OSMANLI - İRAN Sınır ve Aşiret (1800-1854)

OS

MA

NL

I -

İR

AN

Sın

ır

Ve

Aş

ir

et

(1

80

0-1

85

4)

Sıtkı ULUERLER

Sıtk

ı UL

UE

RL

ER

9 786059 190213

Son Çağ Yayıncılık Ve MatbaacılıkSan. Tic. Ltd. Şti.

İstanbul Caddesi İstanbul ÇarşısıNo : 48 / 48

İskitler / ANKARAwww.uzundijital.com

ISBN : 978-605-9190-21-3

SITKI ULUERLER

OSMANLI-İRANSINIR VE AŞİRET

(1800-1854)

Ankara 2015

Sonçağ YayıncılıkISBN: 978-605-9190-21-3© 1. Basım, Ekim 2015

OSMANLI-İRAN SINIR VE AŞİRET (1800-1854)SITKI ULUERLER

© Copyright © 2015 Tüm hakları yazarına aittir. Yazarın izni alınmadan kitabın tümünün veya bir kısmının elektronik mekanik yada fotokopi yoluyla basımı, çoğaltılması yapılamaz.

Mizanpaj: Tarkan Kara Kapak Tasarımı: Ceyda Pırıl Köstem

Baskı: Sonçağ Matbaacılık Ltd.Şti.İstanbul Cad. İstanbul ÇarşısıNu: 48/48-49 İskitler – Ankara0312 - 341 36 67www.uzundijital.com

Yayınevi

SONÇAĞ YAYINCILIK MAT. LTD.ŞTİİstanbul Cad. İstanbul ÇarşısıNu: 48/48-49 İskitler – Ankara0312- 341 36 67

iii

İÇİNDEKİLER

GİRİŞ: TÜRK-İRAN İLİŞKİLERİNİN TARİHİ SÜRECİ VE

AŞİRET YAPILARININ İKİ DEVLET SİSTEMİNDEKİ YERİ ................................................................. 1

I- TÜRK-İRAN İLİŞKİLERİNİN TARİHİ KÖKENLERİ ........................... 1 1- Türk-İran İlişkilerinde Tarihi Dinamikler .............................................. 1 2- XV. Yüzyılın Başından İtibaren Osmanlı’nın Doğu Politikası ve

Safevîler’in Ortaya Çıkış Süreci ............................................................. 4 3- XVI.-XVIII. Yüzyıllar Arasında Osmanlı-İran İlişkileri ........................... 8

II- OSMANLI VE İRAN’DA KONAR-GÖÇER AŞİRETLERİN ÖZELLİKLERİ .................................................................................. 12 1- Osmanlı’da Konar-Göçer Aşiretler ........................................................ 12 2- Konar-Göçer Aşiretlerin Ekonomik Yapıları ......................................... 15 3- Konar-Göçer Aşiretlerle Yerli Ahali arasındaki Anlaşmazlıklar .......... 17 4- Osmanlı Devleti’nin Konar-Göçer Aşiretleri İskân Etme

Teşebbüsleri.......................................................................................... 18 5- İran’da Konar-Göçer Aşiretlerin Devlet Sitemi İçerisindeki

Konumu ................................................................................................ 20 6- İran’da Aşiret-Devlet İlişkileri ............................................................... 22 7- İran’daki Aşiretlerin Toplumsal Yapıları ............................................... 24

II- OSMANLI-İRAN İLİŞKİLERİNDE AŞİRETLER VE SINIRLAR SORUNUNUN YANSIMALARI ........................................................... 26

Birinci Bölüm: XIX. YÜZYILIN BAŞINDAN FETH

ALİ ŞAH’IN SALTANATI SONUNA KADAR (1800-1834) OSMANLI-İRAN İLİŞKİLERİNDE AŞİRETLER VE SINIRLAR MESELESİ ............................................................... 29

I- OSMANLI-İRAN COĞRAFYASINDA AŞİRETLERİN DURUMU ..... 29 1- Osmanlı Devleti’nin İdarî Durumu ve Aşiret Siyaseti ........................... 29

iv

2- İran’ın Siyasi Yapısı ve Aşiretlerle İlgili Tutumu ................................. 31 II- AŞİRETLERİN ÇIKARDIĞI SORUNLAR VE RUS TEHDİDİ

KARŞISINDA OSMANLI-İRAN ........................................................ 36 1- İran’ın Osmanlı’ya Karşı Aşiretleri Kullanması .................................... 39 2- Rus Tehdidi Karşısında Osmanlı İle İran Arasında Barış

Arayışlarının Sonuçsuz Kalması .......................................................... 41 3- İran Şehzadesi Abbas Mirza’nın Aşiretler Üzerindeki Etkisi .............. 44

III- OSMANLI-İRAN SINIR BOYLARINDA BAZI İDARECİLERİN GERGİNLİK OLUŞTURAN TUTUMLARI .............. 47 1- Bayezid Mutasarrıfı İbrahim Paşa Meselesi .......................................... 47 2- Van Muhafızı Derviş Paşa İsyanında Kürt Aşiretler Meselesi ............ 49

IV- AŞİRETLERİN OSMANLI-İRAN SAVAŞINA (1821-1822) ETKİLERİ .......................................................................................... 58 1- Konar-Göçer Aşiretlerde Devlet Algısı ................................................. 58 2- 1821-1822 Osmanlı-İran Savaşı’na Haydaranlı Aşireti’nin Etkisi ...... 60 3- Bayezid Mutasarrıfı Behlül Paşa Meselesi ............................................ 66 4- Osmanlı-İran Savaşı (1821-1822) .......................................................... 67 5- Abbas Mirza’nın Osmanlı-İran Savaşı’nda Sınır Boylarındaki

Kürt Aşiretlerin Desteğini Alması ........................................................ 70 V- ERZURUM ANTLAŞMASI (1823) SONRASI OSMANLI-İRAN

İLİŞKİLERİNDE SINIRLAR VE AŞİRETLER KONUSUNDAKİ AÇMAZLAR ...................................................................................... 73 1- Osmanlı-İran Savaşı’nın Sonuçları ve Erzurum Antlaşması’nın

İmzalanması.......................................................................................... 73 2- Erzurum Antlaşması’nda (1823) Aşiretler ve Sınırlar Meselesi.......... 76 3- Rus-İran Savaşı’nda (1827) Osmanlı’ya Sığınan Aşiretler ................. 79 4- Zilânlı Hüseyin Ağa’nın Osmanlı’ya Sığınması ve Zilânlı Aşireti ...... 83 5- Zilânlı Hüseyin Ağa Meselesi (1827-1828) ......................................... 86 6- 1828-1829 Osmanlı-Rus Savaşı’nda Kürt Aşiretler Sorunu ................ 88 7- Erzurum Valisi Esʻad Paşa’nın İran ve Aşiretler Konusundaki

Tespitleri ............................................................................................... 95 8- Feth Ali Şah’ın Saltanatının Sonlarında Osmanlı İle İran Arasında

Başlatılan Sınarlar ve Aşiretlerle İlgili Müzakereler ............................ 98

v

İkinci Bölüm: MUHAMMED ŞAH DÖNEMİ (1834-1848)

OSMANLI - İRAN İLİŞKİLERİNDE AŞİRETLER VE SINIRLAR ............................................................................. 103

I- 1834-1840 YILLARI ARASINDA OSMANLI-İRAN MÜZAKERELERİ ............................................................................ 103 1- İran Elçisi Mirza Cafer Han’ın Sınırlar ve Aşiretler

Konusundaki Görevi ........................................................................... 103 2- Mirza Cafer Han İle Yapılan Görüşmelerdeki Tıkanıklık Konuları ... 105 3- Celâlî ve Sepkî Aşiretleri Sorunu, Sarim Efendi’nin İran’a

Elçi Olarak Gönderilmesi ............................................................... 109 4- 1834-1839 Osmanlı-İran Müzakerelerinin Neticesi ....................... 113

II- 1840-1843 YILLARI ARASINDA AŞİRETLERİN ÇIKARDIKLARI GERGİNLİKLER VE SONUÇLARI ...................... 114 1- 1840 Yılı Aşiretler Meselesi ve Zilânlı Hüseyin Ağa’nın

Çıkardığı Sorunlar .............................................................................. 114 2- Aşiretler Konusunda Osmanlı’nın İran’ı Suçlaması ............................ 119 3- Celâli ve Zilânlı Aşiretlerinin Rus Topraklarında Çıkardıkları

Sorunlar .............................................................................................. 122 III- ERZURUM KONFERANSI’NDA (1843-1847)

AŞİRETLER MESELESİ .................................................................. 124 1- Erzurum Konferansı’nın (1843-1847) Toplanması .............................. 124 2- Tebriz Valisi Şehzade Behmen Mirza’nın Faaliyetleri ........................ 125 3- Erzurum Konferansı’nda Aşiretler ve Sınırlar Konusu ........................ 127 4- Karapapak Aşireti Meselesi (1848)...................................................... 137

Üçüncü Bölüm: ERZURUM ANTLAŞMASI SONRASI

OSMANLI-İRAN ARASINDA SINIR TESPİT KOMİSYONU KURULMASI VE SINIRLARLA İLGİLİ TARTIŞMALAR (1847-1850) ................................................................................ 143

I- SINIR TESPİT KOMİSYONUNUN KURULUŞU ................................. 143 1- Erzurum Antlaşması’nda (1847) Sınırlar ve Aşiretlerle İlgili

Maddelerin Kapsamı .......................................................................... 143 2- Erzurum Antlaşması’nın Sekizinci Maddesinin İçeriği ....................... 146

vi

3- Sınır Tespit Komisyonu Kurulması Öncesinde Osmanlı-İran Arasındaki Sıkıntılı Konular............................................................... 150

II- SINIR TESPİT KOMİSYONU KURULMASI VE KOMİSYON ÇALIŞMALARININ KAPSAMI ....................................................... 154 1- Sınır Tespit Komisyonunun Kurulması ............................................... 154 2- Kotur Meselesi ..................................................................................... 156

III- VAN, HAKKARİ VE BAYEZİD’İN SINIRLAR- AŞİRETLER TARTIŞMASINDAKİ YERİ ........................................ 162 1- Van ....................................................................................................... 162

a- Van’a Bağlı Abagây Nahiyesi ......................................................... 166 2- Hakkari ................................................................................................. 170 3- 1848 Yılı İtibariyle Hakkari Eyaleti’ne Bağlı Olan Mahmudi ve

İmadiye Kazaları ................................................................................ 172 a- Mahmudi Kazası .............................................................................. 172 b- İmadiye Kazası ................................................................................ 176

4- Bayezid ................................................................................................ 177 5- Van, Hakkari ve Bayezid’in Osmanlı-İran İlişkilerindeki Yeri ........ 181

IV- 1849 YILINDA OSMANLI-İRAN SINIRINDAKİ AŞİRETLER SORUNU ......................................................................................... 182 1- 1849 Senesinde Osmanlı-İran Sınırı Üzerindeki Problemler ve

Osmanlı’nın Tedbirleri: Hakkari Örneği ............................................ 182 2- İran’ın Hoy Hâkimi Muhammed Rahim Mirza’nın Faaliyetleri ....... 184

Dördüncü Bölüm: SINIR MÜZAKERELERİNDE TARTIŞMALI

AŞİRETLER VE YERLER (1850-1852) ................................... 191 I- ŞİKÂKÎ AŞİRETİNİN SORUNLU YAPISI VE OSMANLI İLE

İRAN’IN AŞİRETLER KONUSUNDA AÇMAZLARI ....................... 191 1- Şikâk/Şikâkî Aşireti ve Bu Aşiretin Osmanlı-İran İçin Sorunlu

Durumu ............................................................................................... 191 2- Şikâkîler’in XVIII. Yüzyılda İran’daki Konumları ............................ 192 3- Osmanlı Kayıtlarına Göre Şikâkî Aşiretinin Tarihi Özellikleri ......... 195 4- Şikâkî Aşiretinin Osmanlı-İran İlişkilerine Etkisi (1850-1852) ........ 199 5- Şikâkî Ali Ağa Meselesi ...................................................................... 201

vii

6- Şikâkî Ali Ağa Meselesinde İran’ın Gerçek Maksadı ......................... 204 7- Şikâkî Ali Ağa Meselesinin Sonuçları ................................................. 208

8- Osmanlı ve İran’ın, Sınır Boylarındaki Siyasetlerinin Açmazları ........ 211 II- OSMANLI-İRAN SINIRI ÜZERİNDE TARTIŞMALI YERLER ........ 214

1- Mergever ................................................................................................ 214 2- Berdesûr ................................................................................................. 217 3- Tergever ................................................................................................. 218 4- Baradost.................................................................................................. 219 5- Somay ..................................................................................................... 220 6- Huder ...................................................................................................... 221 7- Osmanlı Toprağı İken İran Eline Geçen Bu Yerlerin Tarihi Süreci ..... 222

III- OSMANLI DEVLETİ’NİN AŞİRETLERLE İLGİLİ TEDBİRLERİ VE OSMANLI’YA SIĞINMAK İSTEYEN AŞİRETLER MESELESİ ....................................................................................... 227

1- Osmanlı Topraklarına İran Aşiretlerinin Gelişini Engelleme Niyeti ... 227 2- Osmanlı’nın İran Konar-Göçer Aşiretlerinin Gelişini Yasaklama

Gerekçeleri ............................................................................................ 231 3- Lütf Ali Han Meselesi ............................................................................ 233 4- Celâlî Aşireti’nin Osmanlı-İran Arasındaki Sorunlu Hali ...................... 236 5- İran’dan Osmanlı Tarafına Geçmek İsteyen Aşiretlerin Durumu .......... 240 6- Ay-Rumeli Aşireti’nin Osmanlı Topraklarına Geçme Niyeti .............. 242

Beşinci Bölüm: KIRIM SAVAŞI ÖNCESİ SINIR TESPİTİ VE

AŞİRETLER SORUNU İLE İNGİLTERE VE RUSYA’NIN İZLEDİĞİ POLİTİKANIN YANSIMALARI (1850-1854) ........ 247

I- İNGİLTERE VE RUSYA’NIN MÜZAKERELERDEKİ TUTUMU ..... 247 1- Aşiretlerle İlgili İngiltere ve Rusya’nın Siyaseti .................................... 247 2- İngiliz ve Rus Konsoloslarının Aşiretler ve Sınırlar Meselesindeki

Tavrının Osmanlı’ya Etkileri ................................................................ 252 3- İngiltere ve Rusya’nın Sınırlar Konusunda Osmanlı Üzerindeki

Baskısı .................................................................................................. 255 II- İRAN’IN AŞİRETLER VE YEREL BEYLERLE ALAKALI

PLANLARI ...................................................................................... 257

viii

1- İran’ın Bazı Aşiretleri Kendi Yanına Çekme Girişimlerine Osmanlı’nın Tepkisi ............................................................................. 257

2- Çıhrık Meselesi (Yahya Bey Vakası) ..................................................... 262 3- Hakkari Havalisinde Osmanlı Siyasetinin Sıkıntıları ............................. 267

III- KIRIM SAVAŞI ÖNCESİ İRAN’IN OSMANLI’YA YÖNELİK SİYASETİ İLE İNGİLTERE VE RUSYA’NIN TUTUMU ........................................................................................ 269

1- 1852-1853 Senesi İran’ın Osmanlı’ya Karşı Askeri Hazırlıkları ve Rusya ile Yakınlaşması ......................................................................... 269

2- Sınır Tespit Müzakerelerinde Rusya ve İngiltere’nin Ortak Söylemleri ................................................................................... 271

3- Urmi/Rumiye Meselesi ve Sınırlardaki Aşiretlerden Asker Tedarik Edilmesi ................................................................................................ 276

IV- KIRIM SAVAŞI’NIN (1853-1856) OSMANLI-İRAN SINIRLARI VE AŞİRETLER MESELESİNE ETKİSİ ........................................... 282

1- Kırım Savaşı’nın Osmanlı-İran İlişkilerine Etkisi .................................. 282 2- İran’ın Sınır Boylarındaki Tutumundan Osmanlı Devleti’nin

Duyduğu Rahatsızlık .............................................................................. 284 SONUÇ .................................................................................................. 291 BİBLİYOGRAFYA ............................................................................... 297 EKLER 307 EK-1 HARİTALAR ................................................................................. 309

Harita 1. Türkiye’nin Günümüz Doğu ve Güney Sınırları ......................... 309 Harita 2 Türkiye-İran-Irak Sınırları ............................................................ 310 Harita 3. BOA HRT. 0103 Osmanlı-İran Sınırını Gösteren Harita ............ 311 Harita 4. BOA HRT. 0103 İran’ın Sınırlarını Gösteren Harita..................... 312 Harita 5. İran Haritası ................................................................................. 313

EK-2 BELGELER ................................................................................... 314 ÖZGEÇMİŞ ........................................................................................... 321