, Sahibi Prof. Dr. A. feyzi BiNGOL Ftrat Oniversitesi RektOrii

Edittirler

Prof. Dr. Mustafa OZTORK Orta Dogu Ara9ttrmalan Merkezi Miidiirii

Prof. Dr. Enver t;AKAR insani ve Sosya! Bilim/er Fakiiltesi Tarih IJO/iimii

Bilim Kurulu

Prof. Dr. Mustafa 0ZT0RK Orta Doifu Ara$flrma!an Merkezi Miidiirii

Prof. Dr. M. lle;ir A$AN Tarih Suhesi Miidiirii

Prof. Dr. Saadettin TONBUL Cografya Subesi Mi1diirii

Prof. Dr. Ali YILDIRIM Di/ ve Edebiyat ~~ubesi Miidiirii

Prof. Dr. Cemalettin t;OPUROGLU Sosyoloji Subesi Miidiirii

Yrd. Doy. Dr. Rifat OZDEMiR Terciime Subesi Miidiirii

Prof. Dr. Esma $iM$EK Halle Kiiltiirii $ubesi MiidiJrii

Bu Saymm Hakem Heyeti

Prof. Dr. Mustafa OZTORK (Frrat On.) Prof'. Dr. M. Be;ir A$AN (frrat On.) Prof. Dr. ibrahim YILMAZ(:ELiK (Frrat On.) Prof. Dr. Enver (:AKAR (FHat On.) Prof. Dr. 6mer Osman UMAR (Firat Dn.)

Prof. Dr. Mehmet (:ELiK (Celalbayar On.) Prof. Dr. AbdOlhalik BAKJR (!lilecik On.) Prof. Dr. Yucel OZTORK (Sakarya On.) Prof. Dr. Muammcr GDL (I-larran On.) Doy. Dr. Omit KOt; (Celalbayar On.) Dov. Dr. YOksel ARSLANTA$ (Frrat On.)

T.C. FIRAT iJNiVERSiTESi

ORTADOGU ARA$HRMALARI

MERKEZI

OR.TA DOGU

AR.A$TR R.MAlAR.B

DER.GiSi

OCAK 2010

Cilt: VIH Say1: 1

ISSN' 1303-9075

iSLAM l?ETHiNDEN SEL<;UKLU HAKiMiYETINE KADAR REY $EHRi'NiN SiY ASI T ARiHi

The Pollilcal History of'Ray fi'om the Islamic Conquest to the Dommaiwn ofSeljuks

Aydm <;ELiK' AkifREN<;BER"

OZET

Ortayag'da Oncmli bir merkez ve yerlc$il11 yeri alan Rey ~ehri, bugilnkii Iran topraklan ivinde yel' almaktad!r. Hz. bmer doneminde fethedildikten sonra Emev1ler, Abbiis1ler, Tiihir1ler, Saffiir1ler, Siimiin11er, Sacogullan, Ziyiir1ler, Bliveyh1ler ve Gazncliler'in hiikimiyetine giren Rey ~ehri, Selvuklulara !"sa slil'eligine bajkentlik de yapmr~trr. Rey jehri degijik isimlerle amlmamn yamnda farklr telaffuzlarla da tarihi metinlerde kendine yer bulmujtur. Hazen Cibal, bazen lrak-r Aeem, bazen de Hol'asan bolgesi iyinde degerlendirilen Rey, askeri, stratejik ve ekonomik ay1dan Oncmli bir konumda bulundugundan, ~ehir tarih boyunca onemli mlieadelelere sahne olmujtur. Aynea Rey ~ehri bir donem Abbiis1 veliahtlannrn valilik gorevlel'iyle on plana vrkmrjtrr. Gol'linli~te din1 sebeplere dayanan aneak esas itibariyle siyas1 alan isyanlar da bu donemde Rey'e hakim olan devlet!eri stirckli olarak ugra$tll'lTII$tlr. isyanlarda gOze yarpan en belirgin unsur lranlrlrk kimligidir.

Anahtar kelimcler: Rey, Cibal, Horasan, Abbiis11er, iran

ABSTRACT

Ray located within the territory of Iran today was an important centl'a! ~nd l'esidential area during the Middle Ages. It was conquered during the Caliph Omar, then it was governed by Umayyads, Abbasids, Tahirids, Saffarids, Samanids, Sajids, Ziyal'ids, Buwayhids and Ghaznevids. It was also the capital of state of the Seljuks for a while. The city of Ray has been called by different names and transcl'ibed in diffrent ways in the historical texts. It is sometimes . .considered within the borders of Jibal, lraq-r Ajem or Khorasan. Since the region was of military, strategical) and economical importance, it had been wittnessed significant struggles through its history. Moreover, the city Ray came to the fore through governance of the Abbasids heir to the throne. Seemingly based on religious reasons, but politiCal in their essence, uprisings continuotisly annoyed the sovereign governments of Ray. fn these uprisings, it is obvious that the Iranian identity come into prominence as a distinguished issue.

Keywords: Ray, Jibal, Khorasan, The Abbasids, Iran.

• Doy. Dr., Ftrat Oniversitesi lnsani ve Sosyal Bilimler FakUHcsi Tarih BOltimG./Elazt_g. ·~ Ar,;;. Gtir., Mu~ Alprirs!an Dniversitesi Fen~Edebiyat FakUltesi Tarih BO!UmtVMu~

Gild$ islam fethinden once 90k koklU ve kadim bir maziyc sahip alan Rey

(cu) ~ehri, farkii literatlir ve dillerde degi~ik isimler almr~trr. Amlan ~ehrc Tovbit adii kitapta "Rages", Judi! adii kitapta "Ragau", Zerdli~tlerin kutsal kitabr Avesta'da "Raghd", Bistun adii kitapta "Raga", Yunanca'da "Rhagoe", "Rhaga, "Rhageia", Sliryanice'dc "Rai", Ermenice'de "Re", Pehlevice'de "Rak", "Rag", "Rahg", "Rai", Avrupa diilerinde "Rages" gibi isimler verilmi~tir 1 . Eski Farsya Hahameni~ kitabelerinde Rey ~ehrinin ismi "Raga" olarak geymektedir2 Siisiiniler ise bu ~ehre "Rey-i Erdqir", "Renehr", "Ram-I Firuz", "Ram-1 Erde$ir" gibi isimler vermi~tir1 islam topraklanna dahil edilmeden once Medlerin, Perslerin, Makedonya Kralligrmn, Pi~dad\lerin, E~kiin\lerin, Sasanilerin hakimiyeti altmda kalmt$ olan bu ~ehir, istilalar, isyanlar vc depremler gibi do gal afetlerden zarar g6nnli$!iir. Bundan clolayr her defasrnda yeniden in$a edilmi~tir.

Rey'in Miisllimanlar tarafmdan fethedilmeden onceki siyasi hayatmdan bahsetmeden once islam cografyaerlanmn ~ehir· hakkrnda kaydettikleri bilgileri elc almak yerinde olacaktrr.

Yakub1, Rey ~ehrini 4 , Horasan ana yolu lizerinde Cibal Bo/gesi' dahilinde ve ~ehir merkezinin ismi, Muhammediye olarak tarif etmektedir6

1 Muhammed Kasnnzdde, Yadname-i Taberi, MOessese-i Mi.ita[aat ve 'J'ahkiknl-t Ferhcng, Tahran 1369, s. 5 I 9.

2 Mebdi Muhakkik, Dovvomin Bist Gojiar Der Mebahis-i Edebi ve Tarihi ve Fe/seji :;e Kelami ve Tarih-i U!wn Der islam, Tahran 1369, s. 219.

3 EbO Hanifc D1nevel'l, Ahbclrii 't-T1v6/, (C::ev. Mahmud Mchdi Damganl), 'J'ahran 1383, H. 87; Kasimziide, Yadname-i Taheri, s. 519.

'1 Baz1 kaynaklarda "Huvdrn'r-Rey" ad1 verilen bir ~ehrin varhgmdan bahse.dilir. ibnl1' I

Esir, el Kdmi/ji't-'farih Terciimesi, c. V, (<;ev. Ahmet Agu·ak<;a-Abdulkerim Ozaydtn-Yunus Apaydm), Bahar Yay111!au, istanbul i985, s. 325. ibni.i'I-Belhl'de isc "Rey1·ehr" tabiri kullantlm1~ bu ~ehir iyin: "Rey!jehr, c/eniz kenarmd~ ~ir. kasaba o/up Emir /;'eram.urz .b. Hndab kG!e~·ine y'akmdw ... ". Bkz. ibn;lil Beih!, (Farsname) Province Of Fars in Persia, ((:cv. G. LeStrange), The Royal Asiatic Society, Londra 19!2, s. 61-62. Aynca bkz. ibnli'I­Belh!, rar:mame, ((:ev. Abdulhalik BakH-Ahmet AltungUk), Orta~·ag Tarihi ve Medeniyetine Dair r;eviriler I, Bizi1n Bliro Basnnevi, Ankara 2008, s. 127-128. Si:iz konusu ~chir i!c bizim ele alclignmz Rey ~ehri farkhdir. Zira Rcy dcniz kenarmda olmayiJJ Taluan'm Gtineyinde yer almaktadl!'. Bundan ba~ka Yakut el-Hamev1'de de iki farkli Rey beldesi oldugu kayit]J(iJr. Bkz. Yakut ci-1-Iamevl, Miicemii '1-Bii/dcm, <.:. l!J, Daru'l-Fikr, Beyrut (Trz), s. 116; ibn Fa:dan, Seyahatname, (C::ev. Ramazan $qen), Bedir Yaymlan, istanbul !995, s. 25.

5 Doguda 1-lorasan c;Oli.i ile fms eyaleti, BatJda Azerbaycan, Kuzeyde Elburz Daglan, Goneydc Huzistan ile yevrili eyalettir. Bu isim cya!etin yok boynk bir k1smmm clag!ik olmas!ndan Otliri.i verilmi~tir. Bkz. R. Hartmann, "Cibal", MEBiA, c. Ill. istanbul !982? s. !58.

ibn Fazlan'm seyahatnamesinde, Tahran yakmlannda bir ~chir olarak tarif edilen Rey ~ehri7 , ibn Hurdazbih'in eseri el-Mesalik ve '/ Memalik'te ise yerylizlinlin merkezleri arasmda gi:isterilmcktc ve "Yarallh~ o/arak ~ehirlerin en giizeli Rey 'dir. Buranm 9ok gizem/i tarqflan vardu·" ifadesi ile tammlanmaktadrr8 ibn Rlisteh'in Kitabu'/-A '/akin-Neflse adlr eserinde dlinya yedi iklim bolgesine ayrilmr~ ve Rey ~ehri diirdlincli iklim bolgesi iyerisinde tasnife tabi tutulmu~tur9

I 0. ylizyilm ikinci yansmda ~ehri ziyaret eden ibn Havkal ise Rey ~ehri ile ilgili olarak; bulundugu bolgenin en bliylik ~ehri oldugunu, l ,5 fersah karc alana sahip olan $ehrin glizel bir kalesi, etrafmda bOylik ticarethaneler, hanlar ve mesi(enlerin yer aldrgr ve geni$ bir caddesi oldugunu aktardrktan sonra buraya baglr bazr kiiy ve kasabalarm on bin ki$iye varan bliylik bir nlifusa sahip oldugunu, belirtmektedir10

Yakut el-l-lamev!'nin eserinde Rey ~ehri is:in ~u bilgiler kayrtlrdrr: "Rey, iilke ba,<kentleri ve ,<ehirlerinin gozde/erinden birisi olarak me.)·hurdur. Meyvesi ve i!teberisi boldur. Burasr Cibal !ilkeleri ,1·ehir/erinin ve hacca giden/erin yolu iizerindeki bir istasyondur .. "11

• HudCidii '/-A/em Mine '1-Me~rik ile '1-Magrib adlr eserde Rey $Chri ivin $U ifadeler yer almaktadrr: "Rey mamur ve biiyiik bir ~·ehirdir. Niifusu kalabalrk oldugu gibi 90k tiiccar vardu·. Burasr Cibal padi.yahmm ikamet yeridir. Su yer alt1 kaynaklarmdan gelir. Burada pamuklu eJyalar, ciibbe, pam.uk, seramik, yajj ve ,wrap iiretilir. "12

• Eserde belirtildigi lizere Rey'in, 90k canli bir ticari hayata sahip oldugunu ve bagl! bulundugu devlet ivin bir liretim tesisi vazifesind~ bulundugunu rahatlikla soyleyebiliriz. Aynea "Cibal padi,whmm ikamet

6 Yakubi, O!keler Kilabl, (C:ev. Murat Agan), Ayt~1g1 Kitaplan, istanbul 2002, s. 57; Muhammcdiye tabiri Abb8.s7 dOncmine ail olup Abbfisi!cr dOneminde Rcy ~ehri anlatdHken ele almacakttr.

7 lbn Fazlan, Seyahatname, s. 25. 8 ibn Hurdazbih. Yo!lar ve O!ke!er Kitabt. ((:ev. Murat Agan), Kitabcvi Yaymlan,

istanbul 2008_, s. 146; Mmat Agan, islam CoflrafYact!tjjt ve lv!iis!iiman Cojjrq(j,act!ar, Kitabcvi Yaymlan, istanbul 2002. s. 255-262.

9 Aynntlll bi!gi !yin bkz: Murat Agan, "islam Cografyacllannda Yedi Hdim Anlayt~l", AOiFD, S. IJ, Ankara 2006, s. 195-214.); Agar!, is/con CojjraJYacdtfjz ve Miisliiman Coflraj}act!ar, s. 286.

10 Eb'i'JwKas1m ibn Havkdl en-Nusaybl, Kit6bu Szlreti '1-Arz, Bey rut, I 938, s. 378<)79. 11 Yakut ei-Hamevl, Miicemt"i '1-Bii/dan, c. III, s. 116. 12 V. Minorsky, !fudUdU '1-Aiem Mine '1-Mqrik ile '1-Magrib, ((:cv. Abdullah Duman­

Murat Agan), Kitabevi Yaymtan, istanbul 2008, s. 90-91; Bu escrin mOel!ili tam. olarak belli dcgildir. ilk yapllan ara_<$t11"1nalar ncticesindc Rusya bas1ln11~ daha soma Minorsky csCri ingilizcc olarak yaynnlam1$t11". Escrin kalemc almcllg1 tarih 982w983 yJ!!and1r ki Rey bu tariblerde S<'imfi.nogul!anndan P.Oveyhogullanna geymi.'$tir.

38 ___ _ _ _ _L/wlvdtn CELiK-AkifRENCBER. Rey Sehri 'nin Si'vasf Tarihi

yen olarak tarif edilmesi ~ehrin ilnemli bir siyasi ve stratejik mekan olduguna delalet etmektedir. Yine Kudame b. Cafer'in Kitdbu '1-Harac isimli eserinde islam topraklanna di\hil ~ehirlerin ildedikleri vergi oranlannda Rey ~ehri, bUyUkllik olarak altmez szrada yer almaktadzr13

• Abbi\siler dilneminde kaleme a! man bu eser, Rey ~ehrinin islam iktisad1 hayatmda onemli bir yere sahip oldugunu ortaya koymaktadu·.

Rey ~ehri islam! diinemde bazz kaynaklarda Deylem ve Taberistan'a, bazz kaynaklarda da Horasan'a bagh gosterilmi$tir. Ancak mlierrihlerin ve cografyac!laim 90gu, Rey ~ehrini Cibal veya frak-z Acem billgesi i9inde saymi$1ardzr14 . Rey'in farkl1 cografi billgeler i9inde anilmasJ, cografyacilann ya~adildan zaman dilimi itibariyle insanlar ve devletler tarafmdan yiirelere verilen isimlere gore degi~kenlik giistennektedir. Ornegin Emevller, Rey'in de i9inde bulunclugu iran toprak]anm Kflfe' den yilnetirken bu bolgelere Arap9a'da dili Arap9a olmayanlara denen Acem tabirini kullanarak buralara lrak-z Acem billgesi ismini vermi~ti. Bu durum Emev11erin gene! politjkasm1n bir tezahlirliydli. .. Abbas11er donemindeyse iran topraklanna mlistakil vali atamas1 yapilmi$ ve Rey, Harun Re~id'in halifeliginde Horasan bolgesi i9inde kabul edilmi~tir.

ibnli'I-Esir'in eserinde belirtildigi lizere, Rey ~ehri Fars hliklimdarlanndan olan Mehlail b. Kaynan doneminde in~a edilmi~tir. !-latta Fars hliklimdarlanndan Keyumers'in iski\n ettigi ~ehir hari9 tutulursa yerylizlinde in~a ettirjlen ilk $Chir Rey'dir. Meblail b. Kaynan Pi~dad11erin hliklimdarlanndandn·. Yani Fars hliklimdarlannm ilk tabakaszm te$kil etmektedir15

. Rey $ehrinin tarihinin ba~langzc1 Aryah kavimlerin muhacereti zamamna kadar vannakla beraber buras! Medlerin en bliylik $ehri konumundayd1. Nitekim Bliylik lskender, Daryus'u takip ederek Perslerin ba$kenti olan Ekbatan'dan Rey'e kadar gelip ~ehirde konakladzgz ve buraya "Europos" admz vererek $ehirde amtlar yaptu·dzgz belirtilmektedir 16.

13 Agan, Islam Cograjj;ac1hgt ve lvfiisliiman Cografyacliar, s. 310-311. 14 Kasunzfide, Yadname-i Taheri, s. 519. ts ibnli'I-Esir Cezeri, Tarih-i Kdmil-i Bozorg-i jsfam ve iran, c. I, (<;ev. Abbas Ha!i\i,

Ebll'! IGisnn Hfilet), Mliesese~i Matbuat-I ilmt, Tahran 1371, s. 237; ibnG'! Esir, el-Kdmilfi't­Tarih, c.!, s. 51; Yakut el- Hamevl'nin ese.rinde ise Rey'in Siisiiniler dOneminde in~a edildigi bilgisi mcvcuttur. Hamevi, Miicemii'I-Biildan, c. HI, s. 117.

16 KasJmziide, Yadname-i Taheri, s. 519; M.uhakkik, Dovvomin Bist Goftar, s. 2\9.; Raymond Puron, iran. (Cev. Galip Kemali Soylemezoglu), Hilmi Kitabevi, istanbul 1943, s. 34; Furon, fran, s. 34.

Sasanilcr dcineminde Rcy $Chli m(ihim bir konumdaykcrr Bch1am (,:ubin, $Chirde Sasani hlikUmdarr Hlisrcv Pcrviz'e kar$1 isyan edince, $Chir bliylik oranda tahrip edildi 17

•

Miladi V. ylizylirn sonlan ilc VI. ylizy1lrn ilk yarrsmda zaman zaman Rey $Chri, ~ark Sliryani Kiliscsi Pbkoposlarr'nrn karargiihr olarak kullanrlmaktayd1". Bu durum Rcy'in MUs!Umanlar tarafrndan fethinc kadar gcycn sUrede, iktisadi vc askcri alanda oldugu gibi clini merkcz olarak da iincmli bir konumu olclugunu gcistcrmcktcdir.

Rey, tarihi ipck yolu (izcrindc bulurrmakta ve kuzeydeki Mazcndcran bolgesinclen gclcn bir9ok yolun kav~ak noktasmda bulunmaktadrr. ~ehirdc birle$en yollar Ulkcrrin ba$lm tarananna yiinclmcktcdir 19

• ipck yolu bilindigi (izcre iizellikle Ortayag'cla s1k kullanrlan bir ticarct yoluydu. Bu glizcrgah lizerinde bulunan $ehirler zcnginliklcri ile bilinirdi. Rey ~ehrinin bunclan ba$ka kuzeyden gelcn yollarrn cia birle~me noktas1 olmas1, bu $ehrin vekiciligini art1rmakta vc bolgcsinin anahtar $Chri konumuna gctinnektcdir. GUnUmUzdc iran topraklarr iyinde ycr alan Rey $Chri, Tahran'1n 7-8 km gliney-glineydogusuncla Elburz daglarrnrn kuzcyindeki ovaya dogru uzanan klivlik bir ylkrntr lizerincle ycr almaktacl1r20

.

Rcy ~chrinin Fethi ve Dort Halife Donemi

Hz. EbO Bekir cliinemindcn itibaren Arap Yarrmadas1'ndan ylkmaya ba9layan Mlislliman Araplar, bu halifc cloneminde iran topraklarrna girmeye ba$ladrlar ve nihai zaferi liz. ()mer cloncmindc gcrvckle~tirdilcr. Koprli, Bliveyb, Kadisiyc, Nihavcncl sava$larryla iran topraklarrnrn ncrcdcyse tamamrn1 fetheuiler.

Mlisltimanlarrn iran'r fethetme slirecindc Siisani hliklimclarr Yezdicercl, iran topraklarrnrn hakimiydi. islamiyeti yaymak amac1yla slirekli fetih politikas1 iyinde olan Mlisllimanlar en yakrn k0111$Ularr vc 90k esl<i zamanlarclan beri ticari mUnascbetlcrlc i!i~ki l<unnu$ olduklarr Farslar ile bu kez sava~ mlinasebetiyle l<ar$1 kar$1ya gelclilcr. Araplar, Kiiprli sava$1 hari9 Nihavencl saVa$Ina kaclar slirekli Farslara kar91 galip geldiler. Farslar iyin son umut alan Nihavend sava$1 oncesinde Sasani hliklimclarr Yezdiccrcl, Farslarr bir araya getirmck i9in Rey $Chrinin de i1:incle bulunclugu ycrlerle irtibata

17 Muhakkik, Dovvomin /3is! Goflar, s. 219. 13 Minorsky, "Rcy", ME!3i!l, c. IX, islanbul 1964,:::.721. 1·9 Osman Gat.:i Ozgfldcnli, "Rcy'', TDViA, c. XXXV, islanbu! 2008, s. !JO.

20 Minorsky, "Rcy", s. 72!.

ges:erek bliylik bir ordu topladr 21. Buna kar~lili< Hz. Omer, l-lemedan'rn

fethindcn hcmen sonra gorevlendirdigi Nuaym b. Mukarrln araclirgryla aldrgr bilgi lizerine Rey ~ehrindc toplanmaya ba~layan muhaliflcrc kar~r Nuaym'a dcstek amacryla Hcmedan'dan takviye kuvvct istedi. Blittin bunlann yanmda Hz. 6mcr'dcn gelen emir ilc Nuaym'rn Rey lizerine, Semal( b. Haris'in ise Azcrbaycan'a gitmcsi kararla~trrlidr. Biiylece Rey fethcdilirken olasr dcstek de engcllcnmi~ olacaktr.

Nuaym aldrgr talima! lizere Rey'in fcthedilmesi ic;in giri~imdc bulunclu. Rey ~ehri hiikimi Siyavu~, Araplara kar$1 ~ehri savunmak ic;in Acem mcliklerine habcrler gbnclerdi. Destek gelmesi halindc sava~acagmr, aksi takdirde $Chirdcn kac;acagmr bclirtti. Bu c;agn lizerinc bliylik bir ordu Rey'i savunmak arnacryla toplandr. Taraflann kar$lla~masmr Hicri 22/miladi 642 yrlr olaylan arasrnda ycr v·ercn ibnu'l-Es1r'in aktardrgma gore; blitlin bunlar ya.$anrrken Rey'i savunmak amacryla toplanan Fars ordusu ic;inde Rcy'deki ckin meselesinden dolayr Siyavu$ ile arasr bozuk olan Zcyn22 adlr bir ~ahrs hem ev halkrnr korumak hem de Siyavu~ ile hesapla$mak adrna Nuaym'rn ordusunun online c;rkarak ondan eman dilcmi~ti. Zcyn'in verdigi bilgiler dogrultusunda Rcy'de toplanan ordunun c;ok kalabalrk olclugu, bunlann ancak hile ile bcrtaraf edilebilcccgini ogrenen Nuaym, onun istegi lizerinc 2000 ki~ilik bir orduyu Zcyn'in komutasrna verdi. Plan dilhilinde Nuaym sava:;;maya ba~laymca Zeyn, ~ehir yevresindc clolanarak savunmas1z olan Rey ~ehrinc girdi. Zeyn'in komutanlrgmda $Chre gircn Mlisllimanlann tekbir seslerini cluyan iranlr!ar hezimete ugrayarak maglup oldular. Boylcce Rey, l-Iz. 6mcr doneminde Nuaym tarafrndan fethcdildi 23 vc bu topraklar "Fey"" csasma gbre clcgcrlcndirmcye tabi tuti.rldu.

21 Bc!ch:url. Fiilithu '1-Bi"ilddn, (C,~cv. tvlu~tafa Fayda), KO!tlir Bakanl!g1 Ynymlan, Ankara 2002, s. 433; D1nevel1, Ahbllrii't-Yiv{tf. s. !68.

22Taberi'nin escrinJe Zeyn ad1yla belirti!en bu ~alliS tbnO'I Esir'dc cz~Zcyncbf EbCI'l­FerrahBn olarak belirtilmi~tir. ibnli'l~E~ir, ei-Kcimilji't-'f'arih, c. Ill. s. 29.

23 ibnti'l-Esir, e/-Kclmil ji't-Tarih, c. Ill~~- 2..2-}0; _$i9_1_! .i'{UIY)81'1_f, _ _//;. Q_mer, c. I, (C:ev. Talip Ya~ar Alp). 1-Iikmel Yay111lan. istanbul 1986, s. 272; Richard Nelson Frye, ;'The Period From The Arab invasion To The Sal_juqs", The Cambridge Histo1y Of iran, Cambridge University, 1999, s. !9. Kaynaklar Rcy'in fethinin kim taraf111dan yapl!cilg1 konusunda hem fikir degildir. Taberi ve ibni.i'l-Esir'in eserlcrindc. Rcy'in, Nuaym b. 'Mukarrin Jaraflndan fethedildigini beli1tilirken, 8el11zur!'nin eserinde Urvc b. Zcydf'I-Hayl ct~Tai taraJ'indan felhcdildigini blyltlidlr. Ayr1ca Halife 'J'arihi'nde Rcy'in. l-Iuzcyfe ci~Yeman tarafmdan ilk olarak fcthcdi!Jigi bilgisi mevcuttur. Bc!<IF.url. Ftltiihu '1-Bii/ddn, s. 454~~155; Halifc b. 1-layyat, Tarihu llallfe b. Hayyat, ((.ev. Abdulhalik Balm), Bizim Bi.iro Bas11ncvi, Ankara 2008, s. 193.

~4 Fey: en gene! anlamda sava~ veya sulh ile ele gcyen yerlerden a!man mcnfaatlere vcrilcn isimdir. Bu i:;iln ilk olarak Hz. Peygamber dOncmindc Beni Nadir Yabudilerfl1in si.irglin edi!mcsi olay1nda ortaya t;d<ml*tl. Bcni Nadir'dcn clc gcyen toprak!ar lla~r Surcsinin

Nuaym, Rcy'i fethcttiktcn soma 9ehrin idarcsini sava~ta destck veren Zcyn'c havale ctti. Bununla ilgili olarak ona bir cmanniimc vcrdi25 Zeyn'e ~ehrin yenidcn imar cdilmcsini ve eski $Chrin yil<Jlmasrnr cmrctti26

. Zeyn'in (Jnderliginclc Rey halkr ilc yapilan anla9ma bir sure soma Rey halkmm isyan cclip anla$ma ~artlarrna uymamasryla bozuldu. Rey'in itaat altma alrnmasr maksadryla Sad b. Ebl Vakkas i:inclilliglinclc gi:inderilen kuvvet 25/645 yrlrnda -Hz. Osman donemine denk gelcn bu hadisede- Rey ~ehrindc itaati sag!ad127

•

Hz. 6mer, Rcy fcthedildiktcn soma Siisilni donemindeki idarl taksimatr aynen muhafaza ctrni~, Buna g(Jre Rey, Azerbaycan bolgesi $Chirlcri iyinde yer almr$lir28 Rey'in fethindc gi:ize 9arpan en i:incmli husus, eski idari taksimat ve dlizenin korunmasrdrr. Bunun yanmcla tek degi~cn $CY Rey'e Mlisllimanlarrn idari ve ekonomik anlamcla hiikim olmalarrdrr.

Em eviler Donemindc Rey !;Jchri

Hz. Osman doncminin son altr yrlmdan itibaren fetihlcr yava~lamr~, Hz. 0-li di:inemiyle fetihlerde duraklama meydana gelmi$li. Hz. Ali ilc Muaviyc arasrnda ya$anan iktidar miicadclcsindc fetihlerin yapilamamasr ve mevcut topraklardaki otorite eksikligi Hilafetin Muaviye ile birlikte Emevllere gcymesinden soma tekrar giderilmcyc ba~lanmr~tr. Beklidc bundan dolayr Emev1lcrin Rey ~chrindc ugra~trklarr en bclirgin sorun isyanlar olmu~tu.

Yezid b. Muaviye'nin vefatrndan soma Rey ileri gelenleri mevcut antla~mayr bozarak isyan cttiler. Bunun uzerine Klrfe valisi Amir b. Mesud, Muhammed b. Umcyr'i Rey'c g(Jnderdi. iki t:maf arasmda yaprlan sava$la

6-10. ayct!cri nazi{ o!unca ganimcl csasl!la gOre dcQ.il, Mtislt'llnan!arln ortak mull olarak Hz. Pcygnmbcr'in tnsarrufunda kalm1~1Jr. Hz. ()mer dOncmindc ilk olarak Scvacl arazilcrinin clc gcymesinden :-;onra uygulanmaya ba~lam1~ ve Ummet adma ganimct olarak dagJtilmayarak cski sahiplcrindc blrnlolmJ*llr. Gc!irleri lse vergi olarak Mli;;Himan!ara verilecekllr. Bu uygulruna, ba~lang1yta sadcce sulh ile ele gcycn topruklarm ge!irlcrinde kulland!fken. 6tl2'den sonra sava~la e!e gcycn topraklardn da -bu toprak!ar iyinde Rey *chrinin de bulundugu iran topraklarJ bulunmaktad!Hiygulanmaya bn$lan!lll$lll'. KJsacas1 fey usu!One gOre dcgcrlcndirilcn lopraklar, MOsiOmanl<mn orlak ma!1 olarak kabul cdilcrek cski sahiplcrinc tcvdi cdi!iyordu. Ancnk asll cgcmcnlik. vcrgi vc sahip!cnme a<;JSindan MlislnmaPiann dindcydi. Bk:t.. Muslafn Dcmirci, "Abbilsilerdc Toprak Sislcmi'', Marmara Oniversilesi Sosyaf Bilimfer Enstitii.n'i, Y nymlnnmamJ~ Doktora Te;r.i, islanbu! 200!. s. 31-35.

2 ~ ibn Kcsir, cd-Bidl'iye ve 'n-Nihdye, c. Vll, (Ccv. Mehmct Kc~kin), <;::agr1 Yayllllan, istanbul2001. S. 202; ibnU'I-Esir, ef-Kcinziffl't-Tarih, c. Ill, s. 29.

~ 6 ibnU'l-Esir, ef-Kiimif jj'r-Tarih, c. Ill, s. 30; Frye, ''The Period From The Arab invasion To The Sa!juqs'', s. 19.

2" Bc!<'lzuri, Fiitiihu 'f-Bii!diin, s. 457. Ha!ifc, Taribi'ndc, bu tarihtc Rcy'i itaat a!i1na alan

phsm EbO Musa p!dugu belirtiirncktcdir. 1-lalirc b. 1-layyat, Tarihu Hafife·b. [layyat, s. 202. 2

$ $ib!i Numanl, Hz. 6mer, c. II, s. 40H~ I.

Emcvilcr maglup olunca Emevi hilafeti bu defa ba~ka bir ordu ile bu isyana miiclahalc etti ve sonuyta Rey, 64/683-684 yilmda tckrar itaat altina ald129

.

1-laricilcrin isyanlanyla ugra~an Emev11er, I<Ofe'de ba~layan ~idclct

olaylann1 bast1rsalar cia, Haricilcr rotay1 iran topraklanna <;cvirdiler ve sonu<;ta Rcy'i $Chir siikinlcrinin yardnmyla cle gc<;irmeyc muvaffak oldular10

. Bu olay kar~lsmda Hem Haricileri hem de Rcy hallom cczaland11'1nak adma harekete gc<;en Emevilcr, 68/687 yillarmcia lol19 zoruyla ~chri ycniden itaat altma aiel dar. Bu esnada ~chirde ele gc<yen bUtiin tc<;hizat ve ewalar ganimet olarak payla~ilcli"'. Boylccc Rcy hallo, ~ehir ilk dcfa fcthecliliyor gibi bir uygulamaya tabi tutuldu.

I-larici isyanlanndan ba~ka Emev1lcrin politikalanmn ~iddctindcn otlirti devlet aciamlar111111 cia isyanlara giri~mesi soz konusu oldu. lrak valisi llacciic b. Yusuf'un Abdurrahman b. Muhammed b. E$'as'a kaq1 ba$an clde etmesindcn sonra Abdurrahman' Ia yen i lgiyc ugrayanlarcian bir<;ogu bu kan~ilc ortamcia Rcy'i ciinc gc<;irmi~ bulunan Omer b. Ebi's-Salt'm etrafmda topland!. Babas1 Ebi's-Salt'm vc Rey ilcri gclenlcr;.nin 1sran Uzcrinc Omcr, Hacciic'a vc Kuteybe'yc kaq1 isyan ctti. Durumu habcr alan Horasan valisi Kuteybc, isyancilann Uzerinc harckctc gc<;crck ()mer ilc ~icldetli <;ali~maya giri~ti. Ancak <yogunlugu Tcmim kabilesinden olan Bedeviler, Omer'e verdiklcri sozden cayarak onu terk ettiler ve boy ieee Omer yenilgiye ugrayqJ ka9mak zorunda kaldr12 Nihayetinde bitmek bilmeyen isyanlann bir tanesi boy ieee bastmkli ve Rey ~chrinde tckrar Emcv1 hiikimiyeti te'sis cdildi.

Yukanda bahsi gc<yen biitiin bu isyanlar sonunda Emcvilcri y1kan en biiyiik isyan dalgas1 nihayet gcr<;eklqmeyc ba~ladL Bu isyan, Abbasi Dcvleti'ni doguran Ebf1 MUslim el-Horasiini'nin isyanmdan ba~kas\ clcgildi. Bu ihtilallisyan vuku bulurkcn Emcv1lcrin Horasan'daki son valisi olan Nasr b. Scyyar'm tUm <;abas1 ncticesiz kald1. Horasan liderlerindcn Kahtabe, ihtilalin Smirlannl geni~lctmck adma Rey $Chrini oglu Hasan ile birlikte 131/748'dc ele ge<;irdi. Kahtabe, Rey'de kaldigl 5 aylik sliredc Ebli Ml'1slim

29 Halife b. Hayyat, Tarihu I-falife b. J-/cryyat, s.32rt-325; ibnU'l-Esir, el-Kclmiljl't-Tarih. c. IV. s. 138; Cezcrl, Tarih-i Kdmil-i Bozorg-i islam ve Iran. c. Xl, s. 292.

~0Mchmct C<t!Grtu~, ;'Emcv1kr DOnemi $iddet Harekct!eri'', Ankara Oniversitesi So.:.yal Bilimler fnstifiisti. Yaymlanmarm~ Doktoru Tezi, Ankara 2007, s. 87.

31 ibnU'!-Esir, ei-Ktimil j/'t-Tarih, c. !V, s. 26·1; C,::akrrta~, "'Emevl!cr DOnemi $iddet Hm·cketleri",··s. 88.

32 ibnn'! Esir, ei-Kdmil fi 'J-Torih, c. IV, s. 443-44tk ~:akrr!'a$, ·'EmcY!ler Donemi Siddet l-Iarekctltri", :;. 227-228.

ile irtibata geymenin yanmda ~ehre giri~ yilu~lan silo dcnetim altma aldr33

Boylccc Rcy ~ehri de Abbasi ihtilalinin boyundmugu altma girdi. Abbasi ihtilalinin gersekle~tigi zaman dilimi olan 132/749-750 yilmda Rey ~ehrinin de iyinde bulundugu birka9 Horasan $el1rinde sikke basrmr ile ihtilalin ekonomik ylikli 9ekilmeye yalr$rldr34

•

Emeviler donemine Rey $Chri isyanlarla adrnr duyurdu. $ehir halkmrn h0$11Utsuzlugu, Haricilerin faaliyetleri, Devlet adamlannm isyanlan ve blitlin bunlann bir sonucu olan Ebfr Muslim isyanr, Emevilerin uyguladrklan politikanrn bir eserdir. Biitlin bu isyanlarda dolaylr veya direkt olarak bulunan Rey $Chrinin demografik yaprsrnm isyana elveri~li oldugu anla$ilmaktadrr. Nitekim Emevi hilkimiyetindeki Rey $Chrinin nlifusunun 9ogunlukla Bedcvilerden meydana geldigini belirtmek gcrekir. Bilindigi lizere Bedcvilerin karakter yaprsr vc hayat tarzlan onlann itaat altrna almmasmr zorla~trrdrgr gibi bir dcvletin blinyesinde ya$amaya elveri$1i degildir.

Abbilsiler Doneminde Rcy $ehri

Emcvi Devleti'nin yrk~lrp yerini Abbasi Devleti'nin almasryla birlikte ilk devlete ait olan topraklar haliyle ikinciye intikal etti. Bu durumuu ortaya yrkmasmda Ebfr Muslim el-Horasani'nin ba$1111 9ektigi Abbasi ihtilali mlihim rol oynamr~ ve amay hasrl olunca i9inde Rey'in de bulundugu iran topraklanndaki islam hakimiyeti Abbasi ailesine gc9ti. Rey $ehri i9in onemli olan bir husus var ki, o da Abbasi ihtilalinin Horasan bolgesinde ortaya 91kmr$ olmasrdrr15

.

n Muhammed b. Ccrir Tabcri, Tarih-i Taheri, c. X, (Ccv. EbU'I-KasJm Payende), Esatir, Tahran 1375, s. 4580; ibnu'l Esir, ei-Kdmi/ji't-Tarih, c. V, s. 326-327; ibn Kesir, ei-Bidaye ve 'n-Nihilye, c. X, s. 70~72.

34 Reccp Us!u, "Horasan Tarihi", U/udag Oniversitesi Sosya/ Bi/im!er Enstiliisii, Yaymlanmam1~ Doktom Tezi, istanbull997, s. 164.

35 Emev!lerc kar~1 giz!i politika yUrUten Abdullah b. J\bbas'm torunu Muhammed'in dfiilerinc sOylcmi~ oldugu :;;u iJ'adc oldukya kayda clcgerdir: "K~(e Ali, Basra Osman, e/­Cezire Sad1k f!aruri, $am Muav1)1e, Mekke-Medine .,)eyheyn taraftartdw. Siz !fora san 'a gidin. Zira orada saftlam ka/p/i ve sag/am viicutlu insanlar vardtr. ". Bkz. Hasan Ya~aroglu, "Tabcristan Zeydileri", Marmara Oniversilesi Smya/ Bilimler Enstitiist'i, Yaymlanmam1~ Doktora Tezi, isranbu! 1998, s. 65. Her ne kadar Rey, l-Iarun Re~id dOncminde Horasan bO!gcsine d§hil edilmi~se de Horasan'a yakm1Jg1 dolaysJy!a Rey'i ~ifahi olarak bu bO!ge iyinde sayabiliriz. Horasan bi.:ilgesi ycni f'cthcdildigi iyin belli bir otoritcye bagll degild! .. Fethindcn itibarcn Rcy, siyasi mUcadclclcrin bir sUregenlik ha!inde devam cttigi ve muha!if dalgalann bu durumun neticesinde mevcut otoritcye kal'$1 devam cdip durdugu bir ~ehir olarak tarihi sUreytc kar$1111!Za y1kmaktadtr.

44

EbQ MUslim hac yapmak maksadryla izin alcligr halifc Ebli Cafer'dcn olumlu yanrt ahnca sekiz bin ki~iyle yola koyuldu. Ni~abur'dan Rcy'e gelinceye kadar ordusunu dagrtt1. Rcy'e ula~trgrnda ise degcrli mal varlrgmr $Chrc brrakarak hac yapmak lizcre Ebn Cafer'e katr!dr16

.

EbO Cafer el-Mansur'un halifeligi diineminde (754-775) Rey ~ehri krsa bir slircligine Simbat'rn hakimiyeti altma girdi17

. Mecusi olan Simbat, Ebli Mlislim'in iildlirlilmcsi sonucu onun intikammr almak amacryla isyan ederek Ni~abur, Kumis vc Rey $chirlerini istila etti. Simbat, Rey'e ula~trgrnda

$ehirdeki Ebli MUslim' in hazinelerinc el koyduktan sonra kadrnlan esir almr~ ancak tliecarlara dokunmami$li. Destekvileri yogunlukla Cibal bolgcsi halkryd1. Halife Ebli Cafer el Mansur bunun lizerine Cumhur b. Merrar cl­icl1 komutasrnda on bin ki$ilik bir ordu gonderdi. Bu ordu yakla$Ik 70 giin sliren isyanr bastrrd1. Boylece Abbasi idarcsi Rey'de yeniden tcsis edildi. Ancak Cumhur ganimetlerin bollugu kar$ISmda 138/755-756 yrlmda halifeye kar$1 gelcrek Rey'de isyan bayragr ayti. Halife bu defa Cumhur'un lizerine Muhammed b. E>'as'r gonderdi. I-lilafet ordusu kar$ISmda ba$ansrz olan Cumhur, maglup olarak Azerbaycan'a ka9masrna ragmen yakalandr ve oldlirlildti. Boylcec Rey'de krsa slire de olsa mcydana gelcn isyanlar bastrrrlrp Abbasi otoritesi saglandr38

. Simbat ve Cumhur'un isyanlan daha 90k Rey $Chri on plana 91kacak $ekilde vuku bulimr> ancak uzl111 6mlirlli olmamr~t1. ilk isyanda, iranhhk kimliginin Silsilni geleneksel clini ile bir arada tcmel sebep olarak ortaya 91kmr$ olmasrna kar$Ihk, ikincisinde basit bir itaatsizlik iirneginin sergilendigini gormekteyiz. Simbat'rn Mecusi olmasr ve akabinde ycrli halktan destekviler bulmasr Fars kimliginin can II oldugunu ve iran yerli halkrmn Araplan IJala kabullenmedigini or1aya koyar.

Ebu Mlislim'in ihtilali srrasmda ozellikle Horasan topraklannda meyclana gelen otorite bo$lugunda bir9ok muhalif hareket meydana geldi. Bunlardan biri de kokeni son Emevi halifesi II. Mervan donemine denk gelcn ve Yahudi mezhebi olan iscviyye hareketidir. Kan$Ik bir ortamda beklenen Mesih f!;iireviyle ortaya 91kan Ebli isa el-isfahan\, taraftarlannm

36 Taber!, Tarih-i Taheri, c. X, s. 4679-4680. 37 Kas1mziide, Yadname-i Taheri, s. 520; Farhad Daftary, "Emev1kr DOncmindc vc

Abb3.::;l!erin ilk DOnemlcrinde iran, Horasan vc MaveraOnnehir'deki Mezhebi ve Mil!iyetyi Hareketler", (<;ev. Mchmet Ata!an), Kelam !lra:;t1rmalan Dergisi, c. IV, S. II, 2006, s. 146; C. Edmund Bosworth, flisloric Cities Of The islamic 1Forld, Lciden 2007, s. 447: lh!u, "Horasan Tarihi'', s. 125; Simbat, Ebfl MUslim'in bUyti!< komutanlanndan vc a:;d adt "ispehbud Firuz" dur.

38 Taber!, TarifH· Taheri, c. XI, s. t!715-47.18; ibnO'!-Esir, ei~Kdmi/fl't-Tarih, c. V, s. 372-394; Abdu!melik Miicahid, The lfistory Of islam, c. ll, DarOsse!am, Riyad 2001, s. 292; Uslu, ·'Horasan Tarihi", s. 125.

yogalmasJ neticesindc bir ordu toplayarak Abbasi halifesi Mansur'a kaq1 isyan etti. Halife Mansur'un scvk ettigi ordu, Rey civannda Ebli isa'nm kuvvetleriyle kar~J!a~t1. Ebli is a asker lerinc cesare\ vcrmesine ragmen sava~ meydanmdan kaytJ. Ancak daha soma yakaland1 ve oldUrUidU39

.

Mansur doneminde Rey ~ehri "Muhammediye" ismiyle yeniden in~a

edildi. Bu durum Rey 9ehri iyin bir donlim noktasnu tqkil etmektedir'10. Rey

~ehri islam! donem ivinde Mansur donemi de dahil olmak lizere bu tarihe kadar ikinci defa in~a edildi. ~ehrin yeniden in$a edilmesi, muhtemelen yonetimin istedigi protllde bir vatanda$ olu$tunna gayretinin bir getirisidir. Yeni binalar ve mevcut yap1da ah$kanhgJ degi$ecek olan insanlarm isyan etme ve ba$kaldJJ'J yonteminden uzakla$lmna gayreti soz konusu olabilir. Nitekim Rey $ehri islam fethinden bu yana defalarca mevcut otoriteyc isyan etmi~ti. Abbasllere kar$1 yapJ!an isyan ise $ehrin yeniden in~asmdan sadece 5 yll once gervekle$mi$li. Taberi'nin eserinde geyen bu bilgiye ek olarak yeni $ehrin in~as1 yine Mansur doneminde olmakla beraber Mansur'un velihatJ olan bir sonraki halife ei-Mehdi tarafmdan 158/774-775 y!lmda tamamland141 .

Mehdi veliahthgmda Horasan valisi olarak gorev yapt1 (758-768) ve bu sUre zarfmda Muhammediye'de ikamet etti. ~elll'in yeniden in$as1yla birlikte yeni hliklimet binalan, eamiler in~a edilerek $ehir mamur bir hale getirildi. Rey'de sikkelerin lizerinde de Muhammediye ismi bu tarihten itibaren yer ald142 Rey $ehrinin yeniden in~a edilmesi ekonomik a91dan Rey'i yekici kdml$ beklide bu ylizdendir ki, cografyaedann eserlerinde Rey, mamur ve zengin bir ~ehir olarak tar if edilmektedir. Rey $ehrinin cografya kitaplannda parlak tasvirinin birinci mlisebbibi Mehdi'dir.

Mehdi'nin halifeligi doneminde 161/778 ydmda Ebu MUslim'in torunu iinclilliglinde Hurremiye harekcti4' ad1 verilen bir isyan vuku buldu. isyan bir

39 M. SUrcyya $ahin, ·'i:-;fahan1, Ebt1 isa", TDVIA, c. XXI!, istanbul 2000, s. 507. 4° KasJmziidc, Yadname~i Taheri, s. 520; Hamevi, Miicemii '!~Billdan, c. lll, s. 118. 41 Hamev1, Miicemii'/-Biildan, c. Ill, s. 118; ibrahim Artuk, "AbbUs11cr ve EndUIUs

Emcvilcri Zamanmda BasJ!m1* Mi.ihim Sikke!crdcn Birkay1'', istanbul Oniversitesi Tarih Dergisi, c. lll, S.V-Vl. 1953, s. 139.

42 6zglidenli, "Rey", s. 40. 43 Mazdek tarafmdan kurulan dinl harckcte vc a~1r1 Sii!crin tcsiriyle ge!i~cn iran

kaynakli Arap aleyhtan degi~ik fll'kalara ver.i!en ad. 13CiyUk ihtimal!e Mecusilik i!e q an lam!! o!arak ku!!anilan ve "iyi, isabctli din" anlamma gelcn Bihdin ismindcn etkilenilerek HOnerridlniyye ol<l.rak da an!lan fJrknnm bu ismi a!masJnll1 sebebi kesin o!arak bilinmemcktedir. MOslOman mUc!lif-1erin yogu, fll'ka mcnsuplarmm her $Cyi ho~ ve mubah sayd!ldaml! g6z OnOnde bulundurarak ke!imenin Farsya Hurrem (~en, ne~eli) isminden geldigini ileri stirer!cr. A!iev Saleh Muhammecloglu, "HOrremiyye" , TDViA, c. XVlll,

4/i _____________________ AvdlfJ..GELiK-Aki(IIENCJ)ER Rev Sehri'nin Sivasi Tarihi

mlidclet soma Rey iinlerine kadar ilerlcdi44• Daha once bahsedildigi iizere

EbO Miislim'in komutanlanndan olan Simbat Rey'de isyan etmi~ti. Ebfl Miislim'in isyant Rey ve civarmda iz btrakmt~ olmalt ki bu kez de onun torunu Horasan bolgesinde isyan ederek taraftar buldu. Blitlin bunlar degerlendirildiginde; halkm hara9 vergisi45 ilc dcvlete baglt olmast, mevcut otoriteye ba~ kaldtrmalannda bir sebep olarak saytlabilir.

Emevller donemiyle mukayese edildiginde, Abbas1ler diineminde Rey ~ehrinin daha farldt bir kimlik kazandtgmt siiylemek mlimktindiir. Bunun en bariz ornegi bazt veliahdlann bLn·ada dogmast ya da sefere ytkttklannda burayt dinlenme yeri olarak seymeleridir. Nitckim Abbasi halifesi Harun Re~id 20 Matt 763'de (7 Muharrem 146) Rey'de dlinyaya geldi46 Onun halifeligi diineminde (786-805) Muhammediye'dc (Roy) bulunan darphanede dirhem kestirildi47

. Bu geli~meler Rey ~ehrinin hem idar1 hem de iktisadi yonden gcli~me kaydettigini giistennektedir.

l-Iarun Rqid halife olcluktan sonra Horasan biilgesinc vali olarak Ali b. isa'yt atadt. Ali b. isa, Roy ~ehrinin de iyinde bulundugu Horasan bolgesini idarede halka zuliim ve hakstzltk yaptyordu. Bunu haber alan Harun Re~id, iki oglu Kawn vc Me'mun ilc birlikte !89/805'dc Rey ~ehrine hareket etti ve ~ehirde dort ay ka!dt. Harun Re~id'in Rey'e kadar gelmesi lizerine itaat etmekten ba~ka yare bulamayan Ali b. isa, degerli e~yalar, alttn ve giimii~ miicevhcrat, silah ve at gibi bir taktm hediyelerle Rey'e hareket etti. Harun Re~id'e itaatini sunduktan ve bagt~landtktan sonra halife onu yeniden Horasan'a yolladt48

ibnu'l Esir'in vcrdigi bilgiyc gore Rey ~ehri Harun Re~id diineminde Horasan bolgesine dilhil edildi. 1771793-794 ytllannda Harun Re~id,

Horasan valisi Hamza b. Malik'i azledip yerine Bermekilcrden Fad! b. Yahya'yt 1-Iorasan valiliginc tayin etti. Bu gorevlendirmeylc beraber Rey ve

istanbul 1998, s. 500. 44 Daftary, '''Emev!!er D6neniindC ve Abb8.si!Crin ilk D"aricmlcriiidC !ran'\ s: 147.· 45 Bu konuda aynnt!lt bilgi iyin Bkz: Cengiz Kallck, "Haray", J'DViA, c. XVI, istanbul

1997, s.71-88. 46 Yakubi, 0/keler Kitabi., s. 57; C. Edmund Bosworth, Historic Cities Of The islamic

World.:->. 447; Halife b. Hayyat, Tarihu Hal{(e b. Hayyat, s. 561. Bu tarib, ibnli'I-Esir'de sadcce bir ay titrkla yd ay!11 olmak kayclly!a belirtilmi~tir. ibnU'I Esir, el~Ktimi/fi't-Tarih, c. VI. s. 99,

4•1 Artuk. "Abbasller ve Endti!Os Emev1leri Zamantnda", s. 140; Oguz Tekin, "Sikke",

TDV/,1, c. XXXVII, btanbul 2009, s. 180. Aynca bkz. Abdulhalik Baklr, Ortaqag isfqm Dilny(.lsmda Madenci/ik ve Maden Sanayi, Ankara, 2002, s. 214.

'18 Taber!, Tarih-i Taheri, c. XII, s. 5336; jbni.i'I-Esir, ei-Kfimilji't-Tarih. c. VI, s. 173;

Abdulme!ik MOcabid, The History Of islam, s. 371.

,,

Sicistan Horasan idari bolgcsi srnrrlanna dilhil cdildi'10• Bundan once Rcy,

Cibal bolgcsi i9indc ycr altyordu.

Harun Re~id'dcn sonra Emin vc Mc'mun arasmda anla9mazltk ortaya ytktt. Bu anla~mazllgm scbeplerinden biri, Harun Re~id'in, Rey'den gbnderdigi mcktupta hem Rey valisinden hem de Emin'den hutbede Me'mun'un isminin Emin'den sonra zikrcdilmcsini talep ctmesidir50

• Halifc Emin ilc Me'mun arasmdaki miicadclede Rey vatisi olan Tahir b. Hiiseyin, Mc'mun'un yanrnda, Rcy'dc daha once valilik yapan Ali b. isa ise Emin'in yanrnd3 yer almaktaydt. Ali b. is3, Rey'e on fersah 51 Irk bir mesafeyc ula9rnca Tahir, maiyetiylc isti~are yaparak nc yapmalan konusunda fikrilerini beyan ctmelerini istedi yanmdakilcr isc ana; Rcy'de kalmasmm hem kcndisi hem de taraftarlan iyin dogru bir karar olacagrnr belirttiler. Tahir onlara cevabcn; dii9iincelerinin isabetli olmadrgmr, Rcy halkmrn 9iil bedevileri vc koylerde ya9ayan yapulcular o!dugumr s6yledi52 Emin itc Me'mun arasmdaki bu miicadelede Rey 9ehri vc civarmm Me'mun taraftarlan iq.in onemli olmasmrn yanrnda tedirginlik sebcbi de sayrlmasr, Tahir'in de aytkya elite getircligi gibi Rey'in demografik yaprsr ile alakalrdrr.

Neticede iki taraf arasrnd3 meydan3· gelen sava~ta Tahir'in ordusu sayrca az olmasma ragmen ba$31'111 oldu. Daha sonra Emin bir hamle d3ha yaparak Abdurrahman b. Ceble Enbari'yi, Tahir'in iizerine yollaclr ve Rey ile Hemeclan arasrnda geryekle9cn bu saV3$l3 yine Tahir b. Hiiseyin galip gelcli. Tahir bu galibiyet ile Rcy'de hakimiyetini kesinle9tirdi 53

.

Abbasi halifesi Me'mun, Horasan'dan lrak'a hareket ettigi zaman Rey'de giinlerce konaklayarak Rey halkrnm 9ikayetleri (izerine haray vcrgisi Uzerinde bir miktar indirim yaptr". 0 doneme kadar on iki milyon olan Rcy'in vergisi Me'mun'un (813-833) iki milyon dirhem inclirim yapmasryla

~9 ibni.i'!-Esir, ei~Kclmilji't-Tarih. c. VI, s. 129. 5° Kasllnzrldc, YaJname-i Taheri. s. 520. 51 Fcrsah: Dcnizci!lktc ku!!anJ!an 3 dcniz mil inc qit uzak!lk birimiclir. Ynkla~J!< olarak 6

km'dir. Bkz. Walter 1-Itnz, hdam'da ()/t,:ii Si.Hemleri, ((:cv. Acar Sevim), Edcbiyat FakUitcsi BasmlCvi, istanbul 1990, s. 76.

5 ~ ibnti'I-Esir, ei-Kiimi!fi't-Tarih c. VI, s. 205-213 . . 'i~ Ebfl Said Abdtilhayy b. Dahhflk b. Mahmud Gerdlz'i, Zeynii '1-Ahbiir, (Thk. AbdOihayy

Habibi), Dnnya-yJ Kitab, Tahran 1363. s. 166-167; Halifc b. Hayyat, Tarihu /!a life b. lloyyot. s. 569; Dineverl, Ahb!irii 't-Ttw/1, s. 439~441; 1-lamdu!lah Mlistev11, Tarih-i Giizlde, (Thk. Abdi.ilhGseyin Neva!), Emir Kebir, Tahran 1364, s. 308; Kasnnzfide, YadnameMi Taber!. s. 520.

5 ~ Hamcv'i, Miicemii'I~Biildan, c. III, s. 1 18; ibnO'I~Esir, ei~K/imil ji't-Tarih, c. Vl. s. 34.j,

48

on milyon dirheme indi55• ibn Hurda!bih'c gore Horasan biilgesinin en

yliksek hara9 miktan o tarihlerde Rcy $Cluinc aitti56• Horasan'm toplam

gcliri yakla~li< elli milyon dirhem oldugu goz iiniine almd1g1nda, Rey'in bu miktarda bliylik pay sahibi oldugu a~ikard1r.

2011816-817 yrlmda Rcy' de s;ok bliylik bir k1tlrk mcydana geldi v•c bu k1tlrk neticcsindc pek 90k kimse aylrktan iildii. Bu dogal afetten ba~:<··,

241/855-856 vc 249/863-864 yrllannda Rey'de biiylik dcprcmlcrin meydana gcldigi, bu nedcnle de ~chrin biryok evinin y1krlmas1 neticesinde biryok ld~inin hayatm1 kaybettigi belirtilmektcdir57

•

$illigin kollarmdan biri olan ismai111cr58 dokuzuncu ylizy1lrn son yeyreginden itibaren iran topraklanna kadar yayrll111$ll. ilk olarak Cibal bolgesinde taaliyetleri rcsmen ba~lam1~ ve ilk daileri olan Hallaf ci-Haccac ilk karargi\h1n1 Rey ~ehrindc kurarak davete ba$131111$1159

. ilk ismaili karargi\h1nm Rey'de kurulmu~ olmas1, bu o1U$llllllln Rcy'de biiylik bir taraftar kitlesine kavu~tugunu gos!ermektedir. Nitekim Yakut el-l·larncvl'. Rey ~ehrindcki mczhepsel dag1lrm1yla ilgili olarak; kahir ekseriyetinin $iii rnezhebinden oldugunu bclirtmektedi1M Zira di\1 harcket sisteminc gore giri~imde bulunma, devlet otoritesinden ho~nut olmayan topluluklar arasmda yeni bir kurtulu$ reyetesi olarak kabul g61·diiglindcn her zaman taraftar bulw. Nihayctindc Rcy'de bu tarihe kadar Abbi\s! otoritesine kar~1 yogunlukla Sasani kalrntrlanna ait isyanlar yerini yava~ yava~ $i! karakterli isyanlara b1rakacakt1r.

Abbas! halifcsi Mutcmid, (870-892) oglu Cafer'i birinci vcliaht olai·ak tayin ederken ag1rl1klr olarak Araplar1n ya~ad1g1 topraklan ona verdi. Rey ~ehrinin de ivinde bulundugu Hindistan vc Tlirkistan bblgelerinin bliylik yogunlugunun idaresini de ikinci veliaht Muvaffak'a verdi61

. c61/875 y1hnda Rey'in idaresi daha sonra halife olacak Muvaffak'a gey!i6

·1

.

55 Beltizur!, Fzltiihu '1~!3iildlin, s. 460. S(> Ibn Hurdazbih. Yollar ve 0/ke/e"r Kitabl, s. 4 I. s·, lbnt"i'!~Esir, e/~Kdmi! ji 't-Tarih, c. VI, s. 295. c. VI!.. s. 73M I I 0: ibn Kesir, e!-Bidfiye

ve '1HVihiiye, c. XI, s. 27; Cczcrl, Tarih-i Kilmi!-i Bozorg-i is(qm ve iran, c. XVII, s. 246-29!. 58 Ismail b. Cafer cs-Sad1k'a nispet edilo:;:rel<. varllgm1 gUntimli:z.c k8dar sflrdUren bir $ii

mczhc!:idir. Bkz. Mustafa Oz, "bmailiyyc'', TDViA. c. XXIli, islanbu! 200 I, s. 128. 59 Duftar:v, '·Emeviler DOneminde vc AbbUsl!crin ilk DOnem!erinde Iran'', s. !51; farhad

Da!'tary, The isma 'flis. Cambridge Universily, !J999, s. t20. 60 Hamevl, Mficernii '1-Bii/dan, c. Ill, s. r 17. 61 Suim Y1lma4, Mutaz1d ve Miiktefi /)Oneminde "Jbbr;ls'iler, KayJht!.ll.Y~yJnlan, Istanbul

200!. S. 70. 62 Abbttsl halifekrinin v~..:}iai'lllan, gcndlikle llorm>nn hOlgesinde valUik gOrcvi ynpanlar

arasmdan scyilmi~ vcyH i~ ba~ma gelmi~tir. Mc'mun. iV!Uktcf1_. Muva!'J:·Uk bu dununa Ornek

271/885 yriJnda halifc Mutcmid, Tlirk asrllr komulan Ezglitekin'i Muhammed b. Zeyd ilc mlicadele etmek amacryla g6rcvlendinni~ o da bu miicadele de Rcy'i ele geyircrck halkrndan bir milyon dirhcm almr~t1. Aynca Rcy ve civarrna bir miktar kuvvet bHakmr~tr''3 •

Ilalife Mulazrd (892-902) Cibal bolgcsindc 209-283/825-897 yrllan arasrnda hiiklim slircn Dlilefller6

'1 (izcrine dlizenlcmi~ oldugu ikinci seferin

hemcn ardmdan 281/895'tc vezir Ubeydullah b. Slilcyman'r daha sonra mcydana gclen olaylardan yrkardrgrmrz lizerc Isfahan'a scfer yapmak i9in Rey'e gbndcrmi~tir65 V czir Ubeydu llah' m Isfahan lizerinc yaprlacak seferde onccden Rey'e yollanmasr bolgcde hliklim slirmek ve lisllinllik saglamak ac;Jsmdan Rcy'in stratcjik konumunun Oncminc i~arct edcr. Zira anladJgnnJZ kadarryla Rey ~ehri, lsfahan'rn clc gcyirilmesi i<;in bir lis vcya ordugi\h olarak kullanrlacaktrr.

Krsa sliren Muvaffak doncminde Rcy'in kontrolli, 1-lorasan'a vali tayin edilcn Rafi b. Hcrseme'ye geyti. Ancak o, halife Mutazrd'rn (892-902) ermine kar$1 geldigi i<;in Horasan valiligindcn azlcdildi ve yerine Dlilcfl Emiri Ahmed b. Abdlilaziz atand1. Riifi'nin Rey'den uzakla~trrrlmas! vc yakalanmasr ivin Rey'e hareket eden Ahmed b. AbdUiaziz, Rafi'nin 279/893'tc Glircan'a ka<;masmr sagladr66

. 279/893'tc Dlilefl cmirinin i:ilmesiylc Rill\ ~chri tekrar ele gc<;irdi ve bu yrlm sonuna kadar Rcy'de ikamct etti67

• Kaynaklarda belirtilmemesine ragmen anla~rldrg~ kadanyla krsa bir sUre Rey'in yonetimi Abbasller adrna DUiefllerde kald1.

Dlilefi em1ri Ahmed b. Abdlilaziz'in ()llimUndcn sonra yerine oglunun gcymesini frrsat bilen Rilti, derhal Rcy Uzerine saldrrd1 ve bway1 ele geyirdi. Bunun Uzel'ine halifc Mutazrd'm, ogJu Ali'yi bir ay sonra Rey Uzerinc

tqki! eden ha!ifelerdir. Oysa bunlann bir de rnkipleri vard1r ki onlnr birinci vc!iahttn:. Horasan bO!gcsine gdnderi!cn halife yocuk!ar1 ikinci vcliaht olar(lk tayin cdilrnektc olma!arJna ragmen bnzcn ordunun glicUndcn bazcn de dcvlct r~clmnlannm yardllnlanyla ba$a gcymcktcdir. Burada iyinde Rcy ~chrinin de bulundugu Horasan bi:>lgcsindc bulunan vc!iahllarm arknlarma nld1klan gi.ictin ne o!dugunu iyi ann liz clmck gcrckmektcdir.

63 ibnU'IMEsir, ei-KrJmil fl'r-Tarih, c. VII, s. 351; Yu~aroglu, ''Taberistan Zcydllcri", s. 96.

04 1--lanedan ad1111 Ablnh;f kumandanlar1ndnn Ebli Dlilcl' Kas1m b. isa cl-iclil'den aiJr. Kerce, Bmy, Dim:vcr, 1-lcmeclan. Nihavcnd vc Isfahan ilc civnrmda hOkUm ;;C!rmli~lerdir. Bkz. Ahmct Nedim Serinsu, ·'DD!e!llcr", TDViA, c. X, istanbul!994, s. 21.

05 Y!!mnz, Mutaztd ve Miilaejt !Xmeminde Abbiisiler, s. 90. 06 ibn isfendiyar, History ofTabarislan, c. !I, (~~cv. Edward, 0. BrO\vnc), Lcidcn !905.

s. ! 90; Gcrdlzl. Zeymi 'f..;-Jhbc'ir, s. 183. (if ibni.i'I-Esir, ei-Kclmi/ji't-Tarih, c. VII, s. 382; Yllmaz, Mulazu.lve lvhiklej'i Daneminde

;lbbiisl!er, s. 83-87.

yollamasr lizerine Rafi burayr terk etmek zorunda kaldr.68 Ali'nin Rey biilgesinde vali olmasr krsa slirede meyvelerini venni~ ve Rati'nin Rey valisi Hasan b. Ali Kure I 000 kadar adamryla Ali'ye gelerek emiln diledi. Biiylelikle Rey, 280/894'te bir daha Abbas! hiikimiyetine girmi~ oldu.69

Abbas1ler merkezden uzak yerlere giinderdikleri valilerin bulunduklan biilgelerde bir slire sonra kendi ba~Jar·ma hareket etmelerinden dolayr hep srkmtr i9inde oldular. Netieede buralara askeri seferler yapma meeburiyeti hiisrl oluyordu. Benzer problemler merkczdcn (Bagdat) uzak olmasr dolayrsryla Rey'de de ya~anrrdr.

Halife Mliktefl (902-908), babasr Mutazrd gibi hem doguda hem de batrda ba~an Clde cdcmcdi. Saclece batrda muvaffakiyet elde eden Mliktef!'nin doguda ba~anlr olamamasmm ana etkeni Abbi\s! orclulan gene! komutanr Bedir ile arasmda veliaht iken ya~adrgr husumettir. Miiktefi, Fars bolgesinde bulunan Abbasi orclularr ba~komutanr Bedir'i aralannda husumet bulunan vezir Ubeydullah 'rn tqvikiyle i:ildlirmli~tli. Bunun iincesinde Bedir'in yamnda bulunan list dLizey ordu komutanlanm Bedir'in glici.inli azaltmak adma yanma 9agrrarak onlara hilatler giydircli. Askeri avrclan bu durum elbette doguda bir bo~luk dogurdu ve bunun etkisiyle olu~an otorite eksikligi Abbasiler i9in doguda ba~ansrzligr tetikledi. Biilgede etkin olan Saman!lidcri ismail b. Ahmed'in eski komutanlannclan olan Muhammed b. Hanm Zeyd1ler ile i$birligi yaparak Rey ~ehrini yukanda izah ettigimiz sebeptcn kaynakii kolayca ele ge9irmi$ti. Ancak bundan iinee batr ile ilgilenmesinclcn dolayr Mliktcfi ancak dart ay sonra Hakan el Miillih1 komutasmda bir orduyu Rcy'c yollayabildi. Fakat bu ordu herhangi bir ba9an eldc edemedi70

• Biiylelikle babasr M<!lazrd'rn binbir zorlukla elde ettigi Rey 9ehri doguda elden 91kan ilk toprak par;:asr oldu.

ismail b. Ahmed'in Rey'de tasarrufta bulunmactuda:J evvel bolgedc zaten otoritcsi zayrllamq olan Abbasi hilafeti, Rey valiligine 6 Araiik 902'de (2 Muharrem 290) ismail b. Ahmed' i tayin etti 71

. Bu valilik giirevi daha once direkt olarak Abbas!lere baglr ya da yan mlistakil bir anlayr~ta olmamr~tr. Zii·a ismail b. Ahnicd daha sonr'a Rey'e kendisi de bir v1ili ittan'H~ti. Ayrica loplanan vergiler bu vali aracrlrgryla ismail b. Ahmed'e trla$linlryordu. Vali

68 ibn isfendiyar. HistOIJ' ojTabaristan. c. II, s. 19!. 69 ibnti'l~Esir, e!-K6mil ji 't-Tarih, c. VII,:;. 390; Cezeri, Tarih-i Ktimil-i Bozorg-i hlu!)/

ve iran, c. XVIII, s. 30 I. '/0 ibnU'l-Esir, ei-K/imi/ ji't-Tarih, c. V!i. s. 430-434; Yllmaz, lv!utazu;/ ve Miikrejl

DOneminde Abbcislfer, s. 288-289. 71 ibnU'l-Esir, e/-Kclmilfl't-Tarih, c. VII. s. 440; Y!lmaz, Mutaz1d ve Miiktefi Donemimle

Abbitsller, s. 291; Amir Hasan Stddtqi, CaltjJhate and Sultanate, Camiatu'l- Falah, Knn~chi, 1963, s. 82.

atamasr ve vergi gelirlerinin tahsili ayrkya Abbi\silerin Rey'deki bakimiyetinin sonlandrgrm gtistcrmektedir. Aneak bu durum slirekli gelgitler ile Abbasi hilafetinin bolgede k1smen de olsa soz sahibi olmasrmn tintinde engel te~kil ctmedi. Zaman zam1111 da olsa Abbas1ler btilgcdeki soz haklanm hanedanlann r;arpr~masr lizerinden devam cttirdiler.

Tiihir!lerin vc Zcydilel"in Rcy'de Miicadelesi

Tahir b. Htiseyin, l·larun Re~id doneminde Horasan valisi Me'mun'a lxrglr olarak Rey valiligine tayin edilmi~ ve daha sonra Emin ile yaptrgr hilafet mlicadelesinde Me'mun'a sagladrgr onemli 6lylideki destekle onun halife olmaslnr sagladr. Bu slirer;ten sonm Tahir b. Hliscyin halifc larafmdan oldlirtilmc korkusuyla Horasan valiligine tayin edilmesini saglayarak 205/821 'de Tahir! hanedanmrn temelini atl111$ oldu72

Digcr yandan Hazar Denizi'nin glineyindeki b6lgcde etkili alan Zeyd1ler, nlifuz sabalanm Taberistan'a yaymca bolgede bagrmsrz bir devlet kurabildiler. Taberistan'm yogunlukla daglik ve ormanlik araziye sahip olmasmm yamnda kuzeyinde Hazar denizinin bulunmasr Zeyd1lerin bolgeden r;rlup yayliabilmesi iyin ba~ka r;arclere ba$vurmasrna neden oldu. Bu durumda Taberistan'rn hcmen yamnda yer alan Rey ~ehrinin Zeydilerin bulunduklan bolgeden yrkabilmeleri iyin stratejik bir konumda yer almasr, Zeyd1lerle Tahir1lerin mlicadelelerinin ba~lamasma neden oldu. Zeydiler 249/864 yrli iyinde harekete geyerek Roy lizerine askeri bir birlik gondcrdiler73

• Bu yli1n sonunda Rey, Zeydilideri Hasan b. Zeyd ile aym ismi la$JYan bir akrabasr tarafmdan fethedildi. Tiihirogullannm valisi ~ehirden kovuldu ycrine Muhammed b. Cafer, Rcy'e vali tayin edildi'4• Boylece Rey ilk defa Zeyd1ler'in kontroltine ger;mi$ oldu.

Zeydiler'in atadrgr bu validen balk memnun kalmadr. Bu arada halife Mustain duruma mlidahale etmek istediysc de gonderdigi ordu Tahir b. Hliseyin'in egemenlik smrn olan Herncdan'dan Oteye geymedi. Zeyd1ler'in bu yrkr~r Tahir b. Htiseyin'in gondcrdigi ordu ile aym yil sonlandrrlidr ve Rey tekrar Tahirogullannm hakimiyctine girdi. Zeydiler krsa bir slire sonra

72 Ua~mn Kurl, ''Tahirilcr'', TDViA, c. XXXIX, istanbul 2010, s. 403. Tahir b. HUseyin iki yJ!IJ!z Horasan valiligindc bng1mSJZ harckcl edcrek. bastJrdJgJ parnda halifenin admJ kullanmadJ ve hulbelerde hnlifcnin f!dm1 zikrctmcdi.

73 ibn isfcndiyar, History of'J"abaristan, c.l!, s. 166. 74 ibnU'I Esir, ei~Kdmi{ fi 't-Tarih, c. VII, s. 115; ibn Kesir, e/-Bidciye ve 'n-Nihdye, c. XI,

s. 32; Cczerl. Tarih-i Kiimil-i Bozorg-i islam ve iran. c. XVII, s. 299-300; Hasan Kurl, Tahirojjul/an, Ara~tmna Yaymlan. Ankara 2002, s. 106; Ayd1n (:clik, "Dcylem'de isbmiyctin Yayllmas1 vc Zcydilcr", F1rat Universitesi Ortadogu Ara:;fl.rmalan Dergisi, c. VII, S.l. Ei<lZig 2010, s. 32.

_,_5"'2 _________ ~Aa_y"'dwm"---"C£El"'j'-"K'-"-/"-'H>£dfu'RI;;1Jf;_BER Rey Sehri 'nin Sivasf T arihi

Rey'i ele ge9irmi~ ancak Tahiriler buna kar~ilrk vererek ~ehre tekrar hiikim oldular. Zeydiler bir kez claha kararlikla harekete geyerek bu defa Clistan adli bir Deylem'li ile beraber 251/866'da Rey'i ele geyirerek ~ehirdeki Tahir! yoneticisini kovdular75

.

Zeydl hareketi glin geytik9e bliylidligli i9in halife olaya bizzat mlidahale ederek Musa b. Boga'yr 252/867 yilmda gorevlendirdi. Bu tarihte Rey tekrar Abbasi egemenligine ginni~ oldu76

. Ancak Musa b. Boga'nm, halife Mu'tezz'in emriyle Bagdat'a yaglfllmasr sebebiyle savunmasrz kalan Rey bolgesi, 255/870'de tekrar Zeydiler'in egemenligine girdi. Bunun lizerinc yeni halife Mutemid bir ay sonra Hasan b. Zeyd tizerine tekrar Musa b. Boga'yr yollad1. Musa, Rey'i 257/872'de Zeydilerden aldrktan sonra 258/873'de Zeydiler tekrar ~ehri ele geyirdiler77

. Boylece Abbasi halifelerinin bizzat miidahale etmesine ragmen nihai sonu9 elde eddemedi. t;:linkli hilafet merkezinde istikrar yoktu. Oyle ki 249/864'den 258/873'e kadar ge9en slirede Abbasi hilafetinde tahta geyenler li9 kez degi~ti. Bu ~artlarda Zeydiler ile Rey'de mlicadele safl1asr artrk Saffarogullanna intikal etti.

Saffarogullarmm Hakimiyetinde Rey $ehri

258/873 yrlmda Tahirllerin bolgede Zeyd!ler ile mlicadelesi sonucu gittik9e zayrflamasryla claha once Sistan'da ortaya 91kan Yakub b. Leys Ni~abur'u alarak Tahirilere son verdi78

. Yakub b. Leys, halife Mutemid'e mektup yazarak Taberistan'daki Alevi (Zeydl) hiikimiyetine s'~''l vermek istedigini belirtti. Halife istemeyerek de olsa ona Horasan valiligini verdi79

Biiylece Horasan bolgesinde Saffarogullannm80 mlicadele safl1asr oa~larm~ oldu.

75 Cezeri, Tarih-i Kdmil-i Bozorg-i h;iam ve b·an, c. XVIII, s. 42; ibnO'l-Esir, ei-Kdmil fi't-Tarih, c. VII, s. I 15; Kurt, Tahirogullart, s. 106-l08; Ya~aroglu, "Taberistan Zeydlleri", s. 82-83. . . . . . .. .... . ... ... . . . ...... . .. ..... . . .. .

76 ibn Isfendiyar, History ofTabaristan, c. II, s. 179. 77 ibnli' 1-Esir, ei-Kdmil fi 't- Tarih, c. VII, s. 20 I; ibti. K.esir, ei-Biddye ve 'n-Nihdye, c. XI,

s. 60; Kurt, 1'ahirogullan, s. I 08-109. 78 ibnil'I-Esir, el-Kdmi/fl't-Tarih, c. VII, s. 218; ibn Kesir, ei-Bidliye ve'n-Nihdye, c. XI,

s. 72; Kurt, Tahirogul/arl, s·. 115. 79 Ya~aroglu, "Taberistan Zeydlleri", s. 86. 80 Dogu iran'da Sistan bOigesinde hliklim suren islam hanedam olan Saffariler 861-1003

ytllan arasmda val'itk gOstermi~lerdir. Siyasi alanda Sistan'dan ba~~a Gazne, Ni~abur Fars gibi yerleri ~Je geyirerek hfikimiyet alan!anm geni~letmi~, yeni Fars edebiyatmm olu~masmda Onemli rol oynmm~lardtr. Gazneli Mahmud tarafmdan bu devlete son verihni~tir. Bkz. Erdogan Meryil, "Saffariler", TDViA. c. XXXV, lstanbul2008, s. 464-465.

Yakub b. Lcys ile daha once Sistan"da hi\kimiyet mlicadelesinc giren Abdullah ei-Siczi ve karde$1eri, Yakub'un Ni$abur'u almas!yla Hasan b. Zeyd'e s1gmd1. Yakub, 259/874'de Tabcristan lizerinc ylirlidli ve Rey'de bulunan Abdullah ve karde$1erini ele ge9irdi81

• Bu olaydan sonra halifc Mutemid, Yakub b. Leys'in Rey valiligini onaylamad1guu kendisinc bildirdi82

Tahirilcr'e vcrilen Rey valiligine kar~ilil< bo~ durmayan Yakub b. Leys, Abbas! halifesi lizerinde kurdugu bask1 sonucu istedigini 260/875 yil1 sonlanna dogru elde etmeyi ba~m·d1. Tekrar Rey valisi olan Yakub'nn isteklerinc sum koymamas1 vc hilafet merkezi ile yatl~masl sonucu 261/876 yilmda hilafct nezdindc Rey valiligi gorevini kaybetti. Bu gorev her ne kadar Tahir!ler'e tekrar verilmi~se de bolgeyi Bagdat'tan yonetme isteginden dolay1 Rey, Saffarogullan ile Zeydiler'in hiikimiyet alam i9inde kald1. Nitekim Yakub b. Leys Horasan bolgesi ~ehirlerinden 261/876 yilmda vergi toplamaya devam ediyordu83

.

Ali'nin Rey valiliginden sonra bu gorev, Saffilr! slilalesinden olan Amr b. Leys'e verildi. Burada yan mlistakil bir idare soz konusu olmakla beraber Abbiis!lere baghligin (Hutbede halifenin ismini ba~ta okuma, merkeze asker ve vergi gonderme gibi.) devam ettigini gormekteyiz84

. Amr b. Leys, daha once Horasan valisi olan ve Abbas! hilafetinin itaatinden vil<an Ri\fi b. Herseme'yi bolgeden uzakla~lirma ve oldiirme gorevini yerine getirerek Rey'i Saffarogullan'nm idaresi altma sokmay1 ba~ard1 (283/897)85

Halife Mutaz1d'm, Saffilrogullanndan Amr b. Leys'i, Rey'e vali olarak atamas1, bu bolgede glieti avil<va daha fazla olan Siimiin! lideri lsmail b. Ahmed' i rahats1z etti. iki taraf arasmda Horasan hiikimiyeti i9in yap !I an sava$ta lsmail b. Ahmed galip gelerek Amr b. Leys'i esir ald1. Bu olaydan sonra Horasan, ismail b. Ahmed'e verildi86

. Bi:iylelikle Saffilrogularmm

81 Ya*aroglu, ;'Tuberistan Zeydlleri'', s. 87; Kurt, Tahirogullal'l, s. 116. 82 ibnU'!~Esir, e!-Kiimilji't-Tarih, c. Vll, s. 240. 83 Kurt, Tahirogullarl, s. 162~ 164. 84 ibnU'I~Esir, e!-Kdmil ji't-Tarih, c. VII. s. 403; Hasan Kurt, "'Siilm1nogu!lan

HUkUmdan ismail b. Ahmed'in IHkimiyet MUcade!esi", .liOiFD, c. XLV, S. 1, 2004, s. 5~6; Y1lmaz, Mutaz1d ve A1iiktefi DOneminde AbbdsUer, s. 1 OJ.

85 ibnG'I Esir, ei-Kdmilfi't-Tarih, c. VII, s. 405. 86 Sir Jhon Malcolm, Tarih-i Kiimi!-i iran, c. I, (c;ev. Mirza ismail Hayret), Tal1ran

1380, s. 186; KLJI"t, "Samanogu!lan Hi.ikUmdan Ismail b. Ahmed'in Hdkimiyct Mlicadelesi", s. 6-10. Herne kadar Harun Re~id d6neminde Rey Horasan'a baglanmJ~sa da kaynaklarda ismail b. Ahmed'e Horasan iyinde Rey'in veri!digi bilgisi bulunmamaktadu·. Zaten daha sonra Miiktefi dOneminde aynntlll olarak Rey'in Silm§.nogullanna bnalolmas1 meselesi kaynaklarda

54 _______ _c;u;/vdm CELiK4/kiO?ENCBER ReySehri'nin Si)!.m_i Tarihi

Rey'dcki faaliyetlcri uzun i:imlirlli olmad1. Bunun nedeni halifenin, Saffi\rilerin Horasan bolgesindeki faaliyetlerine s1cak bakmamas1dir.

Si\mani vc Sacogullarmm IHildmiyctindc Rey ~ebri

ismail b. Ahmed ilc Siimiinogullan 290/902'den itibaren cle geyirdikleri Rey ~ehrini zaman zaman kaybetseler de Rey'de hakimiyetlerini 315/928'e kadar devam ettirdiler. ismail b. Ahmed, Horasan topraklanm ele geyirdikten sonra daha once Tahirogullaruun elinde bulunan Taberistan'1 Zeydiler'den almak ivin Muhammed b. Harun'u gorevlendirdi. Muhammed b. Harun, Zeyd1 lidcri Muhammed b. Zeyd ile girdigi sava~ta once maglup olup geri yekildiysc de daha sonra Zeydiler'in ganimet toplamasm1 fu·sat bilerek ikinci defa sald1np sava~tan galip aynld1. Bu ba~an lizerine ismail b. Ahmed, Muhammed b. I-larun'u Taberistan'm yonetimine verdi. Muhammed b. Harun bu ba~any1 elde ettigi s1rada Rey'de Kertemi~ et-Tiirk1 (...Sji ~P)

adh bir Tlirk vali bulunuyordu. Bu vali halka son dercce kiitii muamelede bulundugundan Muhammed b. Harun'u kendileri ivin kurtulu~ olarak goren Rey hall" ona buray1 almas1 ivin mektuplar yolladilar. Bu dave! lizerine Muhammed b. Harun 290/902 yil1nda Rey'de hilafet ordusuyla girdigi mlicadeledc halifenin komutanlan ve kardc~i ilc oglunu iildtiriip Rey'i ele gcyirdi8

.1• Yukanda belirttigimiz gibi Rey'de 290/902 yilmda hilafet

ordusundan bir komutan1n olmas1 283/897 yilmda ismail b. Ahmed'e verilen Horasan topraklan ivinde Rey'in bulunmad1gmm gostergesidir. Muhammed b. Harun boylece Samiinogullannm itaatinden vil<tl. Abbasi hilafetine son derecc bagli olan Siimanogullanna vc Abbasi hilafetine dii~man olan Zeydilere bagliliguu ilan eden Muhammed b. Harun'un bu hareketi ile Rey, Zeydi hakimiyctine girmi~ oldu. Bizzat halifenin tayin ettigi valiyi oldtirlip Rey'e giren Muhammed b. Harun'a kar~1 ismail b. Ahmed halife tarafmdan Rey ~ehrinin tekrar Abbasi hakimiyeti alt1na sokulmas1 ivin giirevlendirildi. ismail b. Ahmed 8 bin ki~ilik bir ordu ile Rey'e gelerek Muhammed b. Harun'u ag~r bir ycnilgiyc ugratt1ktan sonra ~ehri kolayca ele ge9irdi. Hanm maglup olduktan sonra Deylcmliler'in yanma s1gmd188

•

mevcuttur. Btu·ada Rey'in ~imdilik Horasan bO!gesi dt~mda degcrlendirildigini belirtmek yerinde olur.

87 ibnli'l-Esir, el-Kilmil ji't-Tarih, c. VII, s. 419-431; Gerd1z1, Zeynii '1-Ahbdr, s. 323; Cezerl, Tarih-i Kcimil-i Bozorg-i islam ve lran, c. XIX, s. 36; Kurt, "Sdmiinogullan HGkGmdan ismai! b. Ahmed'in Hfikimiyet MOcadelesi'', s. 10; Siddiqi, Caliphate and Sultanate, s. 82.

88 Cezc1i, Tarih-i Ktimil-i Bozorg-i islam ve lran, c. XIX, s. 41; ibnU'l Esir, el-Klimil fi"t-Tarih. c. VII, s. 435.

ismail b. Ahmed Rcy ~chrini clc geyirdiktcn sonra sava$ meydanmdan ka9an Muhammed b. Harun'un yakalanmasr ve teslim edilmesi ~artlyla Baris ei-Kebir'i Clircan'a vali tayin etti. Harun qok geqmcdcn yakalanarak hapse atlldr ve bur ada vefat etti89

•

Muhammed b. Harun'un oldlirlilmcsinden sonra Rey i!eri gclenleri, Muhammed b. Zcyd et-Talibi ilc yazr:;;maya ba:;;lad1. Ncticede Rey hallo, ~ehri, Muhammed b. Zeyd'e teslim ettiler. Bunun lizerine ismail b. Ahmed de bliylik bir orduyla Muhammed b. Zeyd'in lizerine ylirliyerck onu maglup etti90

.

Clircan, Taberistan ve Rey valiligini elinde bulunduran Baris, buralardan vcrgi olarak topladrgr ismail b. Ahmed'e gi:indermek lizcre yola yrktrgmda onun i:illim haberini almca (294/907) gondermekten vazgeyti. Silmi\nilerin yeni hliklimdan olan EbO Nasr Ahmed, Baris lizerinc harekete gcqince Baris, Mliktcfi'dcn srgrnma talebinde bulundu. Mliktcfi'nin izin vermesi lizerine bolgedc olu:;;an krsa slireli otorite bo:;;lugu, EbO Nasr tarafrndan dolduruldu91 . Rey 294/907'dcn 303/916'ya kadar Siimani idarcsinde kald1.

Azcrbaycan'da hliklim slircn Sacogullannm 289/901 yrlmda hliklimdan olan Yusuf b. Ebi's-Sac, halife Muktedir Billah'm onayr ile o doncmde Si\miinogullannm elinde bulunan Rey :;;chrini herhangi bir mukavcmetle kar:;;rla$maksrzm 303/916' da elc ge9irdi. Ancak bun dan yakla$lk bir yd sonra hilafet merkezindeki vezir degi$ikliginin Yusufun aleyhine geryekle~mesi lizerinc halife onun Rey valiligini onaylamadrg1111 belirterek lizerine I-Iakan e.J-Mliflihi komutasrnda bir askeri birlik sevk etti. Yusufun bu ordu kar~rsrnda ba$arrlr olmasmm ardmdan I-lalife, bi:ilgeye Munis ei-Muzaffcr komutasmda bir ordu gi:inderdi. Blitlin bunlar ya~anrrken Yusuf'un, Rey valiliginde kalmak ~arllyla Bagclat'a 700 bin dinar i:idemeyi teklif etmesine kar~rhk halife ret cevabr verdi ve onu Bagdat'a 9agrrd1. Yusuf, bu qagrmm kendisi iqin tehlikcli oldugu kamsryla Rey'in haracmr toplayrp Erdebil'e gitti. Munis buna kar~rlrk Yusuf'u 306/919'da yakalayrp Bagdat'a gotlirdli.

306i919'da Sacogullanndan Yusuf'u maglup eden Abbasi komutanr Munis, Ali b. Vehsuzan'r Rcy ve civarma vali tayin edip ~ehirden aynld1. Krsa bir sUre sonra Ali'nin oWmli ilc buranm valiligi Vasrf Begtemuri'ye verildi. Azerbaycan valisi Ahmed b. Ali, Kum'dan harcketle Rcy'i ele

89 ibnli'I-Esir, e!-Kdmi/ji't-Tarih, c. VII, s. 440; Ydmaz, Mutaztdve Miiktefl Doneminde Abbdsfler, s. 290.

90 ibn Kcsir, ei-Bidciye ve 'n-Nihliye, c. XI, s. 173. 91 ibnO 'I~Esir, e/- Kiimi! ji 't- Tarih. c. VIII, s. 15; Std(hqi, Ca!tjJhate and Sultanate, s. 80.

geyirdi. Halifenin lizerine yolladtgt orduyu maglup ederek kendisini ~elue vali tayin ettirdi. Boylece Yusufun Rey'e tekrar gelmesine kadar Si\mi\ni valisi olarak gorev yapan Ahmed b. Ali ile birlikte Rey tekrar Si\mi\ni idaresine geymi~ oldu. Ancak bun dan liy ytl sonra Yusuf 500 bin dinar vergi odemek ~arttyla serbest btral(lldt. iki ytl sonra cia yani 311/924'te Samanilerin idaresinde bulunan Rey'i tekrar ele geyirdi. $elue vel<il olarak gulam• Mliflih'i tayin ettikten sonra ~ehirden ayrtldt. Ancak Rey halkt isyan edince geri donerek bir ytl sonra burayt tekrar itaat altma aldt"'­Sacogullan'ntn Rey'deki hakimiyeti 303-306/916-919 ytllart ile 311-313/924-926 ytllan arastnda olmu~ ve her iki donemde de Si\manilerle mlicadele gerveklqmi~tir.

311/924'de Rey'deki Si\mi\ni hi\kimiyeti kesintiye ugradtktan sonra 313/926'da bizzat halife Muktedir, Yusuf'un yerinc Said Nasr b. Ahmed'i, Rey $Chrine vali tayin etti. Nasr b. Ahmed bu gorevi 313/926'da Rey'den Yusuf'un azatltst olan Fi\tik'i kovarak ycrine getirdi ve iki ay ~ehirde ikamet etti. ()nee Simcur'u ardmdan da Muhammed b. Ali'yi Rey'e vali tayin etti. Muhammed b. Ali, 316/928 ytlt sonlannda buraya yerle~mi~ti. Ancak o hastalanmca Alevi di\isi ei-Hasan ile Mi\ki\n b. Kftkl'ye yazdtg< mektuplarla onlan Rey'e dave! etmi~ ve geldikleri takdirde ~ehri onlara teslim edecegini soylemi~ti. Her ikisi Rey'e geldiklerinde ~ehri onlara teslim edip Rey'den aynlmt~tt9·'. ibn isfendiyar'm eserinde, Mi\ki\n b. Kaki ile di\i ei-Hasan'm anla~maya vararak biiyiik bir ordu ile Rey'e yiiriidiigii ve ~ehri e1e geyirerek Muhammed b. Saluk'u ~ehirden uzakla~ttrdtgt kayttltdtr94

Esfi\r b. $1reveyh ed-Deylcm1'nin alevi daisi ei-Hasan't oldlinnesinden sonra Rey bolgesinin hi\kimiyetini ele geyirdi ve Rey'de Horasan hi\kimi Nasr b. Ahmed adma hutbe okuttu. Ancak bolgede gittikve gliylendikten sonra Sami\ni Emiri Nasr b. Ahmed'e ba~ ka1dtrtp Rey'de altmdan bir saltanat tahtt ile ta9 yapttrdt. Nasr b. Ahmecl'in iizerine ordu sevk etmesi ve ordusundaki unsurlann basktst ile Si\mi\ni Emiri ile anla~ma yaptt. Bu anla~ma geregi Est~1r, Rey ve civarmdan topladtgt vergileri Sami\nl Emir'ine gonderecekti95

.

92 ibnti'l-Esir, ei-Kdmilfl't~Tarih, c. VHL s. 87~!22; Ali ipek ··sacogullan", TDViA, c. XXXV, istanbul 2008, s. 364"365; Frye, "The Period From The Arab invasion To The Saljuqs", s. 231.

93 ibnli'l"Esir, el~K6milfl't"Tarih. c. VIII, s. 140. 94 ibn isfendiyar, fh<>tory ofTabaristan, c. !1, s. 209. 95 Cezeri, Tarih"i Kdmif-i Bozorg"i islam ve iran, c. XIX, s. 225; ibnli'l Esir, el"Kcimil

ji"i-7cu·ih c. VIII, s. 158-162.

Esfiir'm ollimli de kcndi komutanlarmdan olan Mcrdaviv b. Ziyilr'm cliyle gcrycklc~ti. Merclavi9, Siimiin1 komutanlanndan olan Miikiln b. Kak1 ile i~birligi iyinc girdi ve Esfiir'm ordusundaki isyandan da istifadcyle onu oldlircrck Rcy'c hiikim oldu06

Rey'dc Ziyarllcr, Samanllcr vc Biiveyhl Miicadclesi

Ziyi\r11cr97 Rcy'c hiikim olmadan once ~ehir son olarak Deylcm1 cmrrmm tasarrufunda ancak Samiin1 cmrrmin hakimiyctindeydi. Siimiinllcrin hizmetinde olan Mcrdaviq b. Ziyftr, 316/928 yilmda Rey'i clc gcyirdi vc hancdanligmm ba~kcnti yaptl. Mcrdaviy, 321/933 yilmda Rey'dcn Clircan'a harekct cdincc trzerinc gclcn Siimiin11ideri Nasr b. Ahmcd'c kar~r koyamayacagmr anlaymca Rey'in elindc kalmak ~artryla bir anla~ma

imzalamak zorunda kaldr98

323/935 yilmda Merdaviv'in oldlirlilmcsiylc daha once Rey'dc bulunan kardqi Ve~mgir'c Ziyi\rilcr itaatini bildirmi~ti. Bu tarihten itibarcn Rcy'de V qmgir ilc Bliveyh11erdcn Rliknliddevlc b. Bliveyh arasmda mlicadclclcr slirckli bir hal aldr. Bu ikilinin mlicadclelcrinden ba~ka Horasan'da hiikimiyetlcrini dcvam cttiren Siimiin11cr de bolge ile ilgilenmcktcydi. Sami\n1 Emiri, Horasan valisi olan Ebl! Ali b. Muhammcd'i 329/940 yrlrnda Rcy lizcrinc gonderdi. Ve~mgir'c, Miiki\n b. Kiik1 destek olurken, Ebfr Ali'ye, Rliknliddevle b. Bliveyh yardrm etmi;;ti. Neticede Milki\n'm iiltrmtr ile Vqmgir sava~tan kaymak mecburiyetinde kaldr. Rcy 329/940'da Sfunfrnllerin idaresine tekrar girmi~ oldu99

•

EbO Ali'nin srkr~tumasr. somrcu 332/943 yrlmda Si\miin11erin ermine giren Ve~mgir, Nasr b. Ahmed'in iillimli ile Ebfr Ali'nin Horasan'a geri gitmesini f11sat bilerek Rey'i elc ge9irdi. Ancak Ve~mgir, Ebli Ali ile girdigi ml'rcadelelerde gtr9ten dl'r~tlrgtmdcn bu defa Rliknliddevlc Hasan b. Bl'rveyh, aynr yrl Rey lizerinc harckct edcrek ~ehri ele geyirmcyi ba~ardr. Bundan bir

96 ibnU'I-Esir, ei-Klimilji't-Tarih, c. VIII. s. 163-164; Mi.istevfi, Tarih-i Giizide, s. 409; KasJmZ<1dc. Yadname-i Taberi, s. 526.

9.1 Yakla$1k olarak 927'den I 090'a kudar geyen sUreyte varhk gOsteren Ziyil.r"ilcr'in

kurucusu Merdaviy b. Ziyfir'd1r. Hanedan Dcylemli olup ismini Merdaviy'in baba..<:mdan almaktad1r. Glirgan. Tabcris!an. Kumis gibi bt1lgclcrde faaliyct gOstcrmi~ olan bu hancdan, islam ()nccsi hancdanlardan Gilan hi.iki.imdan Keyhl"lsrev ile ayn1 soydan gc!cnler olarak kendilerini ta:wir cdiyorlard1. Bu hanedan bir slire sonrn varllgm1 Sclyuklulara bagil olarak devam cttirmi$ vc en sonunda Hasan Sabbah tara!'mdan ortadan kaldmlml$t11". Bb:. Erdogan Mcr<;il, "Ziyariler", ME!! ill, c. X Ill, islanbul 1986, s. 622-624.

9s ibni..i'!-Esir, ei-Kdmil j/'t-Tarih, c. VIJI, s. 164.219; Ahmet Goner, "Merc!aviy b. Ziyfir", TDV/A. c. XXIX, Ankara 2004, s. 178; Erdogan Mcryi!, "Bflvcyhilcr'', TDViA, c. Vl. isranbul 1992, s. ~96.

99 ibnl"!'I-E:-;ir. ef-Kdmilji 't-Tarih, c. VIll, s. 252-314.

21L_ ___ _

yli sonra Samanller tekrar Rey'i ele ge9irmek Uzere harekete geyti. Emir Nuh, Ebi1 Ali'yi bu i$ ivin gilrevlendircli. Rliknliddevle lizerine ordusu ile hareket halincleyken Ebil Ali'ye kar$1 ordu ivinde olu$an muhalefet onun zay1flamasma ve Rey'i alamamasma sebep oldu. Ancak 335/945'de tekrar Rey lizerine harekete geyen Ebil Ali bu defa herhangi bir muhalefet olmaks1zm biiylik bir ordu ile Rey Uzerine giderek Rliknliddevle'yi $ehirden terke zorlad1. Boylece 2 yli aradan sonra Rey Samanl emirliginin hakimiyetine ginni$ oldu 100.

Bu olaydan sonra EbO Ali ile Samanl Emiri arasmda ya$anan problemdcn de istifade ile Bliveyhl lideri imadliddevle, Emir Nuh ile bir anla$ma aray1$1na girdi. Buna gore EbO Ali Siimani emirligine ydda ne veriyorsa yliz bin dinar daha fazla vergi venne ve askeri destek sozU ile anla$ma geryekle$ti ve imadliddevle karde$i Rliknliddcvle'yi Rey'i almak lizere gonderdi. 336/946 yrlmda Rey, Si\mani hakimiyetinden Bliveyhiler'e geyti 101 . Slirekli bir $Ckilde Rey $ehri iyin mlicadeleye giri$iliyor olmas1 $ehrin onemli bir yerle$i111 yeri oldugu anlam1na gelmekteclir. Muhtemclen, Rey'e hiikim olmak demek civar bolgelere de hiikimiyet kurmak anlam1na geliyordu. Bundan dolay1 $Chirde slirekli mlicadeleler ya$~tnm1$l1r.

Emir Nuh, Rey'i tekrar Silman! hakimiyetine dilhil etmek amac1yla Mansur b. Karategin komutas1ndaki bir orduyu bolgeye sevk etti (339/950). Bu s1rada Rliknliddevle, yerine Ali b. Kame'yi vekil olarak b1rakm1$ ve Rey'den aynlarak Fars bolgesine gitmi$ti. Silman! ordusu Rey'e ula$t1gmda mlicadele edemeyecegini anlayan Ali b. Kame, Rey'den aynlarak isfahan'a geyti. Bu durum Mansur'un i$ini kolayla$l1rdi. Mansur, Rey, Cibal ve Karmisin'i Si\miini hilkimiyetine dahil etti, Rliknliddevle'nin adamlanm cia gorevlerinden ald1 102 .

Mansur b. Karategin Rey'e donlince, askerleri lizerindeki hakimiyetini tesis edemedigini gordli ve askerler sonuyta onu terk ederek Ni$abur ve 9evresine dagrldrlar. Aynca Mansur birka9 kez gorevinden aynlmak istedigini Emir I. Nuh'a bildirmi$li. Bunun lizerine Emir Nub onu gorevclen alarak Horasan sipehsalarlrgma Ebli Ali'yi atad1 103 .

Riikniiddevle ile Vqmglr arasmda meydana gelen olaylardan sonra

100 ibnti'I~Esir, eL~KO.mi/ fi 't~Tarih, c. VIII, s. 330~381; Ahmct Giiner, "Nuh I", TDViA, c. XXXIII, istanbu: 2007, s. 227.

101 ibn Kesir, ei-Bidtiye ve'n-Nihiiye, c. XI, s. 372; ibntl'l Esir, e/-Klimil ji't-Tarih, c. VIII, s. 398-400; SJdd1qi, Caliphate and Sultanate, s. 114.

102 ibnO'l-Esit, ei-Kcimilji't-Tarih, c. Vf.ll, s. 417-420. 103 fbn bfendiyar, History ofTabaristan, c. II, s. 211; ibnO'l-Esir, ei-Ktimil ji 't-Tarih, c

VIII, s. 424.

Vqmgir Em!r Nuh'a mektup yazrp ondan yardrm istedi. Bunun Uzerine Emir NCrh, EbCr Ali'ye haber gi:indererek derhal Horasan askerlcriylc Rey Uzerine gitmesini ve RUknliddevle ilc sava~masrnr emretti. EbCr Ali vc Ve~mgir kalabalrk bir orduyla 34l/953 yrlmda Rey'e yi:ineldilcr. Durumu iigrenen Rliknliddevle, Uzcrinc gelcnlerle mlicadeleye giri~cmeyecegini anladrgr i9in bulundugu ~ehirde kapamp burayr korumayr tcrcih ctti. Uzun 9arpr~malar sonucunda her iki taraf da gliyten dli~lince anla~ma zemini arandr ve nihayet EbCr Ali ile RUknUddevlc aralannda ban~ yaprldr. Bu durumu Ve~mgir, Emir Nuh'a EbCr Ali'nin RUknliddevle'ye meyl ettigi ~eklinde rapor edince Emir Nub onu gi:ircvinden azletti 104

• EbCr Ali de bunun lizerine 342/954'de Rey'e giderek Rliknliddevle'ye srgrndr. Bir yrl sonra, Muhammed b. Miikiin komutasrndaki Silman! kuvvetleri Rey Uzerine yeniden harekete geyti. 0 Sll'ada Rey'de bulunan Rliknliddevle karde~i MuizzUddevlc'den yardrm talcbinde bulundu. Neticede RUknliddevle'nin talebiyle iki taraf arasmda yaprlan bu antla~maya g(ire; Rey ve Cibal bi:ilgesi RUknliddevlc'ye brrakrldr, bunun kar~rlrgmda Bliveyh!lcr Siimiln!lere her yrl iki yUz bin dinar i:idemeyi ve Ve~mgir'e saldrrmamayr kabul etti 105

.

Bliveyhilerin lideri RUknUddevle 365/976'da vefat etmeden evvel Uik@yi ogullan arasmda payla~trnnr~ ve hepsinin Adududdevle'ye itaat etmelcrini istemi~ti. Bu a~amada Rey ve civan Fahrliddevle'ye verildi. Fahrliddevle bulundugu topraklardan memnun kalmadrgr i9in amcasmm oglu Bahtiyar'm tc~vikiyle topraklanm geni~lctmek amacryla harekete ge9ti. Adududdevle kardc~inin bu itaatsizligi Uzcrinc 369/980 yrlmda Fahrliddevle'nin elinde bulunan Hemediln, Rcy ve her iki ~ehir arasrndaki topraklan tamamen hiikimiyeti altma alrp diger karde~i MlieyyedUddevle'ye teslim etmi~ ve onu blitlin bu bolge ~ehirlerinde kendisine niiib olarak tayin etmi~ti. Rey'de konaklayan Adududdevle blitlin buralan tamamen yonetimi altma ainu~

bulunuyordu106 Once Adududdevle'nin bir yrl sonra da MUeyycdliddevle'nin ollimU ilc hanedamn en ya~lr liyesi konumunda olan FahrUddevlc 373/984'de Cibal kolunun hliklimdan ilan edildi 107 Daha sonra Rey'e donerck Adududdevle gibi "$dhin$ah" unvamyla adma para bastrrdr 108

.

104 ibn isf'endiyar, History oj"TabarL~tan, c. II, s. 211~212. Anla~ma geregi 200 bin dinar RiiknOddcvlc tarafmdan i.)clenecekti. Bkz. GOner, "Nuh I", s. 228.

105 ibnO '!~Esir, e!-K/imil ji 't-Tarih, c. Vlll, s. 434~442; SJddJqi, Caliphate and Sultanate, s. 118.

106 ibnii '1-Esir, el-Klimil ji 't-Tarih, c. VIII, s. 576~613. IO"t ibn Kesir, ef-Bidiiye ve 'n-Nihdye, c. XI, s. 545-546. 108 AbdOikcrim Ozaydm, ;;FahrOddevle", TDVj;J, c. XII, istanbul 1995, s. 99; John J.

Donohue, The Buwayhid Dynasty jn Iraq, Brill, Leiden 2003, s. 30-31.

6,_0 _________ ~1:w1 dm CELiK-Akij_RENCBER. Rev Sehri 'nin Sivasi Tarihi

386/997 ydma kadar Rey'de htiktimdar olan Fahrtiddevle ~ehirde bir cami ile bir kale yaptrrd1. Rasat yalr~malanyla yakmdan ilgilenen Fahrtiddevle, EbG MahmOd Hamid b. Hrdrr el-Hucend1 onun emriyle, gilne~in Rey ~ehrinin boylamma giri~ini gozetlemekte kullamlan bilyiik bir sekstant yaptrrdr 109 Biiveyh1ler doneminde Rey ~ehri kiitiiphaneler ayrsmdan olduk9a parlak bir donem ya~ad1. Btma ek olarak Rey'de ye~itli binalarm yaprmr ile imarla~ma faaliyetleri degeryekle~ti 1 10

Onuncu yiizyrlm ikinei yansmda boylesine onemli bir meselede Rey kentinin kullandmasr hem ~ehrin onemine hem de devletin Rey'e verdig;i oneme i~aret eder' 1

'.

Fahrtiddevle'nin olilmiinden sonra dort ya~mdaki oglu Riistem tahta geyti ancak idare annes in in elindeydi. 396/1006 ydmda Rey'in idaresi bir ba~ka Bliveyh1 ferdi olan $emsiiddevle tarafmdan devralmd1. Ancak saltanat naibi alan anneleri bir yd sonra Rey'de tekrar Mecdliddevle'yi saltanat tahtma oturttu 112 Mecdliddevle bu tarihten itibaren Sultan Mahmud'un burayr istilasma kadar ( 419/1 029) Bliveyh!ler' in Rey'deki hakimiyetini devam ettirdi. Boylece Rey'de bir asrr boyunca Biiveyh1ler hiikiim slirdiiler.

Rcy'in Gazncli Haldmiyetine Girmesi ve Oguzlar ile Miicadelc

Bliveyh!lerin Rey'deki gilcil giderek zayrflarken, btma kar~1lrk bolgede yeni gii9 dengeleri kendini gostermeye ba~lad1. Bunlardan biri 351/963 ytlmda kurulan Gazneli Devleti'ydi. Gazne1iler, Sultan Mahmud'un nezdinde ba~anlr Hindistan seferlerinden sonra topraklanm geni~letmek

adma Rey'i ele geyirme istegiyle harekete ge9ti. Sultan Mahmud bu sebeple Rey'e sefer yapmadan once ~ehirde hiiklimdarlrk yapan Bliveyh! Mecdiiddevle'nin naibi olan annesinden (Seyyide) haray ve oglunu talep etmesine kar~il1k (418/1028) Seyyide'den ald1gr cevap lizerine bu isteginden vazge9ti 1u

109 Fuat Sezgin, b!am 'da Bilim ve Teknik, c. !1, TUrkiye Bilimler Akndemisi Yuymlan, Ankara 2007, s. 21; Ozaydm, "FahrUddev!e", s. 99. Sekstant: :erki.irc llzerinde bulunan yerin enlemini belirlemek amactyla, bir g6k cismiyle ufuk dCtzlemi arasmdaki aytsal mesafeyi Olymekte kul!andan optik seyir cihaz!.

110 Meryil, "Bliveyhller", s. 499. 111 Rey'de kurulan Rasathane ve Sekstant hakktnda daha fa;.da bilgi iyin Bkz. Sczgin,

islam 'da Bilim ve Teknik, c. II, s. 25~27. 112 ibnO '1-Esir, ei-Kiimi! fi 't- Tarih, c. IX, s. 167. 113 Mi.istcvt!, Tarih-i Gtizide, s. 421; Hanef'i Palabtytk, Vafifikten hnparaiorfuga

Gaznefifer, Ara~ttrma Yaymlan, Ankara 2002, s. 103; Erdogan Meryil, Gazneliier Devieti Tarihi, Ti.irk Tarih Kurumu Yaymlan, Ankara 1989, s. 43.

Seyyide'nin vefatr ile Sultan Mahmud derhal harekete gc9crek Mccdliddcvle'yi yakalatt1. Daha sonra Rcy Uzerinc yliriiyerek 419/l 029' da ~ehre girdi'"- Bir milyon dinar degcrinde mal ve be~ yliz bin dinar dcgerindc miicevher, alt1 bin elbise, bir9ok teyhizat vc malzcme cle geyirdi 115 Sultan Mahmud, daha soma Rey ~chrindc bulunan $ii kitaphgm1 yaktnmanm yamnda Rafizi ve Biltmi gruplan da cczalandnd1 111

'. Bu durumu ba~ka bir yazar farkh bir balu~ ay1sryla ~oyle ifade etmektcdir: "Sultan Mahmud Rey'de bilginler, filozoflar ve dli~linlirleri bliyiik i$kencelere maruz b1rakmr;; ve idam ctmi;;tir. Dahas1 onlann cserlerini de yaklrrdr"117 Rey'dc bunlar yapnd1ktan soma Sultan Mahmud, Horasan'a donmeden once Rey'de oglu Mesud'u vekil bnaktr 118.

Sultan Mesud, 420/1 030'da Sultan Mahmud'un i:illimiiyle bo;;alan Gazncli tahtmr karde;;indcn almak iyin harekete geymeden once Rey halkmdan itaat edip soz dinlemeleri i9in ahd almr;;tr 119 . Burada Sultan Mesud'un Rey halkmm bir takm1 hasletlerinden dolayr onlara kar;;r giivensizlik besledigi izlenimi yrkarrlabilir. Sultan Mcsud tahta geyliginde Rey ;;chrinin yonetimi kendisi adma hut be okutmak ;;artryla Ziyari Enu~irvan b. Manuyehr' c verdi 120.

Rey ve civannm kethlidasr olarak gorcv yapan ;;ahrs hakkmda ;;ikayctlcr yliksclince Mesud derhal olaya mlidahale ederek yeni bir gorevli tayin etti. Bu gorevliye hitaben: "Biz seni tecrube ettik.. Rey ve qevresinin i§leri

ll4 Gerd1zl, Zeynii'l~Ahb(/r, s. 418; Cezeri, Tar/h-i Kclmil-1 Bozorg-i islam ve iran, c.

XXII, s. 86; Faruk SOmer, Ofj11zlar, TUrk DUnyas1 Ara$t!l'malan VakfJ YayJn!an, istanbul 1992, s. 73; PalabJyJk, Va/i/ikten imparatorluifa Oazneliler, s. 37; Frye, .;The Period From The Arab invasion To The Saljuqs", s. 177.

115 ibnU' 1-Esir, e/-Kdmi/ fi 't-Tarih, c. IX, s. 287-288; Meryil, Gazne/iler Dev!eti Tarihi, s. 43-44.

116 ibn Kesir, el-Bidiiye ve'n-Nihl.iye, c. XII, s. 104-105; Pahtbly!k, Va/ilikten imparator/ufta Gazne!i!er, s. 53-73; Frye, <;The Period hom The Arab inva:;ion To The Saljuqs", s. 177.

117 Muhakkik, Dovvomin Bist Goftar, s. 220-221. Yukandaki iki anlat1mdan biri SOnni, digeri $ii anlatnn tarz1d1r. Zira Rey'de Sultan Mahmud'un hcdefinde olan ke;:,im Ehl~i $ia'dan olan Btiveyhllerdir.

118 Gerdlzl, Zeynii'l~Ahbcir. s. 418~ ibnli'I~E::.ir, e/-Kiimi/.f/'t~Tarih, c. JX, s. 288; Sir Jhon Malcolm, Tarih-i Kdmi!~i iran, c. I, s. 217~2 I 8; SOmer, Ogu:dar, s. 73; S1ddJqi, Caliphate and Sultanate, s. 136; Mcryil, Gazneliler Dev!eti Tarihi, 44.

119 EbG'l~Fazl Muiu)mmed b. HO~cyin Beyhakt Tarih~i Beyhaki, c. I, (Thk. I·Jalil Hatib Rehbcr), inti~araH Mchtab, Tahran, 1374, s. 16; PalabJy!k, Va/i!ikten imparator!uga Gazne!i/er, s. 144.

120 ibnU'!-Esir, e/~Kdmil fi 't~Tarih, c. IX, s. 310-311; PalabJyJk. Va/ilikten imparatorluga Ga:me/i!er, s. 65~66.

,6"'2 __________ Avdzn CELiK-AkifRENCIJER Rev Sehri'nin Sivasi Tarihi

miihimdir, Tahir'de bu i$i ba,yaracak adam degildir'" 21 diyerek Rey'e ne kadar s:ok i:incm verdigini gostermektcdir.

Sultan Mcsud, Gaznc tahtmr ele ge9irmek amacryla karclc~iyle yapacagr mlicadelede babasrnrn lilkesinden 91kardrgr Oguzlarr da yanrna aldr. Gazne tahtrnr ele geyirdiktcn sonra Mesud, Rey'e vali tayin ettigi ( 421/1 031-1 032) Ta~-Ferra~'m yanrnda Oguzlarr da gonderdi. Ancak Oguzlann faaliyetlerinden dolayr halkrn ~ikilyet9i olmasr ve vezirinin giri~imiyle Mesud, Oguz komutanlarmrn bazrsmr i:ildlirttU. Netice itibariyle Oguzlar ile Gazneliler arasmdaki husumct bu olaydan sonra iyice arttr 122

426/1035 'de vuku bulan Nesa sava$1 sonrasmda Rey bi:ilgesine hakim olan Oguzlarrn ~eluc girip yagma ve talanda bulundular. Mesud bunlar lizcrinc Ta~-Fern~ komutasmda bir birlik gi:inclermi~se de (428/1037) Oguzlar galip gcldi12.1. Slirckli devam eden Tlirkmen akmlanna kar~r duramayan Gazncliler, en sonunda Rey'in hi\kimiyetini tamamen kaybetti. 429/1038 'de daha once Mesud tarafmdan gorevlendirilen EbCr Sehl 'e kaqr Deylemli KakCryi Aliliiddcvlc Muhammed, Oguzlarm bir krsmrnm destegini alarak, Rey'i clc ges;irdi. Rey'in dli~mesi Gazneliler'in batrdaki hi\kimiyetlcrini de kesin olarak sonlandrrdr 124

. Blitlin bunlardan sonra Sel9uk ailcsinin gidcrek gli9lenmcsi sonucu Dandanakan sava~mdan hemen sonra 433/1042 'de Rey, ibrahim Y mal tarafrndan ele geyirildi ve Tugrul Bey' in buraya gelip ba~kent yapmasryla Sel9uklulann Rey'deki hilkimiyeti de kesinlik kazandr 125

.

SONU(:

Rey ~ehri islam fethindcn Sel9uklu hilkimiyctinc girene kadar pek s;ok siyasi mlicadclcye sahne oldugu gibi pck 90k dcvlctin de hi\kimiyeti altma girmi~tir. Rey'de ya~anan siyasi mlicadeleler, ~ehrin onemli bir konumda oldugundan devletler vcya hanedanlar kendi k0numlarrm bulunduklan

121 Bcyhakl, Tarih-i Beyhakl, c. !1, s. 617. 122 SOmer, O[:uzlar, s. 73-74. 123 ibnti'I-Esir, el-K!imilfl't-'l'arih, c. IX, s. 291-294; Mehmet Altay KOymen, Se!t;:ukfu

Devri Tiirk Tarihi. Ti.irk Tarih Kun.1mu Basunevi, Ankara 2004,s. 46; Men;il, Gazneliler Devfeti Tarihi, s. 65; SOmer, Oguzlar, s.78-80.

124 SOmer. Oguzlar, s. 80-82; Donohue, The Buwayhid Dynasty in Iraq, s. 31; Meryi!, Gazne!i/er Devleti Tarihi, s. 65.

125 ibn Ke:~ir, ei-Bidfiye ve'n-Nihdye, c. XII, s. 141-142; ibnii'l-Esir, ei-Kt.lmil fi't-Tarih c. IX, s. 388-389; Mtineccimba~J Ahmed b. Ltitfullah, Cclmiu'd-Diivel, c. I, (Yay. Ali OngUI), Akadcmi Kitabev!. lzm.ir 2000, s. 15; Osman Turan, Selr;uklu/ar Tarihi ve Tiirk-islam Medeniyeti, TUrk Kli!tlirlinti Ara~tmna En:;;titlisli Yaytnlan, Ankara 1965, s. 55-66; Ozglidenli, "Rey", s. 41; Stimer, Oguz!ar, s. 88.

bolgede gliylendirme adma ~chri, clc gcyirmcyc yalr~rm~l!L Abb>1s1lcr iyin Rey, devletin dogu topraklan iyin hayati oncmc sahipkcn, Zeycliler i9in Rcy, claglrk bi:ilgeclcn ovaya yii<l$ iyin bir kap1 konumunclaclrL Silmanilcrin emirlik doneminde isc Rcy $Chri Horasan billgesini kontrol altrncla tutmak i9in kilit konumda olmu$\UL Rcy'in clcvletlcr iyin siyasi mlicaclele sahasr olmasrmn ncclenleri arasmcla; oncmli licarct yollan lizcrinde bulunmas1, insan kaynaklan ve tanm lirlinleri bakumndan zenginligi, askeri ay1dan stratejik mevkide olmas1 gibi nedenler one yli<JnaktadJL Haliyle Rey $Chri biryok dcfa tahrip edilip her dcfasmda yeniden in~a edilmi~tir,

Rey'in siyasi ycki$melerin yanmda en belirgin ozelligi isyanlardJr, Zira Rey $Chri Hz, Omer doneminde fethedilcligi zaman topraklan Fey csasma tabi tutulmu$ ve eski sahipleri yerlcrindc kalml$lL Onlarda 90k ges:m,;dcn isyan ctmi$lcrcli, Bu isyanlar slircklilik arz ctmcnin yamnda orlak ozcllik!cri dini idi, Ancak altyap1 itibariyle siyasi nedcnlcrc dayanmaktaydL <;:linkli tarihtcn gelen Arap-Fars ycki$mesindc Farsl!lar kendilerini, Araplara nazaran listlin gorliyordLL Bu listlinllik Nihavcnd sava$mdan sonra kaybolclu ve blitlin Pars lopraklan Araplann eline geyti, Dolay1sryla Sasanl devlelinin iinemli ken\lcrinden olan bu $Chirde uzun slire din! veya siyasl ayaklanmalar meydana geldL

()ncclikle ilk donem isyanlan, Sasi\ni Devleli kalmtrlarr111 ve Zerdli$llligli i9inde bannd1rrrken, Emevi doncminde yogunlukla Rey'de meydana gclen isyanlar, Haricilcrin dolayil ya da direkt desteklenmesi ile ortaya ylktL Abbasi di:ineminin ilk yrllarmda yinc Silsani Devle!i'nin izlerini 1R$1)'an isyanlar ve daha sonraki slires:tc vuku bulan ~il karaktcrli isyanlar ilc Abbasi Devleti'nin otoritesinin Rey'de zay!llamas1ndan sonra bolgcdc ctkili olmaya ba9layan ~ia'nrn kolu ismailiyyc hareketi gibi mevcut yiinelime ba9kald1n, Rey'deki isyanlann ne istikamette oldugunu or\aya koymaktadJL Rey'de ortaya yd<an isyan hareketlcri i9inde en etkili olan1 $i1 karaktcrJi isyanlar olmu9tllr ki, biilgcde uzun sliren ha\ta Abbasi halifcsini tahakklim altrna alan Bliveyhl Dcvleti kurulmu$lUL

Blitlin bunlara ek olarak Rey $Chrinin demograf1k yaplSl itibariyle isyana apk bir $Chir oldugnnu da belirtmek gerekiL Zira daha Iince de belilitigimiz gibi Tahir b, tlliseyin Rey'de vali iken isa b, Ali ilc arasmdaki sava$ta Rey hall(! iyin "Rey hal/a r,;ol bedevileri ve koy!erde ya,wyan r,;apu!culard!r" ifadesini kullanmr$\L Bu ifade belki tek ba9rna yetmese de Rey'in demografik yap1s1 hakkmda az da olsa Jikir sunmakladJL Zira Emev1ler doncminde vuku bulan Harici isyanlarda taraftar kitlesi 9ogunlukla Bedcvi Araplardan mlile9ekkildi, Bunlann bi:ilgede varilk gos\eriyor

64

olmasmm yanmda Mccusi olanlann da bunlara katilmastyla126 aynt paralelde tlkir uyu~mast soz konusu olmu~ ve bolgede ya~ayan insan karakteri ve prototipinin insanlan nastl bir ruh yaptst i<;inde hareket etmeye sevk ettigini gozler online sermi~tir. Fikri harckct ve rub yaptst her zaman siyas1 olaylann seyrinde onemli bir yo! haritast ve altyapt konumunda olmu~tur.

Altyaptst siyas1 olan ancak din! bir kimlige blirlinen isyanlar, Rey'de Islam fethinden Selvuklu hakimiyetine kadar neredeysc her doncm devamltltk arz etmi~tir. isyanlar zaman zaman Rey sakinlerinin de destegiyle mevcut y(inetimi oldukva zor durumda btrakmt~ttr. Taberi'de ismail b. Ahmed donemindcki Rey $Chri anlattltrken (290-294/902-907), Rey'in nlifusunun yogunlukla iranltlardan mcydana geldigi belirtilmcktedir127

• Buna gore islam fcthi lizerinden yakla$tk iki buvuk astr ge9mcsine ragmen $Chirde yercl nlifusun agtrltgtm hissettirdigi anla~tlmaktadtr. Hem bedevi Araplar hem de iranlt unsurlarm fazlaca bulundugu Rey $ehrinde bu iki farkl1 unsurun meydana getirdigi isyanlar, tek ba$lanna iken ba~anlt olamamt~ken ~i1 karakterli isyanlar daha ba~artlt olmu~tm. i)ii isyan!cm ni9in Rey'de cliger f.<.;yan/ara nazaran ba.yanh olmu.ytur? Sorusuna, bu iki fark!J unsurun aym 9att altmda birle~mcsi ccvap olarak verilebilir. Dolaystyla Rey'de Sasani Dev!cti'ni ycniden canlandtrmaya yOne!ik isyanlar, yerini zamanla Harici isyanlara, belli bir slirc sonra cia $i1 karakterli isyanlara btrakmt~ttr. Boylcce tabiri yerindeyse tekamlil slireeindcn ge9en bu isyan silsileleri meydana gelmi$tir.

Rcy'de kliltlir ve medeniyet yCryevesinde ozellikle Bliveyhiler cloneminde oncmli gcli~mclerin ya~andtgtm soylemek mlimklincllir. Bliveyhilerin ~ehirde imar faaliyetlerinde bulunmast ve doncmin en bliylik klitliphanclcrindcn birini Rey'e in~a etmcleri, Rey'in oncmli bir kliltlir merkezi olmastnt saglamanm yantnda ara9t1rma yapmak i9in seyahat yapan alimlerin de ugrnk yeri olmastnt saglamt~ttr. Rey'c Bliveyi11lerin katktst sadece bununla stntrlt kalmamt~ rasa! yalt9malan kapsammda in~a edilen rasathanc ile astronomi alanmcla Rey ~ehri islam bilim dlinyasma katkt sag!am 1~ttr.

126 CakJrta*, "Emeviler D6ncmi $iddet Harckctleri··, s. 93. 127 KasJ!l17.ftdc, Yadname-i Taberi. s. 524.

KA1!NAK1;A

Agar1, Murat, "islam Cografyacllarmda Ycdi iklim J\nlayJ~l", Ankaro Oniw:rsifesi ilaldyat Fakiiltesi Dergisi, S. II, Ankara 2006.

----------,islam Coj!,rq(yacillf},l ve lvliisliimcm Cogr(.ifj;acdar, Kitabcvi Yaymlan, istanbul 2002.

Artuk, ibrahin1, ''Abb§sl!er vc Endliliis Emevlleri Zamamnda Baslim1~ Mlihim Sikkclerden Birkavt", istanbul Oniversilesi 7ilrih Dergisi, c. Ill, S.V-Vl. 1953.

Bak1r, Abdulhalik, Ortac;af£ Tarihi ve kledeniyetine Dair c;eviri/er !, Bizim Bliro BasHncvi Ankara 2008.

----------, Ortar,:af!; islam Diinyasmda MadencWk ve Nfaden Sa/1(~).'1, Ankara, 2002.

Bel5.zur1, Fiituhu'/-Biildan, (t:;cv. Mustafa Payda), Kliltlir Bakanilg1 Yaymlan, Ankara 2002.

llcyhak1, EbG'l-Fazl Muhammed b. Hliseyin, '/(trih-i Beyhala~ c. I, (Thk. Halil Hatib Rehbcr), inti>arat-1 Mehtab, Tahran, 1374.

Bosworth, C. Edmund, Historic Cities O(The islamic World, Lei den 2007.

(.:aktrta~: Mehmct, "Emcvllcr DOncmi $iddet l·Iarckctlcrr', Ankara Oniversitesi Sosya! Bilimfer Enstitilsii, Yaymlanmam1~ Doktora Tezi, Ankara 2007.

C,::clik, Aydtn, "Deylem'de islamiyetin Yaylimast vc Zeydiler", Fo·ot Oniversitesi Ortado§;u llra.ytrrma/an Dergisi, c. VII, S. I, Elal.lg 2010.

Cczcr!, ibnli'l Esir, Tarih-i Kdmi/-i Bozorg·-i islam ve h·an, ((.:ev. Abb§& Hal ill, EbO'I Kasm1 H<1!ct), Miicsese-i Matbuat-J i!m!, Tahran 1371.

Daftary, Farhad, "Emcvller Dbncminde ve Abb§sllerin ilk DC>ncmlerinde iran, Horasan ve Maveralinneilir'deki Mezilebi ve Milliyclyi Hareketlcr", (C,::cv. Mehmel Atalan), Kef am Ara!jtmnalan Dergisi, c. JV, S. II, 2006.

Dlncvcr1, EbG Hanife, Ahbdrii 't- 'FJvdl, ((.:cv. Mahmud Mehdi Damganl), Tahran 1.183.

Donohue, John J., The Buwayhid Dynasty in Iraq, Brill, Leiden 2003.

Frye, Richard Nelson, "The Period From The Arab invasion To The Saljuqs", The Cambridg-e 1-hstoiT Of iran, Cambridge University, Cambridge 1999.

Puron, Rnymond, iran, ((:cv. Galip Kcmali SOylemczoglu), Hilmi Kitabevi, istanbul I 943.

Gcrd1z1, EbO Said Abdl'llhayy b. Dahhak b. Mahmud, Zeynr'i '/-;/hbar, (Thk. Abdlilhayy 1-labibi), Dlinya-y1 Kitab, Talll'an 1363.

66, ___ ----- Avdm CEL!JS-;Ikif'l?El\'CBfiB Rev Sehri 'nin Siypsi Tar/hi

GOner, Ahmet, "Merdavi9 b. Ziy§r", Turkiye Diyanet Vakfi islam Ansiklopedisi, c. XXIX, Ankara 2004.

"Nuh I", Tiirkiye Diyanet Valffi islam ~1nsiklopeclis1~ c. XXXIII, istanbul 2007.

Halife b. l-layyat, Tariha Halife b. Hayyal, ((:ev. AbdUihalik Balm), Bizim BUro Basnnevi, Ankara 2008.

Hartmann, R., ''Cibal", Milli Ef!ilim Bakanlif!l islam Ansiklopedisi, c. Ill, istanbul 1982.

Hmz, Walter, islam 'do Olqii Sistemleri, ((ev. A car Sevim), Edebiyat FakUitcsi Basnnevi, istanbul 1990.

ibn Fazlan, Seyahatname, (<;cv. Ramazan $e~en), Bcdir Yaymlan, Istanbul 1995.

ibn Havkal, Eb1'1-Kasnn cn-Nusayb1, Kitdha S!lreti '1-Arz, Beyrut, 1938.

ibn Hurdazbih, Yo/lor ve 0/ke/er Kitab1, ((:ev. Mmat Agan), Kitabevi Y')ymlan, istanbul 2008.

ibn isfendiyar, His/my ~j'Tabarislan, c. 11, ((:ev. Edward, G. Browne), Leiden 1905.

ibn Kcsir, cl-Bidaye ve'n-Nihayc, c. VII, ((:ev. Mehmet Keskin), (:agn Yaymlan, istanbul 200 I.

ibnLi'l-Belhl, (Farsname) Province Of Fars in Persia, (<;ev. G. Le Strange), The Royal Asiatic Society, Londra 1912.

ibnU'i-Esir, el Kcimi/ jl't-Tarih Terciimesi, c. V, ((:ev. Ahmet AQ,Irakya­Abdulkcrem Ozaydtn-Yunus Apaydtn), Balm Yaymlart, istanbul 1985.

ipck, Ali, "Sacogullart", Tiirkiye Diyanet Vakji islam Ansik/opedisi, c. XXXV, istanbul 2008.

Kal1ek, Cengiz, "Harcty", Tiirkiye Diyanet Valffi islam Ansiklopedisi, c. XVI, istanbul 1997.

Kas11nzftde, Muhammed, Yaclname-i Taheri, MUessese-i Mi.italaat ve Tahkikat-J Fcrheng, Tahran 1369.

KOymen, Mehmet Altay, Sel~·uklu Devri Tiirk Tarihi, Tlirk Tarih Kurumu Basnncvi, Ankara 2004.

Kurt, Hasan, "SJmftnogul!art HUkUmclan ismail b. Ahmed'i.n Hftkimiyet MlicadelcsP', Ankara Oniversitesi ilohiyat Fakiiltesi Dergisi, c. XLV, S. I, 2004.

----------, Tahirog1.t!/a1'1, Ara~ttrma Yaym!an, Ankara 2002.

----------, "Tahiriler", TD ViA, c. XXXlX, istanbul 20 I 0.

{traL0niy_§l~{ff!i.Lf2rf.gJ)2.lflt !lrastlJ:lnafarz D..§!.:g{J.i Ci/J: VI If SaVI: I. E/az1{!. 2012 67

Malcolm, Sir Jhon, Tarih-i Kamil-i iran, c. I, (<;ev. Mirza ismail Hayret), Tahran 1380.

Meryil, Erdogan, "Bliveyhller'', Tiirkiye Diyanet Vakji. islam Ansiklopedisi, c. VI, istanbul 1992.

----------, "Saffariler", Tarkiye Diyanet Vak(l islam Ansiklopedisi, c. XXXV, istanbul 2008.

"Ziyariler", Mi/li Egitim Bakanl1gl islam Ansiklopedisi, c. XIII, btanbul I 986.

Gazneliler Devleti Tctrihi, TLhk Tarih i<un.1mtt Yaymlan, Ankara 1989.

Minorsky, V., "Rey", Mi//i Egitim Bakanllgl islam Ansiklopedisi, c. IX, istanbul 1964.

----------, Hlldfrdli'l-Alem Mine'l-Me§rik ile'l-Magrib, (<;ev. Abdullah Duman­Murat Agal'l), Kitabevi Yaymlarr, istanbul 2008.

Muhakkik, Mehdi, Dovvomin Bist Gqflar Der Mebahis-i Edebi ve Tarihi ve Felse;ff ve Kelami ve Tarih-i Ulum Det islam, Tal1ran 1369.

Muhammedoglu, Aliev Saleh, "HUrremiyye" , Tiirkiye Dt)ianet Vakji islam Ansiklopedisi, c. XVJll, istanbul 1998.

MUcahid, Abdulmelik, The Hist01y Of islam, c. II, DarUsselam, Riyad 200 I.

MUneccimba*'' Ahmed 8. Llitfullah, Cdmiu'd-Diivel, e. I, (Yay. Ali OngUI), Akademi Kitabevi, izmir 2000.

MUstevfl, 1-lamdullah, Tarih-i Gazide, (Thk. AbdUihliseyirJ Neva!), Emir Kebir, Tahran 1364.

Oz, Mustafa "ismailiyyc", Tiirlaye D1)1m1et Vakji islam Ansiklopedisi, c. XXIII, istanbul 200 I.

Ozaydm, AbdUlkerim, "Fahrliddevle", Tiirkiye Diyanet Vak(l islam Ansiklopedisi, c. XII, istanbul199.5.

OzgUdenli, Osman Gazi, "Rey", Turk1ye Dl)'anet Vakji islam Ansiklopedisi, e. XXXV, istanbul 2008.

PalabJyJk, Hanefi, Valilikten imparatorluga Gazneliler) Ara~tJrma Yaymlan, Ankara 2002.

Serinsu, Ahmet Nedim, "Dlllefiler", Tiirla)1e Diyanet Vak(l islam Ansiklopedisi, c. X, istanbul I 994.

Sezgin, Fuat, islam 'da Bilim ve Tek.nik, c. II, Tlirkiye Bilim!er Akademif.j Yaymlan, Ankara 2007.

68 Aydm CELiK-AkifRENCBER Rev Sehri 'nin S'iyasi Tarihi

Srddrqi, Amir Hasan, Caliphate and Sultanate, Camiatu'l- Falah, Karachi 1963.

SUmer, Faruk, Oguzlar, TUrk Dlinyas1 Arajtmnalan Vakfr Yayrnlan, istanbul 1992.

$ahin, M. SUreyya, "isfahan!, EbG isa", Tiirkiye Diyanet Vakji Islam Ansiklopedisi, c. XX!!, istanbul 2000.

$ibli Numani, Hz. Orner, c. I, (<;:ev. Talip Yajar Alp), Hikmet Yayrnlan, istanbul 1986.

Taberi, Muhammed b. Cerir, Tarih-i Taheri, c. X, (<;:ev. EbG'l-Kasrm Payende), Esatir, Tahran 1375.

Tekin, Oguz, "Sikke", Tiirkiye Diyanet Vakfi Islam Ansiklopedisi, c. XXXV!!, istanbul 2009.

Turan, Osman, Selr,:uklulor Tarihi ve Tiirk-islam Medeniyeti, TUrk KliltlirlinU Ara~tmna Enstitnsli Yaymlan, Ankara 1965.

Uslu, Recep, "Horasan Tarihi", Uludaff; Oniversitesi So::,yal Bilimler Enstitilsii, Yayrnlanmamrj Doktora Tezi, istanbul 1997.

Yakubi, Olkeler Kitabt, (<;:ev. Murat Agan), Ayqrgr Kitaplan istanbul2002.

Yakut el-Hamevi, Miicemii'I-Biildan, c. Ill, Daru'l-Fikr, Beyrut (Trz).

Ya~aroglu, Hasan, "Taberistan Zeydtleri", Marmara Oniversitesi Smyal Bilimler Enstitiisii, Yaymlanmamrj Doktora Tezi, istanbul 1998.

Yilmaz, Saim, Mutaz1d ve Miiktefi Ddneminde Abbdsfler, Kay1han Yaymlan, istanbul 2001.