OSMANLI’DAN CUMHURİYET’E GEÇ SÜREC NDE …ilafdergi.hitit.edu.tr/Makaleler/1307147738_10.1.pdf · onda derin etkiler b ırakmış ve Türk-İslam milletlerinin kendilerini

H i t i t n i v e r s i t e s i l a h i y a t F a k l t e s i D e r g i s i , 2 0 0 6 / 2 , c . V , s a y : 1 0 , s s . 7 - 2 7

OSMANLIDAN CUMHURYETE GE SRECNDE

AHMET AAOLUNUN DN DNCELER

Muhit MERT *

zet

Osmanl devletinin ykl ve Cumhuriyete gei dneminde Trk aydnnn, zellikle de Bat ile bir ekilde ilikisi olmu aydnlarn din konusundaki dnceleri bir hayli ilgi ekicidir. Bu aydnlardan biri de Azer kkenli Ahmet Aaoludur. Bu alma onun, dine, dinin insan hayatyla ilikisine nasl baktn, Trk toplumunun sosyo-kltrel yapsna dinin etkisini nasl grdn aratrmay hedef-lemektedir. Buna ek olarak milliyetilik, siyaset, kadn, aile gibi konulardaki dini dnceye getirdii eletiriler ele alnacaktr. Ayrca dnemin en ilgi ekici konularndan biri de dinde reform abalardr. Bu hususta onun ileri srd gerekelerin neler olduu, din eitim ve retiminin nasl yaplmas gerektiine ilikin teklifleri de incelenecektir. Anahtar kelimeler: Aaolu, din, milliyetilik, siyaset, kadn, aile, ahlak, din eitim ve retimi.

Abstract

Ahmat Agaoglus Religious Thoughts in the Period of Ottoman Empires Collapse

and in the Transition Process to Republic

In the period of the collapse of Ottoman Empire and transition to Republic, Turkish intellectuals thoughts on religion, especially the intellectuals who anyway had a relation with West, are quite interesting. One of these intellectuals is Ahmat Agaoglu, Azerbaijani rooted. This work aims to investigate how he looks at religion and the relation of religion to human life and how he views affect of religion in socio-cultural structure of Turkish society. In addition to this, his critics made against some religious issues such as nationalism, woman, family will be dealt with. However, one of the most interesting subjects of that period is reform endeavors. What reasons he puts forward in this issue are and his proposals about how religious education and instruction should be fulfilled will be examined. Key words: Agaoglu, religion, nationalism, politics, women, family, ethics, religious education and instruction.

Giri

Osmanlnn ykl ile Trkiye Cumhuriyetinin kuruluuna denk den d-nem, Trk aydnnn fikri kriz dnemidir. Batda meydana gelen siyasal, eko-nomik deiimlere paralel olarak Batl toplumlarn kalknmalar, sosyal haya-tn dnmesi, buna karlk Osmanl imparatorluunun k srecine girme-si ile siyasal, sosyal ve ekonomik anlamda gerilemenin olmas, bunlar takip eden Osmanl aydnlarn derinden etkilemi ve onlarn, devletin ileyiinden bireysel ahlaka; ekonomik kten toprak kayplarna kadar pek ok hususta gidiat sorgulama ve ykln nne geme abas iine girmelerine neden * Do. Dr., Hitit niversitesi lahiyat Fakltesi Kelam Anabilim Dal, mertmuhit @hotmail.com

Muh i t MERT

H i t i t n i v e r s i t e s i l a h i y a t F a k l t e s i D e r g i s i , 2 0 0 6 / 2 , c . V , s a y : 1 0

8

olmutur. Ykl dnemlerinde klasik ynetim usulleri daima sorgulanr ve geri kalta/yklta paynn ne olduu tartlr. 18. yzylda Batda meydana gelen aydnlanma hareketi, geri kalmln bir nedeni olarak dini yani Hristi-yanl sorgulad. 19. yzylda Batya yzn dnm olan Trk aydnlar da batdaki gelimelere paralel olarak dini, ama bu defa slamiyeti, daha doru bir ifadeyle syleyecek olursak, mevcut slam anlaylarn sorguladlar. Ve geri kalmln nne gemek, ilerlemeyi gerekletirmek iin areler aradlar. O dnemde bu mcadeleyi bireysel olarak yrtenler olduu gibi, eitli cemiyetler ve dernekler ats altnda yrtenler de olmutur. Bu alanda mca-dele verenlerden biri de, dnemin en hareketli aydnlarndan Ahmet Aaolu (1869-1939)dur. Yazd kitap ve makalelerde, yapt konumalarda ileri sr-d fikirlerle, Trkiye Cumhuriyetinin kuruluu dneminde ok etkili ol-mutur. Aaolu siyasi kimliinin yan sra dini dnce zerine de fikir yr-ten aydnlardan biridir. Zira din toplumu ayakta tutan en nemli dinamikler-den biri, millet olarak var olmann en mhim esas ve erkndr. Din dnce ve yaaytaki bozulmalar toplum ve millet zerinde olumsuz etkiler braka-caktr. Bu nedenle zaman zaman dini dnce ve yaaymzn seyri zerine dnmemiz, varsa bozulmalar tamir etmemiz gerekir. te o da bu zaviyeden din anlaymz zerine bir takm mlahazalarda bulunmu, mtalaalar y-rtmtr. Aaolu Azerbaycanda domu, ilk ve orta tahsilini orada yaptktan son-ra yksek tahsilini Fransada Sorbonne niversitesinde Tarih ve Filoloji okuya-rak tamamlamtr. Daha orada renciyken 1892 ylnda ngilterede toplanan arkiyat Kongresine katlarak iiliin douu ve geliimi ile ilgili bir tebli sunmutur. Fransada ald eitim ve iinde bulunduu fikri mcadele ortam onda derin etkiler brakm ve Trk-slam milletlerinin kendilerini ancak Bat medeniyetinin prensiplerine gre bir hayat dzenine sokmakla kurtarabilecek-leri inancn kuvvetli bir ekilde meydana getirmitir. Azerbaycana dndkten sonra Tiflis ve Bakde Hseyinzde Ali, Ali Merdan Topuba ve smail Gaspral gibi arkadalaryla gidiat deitirmek iin giritikleri bir mcadele-nin iinde yer almtr. Milli Uyan Hareketi ad verilen bu grup iindeyken eitli gazete ve dergilerde yazlar yazm, dergiler karmtr. Rus makamla-rndan bask grdkleri iin kinci Merutiyetin ilanndan sonra stanbula yerlemitir. ttihat ve Terakki cemiyetine ye olarak -ki ittihad ve Terakki ileri gelenleri onun Fransada rencilik gnlerinden arkadalardr- Kafkasyada balad mcadelesine stanbulda devam etmitir. Ziya Gkalp, M. Emin Yurdakul, Hamdullah Suphi Tanrver, Yusuf Akura gibi isimlerle birlikte Trk milliyetilii hareketinin nderleri arasnda yer almtr. Trk Ocann

Osmanldan Cumhuriyete Gei Srecinde Ahmet Aaolunun Din Dnceleri


9

ve Trk Yurdu Dergisinin kurucularndan olmutur. stanbulun igalinde ngilizler tarafndan Maltaya srlen Aaolu, Malta dn Milli Mcadele iinde yerini alm, Cumhuriyetin kuruluu dneminde nemli katklar sala-mtr. Cumhuriyet kurulduktan sonra milletvekillii yapm, niversitede pro-fesr olarak alm ve eitli siyasi grevlerde bulunmutur.1 Hayat hakknda bu ksa malumat verdikten sonra, imdi de onun, din, milliyetilik, siyaset, kadn, aile, ahlak ve din eitimi gibi konulardaki dnce ve eletirilerini ele alacak, sonrada bunlar zerine bir deerlendirme yapacaz.

1. Din

Din ile insan hayat arasnda nasl bir iliki sz konusudur? Din insan hayatnn her alannda belirleyici bir unsur mudur, yoksa baz alanlar insana m brak-mtr? Bu sorulara verilecek her cevap, bir yandan bu ilikiyi nasl grd-mz ortaya karrken dier yandan dinin tanmlanma biimini oluturur. Aaoluna gre din, kul ile Allah arasn dzenleyen bir prensipler siste-minden ibarettir. Dinin konusu yalnzca inanlar ve ibadetlerdir. slamiyeti dier dinlerden ayran da dinin asl konusunu oluturan ve Mslmanlar bir arada tutan inan ve ibadetlerdir. Bunun tesinde, din iinde zikredilen hukuk, ekonomi, siyaset gibi dier hususlar dine tesadfi olarak girmi veya din onlar-dan tesadfi olarak bahsetmitir. O ileri srd bu iddiann delillerini yle sralar: a. slamiyetin balangcndan beri Tanrnn birlii ve ibadetlerle ilgili inen

ayetlerde hibir deiiklik olmazken, dnyevi konularda inen bir ksm ayetlerin hkmnn kaldrlmas, yerine baka hkmlerin getirilmesi, di-nin asl konusunun inan ve ibadetler olduunu, insan hayatyla ilgili di-er hususlarn dinin asl konusunu oluturmadn gstermektedir.

b. Hz. Peygamber hicretten evvel vefat etseydi bu gn elimizde slamla ilgili sadece inan, ibadet ve ahlakla ilgili ayetler olacak, dnya hayatn dzen-leyen ayetler bulunmayacakt. nk dnya hayatn dzenleyen ayetler Medinede inmilerdir.

1 Bu bilgiler, Tezer Takrann, Medeniyete yazd nsz ve Nuri Ycenin Diyanet slam

Ansiklopedisine yazd maddede (Nuri Yce, Aaolu, Ahmet, DA, c.1, ss. 464-466) zet-lenmitir. Ahmet Aaolunun hayat ve dnceleri zerine lkemizde bir doktora iki adet de yksek lisans almas yaplmtr. Murat Ylmaz, Ahmet Aaolunda Liberalizm ve Milli-yetilik, (Baslmam Yksek Lisans Tezi), Gazi niversitesi, Ankara 1991; Refika eki, Ahmet Aaolu, Hayat ve Eserleri zerine Bir alma, (Baslmam Yksek Lisans Tezi), Gazi niver-sitesi, Ankara 1994; Glseren Akaln, Trk Dnce ve Siyasi Hayatnda Ahmet Aaolu, (Basl-mam Doktora Tezi), Hacettepe niversitesi, Ankara 1999; Aaolunun hayat ve eserleri iin ayrca bk. Trk ve Dnya nlleri Ansiklopedisi, Ankara 1964, c. 1, s. 115.

Muh i t MERT


10

c. Bunun bir baka delili de din limlerinin koyduu Nas ile gelenek atr-sa, gelenek stn tutulmaldr prensibidir. Burada gelenek akl, kastedi-len nas ise, hi phe yok ki, sadece dnya ilerini dzenleyen nastr. Zira inan esaslarn bildiren naslarda deime sz konusu deildir. te btn bunlar ispat ediyor ki dinin asl inan ve ibadetlerdir. Biz bunlarla dine balyz. Dnya ilerinde de serbestiz.

d. Hz. Peygamber Dnya ilerini siz benden daha iyi biliyorsunuz demi ve Bir konuda pheye dtnzde onu aklnzla halledin buyurmutur.2

e. Ayrca mukaddes ayetlerin ini sebeplerini gsteren herhangi bir eser bile incelendiinde grlecektir ki dnya ileriyle ilgili ayetlerin hepsi, maddi sebeplere dayal olarak meydana kan bir ihtiyacn dzenlenmesi iin in-mitir. Demek ki ayetlerin inmesine bile hukukun mahiyet bakmndan deiken olmas sebep olmutur. Bu da hayatn deikenliini ve yeni d-zenlemelere ihtiya duyulduunu gsterir.

f. Yine slam toplumlarnda zamann deimesiyle hkmlerin deimesi bir ilke olarak kabul edilmitir.3 Bu da gsteriyor ki hkm deien konular dinin aslndan deildir.

Bu delillere dayanan Aaolu, insan hayatnn eitli tezahrleri olan hu-kuk, ekonomi, eitim, sanat gibi konularn dorudan dinin alann oluturma-d kanaatini tamakta ve bunlar tamamen insana braklan, insann serbest ve hr olarak icraat yapaca alanlar olarak grmektedir.4 Bu dncelerini aklkla dile getiren Aaoluna gre, tarih iindeki uy-gulamalarn farkl oluu nedeniyle din konusundaki anlaylarda skntlar meydana gelmitir. Zamanla yalnz naslara deil, alkanlklara bile birer dini mahiyet verilmitir.5 Bu durum birok alkanlmzn, birok inancmzn s-lamiyete ne kadar yabanc, ona ne derece zt olsa da slami zannedilmesine yol amtr.6 Aaoluna gre bunun sebebi, kendini dinin temsilcisi sayan zmrelerdir. Bunlar tek yetkiyi kendilerinde gryorlar, ama ayn zamanda, zaman ve me-knn artlarndan, fert ve cemiyetin ihtiyalarndan habersiz bulunuyorlar. Bunlarla ilgili problemlerin zmn ise zaman ve meknn dna km prensiplere balyorlar. Sonu olarak da hayat durdurmaya, insanlar ruhsuz

2 Ahmet Aaolu, Medeniyet, stanbul 1972, ss. 38-41. 3 Ayn eser, ss. 31-32. 4 Ayn eser, ss. 31, 33. 5 Ayn eser, s. 32. 6 Ahmet Aaolu, Tarihi Celse, Hilafet ve Milli Hakimiyet, Ankara 1339, s. 24.



11

birer kalp haline sokmaya alyorlar.7 Hlbuki insanla din arasndaki prob-lemi zebilmek iin a ve an ruhunu bilmek, dinde esas olanla teferruat olann arasn ayrmak ve esasta srar ederek onu an ruhuna uygun hale ge-tirmek gerekiyor. O, Muhammed Abduh, Cemaleddin Efgani ve Musa Bigiyef gibi din limlerinin yaptklar tarzda slamn yksek fikirlerini hurafelerden kurtararak okullarmza ve basn alanna yanstlmasn, slam milletlerinin yeniden kuvvetlenmesi iin nemli bir amil olarak gryor.8 Aaolu, dini vicdani bir emir, yaratanla kul arasndaki manevi ba d-zenleyen bir amil olmann tesinde hayatmzn maddi ve manevi btn cephe-lerine hkim prensipler btn olarak gren anlay -ki onun tabiriyle bu an-laya gre din, insan beikten mezara kadar takip eder, elbiselerimizden d-emelerimize, okullarmzdan siyasi messeselerimize kadar her eye hakim olur- insanlk tarihinin din konusunda geirdii bir devre olarak grmektedir. ada Avrupa devletleri bu merhaleyi drt yz yl nce geirmilerdir. Yer-yznde bu merhaleyi geirmemi bir evre, bir millet de yoktur.9 Aaolunun din ile insan hayat arasndaki ilikinin boyutlaryla ilgili sy-ledikleri sadece bunlardan ibaret deildir. Aada ele alacamz balklar al-tnda vereceimiz bilgiler de onun bu ilikiyi nasl grdnn bir panorama-sn ortaya koymaktadr.

2. Milliyetilik

Aaolunun temas ettii hususlardan biri de dinin milliyetilie nasl bakt hususudur. Bu konudaki dncelerine Sleyman Nazif ve Babanzde Ahmed Naimle yapm olduu tartmalar k tutmaktadr. Ahmed Naime cevap ola-rak yazd, slamda Dava-y Milliyet, adl makale, onun bu konudaki d-ncelerini tespitte bize kaynaklk edecek bilgiler sunmaktadr. Aaolu, dini, milliyetiliin de en mhim esas ve erkn olarak gryor ve milliyetilii bilerek takip edenler iin dinden uzaklamann mmkn ol-madn sylyor.10 slamiyet kavmiyet esasn ykarak deil, onu temin ede-rek ykselmitir. slamn karsna kan tehlike kavmiyet deil, asabi-yet/rklk idi. slam milliyeti ezmekle deil, onu tesis ederek cihana yayld. Araplarn milli kardeliini ykan kabilecilik ve airetilik idi. Gerek Resul-i

7 Aaolu, Medeniyet, ss. 32-33. 8 Ayn eser, s. 61. 9 Ayn eser, s. 19. 10 Aaolu, slamda Dava-y Milliyet, Trkiyede slamclk Dncesi, stanbul 2001, c. 2, s.

583.

Muh i t MERT


12

Ekrem, gerekse ashab- kiram buna kar sava verdiler. Bunun yerine Arap milli birliini kurmak iin altlar.11 Medinede ilk hkmet kurulduktan sonra da ayn dnce ile Araplarn o hkmet etrafnda toplanmalarn temine alld. Arabistanda rk olarak yal-nz Arap ve din olarak da yalnz slamiyet olmas esas benimsendi. Orada ba-ka bir din ve baka bir kavmiyet iin hayat hakk tannmad. Bu nedenledir ki Arabistan yarmadasnda iskn etmi olan Araplara tebaiyet veya cizye verme artyla itaat gibi usullerle baka dinde olmaya msaade edilmedi. Bundan maksat her ynden uyumlu, ittihat etmi ve ayn hedefe yryen bir Arap top-lumu oluturmakt.12 Hz. Peygamberin hemen vefatndan sonra hortlayan kabilecilik fikrine kar Hz. Ebu Bekir ve Hz. mer ald tedbirlerle asabiyetin ban tekrar ezdi-ler.13 slamn milliyetilie kar kmas mmkn deildir. nk slam eya-nn tabiatna ters hareket etmez. slama girmeyip eski dinleri zere kalan, fakat Mslmanlarn hkimiyetinde yaayanlarn inanlarna ve milliyetlerine doku-nulmamtr. slama giren farkl kavimlerin milliyetlerine dokunmak, onlara dierlerinden daha iddetle muamele etmek olur. Bu ise slamiyetin hatr ve hayaline dahi gelmeyecek bir durumdur. Bu yzden dini naslarda farkl millet-lerden slama giren insanlarn ne dillerinden, ne de milliyetlerinden vazgee-ceklerine dair bir ifade vardr. 14

3. Hilafet

Halifelik konusu, cumhuriyetin kuruluundan sonra, saltanatla hilafetin birbi-rinden ayrlmalar, saltanatn ilgas ve sonra da hilafetin kaldrlmas almala-r esnasnda TBMM ats altnda ve basn dnyasnda oka tartlan konular-dan biri olmutur. TBMMde hilafetin saltanattan ayrlmas ve sonra da kald-rlmasyla ilgili tartmalarn yapld sralarda kalem erbab da konuyla ilgili grlerini basn yayn organlarnda dile getirmekteydi.15 Bu esnada Ahmet Aaolu da eitli yazlar yazarak16 konuyla ilgili grlerini dile getirmitir.

11 Aaolu, slamda Dava-y Milliyet, Trkiyede slamclk Dncesi, c. 2, s. 588. 12 Ayn eser, c. 2, s. 586. 13 Ayn eser, c. 2, s. 589. 14 Ayn eser, c. 2, ss. 591-592. 15 Bu makalelerden bir ksm, Matbuat ve stihbarat Genel Mdrl tarafndan biraraya geti-

rilerek Hilafet ve Milli Hakimiyet adyla 1339 ylnda yaymlanmtr. 16 Tarihi Celse, Padiahln Trkiyenin Bana Getirdii Felaketler, lem-i slam Ne Di-

yecek?, slam lemi Ne Diyor?, Ak Mektup, ankr Mebusu Efendiye Ak Mektup, adl makalelerini zikredebiliriz.



13

Ancak onun Tarih Celse adyla yazd bir makale, hilafetin hukuki kayna hakkndaki grlerini geni bir ekilde ortaya koyduu iin nemlidir. Konuy-la ilgili dier makaleleri, yaplan icraat savunmak, haklln ortaya koymak ve slam dnyasndaki etkilerinden bahsetmek zere yazld iin yakn siyasi tarih aratrmaclar iin kaynak olabilir. Biz daha ziyade yukarda ad geen makalesi ile Medeniyet adl eserinde Hkumet konusunu ele ald b-lmde (s. 135-146) sylediklerinden hareketle bu konudaki dncelerini suna-caz. Aaolu, Kurann siyasi ve toplumsal hedeflerinden birinin airet hayat-n ykarak bir devlet ve mmet hayat kurmak olduunu sylemektedir. Yalnz Kuranda hkmet esas ve ekliyle ilgili tek bir ayet dahi bulunmamaktadr. O halde Kurann bu hedefi nasl gerekleecektir? Hz. Peygamberin bunu gerekletirmesindeki en nemli dayana ra idi. nk mavere, Hicaz blgesi Araplarnn ehir/site ynetiminde bir esaslaryd. Mekke byle yneti-liyordu. Kuran bu gelenei bozmuyor, aksine tekrar tekrar emrediyordu. Bu balamda Kuran airet zihniyetini temsil eden Arabiyi kfr ve nifakla nitele-mi, Hz. Peygamber de zmre ve snf farkllklarna, airet taassubuna kar sava am, onun yerine hrriyet, eitlik, adalet ve ura esaslarna dayanan, kardelik duygularyla beslenen bir toplum oluturmay hedeflemitir. 17 Makalesinin giriinde slam ncesi Araplarn ynetim biimiyle slam top-lumunun siyasi bir teekkl olarak ilk defa devlet oluundan itibaren, Hz. Pey-gamberle birlikte ilk iki halifenin dnemlerini ve ynetim tarzlarn ksaca zet-leyen Aaolu, slam toplumunun ahsi hukuk alannda hrriyet, eitlik ve hibir ahs istisna olmakszn kanun dairesinde adalet esaslarna, genel ve si-yasi hukuk alannda da seim, ura ve mmetin icma temellerine dayandn sylemektedir.18 Bu esaslar zerine kurulan ve ynetilen ilk slam devleti tam anlamyla bir halk cumhuriyettir. Bu gnk cumhuriyetlerle lk slam devleti arasnda kurulu ve ekil bakmndan baz farkllklar varsa da ki gnmz cumhuriyetlerinde de bu trden farkllklar bulunmaktadr- bu bir cumhuriyet idi. nk bu devlet, cumhuriyetin drt temel ilkesi olan; ynetimde tevarsn yokluu, urann ileyii, devlet icraatlarnn denetlenmesi, bireysel haklara riayet esaslarna uygun olarak iliyordu.19 Hz. Peygamber ve ilk iki halife d-neminde hukuka tam riayet ediliyor ve ynetim bu esaslara gre yaplyordu. Ona gre gerek hilafet, Hz. Peygamberin izini takip eden ilk iki halife

17 Ahmet Aaolu, Tarihi Celse, Hilafet ve Milli Hakimiyet, Ankara 1339, ss. 14-15. 18 Ayn eser, ss. 14-16. 19 Ayn eser, s. 23.

Muh i t MERT


14

dneminde tam olarak uygulanm, daha sonraki halifelerden itibaren de eitli etkilerle giderek bozulmutur. Daha Hz. Peygamberin vefatn takip eden gn-lerde hortlamaya balayan kabilecilik anlayna kar Hz. mer tedbirler al-m20, ama, Hz. Osmann hilafet artlarna uymamas, ynetimi mensubu bu-lunduu aileye tahsis etmesi21, Hz. Alinin seiminde mmetin icmann tam olarak gereklememesi22, daha sonra da kabileciliin ar basmas ve Douda ran, Batda Bizans kltrleriyle karlap onlarn etkisi altnda kalmas gibi sebeplerle bu ynetim anlay deimitir. Aaolu, Fars ve Avrupa kltrnde var olan sultanlarn ilahi bir mevhibe ile sultan olduklarna dair inancn ilerleyen zamanlarda Mslmanlarca da benimsendiini, zellikle Fars edebiyatnn Araplar ve Trkleri etkisi altna alarak devlet ynetimi konusunda slamn ilk yllarnda Mslmanlar tarafn-dan yakalanm olan o yksek derecenin zamanla kaybolduunu iddia etmek-tedir. Bu iddiaya gre Mslmanlar kaynan halktan alan, ura zerine kuru-lu, adalet, eitlik, hrriyet ilkelerine dayal ynetim anlayndan dnerek, sul-tanlarn ilahi nitelikte, kendilerini de onlarn karsnda kul gibi grmlerdir. Halbuki bu inanlar slam olmad halde slam inanlarm gibi telakki edil-milerdir.23 Aaolu bu dncelerini ispatlamak iin hem eski ranllarn dini kitab olan Zend vestadan, hem de nemli bir slam kltr klasii olan Sadinin Glistanndan nakiller ve karlatrmalar yapmaktadr. Sz uzat-mamak iin biz bu nakillere temas etmeyecek, merak edenleri kaynana havale edeceiz. Aaolu halifelii, esas itibariyle mmetin hakk24 olarak grmekte, sla-miyetin de bu hakk millete verdii kanaatini tamaktadr.25 Ona gre hk-met ve kudretin kayna, mmettir. Lakin milyonlarca insandan mrekkep

20 Ayn eser, ss. 15-17. 21 Ayn eser, s. 18. 22 Ayn eser, s. 18. 23 Aaolu, Tarihi Celse, Hilafet ve Milli Hkimiyet, ss. 24 vd.; Aaolu, Medeniyet, ss. 135-

136. 24 Aaolu makalesinde ska kulland mmet ve millet kavramlar arasnda fark grmemek-

te, her ikisini de halk anlamnda kullanmaktadr. Bu konulara bir hayli kafa yormu, fikir retmi olan Ziya Gkalp ise Hilafetin Hakiki Mahiyeti adl makalesinde mmet ve millet kavramlar arasnda farkllk olduunu dile getirir. Gkalpe gre millet, din, dil, ahlak, hu-kuk, siyaset, gzel sanatlar, iktisat, ilim, fen ve felsefe gibi unsurlarla ortak bir kltr olu-turmu cemiyetin addr. mmet ise, ayn dine mensup milletler iin kullanlan kapsaml bir isimdir. Bir mmetin iinde eitli milletler olabildiinden dolay mmet kavram millet kav-ramndan daha kapsamldr. Ziya Gkalp, Hilafetin Hakiki Mahiyeti, Hilafet ve Milli Haki-miyet, ss. 5-6.

25 Aaolu, Medeniyet, ss. 135-136.



15

olan mmetin bu hakk pratikte dorudan doruya kullanmas mmkn ol-madndan, mmet bu hakkn kullanmn veklet yoluyla kendini temsil et-mek zere seecei bir ahsa vermektedir. Seilecek ahs hakknda mmetin icma etmesi arttr. sterse bu ahs bir sekinler zmresi sesin, mmetin genel kabul ve onay gereklidir.26 Aaoluna gre, hilafetin bir takm artlar vardr. Bunlar yle sralayabi-liriz: a. Hilafette veraset usul yoktur. Hilafeti bir aile kendine tahsis edemez.

nk bu hak mmete aittir. b. mmet hilafet hakkn halife olarak seilen zata vekleten verir ve istedii

artlarla (zaman, yetki snrlandrmas gibi) snrlandrabilir. c. Seilen zat ura usulne riayet etmek zorundadr. Bu Kuran ayetiyle sabit-

tir. Bu esasa riayet etmeyen kimse vekleti suistimal etmi saylr ve art yerine getirmedii iin veklet kendiliinden fesholur.

d. Seilen ahs, mmetin hrriyet, eitlik ve tenkit gibi ahsi haklarna riayet etmekle mkelleftir. yilii emretmeyi, ktlkten sakndrmay emreden ayet bunu ifade eder. Buna riayet etmeyen de vekleti bozmu olur.27

4-Kadn

slam diniyle ilgili yaplan tartmalarda zerinde en ok durulan konulardan biri kadnlarn slamdaki yeridir. Osmanlnn ykl ve Cumhuriyetin kurulu srecinde de bu konu youn bir biimde tartlmtr. slamn kadna bir ta-km haklar verip vermedii, kadn yceltip yceltmedii gibi konularda iki kart dnce belirgin hale gelmitir. Bunlardan biri, slamn kadna gerek deerini ve haklarn sunmaddr ki, bunlarn argmanlar genelde, kadnn ahitlii, mirastaki pay, geimsizlik yaptnda dvlmesi ve sosyal hayatta kendisine biilen konumdur. Bunun tam karsnda olan dnce ise, slamn kadna bir takm haklar vererek onu ycelttiidir ki bunlarn argmanlar da genelde slamn geldii dnemde dier milletlerde kadnn durumunun ok dk olmas karsnda, slamn onlara sunduu haklardr. Ahmet Aaolu kadn sorunuyla ilgilenmi ve bu konu hakknda slamlkta Kadn adnda hususi bir kitap yazmtr. Aaolu 1901 ylnda daha otuz bir yandayken kitabn Rusa olarak yazm ve Tifliste bastrmtr. Bu eser daha sonra Hasan Ali Ediz tarafndan Trkeye evrilerek 1959 ylnda Nebiolu yaynevi tarafndan yaynlanmtr. Onun bu eseri yukarda zikrettiimiz tar- 26 Aaolu, Tarihi Celse, s. 19. 27 Ayn eser, ss. 18-19.

Muh i t MERT


16

tmayla ilgili dncelerine yeterince k tutmaktadr. Aaolu slam dininin aslnda kadna nemli haklar salayarak onu, top-lum iindeki dk durumdan kurtarp ycelttiini ispatlama abas gtmek-tedir. Bunu ispatlamak iin de slam ncesi Araplarda ve randa kadnn ne kadar kt durumda olduunu gzler nne sermektedir. Ona gre kadn, slam ncesi Araplarda ve randa deersiz bir metadan baka bir ey deildi. Alnp satlan ve hibir hakka sahip olmayan bir varlkt. slam ise erkekle ka-dnn ayn maddeden yaratldn dile getirmek ve kz ocuklar doduunda onlardan utanmay knamak ve onlar diri diri topraa gmmeyi iddetle ya-saklamak,28 evlilikte onlarn rzasn almay art komak, onlarn rzas alnma-dan evlendirildikleri takdirde nikh akdini batl saymak, meru olan her trl ii ve mukaveleyi yapmalarna izin vermek, kocalarna sadk olmak, onlarn meru isteklerine itaat etmek ve ocuklarn emzirmekten baka ykmllk yklememek suretiyle29 kadnn deerini ykseltmitir. Hz. Peygamberin kadnlara kar davran, problemlerini halledii, onlara vaaz edii30 de onlara deer verildiini gsteren dier unsurlardandr. slam tarihinin ilk yllarnda onlarla srdrlen bu olumlu ilikiler ilerleyen zaman-larda kadnlarn toplum iinde tamamen yer almalar ve eitim, sanat, ticaret gibi sosyal faaliyetlerin iinde bulunmalar sonucunu dourmutur. Bununla ilgili olarak da slamn ilk devirlerinden balayarak Hindistandan Endlse uzanan slam corafyasnda baz alanlarda mehur olmu Mslman kadnla-rndan rnekler sunmaktadr.31 Bu alanda en ok tartlan birden fazla kadnla evlilik meselesini gndeme getiren Aaolu, bu hususta da slamn aslnda bir iyiletirme sreci meydana getirdiini sylemektedir. nk gerek Arabistanda, gerekse komularnda o ada poligami yaygnd ve bunun bir snr da yoktu. slam bunu drtle snr-landrd, fakat buna bir de art ilave ederek birden fazla evlenmeyi adeta im-knsz hale getirdi. Bu art eler arasnda adaletli davranma artdr. Adaletli davranma kalb ve hiss durumlara da amildi. Dolaysyla bu konuda erkekler elerine kar eit davranamayacaklar iin tek evlenmek zorundaydlar.32 Yani ona gre, bu mesele kadnn deerini dren deil, ycelten bir meseledir. Ancak, onun iddiasna gre kadn, slamdaki deerini bulduktan sonra d

28 Ahmet Aaolu, slamlkta Kadn, stanbul 1959, ss. 28-29. 29 Ayn eser, s. 30. 30 Ayn eser, ss. 29, 34-35. 31 Ayn eser, ss. 36-52. 32 Ayn eser, s. 32.



17

ve i etkilerle tarih iinde meydana gelen bir takm dnce krlmalar sebebiy-le yeniden deerini yitirmeye balad. Bu noktada asl kabahatin slamda ol-madn, kabahatin onu yanl anlayan ve topluma aktaran kimselerde oldu-unu belirten Aaolu; Ne Kuran ne eriat bizatihi yenilie engel deildir. Ancak bunlarn propagandaclar, ulema ve eyhler, ahsi menfaatleri uruna Mslmanla, medeniyetle badamayan bir mahiyet vermeye almlardr der.33 Bundan kurtulmann aresinin de slam softalktan uzak ada bir an-layla yeniden anlamakta olduunu ifade etmektedir. Onun tabiriyle bunu yapacak olan demir iradeli, cesur ve fedakr bir reformatrdr.34 Aaolu arafn ve haremlik-selamln ran etkisiyle Araplara ve dolay-syla slama girdiini, ulemann ise bazen art niyet, bazen de yanl anlamalar-la bunu Kurann emriymi gibi telakki ettiklerini ileri srmektedir.35

5. Aile

Aaolu aileyi, birey ile toplum, doayla insanlk, maddi hayatla manevi hayat arasnda atlan ilk esasl kpr, toplumsal hayatn ilk ve en devaml hcresi olmakla birlikte bireysel hayatn en samimi ve kutsal oca, hayvani eilimlerin en ak rnei olmakla birlikte, insani ve manevi zelliklerin en yksek bir top-lant yeri olarak nitelemektedir.36 Bu nitelikler sebebiyledir ki aile, sadece basit hayvani eilimlerin sonucunda olumu bir toplumsal birim olarak grlme-meli, aksine yksek insani deerlerin retildii ve yaand bir mektep olarak mtalaa edilmelidir. Dolaysyla aile kurumu salam temeller zerine kurulma-l ki, aile bireyleri birbirinin refah ve mutluluu iin alsn; bylece refah ve mutluluk topluma da yanssn, milli birlik ve btnln salanmasna katkda bulunsun. Aksi takdirde toplumsal dejenerasyona sebebiyet verir.37 Aaolu, aile yapmz da ele almakta ve bizim aile yapmzn temelindeki iki zayf noktaya dikkat ekmektedir. Bunlardan birincisi evlenme usul, ikin-cisi de hak ve sorumluluklar konusudur. Birinci hususla ilgili olarak, yuva ku-racak olan kadn ve erkein birbirini tanyp sevmeden bazen evlendikleri gece birbirlerini gryorlar- ve genellikle ailelerin ynlendirmesiyle evlilikler yaptklarn, halbuki bunun aile kurmak iin yetmeyeceini, taraflarn birbirle-rini daha yakndan tanyacaklar serbest ortamlar olmas gerektiini sylyor.

33 Ayn eser, s. 53. 34 Ayn eser, s. 53. 35 Ayn eser, ss. 33-35. 36 Ayn eser, s. 89. 37 Ayn eser, ss. 90-93.

Muh i t MERT


18

kinci hususla alakal olarak da evlilik yapan taraflarn, kendilerini sanki sadece cinsel zevkleri iin bir araya gelmi kiiler olarak grdklerini, bunun tesinde bir takm hak ve grevlerle bu kurumu oluturduklarnn farkna varmadkla-rn, bu yzden de kk tartmalar, ani fkelenmeler neticesinde erkein le-hine olarak ailenin ykldn sylyor. 38 Aaoluna gre ite bu iki sebepten tr bizde aile kurumu zayf temeller zerine kurulmaktadr. Aaolu Trklerde ok elilik ho karlanmasa da aile yapsnn, erkein lehine, kadnn aleyhine olacak ekilde kurulmasndan dolay eler arasnda meydana gelen dengesizliin, ocuklarn ruhsal yaplarnda olumsuz etkiler braktn ileri srmektedir. Haklar bir tarafa, sorumluluklar dier tarafa yk-lenmi olduundan, kadn daima zayf konumda kalm ve bu yzden cemiyet-te nice kadnlar ve gen kzlar zayi olmutur. Ayrca eski usul evlenmelerin, sevgiye dayanmamalar sebebiyle aile ii balar ok zayf braktn ve en k-k bir sarsntda ailelerin dalp yok olduunu da iddia etmektedir. Buna kar o, aile kurumunun eit haklar ve sorumluluklar esasna dayal bir anlama ile ve elerin birbirini tanyp severek kurulmas gerektiini savunur.39

6-Ahlk

Aaolunun zerinde en ok durduu ve hayflanarak iledii konulardan biri de ahlaktr. Milletlerin kabul ettii ahlaki ilkeler noktasnda bir farkllk olma-d, ama uygulamada baz farkllklar bulunduuna dikkat eken Aaolu, bizde ahlakn sadece cinsel ahlaka hasredildiini, onun da sadece kadnlara uygulandn ve ahlaki meyyidelerin ilemediini de sylemektedir.40 Ona gre, ahlakta meyyidenin olmas ok nemlidir ve meyyidesiz ah-lak kurallar, yok hkmndedir. Peki ahlakn meyyidesi var mdr, varsa ne-dir? Ahlaki meyyideler toplum vicdannda ahlaki kurallar ineyenlere kar gsterilen tepki, knama ve dlamadr. Bunlar sosyal problemleri yok etmenin veya en azndan azaltmann en nemli faktrdr. Bizde yerleen anlaya g-re, sadece zina eden veya hafif merep olan kadnlar dnda, ahlaki kurallar ineyenler iin toplum vicdannda bir nefret ve dlama olumamakta veya tam olarak teekkl etmemektedir. Hatta tam tersine ahlakszlkla nitelenecek kiiler belli makamlar elde ettikten sonra herkesin iltifatna mahzar olmakta-dr. Bu da fertleri ahsiyetsizletirmekte, toplumsal dejenerasyonu artrmakta-dr. Aaolu, meyyideden yoksun ahlkn bireyleri nasl ahsiyetsizletirdii-

38 Aaolu, Medeniyet, ss. 94-95. 39 Ayn eser, ss. 96-98. 40 Ayn eser, s. 44.



19

ne ve toplumu yozlatrdna rnek olarak Osmanlnn son dneminde jur-nalcilikle itham edilen Ali Kemali gstermektedir. Onun anlattna gre Ali Kemal daha sonra Maarif Bakanlna getirilmi ve niversite hocalar dahil herkes ona sayglarn sunmutur. Yine o, Gazeteciler Cemiyetine ye olmu ve onun jurnallerini yaynlayan Celal Nuri, onunla birlikte olup ayn cemiyette yan yana oturmulardr.41 Bu durum ona gre ahlaka mugayir bir davran olup toplum vicdannda tepki grmeli, halk bu tr ahlakszlk yapanlara itibar etmemelidir. Aaoluna gre, ahlk sadece cinsel konularla snrlamamalyz. Bu hu-sustaki hassasiyetimizle birlikte sadakat, vefa, vazifeperverlik, hak ak, hakikat sevgisi gibi daha yksek, daha mspet ahlaki sahalara da yeterince nem ver-meliyiz.42

7-Din Eitimi ve retimi

Aaolu din eitimi ve retimi hususuna da temas etmektedir. Okullarda okutulan din derslerinde teferruata ait kuru ve cansz bilgilerle ocuklarn ruh ve dimalarnn ezildiini, zihinlerinin anlamlarn kavrayamadklar eitli kavramlarla boulduunu sylemektedir. Ona gre, ocuklara verilmesi gere-ken, slamiyetin onlardan nasl birer insan olmalar gerektiine dair talepleri-dir. Yoksa zorla retilmi baz kavramlar ve ou kendisine lazm olmayan detay bilgiler aslnda ocuun ruh dnyasna insani nitelik olarak bir ey kat-mamaktadr. nk teferruata ait bilgiler insan ne dindar eder, ne de ahlkl klar. Bu noktada o, Hilafet merkezi stanbul okullarnn program hazrlanrken Kurandan srf ahlkla ilgili ayetlerin toplanarak bir btn eklinde ezberletil-mesi ve hem de tercmelerinin retilmesini teklif ettiinden bahsetmektedir. Bu suretle ocuk, ayetleri anlayarak ezberlemenin zel zevkine varacak ve -renmesi kolaylaacaktr. ocuklar ruhlarnda meydana gelen bu ferahlkla hem Kurana daha kolay yaklar, hem de ruh ve kalplerini yceltecek ve aydnlata-cak kaidelere alrlar. O, samimane olan bu teklifinin, din retimi kalksn ek-linde anlald iin tepki grd ve yanl anlaya kurban gittiinden bah-setmekte, bununla ilgili zntlerini dile getirmektedir.43

41 Aaolu, Medeniyet, ss. 43-48. Cemil Meri bu deerlendirmenin salkl olmadn d-

nm olmal ki Bu lke adl eserinde Celal Nuri ile Aaolunun arasndaki husumete ksa-ca temas ederek bunun sanki husumetten kaynaklandn sylemek istemektedir (s. 67).

42 Ayn eser, s. 77. 43 Ayn eser, s. 59.

Muh i t MERT


20

Aaolunun konuyla ilgili dikkat ektii dier bir husus da, slam top-lumlarnda dinden ayr bir ahlk retiminin bulunmad hususudur. Bu se-beptendir ki, slam dnrleri ahlaktan bahsetseler de, alanla ilgili mstakil eserler vermemilerdir. Geri Ahlak- Nasri, Kelile ve Dimne, Bostan ve Glistan gibi ahlkla ilgili tarihe mal olmu be eser mevcuttur. Ancak bunlar hem ait olduklar Arap, Fars ve Hind kltrlerinin zelliklerini yanstmakta hem de kendi alarna ait bulunmaktadrlar. Bu noktada an ruhunu yanstacak ah-lak kitaplarna ihtiya bulunmaktadr. Bunun tabii bir neticesi olarak medrese-lerde ahlak dersleri okutulmam ve dersler konulduunda da konuyu ileye-cek ders kitaplar bulunamamtr.44 Ayrca, ynetim usullerinin deitii modern ada, eskinin monarik d-zen idarecilerine bu kitaplarda yaplan tavsiyeleri, kanun, kural ve ynetmelik-leri belli olan katlmc demokrasilerdeki idareciler iin birer t olarak -retmeyi de Aaolu ok sama saymaktadr. Buna Sadinin Glistanndan eit-li rnekler vererek eletiriler getirmektedir. Sadinin sultana nasihat sadedinde, Eli altndakilere zulm reva gren bir padiahn dostu, skntl gnnde ze-rine yryen dman olur. Tebayla sulh halinde ol da, dmann savandan emin olarak otur. nk teba, adil hkmdarlara asker olur. Zayf tebaya merhametli ol ki, kuvvetli dmandan zahmet grmeyesin dedim szn45 naklederek, hakka hukuka ait tek cmle bulunmayan, halk acnas mahluklar gren bu anlayla, Montesquienn Kanunlarn Ruhu, J.J. Rousseaunun timai Mukavelede ileri srdkleri nazariyeler arasndaki uuruma dikkat ekmekte-dir. Bu balamda hkmranln kaynan halkta gren, halkn idareye katl-mas ve idareyi denetlemesi anlamnda lkede yaygnlaan demokratik anlay-a ramen okullarda ve medreselerde hala ahlk eitimi sadedinde, Allahn yeryzndeki glgesi olarak nitelenen padiahlarn hayat ve karakterlerine dair baz hikyelerin okutulmasn byk bir eliki olarak grmektedir. Aa-olu, Hilafet merkezi olan stanbuldaki okullarn programlar dzenlenirken sadece Farsa derslerinde okutulmak zere Sadinin Bostan ve Glistanndan Fars edebiyat rnekleri olarak okutulabilecek baz metinleri belirlemek iin ad geen eserleri szgeten geirmeyi teklif ettiyse de bu teklif, sarkl mollalar tarafndan tepkiyle karlanm ve reddedilmitir. O, bunu, akp giden hayat-mza nasl yzyllar nce yaayp lm bir takm kimselerin hkmettiinin bir gstergesi olarak deerlendiriyor. Onlarn kanaat, tevekkl, itaat, teslimiyet

44 Ayn eser, ss. 62-63. 45 Ayn eser, ss. 65-68.



21

gibi retilerinin halkta teba zihniyeti oluturduunu, bylece gdlmekten kurtulamadn sylyor.46 Bat ve Dou medeniyetleri arasndaki farkn, onlarn kaynaklarndan or-taya ktna iaret eden Aaolu, Bat medeniyetinin temelinde Yunan edebi-yatyla Roma hukukunun, slam medeniyetinin temelinde ise ran gelenekleri-nin olduunu ileri srmektedir. Batllarn Eski Yunan ve Roma rnekleriyle bydklerini, bizim ise Isfahandan irazdan rneklerle yetitiimizi, ara-mzdaki farklarn da buradan ortaya ktn syler. O, bunlardan birincisini stc, ferahlatc, tevik edici ve hayat verici, ikincisini ise kurutucu, kl edici, ldrc olarak niteliyor. Sonuta, bunlardan birincisinin neticesi, 1226da n-gilterede Hrriyetlerin Byk Berat, 1789da Fransada Fransz nklab ile nsan Haklar Evrensel Beyannamesi, ikincisinin sonucu da slam milletleri-nin mahv ve perianiyeti olmutur. Halbuki Yunan edebiyatyla Roma huku-ku, ran geleneklerinden daha ziyade slam esaslarna uymaktadr.47 O, bura-dan hareketle Yunan, Roma ve Avrupa kavimlerinin kahramanlk devirlerine ait eserlerin hem dilimize evrilmesini hem de zel bir dikkatle okullarmzda okutulmasn istemektedir.48 Rus ve Fransz devrimlerini rnek gsteren Aaolu, bunlarn temelinde onlarn felsefe ve edebiyat eserlerinin olduunu syler. Bizde edebiyatn son zamanlardaki birka istisna dnda- hayal rn ve gerek hayattan kopuk olduunu, felsefenin de bir meslek olmadn, etrafnda zmreler toplanarak ciddi tartmalar yapmadklarn ve bu yzden bir nazariye haline gelemediini sylemektedir.49 Din eitiminin en nemli meknlarndan olan camilerde de durumun okul-lardan farkl olmadn dile getiren Aaolu, camilerin genellikle Cuma ve bayram namazlarnda toplanlan yerler olduunu, o gnlerde yaplan hutbe ve vaaz gibi hitabelerde halkn ihtiyac olan konular yerine, asrlardan beri kalp-lam bir ekilde, ok kere halkn taassup ve cehaletini artran, mesajnn ne olduu anlalmayan, hurafe ve hikyelerin anlatldn sylemektedir. Oysaki Hz. Peygamber ve drt halife dnemlerinde, hutbelerde zaman ve meknn ihtiyalarna gre, gndelik problemlerin zmne, yksek din uurunun canlandrlmasna ve ahlaki prensiplerin yerletirilmesine ynelik mesajlar veri-lirdi. imdilerde ise yaplan bu konumalar, o gnlerin anlamnn, yani cemaati

46 Aaolu, Medeniyet, ss. 68-71. 47 Ayn eser, ss. 75-76. 48 Ayn eser, ss. 75- 77. 49 Ayn eser, ss. 104-108.

Muh i t MERT


22

toplamak ve bir cemiyet uuru oluturmak heyecann alamak olan amacnn zedelenmesine neden oluyor, hutbe ve vaazlar insanlarn camilerden uzakla-mas sonucunu douruyor. Buna ilaveten, ezan ve mevlit okumak gibi dier dini ayinler de insan ruhunu dini bir heyecana sevk edecek ekilde yaplm-yor.50

Deerlendirme ve Sonu

Aaolu, Bat medeniyetinin 20. yzylda gz kamatrc yapsndan etkilen-mi ve bu yzden onu ar vglere tutmu, ierisinde yetitii Dou medeni-yetini ise khnemi bir medeniyet grerek yermi bir Trk dnrdr. An-cak onun dncelerinin eitli mekn ve zamanlara gre deitii de bir ger-ektir. Hayatnda balca devir ve hakim fikir grlen Aaolu, daha ok, etkisi altnda kald fikirleri tayc bir zellie sahiptir. Azerbeycanda bu-lunduu sralarda yazm olduu slamlkta Kadn adl eseri ile stanbula gel-dikten hemen sonra kaleme ald siyaset, hilafet, milliyetilik, slam leminde kn sebepleri gibi konular inceledii makalelerinden yola ktmzda muhafazakr bir grnm sergileyen yazarmz, ttihatlarla birlikteliinden sonraki yazlarnda ve Malta srgn esnasnda yazm olduu Medeniyet adl eserinde dinde reform isteyen bir aydn durumundadr. Cumhuriyet d-neminde ise tamamen dinden kopuk liberal bir dnceye sahip olmutur.51 Ondaki bu fikr deiim ve dnmn sebeplerini tahmin etmek zor de-ildir. Kendisi geleneksel slam hayat tarzna sahip Doulu bir ailenin mensu-bu iken, nce Ermeni bir hocadan Rusa renmi, sonra Karabada Rus mek-tebine gitmi, oradan Parise gemi Batda yksek tahsil grm ve Batl ha-yat tarzndan, aydnlanma dnemi Bat dncesinden ciddi biimde etkilen-mitir. Bu yzden kendisine Frenk Ahmet denilmitir.52 Ama Bat dncesinin ve hayat tarznn etkileri onda stanbula gelip siyasal ve sosyal hayatn iinde yer aldktan ve Osmanl devletinin son yllarda yaanan problemleriyle yz yze geldikten sonra daha ak grlmeye balamtr. Zira yaanan sosyal ve siyasal problemlere zm arama abas, onu geleneksel dn ve yaay biimlerini sorgulamaya itmi, ilerleyen srete Sleyman Nazif, Babanzade Ahmet Naim gibi baz muhafazakr ve slamclarn direnciyle karlanca, eletirilerinin dozu artm, fikri dnm hzlanmtr. Cumhuriyetin kurul-masyla da daha farkl bir boyut kazanmtr. Aaolunun dnceleri zerine

50 Aaolu, Medeniyet, ss. 100-102. 51 Bk. Nuri Yce, Aaolu, Ahmet, DA, c. 1, s. 465. 52 Cemil Meri, Bu lke, stanbul 1974, s. 61-63.



23

doktora tezi hazrlayan Glseren Akaln da, onun sergiledii bu dnsel geli-imi olduka karmak bulduunu, onun dnemin artlarna gre zihinsel biri-kiminin baz unsurlarn vurgulu biimde ne kardn, dierlerini ise ihmal ettiini, dolaysyla yaamnn eitli devrelerinde savunduu dnceleri bire indirgemenin mmkn olmadn ifade etmektedir.53 Onun din konulardaki fikirleri ve bu fikirlerin tarihi seyri zerine elbette makale boyutunu aan almalar gerektiinin bilincindeyiz. Ancak onun bu mevzudaki dncelerini tantmay amaladmz makale boyutundaki bu almada fikirleri zerine baz deerlendirmeler yapmamz da kanlmaz ol-du. imdi onun din ve dinin ilikili olduu alanlarla ilgili baz isabetli buldu-umuz baz tespitleri ile birlikte, dnceleri iinde isabetli bulmadmz ve kendisine katlmadmz birka hususu zikretmeden geemeyeceiz. 1. nan ve ibadetler dnda, insan hayatn ilgilendiren dier hususlarla dinin tesadfi olarak ilgilendii/konu edindii tespitine katlmamz mmkn deildir. Zira dinin bu alanlarla ilgilenmesi ve hkm koymas da lh irade-nin yle tecelli etmesindendir. Nitekim Kuran, inan ve ibadet konularnn dndaki baz alanlarla ilgili hkmleri ifade ettikten sonra bunlarn hududullah/Allahn snrlar olduunu, bunlara uyulmas gerektiini syler ve bu snrlara uymayanlar kesin bir dille uyarr.54 Zamanla pratikler alanna dair hkmlerin deitii bir gerektir, ancak bu da Allahn insana bir itihatlar alan amasnn sonucudur. u halde dinin itihatlar alanndan tesadfi olarak bahsettiini sylemek isabetli olmasa gerektir. Belki inan ve ibadetleri dinin sabiteler alan, bunlar dndaki pratiklerle ilgili hkmleri ise deikenlerki bunlar bir ksm itibariyle itihaddir- alan olarak isimlendirmek daha uygun olacaktr. Bir de onun bu balamda, Hz. Peygamber eer hicretten nce vefat etseydi bugn elimizde sadece inan, ibadet ve ahlkla ilgili ayetler olacakt, dnya ilerini dzenleyen ayetler bulunmayacakt, zira onlar Medinede inmi-ti eklindeki szleri de dinin akn iradenin eseri olduu gereini gz ard ettiini gsteriyor. Ayrca bu sz kendi iinde de elikilidir. Zira namaz dn-da ibadetlerin de hemen hepsi Medine dneminde emredilmiti; eer byle erken bir vefat olsayd, onlar da dinin iinde yer almam olurdu. unu da ifade edelim ki o, farkl yazlarnda bu konuda farkl eyler de sylemektedir. rnein slam Mecmuasnn I. Cilt 2. saysna yazd slam leminde nhitatn Sebepleri balkl makalesinde yukarda zikrettiimiz g-

53 Glseren Akaln, Trk Dnce ve Siyasi Hayatnda Ahmet Aaolu, (Baslmam Doktora Tezi),

Hacettepe niversitesi, Ankara 1999, ss. 154-155. 54 bk. Kuran, 2/229-230; 4/13-14; 58/4; 65/1

Muh i t MERT


24

rlerin tam aksine, Filhakika slam insanlarn yalnz ruhi ve ahlaki cihetlerine te-mas etmiyor, bir de onlarn maddi ve hayati cihetlerini tanzim ediyor. slamiyet kavaid-i ahlakiye ve itikadiyyeden baka bir de ahkm ve eriat muhtevidir diyerek55 s-lamn hayatn dier alanlarndan tesadf olarak bahsetmediini ikrar etmi oluyor. Bu da onun farkl konjonktrel durumlardan etkilendiini, ya da eitli zaman dilimlerinde fikr deiimler geirdiini gsteriyor. Mesela Azerbaycan ve Rusyadaki mcadeleleri esnasnda daha muhafazakr fikirler ileri srerken stanbula gelip ttihad ve Terakki iine girdikten sonra daha reformcu, Cum-huriyetin kurulmasndan sonra yazd yazlarnda ise dinle pek fazla ilgili olmayan bir izgi takip ettiini gryoruz. Aaolunun, dini insan hayatnn maddi-manevi btn ynlerine hkim prensipler btn olarak gren anlay, insanlk tarihinin din konusunda ge-irdii bir devre olarak niteleyip Avrupann bu devreyi drt asr nce geirdi-ini sylemesini de isabetli bir yaklam olarak grmyoruz. Zira, Batl Hris-tiyan milletlerin srtndan atmaya altklar din anlay, ruhaniler meclisinin asrlar boyu millete dayatt bir din anlayyd. Halbuki slam bununla ayn kefeye koyarak kyas etmek doru olmasa gerektir. Zira slamda bir ruhban snf yoktur ve de dini anlama gayreti gden hibir mtehit itihadnn dinin kendisi olduunu iddia etmemitir. Dier dinlerde ise ruhani meclislerin sy-ledikleri dindir. Ayrca dinin insan hayatnn her ynne hkmeden yaps, onun karakterinin ve insan tabiatyla sk ilikisinin bir tezahrdr. Dolaysy-la dini onun grd gibi grmek de, insanlk tarihinin geirmesi gerektii bir devreyi Mslmanlarn geirmesi gerektiini sylemek de isabetli olamaz. 2. Aaolunun, Hz. Peygamberin ve sahabenin Arap milli birliini kur-mak iin alt ve bunu gerekletirme yolunda Arabistanda yalnz Arap kavmi ve yalnz slam dini olmas esasn benimsedii, bu yzden orada baka millet ve baka din iin hayat hakk tannmad grne de katlmamz mmkn deildir. Zira bu, tarih gerekleri tersine evirmek, slamiyeti yalnz-ca bir rkn dini olarak grmek anlamlarna gelir. Halbuki bunun tam tersine, Peygamberimizin Hristiyan, Yahudi ve dier din mensuplarna eitli anla-malar erevesinde, Mslmanlarn idaresi altnda yaamaya izin verdii, bu erevede pek ok kabile ile anlamalar yapt, belgeleriyle ortadadr.56 Zaten Aaolu daha sonra makalesinin ilerleyen ksmlarnda bu gerei, nceki sy-

55 Ahmet Aayef, slam leminde nhitatn Sebepleri, slm Mecmuas, Yl: 1329-1332, c. I,

say: 2, s. 55. 56 Hz. Peygamberin yapm olduu anlama metin ve tercmeleri iin, Muhammed

Hamidullah, slam Peygamberi: el-Vesiks-siyasiyye adl eserlerine baklabilir.



25

lediklerini tekzip eder biimde dile getirmitir. Aaolunun milliyetilik ve din arasndaki ilikiyi aklarken kulland kavramlara verdii anlamlarda da bir netlik olmad gze arpmaktadr. O, asabiyet kavramn rklk, kavmiyetilik tabirini de milliyetilik manasnda kullanmakta, Ama slamiyeti Arap rkna tahsis etmektedir. Bu ise kabul edile-bilecek bir iddia deildir. slam lemmul bir dindir, bu itibarla rk fark g-zetmeksizin btn insanl kucaklar. 3. Hilafet ve devlet ynetimi konularnda Aaolunun bir hayli kafa yor-duunu, gerek Hz. Peygamber dnemi, gerekse halifeler devri tarihi verilerini iyi tetkik ettiini gryoruz. Onun bu hususlardaki dncelerini gereki ve isabeti buluyoruz. Bize gre o, Cumhuriyetin olmazsa olmaz artlarndan say-d, ynetimde tevarsn yokluu, rann ileyii, icraatlarn denetlenmesi ve kiisel haklara riayet ilkelerine Hz. Peygamber ve zellikle ilk iki halife dne-minde tam olarak riayet edildii, bu yzden ilk slam devletinin tam anlamyla halk bir Cumhuriyet olduu tespitinde son derece hakldr. Ayrca ilerleyen zamanlarda devlet idaresi erkinin yine belli fertlerin elinde toplanmasn ya da daha ak bir ifadeyle syleyecek olursak, slamn topluma vermi olduu y-netim yetkisini, halkn devleti idare edenleri kutsal ve tanr gibi grp kendile-rini de onlarn kullar telakki etmeleri sebebiyle tekrardan bireylere vermesini, gelenein hortlamasna ve yabanc kltrlerin etkisine balamas da yine nemli bir tespittir. 4. slamn kadna verdii haklar konusunda Aaolunun mspet yakla-m da takdir edilecek bir yndr. Ancak bu konudaki dncelerini Rus-yada bulunduu srada kaleme ald slamlkta Kadn adl eserinde dile getir-dii iin olduka muhafazakr ve slam savunan bir yaklam sergiledii ak-tr. Dolaysyla stanbula geldikten sonra bu fikirlerini koruyup koruyamad tartlabilecek bir husustur. Ancak Medeniyet kitabnn Aile blmnde (ss. 88-93) sylediklerine baklrsa pek de ayn fikirlerini koruyamad ma-hede edilir. 5. Aaolunun aile yapmzla ilgili ileri srd eletirilerden birincisi, yani bireylerin geleneksel usullerle ve birbirini tanmadan aile oca kurduklar ve bu sebeple aile yapsnn zayf olduu eletirisi ok hakl gibi grnse de, bu alann suiistimale ak olmas, onun hakllk payn azaltmaktadr. Zira niceleri birbirini tanmak iin balattklar flrt ve arkadalk ilikisi srecinin bir yerin-de karlatklar suiistimal sonucu madur olmaktadr. Ayrca, nicelerinin by-le bir iliki sonucunda birbirlerini yeterince tandklar, sevdikleri kanaatine ulap evlenmelerine ramen, evlendikten sonra yaadklar bir takm problem-ler karsnda birbirlerini henz tanyamadklar kanaatine ulap bu yzden

Muh i t MERT


26

ayrldklarna da ahit oluyoruz. kinci eletirisine, yani aile kuran taraflarn birbirlerine kar hak ve sorumluluklar olduunun farkna varmadan yuva kurduklar hususuna katlmamak ise mmkn deildir. Ancak, zayf taraflar bulunsa da Trk aile yapsnn, Bat toplumlarndaki aile yapsna nazaran sa-lam temeller zerine kurulu olduu ortadadr. Her ne kadar gnmzde Trk aile yapsnda zlmeler oalsa bile Bat toplumlarndaki boanma oranlar-nn ykseklii, bunu aka ortaya koymaktadr. 6. Aaolunun tartmaya at ahlak meyyide konusundaki tespitini de nemli buluyoruz. Her ne kadar ahlk, meyyidesiz sosyal kurallar olarak tanmlansa da aslnda onun meyyidesinin toplum vicdan olduu, ahlakszlk yapanlarn, en azndan itibar grmeyerek halktan tepki grmeleri gerektiini dile getirmesi de bizce mhimdir. Demek ki toplum ayakta kalmay, varln salkl biimde srdrmeyi istiyorsa, kendini iten ie rten ahlakszlklara kar bu mekanizmay kullanmaldr. Yine onun ahlak yalnzca cinsel konular-la snrl gren anlaya getirdii eletiri de yerinde bir eletiridir. 7. Aaolunun din eitim ve retimi konusundaki dncelerine katl-mamak da mmkn deildir. Eitim-retim mevzuunda gnn artlarn ta-kip etmek, an imknlarndan yararlanmak gerekir. Ancak ahlk ve dab retilerine dair onun klasik Dou kaynaklarn kmseyen tavr, onlarn kh-nemi, ilerinde hak ve hakikate dair tek cmlenin bile bulunmadn, halk acnas mahluklar grdn dile getiren dnceleri ve bunun karsnda Bat medeniyetinin kaynaklarna atfettii deer salkl olmasa gerektir. Aaolunun Avrupa medeniyeti hakkndaki son derece yceltici, hatta kutsayc ifadeleri de bize gre isabetli gzkmemektedir. Zira onun bu kadar ycelttii Bat medeniyetinin rn olan kapitalist evlatlarnn, smrgecilik ve kleletirme faaliyetleriyle dnyay ve insanl talan etmesi bir tarafa, yirminci yzyln balarnda Trk milletinin bana nasl t, her biri bir taraftan saldrarak bu milleti vatanndan etmeye alt zihinlerimizde tazeliini ko-rumaktadr. Bu manzara, insan ve ahlk deerlerin, teknolojik ve ekonomik ykseli-lere paralel gelimedii durumlarda, gl olanlarn nasl zararl hale geldiini gstermektedir. Nitekim Tolstoy bunu ak yreklilikle u itiraf yapar:

Tarihin hi bir dneminde 19. yzyldaki kadar maddi baarya ulalamad. Fakat yine tarihin hi bir dneminde giderek canavarlaan, ahlkszlaan ve insann hayvani duygu-larna hi bir kstlamann getirilmedii bir hayat da yaanmad. 19. yzylda ulalan maddi ilerleme gerekten muazzam, fakat bu ilerleme Neronun zamannda bile ahit olunmayacak ekilde ahlkn en temel artlarn ihmal etme pahasna satn alnd ve ha-



27

len de satn alnyor.57

Aaolu bunlara kar vatan kurtarma mcadelesi vermi bir aydn olarak slam medeniyetini kltc, aalayc ifadeler kullanarak khnemi gs-termesi; Bat medeniyetini ise yere ge sdramamas onun adna bir talihsiz-liktir. Bu sebeple o, Cemil Meriin de ar eletirilerine maruz kalmtr.58 Sonu olarak, ilk okunduunda parlak, cazip fikirlere sahip gibi grnen, fakat biraz incelendiinde oturmam dncelere, iyi tahlil edilmemi fikirlere sahip olduu anlalan, eitli fikr ve siyas ortamlara gre gelgitler, farkl ha-diseler karsnda savrulmalar yaayan bir Aaolu buluyoruz karmzda. Durumun byle olmas onun dnceleri zerinde bir gvensizlik sisi meyda-na getiriyor.

57 Lev Tolstoy, Din Nedir?, ev.: Murat iftkaya, stanbul 1995, s.33. 58 Meri, age, ss. 63-67.

Documents

OSMANLI’DAN CUMHURİYET’E GEÇ SÜREC NDE …ilafdergi.hitit.edu.tr/Makaleler/1307147738_10.1.pdf · onda derin etkiler b ırakmış ve Türk-İslam milletlerinin kendilerini