Osmangazi Joumal oF Fskişelı Universicy Faculry oF ...isamveri.org/pdfdrg/D04068/2019_10/2019_10_KURTA.pdfAYNUR KURT Futuwwatnamas which are also a kind of Turkish literature, are

Eskişehir Osmangazi Üniversitesi ilahiyat Fakültesi Dergisi

Joumal oF Fskişelı ir Osmangazi Universicy Faculry oF Theology

ISSN: 2147-Rl71

Cilt 1 Volumc: 6 • Sayı 1 Tssııc: 10 • Sayfa 1 Pagcs: 117-146

Anadolu'da Bilinen İlk Türkçe Manzum Fütüvvetname Olan Şeyh Eşref b. Ahmed Fütüvvetnamesinde Dini-Tasavvufi Muhteva

Rcligious and lvfysrical Content in The Şeyh Eşref B. Alınıcd's Fuwwwamanıa Known

as Tlıe Firsr Turkish Poerical Fmuwwarııaına iıı Aııatolia

Arş. Gör. Aynur KURT Eskişehir Osmangazi Üniversitesi, İlahiyar Fakültesi Eskişeh ir Osmangazi University, Faculry of Theology

aynurpalabiyik@gnıail.coın

orcid.org/0000-0002-7358-0312

Makale Bilgisi 1 Aniele lnformarion Makale Türü 1 Article Type : Araşm ma Makalesi 1 Re search Aniele Geliş Tarihi 1 Received : 30 .01.20 ı 9

Kabul Tarihi 1 Accepred : 13.03 .20 ı 9

Yayın Tarihi 1 Published : 15.03.20ı9

Arıf Bilgisi 1 Cire as: Kurr, Aynur. "Anadolu' da Bilinen İlk Türkçe Manzuın Fürüvvername Olan Şeyh Eşref b . Alımed Fürüvverniınesinde Dini-Tasavvufi Muhreva". Eski~elıir Osmang;ızi Univeı-siresi

İlahiyar Faklifresi Deıgisi 6/ı O (Mart 20ı 9): ı ı 7- ı 46. hrrps:/ /doi.org/10. 528llzenodo.2595485

İııtihal/ Plagiarism: !:lu malwe, iki hakem tarafından incelenmiş ve imihal içermediği teyit edilmiş

tir./ This article has been reviewed by two referees and scanned via a plagiarism software.

Copyright © Published by

Fski~chir Üstnangazi Üniversitesi, İlahiyar Fakültesi /F:ski~chir Osmangazi University, Faculty ofTco

logy Bütün hak ları saklıdır. 1 All right reserved. http://dcrgipark.gov.tr/csoguifd

mailto:[email protected]

mailto:[email protected]

https://doi.org/10.5281/zenodo.2595485

http://dergipark.gov.tr/esoguifd

Anadolu’da Bilinen İlk Türkçe Manzum Fütüvvetnâme

Olan Şeyh Eşref b. Ahmed Fütüvvetnâmesinde Dinî-

Tasavvufî Muhtevâ1

Â

ANADOLU'DA HİLİNEN İLK TÜRKÇE MANZUM rÜ'J'ÜVVFTNAM~: OLAN ŞP.YH

EŞREF B. AHMED FÜTÜVETNAMESİNDE DİNİ-TASAVVUFİ MUHTEVA

people wthout discrimination are explained with mystical concepts in Şeyh Eşref b.

Ahnıed'ş Futııwwatnama. Tn thiş article religioııs concepts in Şeyh Eşref b. Alımed's

funıwwamama are tried ro be explained wirh examples.

Keywords:Futııwwatnama, MyHicism, Allah, The Prophet, Verse OF The Kuran, Ha

dirlı.

Extended Abstract

Futuwwatnamas are pieces which reveal the concept of futuvvet and the ru

les of Ahi community. Futuwwatnamas, including moral and mysticism, are

kinds of Turkish Literature. Şeyh Eşref B. Ahmed' s Futuwwatnama which was written as a masnawi in "failatün failatün failün" aruz prosody consists of 444

couplets. Futuwwatnama was copied in Edirne in 1452. As lt is esrimared that Şeyh Eşref b. Ahmed lived during the end of the ı 4th centuı-y and begining of

the 15th century. W e can consid.er that it is fırst Turkish poetical funıwwatnanıa in Turkish Literature. Şeyh Eşref B. Ahmed's Futuwwatnaına which is

between writing works from Fuat Köprülü to Yapi Kredi Bank copied by Nasuh b. Ahmed. This work ııumbered 133. This futuwwatnama is in one hund

red and fıfry-fıve-leafs journal. lt is located between the fıfty-eighth and se

venty-third pages of the journal. lt is estimated that this work was written at the end of the ı 4th century and the end of the ı 5th century. It is thought that Şeyh

Eşref B. Ahmed' s Futuwwatnama was written earlier than the other two verses

in this field. For this reason, it can be thought that Şeyh Eşref B. Ahmed.'s

Futuwwatnama is the fırst futuwwatnama written in Anatolia. Şeyh Eşref b.

Ahmed' s Futuwwatnama was published by Orhan Bilgin in 1992 and Mustafa Güneş in 2016. Social ethics, self denial, have one's hearr in the riglır place,

obeyance God's orders and prohibitions are explained with mystical concepts in Şeyh Eşref B. Ahmed's Futuwwatnama.

Şeyh Eşref B. Ahmed's Futuwwatnama which is between writing works

from Fuat Köprülü to Yapi Kredi Bank copied by Nasuh b. Ahmed. Şeyh Eşref B. Ahmed' s Futuwwatnama was copied in Edirne in 1452. As lt is estimated

that Şeyh Eşref b. Alımed lived during the end of the 14th century and begining of the ı5th century. This period is the beginning of the transition period

to the guild system. But the work is close to the group of Sufı. Futuwwatnama. In this case, we believe that Şeyh Eşref B. Ahmed's Futuwwatnama would be

more accurate to deseribe of the work of the Ahi guilds in the period of Fu

tuwwatnamas. But it is an example of a sufı.stic and moralistic futuwwatnama.

Fsl<işehir Osmangazi Üniversitesi İlahiyar Fakiiiresi Dergisi 119

AYNUR KURT

Futuwwatnamas which are also a kind of Turkish literature, are moral and

sufı.stic works. Mter the chapter in which the mind and the soul clash, the main

principles of the Turkish İslamic guild were mentioned in Ahmed. Şeyh Eşref B. Ahnıed's Futuwwatnama. These main principles are good morality, nıortifY

the flesh, to obey Allah's orders and prohibitions, comply with the hadith of the Prophet, be fair, not tell a lie, love all people without religion or sect, characte

ristics of mature person. In the ınesnevi up to the 370th coupon, it is written with the title "The Declaration of T ariqat" .Section 370. From the beginning

umil the end of the work is given tınder the heading" The Declaration of Muslim Canonical Laws declaration".

Şeyh Eşref B. Ahmed' s futuwwatnama has a very intense mystical content.

Futuwwatnama contains belief principles: God and God's names, angels, sacred books, prophets, deccfuture life, the end of the world, dajjal, heaven, hell;

principles of worship: perform the ri tual prayers of İslam, grovel the someone, uprising, time to pray, ritual abiition of the whole body, ritual ablition, give

alıns, fast, make pilgrimage, verse of the Koran, hadiths of the Prophet, İnıpor

tant religious persons: Bayezici-i Bistami , an immortal person believed to come

in time of need, Mevlana, Hatem-i Tai; other rdigious conceptions: gratitude, good works, tradition, muslim preacher-scholar-clergyman, devil, İslamic religi

ous law fetwa, zam-zam; mystical content: nafs, mind, sharia, religious order,

truth, skill, world, afterlife, abiding, mortal, conceit, act modestly, opinion,

education, mentor, sheikh, hodja, piousness, two facedness, shirk (sin of practi

sing idolatry or polyteisnı), route, enlightened, hidden cause, senıblance, mira

culous deed, ratifıcation, wealt, lack of, propriety, a snıall İslanıic monastery, range. In addition to the moral dimensioıı of this content, which we try to re

veal with the determinations from the couplets in Şeyh Eşref B. Ahmed' s Futuwwatnama, we believe that it has imporrance in terrus of revealing the basic

principles of sufısm. In this paper these subjects will be explained with the couplets in the work therefore, the name of our work is "Religious and Mystical

Content in The Şeyh Eşref B. Ahmed's Futuwwatnanıa Known as The First

Turkish Poetical Futuwwatnanıa in Anatolia". W e believe that this study will be a source for researchers in the field. In this paper in Şeyh Eşref b. Ahmed' s Fu

tuwwatnama's religious and ınystical concepts are tried to be explained with examples.

120 Journal oF Fskişelı ir Osmangazi Universicy Faculry oF Theology

ʿ



Giriş

Fütüvvetnameler, "gençlik yiğidik, menlik" anlamına gelen fütüvveti konu alan ve fütüvvetin adab ve erkanı hakkında bilgi veren eserlerin ortak adıdır. (Torun 1998: 47; Ocak 1996: 264). Ocak, fütüvvetnameleri üç ana gruba ayırmıştır. Bunlardan ilki sufı: fütüvvetnameleridir. Buradaki fütüvvet anlayışı tasavvuf kavramıyla neredeyse aynıdır. İkincisi, Fütüvvet teşkiLl.tına ait fütüv

vetnamelerdir. Bu eserler bir kurum olarak varlığını devam ettiren fütüvvet teşkilatının kanunnameleri hüviyetindedir. Üçüncüsü ise Ahi Loncalan fütüvvetnameleridir. Bu gruptaki fütüvetnamelerde de fütüvvet kurumunun adab ve erkanı anlatılır. Bu üç grup da tasavvufa dayanır. (Ocak 1996: 264). Şeyh Eşref b. Ahmed Fütüvvetnamesi'nde muhteva özelikleri bakımından yaptığımız tesbitler neticesinde fütüvvete dair yalnızca ahlaki ve tasavvufı hususların ağır basmakta olduğunu gördük Er kişide olması gereken özellilder, akıl-nefs çatışması,

tarikat, şeri at, hakikat, marifet, inanç ve ibadet esasları, pirin yolundan gitmenin önemi, ayet ve hadis ışığında ilerlemenin gerekliliği ve ahlaki pek çok dav

ranışörneğinin ekseninde açıklanmıştır. Bu nedenle Şeyh Eşref b. Ahmed Fütüvvetnamesi'nin daha çok sufı fütüvvetnamelerine yakın olduğu düşünülebilir.

Torun, Türk edebiyatındaki fütüvvetnamelerin yazılış sebeplerini iki temel

sebebe dayandırmaktadır. Bunlardan ilki müellifın fütüvvet ehlini fütüvvete ters düşecek hallerden koruyup doğru yola ileterek Allalı'ın rızasını kazanma arzusu

dur. İkincisi ise Türkçe fütüvvetnamelerin çoğunun XV. yüzyıl ile XVI. yüzyılda yazılmasının altında yatan Loncalar sistemine geçiştir. Bu geçişle birlikte ortaya çıkan çözülme ve yoldan çıkmaları önlemek amacıyla fütüvvetname yazma geleneği yaygınlaşmıştır. (Torun 1998: 44-47). Şeyh Eşref b. Ahmed Fütüvvetnamesi'nin XIV. yüzyılın sonu ile XV. yüzyılın başında yazıldığı tahmin

edildiğinden Loncalar sistemine geçiş döneminin başları sayılabilir. Dolayısıyla eseri sMi fütüvvetnameleri grubuna yalGn bulmamızla birlikte,yazıldığı dönem itibariyle ahilik kurumundaki sosyal olayların etkisi de göz ardı edilmemelidir. Bu durumda eseri Ahi Lancaları Fütüvvetnameleri döneminde yazılan,ancak daha çok tasavvufı: ve ahlaki yönü ağır basan bir fütüvvetname örneği olarak

tanımlamanın daha doğru olacağı kanaatindeyiz.

Türk edebiyatının da bir türü olan fütüvvetnameler ahlaki ve tasavvufı: içerikli eserlerdir. Muhteva incelemesini yaptığımız Şeyh Eşref b. Ahmed Fürüvvetnamesi 444 beyitlik ve aruzun f!'ih!tiin fa 'ilatün fa 'iliin kalıbıyla yazılmış bir mesnevidir.Fuat Köprüiii'den Yapı Kredi Bankası'na geçen yazma eserler ara-

Fsl<işehir Osmangazi Üniversitesi İlalıiyat Fakiiiresi Dergisi 121

ʿ ş ığı



1. Şeyh Eşrefb. Ahmed Fütüvvetnamesi'nde Dini Muhteva

Bu çalışmada dini ve tasavvufi muhteva, beyiderde öne çıkan ve önemli gördüğümüz başlıca dini ve tasavvufı kavramlar çerçevesinde ortaya konulmaya çalışılmıştır.

ı. ı. İnanç Esasları

1. 1. 1. Allah

Eserde Allah' ın Hakk T eala, Hakk, Zü'l-Celal, Rahman isim ve sıfatlarının

dışında Çalab ve T ann ifadeleri de kullanılmıştır.

Hakk:

İster manzum ister mensur olsun Türk edebiyatındaki pek çok esere Allah' ın adıyla başlanmıştır. Şeyh Eşref b. Ahmed de bu geleneğe uyarak mesnevinin ilk beyirini şöyle yazmıştır:

Hakk Te'ala adı gönlündesebat

İdse buldun ahirerde sen nedt (1)

Hakk kavramı Allah'ın isim sıfatı olarak; gerçekten var olan, varlığında

şüphe bulunmayan, eşyayı var eden, gerçek anlamda mülk sahibi olan, yok olmayan hakkı ızhar eden ve adil olan demektir. ( Karagöz 20 ı o: 220). ll ••• Allah Hald('ın ta kendisidir ... " (Hac, 22/6). Bu beyİtte Allah'ın adının kişinin gönlünde sebat bulmasıyla kastedilen, insanın hayatı boyunca Allah adının gönlündeki yerini sağlamlaştırarak hiçbir şekilde O' ndan uzaklaşmamasıdır. Bunu başaran kişinin ahirette kurtuluşa ereceği belirtilmiştir.

Bir sonraki beyitte; insan gafletten uzak ve uyanık olursa, Allah'ın kendisini daima gördüğünü hesap ederek, her işini Hald('a göre yapması gerektiği anlatılır. Beyit şöyledir:

Çünkii gafll olmadın gönliiıı ııyak

Hakk'ı göriir bil her işde Hakk'a bak (2)


AYNUR KURT

Zü'l-Celal:

Allah'ın sıfatlarından biri olup "celal sahibi" manasma gelmektedir. (Kara

göz 2010: 721).

Pes tevazu 'la yi gey olsa 1-ıel:il

Zire lıiikmi böyle kıldı Zii'l-CeW (295)

Bu beyitre helal olanın dışına çıkmamak gerektiği vurgulanırken, Allah'ın

"celal sahibi" manasına gelen Zü'l-Celal ismine yer verilmiştir.

lir.

Rahman:

Ral-ıman sıfatı "Pek merhametli, her varlığa nimet veren ... " anlamlarına ge-

Tnta şeytan yolmı Rahman diyii

Küfre ifte dostların lman diyii (128)

"Bazı insanlar şeytan yolunu Ral-ıman yolu diye tutarlar, dostlarına kiifrii

iman diye gösterip onları küfre yöneltirler." şeklinde açıklanabilecek bu beyitten

sonra böylelerinin ahirette işinin zor olduğu belirtilmiştir.

Hakim

Sözlükte "hikmet sahibi, alim, hakim, fılozof, doktor" anlamlarına gelen

baldm, Allah'ın sıfatı olarak, "haldı ile hal(sızı suçlu ile suçsuztı ayırt eden, ihti

laflı konuları çözümleyen ve her işi hikmet! i olan" demektir. ( Karagöz 2010:

220).

Her ne ldm yazdı Haldm yanılınadı Yazmadııgı billd 1-ıergiz olmadı ( 432)

Hakim olan Yüce Allah'ın yazmadığı hiçbir şey meydana gelmez, gerçek

leşmez. o hikmet sahibidir ve her şeyi bilir, asla yanılmaz.

Allah T eala' nın Esrna-i Hüsna dışındaki isim ve sıfatlarının bazıları da

eserde yer almaktadır. Tanrı ve Çalab isimleri Allah lafZı yerine kullanılmıştır.




Tanrı:

Her işin kim halk içün ola riyil

Pes zagaldur layık olmaz Tanrı'ya (184)

Her işini halka gösteriş için ikiyüzlülükle yapan kişi tembeldir ve Allah'a

layık değildir.

Didi lman Tanrı'ya şöyle ki var

Dahi gerçekdür kamu Fırişteler ( 375)

Allah' a iman etmek isteyen kişi O' nun meleklerinin gerçek olduğuna

inanmalı dır.

Çalab:

As/un ulusı Çılab sözi bilün

Bir de sünnet başınıza tae kılun (192)

"Aslolanın en yücesi Allah'ın sözleridir, Hz. Peygamner'in sünneti de başı

nıza tae edinin derken Allah yolundaki erin ya da salikin ayet ve hadis ışığında

ilerlemesi gerektiği vurgulaıımaktadır.

ı. ı .2. Melekler

Eserde özel melek isimleri geçmeyip sadece bir beyitre Erişteler tabiri geç

mektedir. Burada imanın şartlarından biri olan mdddere iman anlarılmal(tadır.

D idi iman Tanrı ya şöyle ki var

Dahi gerçekdür kamu Erişteler ( 375)

I. 1.3. Kitaplar

Eserde Kur'an'ın dışında başka kutsal kitaba değinilmemiştir. Fakat bir be

yine genel olarak kitaplar rabiri geçmektedir.

Hem ldtilblar hem Resul hak söyledi

Ahiretde bula her kim neyiedi (376)


AYNUR KURT

Hz. Peygamber'in ve kutsal kitapların söylediği doğru şey şudur ki, bu

dünyada kim ne yaparsa yapsın ahirette de onun karşılığını bulacalmr. Bu beyitte,aynı zamanda ahiret inancına vurgu yapılmalctadır.

1.1.4. Kur'an/Mushaf

Eserde adı geçen tek kutsal kitap Kıır'aıı!Muslıafdır. 157. beyitte, kişinin Allah'ın nurunu görebildiği talcdirde, o nurun Kur'an olduğunu ve ancak onun

la doğru yola varılacağı anlatılmıştır.

Hakk ııurı Kur'an durur göririsen Anmile togrı yol varırisen (157)

Gördiigiin Mııslıaf egerçi bir idi Her sıfatda gördüğün ol nur idi ( 363)

Üstteki beyitte Mııshaf'ın Hakk' ın nurunu yansıtantek ve asıl kaynakoldu

ğu, sırat-ı müştakime ancak onunla ulaşılabileceği vurgulanmaktadır . İkinci beyitte de yarattığı her şeyde Allah'ın kudretinin tecellisini gösteren nurun o

Kur'an 'ın nuru olduğuvurgulanmıştır.

1.1. 5. Peygamberler

Eserde Hz. Muhammed (S.A.V.) adı geçmeyip yerine Rasul ismi kullanıl

mıştır. Hz. Peygamber dışında bit deMusapeygamberden bahsedilmiştir.

Hz. Muhammed (S.A.V.):

Rasul

Sözlükte "Risalet görevini yerine getiren elçi" anlamına gelen rasul, dini literatürde, "Allah tarafından yeni bir kitap ve şeriat ile bir topluma veya bütün

insanlığa gönderilen kimse" demektir. ( Karagöz 2010: 552) . Mesnevlnin 107.

beyitinde İ slam dininin şekil dini olmadığı ve İ slam'ın bütün gereklerini tam manasıyla yerine getirip bütün hayatımızı islam'a göre yaşamanın gerekliliği

anlatılmıştır. Burada kastedilen, sırf sakal tarama şekliyle şekilci bir inançtan öte, İslamiyet sevgisini bütün gönüle yayınanın önemidir.




Bil ki İsL1mdurur sakal değiii

Böyle bildiirdi bize ol hak Rasul(l 07)

Arzu seddin yıka gör kim putdur ol

Kim haber böyle getirmişdir Rast11 (279)

İkinci beyİtte müellif, boş heves ve istek seddini puta benzeterek Hz. Peygamber'in putlan yıkması olayına telmihte bulunmuştur. Tıpkı onun gibi bu

putu yıkmak gerektiğini, zira bunun onun haberi olduğunu söylemektedir.

Musa:

Kur'an'da geçen Hz. Musa ve Hızır kıssasına atıfta bulunulmuştur. Mürşid, burada kendisine erin nasıl olması gerektiğini soran müride, onların çıktıkları yolculuğun asıl manasını aniayıp aniamaclığını sormaktadır; onları anlamışsa

erin de nasıl olması gerektiğini lmaetmektedir.

1.1.6. Ahiret

D idi kim Mılsa Hızır ahbarını

Anladun mı sen içinde varını (36)

Mesnevideahiret inancı pek çok yerde geçmektedir. Burada yalnızca birkaç

beyide örneklendirmeye çalışacağız.

Aklı m eydür dünye fanl uş geçer

Ahiretdür Hakk katında mu'teber (18)

Bu beyitte ahiret inancı anlatılmal(ta; dünyanın fani ve gelip geçici bir yer olup asıl hayann ahiret hayatı olduğu vurgulanmaktadır.

H akk yolında kulfugı sadık ola

Ahiret işinde gey lıazik ola (65)

Burada Allah'a kulluk etmekte sadakati bıralmıayan kişinin, ahireti

maharetli bir usta gibi çok kolay elde edeceği anlatılmal(tadır.

Oldıırur fetvakisaynı sag ola

Ahirete yiizi nurlı ak ola ( 151)


â î



Bu beyine Allah'a iraat etmeyenin, yani beline iraat kuşağını bağlamayanın,

kuşağı gayrimüslim kuşağı olup, bu durumun da mahşer gününde utanç verici

olacağından bahsedilerek o güne telmihte bulunulmaktadır.

1.1.8. Cennet, Cehennem

Cennet kelimesi eserde pek çok yerde geçmesine rağmen cehennem kelime

sine rastlanılamamaktadır. Fakat 371. beyİtte cehennem kelimesinin yerine

tam u kullanılmıştır. Beyit şöyledir:

Bir kul ol Hacana attuk katına sen

Biş namazı kıl ranmdan ol esen

Burada hiçbir riya katmadan ibadet edilmesi öğütlenmekte, bununla birlikte beş vakit namazı da kılanların cehennemden kurtulacakları vurgulanmakta

dır.

Dünyada mal, şöhret ve gösteriş peşinde koşanların cennetin kokusuna eremeyecelderi vurgulandığı bir beyit şöyledir:

Dünyeden ger mAl ii ger şöhrer riya Cennetün kokısma ol irmeye ( 155)

Cennet, bir beyitre dar'üs-selam adıyla da geçmektedir. İslam'ın şanlarını

yerine getirenierin ona ulaşacağının anlatıldığı beyit şöyledir:

Vir zekarı tur oruç bir ay ramam

Hacca var kim bulasın dar'üs-selam (373)

1.2. ibadet Esasları

Eserde 370. beyit "şeri'at beyanıdır" ifadesiyle başlamaktadır. Bu ilk beyine

din yolunun İslam olduğu ve beş önemli ibadetin (kelime-i şehadet, namaz,

oruç, zekat, hac) önemi vurgulanmaktadır. Bu beş ibadetten hiçbirinin eksik

bırakılmaması gerektiği belirtilmektedir.

D idi İslam 'dur şeri'ar dinde bil

Biş 'ameldür birin eksük itmegil (370)


AYNUR KURT

1.2.1. Namaz

İslam'ın beş şartından biri olan namaz, mesnevide pek çok yerde geçmek

tedir. Cehennem ateşinden kurtulmak için beş vakit namazın kılınınası gerekti

ği, namazın dinin direği olduğu, namazın düzgün bir şekilde ve devamlı olması

gerektiği, diğer dört ibadede birlikte dinin olmazsa olmazı olduğu vurgulanmaktadır. Örnek teşkil eden beyirierin bazıları şöyledir:

Bir lwl ol Hacana anuk katma sen Bi ş namazı kıl tamudan ol esen ( 371)

Döndüm aytdum kim namazda nicedür İş bıı dördidi bize iy sad bedir (402)

Bil namaz o/dı dfne kav1

Serseri tutma yıkı/ur din evi (412)

Kıyam, Secde, Rükiı, Vakit

Namazın önemiyle birlikte namazın şartları da beyitlerde geçmektedir.

Eserde Hocasına namazın ne olduğunu soran ere, karşılığında erin namazı dos

doğru eda etmesi için onun şartlarından bahseder. 400. ve 407. beyider arasında namaz ve onun şartları olan kıyam, secde, rüklı ve vakitten bahsedilmektedir.

Didi vahda arılılda sen şurıl Secde itmek turmak oturmak rüku (403)

Beyitre namazı vaktinde ayakta durup, rüklıya varıp, secde edip ve oturup

yani namazm şartlarına uyarak kılmak gerektiği anlatılmaktadır.

Gusl ve Abdesr

Gusl ve abdesr kavramlan bir arada verilmiştir. Örnek beyitre gusül, abdest,

oruç, namaz, zekat, hac gibi şartları yerine getiren kişinin aynı zamanda Allah'a dua etmesi gerektiği vurgulanmakradır.

Gm! ü abdesc u du ';i oruç namaz

Vir zekat hac ey/e kıl d{iyim niyaz (293)

130 Journal of' Fskişelı ir O smangazi Universicy Faculry of' Th eology

ʾ

AYNUR KURT

Hakk didi şeytan izine gitmeniz

Hald/ı kendii arzunuza yitmeniiz ( 281)

"Gey sakın arzu seni kul itmesün 1 Gönlüni gayerde mag!UI itmesün" beycinde geçen arzu kelimesi burada nefs manasında kullanılmıştır. Bu beyitre de 12/Ylısuf suresi 53. ayete telmihte bulunulmuştur. Bu ayette "Ben nefsimi temize çıkarmam, çünkü Rabbimin merhamet ettiği hariç, nefls aşırı derecede kötü

lüğü emreder. Şüphesiz Rabbim çok bağışlayandır, çok merhamet edendir.". Nefs daima kötülüğü emreder. Onun tuzağına düşmernek gerekir. Alal ve nefsin çatıştığı bölüm bu konuyu ihtiva eder.

Sünnet ile bu/dı bulanlar nede Sünnet ırmagmdadur ab-ı hayat (171)

Bu beyine Hz. Peygamber'in sünnetine uymanın, onun yolundan gitmenin önemi vurgulanırken 3/ Al-i İınran suresi 31. ayetin ınanasma telınihre bulunulmuştur. Ayetİnınanası ise şöyledir: "De ki: Eğer Allah' ı seviyorsanız bana uyun ki Allah da sizi sevsin ve günahlarınızı affetsin. Çünkü Allah çok bağışlayandır, çok merhamet edendir."

1.3.2. Hadisler

İkinci beyitre Cibril hadisi olarak bilinen hadise telmihte bulunulmuştur. Hz. Peygamber, ihsanın ne olduğu sorulduğunda, "Allah'a O'nu görüyormuş

gibi ibadet etmendir. Çünkü her ne kadar sen O'nu görmüyorsan da O seni görür."(Müsned-i Ahmed: 11367; Müslim: 37; Tirmizi: 4/303) yanıtını vermiş

tir. Beyitte de her işte Hald<:'ın bizi göreceği belirtilmektedir.

Çünkü g{iA/ olmadın gönlün uyak Hakk'ı görür bil her işde Hakk'a bak (2)

157. beyitte, "Bir yöreye yönetici olup da o yörenin halkını iyilik ve doğruluğa yöneltmeyen kişi cennetin kokusunu duyamaz." şeldinde açıldanabilecek

hadise telmih yapılmıştır ( Müsned-i Ahmed: 33/ 20314).

Diinyedeıı ger mal ii ger şölırec riy!ı Cennecün kokısına ol irmeye ( 155)

Bu beyitre dünyada mala, kavuşup, şöhrete ve ikiyüzlülüğe kapılanların

cennetin kokusuna erenıeyecekleri anlatılmıştır. Şairin bir yöreye yönetici olan


â

AYNUR KURT

R1yezJd'e çiin viren viriir nasJb

Ney içiin sen kendiini kıldım garib (ll)

Burada şair, kendini Bayezid-i Bisdmi ile kıyaslamaktadır; kendisini Bayezld' e benzetmesinin ve ona özenmesinin; nefsinin bu isteğinin saçmalığını

ifade etmektedir. İkinci beyitte Bayezid'in o makama erişmesinin Allah vergisi olduğu, kendisi için öyle bir durumun söz konusu olmadığı vurgulanmakradır.

Üçüncü beyine de bu durumun Bayezid' in nasibi olduğu, kendisinin ise garip kaldığı söylenmektedir.

1.4.2. Hızır

Ab-ı hayatı içip ölümsüzlüğe kavuşan kişi olarak bilinen Hızır'ın Peygamber veya veli olduğuna dair rivayetler vardır. Kur'an-ı Kerim'de 18/Kehf suresi

59. ve 81. ayetlerde Musa peygamber ile olan macerası anlatılır. Kelime olaral{ "taze, yeşillik" gibi anlamları olan Hızır, onun gezdiği yerleri yeşerttiği inancını

doğurmuştur. Nuh, Musa ve İskender zamanlarında yaşadığı bilinse de onun ölümsüzlüğe İ skender zamanında kavuştuğu görüşü yaygındır. ( Pala 2008: 204).

DidikimMusa Hızır alıbarını Anladım mı sen içinde varmı ( 36)

Yukarıdaki beyitte Kur'an-ı Kerim'degeçen Hızır ve Hz. Musa kıssasına

telmihte bulunulmuştur. Şair, burada da kendi durumunu kıssadaki durumla mukayese ederek, "içindeki van" kadar bir mertebeye ulaşabileceğini ifade et

mektedir.

1.4.3. Mevlana

Adı tezkire yazarlarının ittifakı ile Muhammed, lakabı Cel3Jeddin' dir. Ancal{ özellilde Mevlana, Mevlevi, Hüdavendigar, Mevlana Hüdavendigar, Mollayı Rum, Mevlana-yı Rum lakaplarıyla, Belhl, Rumi ve Konevi nisbeleriyle anılan Celaleddin Muhammed, bugün Afganistan'ın kuzeyinde yer alan Belh şehrinde 1207 tarihinde doğmuştur. Onun Rumi diye şöhret kazanması, uzun bir seyahatten sonra Konya'ya gelip yerleşmesi, ömrünün büyük bir kısmını burada geçirmesi ve türbesinin burada bulunmasından dolayıdır. ( Şentürk & Karral 2008: 104). En önemli eseri altı ciltlik Mesnevi'dir. Mesnevi nazım şekliyle

yazıldığından bu ismi almıştır.


â â

â



1.5.5. Fetva

Kelime anlamı, "bir olayın hükmünü açıldayan veya hükmünü koyan, güç

lükleri çözen kuvvetli cevab" olan fetva kelimesi eserde de aynı ınanada kulla

n ı 1 ın ı ştır.

Sorana fetva viricek bidınetün

N' ola ger olmazısa ran un a.run (147)

Bu beyit, "güzel giysilerin, malın, atın olmasın ama yeter ki sana soru sora

na faydalı bilgiler vererek hizmet et." ınanasma gelmektedir.

1.5.6. Zemzern

Kabe'nin doğusunda Yiice Allah' ın, Hz. Hacer ile oğlu İsmail' e ihsan ettiği suya denir. Yeryüzündeki suların en E-ıziletlisidir. ( Karagöz 2010: 712)

Ahirec/ik dünyaya kılma yeme Ha bıralana it ölüsin Zemzeme (307)

Ahiret yerine dünyayı tercih etme, yani "it leşi" değerindeki dünyadaki işleri zemzem suyuna değiş me" şeklinde açıklanabilecek beyitte, zemzem suyunun

dünyadaki hiçbir suyla değişilmeyecek kadar değerli olduğu anlatılmış; buradan

hareketle ahiretin fani hiçbir şeye değişilmeyecek kadar önemli olduğu ifade

edilmiştir.

2. Şeyh Eşref b. Ahmed Fütüvvetnarnesi'nde Tasavvufl Muhteva

2.1. Nefs

"Can, benlik, ruh, aşağılık duygular, kötü göz, işkence, ukubet, hamiyyet,

görüş" gibi anlamlara gelen nefs, tasavvufta,"kulun kötü huylan ve vasıfları ,

kötü huy ve hislerin mahalli olan latife, cism-i latif' anlamlarına gelmektedir.(

Uludağ 2012: 274; Cebecioğlu 2014: 363). Bu anlamdaki neFs, insanın en bü

yük düşmanıdır o nedenle onu kırmak, ezmek ve onunla devamlı mücadele

halinde olmak gerekir. Eserin başlangıç kısmında akıl ve nefsin çatışmasına yer

verilmiştir. Nefs, aklı yolundan çevirmek için sürekli bahaneler üretir.

Nefsüm eydür Bayezid mi olasun

Güneşi kanda e/ine alasl!Tı (9)


ʿ ğ ş

î‘

î‘

î‘

ʿ ı

î ğ ğ ö

ʾ

â



Bu beyitre dünya hayatının geçiciliği vurgulanırken ebedi olan ahiret haya

tının özelliklerinin ise tam anlamıyla açıldanamayıp, tüm yönleriyle ifade edilerneyeceği anlatılmıştır. Allah yolunda sadık bir şekilde kulluk eden kişinin ahiret günü mahir olacağınm belirtildiği bir diğer beyit ise şöyledir:

2.8. Baki, Fani

Hak yolında kııllugı sadık ola Alıiret işinde gey sadık ola (65)

Ahiret ve dünya gibi baki ve t1n1 kavramiarına da eserde sıkça yer verilmiştir. Dünyanın faniliği vurgulanırken hemen ardından baki olanın ahiret hayatı

olduğu belirtilmektedir.

2.9. Kibr

Her ki Hakk'a inanursa abiret

Bakiyigrek Rıııiyi arduna at ( 20)

"Büyüldenme" manasında olan kibr, nefsin hastalıldarınd.and.ır. Kibirli

kendini herkesten üstün görür, başkasını beğenmez ve herkesi eleştirir. (Cebecioğlu 2014: 288) .

Ucbı kibri sanduk itme kendiine

Ger dilersen düşe alıılır iistiiııe (63)

Metinde bir öneelci beyitte, sandık dışında kalan bez parçası bile olsa güneşten faydalandığı anlatılmıştır. Bu beyitte onun devamında "Sen kibri kendine sandık (perde) yapma ki, o nur senin de üzerine düşsün." manasında verilmiştir.

2. 10.Tevazu

Alçakgönüllülük olan tev<!zıl"nefsi tanıyarak onu ciddi şekilde alçaltma, nefsi Hakk'ın huzurunda kul yerine koyma, kişinin kibri ve gururu bırakması,

Hakk karşısında eğilerek ona boyun eğme" şeklinde de açıklanabilir. (Uludağ 2012: 356; Cebecioğlu 2014: 493).

Çiirı tevazıı ola Hakk'a olmak irıkıyad

Bunıwıla lıasıl olur her mıırad (80)


ʿ ı ö ç

ö ü ü ı



2.14. Takva

Her kime kim Hoca virdi ak biti

Neye gerek ana ballan şöbreti ( 172)

Sevmedi ki br ehlini Hakk iy kişi

Şeyh ola andan dilenciler bişi ( 177)

Bundan içre var tarikat gidene

Mürşidün ber didügini idene ( 298)

"Dikkatli davranma, sakmma" manasmdaki rakva"Allah'a boyun eğerek azabmdan sakmmak, cezayı gerektiren davranışlardan nefsi korumak" olarak

açıldanabilir. (Uludağ 2012: 342). Beyine de takvanın "er" kişinin gerçek zineti olduğu kullanılmaktadır.

2. ı 5. Riya, Şirk

Çiinki takvadur libası hey'eti

Oldu eriin ol ulurak ziyneti (84)

Riya, "yaptıklarını Allalı rızası için değil de, gösteriş için yapmak" anlanundadır. Şirk de, Allah'a ortak koşmak ve ikiyüzlü olmaktır. Her iki kavramın birlikte kullanıldığı şu beyitte, Hakk'ı bulup da o yolda gitmeyenlerin, hem şirk ehli, hem de riyakar olacağı belirtilmektedir.

2.16. Tarik

Her lcişi lam Hakk'ı bula almaya

Ollcişidiir elıl-i şiıl<: elıl-i riya ( 92)

Tarik, izlenen yol manasındadır; salikin Allah'm isteklerine uygun olarak

O 'na ulaşmak için izlediği yolun adıdır. Aşağıdaki beyitte, Allah yolunda en doğru şekilde ilerlemenin önemi anlanlmal(tadır.

Bu carikda ofdiil ise sen süv<ir

Her yi re varsan Hak k o/dı sazkar (234) 2.17. Arif

Arif, "bilen, vakıf olan, aşina, ranıyan anlayışlı, kavrayışı mükemmel, irfan ve marifet sahibi" kişidir. T asavvufı: manada Allah'ın kendi zatını, sıfatlarını ,

isimlerini ve fiilierini müşahede ettirdiği kimsedir. (Uludağ 2012: 44).


â

î



Kaynak.ça

Aclunl. KEşfı.ı'l-haB. vE Muzilu'l-ilbas, 1-2, nşr. Yusuf b. Mahmud el-Hac Ah

med Dımeşk: Mektebetü'l-ilmi'l-hadis, 142112000.

Beyhaki. Şuabu'l-imanl-14, nşr. Abdulali Abdulhamid Hl.mid Riyad: Mekte

betü'r-Rüşd, 1423/2003.

Cebecioğlu, Ethem. Tasavvuf Deyimleri VE Terimleri Sözlüğü. Ankara: Otto

Yayınları, 2014.

Oiyanet İşleri Başkanlığı Kur'an-ı Kerim Meali.

Gelişgen, Ahmet. "Sünnet".Dini Kavramlar Sözlüğü.606. Ankara: Oiyanet

İşleri Başkanlığı Yayınları, 2008.

Karagöz, İsmail. "Zü'l-Celil".Dini Kavramlar Sözliiğü.721. Ankara: Diyanet

İşleri Başkanlığı Yayınları , 2008.

Kc'lragöz, İsmail. "Hakim" .Dini Kavramlar Sözlüğü. 220.Ankara: Diyanet İşleri

Başkanlığı Yayınları, 2008.

Karagöz, İsmail. "Hakk". Oini Kavramfar Sözlüğü. 220.Ankara: Oiyanet İşleri


Karagöz, İsmail. "Rasul" .Dini Kavramlar Sözliiğü.552. Ankara: Diyanet İşleri


Karagöz, İsmail. "Zemzem ".Dini Kavramlar Sözliiğii. 712.Ankara: Diyanet

İşleri Başkanlığı Yayınları, 2008.

Karaman, Fikret. "Deccal". Dini Kavramlar Sözlüğii.115 .Ankara: Di yan et İşleri



AYNUR KURT

Ocak, Ahmet Yaşar. "Fütüvvernaıne". Tiirkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklope

disi. 13:264-265, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1996.

Pala, İskender. Ansildopedil( Divan Şiiri Sözlüğü. İstanbul: Kapı Yayınları,

2008.

Şentürk, Atilla- Karta!, Ahmet. Eski Tiirk Edebiyatı Tarihi. İstanbul: Dergah

Yayınları, 2008.

Şeyh Eşref b. Ahmed. Fiitiivvet-name İyilik Kitabı. Haz. Mustafa Güneş, İstan

bul: Gelenek Yayıncılık, 2016.

Şeyh Eşref b. Ahmed. Fütüvvet-name. Haz. Orhan Bilgin, İstanbul: Yıldızlar

Matba.1.sı, 1992.

Torun, Ali. Türk Edebiyatında Türkçe Fiitiivvetnameler Üzerine Bir İnceleme.

Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları, 2009.

Torun, Ali. "Eşref b. Ahmed", Ah ll ik Ansiklopedisi, 1: 393, Ankara: Gümrük ve

Ticaret Bakanlığı Yayınları 20 14.

Uludağ, Süleyman. Tasavvuf Terimleri 5özliiğii.İstanbul: Kabalcı Yayıncılık,

2012.

Yeni terzi , Emine. "Türk Edebiyatında Manzum Fütüvvet-nameler". Konya

Pas tası. 3: 173. 2001 .

146 Journal oF Fskişelı ir O smangazi Universicy Faculry oF Th eology

Documents

Osmangazi Joumal oF Fskişelı Universicy Faculry oF ...isamveri.org/pdfdrg/D04068/2019_10/2019_10_KURTA.pdfAYNUR KURT Futuwwatnamas which are also a kind of Turkish literature, are