistan bağımsız bir ülke olduğundan sonra öncelikle pazar ekonomisine

geçmek va yatırım ortamını geliştirmek için belirli bir reformları yaparak başarılara

ulaşabilmiştir. Ülkeye giren DYY’nin miktarı çok olmasa bile giderek artmıştır.

DYY’nin ülkeye girmesi iç ve dış faktörlere bağlı olarak dalgalı olmuştur (Acatürk

ve Arslaner 2004).

DYY’ın ülkeye nasıl bir etkide bulunduğunu açıklamak araştırmamızın

önemli amaçlarından biridir. DYY’ın ülkenin büyümesini etkiledi mi ya da tam tersi

gerilemesine sebep oldu mu bu sorulara yanıtlamalıyız.

72

Kırgızistan tarımsal, su kaynağına zengin ülkedir. Bunun yanında üretim

sanayi, dağ madencilik, ticaret, araç ve motor tamiratı, inşaat ulaşım ve iletişim

sektörleri ülkenin büyümesine oldukça büyük katkıda bulunmaktalar (KC Milli

İstatistik Komitesi, 2015)

Aşağıdaki tabloda ülkenin GSYİH’nın sektörel dağılımı verilmiştir:

1993-1998

1999

2000 2001 2002

2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013

GSYIH 100 100

100 100 100

100 100 100 100 100 100 100 100 100 100 100

Tarım, ormancılık ve ormancılık

41,5 37, 33,8 43,8 35,6

33,2 32,7 28,7 28,1 26,8 25,0 24,3 18,4 16,8 16,8 9,7

Dağ madenciliği

- - - 0,5 0,5 0,5 0,6 0,6 0,5 0,4 0,4 0,6 0,5 0,7 1,0 0,6

İmalat sanayi

17,1 15,0

21,8 18,7 15,7

14,4 12,7 12,8 10,7 10,8 11,0 11,6 15,9 13,2 13,2 14,4

Su üretim ve dağıtım

- - - 5,6 4,4 4,5 3,4 3,3 3,7 3,4 2,3 1,3 2,4 3,5 3,5 3,9

İnşaat 3,2 4,3 3,74 4,1 3,8 3,1 2,9 2,9 3,1 3,3 3,6 6,2 5,4 5,3 6,4 4,6

Ticaret, araç ve motor tamiratı

11,2 12,6

13,5 12,3 13,2

15,0 16,8 17,9 19,9 18,8 18,1 16,2 15,9 16,6 16,8 16,43

Oteller ve restoranlar

- - - 0,6 0,9 1,3 1,6 1,7 1,6 1,4 1,3 1,3 1,2 1,3 1,6 1,4

Ulaşım ve iletişim

1,0 1,4 1,72 3,4 4,2 5,2 5,9 7,2 7,0 8,1 9,0 8,1 9,1 8,9 8,9 5,9

Finansal faaliyet

1,0 1,0 0,2 0,4 1,1 1,6 1,5 2,0 2,6 2,6 3,3 3,8 3,9 3,6 3,6 3,7

Gayrimenkul faaliyetleri

0,1 0,1 0,1 2,8 2,6 2,9 2,7 2,7 2,8 2,8 3,1 3,9 4,8 4,2 4,3 4,5

Eğitim 3,8 4,1 3,2 3,2 3,3 1,5 3,8 3,6 3,7 3,7 4,1 4,1 4,4 4,2 5,6 5,7

Sağlık ve sosyal hizmetler

2,1 2,6 2 1,8 1,7 1,5 1,6 2,0 2,0 2,1 1,9 2,0 2,6 2,2 1,8 2,0

Tablo 3.3. Kırgızistan Cumhuriyetinin GSYIH’sının Sektörel Dağlımı

Kaynak: KC Milli İstatistik Komitesi

Tablo3.3. görüldüğü üzere GSYIH’ye önemli katkıyı tarım, avcılık,

ormancılık ve balıkçılık, ticaret; otomobil ve özel kullanım eşyalarının tamiri, imalat

sanayi, gayri menkul faliyetleri, ulaşım ve iletişim, inşaat sektörleri sağlamaktadır.

73

Ülkenin tarım sektörü, en yüksek düzeyde istihdamı ve GSYIH’nın ortalama

%25 oranın sağlamaktadır. Tarım sektörünün GSYIH’daki payı, ülkenin 1993-1999

döneminde %41 olmuştur. Fakat giderek bu değer azalmaya başlamıştır. 2013

yılında ise 1993-1999 yılları değeriyle kıyasladığımızda 5 kata azaldığını görüyoruz.

Tarım ürünlerinin ihracattaki payı da oldukça yüksek olmaya devam etmektedir.

Sektörün bileşenleri olan hayvancılık sektörünün payı- %46,5, tarımın payı- %51,5,

hizmetlerin payı- %1,9, avcılık ve ormancılığın payı ise- %0,1 oranında olmuştur

(KC Milli İstatistik Komitesi 2015)

Ülkenin ikinci önemli sektörü üretim sanayi sektörüdür. Bu sektör ülkenin

GSYIH’nın %15 oranını sağlamaktadır. Üretim sektörü kendisine ağır ve hafif sanayi

sektörlerini içermeştedir. Hafif sanayi tekstil, gıda sektörlerini, ağır sanayi ise

metalürji (madencilik), dağ madenciliği içermektedir. Tekstil sektörü son zamanlarda

çok hızlı gelişmekte olan sektörlerden biri olmayı başarmıştır. Bu nedenle tekstil ve

konfeksiyon sektörü Kırgızistan sanayisinin lokomotifi haline gelebilmiştir.

Kırgızistan’da altın kaynağı boldur, bunun için ülkede altın üretimi büyük yere

sahiptir. Kumtor işletmesinin kendisi GSYIH’nın %12 oranın sağlamaktadır (KC

Milli İstatistik Komitesi, 2015).

Kırgızstan altın kaynağının dışında su kaynagına da zengindir, dolayısıyla

elektrik enerjisi üretimi sektörü ülkedeki temel endüstrilerden birisidir. Fakat ülkede

su kaynaklarının iyi ve rasyonel kullanmamasından, su üretimi ve dağtımı

sektörünün GSYIH’daki payı az olmaya devam etmektedir (ortalama olarak

%3,6’dır). Bunun sebebi üretilen elektrik enerji düşük füyattan arz edilmektedir ve

yetersidir (Özden, 2011 ve KC ÜLKE PROFİLİ 2011).

Hizmet sektörlerinin GSYİH’ye katkısı %46,6 oranındadır. Ülkenin ulaşım

ve iletişim sektörünün GSYIH’daki payı soz zamanlarda artmıştır, ortalama payı %8

olmuştur. Bu artış 2004 yılından sonra ortaya çıkmıştır, bunun sebebi yolları

geliştirme planının yürürlüğe girmesidir ve mobil bağlarının gelişmesidir (KC Ülke

Rehberi 2013, Kırgızistan Dışişler Bakanlığı).

74

Ülkede ikinci istihdamı sağlayan sektör ticaret sektörüdür, bu sektörün son

zamnlarda önemi daha da artmaktadır, bunun nedeni sınırların açılması ve tarifelerin

indirilmesi olmuştur. Toplam ticaretteki toptan ticaretin değeri %33, perakende

ticaret payı % 53 olmuştur.

Ülkenin finasal sektörü son beş yılda büyük önem kazanmaya başlamıştır ve

GSYIH’daki payı % 3,4’dür. Bunun nedeni 2008 sonrası sektör yeniden

temellendirilmiştir. Günümüzde Kırgızistan’da 22 ticari bankasi faaliyet

göstermektedir. Bunların içinde, 15’i yabancı sermayeli bankalardır.

Ülkenin söz konusu sürükleyici sektörleri olarak üretim sanayi sektörü,

madencilik, ticaret ve otomobil tamiri, gayrimenkul faaliyetleri, ulaşım ve iletişim

sektörleri olduğunu görebildik. Dolayısıyla bu sektörler ülkenin büyümesinde önemli

yere sahip olduğu anlaşılmaktadır. Aşağıdaki tabloda 3.4’te GSYIH büyümesinde

yüksek paya sahip olan ve DYY’nin en çok yönlenen sektörleri verilmiştir.

Sürükleyici sektörleri DYY en çok çekebilen sektörler

Tarım, avcılık, ormancılık ve balıkçılık İmalat Sanayii

Ticaret; otomobil ve özel kullanım eşyalarının

tamiri

Gayrimenkul mallar ile yapılan işlemler, kira ve

tüketicilere sunulan hizmetler

İmalat Sanayi Dağ madenciliği

Gayri menkul faliyetleri Ticaret; otomobil ve özel kullanım eşyalarının

tamiri

Ulaşım ve iletişim Ulaşım ve iletişim

Eğitim İnşaat

İnşaat Finansal sektör

Tablo 3.4. Kırgızistan Cumhuriyetinin Sürükleyici Sektörleri ve En çok DYY

Çekebilen Sektörleri

Tabloda 3.4.’te gördüğümüz gibi ülkeye gelen DYY bazı kısmı sürükleyici olan

sektörlere, diğer parçası ise üretkenliği düşük olan sektörlere yönelmiştir. Ülkeye

gelen toplam DYY’nin ortalama olarak %51 ülkenin sürükleyici: dağ madenciliği,

ticaret; otomobil ve özel kullanım eşyalarının tamiri, imalat sanayi, gayri menkul

75

faliyetleri, ulaştırma ve iletişim, inşaat, finansal sektör sektörlerine yönelmişken,

diğer bölümüise diğer sektörlerine yönelmiştir. Yukarıdaki bilgileri analiz edersek

ülkenin büyümesini belirli bir oranda DYY’nin sağladığını söyleyebiliriz. Çünkü söz

konusu sürükleyici sektörler ülkenin GSYIH’da ve ihracat yapmasında önemli yere

sahiptir. Ayrıca madencilik sektörü, ülkenin ekonomisinin büyümesine katkı

sağlayabilmiştir diyebiliriz çünkü altın üreten Kumtör işletmesinin kendisi GSYIH

%8 sağlamaktadır. Sonuç olarak ülkeye giren doğrudan yabancı yatırımların ülkenin

büyümesini belirli bir düzeyde olumlu etkilediğini söyleyebiliriz.

3.3. Kazakistan Cumhuriyetin’e Gelen Doğrudan Yabancı Yatırımların

Yapısal Özelliği

1991-2013 yıllar itibariyle Kazakistan’a gelen DYY’ın ana sektörlere göre

dağılımı aşağıdaki tabloda verilmiştir. Tabloda 3.5.’te görüldüğü gibi doğrudan

yabancı yatırımların çoğu madencilik ve üretim sanayisine yönelmiştir.

1993-2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013

DYY milyar dolar 62390 10624 18453 19809 19017 18144 19850 22000 18100

Tarım, ormancılık ve

balıkçılık

0,03 0,35 -0,13 0,16 0,3 0,07 0,02 0,1 0,2

Madencilik ve

taşocaklığı

55,9 22,5 29,2 15,7 21,5 21,9 17,7 18,3 19,1

İmalat sanayi 12,9 6,0 5,7 8,9 9,4 11,4 14,5 15,6 14,9

Su, gaz elektrik üretimi 1,3 0,3 0,2 0,7 -2,19 0,4 0,6 0,9 1,3

İnşaat 1,1 3,5 2,6 2,2 3,1 3,7 1,9 2,0 2,3

Ticaret, araç ve motor

tamiratı

2,7 6,9 6,7 4,2 5,8 7,9 6,7 6,3 6,2

Otel ve restoran

işletmeciliği

0,3 0,09 0,3 0,2 0,4 0,1 0,09 1,2 1,0

Ulaşım ve iletişim 1,8 2,8 0,9 1,3 1,2 2,5 1,8 1,5 1,2

Finansal ve sigortalık

faaliyet

1,1 4,3 16,1 11,3 3,28 1,6 2,0 2,1 2,5

Gayrimenkul faaliyetleri 21,4 52,2 37,8 40,1 57,7 48,6 54,2 50,3 48,2

Eğitim, sağlık ve sosyal

hizmetler

0,3 0,05 -4,8 0,3 0,02 0,3 0,5 0,6 0,1

Tablo 3.5. Kazakistan Cumhuriyetinin Doğrudan Yatırımlarının Sektörel

Dağılımı

Kaynak: Kazakistan Merkez Bankası

76

1993-2013 döneminde Kazakistan’a girmiş olan DYY’nin sektörel dağılımına

göre toplam yatırımların %42 ülke ekonomisinin gayrimenkul faaliyetlerine,

kiralama ve iş hizmetleri sektörlerine yönlendirilmiştir. Bunların %95 oranı

geopolitik araştırmalara, %30,6 – madencilik sektörüne, %10,5 –işletme sanayisine.

Bundan başka toplam DYY miktarının az parçası ticareti geliştirmeye ve (%5,7) ev

eşyalarına, (%4,9) finans sektörüne, (%2,3) inşaata ve (%1,6) ulaşım araçları ve

iletişim sektörlerine yönelmiştir, diğer sektörlere ise bütün %1 yollanmıştır. DYY

böyle bir dağılımının sebebi sektörlerin sağlayan getirisine bağlıdır. 2005-

2011yılındaki DYY’nın dağılım yapısı 1993-2005 yılındaki dağılım yapısı ile

aynıdır, başka bir deyişle DYY ülkenin aynı sektörlerine akmasını devam ettirmiştir

(Hon E. 2012).

Tablodan izlendiği ülkenin en çok istihdam sağlayan sektörüne yönelen

DYY’nin miktarı çok az olmuştur. Bu sektöre toplam DYY’nin ortalama olarak

%0,09 olmuştur.

Kazakistan’ın en çok miktarda DYY’leri çekebilen sektörü madencilik (ham

petrol ve gaz sektörleri), üretim sanayi ve metalürji sektörüdür. Madencilik

sektörüne 1993-2005 dönemine kadar 72,930 milyon dolar yatırım girmişkin, onların

%87’si yani 63,326 milyon doları ham petrol ve gaz alt dalına yönelmiştir, kalan

%13’si ise maden sektörünün diğer bileşenlerine yönelmiştir (Arinov, 2006).

Ticret, araba ve motor tamirciliği sektörü de DYY’nin oldukça büyük kısmını

çekebilmiştir. Dikkat çekici nokta bu sektöre yönelen DYY hacmi istikrarlı,

dalgalanmalrı çok az oranda olmuştur. Genelolarak bu sektöre yönelen DYY’nin

ortalamas % 6,3 olmuştur.

Ülkenin finansal sektörüne gelen DYY’nin miktarı 2007 yılına kadar artarak,

2008 sonrasından itibaren çok azalmaya başalamıştır. 2007 yılında bu sektöre

yönelen DYY’nin oranı %16,1 olmuştur. 2009 yılında bu değer 4 kata azalarak

%3,28 olmuştur. 2013 yılında ise sadece %2,5 orana denk gelmiştir. Bunun sebebi

77

ülkenin finans sektörünün zayıflaması olmuştur. Ülkenin milli rezervleri azalarak,

bütçe açığı giderek artmaktadır (Kazakistan Cumhuriyeti Milli Bankası 2015).

Ülkeye yönelen DYY’nin büyük ölçümü gayrimenkul, kıralama faaliyetlerine

yönelmiştir. 2009 yılında bu sektöre gelen DYY’hacmi toplam DYY’nin yarısına

denk olmuştur. Gayrimenkul sektörü neredeyse toplam yatırımların ortalama %40

sahip olmuştur.

DYY’nin sektörel dağılımında dengesizliğin olduğu görünmektedir sebebi

ülkenin sadece üç ana sektörü toplam DYY’nin %75 faizi ait olmaktadır. Bunun

dışında DYY’nin bölgesel dağılımı da aynı durumdadır (Bijanova, 2004: 28). Çoğu

zaman DYY’nin büyük yarısı Astana’da yerleşen iş yerlerine ve petrol, doğalgazı

üretilen bölgelere yönelmiştir (KATIAD, 2006). Bu sorun 1991 yılında bugüne kadar

sürmektedir, yani DYY yapısı çok değişmemiştir (Gövdere ve Kaleli, 2008).

Toplam olarak Kazakistan’a 116 ülkeden yatırım yapılmaktadır. Tablo 3.6’dan

görüldüğü gibi Kazakistan’a en çok BDT ülkeleri dışındaki ülkelerden yatırım

yapılmıştır. En çok miktarda DYY’ler ABD ve Holonda’dan yönelmiştir. 1993-2006

yılına kadar Holonda’dan gelen DYY’nin ortalaması 1,456 milyar dolar, %24,1 oran

olmuş ABD’den ise 1 milyar civarında ve %13 oranda olmuştur. Genelde

Holonda’nın yatırımları genelde geolojik keşiflere, petrol üretimine yönelmiştir.

78

Üçüncü sırada İngiltere olmuş ve DYY’nin hacmi %11 olmuş ve genelde bankacılık

ve geolojik keşiflere yönelmiştir. BDT ülkelerin içinden Rusya’dan gelmiş ve %3,9

orana eşit olmuştur. Kanadadan ülkelerden gelen DYY oranı %9, Fransa %6 ,

İsveçre %3,4, Çin %3,9, Güney Kore %2,8 eşit olmuştur (Esembaev, 2010).

3.4. Kazakistan Cumhuriyetinin Büyümesine Doğrudan Yabancı

Yatırımların Etkisi

Kazakistan 1998’de kalkınma gelişme stratejisini kabul ettikten sonra hızlı

büyümeye başalmıştır. Genel olarak ülkenin büyümesini istikrarlı bi özellik taşıdığını

söyleyebiliriz. İktisadi gelişmenin sayesinde işsizlik ve yoksulluğun düzeyi

azalmıştır. 2013 yılında GSYIH 8,7 milyar veya %27 olmuştur (Kazakistan İktisat

Bakanlığı Raporu 2011). Son beş senede ülkenin büyümesi ortalam %7 olmuşturç

Günümüzde Kazakistan Dünya Bankasının klasıfikasyosuna göre, orta gelirli

ülkelerin grubuna aittir (Dünya Bankası 2011). Kazakistan’ın büyümesi hangi

faktörlerin katkısıyla gerçekleştiğini incelemek için GSYIH’sının sektörel dağılımına

bakılmıştır.Ülke ekonomisinin büyümesine katkıda bulunan ana sektörleri aşağıdaki

tabloda gösterilmiştir.

1993-2005

2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013

GSYIH 100 100 100 100 100 100 100 100 100 Tarım, ormancılık ve balıkçılık

6,4 8,1 8,5 5,3 6,2 4,5 5,0 4,3 4,2

Madencilik 33,0 36,8 34,6 38,8 32,4 34,0 36,6 33,7 30,3 İmalat sanayi 20,3 23,5 22,9 20,9 17,3 17,6 17,4 17,9 16,5 Su, gaz üretim 3,1 3,045 3,19 3,38 3,27 3,21 3,29 3,17 3,1 İnşaat 7,8 14,1 12,6 11,1 10,7 7,7 6,6 6,3 6,91 Ticaret, araç ve motor tamiratı

11,8 11,2 11,4 12,2 12,2 13,0 13,8 15,2 14,3

Ulaşım ve iletişim 11,8 16,5 15,3 8,5 8,3 8,0 7,0 7,5 13,2 Finansal ve sigortalık faaliyet

3,2 4,3 3,4 5,3 5,0 3,6 2,0 2,1 2,0

Eğitim 3,5 3,1 3,2 2,8 3,2 3,2 3,2 3,1 3,0 Sağlıkve sosyal hizmetler

1,7 1,7 1,6 1,5 1,8 1,7 1,7 1,7 1,7

Gayrimenkul faaliyetleri

15,1 16,3 14,5 15 15,9 8,6 8,7 8,7 8,4

Ürünlere ve ithalata net vergiler

3,9 4,1 4,3 4 3,3 5,3 6,6 6,1 6,0

Tablo 3.7. Kazakistan Cumhuriyetinin GSYIH Sektörel Dağılımı

Kaynak: Kazakistan Cumhuriyet Milli İstatistik Komitesi

79

Tablo 3.7’den görüldüğü gibi ülkenin büyümesini daha çok madencilik ve imalat

sanayisi, gayrimenkul, kira ve tüketicilere sunulan hizmetler, ticaret; otomobil ve

özel kullanım eşyalarının tamiri, ulaşım ve iletişim, tarım, ormancılık ve balıkçılık,

inşaat sektörü sağlamıştır.

Kazakistan Soviyet Birliğinin dağılımından sonra ülkede ortaya çıkan

durgunluk ülkenin üretim gibi sektörlerini büyük zarara uğratmıştır. 2000 yılından

itibaren sanayi sektörü GSYIH içindeki %33 oranındaki paya sahip olarak yeniden

ekonominin en önemli sektörü haline gelmiştir. Sektörün gelişmesinde önemli rölü,

yatırımlarla önem kazanan petrol sektörü oynamıştır. Sanayi sektörünün GSYIH payı

2012 yılında %39,6 olmuştur. Gıda sanayi ürünlerinin ihracat gelirleri içindeki payı

%3’ün altında olmuştur. 1999 yılında gözlenen ekonomik canlanma petrol

fiyatlarının yükselmesi ve tarım sektörünün canlanması dolasıyla olmuştur

İnşaat sektörü tamamen petrol sektörüne bağımlı olup, sektörün GSYIH’daki

payı ortalama % 8,2 eşit olmuştur. Büyümeyi inşaat sektörü oldukça istikrarlı olarak

etkilemiştir çünkü GSYIH’daki sahip olan payındaki galgalanmalar büyük ölçüde

olmamıştır.

Tarım sektörü en fazla istihdam sağlayan sektördür. 2006 yılında tarım

sektörünün GSYIH’daki payı yalnızca %8,0 olmuştur. Fakat 1992’de bu oran %23

idi. 1993-2005 yılında tarımın GSYIH’daki ortalama payı 6,4 olarak, 1992

senesindeki değere göre dört kata azalmıştır. Günümüzde ise bu sektörün

GSYIH’daki payı azalmaktadır (Benli, 2008 ve Kazakistan Ülke Raporu 2015).

Bankacılık ve finans piyasası 1993-2005 senelerde Kazakistan Merkez

Bankası kontrolü ile reform sürecine geçmiş, lakin sektörün GSYIH’daki payı

giderek azalmıştır ve 2012’yılında GSYIH payı %2,1 olmuştur (Merkez Bankasının

Yıllık Raporu, 2012). Ayrıca sektördeki inişler 2008 yılında ortaya çıkan Dünya

Krizinden sonra azalmaya başalamıştır.

80

Ülkenin ticaret, araba ve motor tamirciliğinin GSYIH’daki payı hep artmıştır.

Sektörün GSYIH’daki payının ortalaması %11,4 olmuştur. Sektörün artışı 2012’de

zirveye ulaşıp 2013 yılında %0,8’e azalmıştır. Söz konusu senede GSYIH kendisi de

%1,7 azalmıştır. Bunun sebebi petrol fiyatlarının azalması olmuştur (Somuncuoğlu,

2011).

Gayrimenkul sektörünün GSYIH’daki oranı ortalama %11,7 olmuştur. Fakat

bu sektörün payı giderek azalmaktadır. Bu azalış 2008 sonrası başlamıştır, 2009

yılında gayrimenkul sektörünün GSYIH’daki payı 2008 yılına göre iki katına azalmış

ve 2009 itibaren %8 oranda olmuştur.

Ülkenin büyümesini sağlayabilen diğer bir sektör ulaşım ve iletişim

sektörüdür. GSYIH’daki ortalama payı %9,1’dir. Bu sektörün büyümedeki payı

2007’den sonrası iki katına azalmıştır ve böyle devam etmiştir.

Ülkenin ekonomisi üretim sanayi, gayrimenkul, madencilik, ulaşım ve

iletişim sektörleri sayesinde büyüyebilmiştir diyebiliriz çünkü Kazakistan ekonomisi

için belirttiğimiz gibi madencilik: petrol, doğal gaz üretim sanayisi çok önemli bir

yere sahiptir. Bununla beraber ülkenin büyümesinde üretim, gayrimenkul, ulaşım

iletişim, araç ve motor tamirciliği sektörleri önemli katkıda bulunmuştur. Elde

ettiğimiz gözlemlerimize göre ülkeye gelen DYY’nin çoğu söz konusu sektörlere

yönelik olduğunu görmüştük. Dolayısıyla ülkenin lokomativ sektörleri olarak da

yakıt enerji sektörü, imalat sanayi sektörü sayılabilir. Neticede söz konusu sektörleri

ülkenin sürükleyici sektörleri olarak kabuledilebilir. Aşağıdaki tabloda ülkenin

üretken ve DYY en çok yönlenen sektörleri verilmiştir:

Ülkenin sürükleyici sektörler DYY’nin payı yüksek sektörler

Madencilik ve imalat sanayisi

Madencilik

Gayrimenkul, kira ve tüketicilere sunulan hizmetler

Gayrimenkul, kiralama ve benzer faaliyetler

Ticaret; otomobil ve özel kullanım eşyalarının tamiri

İmalat sanayi

Ulaşım ve iletişim

Finansal faaliyetler

Finansal sektör

İnşaat

81

Tarım, ormancılık ve balıkçılık Ulaşım ve iletişim

İnşaat sektörü

Elektrik, gaz ve su üretimi

Tablo 3.8. Kazakistan Cumhuriyetinin Sürükleyici ve DYY’nin payı yüksek

sektörleri

Tablo 3.8.’de göndüğü gibi ülkenin en iri sürükleyici olan sektörlerine

DYY’lerin yarısınan çoğu yönelmiştir. Bunun dışında doğrudan yabancı sermaye

yatırımları madencilik ve imalat sanayi, gayrimenkul, kiralama ve benzer faaliyetler,

finansal faaliyetler, inşaat, ulaşım ve iletişim, elektrik, gaz ve su üretimi gibi üretken

olan sektörlerine yönelmiştir. Bu ise DYY’ın etkili olduğunu ve ülkenin

büyümesinde katkıda bulunduğunu göstermektedir. Başka bir deyişle DYY’nin akımı

belli bir sektörlere yönelerek ülkenin büyümesini sağlamıştır. Söz konusu sektörler

DYY yardımı ile sürükleyici sektör olarak ortaya çıkabilmesi söylenebilir. Ya da

sürükleyici sektörlerim verimliliği yüksek olduğu için daha çok miktarda DYY

çekebilmiştir.

3.5. Ekonometrik Analiz

3.5.1. Ekonometrik Analizin Teorik Temeli

Araştırmada zaman serisi verileri kullanılmıştır. Zaman serilerinin en önemli

sorularından biri, söz konusu serilerin durağan olup olmamasıdır. Analizin sonucu

olarak ekonometrik olarak anlamlı ilişkilere sahip olabilmesi için analiz edilen

değişkenlerin durağan seriler olması gerekmektedir. Teoride, bir zaman serisinin

ortalaması, varyansı ve kovaryansı uzun zaman arasında sabit kalıyorsa, serinin

durağan olduğu anlamına gelir (Greene, 2002). Bir regresyon denklemindeki

değişkenlerden her hangi birisi yukarıdaki tanıma göre durağan olmadığı durumda

değişkenler arasındaki ilişki tutarlı olmayabilir. Bunun için regresyonun gerçek

82

yoksa yanıltıcı bir ilişkiyi mi ifade ettiği zaman serilerinin durağan olup

olmamalarıyla ilgilidir.

Zaman serisinin durağan olup olmadığı iki yol ile test edilebilir:

1- Grafik ve korelogram testi yöntemi,

2- Birim köklerin varlığını açıklama testi yöntemi.

Basit bir durağanlık testi olan korelogram testi, otokorelasyon fonksiyonu

kavramına dayanır (Harve, 1999).

Birim kök testi, bir önceki dönemde değişkenin aldığı değerin, bu dönemi ne

şekilde etkilendiğini ortaya çıkartabilir. Başka bir deyişle değişkeninin bu

dönemde aldığı değerin geçen dönemdeki değeri olan ile ilişkisi:

= + (1)

biçiminde kurulabilir. Burada stokastik bir hata terimidir.

Bir serinin durağan olup olmadığını birim kök testiyle şu işlemle

araştırılmaktadır: bu testte hipotez bir nolu dekleme göre:

: P=1, : P<1. Eğer : P=1, ise serinin durağan olmama durumunu gösterir.

Testi yapmak için denklemde her iki taraftan y(t-1) çıkartılırsa

ΔYt=(ρ-1) (t-1)+ , (2)

δ=(ρ-1) (3)

Δ =δ + (4)

Sıfır ve alternatif hipotezler şöyle olur:

: δ =0, : δ <0.

Δ =δ + , bu dağılıma Dickey-Fuller (DF) dağılımı adı verilir.

Karar kuralı: t-oranı ilgili anlamlılık düzeyindeki kritik değerden daha küçükse

birim kök hipotezi reddedilir.

Ancak DF testi sadece (4) denklemindeki gibi test edilmez. Bazen bu denklemler bir

sabit terim ve trendi gösteren bir eğilim katsayısı da içerebilirler. Bu gösterimleri de

sırasıyla aşağıdaki gibi yazabiliriz:

83

Δ = +δ + (5) Sabit Terimli

Δ = + +δ + (6) Sabit Terim ve Trend Katsayılı

Genişletilmiş Dickey-Fuller (ADF) Testi (Augmented Dickey-Fuller)

Modelimizde daha karmaşık dinamiklere izin verilmesi mümkündür. Amaç

kalıntıların otokorelasyonsuz hale getirilmesidir. Bu amaçla modele bağımlı

değişkenin gecikmeli değerleri eklenebilir (genişletilebilir). yani sabit terimsiz, sabit

terimli ve sabit terim ile bir eğilim katsayısı da içeren modellere, hata terimlerinin

ardışık bağımlı olmasını engelleyecek kadar bağımlı değişkenin birincil farklarının

bir veya birden fazla gecikmeli değerinin dahil edilmesiyle genişletilir. Bunu şu

şekilde gösterebiliriz:

Δ = + + δ + + . (7). (Çağlayan, 2008).

GDF test istatistiği, daha önce bahsedilen DF test istatistiği ile benzer

sonuçlar verdiğinden aynı kritik değerler üzerinden istatistiği yapılmasında da hiçbir

sakınca yoktur.

: =0, : <0.

Testin sonuçlarına göre bütün değişkenler durağan ise, değişkenler arasında

eşbütünleşme araştırılabilir. Bunun için önce değişkenler arasında regresyon

denklemi kurularak hata terimleri elde edilir. Sonra hata terimlerinin birim kök testi

yapılarak, durağanlığı araştırılır (Çağlayan, 2008).

Otokorelasyona sahip değişkenlerin durağanlığını sağlamak için, belirli bir

düzeyden durağanlığına göre serilerin farkları alınır. Fakat farkların alınması bazı

durumlarda değişkenlerin geçmiş dönemindeki şoklarının etkisini ortadan

kaldırmakla birlikte, değişkenlerin arasındaki uzun dönem ilişkilerden de arınmasına

sebep olabilir (Granger, vd. 2002).

Regresyon analizi, değişkenlerin arasındaki bağlantıyı ve bu ilişkilerin

anlamlı olup olmadığını test etmektedir. Ancak, değişkenler arasındaki bu

84

bağımlılık, parametrelerin bir birinin nedenselliği olduğunu ifade etmez (Stewart ve

Gill, 1998). Herhangi bir değişkenin ikinci bir değişkenin nedeni olup olmadığı

nedensellik testleri ile araştırılmalıdır (Tarı, 2005).

Nedensellik testleri ise analizde kullanılan değişkenleri arasındaki sebep

sonuç ilişkilerini incelemektedir. 1969 yılında Granger tarafından araştırılarak ortaya

atılan nedensellik testleri, diğer iktisatçıların sunduğu çeşitli yaklaşımlarla daha da

geliştirilebilmiştir. Çoğu durumlarda nedensellik testleri basit ve çoklu regresyonlar

için, zaman serisi ve panel serileri kullanılan çalışmalarda uygulanabilmektedir

(Barışık, ve Kesikoğlu, 2006). Granger testi analizde kullanılan veri sayılarından ve

verilerin yıllık veya mevsimlik özelliklerinden etkilenir. Bu testin cevabı olarak X’in

‘Y’ değişmesinin sonucu olup olmadığını inceler. Testin yardımı ile tek taraflı ve çift

yönlü nedensellik veya hiç nedensellik olmayan sonuçları elde edebiliriz. Tek taraflı

olduğunda sadece bir değişkenin diğer değişkenin nedeni olduğu anlamına gelir. Çift

yönlü ise iki değişkenin birbirinin nedeni olduğu durum. Hiç bir nedenselliğin

olmadığı durum ise değişkenlerin arasında hiç bir ilişkinin olmadığını gösterir

(Lubich, 2011).

Granger Nedensellik Testi aşağıdaki iki regresyon denkleminin tahminini

gerektirmektedir.

ΔYt-i =

ΔYt-i =

Granger nedensellik analizi yukarıda verdiğimiz eşitliklerin öncelikle

(bağımsız değişkenleri???) β ve c katsayılarının sıfıra eşit olup olmadığı test eder.

Hipotez çift taraflı kurularak nedenselliğin tek taraflı mı yoksa çift taraflı mı olduğu

tespit edilir. Ho = β1 = β2 = β3 =………….= βk = 0, bu hipotez kabul edilirse X’den

Y’e nedensellik yoktur. Bu hipotez reddedilirse X’den Y’e bir nedensellik vardır. Ho

= c1 = c2 = c3 =………….= cv = 0 Bu hipotez kabul edilirse Y’den X’e nedensellik

yoktur. Hipotez reddedilirse Y’den X’e bir nedensellik vardır. Her iki ipotez

reddedilirse çift yönlü nedensellik vardır. İki hipotezden biri kabul diğeri

85

reddedilirse tek yönlü nedensellik vardır. Her iki hipotez reddedilmezse X ve Y

deişkenleri arasında bir nedensellik yoktur (Grene 2008, Baltagi 2008).

Makroiktisadi çok regresyonlu modellerde kullanılan değişkenlerin zaman

içinde izlediği trendin, regresyondaki diğer zaman serisinin trendinden bağımsız

olup olmadığı tam olarak belli olmadığı durumlarda vektör otoregresyon (Vector

AutoRegression (VAR)) ismi taşıyan yöntem kullanılabilir (Kazdağlı, 1999, Güloğlu,

2004). VAR analizinin sonucunda elde edilen katsayılarının değerlerini yorumlamak

etki tepki (impulse-response) ve varyans ayrıştırması (variance decomposition)

analizlerinin yardımıyla gerçekleşebilir (Temurlenk, 1989).

VAR modelinde kullanılmakta olan her değişken kendisinin ve sistemde yer

alan başka değişkenlerin geçmiş değerinin fonksiyonudur (Pesaran, ve Shin, 1998).

Var modeli bütün değişkenleri birlikte ele alan sistemin yardımıyla yapılmaktadır. İki

değişkenli bir VAR Modeli standart haliyle şu şekilde ifade edilebilir:

VAR modelinde her değişkenin kendisi ve modeldeki diğer değişkenin

geçmiş değerlerinin bir fonksiyonu olduğu otoregresif model ile gösterilir.

Sistemdeki değişkenlerin kendi veya başka değişkenlerin şoklarına karşı

gösterdiği tepkiler önemli olmaktadır. Zaman serisi modellerinde, hata terimi

genellikle şokları temsil etmek için kullanılır. Modeldeki bütün değişkenler

durağansa, bu değişkenlerle VAR modeli uygulanması yapılabilir. Bu durumda,

durağan değişkenin şoku geçici bir etkiye sahiptir. Bunun sonucu, önce ortaya çıkan

bir şokun etkisi, bir süre sonra ortadan kalkar.

VAR modelinin varyans ayrıştırma testi, değişkenlerin kendilerinde ve diğer

değişkenlerde ortaya çıkan şoklardan kaynaklandığını yüzde olarak ifade etmektedir.

Varyans ayrıştırma testi analizde kullanılan değişkenlerde ortaya çıkan değişimelerin

86

yüzde kaçının kendisinden ve yüzde kaçının diğer değişkenlerden kaynaklandığını

araştırır. Söz konusu test analizdeki makro değişkenlerin arasındaki ilişkileri ortaya

koymayı ve onların değişmesine nelerin sebep olduğunu incelemeyi hedefleyen bir

yöntemdir (Temurlenk, 1989).

3.5.2. Kırgızistan ve Kazakistan için Ekonometrik Modelin Kurulması

Bu bölümde Kırgızistan ve Kazakistan’a 1993-2013 döneminde girmiş olan

doğrudan yabancı yatırımların ülkelerin ekonomisinin büyümesine nasıl bir etkide

bulunduğunu açıklamak amaçlanmıştır. Bir başka deyişle ülkelerin büyüme oranı ve

ülkelere girmiş olan doğrudan yabancı yatırımları, enflasyon düzeyi, eğitim

harcamaları, petrol ve elektrik enerjisi üretimi, milli döviz kuru değerleri arasındaki

ilişki araştırılmıştır. Araştırmada değişkenlerin 1993’ten 2013’e kadar ülkelerin milli

istatistik komitelerinden, uluslararsı kurumlarından alınan resmi yıllık verileri

kullanılmıştır. 1993-2013 yılları verilerinin kullanılmasının sebebi Kırgızistan ve

Kazakistan’ın 1991 yılında bağımsızlığı kazanmış olması ve 1993-2013 yılına kadar

bütün değişkenler için verilerin eksiksiz toplanmış olması olmuştur.

Analizde DYY ve GSYIH’nin milyar dolar değerleri alınmıştır (Kırgızistan

Milli İstatistik Komitesi, Kazakistan Milli İstatistik Komitesi, UNCTAD 2015)

Eğitim harcamalarının GSYİH’ya oranı verileri kullanılmıştır, bu değişkenin analize

katılmasının sebebi eğitim harcamalarının artırılmasının ülkenin uzun dönemde

büyümesine katkı sağlamasıdır. Petrol ve elektrik enerjisi üretiminin analizde

değişken olarak kullanılmasının sebebi ise, söz konusu değişkenlerin Kazakistan ve

Kırgızistan’ın asıl doğal kaynakları olmasıdır. Araştırmada petrol ve elektrik enerjisi

üretiminin bin klv saatlik değerleri kullanılmıştır (KC İktisat Bakanlığı 2014 ve

Kazakistan Milli Bankası 2014). Döviz kurunun istikrarlığı ülkenin büyümesini

sağlayabilir olduğu için analize eklenmiş ve Kazakistan ve Kırgızistan’ın milli

parasının dolara karşılığı değeri kullanılmıştır. Enflasyon oranının artması ülkenin

87

büyümesine engel, bazı durumlarda ise büyümesine sebep olabildiği için analizde yer

almıştır (BDT İstatistik Komitesi 2015).

Analizde GSYIH “G”, doğrudan yabancı yatırımları hacmi “DYY”, petrol

üretimi “P”, elektrik enerjisi üretimi “EL”, enflasyon oranı “E”, eğitim harcamaların

oranı “EDU” ve döviz kuru değerleri “D” harfları ile belirlenmiştir.

Analizin ilk aşamasında yukarıda belirtilen değişkenlerin durağan olup

olmadığı test edilmiştir.

Bundan sonra söz konusu değişkenlerin eşbütünleşik olup olmadığına

bakılmış ve çok parametreli VAR modeli kurulmuştur:

Değişkenlerin arasındaki nedenselliği araştırmak için Granger nedensellik

testi yapılmıştır. Ondan sonra parametrede yaşanan değişmenin yüzde kaçının

kendisi, yüzde kaçının diğer parametrelerden etkilendiğini belirtmek için varyans

ayrıştırması testi gerçekleştirilmiştir.

88

3.5.3. Kırgızistan Cumhurüyetinin Verileri Üzerinde Yapılan Ekonometrik

Analizin Sonuçları

Parametrelerin durağan olup olmadığını test etmek için, her bir değişkenin

birim kök testi yapılmıştır.

Dickey-Fuller ADF testinin sonuçlar gösterilmiştir:

İsmi Dickey-Fuller ADF Sonuçları

@Trend

Ve Sabit

Sabit Hiç biri

Kritik

t-değeri

(%1 düzey)

t-stat Kritik

t-değeri

(%1 düzey)

t-stat Kritik

t-değeri

(%1

düzey)

t-stat

G -4.886426

-1.729140 -3.857386

-3.416441

-2.685718

-2.535424

∆G - - -3.857386

-4.256043

- -

DYY -4.532598

-0.850058 -3.831511 -0.332453

-2.692358 -0.46661

∆DYY - - -3.031354

-4.00442

- -

El -4.992279 0.493625

-3.831511

-3.95912

- -

P -4.728363

-0.569006

-3.808546

-1.540124

-2.685718

-0.880298

∆P - - -3.831511

-4.075607

-

E -4.992279

-11.52355

- - - -

D -2.442390

-4.992279

-3.831511

-2.076694

-2.685718

1.010850

∆D - - -3.831511

-3.997992

-

Edu -4.886426

-13.68905

- - - -

Tablo 3.9. : Kırgızistan Cumhuriyeti verilerinin Dickey-Fuller ADF Testinin

Sonuçları

Tablo 3.9.’da gösterildiği gibi analizde kullanılan parametrelerin bazıları

birinci dereceden diğerleri ise düzeyde durağan olduğu bulunmuştur. Değişkenlerin

89

birinci derecede otokorelasyona sahip olduğu için bu farkı gidermek amaçla birinci

dereceden farkı alınması gerekmektedir (Greene, 2002). Birinci derece hatadan

arınmak amaçla, parametrelerin birinci dereceden farkı alınmıştır. Değişkenlerin

eşbütünleşik olup olmadığını test etmek için regresyon tahmini hata teriminin (Ut)

durağan olup olmadığı test edilmiştir (Çağlayan E. 2008). Test, değişkenlerin

eşbütünleşik olduğu sonucunu vermiştir. Teoride belirtilmiş gibi, eğer seriler

eşbütünleşik ise analizin nedensellik aşamasına geçilebilir (Baltagi, 2008). Yani

çalışmada seriler eşbütünleşik olduğundan, değişkenlerin arasındaki sebep sonuç

ilişkisine bakabilmek için granger nedensellik testi yapılmıştır.

Granger Nedensellik testi sonuçları

Granger nedensellik testi

Boş hipotez: Obs F-istatistik Olasılığı

DDYY, G’nin Nedeni değildir 18 5.08080 0.02342

DG, DDYY’nin Nedeni değildir 0.01801 0.98218

EL, DG’inNedeni değildir 18 0.64892 0.53873

DG, EL’in Nedeni değildir 6.35024 0.01191

DP, DG’nin Nedeni değildir 18 3.15076 0.07661

DG, DP’nin Nedeni değildir 0.33139 0.72381

DD, DG’nin Nedeni değildir 18 0.67842 0.52450

DG, DD’nin Nedeni değildir 2.30309 0.13925

EDU, DG’nin Nedeni değildir 18 0.02681 0.97360

DG, EDU’nun Nedeni değildir 1.36410 0.28988

E, DG’nin Nedeni değildir 18 2.17812 0.15282

DG, E’nin Nedeni değildir 0.77216 0.48208

Tablo 3.10. Kırgızistan Verilerinin Granger Nedensellik Testi Sonuçları

Tablo 3.10.’da Granger nedensellik testinin sonuçları verilmiştir. Granger testinde

belirli bir değişkenin ikinci bir değişkenin nedeni olduğunu, parametrenin

olasılığının %0,05 veya küçük olması gerekmektedir (Çağlayan, 2008).

Tabloya baktığımızda DYY değişkeninin olasılığı % 0,05’dan küçüktür. Başka bir

deyişle DYY’nin ülkenin büyümesinin nedeni olduğu bulunmuştur. Petrol üretim

değişkenin olasılığı ise % 0,10’dan küçük olması da, büyümenin neden olduğunu

söyleyebilir. Bununla birlikte GSYIH’nın elektrik üretiminin nedeni (0,013) olduğu

bulunmuştur. Fakat su kaynağına sahip olmasına rağmen elektrik üretimin ülkenin

90

büyümesinin nedeni olarak bulunmaması, su sektörü altyapısının ve elektrik

enerjisinin yetersiz seviyede üretilmesi ile bağlıdır. Eğitim harcamalarının ülkede

büyük seviyede ve dünya ülkelerine göre 20 ülkenin içine girmesine rağmen

büyümeye sebep olmamıştır.

Analizin sonraki aşamasında, varyans ayrıştırması testi yapılmıştır. Varyans

ayrıştırma testinin yapılmasının amacı olarak parametrelerde yaşanan değişkenlerin

yüzde kaçının kendisi ve yüzde kaçının diğer parametrelerden etkilendiğini

açıklamak ve giderek sonraki dönemlerde nasıl değiştiğini görebilmek sayılır.

.

Grafik 3.1. Kırgızistan’ın GSYIH’nin Varyans Ayrıştırması

Varyans ayrıştırmasının sonucu olarak grafik 3.1.’de gösterildiği gibi Kırgızistan’ın

büyümesinin değişmesi ilk dönemde %100 sadece kendisinden etkilenmiştir. İkinci

dönemde ise % 78.109 kendinden, %14.702 oranda DYY’den, % 0.703 döviz

kurundan, % 2.884 enflasyon düzeyinden, % 0.205 elektrik enerjisi üretiminden, %

0.895 petrol üretiminden ve % 2.497 eğitim harcamalarından etkilenmiştir. Üçüncü

dönemde ise % 56.462 kendinden, %14.70 oranda DYY’den, % 0.703 döviz

kurundan, % 2.083 enflasyon düzeyinden, % 6.028 elektrik enerjisi üretiminden, %

2.031petrol üretiminden ve % 1.802 eğitim harcamalarından etkilenmiştir. Sonraki

dönemlerde DYY’nin önemi giderek büyük oranda artmaya başlamıştır. Onuncu

0

20

40

60

80

100

120

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10

DG

DDYY

DDV

EL

E

DP

EDU

91

dönemde DYY büyümeyi %27,79 oranda etkileyebilmiştir. Elektrik enerjisi

üretiminin önemi de gittikçe artmıştır. Grafikten görüldüğü gibi ülkenin büyümesini

daha çok DYY’ler etkilemiştir. Büyümenin kendi kendisini etkilemesi giderek

azalmıştır. Elektrik enerjisi üretiminin önemi tam tersi artmaya başlamıştır. Döviz

kuru ise ilk dönemlerde artarak sonra azalmaya başalmıştır.

Genel olarak Kirgızistan’ın verilerinin kullanılmasıyla yapılan ekonometrik

analizin sonucunda ülkeye girmiş olan DYY’nin ülkenin büyümesini etkilediği

bulunmuştur. Bu bilginin bize, ülkeye gelen yatırımların etkili olduğu sonucunu

vermektedir.

Grafik 3.2. Kırgızistan’ın DYY’nin Varyans Ayrıştırması

DYY’nin varyans ayraştırmasına göre en büyük etkiye değişkenin kendisi

sahip olmuştur. İlk dönemde DYY’nin hacmi sadece kendisinden etkilenmiş, fakat

sonraki dönemlerde çok az oranda azalmıştır. GSYIH’nın etkisi DYY üzerinde çok

az oranda olmuştur. Ortalama olarak % 7 olmuştur. DYY’nin artmasının nedeni

olarak tablodan elektrik enerjisi üretimi olduğu görünmektedir. İkinci elektrik enerji

üretiminin DYY’nin üzerindeki etkisi dönemde % 9,67’deen son dönemde %

10,27’ye yükselmiştir.

0

20

40

60

80

100

120

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10

DG

DDYY

DDV

EL

E

DP

EDU

92

3.5.4. Kazakistan Cumhurüyetinin Ekonometrik Analizinin Sonuçları

Kazakistan’ın büyümesine, ülkeye yatırılan doğrudan yabancı yatırımların nasıl

bir etkide bulunduğunu açıklamak için ekonometrik analiz yapılmıştır. İlk olarak

değişkenlerin durağan olup olmadığı test edilmiştir.

Dickey-Fuller ADF testinin sonuçlar gösterilmiştir:

İsmi Dickey-Fuller ADF Sonuçları

@Trend

ve Sabit

Sabit Hiç biri

Kritik t-değeri (%1 düzey)

t-stat Kritik t-değeri (%1 düzey)

t-stat Kritik t-değeri (%1 düzey)

t-stat

G -4.992279

-1.615081

-4.121990 -1.468954

-2.728252 -2.995051

DYY -4.498307

-3.639962

-3.808546

-3.940756

- -

El -4.532598

-1.977134

-3.831511

-0.805321

-3.77386

-0.898824

∆El - - -3.857386 -3.969927

- -

P -4.993398

-6.582057

- -

E -4.992279

-4.286014

-3.808546

-5.095415

- -

D -4.992279

-7.041191

- - - -

Edu -4.886426 -4.353186

-3.446492

-3.831511

- -

Tablo 3.11. : Kazakistan Cumhuriyeti Verilerinin Dickey-Fuller ADF testinin

sonuçları

Yukarıdaki Tablo 3.11.’de gösterildiği gibi sadece elektrik enerjisi üretimi değişkeni

birinci dereceden, diğerleri düzeyde durağan olmuştur. Değişkenlerin durağanlığını

sağlamak amaçla parametrenin birinci dereceden farkı alınmış ve serinin şokları

giderilmiştir. Değişkenlerin eşbütünleşik olup olmadığı test edilmiş ve onların

eşbütünleşik olduğu sonucına varılmıştır. Hata terimi durağan olduğu için onların

93

eşbütünleşik olduğunu söyleyebiliriz. Parametrelerin eşbütünleşik olduğu için onların

nedensellik ilişkisi araştırılmıştır.

Boş hipotez: F-İstatistik Olasılığı

DYY, G’nin Nedeni değildir 19 4.37217 0.03348

G, DYY’nin Nedeni değildir 0.02700 0.97342

DEL, G’nin Nedeni değildir 18 0.23280 0.79554

G, DEL’in Nedeni değildir 0.13394 0.87583

P, G’in Nedeni değildir 19 0.31017 0.73823

G, P’in Nedeni değildir 1.42086 0.27428

EDU, G’nin Nedeni değildir 19 1.13145 0.35036

G, EDU’nun Nedeni değildir 0.17651 0.84003

DV, G’nin Nedeni değildir 19 1.27262 0.31059

G, DV’nin Nedeni değildir 0.14844 0.86339

E, G’nin Nedeni değildir 19 0.15806 0.85530

G, E’in Nedeni değildir 0.40476 0.67470

Tablo 3.12. Kazakistan Cumhuriyeti Verilerinin Granger Nedensellik Testi

Granger nedensellik testine göre Kazakistan’ın büyümesine ülkeye girmiş olan

DYY’nin hacmi sebep olabilmiştir. Diğer parametreler ise ülkenin büyümesinin

nedeni olmadığı ortaya atılmıştır. Granger nedensellik testinden sonra varyans

ayrıştırma testi yapılmıştır.

94

Grafik 3.3 Kazakistan Cumhuriyetinin DG’nin Varyans Ayrıştırması

Grafik 3.3’ten görüldüğü gibi ülkenin büyümesi ilk dönemde sadece

kendinden etkilenmiştir. İkinci dönemde ise % 59,332 kendinden, %34,787oranda

DYY’den, % 0,459 döviz kurundan, % 0,399 enflasyon düzeyinden, % 2,491

elektrik enerjisi üretiminden, % 1,083 petrol üretiminden ve % 1,446 eğitim

harcamalarından etkilenmiştir. Üçüncü dönemde ise % 42,238 kendinden, %52,091

oranda DYY’den, % 0,400 döviz kurundan, %0,0,391 enflasyon düzeyinden,

%2,589 elektrik enerjisi üretiminden, %0,879 petrol üretiminden ve % 1,411 eğitim

harcamalarından etkilenmiştir. Sonraki dönemlerde DYY’nin ve petrol üretiminin

önemi giderek artmaya başlamıştır. Onuncu dönemde DYY büyümeyi %55,67,

petrol üretiminin önemi ise azalarak son dönemlerde artmaya başlamıştır

GSYIH’daki değişmeler çoğu zaman DYY’lerden etkilenmiştir. Üçüncü dönemden

sonra DYY önemi daha fazla olmaya başlamış ve böyle devam etmiştir.

0

20

40

60

80

100

120

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10

G

DYY

DEL

DV

EN

P

EDU

95

Grafik 3.4 Kazakistan’ın DYY’nin Varyans Ayrıştırması

Grafik 3.4.’ten görüldüğü gibi Kazakistan’a DYY’nin artması çoğu durumda

sadece kendisinden etkilenmiştir. İlk dönemde %100 kendisinden etkilenmiştir.

Sonraki dönemlerde ise kendisinin etkisi azalmış, fakat azalma çok az oranda

gerçekleşmiştir.

Kazakistan ve Kırgızistan ülkelerinin ekonometrik analizlerinin sonucuna

göre ülkelerin büyümesini ülkeye giren DYY’lerin etkilediği bulunmuş, yani

Granger nedensellik testinin sonucuna göre DYY’i ülkenin büyümesinin nedeni

olabilmiştir.

Kırgızistan’daki elektrik enerji üretim (su kaynakları) sektörünün altyapısının

düşük olması, bu sektörün bütün potansiyelini kullanarak çalıştırılmasına engel

olmaktadır. İkinci olarak bu sektöre gelen DYY miktarı hala çok azdır. Ülkenin

büyüyebilmesi için öncelikle söz konusu sektördeki sorunlar ortadan kaldırılması

gerekirdir.

0

20

40

60

80

100

120

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10

G

DYY

DEL

DV

EN

P

EDU

96

Kazakistan DYY en çok miktarda çekebilen ülkelerden biri olmasına rağmen

yatırım ortamının iyileştirmesine ihtiyacı vardır, bunun sebebi, ekonometrik analizin

gösterdiği gibi ülkede eğitim düzeyi düşük, eğitim harcamalrı az oranda, döviz kuru

ve enflasyon oranı çok dalgalıdır. DYY’i daha çok miktarda çekebilmek için bazı

geliştirmeler yapılmalıdır. Ülkenin finansal sektörünün istikrarlığı sağlanmalı (döviz,

enflasyon düzeyi istikrarlığı). Eğitim düzeyi yüksek işgücü yetiştirilmeli, bunun için

eğiştim harcamaları arttırılmalıdır.

97

SONUÇ

Kırgızistan ve Kazakistan’ın Orta Asya ülkelerinden biri olmalarına rağmen

bir birinden çok farklıdır. Onlar belirli benzerliklere ve bunun yanında çeşitli

özelliklere sahipler.

Bu farklılıklar SSCB dağıldıktan sonra daha ayrıntılı biçim almıştır.

Egemenliğin ilk senelerinde ülkelerde büyük bir kriz ortaya çıkmıştır. Söz konusu

dönemde ülkelerin yabancı yatırımlara ihtiyacı artmıştır. Bunun için ülkeler bu

sorunu çözmek için politikaları, reformları gerçekleştirmeye adım atmıştır. İlk adım

yatırım ortamını geliştirme çabaları ile başlamıştır.

Kırgızistan Orta Asyadaki en küçük alana sahip ülkelerden biridir. Ülke su

ve altın kaynaklarına bolca sahiptir. Kırgızistan’ın altın rezervleri dünya

rezervlerinin %8,56 oluşturmaktadır. Ülkede su kaynaklarının bol olması elektrik

enerjisinin üretimini sağlamaktadır. Kırgızistan 1991 yılından sonra ilk olarak pazar

ekonomisine geçiş yapmak için ve yatırım ortamını iyileştirmek amacıyla bir dizi

reformları geçekleştirmeye başlamıştır. Kırgızistan yatırım ortamını geliştirme

yolunda ilk önce liberalleşme adımlarını atmış, dış ticareti kolaylaştırmak için

engelleri kaldırılmış, bir çok uluslararası kurumlara (DTÖ, DB, BDT vs.) üye

olmuştur.

Tezin araştırma sürecinde ülkenin yatırım ortamının gelişmesi ülkeye giren

doğrudan yabancı yatırımlar hacminin artışına sebep olduğunu görebildik. Yani,

2004 yılından bugüne kadar, ülkenin makro durumu, altyapı seviyesi ve kurumsal

gelişmesi verilerini kullanarak yaptığımız analizin sonunda yatırım ortamının

gelişmesinin ülkeye girmiş olan DYY hacmi arasında bir ilişkinin var olduğunu

görebildik.

DYY’nin hacmi ve Kırgızistan’ın büyümesi arasındaki ilişkiyi test etmek için

yaptığımız analizin sonucuna göre ülkeye giren DYY’nin coğu ülkenin sürükleyici

sektörlerine yönelmiş olduğunu görebildik. Başka bir deyişle Kırgızistan’a girmiş

olan DYY’ler üretim sanayi, madencilik, araba ve motor tamirciliği, ticaret,

98

gayrimenkul faaliyetleri ve inşaat sektörlerine yönlenmiş olduğunu bulduk. Bu

sektörler ülkenin ekonomisi için büyük bir yere sahip olduğunu da belirttik. Analize

göre ülkeye giren DYY’nin büyük parçası ülkenin sürükleyici sektörlerine yönelmiş

ve ülkenin büyümesine katkıda bulunmuştur. Kırgızistan’a DYY’ler çoğunlukla

Kanada, ABD, Avrupa ülkeleri, Rusya ve Kazakistan ülkelerinden gelmiştir.

Bununla birlikte ülkeye giren DYY ve büyüme arasındaki ilişkiyi araştırmak için

ekonometrik analizi yapılmıştır. Ekonometrik analiz bilgisayar programı üzerinde

Kırgizistan’ın 1993-2013 dönemi yıllık verileri yardımıyla gerçekleştirilmiştir.

Analizde büyüme (GSYIH) ve enflasyon oranı, petrol ve elektrik enerjisi üretimi,

eğitim harcamaları, milli döviz kuru, ülkeye giren DYY’nin arasındaki ilişkiye

bakılmıştır. Ekonometrik analizin sonucuna göre de DYY’nin büyümeyi etkilediği ve

giderek öneminin arttığı ortaya koyulmuştur. Başka bir deyişle ülkeye çekilen

doğrudan yabancı yatırımlar ülkenin büyümesinin nedeni olabilmiştir.

Ekonometrik analizin sonucuna göre diğer değişkenler ülkenin büyümesine

neden olamamıştır. elektrik enerjisi üretiminin büyümeyi etkilemediği bulunmuştur.

Eğitim harcamalarının da büyümeyi etkilemediği bulunmuştur, fakat Kırgızistan’ın

eğitim harcamaları dünyada en yüksek harcama yapan 20 ülkenin içerisine

girmektedir, buna rağmen büyümeye etkisi olmamıştır.

Petrol üretiminin de büyümeye etkisi olmamıştır, ülkede petrol üretimi

oldukça az olması buna sebep olabilir.

Ülkeye daha çok miktarda yabancı yatırımları çekebilmek ve onların

yardımıyla ülkenin potansyelini rasyonel olarak kullanabilmek için ülkenin yatırım

ortamı geliştirilmelidir. Bunun için aşağıdaki adımlar gerçekleştirmelidir:

İlk olarak ülkede elektrik enerjisi üretimininin asıl kaynağı olan su sektörü

öneme alınmalı. Kırgızistan su kaynağına çok zengin bir ülkedir. Fakat ekonometrik

analizin neticesinde şaşırtıcı bir sonuclarla karşılaştık. Ülke su kaynağına zengin

olmasına rağmen bu sektörün ülkede çok büyük bir yere sahip olmadığını gördük.

Elektrik enerjisi üretiminin Kırgızistan’ın GSYIH’deki oranının düşük olduğunu ve

99

büyümeye çok katkı sağlamadığını izlemiştik. Bunun sebebi ülkeler arası siyasi

ilişkiler, yetersiz sermaye, rezervlerin düşük seviyede olmasıdır. Bence elimizde olan

önemli potansiyel ülkenin lehine çalışmalıdır, bunun için devlet öncelikle bu sorunu

çözmelidir. Çünkü günümüzde enerji bağımsızlığı oldukça önemlidir.

İkinci olarak ülkenin işgücünün eğitim düzeyi kalifiyesi yükseltilmelidir.

Kırgızistan’ın eğitim harcamalarını artırarak işgücünün verimliliğini artırmaya çaba

gösterilmelidir.

DYY’nin ülkeye girmesini engelleyen faktörleri incelediğimizde, ülkede bazı

olumsuz faktörlerin mevcut olduğunu göstermiştik. Bunlar: bürokrasi, yasaların

uygulanmaması, siyasi ve iktisadi istikrarsızlık, yolsuzlık düzeyinin yüksek olması,

raporlama süreci ve izin alma işlemlerinin zor olmaya, kontrol yapma sayısının ve

devlet mudahelesinin seviyesinin hala yüksek olmaya devam ettiğini belirtmiştik. Bu

çalışma gelecek araştırmalara yararlı olabileceği düşüncesiyle söz konusu olumsuz

faktörlerin analizde yer almadığına rağmen ortadan kaldırılması gerektiğini

belirtmeyi istedim. Neticede sonraki en önemli adımlardan biri izin alma, lisanlama

ve raporlamanın kolaylaştırılması gerçekleştirilmelidir. Bence raporlama işlemleri

sistemleştirilerek, bilgisayar üzerinde yapılacak şekilde kolaylaştırılmalıdır. Bu ise

girişimcilerin işini kolaylaşacak, bürokrasinin düzeyi azaltacaktır. İşletmeleri kontröl

yapma seviyesi faaliyetleri azaltılmalı ve bu kontrol yapan kurumun bağımsız olarak

çalışması gerekmektedir. Devlet yerli üreticileri korumak için belli bir köntrölleri

gerçekleştirmeli, yabancı yatırımcıların faaliyetleri kayıt altında olmalı, fakat bu

kontröllerin ve kontrol yapan kurumların sayısı azaltılmalı, kurulların faaliyetlerinin

kalitesi arttırılmalıdır. Devletin en önemli adımlarından biri de DYY’nin ülkeden

çıkmayıp tekrar generasyon olması için ülkedeki ara mal sektörü ve diğer temel

sektörler geliştirilmelidir. DYY’nin ülkeden çıkmayıp tekrar dönmesi ya da başka

sektörlere genişlemesi Kırgızistan için oldukça büyük önem taşımaktadır, bunun için

diğer sektörlerin verimliliği arttırlmalıdır. Bununla birlikte ülkenin ara mal sektörü

ve temel sektörleri geliştirmeli. Ara mal ve temel sektörlerin geliştirilmesi DYY’nin

ülkeden dışarıya çıkmasını engeller çünkü yabancı yatırımcılara gerek olan bütün

kaynaklar ülkede bulunur. Kırgızistanın ara mal sektörlerinin iyileşmesinin

100

neticesinde yatırımlar ülkeden çıkmayıp, döngü bir şekilde çalışması gerçekleşebilir.

Fakat bunun için ülkede bazı olmazsa olmaz koşullar söz konusu olması gerekiyor.

İlk olarak sektörlerin, işgücünün verimliliği yüksek olması lazım, bunun için her

sektör en yüksek potansyel düzeyinde çalışması gerekmektedir. Bundan başka ülkede

ortak bir sistem faaliyet göstermesi gerekir. Ortak sistemde devletin desteği,

yabancılar ile devletin işbirliği, bütün kurulların faaliyetlerinin açıklığı ve bütün

kurumlar en iyi bir şekilde çalışmalıdır. Belirtilmesi gereken önemli unsur yabancı

yatırımların ülkeye gösteren etkilerinin olumlu olması ve büyük seviyede olması için

ekonominin bütün subjektileri (yerel işçiler, yabancı yatırımcılar, devlet) verimli

çalışması gerekmektedir.

Genel olarak ülkede iyi bir yatırım ortamına sahip olmak için ülkenin

anayasalarına, kanunlarına dayanan sosyal, siayasal, iktisadi ortam oluşturulmalıdır,

fakat yasalar bir birini tekrarlamayan ya da bir birine karşılık olmayan herkese

anlaşılan, mantığa uyan özelliklere sahip olmalıdır. En önemlisi de ülkede siyasi,

iktisadi istikrarlık hüküm sürmesi lazım. Ülke tarafından uygulanan politikalar açık,

gerçekleşebilir ve teknoloji potansyeline göre yürütülmelidir. Ülkede yatırımları

teşvik edici bir şekilde yöneten, fakat aynı zamanda yarar vermiyicek düzeyde

olmasını sağlayan sistem ve bu sisteme eşilik edici gelişmiş altyapı koşulları

olmalıdır. Bunun yanında bölgeler, yatırım yapmayla ilgili bütün faaliyetler hakkında

tüm bilgileri sunan kurul oluşturulmalı, iç yatırımlar teşvik edilmeli, ülkenin imajı

yükseltilmeli,

Kazakistan Orta Asya’daki en çok miktarda DYY’ni çekebilen ve en büyük

toprağa sahip ülkedir. Ülkede petrol ve doğalgaz kaynakları çokluktadır. Petrol ve

doğalgaz üretimi Kazakistan’ın GSYIH’sının %31’i oluşturmaktadır. Bu ise ülkeye

çok miktarda DYY akmasına sebep olmuştur.

1991 yılından itibaren Kazakistan ülkeyi geliştirmek amacıyla belirli

reformları gerçeklemeye başlamıştır. Ülke daha çok milli kurumların gelişmesine

özen göstermiş ve reformlar yavaş ve itina ile gerçekleştirilmiştir. İlk olarak

Kazakistan öncellikli sektörleri belirlemiş ve bu sektörlerine DYY’nin akımını

sağlamak için bütün çabalarını harcamıştır. Ülke borç almaya göre daha çok yabancı

101

yatırımları çekmeye özen göstermiştir. 1998 yılında Kazakistan için dönüm nokta

olabilen ‘Kazakistan 2030’ kalınma stratejisinin kabul edilmesi ile ülkede, ilan edilen

amaç ve planlar gerçekleştirerek büyümeye başlamıştır. Bu stratejik plan yabancı

yatırımların ülkeye girmesini teşvik eden ve destek sağlayan mevzuat olabilmiştir.

Kazakistan’ın büyük ölçüde DYY’ sahip olabilmesine kalkınma stratejisinin yanında,

ülkede sağlanan istikrarlı ortam, kişi başına düşen yüksek gelir, Asya ülkeleri

ortasında yer alması önemli, büyük ölçmede perol ve doğalgazı yakıt kaynaklarına

bolca sahip olması önemli faktörler olmuştur. Kazakistan ülke imajını yükseltmek

için uluslararası festival, yuvarlak masa toplantılara sürekli katılmaya çaba

göstermiştir. Kazakistan’ın hükümeti, yabancı yatırımcılar için uygun yatırım

ortamını oluşturmak için büyük çaba harcamıştır.

Yukarıdaki bölümde gördüğümüz gibi Kazakistan’ın yatırım ortamının

iyileştirme çabaları iyi sonuçları getirmiş. Başka bir deyişle ülkenin yatırım

ortamının gelişmesi ülkeye giren DYY’nin miktarının artmasına sebep olmuştur. Bu

sonuç 2004-2014 ülkenin makro iktisadi, altyapı düzeyi ve kurumların faaliyetlerini

belirleyen değerlerin ülkeye girmiş olan DYY’nin arasındaki karşılaştırılmalı

analizin neticesinde elde edilmiştir.

Büyüme ve DYY’nin arasındaki ilişkiyi araştırarak Kazakistan’da doğrudan

yabancı yatırımların ağırlıklı bölümü (%80’dan fazlası) petrol ve doğalgaz üretmeye

yönelmiştir. Kazakistan’a akan DYY’nin çoğu sürükleyici olan sektörlere (imalat

sanayi, madencilik (petrol ve gaz üretimi), gayrimenkul faaliyetleri ulaşım, iletişim

ve inşaata) yönelerek ülkenin büyümesine katkıda bulunmuştur.

Kazakistan’a yönelmiş olan yatırımların ülkenin büyümesini etkileyip

etkilemediğini araştırmak için ek olarak ekonometrik analiz yapılmıştır. Analiz

Kazakistan’ın 1993-2013 döneminin yıllık verileri yardımıyla yapılmıştır. Analizde

büyüme (GSYIH) ve enflasyon oranı, petrol ve elektirk enerjisi üretimi, eğitim

harcamaları, milli döviz kuru, ülkeye giren DYY’nin arasındaki ilişki incelenmiştir.

Kazakistan için yapılan ekonometrik analizin sonuçları Kırgızistan ülkesi sonuçlarına

benzer çıkmıştır. ADF testine göre DYY Kazakistan’ın büyümesine etki vermiştir.

Granger nedensellik testi sonuçları DYY ülkenin büyümesini etkilediğini, başka bir

102

deyişle ülkeye girmiş olan DYY Kazakistan Cumhuriyetinin gelişmesine neden

olduğu ortaya koyulmuştur. Bu sonuçlar DYY ülke için oldukça büyük önem

taşıdığını göstermektedir.

Kazakistan ülkesinin verilerine dayanarak yaptığımız karşılaştırmalı ve

ekonometrik analizlere göre ülkenin büyümesini çoğunlukla DYY’lerin sağladığı

ortaya koyulmuştur.

Ekonometrik analize göre eğitim harcamaları ülkenin büyümesine katkıda

bulunmamıştır. Bunun yanında bu gösterge ülkede işgücünün eğitim seviyesinin

düşük olduğunu söylemektedir. Bununla birlikte Kazakistan’da döviz kuru

istikrarsızdır, elektrik enerjisi üretimi düşüktür. Önceki bölümlerde belirttiğimiz gibi

Kazakistan’da yatırımların ülkeye girmesini engelleyen faktörler mevcuttur. Bunlar:

bankacılık sektörünün zayıf olması, bölgeler arasındaki seviye farklılığı, doğrudan

yabancı yatırımlara olan bağımlılık, iş yapmanın zor olması, bürokrasi, yolsuzluk

seviyesi, altyapı üzeyinin düşük olmasıdır vs.

Ekonometrik analizin sonucuna dayanarak ülkenin yatırım ortamını daha da

iyileştirmek için Kazakistan ilk önce iş gücünün eğitim düzeyini arttırmalıdır. Bunun

için eğitim harcamaları arttırılmalı, modernleştirmeli ve daha yüksek kalifiyeli iş

gücü yetiştirilmelidir.

Ülkede döviz kurunun istikrarlığının sağlanması için ülkede istikrarlı bir

durum devam ettirilmelidir. Bunun için: ülkede yasal çerçevenin, milli dövizin

kuvvetlendirilmesi amaçla döviz piyasasının geliştirilmesi, hükümetin yatırımcılara

garanti sağlayabilmesi hedefine ulaşmak için rezervlerin arttırılmalı, ülkede finansal

sektörün güçlendirilmesi gerçekleştirilmeli, bankacılık sistemi geliştirlmeilidir.

Elektrik enerjisi üretimini kuvvetlendirmelidir. Aslında DYY’nin çoğu petrol

üretimine yönelmiştir. Böylece DYY’nin büyümeyi olumlu etkilemesi petrol

üretiminin değil sözkonusu sektörün verimliliğine bağlıdır.

103

Analizde bazı unsurlar ele alınmasa bile gelecekte yapılacağı araştırmalar için

önemli olacağı düşüncesiyle onların yer almasını öneriyorum. Önceki bölümlerde

gördüğümüz gibi ülkeye DYY’nin girmesini bazı faktörler engellemiştir. Bunun için

Kazakistan onları da ortadan kaldırması gerekmektedir diye düşünüyorum. Bir başka

deyişle Kazakistan’da iş yapma kolaylıkları geliştirmelidir. Bunun için lisanslama

türleri azaltılmalı, dökümantasyonların kolaylatırılmalı, iş açma süre ve maliyetleri

azaltılmalı. Yatırımcıların mülkiyetinin korunması, dokunulmazlığı, garantilerin

sağlanması kuvvetli hukuki ve yasalar ile temellendirilmelidir. İşletmelerin kayıt

prosedürlerinin basitleştirilmesi, tek pencere prosüderlerinin işe girmesi, kontrol

yapan kurumun açık saydamlı bir faaliyette bulunması gerekmektedir. Bunun

sayesinde yolsuzlık ve bürokrati gibi sorunların ortadan kalkması beklenir.

Analizde gördüğümüz gibi Kazakistan’da sürükleyici sektörlerden biri tarım

sektörüdür. Tarım sektörü en çok sevidede istihdamı sağlamasına rağmen DYY

çekme seviyesine göre çok düşük olmaktadır. Bunun için Kazakistan tarım sektörüne

de önem vermesi gerekmektedir.

Genel olarak ülkeye, BDT ülkelerine yönelen DYY’nin toplam hacminin

%70 yönelmektedir. Bu bağımlılığın sebebi ise ülkedeki tasarruf seviyesinin düşük

ve iç yatırımların yetersiz olmasıdır. Bunun için ilk olarak iç pazar

güçlendirilmelidir. Yatırımların devirsifikasyonu gerçekleştirilmelidir. Sektörler

arasındaki farklılık giderilmeli, bununla birlikte regionlar arasındaki büyük farklılık

ortadan kaldırılmalıdır.

104

KAYNAKÇA

Abykaev N. (2014) ‘Nauchnaya razrabotka samoy strategii predusmotrena v

ramkah naauchno tehnicheskoi programmy: Razrabotka chistyh istochnikov energii v

RK na 2013-2017’ Astana, Kazakistan

Acarturk, E., Tekeli, R., & Arslaner, H. (2004). Gecis Ekonomilerinde Devletin

Ekonomideki Rolu: Turkiye Modeline Elestirel Bakis. In Kırgızistan-Türkiye Manas

Üniversitesi, I. Finance Conference “Geçiş Ekonomilerinde Mali Politikalar.

Adami A. (2012) ‘FDI’ Lund University, Department of Economics, Dushanbe,

Tacikistan Agiomirgianakis’e vd., (2003). The determinants of small firm growth in

the Greek manufacturing sector. Journal of economic integration, 817-836.

Ağaev S. (2010) Shodstvo i ustıtchivost v zadachah soglasovanıya

harakteristik, kitap (30-1).

ALFARO, vd. (200) “FDI and Economic Growth: The Role of Local Financial

Markets”, Journal of International Economics, Vol64,

AMCHAM, (2005), “The Best Investor of Kazakhstan-2005”, American

Chamber of Commerce, Erişim: http: //www.amcham.kz/article, 06.12. 2006.

Ardichvili A. ve Cardozo R. (2000) “A Model of The Entrepreneurial Opportunity

Recognition Process”. Journal of Enterprising Culture, Vol.8 / 2, June.

Arık, Ş., Akay, B., & Zanbak, M. (2014). Doğrudan Yabancı Yatırımları

Belirleyen Faktörler: Yükselen Piyasalar Örneği. Anadolu University Journal of Social

Sciences, 14(2). Asadov P. (2006) ‘İktisadi Reformları Hızlandırma Sürecinde

Yabancı Yatırımların Rolu’ Tacikistan’da Politik Bilgiler İnstütüsü » Baku, Azerbaijan,

17-21 September,

Asya Kalkınma Bankası ve Kırgızistan Cumhuriyeti Maalümat Raporu (2013)

www.adb.org/data/statistics www.adb.org/kyrgyzrepublic)

Atabekov А. К. (2007), ‘Yatırım stratejileri yürütme sorunları’.SEİ NAN

KC(13-14)

Balasubramanyam vd., (1999) Foreign direct investment as an engine of

growth. Journal of International Trade & Economic Development, 8(1), 27-40.

BALCÝ, B., & ELAL, S. (1995). Le rôle géostratégique de la Turquie. Cahiers

d'Etudes sur la Méditerranée Orientale et le monde Turco-Iranien, (19), 485-496.

105

Baltagi, B. (2008). Econometric analysis of panel data (Vol. 1). John Wiley &

Sons.

Barışık, S., & Kesikoğlu, F. (2006). Türkiye'de Bütçe Açıklarının Temel Makro

Ekonomik Değişkenler Üzerine Etkisi: 1987-2003 VAR, Etki-Tepki Analizi, Varyans

Ayrıştırması. Ankara Üniversitesi SBF Dergisi, 61(4).

Baumol, W. (1996) Entrepreneurship, Management, and the Structure of Payoffs.

MIT Press: Cambridge, MA.

Bayulgen O. (2005) ‘Foreign capital in Central Asia and the Caucasus: Curse or

blessing?’ University of Connecticut, Department of Political Science, 341 Mansfield

Rd., Storrs, CT 06269, USA

Bayzakova, (2010) Antikrizisnaya Model Upravleniya ekonomikoı.

Ekonomika is sosıologıya, (2), 242-261. Almaty

Behrman, J. N. (1972). The role of international companies in Latin American

integration. The International Executive, 14(3), 18-20.: WDC

Benli, A., & Topkaya, Ö. (2013). Küresel Ekonomik Sorunların Çin İşgücü

Piyasasına Etkileri: 2008 Sonrası Dönemde Çalışma İlişkileri Ve Mevzuatta Meydana

Gelen Değişimler. Akademik İncelemeler Dergisi, 8(1).

Berksoy, T., & Doğruel, S. (1989). Kamu İç Borçlanmasının Kamu Dışı Kesimler

İçin Kullanılabilir Kaynaklar Üzerindeki Etkisi. İstanbul Chamber of Commerce Pub,

(1989-30).

Bevan ve Estrin (2004) Bijanova, D., (2004), “Pryamıye İnostrannıye İnvestitsii v

Respublike Kazahstan: Voprosı Effektivnosti” Sayasat-Policy, No: 5, Almaty.

Biybosunov A. (2010) ‘Gelecek Projesi’, Kamu Politikası Enstitüsü, Kırgızistan s

50

Blake A (2004) ‘Macroeconomic Effects Of Foreign Direct İnvestment in the

Spanish Economy’ Nottingham University United Kingdom, s 19

Blalock, G., & Gertler, P. J. (2008). Welfare gains from foreign direct investment

through technology transfer to local suppliers. Journal of International Economics,74(2),

402-421.

Blomström, M., R. E. Lipsey ve M. Zejan, (1992) “What Explains Developing

Country Growth?”, NBER Working Paper Series, No. 4132, Aug. 305

Borensztein,E., De Gregorio, J., Lee, J. W. (1998) ‘How does foreign direct

investment affect economic growth?’, Journal of international Economics, 45(1), 115-

135

106

Borodin E. A. (2012) Е. ‘Kyrgyzstan Ekonomisinin Güncel Durumu’. Bölgesel

Politik İnstitüsü. Moskova

Brady, D., & Wallace, M. (2000). Spatialization, foreign direct investment, and

labor outcomes in the American states, 1978–1996. Social Forces, 79(1), 67-105.

Brems, H. (1970). A growth model of international direct investment. The

American Economic Review, 320-331

Buffie, E. F. (1984). Financial repression, the new structuralists, and stabilization

policy in semi-industrialized economies. Journal of Development Economics,14(3), 305-

322.

Carkovic M. Levine R. (2008) ‘Does Foreign Direct İnvestment Accerelate

conomic Growth?’ s.219

Carstensen, K., Toubal, F. (2004). Foreign direct investment in Central and

Eastern European countries:a dynamic panel analysis.Journal of comparative

economics, 32(1),3-22.

Choe, J. I. (2003). Do foreign direct investment and gross domestic investment

promote economic growth?. Review of Development Economics, 7(1), 44-57.

Chubrik A. Rakova E. Pelapıs I. (2002) Ekonomicheskaya Svoboda i

Ekonomicheskaya Blagosostoyanie 2, 1, 4–44 © İnstitut privatizasii i menedjmenta

Shiells, M. C. R. (2003). FDI and the Investment Climate in the CIS

Countries(No. 3-5). International Monetary Fund.

CÖMERT F. (2000) “İstihdam Sorunu ve Yabancı Sermaye, Hazine Dergisi”,

sayı:13, s.1.

Çağatay Özden (2011) Kısa KC Ülke Profili, Ankara Türkiye

Çağlayan, E. (2008). Ekonometri: temel kavramlar. Der Yayınları.

Çanakçı İ. (2003), ‘Orta Asya Ülkeleri Yabancı Sermaye Arenası’nda, Hilton

Ankara, http://www.hazine.gov.tr

Çelik A. (2006), BİR İSTİHDAM POLİTİKASI OLARAK GİRİŞİMCİLİK,

Bishkek, Kyrgyzstan

Dale R. Weigel (1997) Foreign Direct İnvestment SBN 0-8213-4050-6 USA

De Gregorio, J. (1992). Economic Growth in Latin America. Journal of

development economics, 39(1), 59-84.

De Mello, L. R. (1999). Foreign direct investment-led growth: evidence from time

series and panel data. Oxford economic papers, 51(1), 133-151.

107

Morozov A.A (2005) Kazakistan Bağımsızlık Senelerinde, Almaty: KİSİ

Demirel, O. (2006). Doğrudan yabancı yatırımlar, ekonomik büyümeye etkileri ve

Türkiye uygulaması (Doctoral dissertation, Sosyal Bilimler

Dollar, D., Hallward-Driemeier, M., & Mengistae, T. (2006), Investment climate

and international integration. World Development, 34(9), 1498-1516.)

Dostiyarov A. (1998) ‘Kazakistan Cumhuriyetindeki Yabancı Yatırımlar: güncel

zamanda yatırım çekme gereksinimi analizi’ KazGU Vestnik, İktisadi Seri № 10.

Dupasquıer C. ve Osakwe P.N (2005) ‘Foreign Direct İnvestment in Africa:

Performance, Challenges and Responsibilities’ Africa Trade Policy Centre (ATPC)

Work in Progress, Economic Commission for Afrıca №21 s.200

Dünya Bankası, (2005, 2011, 2015)

http://www.worldbank.org/ru/country/kazakhstan/overview

Eckel, C. (2003). Fragmentation, Efficiency‐Seeking FDI, and

Employment.Review of International Economics, 11(2), 317-331.

Ege Stratejik Araştırmalar Dergisi (2013) Cilt 4, Sayı 2, (20-31)

Erdal, F., & Tatoglu, E. (2002). Locational Determinants of Foreign Direct

Investment in an Emerging Market Economy: Evidence From Tukey.Multinational

business review, 10, 21-27.

Erimbetova K. (2009) “Kazakistan Cumhuriyetinin Yatırım ortamı 1990-2000

dönemiarasında”, Cumhuriyet Tarihi Enstitüsü, Astana 45

http://doingbusiness.org/rankings

Ernst, C. (2005), “The FDI employment link in a globalising world: The case of

Argentina, Brasil and Mexico”, Employment Strategy Papers, 2005/17, Employment

Analysis Unit, Employment Strategy Department.

Esembaev G.E (2010) ‘Kazakistana Yabancı yatırımların akım süreci’ Vestnik

KazNU № 2 (78). 90–95s.

European Council of Foreign Relations, 2015 http://www.ecfr.eu/scorecard/2015

Feenstra, R., & Hanson, G. (2001). Global production sharing and rising

inequality: A survey of trade and wages (No. w8372). National Bureau of Economic

Research

108

Feldstein, M. (1994). Tax policy and international capital flows (No. w4851).

National Bureau of Economic Research.

Findlay, R. (1996). Modeling global interdependence: centers, peripheries, and

frontiers. The American Economic Review, 47-51.

Somunoğlu A. (2001) ‘AVRASYA DOSYASI GEÇİŞ DÖNEMİNDE

KAZAKİSTAN EKONOMİSİ’, M Rusya-Ukrayna Araştırmaları 2001-2002, Cilt: 7,

Say›: 4, s. 29-49.

Gamiewicz G. Konsekwencje międzynarodowych przepływów kapitału dla

gospodarki światowej ze szczególnym uwzględnieniem Polski, Wyd. Uniwersytetu

Kazimierza Wielkiego w Bydgoszczy, Bydgoszcz 2007. Р. 106.

Global Finance (2014) The poorest countries in the world. Available

at http://www.gfmag.com/global-data/economic-data/the-poorest-countries-in-the-

world#axzz2uRXDdVi2

Gokdemir, L., Karagoz, M., & Dogan, C. (2007). Knowledge-led growth

hypothesis: the case of Turkey. Economic and Political Development Ethics: Europe and

Beyond, 265.

Gövdere B. Ve Kaleli H. (2008) ‘KAZAKİSTAN’DAKİ DOĞRUDAN

YABANCI YATIRIMLAR’ Süleyman Demirel Üniversitesi, İİBF, Isparta.

Granger C.W.J., Yoon G. (2002) Hidden cointegration. Economics working paper.

San Diego,. Р. 6.

Greene, W. H. (2008). The econometric approach to efficiency analysis. The

measurement of productive efficiency and productivity growth, 92-250.

Gryaznova A.G. (2002) Mali ve Kredi Ansiklopedik Sözlük/ М.: Maliye ve

istatistik s. 359 Moskova

Guloglu, B vd, (2004). Economic determinants of technological progress in G7

countries: A re-examination. Economics Letters,116(3), 604-608.Kazinvest, (2006)

http://www.kib.kz/about/history/

Gumilyov vd., 2013 SPILLOVER EFFECT OF FDI IN KAZAKHSTAN

ECONOMY.

Gürsoy F. Sekreter. A ve Kalyoncu H. (2013) ‘FDI and Economic Growth

Relationship Based on Cross-Country Comparison’ International Journal of Economics

and Financial Issue Vol. 3, No. 2, pp.519-524 ISSN: 2146-4138 www.econjournals.com

109

Hansen, H., & Rand, J. (2006). On the causal links between FDI and growth in

developing countries. The World Economy, 29(1), 21-41)

Harve, 1999 The Global Integration of East Asia: Studies of International Trade.

Edward Elgar

Hermes, N., & Lensink, R. (2003). Foreign direct investment, financial

development and economic growth. The Journal of Development Studies, 40(1), 142-

163.

Hon E. (2012)‘ İnvestment in Kazakistan’, Almaty № 28 (454), p. 11

Hornberger, vd., (2011). Attractive FDI: How Much Does Investment Climate

Matter?, Public Policy for the Private Sector, 1-4.

IMF (1993, 2006) (OECD), Doğrudan Yabancı Yatırım İstatistikleri A.Ş.:

Ülkeler DYY, 2001, DC, 2003, www.imf.org/external/pubs/ft/fdis/2003/fdistat.pdf s.

152-3.

IMF (2000,2005) Doğrudan için Metodolojik Standartlarının Uygulanmasına

Araştırması OECD, Rapor A.Ş. Ekonomik Yatırım, Uluslararası Para Fonu, İstatistik

Bölümü ve Organizasyon İşbirliği Geliştirme, Mali, Mali ve Kurumsal İlişkiler Mart

Müdürlüğü

Insel, A., & Sungur, N. (2003). Sermaye Akýmlarýnýn Temel Makroekonomik

Göstergeler Üzerindeki Etkileri: Türkiye Örneði-1989: III-1999: IV (No. 2003/8).

International Monetary Fund (2012-2014) Publication Services PO Box 92780,

Washington, D.C.

Irandoust, J. E. M. (2001). On the causality between foreign direct investment

and output: a comparative study. The International Trade Journal, 15(1), 1-26.

İş Yapma Dergisi, Dünya Bankası, 2014, KC Milli İstatistik Komitesi 2015

Janicki, S. M., Tsukamoto, T., Salghetti, S. E., Tansey, W. P., Sachidanandam, R.,

Prasanth, K. V., ... & Spector, D. L. (2004). From silencing to gene expression: real-time

analysis in single cells. Cell, 116(5), 683-698.

Japarov A.U. 2008 L'élevage du cheval au Kirghizstan. Études mongoles et

sibériennes, centrasiatiques et tibétaines, (41).

Juravlev ve Suvorina (2008) ‘Kazakistanın Yatırım Ortamını Geliştirme yolları’.

IIBF KazGu Almaty.

Jusupbekov, (2005) ‘Ekonomi Sorunları Kırgızistan yatırım iklimi’ Milli

Universite, Bişkek

110

Kar, M., & Tatlısöz, F., (2008) Türkiye’de Doğrudan Yabancı Sermaye

Hareketlerini Belirleyen Faktörlerin Ekonometrik Analizi.

Karagöz, K. (2007). Doğrudan Yabancı Sermaye Yatırımlarının İstihdama Etkisi:

Türkiye Örneği. İnönü Üniversitesi 8. Türkiye Ekonometri ve İstatistik Kongresi, 24-25.

KARAKÖY, Ç. (2006). Orta Asya’da Doğrudan Yabancı Sermaye Yatırımları:

Politikaları Stratejileri Ve Teşvikler Üzerine Değerlendirme. Çukurova Üniversitesi

Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 15(2).

KARLUK, R (2001). “Türkiye’de Yabancı Sermaye Yatırımlarının Ekonomik

Büyümeye Katkısı içinde Ekonomik İstikrar, Büyüme ve Yabancı Sermaye’

Ankara

KATIAD, (2006) KAZAKİSTAN’DAKİ DOĞRUDAN YABANCI

YATIRIMLAR Sosyal Bilimler Dergisi Sayı: 20

Kazakistan Cumhuriyeti Milli Bankası. - http://www.nationalbank.kz

Kazakistan Cumhuriyeti Ülke Raporu 2013

Kazakistan Devlet İstatistiği. – http://www.stat.kz.

Kazakistan İktisat Bakanlığı Raporu 2011

Kazakistan Milli İstatistik Komitesi, 2007

KAZAKİSTAN ÜLKE BÜLTENİ (2012) Dış ekonomi ilişkiler kurumu raporu

Astana, Kazakistan

KAZAKİSTAN ÜLKE RAPORU (2011) Tuğrul SOMUNCUOĞLU Ankara -

April,

Kazakistan, (2007) Courrier des Pays de l'est, № 1065,

KC Ekonomi Bakanlığı (2007- 2015), Bishkek Kırgızistan

KC İktisat Bakanlığı 2009

KC İktisat Bakanlığı 2014 ve Kazakistan Milli Bankası 2014

KC İktisat Bakanlığı Bilgileri Raporu (2011)

KC Mali Bakanlığı 2013

KC Milli Bankası (2013, 2015)

KC Milli İstatistik Komitesi (2006, 2015)

KC Planı, İstatistik Komitesi 2010

KC Stratejisi ve Planı 2002

KC Ülke Rehberi 2013, Kırgızistan Dışişler Bakanlığı

111

Kenisarin, M. M., & Andrews-Speed, P. (2008) Foreign direct investment in

countries of the former Soviet Union: Relationship to governance, economic freedom

and corruption perception. Communist and Post-Communist Studies,41(3), 301-316.

Khachoo, A. Q., & Khan, M. I. (2012). Determinants of FDI inflows to developing

countries: a panel data analysis. MPRA, Munich

Khoich Aizhan, Madiyarova Diana, L.N.Gumilyov (2013) Cilt 4, Sayı 2, 2013

DYY ve Ekonomik Gelişme: KAZAKİSTAN ÖRNEĞİ Ege Stratejik Araştırmalar

Dergisi

Kıgızistan Ticaret ve Yatırım Ortamı Raporu, 2013

Kırgız Cumhuriyeti Milli İstatistik Komitesi Raporu (2013) ‘Kırgız

Cumhuriyetinde yabancı yatırım ile işletmelerin Faaliyetleri’– Bishkek. –s. 7

Kırgız Cumhuriyetinin İktisat Bakanlığı 2009

http://mineconom.gov.kg/index.php?option=com_content&view=article&id=102&Itemi

d=172&lang=ru

Kırgız Cumhuriyetinin Milli Bankası (2015) (http://www.nbkr.kg)

Kırgız Cumhuriyetinin Milli Bankası, (2013) Otchet O Stabilnosti Finansovogo

Sektora Kyrgyzskoi Respubliki, Bishkek

Kırgız Cumhuriyetinin Transpor ve İletişim Bakanlığı, (2008, 2009-2011 yılı için

iletişim programı Bishkek, Kyrgyzstan

Kırgızistan Cumhuriyeti Stratejisi ve Planı (2002), Kyrgyz Cumhuriyeti Ekonimi

Bakanlığı

Kırgızistan İş Rehberi (2013) Ankara, Türkiye

Kırgızistan Milli İstatistik Komitesi - http://stat.kg

Kırgızistan milli istatistik komitesi Raporu -

http://stat.kg/index.php?option=com_content&task=view&id=31&Itemid=101

Kırgızistan Ticaret ve Yatırım Ortamı Raporu (2013) T.C. Ekonomi Bakanlığı

Ticaret Müşavirliği

Kırgızistan’ın Genel Ekonomik Durumu ve Türkiye ile Ekonomik Ticari İlişkileri

(2008) Türkiye Cumhuriyeti Bişkeke Büyükelçiliği Ticaret Muşavirliği

Kırgızistan-Türkiye Manas Üniversitesi Yayınları: 86 Kongreler Dizisi: 11

Uluslararası Girişimcilik Kongresi (2006) Mayıs

Kindleberger, C. P., & Aliber, R. Z. (2011). Manias, panics and crashes: a history

of financial crises. Palgrave Macmillan

112

Koichumanov T.D. Klimenko E.P (2010). Kırgızistan Cumhuriyetinin Yatırım

Ortamı ve Onu Geliştirme Politikası. Vestnik KRSU, 10(1), 135.

Kojometova A.M., 2013 Analiz Sostoyaniya Zanyataosti i Bezrabotisi v

Kazahstane 329-331С

Koray Ali Konca (2012) Kazakistan Ülke Raporu Ankara Turkiye

http://www.ubak.gov.tr/BLSM_WIYS/TRACECA/tr/HTML/ulkeler

Korchagina N. (2009) ‘Kümelenme politika teknoloji şirketleri, yönetim

verimliliğini artırmak’: monografi Astrakhan: yayınevi "Astrakhan Üniversitesi.

Kostevc, Č., Redek, T., & Sušjan, A. (2007) Foreign direct investment and

institutional environment in transition economies. Transition Studies Review,14(1), 40-

54.

Kostyunina G.M (2001) “Yabancı Yatırımları Yönlendirmenin Uluslararası

Pratisi” : kitap / MGIMO, RF MID, 126 s –– ISBN 5-86476-166-4.

Koychuev (2010). Ekonomika Kyrgyzstana na perelomnom etape

"Ekonomisty za reformu". Bişkek ISBN 820-300

Könings (2004). FDI spillovers in the Chinese manufacturing

sector. Economics of Transition, 18(1), 143-182.

Kudabaev Z. ve Kudabaeva M., (2009) ‘Ekonomicheskiy Rost Kyrgyzstana: pol

sektorov ekonomiki’ Amerikanskiy Universiteta Sentralnoy Azii, Kyrgyzstan s140

Kurganbaeva G.A.,Rahmatulina G.G., Рахматуллина ve Kalieva D.A. (2004).

Kazakistan ve Avrupa Birliği: geopolitika ve ekonomika, Astana, Kazakistan

Lall (1995) Employment and foreign investment: Policy options for developing

countries. Int'l Lab. Rev., 134, 521.

Liang, K. Y., & Zeger, S. L. (1986). Longitudinal data analysis using generalized

linear models. Biometrika, 73(1), 13-22.

Lipsey, R. E., & Sjöholm, F. (2004). Foreign direct investment, education and

wages in Indonesian manufacturing. Journal of Development Economics, 73(1), 415-

422.

Livinsev N.N., Kostukina G.M. (2004). Sermeyenin Uluslararası Haraketi

(Ülkelerin Yatırımcılık politikası): М.: Ekonomist,. s. 66 Moskova

Lubich V.V (2011) İstatistik Araştırmalar Soruları ‘Zaman serilerin ilişkisi’ UDK

519.23(77) 13

113

Luiz R de Mello, Jr (1999) “Foreign direct investment -led growth evidence from

time series and panel data” Oxford University Press, Oxford Economic Papers 51, 133-

151

Maadanbekova M.J. (2009) ‘Problemy prepyatstvuyushıe efektivnomu

ispolzovaniyu i aktivizasii privlechennyh pryamyh inostrannyh invetisiy’, Bishkek

Madiyarova, D., Sembieva, L., & Nurumov, A. (2013). FINANCIAL ASPECTS

OF HEALTHCARE REFORM IN THE REPUBLIC OF KAZAKHSTAN. Actual

Problems of Economics/Aktual'ni Problemi Ekonomìki, 139(1).

Mambetaliev M.M. (2000) Kırgız Cumhuriyetinin Telekomunikasyon gelişim

altyapısı, Bishkek, Kyrgyzstan Bilim Dergisi №2

Mauro, P. (1998). Corruption and the composition of government expenditure.

Journal of Public economics, 69(2), 263-279,

Medetbekova A.E (2010). ‘Kırgızistan Cumhuriyetine DYY. Vestnik

KRSU 10(7), 20..

Mejdunarodnyi Soyuz Avtomobilnogo Transporta (2001) Bishkek, Kyrgyzstan

Mukashev Т. А. (2003). Regionları İktisadi Gelişmesi, Karaganda, yayınevi

KarGU

Mukim ve Nunnenkamp, (2012). What Drives India’s Outward FDI?. South Asian

Journal of Macroeconomics and Public Finance, 1(2), 245-279.

Nair‐Reichert, U., & Weinhold, D. (2001). Causality Tests for Cross‐Country

Panels: a New Look at FDI and Economic Growth in Developing Countries. Oxford

bulletin of economics and statistics, 63(2), 153-171

Nauro F. (2002) ‘Foreign Direct Investment as Technology Transfer Some Panel

Evidence from the Transition Economics’ Campos and Yuko Kinoshita William

Davidson Working Paper Number 438 January

Nepchiporenko O.V. (2007), ‘Sena Reform’ (Opyt Sravnitelnogo Rossii i

Kazakstan)

Niyazov, 2008 Asian Power: Sino-Russian Conflict in Central Asia?.Georgetown

Journal of International Affairs, 49-56.

OECD Raporu (1996-2000-2011)

http://www.oecd.org/ctp/harmful/2000progressreporttowardsglobaltaxco-

operationprogressinidentifyingandeliminatingharmfultaxpractices.htm

114

Omurkulova N.(2010), İnflasionnye Problemy Perehodnoi Ekonomiki UDK :

336.748.12 (575.2) (043.3) Bishkek– 2010

Osakwe, P. N. (2005). Foreign Direct Investment in Africa:

Performance. Challenges and Responsibilities. OSCE (2004-2008) Organization

for Security and Co-operation in Europe Vienna, 3 March 2004 CONSOLIDATED

SUMMARY SECOND PREPARATORY SEMINAR FOR THE TWELFTH OSCE

ECONOMIC FORUM: TIMULATING FOREIGN AND DOMESTIC INVESTMENT

DUBLIN, IRELAND, 16 – 17 FEBRUARY 2004

Oya Benli (2008), Kazakistan Ülke Raporu, TC Başbakanlık Dış Ticaret

Müsteşarlığı İhracatı Geliştirme Etüd Merkezi

Özcan ve Arı (2010) DOĞRUDAN YABANCI YATIRIMLARIN

BELİRLEYİCİLERİ ÜZERİNE BİR ANALİZ: OECD ÖRNEĞİ. Ekonometri ve

İstatistik e-Dergisi, (12), 65-88.

Özgür Ç, (2002) “Dünya Yatırım Raporu Çerçevesinde Doğrudan Yabancı

Yatırımlar Üzerine Değerlendirmeler’’, www.dtm.gov.tr.

Pehlivanoğlu, F., Güneş, İ., (2008) KIRGIZİSTAN EKONOMİSİNİN YAPISAL

ANALİZİ, ULUSLARARASI SOSYAL BİLİMCİLER KONGRESİ.

Penev, S. (2007). Investment Climate and Foreign Direct Investment Trends in

the South Caucasus and Central Asia. South East European Journal of Economics and

Business, 2(1), 31-40.

Pesaran, H. H., & Shin, Y. (1998). Generalized impulse response analysis in

linear multivariate models. Economics letters, 58(1), 17-29

Pryadko O. (2001) ‘GEÇİŞ EKONOMİLERİN YOLSUZLUĞUN YATIRIM

SÜREÇLERİN BAĞIMLILIK’ Kırgız Cumhuriyeti

Ranjan, V., & Agrawal, G. (2011). FDI Inflow Determinants in BRIC countries: A

Panel Data Analysis. International Business Research, 4(4), p255.

Reshetneva M.F (2012) ‘Orta Asya Ülkeleri Ekonomisi’ Rusya Federasyon

Eğitim ve Bilim Bakanlığı

Sagyndykova S. (1994) ‘Kazakistan’daki Yabancı Yatırımlar: ekonomideki

yatırımsal süreçlerin analizi ve öngörüs’ Almaty: Gılım

Saray, M. O. (2011). Doğrudan yabancı yatırımlar-istihdam ilişkisi: Türkiye

örneği.Maliye Dergisi, 161, 381-403.

Sehovoi A.F. ve Shildibekov E.J (2012) ‘Kazakistan’ın rekabet gücü’ Vestnik

KazNTU (2), 2733.

115

Sekkat, K., & Veganzones‐Varoudakis, M. A. (2007). Openness, investment

climate, and FDI in developing countries. Review of Development Economics, 11(4),

607-620)

Seyidoğlu, H. (1975). Uluslararası iktisat: teori ve politika. 670-676.

Shamshiev S.A. (2014) ‘Yabancı doğrudan yatırımların Modern Kırgız

ekonomisindeki özellikleri’. Dünya Ekonomisi 08, 11

Shemetev A.A.. (2012). Avrasya Ekonomik Topluluğu yatırım çekiciliği oluşumu.

Modern bilimsel araştırma ve yenilik dergisi. Almaty

Sheraliev С., Oruzbaeva. Г. (2005-2011) ‘Kırgızistan Ekonomisinde DYY’,

Çin, 37, 0.

Shiells, C. R. (2003) FDI and the Investment Climate in the CIS Countries.

International Monetary Fund.

Solow (1957) Technical change and the aggregate production function.The

review of Economics and Statistics, 312-320.

Somunoğlu T. (2011) ‘Kırgızistan cumhuriyet Raporu 2012 KC Ülke Raporu’

Ankara - April, T.C. Başbakanlık Dış Ticaret Müsteşarlığı İHRACATI GELİŞTİRME

ETÜD MERKEZİ

Sultanova B.K (2009-2010)Nazarbaem Cumhurbaşkanı ve Çağdaş Kazakistan:

сб. док. и матер. : в 3-х т. / отв. ред. Б. К. Султанов. – Алматы : КИСИ при

Президенте РК, 2010. – 256 с

TANDIRCIOĞLU, H. (2002). Geçiş Ekonomilerinde Özelleştirme. Dokuz Eylül

Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 4(3), 198-226.

Tarhan, A (2001) Türkiye Cumhuriyeti Merkez Bankası, İnsan Kaynakları Genel

Müdürlüğü, Eğitim Müdürlüğü, Ankara, Şubat

Tarı, R. (2005). Ekonometri, 3. Baskı, Avcı Ofset, İstanbul.

Taylor, K. vd., (2000)., FDI and the labour market: a review of the evidence and

policy implications. Oxford Review of Economic Policy, 16(3), 90-103.

The World Bank, 2013

http://documents.worldbank.org/curated/en/2013/06/18882686/uzbekistan-energy

Theodore H. Moran (1998) Foreign Direct Investment and Development

ISBN 0-88132-258-X United States of America

Toda YAMAMOTO (2002) Yöntemiyle Granger Nedensellik Analizleri 1980

2000. Çukurova Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 9(9). Trevino, L. J., &

116

Upadhyaya, K. P. (2003). RESEARCH NOTE Foreign aid, FDI and economic growth:

evidence from Asian countries. Board of Advisers CHAIRPERSON, 12(2), 119)

UN, 2005 http://www.un.org.kg/ru/o-kyrgyzstane/kyrgyzstan-obshchii-obz

UNCIF (2012) Annual Report for Kyrgyzstan

http://www.unicef.org/about/annualreport/files/Kyrgyzstan_COAR_2012.pdf

UNCTAD World Investment Report (2013).Global Value Chains: Investment

and Trade for Development. – New York/Geneva. P. 33 www.UNCTADSTAT.com

UNCTAD, (1998- 2008), World Investment Report, UN, New York and Cenova,

p.214-15.

Urazbekov A.K (2013) Kazakistan’ın DYY Çekiciliğini Arttırma Yolları Bişkek

330:339.727.22 (574).

USAİD (2010) http://usaidlandtenure.net/sites/default/files/country-profiles/full-

reports/USAID_Land_Tenure_Kyrgyzstan_Profile.pdf

Ushbaeva B.D. ve Smagulova D.K (2010), ‘Osnovnye İtogi Razvitiya

Ekonomiki Kazahstana za gody rynochnyh reform’ Bishkek

Vijayakumar, N., Perumal, S., & Rao, K. C. (2010). Determinants of FDI in

BRICS Countries: A panel analysis. International Journal of Business Science and

Applied Management, 5(3), 1-13.

Wheeler, D., & Mody, A. (1992). International investment location decisions: The

case of US firms. Journal of international economics, 33(1), 57-76.

Williams, D. (2003). Explaining employment changes in foreign manufacturing

investment in the UK. International Business Review, 12(4), 479-497. World

Development Report (2003- 2005) A Better Investment Climate for Everyone A

Copublication of The World Bank and Oxford University Press

YILDIZ, S., & KÖKOCAK, A. K. KIRGIZİSTAN’DA FAALİYET GÖSTEREN

TÜRK FİRMALARININ DURUM ANALİZİ VE YABANCI SERMAYE OLGUSU,

135.

Yolsuzluk Algılama Endeksi (2008) ULUSLARARASI ŞEFFAFLIK ÖRGÜTÜ

YOLSUZLUK ALGILAMA ENDEKSİ

Yukseler, Zafer (2006) : Doğrudan Yabancı Sermaye Yatırımları ve Iş/Yatırım

Ortamı Ilişkisi, Discussion Paper, Turkish Economic Association, No. 2006/1)

Zhang (2001 How does foreign direct investment affect economic growth in

China?. Economics of Transition, 9(3), 679-693.

117

EKLER

Kırgızistan Cumhuriyetinin Verileri

Yıl Döviz Kuru

Petrol

Üretimi

Elektrik

Enerjisi

Üretimi

Eğitim

HArcamaları

DYY GSYIH Enflasyon

Oranı

1993 8 0,1 11,75 4,2 24 -13 1086,2

1994 12 0,1 12,932 6,7 38,2 -19,8 180,7

1995 14 0,1 12,349 7,1 96,1 -5,8 43,5

1996 16 0,1 13,758 5,4 47 7,1 32

1997 19 0,1 12,637 4,5 83 9,9 23,4

1998 38 0,1 11,618 4,3 109 2,1 10,4

1999 42 0,1 13,159 4,09 44 3,7 35,9

2000 47,72 0,0771 14,9313 3,51 89,7 5,4 18,7

2001 48,4455 0,0755 13,6669 3,85 90,1 5,3 6,9

2002 46,94 0,0755 11,9219 4,45 115,7 0 2,1

2003 43,72 0,0695 14,0211 4,48 147,1 7 3,1

2004 42,67 0,0741 15,141 4,62 175,6 7 4,1

2005 41,01 0,0772 14,8912 4,87 210,3 -0,2 4,3

2006 40,1646 0,0709 14,5232 5,58 182 3,1 5,6

2007 37,31 0,0685 14,8304 5,7 208 8,5 10,2

2008 36,5692 0,071 11,7891 5,2 377 7,6 24,5

2009 42,89 0,0773 11,072 4,9 189 2,9 6,8

2010 45,9608 0,083 12,114 5 438 -0,5 7,8

2011 46,14 0,0903 15,223 5,2 694 6 16,6

2012 46,98817083 0,08 15,3 6,2 590,7 -0,9 2,7

2013 48,43804167 0,08 14,1 6,3 993,2 10,5 6,6

Kazakistan Cumhuriyetinin Verileri

Yıl

Döviz

Kuru

Petrol

Üretimi

Elektrik

Enerjisi

Üretimi

Eğitim

HArcamaları

DYY GSYIH Enflasyon

Oranı

1993 4,7 20,3 7,65 4,2 549 -9.2 1662.3

1994 40 20,3 9,18 3 635 -12.6 1402.0

1995 46 20,5 8,31 3,5 964 -8.3 176.3

1996 56 23 7,32 3,4 1137 0.5 39.1

1997 72 25,8 6,5 4 1320 1.6 17.4

1998 85 25,9 6,14 4,6 1143 -1.9 7.3

1999 101 30,1 7,58 3,7 1584 2.7 8.4

2000 144,31 35,3 51,6 3,89 1283 9.8 13.3

2001 149,59 40,1 55,4 3,6 2835 13.5 8.4

2002 155,08 47,3 58,3 3,03 2590 9.8 5.9

2003 145,08 51,5 63,9 2,67 4624 9.3 6.6

2004 130,04 59,5 66,9 3,3 4157 9.6 7.1

2005 133,88 61,5 67,9 2,26 1971 9.7 7.9

2006 127,93 65 71,7 2,63 6624 10.7 8.6

2007 120,78 67,1 76,6 1,2 11119 8.9 10.8

2008 120,58 70,7 80,3 3,6 14755 3.2 17.2

2009 148,69 76,5 78,7 3,1 13243 1.2 7.4

2010 147,41 79,7 82,6 2,8 17 353 7.3 7.1

2011 147,9 80,1 86,6 3 21 232 7.5 8.3

2012 149,11 79,2 90,6 3,1 22 100 5.0 5.1

2013 152,12 81,7 91,9 3 18 100 6.0 5.8

118

Kırgızistan Cumhuriyeti verilerinin hata teriminin birim kök testi sonuçları

t-İstatistik olasılık.*

Genişletilmiş Dickey-Fuller test istatistiği -3.725912 0.0124

Kritik t-değeri: 1% level -3.831511

5% level -3.029970

10% level -2.655194

Kazakistan Cumhuriyeti verilerinin hata teriminin birim kök testi sonuçları

t-İstatistik olasılık.*

Genişletilmiş Dickey-Fuller test istatistiği -2.809001 0.0138

Test critical values: 1% düzey -2.699769

5% düzey -2,57666

10%düzey -1,987477