OSMANLı İRANIi: BATIİRANVEAZERBAYCAN … · OTTOMAN 'TAHRIR' RECORDSCONCERNING THE mSTORY OFWESTERN ... Ottornan Defter-i Kluiqani", Melanges d'Orientalisme Afferts aHenri Masse,

OSMANLı İRANI i:

BATI İRAN VE AZERBAYCAN TARİHİ HAKKINDAOSMANLı TAHRIR KAYıTLARı: COGRAFI VE İDARI

TAKSİMAT*

OTTOMAN IRAN i:OTTOMAN 'TAHRIR' RECORDS CONCERNING THE

mSTORY OF WESTERNIRAN AND ADHARBAIJAN: GEOGRAPHICAL AND

ADMINISTRATIVE DIVISIONS

Osman G. ÖZGÜDENLj**

(ÖZET)

Safevı devletinin Afgan istiMsı neticesinde büyük bir kaosa düşmesi,Osmanlı devleti için İran üzerinde yeni fütuhat yollarının açılmasına imkanyaratmıştır. Osmanlı fetihleri neticesinde Revan, Nahcevan, Tebrız, ErdeMl,Meraga, Kirmanşah, Hurrem-abad, Nihiivend ve Hemedan kısa sürede Osmanlıdevletine bağlanmıştır. Bu bölgelerin nüfUs tahrfrinin yapılması için emirlerverilmiştir. Emirler doğrultusunda yapılan tahrıratın önemli bir kısmıgünümüze ulaşmıştır ki, bu makalede tanıtım ve değerlendirmeye tabi tutulacakolan kayıtlar da bu tahrıratı kapsamaktadır. Defterler; ErdeMl, Maku, Tebrız,Hoy, Kapan, Kara-Tağ, Meraga, Soğuk (Sovuk) Bulak, Erdelan, Kirmanşahiin,Luristan ve Hemedan sancak ve eyaletlerinin mufassal tapu tahrır kayıtlarınıihtiva etmektedir. XVIII. yüzyılda İran resmı kayıtlarının yetersiz kaldığı bir

• Bu makale "Osmanlı İram" üst başlığı ile yayınlamayı düşündüğümüz bir seriaraştırmanın ilkini teşkil etmektedir. Serinin ikinci makalesi "Osmanlı Tahıir Kayıtlarına GöreAzerbaycan'da Bulunan Bazı Vakıflar", üçüncü makalesi "XVIII. Yüzyılın ilk Yarısında MeragaSancağı" ve dördüncü makalesi de "Osmanlı Tahrır Kayıtlarına Göre Güneybatı İran veAzerbaycan'da Yahudiler" adıyla yayma hazırlanmıştır.

•• Yard. Doç. Dr., Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü.

84 Osman G. Özgüdenli

döneme ait olan bu defterler, iktisadı ve sosyalolduğu kadar, etnik, dinı vemezhebf tarih araştırmaları için de önemli bilgiler içermektedir. Defterlerde,Azerbaycan ve Güneybatı İran'daki yaklaşık 10.000 yerleşim yeri ve coğrafibölge ile yüzlerce kabile ve aşiretin adı zikredilmiştir. Bu isimler, tarihıtopografya, İran tarihı coğrafyasının tanınması ve yer isimlerinin tarihıtekamülü açısından son derece kıymetlidir.

Anahtar Kelimeler: Osmanlı İranı, Azerbaycan, Tahrır Defterleri,Osmanlı İranı'nın Coğrafi ve İdarı Taksimatı.

(ABSTRACT)

Shortly af ter the Safavid state had fallen into chaos as a consequence ofthe Afghan invasion, its capital Isfahiin was taken by Ashraf Khan: this createdan opportunity for the Ottoman state to take control of Adharbaijan and 'Iriiq-eAjam. Advancing on three fronts, the Ottomans conquered Raviin, Na!sJ:ljaviin,Tabrız, Ardabı!, Mariigjıa, Kirmiinshiih, Khurram-iibiid, Nihiivand andHamadiin. According to custom, they gave orders that a census should be madeof the populatıon of these districts. In thıs article Ideal with the survivingtahrır records made as a consequence of these orders. These documents(daftar-i khiiqiinı) include detailed (mufassal) records for the districts andprovinces of Ardabı!, Makü, Tabrız, Khüy, Qapiin, Qara-Tiigh, Ma riigjıa ,Sogjıuq (Sovuq) Buliiq, Ardaliin, Kirmiinshiihiin, Lorestiin and Hamadiin.

The records in question provide as much valuable information forresearchers dealing with ethnic and religious questions as they do for the socialand economic historian. The records refer to almost 10.000 settlements andgeographical regions by name, and to hundreds of clans and nomadic groups('aşiret- 'aşii'ir-aimaq) inhabiting them. These names are invaluable for anunderstanding of the historical topography and geography of Western Iran, andthe place-names also give us significant insights into the historical developmentof the area. The tens of thousands of personal names which are found in theserecords also provide vital clues to the culture and beliefs of the period. Inaddition these records will be valuable to those working on the charitablefoundations and hospices (waqf-zaviya) ofWestern Iran.

Keywords: Ottoman Iran, Adharbaijan, Western /ran, Tapu TahrırRecords, Daftar-i Khiiqiinı, Geographical and Administrative Divisions ofOttoman Iran.

Osmanlı Arşivi belgeleri, yeni ve yakınçağ tarihi araştırmacıları içinbitmek tükenmek bilmez bir bilgi bankası niteliğindedir. Muazzam bir tasnif vesistem ürünü olan bu kayıtlar, sadece muayyen Osmanlı coğrafyası için değil,Osmanlı devleti ile temasta bulunmuş ülkeler ve kısa bir süre için Osmanlıdevletine bağlanmış olan daha geniş coğrafyaların sosyal; ekonomik, dim veetnik tarihinin ortaya çıkartılabilmesi için de doyurucu ve emsalsiz bilgiler

~i 'i,

Osmanlı İran i:Batı han ve Azırbaycan Tarihi Hakkında Osmanlı TahrirKayıtları: Coğrafi ve Idarı Taksimat

85

içermektedir. Bu bilgiler, sadece ait olduğu bölgenin Osmanlı çağınıaydınlatmakla kalmayıp, hatta, mahdut kaynakların dar çerçevesini aşamayanortaçağ tarihi araştırmacıları için yepyeni veriler sunabilmektedirl. Bu makaledetanıtılacak olan Güneybatı İran ve Azerbaycan tarihine ait kayıtlar da bucümledendir.

Safevı devletinin Afgan istiHisı neticesinde büyük bir kaosa düşmesi,ardından da başkent İsfahan'ın Eşref Han'ın eline geçmesi2

, Osmanlı devletiiçin Azerbaycan ve 'Irak-ı Acem üzerinde yeni fütı1hat yollarının açılmasınaimkan yaratmıştır. Kafkasya, Azerbaycan ve 'Irak-ı Acem olmak üzere üçkoldan ilerleyen Osmanlı fetihleri neticesinde Revan, Nahcevan, Tebriz,Erdebfl, Meraga, Kirmanşah, Hurrem-abad, Nihavend ve Hemedan gibi önemliSafevı şehirleri kısa sürede Osmanlı devletine bağlandı3

. Osmanlı devletinebağlanan bu bölgelerin, süregelen teamül üzere, nüfUs tahririnin yapılması içinemirler verildi.4 Bu emirler neticesinde yapılan tahriratın bir kısmı günümüzeulaşmıştır. Bu makalede tanıtım ve değerlendirmeye tabi tutulacak olan tahrirkayıtları da fetihler sonrasında yapılan bu tahriratı kapsamaktadır.

Araştırmamızın esasını teşkil eden tapu tahrir defterleri bugün İstanbul'daBaşbakanlık Osmanlı Arşivi'nde bulunmaktadır5

. Defterler şu liva (sancak)'larıkapsamaktadır:

Nr. Kaynak

1. TD, nr. 9022. TD, nr. 895,9013. TD, nr. 9044. TD, nr. 9085. TD, nr. 9116. TD, nr. 909

Eyalet/Liva/Nahiye

Erdebfl Livası,Revan Livasına bağlı Makfi Nahiyesi,Tebriz Livası (Birinci Cilt),Tebriz Livası (İkinci Cilt),Hay, Kapan ve Kara- Tağ Livaları,Meraga ve Soğuk (Sovuk) Bulak Livaıarı,

i Genelolarak bkz. Ö.L. Barkan, "Osmanlı Devrinde Akkoyunlu Hükümdarı Uzun HasanBey'e Ait Kanunlar", Tarih Vesikaları, II 2, 3, (1941), s. 91-106; 184-197; Neşet çağatay,"Osmanlı İmparatorluğu Arazi ve Reaya Kanunnamelerinde, İlhak Edilen Memleketlerin Adet veKanunları ve Istılahlarının İzleri", lll. Türk Tarih Kongresi, Ankara 1948, s. 489-504; HüsamettinMehmedov, "Osmanlı Dönemi Gence-Karabağ Eyaletinde Vakıflar", OTAM, 4, Ankara 1993, s.635-644.

2 Bkz. Mucteba Mınovı, "Teshir-i şehr-i İsfahan", Tarih u Ferheng, Tahran 2536/1978, s.275-301; Osman G. Özgüdenli, "İsfahan", DİA, XXII, s. 501.

3 Tafsilen bkz. İ.H. Uzunçarşılı, Osmanlı Tarihi, IVil, Ankara 1988, s. 177-182, 193.4 Başbakanlık Osmanlı Arşivi [= BOA], Cevdet, Maliye, nr. 13858; BOA, Mühimme Defteri

[=MD], nr. 132, s. 175,394; 133, s. 7, 8,15-17,30-31; nr. 136, s. 117.5 Bu defterlerin İran tarihi açısından önemi ilk defa B. Lewis tarafından anlaşılmış ve bu

araştırmacı tarafından kısa bir tanıtımı yapılmıştır (bkz. "Registers on Iran and Adharbayjan in theOttornan Defter-i Kluiqani", Melanges d'Orientalisme Afferts a Henri Masse, Tahran 1963, s.259-263).

86

7. TD, m. 9108. TD, nr. 10669.... TD, m. 91210. TD, nr. 90711. TD, nr. 906

Osman G. Özgüdenli

HalMl ve Urumiye Livaları, Salmas Kazası,Erdelan Eyaleti,Kirmanşah ve Luristan Eyaletleri,Hemedan Eyaleti (Birinci Cilt),Hemedan Eyaleti (İkinci Cilt)6.

Safevı ve Afşar devri Azerbaycan ve Güneybatı İran tarihi ıçın idari',iktisadı, içtimın, etnik, demografik ve dim -mezhebı açıdan büyük önem taşıyanve şimdiye ancak pek az çalışmaya konu olan? bu defterlerin liva, nahiye vekarye olarak bir dökümünü veriyoruz8•

**I. Erdebll Livası:

TD, nr. 902. Erdebfl Livası Mufassal Tapu Tahri'r Defteri: 28 Cemazıü'l-ahir 1140/10 Şubat 1728 tarihli (bkz. s. 296, 297, 299). 20 X 53,5cm., 405sayfa. Siyah meşin cilt. Okunaklı ve iyi korunmuş.

A. Erdebll Livası (Liva-i Erdebm (vr. 1-202, s.1-405):NahiyeAdl1. Erdebfl2. Serab3. Miyane (der-kaza-i Gerrn-rild):4. Pervane (der-kaza-i Gerrn-rild):5. Kenduvan6. Gerrn (der-kaza-i Gerrn-rild):7. Hest-rild8. Tabtab (der-kaza-i Hest-rild):TOPLAM: Nahiye: 8

Nahiye MerkeziErdebllSerab

2

Karye Sayısı17712011070402610615664

Varak3-6064-111114-131132- 145145-153153-155158-197198-202202vr.

Sayfa6-119125-221224-262263-290291-305305-309314-994395-404405s.

6 Başbakanlık Osmanlı Arşivi'nde İran coğrafyasıyla ilgili iki tapu tahrır defteri ile birevkaf defteri daha bulunmaktadır (bkz. BOA, Tapu Tahrır Defteri [= TD], nr. 645, 648, 896) ki,bu defterler gerek mücmel olmaları, gerekse kronoloji itibariyle daha erken bir döneme aitolmalarından dolayı bu makalede incelemeye tabi tutulmamıştır.

7 Osmanlı tahrir defterlerine dayanılarak yapılan bilhassa şu iki çalışma önemlidir: SelimÖzcan, H .1140 (1127) Tarihli Tapu Tahrir Defterine Göre Tebrız Sancağı, Ondokuz MayısÜniversitesiSosyal Bilimler Ens., Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, Samsun 1994 (Tezde sadecetahrir defterinde yeralan Tebriz şehri ile ilgili kayıtlar incelenmiştir); Fariba Zarinebaf-shahr,Tabriz Under Ottornan Rule, 1725-1730, (Dr. Tezi), Chicago 1991.

8 Metinde okunamayan, ya da okunmasında tereddüt edilen yerleşim yerlerinin yanına soruişareti konulmuştur. Telaffuz ve yazım! bugün değişen yerleşim alanlarının modem telaffuzuparantez içerisinde gösterilmiştir.

9 Makil nahiyesinin tahrir kayıtlannın bir sureti Revan livası mufassal tapu tahrır defteriiçerisinde bulunmaktadır (bkz. TD, nr. 901, s. 354-388). Yine, nahiyenin icmal bir tapu tahrirkaydı da Revan eyaleti icmal tahrir defteri içerisindedir (bkz. TD,m. 898, s. 5-6).

TD, TIr.908. Tebriz Livası İkinci Cilt Mufassal Tapu Tahrfr Defteri:20 X 53cm., 326 sayfa. Koyu kahverengi meşin cilt. İyi korunmuş, temiz veokunakıl.

TD, nr. 904. Tebriz Livası Mufassal Tapu Tahrir Defteri: 23,5 X 53,5cm.,427 sayfa. (1 Receb 1140/12 Şubat 1728 tarihli). Siyah meşin cilt. İyikorunmuş, temiz ve okunakıl.

87

Sayfa1-4040s.

Sayfa2-3334-7072-8486-113

Varak1-2020vr.

Varak2-1617-3536-4243-56

Nahiye Merkezi Karye SayısıKala'-İ Makü 861 86

Nahiye Merkezi Karye Sayısı48542424

A. Makfi Nahiyesi (Nahiye-i Kala '-i MakUl (vr.I-20. s.I-40):

Osmanlı İran i: Batı han ve Azırbaycan Tarihi Hakkında Osmanlı TahrirKayıtları: Coğrafi ve Idarı Taksimat

II. Revan Livasına Tabi Makfi Nahiyesi:

III. Tebriz Livası:

NahiyeAdlı. Kala'-i MakilTOPLAM: Nahiye: i

TD, TIr.895. Revan Livası Makil Nahiyesi Mufassal Tapu Tahrir DefterininSureti (1138/1725,1139/1726 tarihlit 17,5 X 47 cm., 40 sayfa. Siyah meşincilt. İyi korunmuş, temiz ve okunakıl.

A. Tebriz Livası <Birinci ciln (vr .1-212. s. 1-426):NahiyeAdl Nahiye Merkezi Karye Sayısı Varak Sayfaı. Tebriz Tebriz 2-48 6-100 .2. Serd-Sahra 49 49-78 101-1593. Hitay 29 79-88 161-1804. Saha 7 88-91 181-1875. Vıdher 26 94-109 191-2216. Rildgat 30 110-120 233-2437. Dlh-hvarkan Dlh-hvarkan 54 121-155 249-3128. Dlzec-rild 51 157-172 315-3489. Mihran-rild 89 175-212 350-426TOPLAM: Nahiye: 9 2 335 212vr. 426s.

NahiyeAdl1. Oean2. 'Abbas3. Hanem-rild4. Alan-Beragils

B. Tebriz Livası (İkinci ciln (vr. 1-173, s. 1-326):


5. Bedııstan6. Mevazi'can7. Arvanak/Gıını8. Merend9. Zıınıız10. TesııeTOPLAM: Nahiye: 10

MerendZıınıızTesııe3

35204768912341

57-6778-8687-124125-140141-148151-173173vr.

114-135136-153154-229230-261262-277282-326326s.

IV. Hoy, Kapan ve Kara- Tağ Livaları:

TD, nr. 911. Hay, Kapan ve Kara- Tağ Livaları Mufassal Tapu TahrirDefteri: 20,5 X 54cm., 450 sayfa. Açık kahverengi meşin cilt. Defterin üst kısmıbiraz eskimiş se de, iyi bir tamir görmüş ve okunmasına mani değiL. Genelolarak iyi korunmuş, temiz ve okunakıl.

A. Hoy Livası (vr.l-1l7, s.I-234):NahiyeAdl1. Hoy2. Cııres3. Gerger4. Sekman-abad5 .. Suleyman-saray6. Papacik7. çaldıran8. Aland9. OvacıkTOPLAM: Nahiye: 9

Nahiye MerkeziHoy .CııresGerger

3

Karye Sayısı1216416603332451334408

Varak1-5053-6465-7273-8686-9495-99100-108109-111112-117117vr.

Sayfa2-100105-127129-143145-171171-188188-198199-216217-222223-234234s.

B. Kapan Livası, (vr.1l9-158, s. 238-315):Nahiye Adı Nahiye Merkezi1. Kehram2. Kekeberd3. Maclri4. Emlak5. Kuleberd6. Acnan-ı Karhane7. Acnan-ı TGrk8. Keyfi9. Mugancık10. Bağ-ı Blred11. Urııd12. Zenge-zGrTOPLAM: Nahiye: 12

Karye Sayısı271824201824151226353627282

Varak Sayfa119-126 238-251126-130 252-260131-135 261-270135-138 270-275138-140 276~279140-142 279-283142-143 283-286143-144 286-288144-146 288-292147-150 293-299150-154 300-308154-158 308-31437vr. 76s.

i.1 i Osmanlı İran i: Batı İran ve Azırbaycan Tarihi Hakkında Osmanlı Tahrir

Kayıtları: Coğrafi ve Idarı Taksimat

C. Kara-Tağ Livası (vr.162-225. s. 324-450):

89

NahiyeAdı1. Dizmar2. Kelıber3. Özümdil4. Merdankım(Merdangum):5. MineevanTOPLAM: Nahiye: 5


Varak Sayfa162-194 324-388195-204 389408205-216 408431216-220 431-440221-225 44045063vr. 450s.

V. Meraga ve Soğuk Bulak (Sovuk-BuU'iklo= Mehabad) Livaları:

TD, nL 909. Meraga ve Soğuk Bulak (Sovuk-Buliik) Livaları MufassalTapu Tahrir Defteri: 21 X 55cm., 527 sayfa. Siyah meşin cilt. Alt kısmı eskimişolmasına rağmen yazılar zarar görmemiş. İyi korunmuş, temiz ve okunakıl.

A. Meraga Livası (vr. 1-117. s.I-234):NahiyeAdı Nahiye Merkezi Karye Sayısı Varak Sayfa1. Benadı Meraga 47 2-39 2-822. Seracu 100 42-71 83-1433. Bukan Bukan 38 72-78 144-1584. Gavdul 84 80-100 159-2005. Miyan-du-ab 7 101 201-2036. Aeen 51 102-109 204-2197. Leylan Leylan 20 110-113 219-2278. Egimu 24 114-117 227-234TOPLAM: Nahiye: 8 3 371 l17vr. 234s.

B. Soğuk Bulak (Sovıık-Bııliik= Mehabad) Livası (vr. 118-263. s. 236-527):NahiyeAdı Nahiye Merkezi Karye Sayısı Varak Sayfa1. Sehr-i Vıran : Kasaba-i Sovuk Bu1ak 75 118-137 236-2752. Derbaz 46 138-152 276-3033. Yel-tımur (İl-tımur?) 40 152-160 304-3224. Kelas 89 162-180 323-3625. Mır-abad 14 181-183 362-3676. Terkes 19 183-187 367-3757. PIrus (Bftus) 8 187-189 375-3788. Alan 5 189-190 378-3819. Turcan Turcan 37 192-202 384-40310. A.htacf 45 203-212 406-426ll. Suldus 73 214-231 42846312. Liican 132 233-254 464-50913. Kıpeak tabi'-i Suldus 38 255-263 510-527TOPLAM: Nahiye: 13 2 621 145vr. 291s.

Lo Bugünkü Mehabad. Osmanlı kayıtlarında SavCtk Bulak şeklinde de zikredilmiştir (bkz.BOA, MMiyeden Müdevver Defter [= MAD], m. 590, s. 21, 24). Safevı kaynaklarında ise dahaçok Savuc Bulak şeklinde kaydedilmiştir (bkz. V. Minorsky, Sazman-i idari-yi hukCtmet-i Safeviya tahkikat ve havaşi ve ta'likat-i Vstad Minorsky ber-Tezkiretu'l-MulCtk, Farsça tere. Mes'udReeeb-niya, Tahran,1368/1989, s. 189-190).


Vı. Halhal ve Urumiye Livaları:

TD, m. 910. Halhill ve Urumiye Livaları Mufassal Tapu Tahrir Defteri: 20X 53,5cm., 409 sayfa. Siyah meşin cilt. Defter eskimiş ve yıpranmış. Üstköşesinde az da olsa eskime var. Bununla birlikte, iyi korunmuş, temiz veokunakıl.

A. Halhaı Livası (vr.1-84. s. 2-167):

Nahiye Adı Nahiye Merkezi Karye Sayısı Varak Sayfaxı. Azerkiyan 124 1-35 2-69

2. Sencibed Sencibed 81 36-46 70-90

3. Hanend-bfl (Hane-bm 115 47-71 91-141

4. Hurfis Rustem 18 72-76 142-151

5. Sah-rfid 33 77-84 152-167

TOPLAM: Nahiye: 5 371 84vr. 167s.

B. Urumiye Livası (Liva-i Urumil (vr. 90-177. s.171-353):Nahiye Adı Nahiye Merkezi Karye Sayısı Varak Sayfa

ı. Nefs-i Urfimf Urfimf 9 90-102 171-202

2. Benaperveze 93 103-129 204-257

3. Belde 58 130-145 258-289

4. Sahra-abad 64 146-156 290-310

5. DilI 19 156-159 311-316

6. Merkever 49 159-166 317-330

7. Terkever - 15 166-169 331-337. )(

30 170-177 339-3538. Usnı USn1TOPLAM: Nahiye: 8 2 337 87vr. 182s.

Varak Sayfa178-198 358-397198-201 397-403201-203 403-406203-204 406-40926vr. 51s.

Karye Sayısı5972876

Kara-bağKurd-kıran3

Nahiye MerkeziSalmas

Nahiye Adı1. Salmas2. Enzel3. Kara-bağ4. Kurd-kıranTOPLAM: Nahiye: 4

C. Salmas Kazası (Kaza-i Salmas) (vr. 178-204. s. 358-409):

VII. Erdelan Eyaleti:

TD, m. 1066. Erdelan Eyaleti Mufassal Tapu Tahrir Defteri: 23,5 X 56cm.,634 sayfa. Siyah meşin cilt. Defter eskimiş ve yıpranmış. Bilhassa üstkısmından bir veya bir kaç satır baştan sona eskimiş ve kötü bir tamir görmüş.Bu yüzden üst kısımdaki bazı yer isimleri okunamıyor. Varak numaralarıtamamen yokolmuş.

rı


91

: 19

: Karye-i Revanser

: Karye-i Şi"nn-abad

: Karye-i Kel-depe: Karye-i Ağacen

Varak Sayfa1-54 5-10555-62 106-12063-84 122-16685-91 166-18192-99 182-196101-105 199-209106-114 210-227105-128 228-256129-130 259-261130-133 261-266134-137 267-274137-141 274-282141-143 282-285144-150 286-297151-154 299-306154-156 307-312156-159 313-318159-161 318-322161-162 322-324162vr. 324s.

Karye Sayısı1623110424232937608LO172153328718469 627

Nahiye Merkezi: Kasaba-i Si"nne

:Kasaba-i Horhun:Kasaba-i Devat Kala'

A. Sınne Livası (vr.1-162, s.1-330):NahiyeAdli. Hasan-abad2. Hüseyin-abad3. Pelenkan4. Horhun5. Devat Kala'6. Kurevez7. Kelane-i Erzan8. Yayı akü' I-meşhur Telvar:9. Kereftu10. Kel-depell. Ağacen12. Ab-pare13. Zaga : Karye-i Zaga-i Cedi"d14. Şeyh Türsun/Kare-tUre : Karye-i Şeyh Türsun15. Kemre16. Revanser17. Kala'-Dlz18. Şi"nn-abad19. ZemeştTOPLAM: Nahiye

B,Mihriban Livası, (vr, 164-206, s, 331-408):NahiyeAdıi. Kasaba-i Mihriban2. Post-rah3. Tenure (Tenuze?)4. HavTOPLAM: Nahiye: 4

Nahiye MerkeziMihriban

Karye-i Hav2


Varak164-185186-192192-200200-20440vr.

Sayfa331-372373-381381-396397-40877s.

Varak Sayfa205-213 411-425

213-215(2vr .eksik)426-430216-225 431-44920vr. 38s.

C. Ebruman (Evremanll) Livası, (vr. 206.216, s. 410-449):Nahiye Adı Nahiye Merkezi Karye Sayısı1. ? [silik ve eksik] 402. Pave Pave 243. Ebruman : Kasaba-i Ebruman 30TOPLAM: Nahiye: 3 2 94

D. Cevan-riid Livası (vr. 228-230?, s. 456-459):Nahiye Adı Nahiye Merkezi Karye Savısıi. Taife-i Caf der-1İva-i Cevan-rud:TOPLAM: Nahiye: i

Varak Sayfa228-230 456-4592vr. 3s.

II Bir başka kayıtta açık ve harekeli bir şekilde Evreman olarak kaydedilmiştir (bkz. BOA,MAD, nr. 590, s. 205).


E. Pane (Hane) Livası (vr. 231-254, s. 462-508):Nahiye Adı Nahiye Merkezi1. Pane Kasaba-i BeruneTOPLAM: Nahiye: 1 1

Karye Sayısı6868

Varak Sayfa231-252 463-50421vr. 41s.

NahiyeAdı Nahiye Merkezi Karye Sayısı Varak Sayfa

1. Kaza-i Sakız Sakız 34 255-265 511-532

2. KurukKala' 44 265-276 533-551

3. Kil-depe 25 276-280 552-562x x 280-286 562-5784. Uzun Sakiil : Karye-i Uzun Saka1 34

TOPLAM: Nahiye: 4 2 137 31vr. 67s.

F. Sakız Livası (vr. 254-286, s. 509-580):

G. Afsar Livası (vr. 286-317, s. 581-634):

Taife-i Afşar-i Mahfil-i Sa'fn Kala': Cema'at-i Taife-i Kethuda Hasan 'AllBeg ve Kadı ve Taife-i Afşar der-mevzi '-i Saru-kurgan:

Nahiye Adı1. Taife-i AfşarTOPLAM: Nahiye: -


Varak Sayfa286-317 583-63431vr. 71s.

VIII. Kirmanşahan ve Lürİstan Eyaletleri:

TD, m. 912. Kirmanşah ve Luristan Eyaletleri Mufassal Tapu TahrırDefteri: 23 X 59,5cm., 464 sayfa. Siyah meşin cilt. Defter iyi korunmuş, temizve okunakıl.

A. Kirmanşahan Eyaleti:

ı.Kİrmansahan Livası (LMi-i Kirmausahau) (vr.1-174, s. 1-358):Nahiye Adı Nahiye Merkezi1. Kirmanşahan2. Tak ve Sikan3. Kuneşt4. Deru-feraman5. Glvenat : Karye-i Gfvenat6. Sunkur : Kasaba-i Sunkur7. Serfi'ruz-abad8. Mahf -dest9. Harun-abad10. Bere-Sfmfn (tabi' -i Harun-abiid):11. Gevaver (tabi'-i Hiirun-iibad): Karye-i Gevaver12. Nflfifer

Karye Sayısı2886401464106200352410722

Varak2-1414-1616-1717-2727-2929-4141-5354-7374-7878-8383-9899-104

Sayfa17-4242-4646-4949-6868-7373-9597-119121-159160-168168-179179-209211-220


93

13. Kala' -i Zenci'r14. Cardavül15. Gi'liin16. Evvan17. Gavrevan18. Kefraver19. Zengevan20. DInever2 ı. Cemcemal22. KerendTOPLAM: Nahive: 21

: Karve-i Kala' -İ Zencfr

Kefraver

: Kasaba-i Sahne

: Karye-i Kerend7

1257656109285266939471234

105-118119-125125-130130-139139-141141-143143-146147-160160-168169-174174vr.

221-247248-262262-272272-290291-294295-298298-306307-333333-347349-358358s.

B. Lôristan Eyaleti:

ı.Hurrem-abad Livası (el-meşhur Luriştôn) (vr.1-46. s. 375-464):Sayfa375-382382-385385-386387387-388388-390390390-391391-392392392-394394-395395-396396-397397-39946489s.

Varak1-55-66-777-88-999-109-10Lo10-111111-121212-1313-4646vr.

Karye Sayısı161612631334II21489115III244

Nahiye MerkeziHurrem-abad

(Horu)

NahiyeAdl1. Hurrem-abad2. Bend-i Bala-İ Gerive3. Kfih-dest4. Hfirrü5. Have6. Em -Oster (Alastar)7. Rameskan (Rfimeskan)8. Tarhan9. Heman10. Şfrvanll. Sadmere (Sfmere)12. Cavder13. Vasivan14. Abdanan15. Post-kfih16. 'Asa'fr ez-haric (' Asiret-i Dolfiin):TOPLAM: Nahive: 15

ıx. Hemedan Eyaleti:

TD, nr. 907. Hemedan Eyaleti Mufassal Tapu Tahrir Defteri: 23 X59,5cm., 484 sayfa. Siyah meşin cilt. Defter iyi korunmuş, temiz ve okunakli.

A. Hemedafi Kazası (Kaza-yi Hemedan) (vr.l.232. s.I-484):Nahiye AdıI. Sfmfn-rfid2. Kfihpaye3. Feravar4. Mamasa-rGd5. Eznard

Nahiye MerkeziHemedan


Varak1-2426-3436-4545-4950-57

Sayfa20-6570-8690-107107-116117-131


6. Serd-rı1d7. Hemedan8. İsfend-abad9. Mihriban10. Melayir11. 'Atare-merc (tabi' -i kaza-i Melayir): -12. NiMvend : Kasaba-i Nihavend13. Hersın Hersın14. Kızıl (Cema'at-i 'Asfi'ır-i Kızıl):15. Tay :Kasaba-i TayTOPLAM: Nahiye: 15 4

56289812215347804328136932

57-61 131-13961-66 139-14968-90 152-19993-108 204-234110-143 238-303143-147 304-312149-172 314-361172-186 362-389. 186-189 390-395190-232 396-484232vr. 484s.

TD, nL 906. Hemedan Eyaleti İkinci Cilt Mufassal Tapu Tahrir Defteri:22,5 X 59,5cm., 442 sayfa. Koyu kahverengi meşin cilt. Defter iyi korunmuş,temiz ve okunakli.

B. Hemedan Eyaleti (İkinci ciln (vr. 1.210. s.I-442)1O:

10

Vefs

Dınser?

: Kasaba-i Zencan

Varak Sayfa1-18 24-5718-30 58-8431-51 86-12652-54 127-13255-60 134-14360-82 143-18683-95 188-21195-104 211-226104-10 226-239109-112 239-246112-117 246-257118-126 257-274126-148 274-318149-158 319-338159-165 339-351165-168 352-358169-178 359-377178-182 377-386182-185 386-391185-188 391-398188-190 398-402190-192 402-406192-198 406-418198-200 418-422201-203 423-427203-206 427-434206-208 434-438208-210 438-44221Ovr. 442s.

Karye-i Mezdegfin

: Karye-i Suhrevers

: Kasaba-i Sultaniyye (bas): Kasaba-i Ebher

: Kasaba-i Sucas

Nahiye Merkezi Karye Sayısı: Kasaba-i Esed-abad 100

8612844391411231041325314617113583556250366230327433284522291827

NahiyeAdl1. Esed-abad2. Pllaver3. Burı1cerd (ve Sllahfir) : Sehr-i Burı1cerd4. Serbend5. Serra6. Kezzaz7. Keruvves?8. Kfirranı9. Tefris10. Vefs11. Rfidbar12. Mezdegan13. Dergazın14. Zencan15. Karagan16. Sultaniyye17. Ebher18. Sucas19. Harfit?20. Suhrevers21. Buzıne-rı1d22. Ic-rı1d23. Cfika?24. Dınser?25. Celanger?26. Zıred?27. Tirek?28. Lfisan T1irim-i Suflii ve 'Ulya':TOPLAM: Nahiye: 28

12 Bu defter, Başbakanlık Osmanlı Arşivi'nin Tapu Tahrir Defterleri Kataloğu'nda yanlıştanıtılmıştır (bkz. BOA, Fihrist, nr. 981, s. 78).

1.1ii

Osmanlı İran i: Batı İran ve Azırbaycan Tarihi Hakkında Osmanlı TahrirKayıtları: Coğrafi ve Idarı Taksimat

* * *

95

i'

Söz konusu defterlerin tamamı III. Ahmed (1115/1703-1143/1730)devrinde kaleme alınmıştır. Bir kaç istisna hariç defterlerin tahri'r tarihi vetahri'ri yapan katiblkatibler malum değildir. Bununla birlikte, tahri'r yılı için1139-1140/1726-1727 yılları ve bunu takip eden bir iki yılı vermek yanlışolmasa gerektirl3• Defterlerin ayrıca bir kanunnamesi bulunmaması14 bazıkayıtların anlaşılmasını güçleştirmektedir. Bu durum, tahri'r defterlerininkarşılaştırılmalı olarak incelenmesi zaruri' kılmaktadır. Her ne kadar tahri'rlertakriben aynı yıllara ait olsa ve külliyat olarak bir bütünün parçalarını teşkiletse de, defterler sistematik olarak farklı vergi cinsi, ismi ve veznini ihtivaetmektedir. Bu açıdan defterleri iki ayrı gruba ayırmak mümkündür.

1. Erdebfl, Tebri'z, Halhal, Urumiye, Meraga, Soğuk-Bulak (Sovuk-Bulak),Hoy, Kapan ve Kara- Tağ livalarının tahri'r kayıtlarını ihtiva eden ve Kuzeybatıİran ve Azerbaycan coğrafyasını kapsayan defterler: Bu defterler klasikOsmanlı tahri'r usulüne daha yakın bir metot ile kaydedilmiş ve daha çokOsmanlı ölçü birimlerine yer verilmiştir. Bu durum belki de, bu coğrafyanındaha önce de bir kaç kez Osmanlılar tarafından ele geçirilerek tahri'rininyapılmış olmasından kaynaklanmış olsa gerektir. Defterlerin başında liva venahiyelerin bir fihristi, her nahiyenin başında da bu nahiyeye bağlı karyelerinlistesi ve sayfa (varaklevrak) numarası kaydedilmiştir. Metinde sırasıyla,yerleşim yerinin adı, tabi bulunduğu nahiyenin adı, hane reisi ile mücerrednüfUsun şahıs adları, reayadan tahsil edilen vergilerin çeşit ve miktarı -beş sırahalinde- kaydedilmiştir. Vergi kayıtlarının somut olarak yetiştirilen ürün değil,daha çok toprak (çift) cinsi ve miktarına göre tahmini üretime göre hazırlandığıve vergi hesaplarında bilhassa son hanedeki küsurlu rakamlardan mümkünolduğu kadar kaçınıldığı anlaşılmaktadır.

2. Erdelan, Hemedan, Kirmanşahan ve Luristan eyaletleri tahri'r kayıtlarınıihtiva eden ve Güneybatı İran coğrafyasını kapsayan defterler: Bu coğrafya,

13 Bugün Başbakanlık Osmanlı Arşivi'nde Osmanlı devleti tarafından fethedilen yerlerintahrir kayıtlarının yapılmasıyla ilgili pek çok hüküm bulunmaktadır (bkz. yukarıda dipnot 4). Buhükümlerden biri, "Tebriz caliibi Ser-'Askeri Vezır 'Abdullah Paşa ve Tebriz defterdarı Yeşilli-zade Mustafa'ya, Tebriz taraflarında mfrice zabtı lazım gelen haslar ve mukata'aların tahrir vezabtına ve ordu mesarifinin tasfiyesine ve teferruatına" dair 24 Safer 1i38/1 Kasım 1725 tarihlidir(bkz. BOA, Cevdet, Maliye, m. 13858). Yine aynı hususta dikkate değer bir başka hüküm ise,Sabık Basra defterdarı olan Mustafii Fehfm Efendi'ye "feth ve teshiri müyesser olan Kirmanşahanve Hemedan ve Erdelan memleketlerinin müştemel oldukları kurra ve kasabat müceddiden tahriremuhtaç olmakla, söz konusu memleketlerin kurra ve kasabatının 'arazı, bilgaı, emlak, akar vere'ayasıııı tahrir" için eva'i1-i Safer 1137/(20-30) Ekim 1724 tarihinde kaleme alınmıştır (bkz.BOA, MD, nL 136, s. 117). Bu iki hüküm, aynı zamanda tahrirlerin niçin iki ayrı üslupta kalemealınmış olduğunu da ortaya koymaktadIL

14 Bu geniş seri içerisindeki yegane istisna Gence eyaleti mufassal tapu tahrir defterindebulunan kısa ama mühim kanuımamedir (TD, nL 903, s. 4-6).


yukarıdaki coğrafyanın aksine ilk kez Osmanlı devletinin eline geçen bölgeleretekabül etmektedir. Diğer bir nokta ise, liva esasına göre kaydedilen birincigruptaki defterlere nazaran, bu defterlerin eyalet esasına göre kaydedilmişolmasıdır. Bu defterlerde şahıs isimleri ve vergi çeşitleri ile miktarlar birsayfada -altı sıra halinde- kaydedilmiştir. Yine, defterlerin umumı fihristi,nahiye ve karye esasına göre defterin girişinde verilmiş ve bu fihristte herkaryenin altına ödeyeceği vergi miktarı kaydedilmiştir. Defterlerde, vergimiktarı ile ilgili -birinci gruptaki defterlerin aksine-, son derece küsurlurakamlara rastlamak mümkündür. Tahrir sistemi ve ana şablon itibariyleyukarıdaki defterlerle aynı olmakla birlikte, bu defterlerde, tahıl için Safevıdevri ölçü birimlerinden "harvar"ls esas alınmıştır. Bunun yanısıra, '''öşr-itambiiku", "gav-daneg ma' şeng, tagar" gibi yukarıdaki grupta yer almayanürün ve vergi isimleri ile muhtelif mukata'a türlerinel6 rastlanmaktadır. Budefterlerde geleneksel maham geleneklerin izlerini bulmak ve Safevı devriiktisadı ve idari. sisteminin izlerini takip edebilmek mümkündür. Bu açıdantahrir kayıtları, Safevı İranı'nın vergi yapısına ışık tutan emsalsiz bir hazineniteliğindedir17 •

Tapu tahrir defterleri külliyatı coğrafi konum itibariyle Azerbaycan veGüneybatı İran coğrafyasının Osmanlılar tarafından fethedilen kısmınıkapsamaktadır. Defterler kaybolmadan ve yıpranmadan hemen hemen hiçeksiksiz bir şekilde zamanımıza ulaşmıştırIs. Bu özelliği ile, "Osmanlı İranı",takriben irili ufaklı 9.600 yerleşim yerinin bulunduğu yaklaşık 500 bin krn_.'lik

ı5 Harvar (eşek yükü): İran coğrafyasında; at, sığır, katır ya da eşek yüküne karşılıkkullanılan ve XIV. yüzyılın ortalarından itibaren umumiyetle 288-300 kg.lık bir ağırlığa tekabüleden ağırlık ölçüsüdür (Wa1ther Hinz, İslam'da Ölçü Sistemleri, Türkçe terc. Acar Sevim,İstanbul 1990, s. 17-18; Muhammed Mu'ın, Ferheng-i Farsı, I, Tahran 1371/1992, s. 1415).

16 Hemedan eyaletine bağlı nahiyelerden Burucerd'de 50.000, Ebher'de ise 60.000 akçelikmukata'a-i rahdarlık dikkate değerdir (bkz. TD, m. 906, s. 104,364).

17 Mesela, Luristan tapu tahrir defterinde geçmişe atıfta bulunulan şu kayda bakılabilir:"Balada tahrır olunan 'aşa'ır-i merkuman kadımü'l-eyyamdan ile-l-heza elan be-her esterbaşına otuzar akça resm virdikleri ihbar olunmağla be-her ester başına otuzar akça resm tahrırolunub defter-i cedıd-i hakanıye kayd olundu" (TD, nr. 912, s. 464). Yine, Hemedan eyaletinebağlı Karagan nahiyesinde senede 60.000 akçe gelire sahip bir tuzluk (memlaha) ile ilgili şu kayıtda dikkate değerdir: "Her eşek yükünden onar akçe ve gav ve ester yükünden yirmişer akçe vedeve yükünden kırkar akçe alınagelmekte, şerh edildi" (TD, nr. 906, s. 351). 1140/1727 tarihliGence eyaleti mufassal tapu tahrir defterinde Safevller devrine ait izler için bkz. TD, nr. 903, s. 4-6; Hüsamettin Mehmedov, "1140/1727 Tarihli 'Defter-i Mufassal Eyalet-i Gence'ye GöreOsmanlılar'ın Sosyal ve Ekonomik Politikası", V. Milletlerarası Türkiye Sosyal ve İktisat TarihiKongresi, Tebliğler, Ankara 1990, s. 201-203.

18 İran coğrafyasına ait Osmanlı tahrir kayıtları toplam 12 tapu tahrir defteri ile bunlarıtamamlayan bir Maliyeden Müdevver Defter'den (MAD, nr. 590) oluşmaktadır ve İrancoğrafyasında Osmanlı devletinin hakimiyetine geçen her nahiye ve yerleşim yerini içinealmaktadır. Bugün İran tarihi araştırmacılarının elinde, ne Osmanlı öncesi, ne de sonrası İrantarihi için Osmanlı tahıir kayıtları ile karşılaştırılabilecek böylesine büyük bir koleksiyon yoktur.


97

~i ~i 'i1.:1 ,

i

geniş bir coğrafyayı kapsamaktadır (bkz. Ek. ı_ıı)19. Tahrir kayıtlarının takribenaynı yıllara ait olması, şehir ve bölgelerin nüfUs, üretim ve vergi olarakmukayesesine imkan yaratmaktadır ki, bu da defterlerin kaynak olarak değerinibir kat daha artırmaktadır.

Defterler umumiyetle livalsancak ve nahiyelerin bir listesi (fihrist) ilebaşlamakta, sonra livaisancak merkezi, livalsancağın mukata'a gelirleri ilenahiyelere ayrılan livalsancağın köy (karye) ve mezra'aları isim isim, -eğer birkaç ismi varsa onlarla birlikte-, tabi olduğu nahiye tekrar zikredilmek suretiylekaydedilmiş ve bazı durumlarda hangi köy veya yerleşime yakın oldukları da"be-kurb-i ..., der-sınur-ı ..., der-nezd-i ..." ibaresi ile özellikle belirtilmiştir.Tahrfrlerin tamamı mufassal adını verdiğimiz ayrıntılı kayıtlardır.Yerleşimlerde yaşayan halk, hfine ve müeerred olarak vergi esasını teşkil edençift, nim çift, bennak, eaba esasına göre ayrıntılı şekilde kaydedilmiştir. Bukayıt esnasında halk tarafından terk edilen boş köy ve mezra' alar atlanmadığıgibi, yaylak ve kışlaklar da ayrıntılı bir şekilde yazılmıştır. Tahrir kayıtlarıincelendiği zaman coğrafi ve idarf birimlerle ilgili şu ana başlıkların gözeçarptığı görülür:

ı. Eyalet: Tahrir kayıtlarında bugün İran coğrafyasında yeralan dört eyaletismi zikredilmiştir: Erdelanzo, Kirmanşahan, Hurrem-abad ve Hemedan. Buey aletlerin tamamı Güneybatı İran'da bulunmaktadır. Bu durumda, Osmanlıdev letinin ilk etapta Kuzeybatı İran' da bulunan Azerbaycan coğrafyası için"liva", Erdelan, Kirmanşahan, Luristan ve Hemedan'ın bulunduğu Güneybatıİran için ise temelde liva esasına dayanan ancak isim olarak "eya/et" adınıtaşıyan idari bir teşkilatlanma kurmaya çalıştığı anlaşılmaktadıÇI. Eyalet olarakkaydedilen Kirmanşahan, Hurrem-abad ve Hemedan aynı adı taşıyan bir teklivaya sahip iken, Erdelan eyaletinin Sinne, Mihriban, Ebruman, Cevan-rud,Pane (Bane), Sakız ve Afşar olmak üzere toplam yedi ayrı livadan oluştuğugörülmektediÇı. Bu durum bölgenin coğrafi olarak dağlık, etnik ve demografikolarak ise aşiret ve kabile esasına dayanan parçalanmış bir yapıya sahipolmasından kaynaklanmış olsa gerektir. Erdelan eyaleti yedi liva ile en fazlalivaya sahip olan eyalet, sadece bir livaya sahip olan Hemedan eyaleti ise 43

19 Yine aynı yıllara ait Kuzey Azerbaycan ve Gürcistan coğrafyasını kapsayan Revan,Gence, Tiflis ve Nahcevan Mufassal Tapu Tahrir Defterleri de günümüze ulaşmıştır (bkz. BOA,TD,nr. 898, 901,903,905,913,914).

10 Erdelan kelimesi, Güneybatı İran'da Kirmanşahan, Hemedan, Azerbaycan ve Şehrizoreyaletleri arasında yeralan bölge ve burada bulunan bir taife için kullanılmıştır (bkz. 'İnayetullahRiza, "Erdelan", Dii'ıreıu 'I-Ma 'iirif-i Bozorg-i İsliim, VII, (1375/1996), s. 504-506).

21 Bununla birlikte, Başbakanlık Osmanlı Arşivi'nde bulunan bir mukata'a defterinde,Azerbaycan coğrafyasında bulunan livaların tamamının Tebriz eyaletine (Eyiilet-i Tebrız)'nebağlandığı ve idari -malı olarak "eyalet" esasına göre bir taksimata gidildiği görülmektedir (bkz.MAD, 590, s. 12,20-24,32,42 vd.).

22 TD,m. 1066, s. 4-5.


nahiye ve 2759 yerleşim yeri ile en çok yerleşim birimine sahip eyaletdurumundadır23•

II. Liva/Sancak: Osmanlı devletinin İran coğrafyasındakiteşkilatlanmasının temelini liva/sancak teşkil etmektedir. İran coğrafyasıylailgili Osmanlı tahrir kayıtlarında yirmi livaya rastlanmaktadır. Bunlardanonbeşinin merkezi belirtilirken beş liva (Kapan, Kara-Tağ, Ebruman, Cevan-rud ve Afşar)'nın merkezi belli değildir. Liva merkezi olarak merkezı birkonuma sahip önemli şehirler seçilmiştir. Osmanlı devletinin İrancoğrafyasındaki idari örgütlenmesinde livaların umumiyetle tabiı ve coğrafi,bazen de etnik ve dinı şartların gereği olarak ortaya çıktığı anlaşılmaktadır.Umumiyetle iklim, ulaşım ve coğrafya olarak birbirinden ayrılan bölgelerindahilinde yeralan yerleşimler idari olarak liva şeklinde teşkilatlandınıdığıgörülmektedir. Erdelan eyaletine bağlı Afşiir livası örneğinde olduğu gibimuayyen bir coğrafyada yaşayan büyük bir konar göçer kitlenin liva şeklindekaydedildiği de görülmektedir24• Hemedan livası 2.759, Kirmanşahan livası ise1241 ise yerleşim ile en fazla yerleşim yerine sahip livalardır. Bu iki livayı 681yerleşim yeri ile Tebriz livası izlemektedir. .

III. Nahiye: Osmanlı taksimatında livalar nahiyelere ayrılmaktadır.Nahiyelerin, benzer coğrafya ve iklim özellikleri gösteren yerleşim yerlerininbirleşmesiyle oluşturulduğu anlaşılmaktadır. Bu özelliği ile, İrancoğrafyasındaki nahiyelerin umumiyetle Osmanlı öncesi idari ve mahallfuygulamalara göre tespit edilmiş bölgeler olduğu anlaşılmaktadır. Bazı nahiyeisimleri doğrudan önemli bir yerleşim ve idare merkezi olan nahiye merkeziolan kasaba ve kazalardan alınırken, bazı nahiyelerde nahiyeye ismini verenyerleşim yerlerinin artık mevcut olmadığı, ya da küçük bir köy veya mezra'ahaline geldiği anlaşılmaktadır. Bazı nahiyelerde ise, küçük köyler ile yayı ak vekışlak merkezlerden başkaca bir isme rastlanamamaktadır. Bazı durumlarda birkaç karyeden oluşan nahiyelere rastlanırken, bazı nahiyelerin bir kaç yüzkaryeye sahip olduğu görülmektedir. Esasen bu durum, nahiyelerin daha çokcoğrafi taksimata göre düzenlencİiğes, nahiye merkezlerinin idari taksimattamühim bir rol oynamadığını göstermektedir. Bütün bunlardan, nahiyemerkezinin tespitini engellemektedir. Osmanlı kayıtları dikkatle incelendiğizaman, nahiyelerin örgütlenmesinde, Safevi ve Safevi öncesi Ortaçağ İrandevletlerinin uygulamalarına dayanan mali -idari gelenek ve taksimata mümkünolduğu kadar riayet edildiği sonucunu çıkartmak mümkündür26• Erdelan

23 Bununla birlikte, Hemedan eyaletinin bilhassa Kuzey nahiyelerinde bulunan yerleşimyerlerinden pek çoğunun boş ve terkedilmiş olduğu gözlenmektedir.

24 TD,nr. 1066, s. 583-584.25 Tuncer Baykara, Anadolu'nun Tarihf Coğrafyasına Giriş, I, Anadolu'nun İdarı

Taksimatı, Ankara 20002, s. 27-28.26 ilhanlı bürokratı Hamduııah Mustevfi -yi Kazvın! tarafından kaleme alınan 740/1340

senesinde kaleme alınan Nuzhetu'l-kulCtb'ta Azerbaycan ve 'Irak-ı Acem için verilen malı-idari


99

iı'i'ii

i

IIi:iiı;r

ii

f.1

eyaletindeki Afşar örneğinde olduğu gibi bazı aşiretlerin nahiye şeklindeörgütlendirildiği görülmektedir. Yine, Revan livasına tabi Maku nahiyesigelirlerinin 'Abdü'l-Pettah b. Mahmud Paşa'ya yurtluk-ocaklık olarakverilmekle diğer nahiyelerden ayrıldığı görülmektedir27• Defterlerde toplam 20livaya bağlı toplam 206 nahiyeye rastlanmaktadır ki bunlardan 60'ı ismini aynıadı taşıyan köy yada kasabadan almıştır. Tahrir kayıtlarına göre en fazlanahiyeye sahip livalar, 43 nahiye ile Hemedan, 22 nahiye ile Kirmanşahan ve19 nahiye ile Tebriz ve Sfnne (Senendec) livalarıdır.

ıv. Köy ve Mezra'a (Karye/Mezra~: Tahrir kayıtlarında nahiyelerinhemen altında köy ve mezra'alar sıralanmıştır. Köylerin bilinen ikinci isimleri(nam-ı diğer ...) ile bazı durumlarda da hangi yerleşim yeri veya bölgesine yakınbulundukları kaydedilmiştir. Yine, müstakil bir yerleşim olmayıp bir köye aitolan mezra'aların hangi köye ait olduğu da defterlerde kaydedilmiştir. Bazıköylerin re'aya tarafından terkedilmiş (half 'anü'r-re'aya) veya harap (harab üvıran) olduğu görülmektedir. Defterlerde toplam 9.623 köy ve mezra'a adızikredilmiştir ki, bunlardan ~aklaşık %25-30'unun terkedilmiş veya harapdurumda olduğu görülmektedir8• .

V. Yaylak/Kışlak: Köylerin yanısıra, göçebe ve yarı göçebe aşiretlerinyaşadığı yaylak-kışlak isimleri de defterlere kaydedilmiştir. Çoğunlukla yaylakve kışlakların hangi aşiretlere ait olduğu da defterlerde kayıtlıdır. Tıpkı köylergibi, bu yaylak ve kışlaklardan bazılarının da terkedilmiş olduğuanlaşılmaktadır. Bu kayıtlardan hangi coğrafyalarda göçebe ve yarı göçebe,hangi coğrafyalarda da yerleşik hayat sisteminin esas olduğunu tespit etmekmümkündür.

Vi. Aşiret ve Kabile ('Aşiret/'Aşii'ir/Oymiik): Defterlerde umumiyetleköylerde yaşayan halkın hangi aşirete mensup olduğunun zikredildiğigörülmektedir. Zaman zaman bir aşiretin tıpkı köy (karye) gibi kaydedildiğinede rastlanmaktadır29• Defterlerde aşiretlerin yaylak ve kışlakları da genelliklezikredilmiştir. Bunun yanısıra, büyük gruplar halinde yaşayan aşiretlerin topluolarak kaydedildiği görülmektedir. Mesela, Hoy livasına bağlı Sekman-abfid,Süleyman-seriiy ve Papacık nahiyelerinde Karakoyunlu30 ve Akkoyunlu31

taksimatta geçen tümen ve bölük isimlerinin Osmanlı hakimiyetine kadar kullanıldığıgörülmektedir (Mesela Meraga için bkz. Nuzheıu'l-kulub, neşr. G. Le Strange, Leiden 1915, s.87).

rı TD, m. 895, s. 2. Keza bkz. MAD, nr. 590, s. 97. Bununla birlikte, nahiye 1141/1728yılında evvela havass-! humfıyuna bağlanmış, ardından da yeniden yurtluk-ocaklık olarak tevdhedilmiştir (bkz. TD,m. 898, s. 5-6).

28 Bilhassa Hemedan eyaletinde boş ve terkedilmiş köylerin çokluğu dikkate değerdir.Anlaşıldığına göre, bu eyalete bağlı bazı nahiyeler tamamen terkedilmiş durumda idi (bkz. TD,nr.906, s. 352-358, 377-386).

29 Mesela, "Cerna 'at-i 'aşiret-i Mahmudi" Kara- Tağ livasına bağlı Mineevan nahiyesinetıpkı bir karye gibi kaydedilmiştir (bkz. TD, nr. 91 I, s. 449-450).

"JOTD, nr.911,s.I72, 173,174-183.

100 Gs/nan G. Özgüdenli

aşiretlerinin bakiyelerine rastlanmaktadır. Yine, Erdelan eyaletinde AfşarTürkmen zümrelerez ile Luristan eyaletinde sayıları önemli bir yekun tutangöçebe oymak ve 'aşiretlere rastlanmaktadı~3. Keza, bazı mıntıkalarda, ilimdünyasında İlhanlı devletinin yıkılmasından sonraki akıbetleri meçhul kalan34

Moğol asıllı bazı kabilelere izleri ile, Moğolca yer adları35da dikkate değerdir.

Tapu tahur defterlerinin iktisadı ve sosyal tarih araştırmalarında kaynakolarak büyük önemi şimdiye kadar yeterince vurgulandığı için, biz burada bukonuda yeni bir şey söylemiyoruz36. Yalnız belirtmek gerekir ki, söz konusudefterler iktisadı ve sosyalolduğu kadar etnik, dinı ve mezhebı tariharaştırmaları için de önemli bilgiler içermektedi~7. Sağlıklı demografik bilgileresahip olamadığımız Azerbaycan ve Batı İran şehirlerinin XVIII. yüzyılın ilk

31 TD,m. 911, s. 148,190-192.32 TD, nr. 1066, s. 583-634. Bu Afşar zümrelerinin daha çok Sa'in Kal'a'da yaşadıkları ve

mıntıkaya adlarını verdikleri anlaşılmaktadır (V. Minorsky, Sazman-i idari-yi hukCtmet-i Safevı yatahkıkat ve havaşı ve ta'likat-i Ustad Mınorsky ber-Tezkiretu'l-MulCtk, s. 191).

33 TD,m. 912, s. 393-464.34 Bkz. J.A. Boyle, "İran'ın Milli' Bir Devlet Olarak Gelişmesi", T. terc. B. Yurdadoğ,

Belleten, XXXIX/156, Ankara 1975, s. 633-658.35 Bilhassa, Urumiye ve Meraga hvalarına bağlı bazı köyleri ile, Soğuk Bulak livasındaki

SuldCts (TD, m. 909 s. 428, 510) nahiyesi, Erdelan eyaletine bağlı Sa'in-kala' (TD, nr. 1066, s.531, 533) ve Tebriz !ivasında Uciin nahiyesine bağlı Karauna (TD, nr. 908, s. 15)'nın adızikredilebilir. İran coğrafyasındaki Moğolca yer adlarıyla ilgili bkz. Vladimir Minorsky, "MongolPlace-Names in Mukri Kurdistan", BSOS, XIX/1, (1957), s. 58-81; Wilhelm Eilers, "MongolischeOrtsnamen in Iran", Atti del Convegno Internazionale sul Tema: la Persia nel Medioevo, Rome1971, s. 449-464. Anadolu'daki Moğolca yer adları hakkında bkz. Tuncer Gülensoy,"Anadolu'daki Moğolca Yer Adları ve Rumeli'deki İzleri", Türk Dünyası Araştırmaları Dergisi,Sayı 11, (Nisan 1981), İstanbul 1981, s. 126-131.

36 Bu konuda bkz. Ö.L. Barkan, "Tarihi Demografı Araştırmaları ve Osmanlı Tarihi", TM,X, s. 1-22; Aynı müellif, "Türkiye'de İmparatorluk Devrinin Büyük Nüfus ve Arazi Tahrirleri veHakana Mahsus İstatistik Defterleri", İ.ü. İktisat Fakültesi Mecmuası, lll, (1940), s. 20-59; 11/2,(1941), s. 214-247; Aynı müellif, "D aftar-i Khaqani''', EP, II, s. 81-83; Erhan Afyoncu, "OsmanlıDevletinde Tahrir Sistemi", Osmanlı, VI, Teşkilat, ed. Güler Eren, Ankara 2000, s. 311-314.Tahrir defterlerinin incelenmesinde göz önünde bulundurulması gereken hususlar hakkında bkz.Feridun M. Emecen, "Sosyal Tarih Kaynağı Olarak Osmanlı TahrirDefterleri", Tarih ve SosyolojiSemineri, İstanbul 1991, s. 143-156; Mehmet Öz, "Tahrir Defterlerinin Osmanlı AraştırmalarındaKullanılması Hakkında Bazı Düşünceler", Vakıflar Dergisi, 22, (1991), s. 429-431; AD. Howard,"The Historical Development of the Ottoman Emperial Registery (Defter-i Hakani): Mid-fifteenthto Mid-seventeenth Centuries", Archivum OtlOmanicum, XI, (1988), s. 213-230; Kemal Çiçek,"Osmanlı Tahrir Defterlerinin Kullanımında Görülen Bazı Problemler ve Metod Arayışları", TürkDünyası Araştırmaları, 97, (1995), s. 93-111. Tahrir defterlerine dayalı Osmanlı sancakçalışmaları ve bu konudaki yayınlar için bkz. Adnan Gürbüz, xv-xvı. yy. Osmanlı SancakÇalışmaları, İstanbul 2001, s. 61- i 15; Aynı müellif, "XV -XVi. YüzyılOsmanlı SancakÇalışmalarına Dair Bazı Değerlendirmeler", Kafalı Armağanı, Ankara 2002, s. 289-356.

37 Tahrır kayıtlarında, bir yerleşim yerinde yaşayan Müslüman, Hıristiyan ve Yahudilerdefterlere, bağlı bulundukları dine göre kaydedildiği gibi, zaman zaman Müslümanların mezhebide ayrıca zikredilmiştir. Mesela, ErdebII !ivasına tabi Hfibistan/Hvastan, Ustfir, Gehyt1lan vb.köylerin eski zamanlardan beri Sünnl (Ehl-i Sünnet) olduğu kaydedilmiştir (TD, nr. 902, s. 296,297,299).

Osmanlı İran i:Batı han ve Azırbaycan Tarihi Hakkında Osmnnlı TahrirKayıtları: Coğrafi ve Idarı Taksimat

101

yarısındaki nüfuslarını, tahrir kayıtlarına dayanarak tespit etmek mümkündür8•Bunun yanısıra, defterlerde Azerbaycan ve Batı İran'daki yaklaşık 10.000yerleşim yeri ve coğrafi bölge adı ile yüzlerce kabile ve aşiret ismizikredilmiştir9. Bu isimler, tarihf topografya, İran tarihf coğrafyasınıntanınması ve yer isimlerinin tarihf tekamülü açısından da son derecekıymetlidir. Bugün değişikliğe uğrayan ya da farklı şekillerde telaffuz edilenpek çok yerleşim yeri ve nahiyenin XVIII. yüzyılın ilk yarısındaki imlasını,Osmanlı tahrir kayıtlarının ışığında ortaya koymak mümkündür40• Yine,defterlerde bulunan ve sayıları onbinler tutan şahıs isimleri de, onomastikilminin yanısıra, devrin kültür ve itikadı ile ilgili ipuçları aksettirmesi açısındanda fevkalade önemlidir. Bütün bunların yanında, defterlerden, ziraat tarihi41 ile,muhtelif vakıf ve zaviye kayıtlarıyla ilgili de istifade etmek mümkündür42•

Sonuç olarak, tahrir kayıtlarının incelenmesi, Osmanlı devletinin yeni elegeçirilen bölgelerin Safevfler zamanındaki coğrafi-idari tanzimini mümkünolduğu kadar muhafaza ettiği göstermektedir ki, bunda, bir yandan muhafazakarbir nitelik taşıyan Osmanlı yayılma siyaseti, öte yandan da yeni bir idari tanzimiçin yeterli zamanın bulunamamasının etkili olduğu anlaşılmaktadır. Şimdisanırız, bugüne kadar ihmal edilen bu önemli kayıtların, araştırmacılartarafından önemi nisbetinde değerlendirilebilmesi için, bir seri halindeneşredilmesi üzerine düşünme zamanı gelmiştir.

38 Tahrir kayıtlarından çıkardığımız rakamlara göre, bu dönemde Batı İran veAzerbaycan'da bulunan önemli yerleşim yerlerinin yaklaşık nüfusu şu şekildedir: Tebriz 6227hane (nüfus: 31135), Erdebil 2912 hane (nüfus: 14560), Meraga 1676 hane (nüfus: 8380), Sınne(Senendec) 1439 hane (nüfus: 7195), Hemedan 1418 hane, (nüfus: 7090), Urumiye 1391 hane(nüfus: 6955), Tesile 1244 hane (nüfus: 6220), D1h-hvarkan 1221 hane (nüfus: 6105),Kirmanşahan (Kirmanşah) 1100 hane (nüfus: 5500), Hurrem-abad 354 hane (nüfus: 1770), Makil79 hane (nüfUs: 395) (Bkz. TD, nr. 895, s. 6-8; TD, nr. 901, s. 354-355; BOA, TD, nr. 902, s. 6-40;TD, nr. 904, s. 250-266; TD, nr. 907, s. 20-38; TD, nr. 908, s. 282-286; TD, nr. 909, s. 5-26; TD,nr. 910, s. 179-197; TD, nr. 1066, s. 5-21; TD, nr. 912, s. 17-28).

39 Bazı yerleşim yerleri ile coğrafi bölgelerin ikinci isimleri "nam-ı diger ..." tabiriyledefterlere kaydedilmiştir. Bu isimler de dikkate alındığında, defterler yaklaşık on bin yerleşimyeri veya göçebe topluluk adını ihtiva etmektedir.

4U Yüzlerce örnek arasından biz burada Luristan ve Hemedan eyiiletlerine ait şu bir kaçörneği vermekle yetiniyoruz: Tahrir: Rameşkiin (bugün: Rumeşkan), tahrir: Çayder (bugünCayder), tahrir: Şucas (bugün Sucas), tahrir: Tefrış (bugün: Tefriş), tahrir: Suhreverş, (bugün:Suhreverd), tahrir: Sadmerre (bugün: Sımere), tahrir: Vaşiyan (bugün: Veysiyan), tahrir: Ellf-oşter (bugün: Alaştar). Yine bkz. Osman G. Özgüdenli, "Şeyh Safiu'd-dın Erdeb1l1'ninTürbesinde Bulunan Kitaplar",M.Ü. TürklükAraştırmaları Dergisi, 10, (2001), s. 183 n.7.

41 Defterlerde ürün çeşit ve miktarlarının yanısıra, bilhassa sulama sistemi ve sularıntaksimiyle ilgili de önemli bilgiler bulunmaktadır (bkz. TD, nr. 906, s. 46; TD, nr. 907, s. 42-43).

42 Mesela, Şeyh Safiu'd-dın Erdeb1l1'nin Erdebıl'de bulunan türbe ve mevkilfatına ait vakıfkayıtları ile Urilmiye mescid-i camii vakıf kayıtları için bkz. TD, 902, s. 235, 284; TD, nr. 910, s.220,240,275-276. Yine, ilhanlı hükümdarı Gazan Han ile Karakoyunlu hükümdarı Cihanşah'aait başka hiç bir kaynakta zikredilmcyen vakıf kayıtları için bkz. TD, nr. 904, s. 196.


EKLER:

i. Tablo: Osmanlı İram: Liva, Nahiye ve Yerleşim Yerleri.

II. Harita: Güneybatı İran ve Azerbaycan.

EKI: TABLOOSMANLı İRANI: Lİv A, NAHİYE VE YERLEŞİM YERLERİ

Liva Nahiye NahiyeMrk. Yerleşim DefterNr. Liva (Sancak) Merkezi Sayısı Sayısı Sayısı Nr.1. Erdebil Erdebil 8 2 664 9022. Revan Makıı (Nahiye) 1 1 86 895.9013. Tebrfz Tebrfz 19 5 676 904,9084. Hoy Hoy 9 3 408 9115. Kapan 12 282 9116. Kara-Tağ 5 255 9117. Meraga Meraga 8 3 371 9098. Soğuk-Bulak Soğuk-Bulak 13 2 621 9099. Halhal Halhal 5 1 371 91010.Urumiye Urumiye 12 5 413 91011.Sfnne Sfnne 19 9 627 106612.Mihriban Mihriban 4 2 163 106613.EbrıımanCEvreman) 3 2 94 106614.Cevan-rud 1 106615.Pane Pane 1 1 68 106616.Sakız Sakız 4 2 137 106617.Afsar 1 150 106618.Kirmansahan Kirmansahan 22 7 1234 91219.Lııristan Hurrem-abad 16 1 244 91220.Hemedan Hemedan 43 14 2759 906,907TOPLAM: 20 15 206 60 9623 12

Osmanlı İran i: Batı İr:an ve Azırbaycan Tarihi Hakkında Osmanlı TahrirKayıtları: Coğrafi ve Idarı Taksimat

HAZAR DENizi

oHakkari

o.Kuvin

o .Homeyn D

Gulpeygin.SİLAMÜR Hanslir

H

1EK LL Harita: Güney B,ııı iran ye AurbaycaQ.

. • Hariıada, eyiler adlan büyük harf büyük punto koyu karakter.!ıvA adları büyük harf büyük punlO aç.ık karakter ve nihiye isimleribüyük harf kÜÇÜk punto ile gösterilmiş, şehir ve ilçe merkeıJeri içinküçOkharf kullanılm~tır.

,•• ':'~ritad:& ,eski yerleşim yerlerinin yanısıra. az sayıda daha geçyerleşım bırımlennııı adına da yer verilmiştir.

103

oKişin

oNatanz

104

BİBLİYOGRAFYA

Osman G. Özgüdenli

BOA, Tapu Tahrir Defteri (TD), Of. 645, 648,895,896,897,898,900,901,902,903,904,905,906,907,909,910,911,912,1066.

BOA,

BOA,138.

Maliyeden Müdevver Defterler (MAD), Of. 590.

Mühimme Defteri (MD), nr. 131,132,133,134,135,136,137,

'Abdu'I-'AHi Kareng, Asar-i bastanı-yi Azerbaycan, I, asar u ebniye-yitarıhi-yi şehristan-i Tebriz, Tebrız 1351/1972.

'Aif Muhammed Sakf, Cografiya-yi tarıhi ve tarih-i Luristan, Tahran1363/1984.

Anonim, Cografiya-yi Luristan (PfşkCth u PoştkCth), neşr. SikenderAman-İlahi Beharvend, İdare-yi Kull-i Ferheng ve İrşad-i İslamf-yi Luristan,Hurrem-abad (?) 1370/1991.

Anonim, Tezkiretu' l-mulCtk, neşr. Muhammed Debfr Siyakf, Tahran1368/1989.

Barthoıd, V., Tezkire-yi cografiya-yi tarihf-yi İran, Farsça terc.Hamza Serdadver, Tahran 1372/1993.

Baykara, Tuncer, Anadolu 'nun Tarihı Coğrafyasına Giriş, I,Anadolu'nun İdarı Taksimatı, Ankara 20002•

Behrôz Hamaçı, Ferheng-i cograjiya-yi Azerbaycan-i Şarkı, (Menatik-imohim-i cografiya'ı), Tahran 1370/1991.

Cemal Turabı Tabataba'ı, Asar-i bastanı-yi Azerbaycan, II, asar uebniye-yi tarihf-yi şehristanha-yi Erdebfl, Arasbaran, Halhal, Serab, Meşki-şehr, Mogan, Tebriz 2535/1976.

Eilers, Wilhelm, "Mongolische Ortsnamen in Iran", Atti del ConvegnoInternazionale sul Tema: la Persia nel Medioevo, Rome 1971, s. 449-464.

Ferheng-i aMdiha-yi kişver, (ber-esas-i serşomari-yi AMn-i 1355), IX,Ostan-i Azerbaycan-i Şarkı, Sazman-i ber-name ve budce, Merkez-i Amar-iİran, Tahran 1355/1976.

Ferheng-i cografiya'i-yi Urumiyye, Sal-i 1376, İntişarat-i Sazman-iCografiya'f, cild XIII, Berg NJ 38-11, Tahran 1376/1997.

Ferheng-i cografiya'i-yi İran (AMdiha), II, Dstan-i Yekom (Şehristanha-yi Erak - Bender Pehlevi - Reşt - Zencan - Tevaliş - Fumenat - Lahican),İntişarat-i Dii'ire-yi Cografiya'f-yi Sitad-i Erteş, Tahran 1328/1949.

i 1

i Osmanlı İran i:Batı han ve Azırbaycan Tarihi Hakkında Osmanlı TahrirKayıtları: Coğrafi ve Idarı Taksimat

105

i i

Ferheng-i cogrôfiyô!ı-yi İrôn (Abôdıhô), IV, Ostôn-i 3 ve 4 Azerbôycôn,İntişadit-i Da'ire-yi CogrMiya'f-yi Sitad-i Erteş, Tahran 1330/1951.

Ferheng-i cogrôfiyô'ı-yi İrôn (Abôdıhô), V, Ostôn-i 5, Kurdistôn,(Şehristônhô-yi İlôm - Bıcôr - Tuysirkôn - Sakız - Senendec - Şôh-ôbôd -Kasr-i Şırın - Kirmônşôh - Melôyir - Nihôvend - Hemedôn), İntişarat-iSazman-i Cografiya'f-yi Kişver, Tahran 2535/1976.

Ferheng-i cogrôfiyô'ı-yi İrôn (Abôdıhô), VI, Ostôn-i Şişom (Şehristônhô-yi Abôdôn - Ahvôz - Burucerd - Behbehôn - Hurrem-ôbôd - Hurremşehr -Dil/ul - Deştmişôn - Şoster - Gulpôygôn), İntişarat-i Sazman-i CogrMiya'f-yiKişver, Tahran 2535/1976.

Ferheng-i cogrôfiyô'ı-yi şehristônhô-yi kişver, (Şehristôn-i Hemedôn),Sazman-i CogrMiya'f, Tahran 1380/2001.

Ferheng-i cogrilfiyô'ı-yi şehristônhil-yi kişver, (Şehristiln-i Urumiyye),Sazman-i CogrMiya'f, Tahran 137912000.

Ferheng-i dehhil-yi İrôn, Şinilsil'ı-yi 'umumı, Ostôn-i Hemedôn,Vezaret-i Cihad-i Sazendegf, Tahran 1369/1990.

GuUim-Huseyn Karagözlü,Hegmatilne tô Hemedôn, Tahran (1.).

HamdulUih Mustevfi-yi Kazvfnf, Nuzhetu'l-kulflb, neşr. G. Le Strange,Leiden 1915.

Hamfd İzedpenah, Asar-i bastanı ve tarıhı-yi Luristan, Tahran1350/1971.

'İnayetullah Riza, "Erdelan", Da'iretu'l-Ma'arif-i Bozorg-i İslôm, VII,(1375/1996), s. 504-506.

Krawulsky, Dorethea, iran - Das Reich der il!l:.ane:eine topographisch-historische Studie, Wiesbaden 1978.

Lewis, B., "Registers on Iran and Adharbayjan in the Ottoman Defter-iKhaqanı " , Melanges d'Orientalisme Afferts a Henri Masse, Tahran 1963, s.259-263.

Lutfullah Mufhem Payan, Ferheng-i abadıha-yi İran, namha vemovkiyetha-yi cografiya'ı-yi şehrha ve dıhha-yi kişver, Tahran 1339/1960.

Mehmedov, Hüsamettin, "1140/1727 Tarihli 'Defter-i Mufassal Eyalet-iGence'ye Göre Osmanlılar'ın Sosyal ve Ekonomik Politikası", V. MilletlerarasıTürkiye Sosyal ve İktisat Tarihi Kongresi, Tebliğler, Ankara 1990, s. 201-203.


Minorsky, Vladimir, Sazman-i idarf-yi hukumet-i Safevf ya tahkfkat vehavaşf ve ta'likat-i Ustad Mfnorsky ber-Tezkiretu'l-Muluk, Farsça terc. Mes'fidReceb-niya, Tahran,1368/1989.

Minorsky, Vladimir, "Mongol Place-Names in Mukri Kurdistan", BSOS,XIX/I, (1957), s. 58-81.

Mfr EsedulUih Musevf-yi Maku'ı, Tarfh-i Maku, Tahran 1376/1997.

Mırza Şukrullah Senendecf, Tuhfe-yi Nasirf (Tarfh u cografiya-yiKurdistan), neşr. Haşmetullah Tabıbı, Tahran 1375/1996.

Muhammed Cevad Meşkur, Nazarf be-tarfh-i Azerbaycan ve asar-ibastanı ve cemi'yyetşinası-yi an, Tahran 1349/1970.

Muhammed Hasan Gencf, "Azerbaycan, II. Cogriifiya-yi tabi'ı",Da'iretu'l-ma'arij-i bozorg-i İslamı, II, (1367/1988), s. 207-219.

Muhammed Huseyn Papü-yi Yezdf, Ferheng-i abadfha ve mekanha-yimezhebf-yi kişver, Meşhed 1368/1989.

Özcan, Selim, H. 1140 (1127) Tarihli Tapu Tahrır Defterine Göre TebrızSancağı, Ondokuz Mayıs Üniversitesi Sosyal Bilimler Ens., BasılmamışYüksek Lisans Tezi, Samsun 1994.

Pitcher, Donald Edgar, An Histarical Geography of the Attoman Empire.From earliest times to the end of the sixteenth century, Leiden 1972.

Röhrborn, Klaus-Michael, Nizam-i eyalat der-dovre-yi Safeviyye, Farsçaterc. K. Cihandan, Tahran 2537/1978.

Strange, G. Le, The Lands of the Eastem Caliphate, (ed. F. Sezgin,LG., vol. 85), Frankfurt 1993.

Yunus Mervarfd, Meraga (Ejraze-Rud), Tahran 1372/1993.

Haritalar: Nakşe-yi rahnuma-yi Elburz-i Garbı (11300.000), Ostan-iErdebıl (11400.000), Ostan-i Zencan (1/300.000), Kuhha-yi Zagros (Ostan-iLuristan) (1/300.000), Ostan-i Kürdistan (1/300.000), Ostan-i Hemedan(1/300.000), Ostan-i Merkezı (1/300.000), Ostan-i Huzistan (1/300.000), Ostan-i izam (1/300.000), Gitaşinası, m. 144,241,203, 149, 193, 162, 182, 137,207.

Documents

OSMANLı İRANIi: BATIİRANVEAZERBAYCAN … · OTTOMAN 'TAHRIR' RECORDSCONCERNING THE mSTORY OFWESTERN ... Ottornan Defter-i Kluiqani", Melanges d'Orientalisme Afferts aHenri Masse,