Osnovi Transportnih i Komunikacijskih Sistema (Skripta)

8/10/2019 Osnovi Transportnih i Komunikacijskih Sistema (Skripta)

1/30

Osnovi transportnih i komunikacijskih sistema

SistemPod sistemom se moe podrazumjevati bilo koji fiziki sistem ije je funkcionisanje utoku vremena mogue opisati promjenom stanja sistema. To je kompleks elemenata kojise nalaze u meusobnoj interakciji.

Elisova def. sistema:Sistem se moe odrediti kao neki skup elemenata sainjen zadostizanje unaprijed zadanog cilja.

Vujaklijina def. sistema:Sistem je odreeni sastav, cjelina, skup odreenih dijelova ilicjelishodno sastavljena cjelina.

Opa teorija sistema prouava sisteme koji se mijenjaju, dinamike sisteme. Poreddinamikih, postoje i statiki sistemi.

Sistemje skup f-ja sa relacijama izmeu njih i njihovih procesa.

Funkcijaje najvii element sistema ili skup procesa.

Procesje grupa logistikih, zavisnih odluka i aktivnosti kojima se ostvaruje logika f-ja.

Aktivnostje djelatnost na usmjeravanju i izvravanju zadataka koji se planiraju povremenu i neposrednim resursima.

Relacijepovezuju sistem u cjelinu.

Zajednike osobine sistema

-

sistem predstavlja cjelokupni kompleks elemenata koji su u interakciji-

sistem ostvaruje posebno jedinstvo sa vlastitim okruenjem-

sistem u naelu predstavlja podsistem nekog veeg sistema-

podsistem datog sistema je obino sistem na nioj ljestvici

Saobraajni sistemkao dinamiki sistem ima svoju f-ju, strukturu (elemente sistema),

hijerarhiju, okruenje i dinamiku.

Elementi saobraajnog sistema:-

saobraajnice (eljeznike pruge, putevi, vodeni koridori...)-

stabilni objekti (aerodromi, luke, eljeznike i autobuske stanice, cjevovodi...)-

vozna i plovna sredstva (brodovi, kamioni, autobusi, avioni....)-

sredstva za manipulaciju teretom (viljukari, dizalice, transportne trake...)-

kadrovi koji obavljaju saobraajnu djelatnost-

razliite organizacije u saobraajnoj privredi (kole, naune ustanove...)


2/30

-

nematerijalni elementi (ljudsko znanje, iskustvo, metode odluivanja, propisi...)Funkcijasaobraajnog sistema je da to je bolje mogue zadovolji sve potrebe zakretanjem u nekom drutvu, za premjetanjem robe, prevoza ljudi, prenosa informacija islino.

Naukaje jedinstveni funkcionalni sistem objektivnih ljudskih saznanja o svijetu uodredjenom historijskom razdoblju, o objektivnoj stvarnosti do kojih se dosla svjesnomprimjenom odredjenih objektivnih metoda istrazivanja.

Nauka je skup znanja svih ljudi. Dijeli se na:

-

prirodne nauke(prirodni zakoni kretanja tijela kroz razliite sredine)-

tehnike nauke(tehnoloko-tehniki uslovi organizacije prevoza i kretanjasredstava)

-

drutvene nauke(drutveni i ekonomski uzroci, okviri i posljedice uspostavljanja ifunkcionisanja razvoja drutva)

Saobraajna naukaje skup svih ljudskih znanja o saobraaju i uzajamnosti dejstvasaobraaja i sredine u kojoj se odvija.

Osnovni pojmovi

Prometu ekonomskoj znanosti oznaava cirkulaciju robe, novca i vrijednosnih papira, tj.promjenu oblika vrijednosti iz robnog i novani oblik i obratno. Promet je uslovtransporta i ne moe biti privredna djelatnost.

Saobraajje skup razliitih transportnih i PTT usluga koje kao samostalne privrednedjelatnosti imaju korisne uinke: premjetanje materijalnih dobara, prevoz ljudi iinformacija i sl.

Transportpredstavlja izraz koji se odnosi na sam prevoz i obuhvata premjetanje osoba idobara, kao i drugih stvari. Mogu je i bez kretanja transportnih sredstava (naftovodi).

Prometje moguc samo kretanjem prometnih sredstava na putu izmedju prostornoudaljenih mjesta dok taj uvjet nije bitan za transport.Transport je moguc i bez kretanja transportnog sredstva.Bez transportapromet ne moze biti privredna djelatnost,on to postaje samo kroz transporti to tako da je upravo sam transport ta djelatnost jer znaci prijenos ili prevoz. U skuptransportnih poslova ubrajamo ne samo premjestanje nego takodjer sve procese sautovarom, istovarom, odnosno pretovarom

Prevoz/prijenosoznaava promjenu mjesta ljudima, stvarima i porukama.

Saobraajna uslugaoznaava prevoz za druge uz naknadu za uinjenu uslugu.

Saobraajna djelatnostje ljudska djelatnost koja mijenja mjesto nekome ili neemu.


3/30

Saobraajna infrastrukturapredstavlja svu putnu, eljezniku, pomorsku i ostale vidoveinfrastrukture i ine je saobraajnice i terminali.

Terminalisu pragovi svakog saobraajnog sistema iji je zadatak prijem i otprema robe,putnika i informacija.

Pod PTT prometomuglavnom se podrazumjeva djelatnost prenosa vijesti i saopenja upisanom obliku (pota) ili u obliku govora i signala (telekomunikacije).

Saobraajno sredstvopredstavljaju vozila ili mediji namjenjeni za izvrenje transportnogzadatka i slue za prevoz ljudi, robe i informacija.

Saobraajni putevipredstavljaju povrine koje slue za kretanje saobraajnih sredstava i

informacija.

Autoputje javni put posebno izgraen i namjenjen iskljuivo za saobraaj motornihvozila definisan posebnim saobraajnim propisima za njegovu izgradnju, signalizaciju ikoritenje.

Magistralni putje javni put koji povezuje vee gradove i vanija privredna podrujajedne drave i nadovezuje se na magistralne puteve susjednih drava.

Lokalni putje javni put koji povezuje naselja na teritoriji opine.

Brzi putje javni put namjenjen za saobraaj iskljuivo motornih vozila.Putje svaki javni put i nekategorisani put na kojem se obavlja saobraaj.

Raskrsnicaje povrina na kojoj se ukrtaju ili spajaju dva ili vie puteva.

Motorno voziloje vozilo na motorni pogon koje je prvenstveno namjenjeno za prevozljudi ili tereta na putevima ili koje slui za vuu prikljunih vozila namjenjenih za prevozljudi ili tereta,vozila za prevoz lica ili tereta koji se krecu po sinama, bickla sa motorima,traktora i drugih vozila na motorni pogon koji nisu prvenstveno namjenjeni za prevoz licaili tereta.

Transportni lanacje organizacijski i tehniko-tehnoloki sinhronizovana operacijaotpreme, transporta, prekrcaja, skladitenja i isporuke konkretne robe.

Telekomunikacijski prometpredstavlja prenos razliitih oblika informacija (govor, tekst,podaci) putem telekomunikacijske mree prema utvrenim protokolima i pravilimaodvijanja prometa.


4/30

Telekomunikacijska uslugaje specifian skup mogunosti prenosa i dodatnogprocesiranja informacija koje su dostupne i raspoloive korisnicima preko definisanihmrenih suelja.

Paketpredstavlja blok informacija odreene duine koji je opremljen (adresama izatitom) da moe samostalno putovati mreom od vora do vora prema odreditu.

Kanalje konekcijski put odreene pojasne irine koji se uspostavlja od kraja do kraja uzekskluzivno koritenje za vrijeme trajanja razgovora ili sesije.

Inteligentni transportni sistem (ITS)predstavlja primjenu senzorskih, informacijsko-komunikacijskih i upravljakih tehnologija kojima se postie uinkovitiji, sigurniji ikomforniji prenos razliitim prometnicama.

Intermodalni transportje tehnologija kojom se u prevozu robe, istovremeno, koriste dvasavremena i odgovarajua transporta sredstva gdje prvo transportno sredstvo sa teretompostaje teret za drugo transportno sredstvo, s tim da se transportni proces odvija najmanjeizmeu dvije drave.

Kombinirani transportje nain prevoza robe kojima se na jednom transportnom putu odmjesta proizvodnje do mjesta potronje, kombinirano, koriste najmanje dvije vrstesavremenih prevoznih sredstava iz dvije ili vie prometnih grana.

Integralni transportje nain transporta robe pri emu se roba ne ukrcava neposredno natransportno sredstvo, nego se slae na palete ili u kontejnere te oni tako zajedno s robom

postaju teret koji efikasno i racionalno mogu preuzeti sredstvo svih oblika transporta.Monomodalni transportje transport od vrata do vrata i obavlja se samo jednim oblikomtransporta.

Uvodna razmatranja

Saobracajni sistem je skup svih sredstava i komunikacija kao i oblika organizacijenjihovog koristena koji sluze savladjivanju prostorne razdvojenosti u jednom odredjenomvremenu i na datoj teritoriji. Iz ovog proizilazi da struktura saobracajnog sistema cinesaobracanice i saobracajna sredstva razlicitih saobracajnih grana.

U zavisnosti od vidova saobraaja i komunikacija imamo:

-

kopneni saobraaj (drumski, cjevovodni, eljezniki)-

vodeni saobraaj (pomorski, rijeni, kanalski, jezerski)-

zrani saobraaj (avionski, helikopterski, jedriliarski)-

komunikacije (pota, telekomunikacije)-

ostali/vertikalni saobraaj (iare, uspinjae, lift)

U zavisnosti od vrste saobraaja i komunikacija imamo:


5/30

-

motorni saobraaj (automobilski, traktorski, motociklistiki)-

zapreni saobraaj-

pjeaki saobraaj-

tovarni saobraaj-

nosaki saobraaj-

biciklistiki saobraaj-

saonice

Sredstva eljeznikog saobraaja su vuna vozila (lokomotive) i vuena vozila (vagoni).U komunikacije eljeznikog saobraaja spadaju pruge i stanice.Nain organizacije je u 99% sluajeva javni.

Sredstva drumskog saobraaja su vozila.

U komunikacije drumskog saobraaja spadaju putevi i saobraajni terminali.Nain organizacije je javni saobraaj (JAS), prevoz za sopstvene potrebe (PSP) i privatniprevoz (PP).

Sredstva zranog saobraaja su avioni, helikopteri i jedrilice.U komunikacije zranog saobraaja spadaju koridori leta i terminali aerodromi.Nain organizacije je JAS, PSP i PP.

Sredstva telekomunikacijskog saobraaja su paketi i signali.U komunikacije telekomunikacijskog saobraaja spadaju kanal, pristupna centrala,tranzitna centrala i spojni vodovi.

Nain organizacije je JAS i PP.Sredstva potanskog saobraaja su potanska vozila sa poiljkama, potanska vrea ilikontejner, poruka koja putuje mreom...U komunikacije potanskog saobraaja spadaju potanski objekti, tehnika sredstva ilinije.Nain organizacije je JAS.

Nain organizacije predstavlja transport, a sredstva i komunikacije predstavljajusaobraaj.Saobracajnu infrastrukturu predstavlja saobracajnice+terminali.Saobracajne grane se medjusobno razlikuju kako u pogledu oblika organizacije tako i

prema saobracajno-tehnickim karakteristikama svojih sredstava. Ove razlike opredjeljujui specificnu ulogu i zadatke svake od njih, u okviru saobracajnog sistema kao cjeline.Sa gledalista metoda i mjera opce saobracajne politike, potrebno je razlikovat pojamsaobracajnog sistema od pojma transporta kao privatne djelatnosti. Dok saobracajnisistem predstavlja u sustini tehnolosko-tehnicki pojam, kao skup sredstava i organizacijenjihovog koristena, koji sluze za savladjivanje prostorne udaljenosti, dotle transport kaoprivredna djelatnost obiljezava drustveno-ekonomsku funkciju koristenja ovih sredstava.Iz ovog proizilazi da razvijenost i struktura saobracajnog sistema koji su uslovljenirazvojem nauke i tehnike, kao ni sam naucni i tehnicki napredak, ne mogu uskladjivati sa


6/30

privrednim razvojem, posto i sami predstavljaju jedan od osnovnih faktora tog razvoja.Suprotno ovome, transport kao privredna djelatnost tj obim i uslov koristenja sredstavasaobracajnih grana, drugim rijecima, obim i asortiman saobracajne proizvodnje mogu seuskladjivati sa potraznjom saobracajnih usluga na isti nacin kao sto se proizvodnja ostalihprivrednih djelatnosti uskladjuje sa potraznjom njihovih proizvoda. Ove bitne razlikeizmedju saobracajnog sistema i transporta kao privredne djelatnosti proizilaze izdvostruke uloge saobracajne infrastrukture. Putevi, zeljeznicke pruge nisu samo osnovnasredstva saobracajnih grana koje ih koriste. One su u isto vrijeme kao bitni elementistrukture saobracajnog sistema, jedan od opcih uslova privrednog i drustvenog razvoja.Ova dvostruka uloga saobracajnica uslovljava i posebne mjere saobracajne politike izcega proizilazi sistem i metode finansiranja prosirene reprodukcije u saobracaju koje serazlikuje od metoda i mjera finansiranja prosiren reprodukcije u drugim privrednimdjelatnostima. Pored ove posebne funkcije saobracajne infrastrukture, na metode i mjersaobracajne politike bitno utice i nacin tretiranja transporta kao privredne djelatnosti.

Desavalo se da pod transportom kao privredne djelatnosti podrazumjeva samo tzv javnisaobracaj tj djelatnost profesionalnih organizacija iz oblasti drumskog, zeljeznickog,rjecnog, pomorksog ili zracnog saobracaja iako ona cini samo jedan dio saobracajnedjelatnosti u cjelini.Saobracajna politika svake zemlje ima zadatak da rjesava slozene probleme. Ona treba dastvara sto pogodnije uslove, da se razvoj saob sistem to vise prilagodjava razvoju ipotrebama privrede i stanovnistva a sa druge strane da se saobracaj kao privrednadjelatnost organizuje i posluje na sto efikasniji nacin i dakle po istom principu po kojimse organizuje i posluju sve druge privredne djelatnosti.Kod utvrdjivanja optimalne strukture saobracajnosti, kao jedne od osnovnih preokupacijasaobracajne politike, treba narocito imati u vidu specificno djelocanje strukture saob

sistema na privredu i drustvo u cjelini.Struktura saobraajnog sistema ispoljava svoje djelovanje u ovom pogledu uglavnom udva osnovna oblika:

-

diferencira uslove za razvoj pojedinih privrednih djelatnosti-

struktura saobraajnog sistema djeluje kao jedan od osnovnih faktora prostornestrukture i teritorijalnog razmjetanja proizvodnih snaga

Komunikacije

Rije komunikacija znai uiniti neto opim ili zajednikim.Komunikacijepredstavljaju proces razmjene informacija preko odreenogkomunikacijskog sistema.

Potrebno je kod prenosa informacija kroz komunikacijski sistem omoguciti odredjenemehanizme kako bi se omogucio prenos informacija izmedju razlicitih uredjaja. Takvapravila se nazivaju protokoli.Protokolisu pravila unutar komunikacijskih sistema.

Komunikacijske tehnologije se dijele na:


7/30

-

potanske tehnologije-

telekomunikacijske tehnologije

Potanske tehnologije

Pismonosna poiljkaje vrsta poiljke u potanskom prometu u koje ubrajamo obinapisma, dopisnice, tiskanice, sekagrame, male pakete, poiljke sa potvrenim uruenjem,preporuene pismonosne poiljke i pisma sa oznaenom vrijednou.

Poiljka ubrzane pote (EMS)je posebna potanska usluga koja korisnicima omoguujenajbri prenos pismonosnih i paketnih poiljki, osim potanskih i brzojavnih uputnica.

Brzojavje pisano priopenje koje se prenosi od poiljatelja ka primaocu putemtelekomunikacijskih ureaja, a uz posredovanje potanskog ureda.

Usvajanje novih informacionih i komunikacijskih tehnologija omogucilo je postanskimoperaterima ne samo unapredjenje klasicnih postanskih usluga vec i uvodjenje potpunonovih elektronickih usluga.Nove elektronike usluge: e-finansije, e-trgovina, e-vlada, tele-kiosk i sl.

Temeljna funkcijapoteje prijem, prenos i uruenje adresiranih potanskih poiljkiupotrebom kapaciteta potanske mree.

Dvije vrste pote:-

fizika pota (fiziki prenos poiljki potari)-

hibridna pota (kombinirani i dijelom elektronski prenos poiljki)

Fizicka postaPostanska mreza nije fizicki kompaktna poput cestovne i zeljeznicke mreze gdje postojikontinuitet linkova koji povezuju cvorove tih mreza. Cvorovi odnosno pristupnickemreze povremeno se integriraju u istom oblilasku postanskog vozila ili postara kojipritom koriste kapacitete javnih prometnica.

Proces prenosa poiljke od izvorita do odredita:1.

prijem poiljki2.

otprema zakljuaka3.

prevoz zakljuaka4.

prispjee zakljuaka

5.

uruenje poiljki

Hibridna postaHibridna posta je servis koji omogucuje elektronsku komunikaciju u fazi kreiranja iprenosa podataka te stampanje dokumenata u fazi urucenja kao postanske posiljke.Proces obrade zapocinje na racunaru posiljaoca koji kreira izgled dokumenta. Posiljacelektronskim putem kreirani dokument prosljedjuje do provajdera koji pruza servishibridni poste. Na racunaru provajdera dokument se obradjuje i priprema za stampu.


8/30

Stampa dokumenta se vrsi na lokaciji koja je najpovoljnija za kasnije urucenje. Nakontoga stampani materijal se kovertira i upucuje primaocu.Prilikom razvoja hibridne pote uzeta su u obzir dva osnovna argumenta:

-

brzina i pouzdanost potanskih usluga-

trokovi visokokvalitetne tampe

Hibridna pota u skoroj budunosti mora da obezbjedi:-

pristup i tampu putem interneta-

integraciju protokola za kreiranje i pristup potanskim sadrajima-

uspostavljanje meunarodne mree hibridne pote-

dostupnost tampe visoke rezolucije u koloru svim korisnicima

Telekomunikacijske tehnologije

Telekomunikacijski saobraajpredstavlja prenos razliitih oblika informacija (govor,tekst, raunarski podaci, video...) putem telekomunikacijske mree (ine ili beine)prema utvrenim protokolima i pravilima odvijanja saobraaja.Mreza je najvecim dijelom automatizovana tako da korisnik sa svog krajnjeg terminalaaktivira koriscenje dijela raspolozivih resursa mreze pod kontrolom mreznogupravljackog podsistema.

ini sistem prenosa podatakaje nepokretna mrea komunikacijskih mrea kod koje jemeusobna povezanost svih elemenata ostvarena iano.

Vrste inih mrea:

-

PSTN (Public switching telephone network)-

ISDN (Integrated service mode)-

FR (Frame relay kablovski sistemi)

Beini sistem prenosa podatakaje pokretna mrea telekomunikacijskih mrea kod kojeje meusobna povezanost nekih elemenata ostvarena beino, te se time omoguujeuspostavljanje veze i u uvjetima fizikog kretanja korisnika usluga te mree.

Vrste beinih mrea:-

satelitske komunikacije-

GSM (Global system for mobile communication)-

GPRS (General packet radio service)

-

UMTS(Universal mobile telecommunication system)-

WiFi(Wireless fidelity)-

Bluetoothinioci razvoja saobraaja

Objekti graeni za saobraaj su saobraajnice i saobraajni centri koji povezani inesaobraajnu mreu na odreenom prostoru.

Saobracajnicesu objekti gradjeni za kretanje saobracajnih sredstava.


9/30

Saobracajni centri ili cvorovi su objekti gradjeni za usluge, koriste se u promjenisaobracajnih sredstava, mijenjaju brzinu kretanja saobracaja, kontrolisu i upravljajusaobracajem, spajaju i razdvajaju saobracajne veze u putnickom saobracaju, zapocinju ilizavrsavaju kretanje saobracajnih sredstava u saobracajnicama vrse druge zadatke upovezivanju saobracajnica.

Saobraajna mreaje sistem saobraajnica i saobraajnih centara jedne ili vie granasaobraaja. Mreza zeljeznickih pruga je podsistem opce saobracajne mreze.Na tok saobracaja u mrezi utice tehnicka opremljenost saobracajnica i propusna mocsaobracajnih centara. Jedna gran saobracaja utice na pojavu drugih, stvaranje jedne mrezeotvara niz mogucnosti za privredni razvoj i opsti drustveni razvitak manje ili veceteritorije.

Saobraaj nastaje pod uticajem prirodnih, drutvenih i ekonomskih inilaca kojeposmatramo kao dijelove jedinstvenog sistema.

Prirodni inioci

Prirodni inioci su reljef i geoloka graa, klima, vode i ivi svijet, a mijenjaju seljudskim radom i njihovim prilagoavanjem potrebama ovjeka.Osnovni prirodni cinioci saobracaja prema teritoriji na kojoj djeluje sastoji se iz manjihprirodnih cjelina(pustinje, stepe, palme, savane...) i vecih prirodnih pojava.

Pod tehnikim sistemom saobraaja podrazumjevamo njihov stepen opremljenosti za

saobraaj.Pojasevi utiu na saobraaj sa svojim uslovima.

U klimatskom pogledu, najpovoljniji su umjereni i suptropski pojas, a najnepovoljniji suekvatorski i polarni pojas.

Reljef ima znaajnu ulogu u planiranju saobraajnica, a geoloka graa je elementizgradnje saobraajnica.

Rijeke i mora i danas omogucavaju najveci transport u saobracaju. Na moru je i nastaosaobracaj sa odredjenim ciljem-trgovinom.

Sa opcim razvojem nauke uticaj prirodnih cinilaca postaje manje znacajan.

Drutveni inioci

Drutveni inioci mogu da usporavaju ili da podstiu razvoj saobraaja. To su: gustinanaseljenosti i prirataj stanovnitva, migracije, raspored naselja i urbanizacija.


10/30

Odluujui drutveni inioci su stepen drutvenog razvoja, drutveni sistem, historijskiuslovi, politike prilike i vojno-strategijski uslovi.

Gusto naseljene teritorije su po pravilu posljedica velikog prirastaja ljudi ili migracijastanovnika na teritorijama gdje su bolji uslovi za zivot. Ove teritorije brze napreduju uprivrednom pogledu, rastu potrebe za povezivanjem sa drugim i udaljenijim teritorijamatako da saobracaj postaje sve znacajniji u takvim uslovima. Veliki gradovi su ubrzalirazvoj saobracajnog sektora.

Ekonomski inioci

Ekonomski inioci utiu na strukturu i funkciju saobraaja. Mogu biti opeg (iniociprivrednog razvoja, teritorijalnog razmjetaja proizvodnje i povezivanja pojedinihpodruja) i posebnog znaaja (uticaj saobraaja na razvoj pojedinih privrednih

djelatnosti: industrije, graevinarstva, poljoprivrede...; poboljanje uslova za koritenjeenergije, sirovina, prehrambenih proizvoda...).Kao faktor privrednog razvoja saobracaj utice na pojavu tehnoloskih postupaka u procesurada. U pripremi proizvoda za trziste, kooperaciju proizvodjaca, saobracaj ima sve vecuulogu i znacaj. Proizvodjaci dijelova za automobile su udaljeni medjusobno ali zavisejedni od drugih prije konacnog transporta gotovog proizvoda na trziste.Ekonomcki cinioci imaju najveci uticaj na razvoj saobracaja.

Uticaj strukture saobraajnog sistema na razvojpojedinih privrednih djelatnosti

Saobraajno-tehnicke karakteristike saobracajnica i saobracajnih sredstava razlicitihprometnih grana, ogledaju se u razlicitim uslovima pod kojima zadovoljavaju odredjeneprevozne potrebe a narocito u pogledu masivnosti, urednosti, brzine, sigurnosti,elasticnosti i cijene kostanja prevoza. One su uslovljene konstruktivnim i tehnicko-tehnoloskim osobinama pojedinih sredstava i mijenjaju se pod uticajem razvoja tehnike.U pogledu masivnosti i cijene kostanja prevoza najbolje uslove pruzaju sredstvapomorskog i rijecnog saobracaja. Sredstva zeljeznickog prevoza imaju za isti prevozniucinak nesto vecu cijenu prevoza ali zato raspolazu vecom brzinom i redovnoscuprevoza.Drumski saobracaj ima vecu cijenu prevoza uz odgovarajuci prevozni ucinak ali znatnosire prostorno djelovanje, elasticnost i brzinu prevoza. Zracni saobracaj ima takodjeodredjene prednosti u odnosu na ostale saobracajne grane itd.Sa druge strane i teret koji se prevozi pokazuje takodje znatne razlike u pogledu zahtjevaza adekvatnim i racionalnim prevoznim sredstvima.Sirovine odnosno proizvodi nekih djelatnosti uslovaljavju masovne, redovne i jeftinijeprevoze na duzim putovanjima. Njima bolje odgovaraju ona saobracajna sredstva koja uvecoj mjeri posjeduju ovakve saobracajne-tehnicke karakteristike.Suprotno ovome, drugi teret zahtjevaju prevoz koji se ne vrsi uvijek u istim kolicinama ilikoji treba prevoziti brze, na vrlo veliki broj mjesta ili pod posebnim uslovima(npr bezpretovara).


11/30

Izvrsenje ovakvih prevoza zahtjevaju upotrebu elasticnih saobracajnih sredstavasposobnih da svoje kapacitete lakse prilagodjavaju promjenama i u pogledu obimapotraznje saobracajnih usluga da mogu svojim sredstvima doprinjeti do sto veceg brojamjesta, da ih lakse mogu prilagodjavati posebnim zahtjevima u pogledu dimenzija tezineili posebnih osobima razlicitih vrsta tereta koji se prevozi. Ima teret koji zahtjevaja stovecu brzinu prevoza na racun masivnosti ili cijene kostanja itd.Ovakvi odnos uspostavljaju se i kod prevoza lica. Najocitiji primjer za ovo je fenomensavremenog turizma nastao narocito masivnim koristenjem putnickih automobila.Iz ovog sto je naprijed iznijeto proizilazi da prevozne usluge razlicitih saobracajnih grananisu po pravilu medjusobno zamjenjive i da se ukoliko uslijed nepostajanja ili nedovoljnerazvijenosti sredstava jedne saobracajne grane npr zeljeznice, koriste sredstva drugihsaobracajnih grana(drum ili zracnog) i za one prevoze za koji su po svim saobracajno-tehnickim karakteristikama pogodnija prevozna sredstva zeljeznice, no takav prevoz nijedovoljno racionalan, ne samo sa gledista neposrednog korisnika prevoza nego i sa opste-

privrednog stanovista.Do istih ovakvih nepovoljnih posljedica dolazi i u slucajevima ako b se uslijednerazvijenosti drumskog saobracaja koristila sredstva zeljeznickog ili rijecnog saobracajai to za one prevoze za koje je drumski saobracaj najpogodniji prevozilac.Ovakva uzajamna uslovljenost karakteristika sredstava razlicitih grana saobracaja ikarakteristika tereta u odnosu na prevoz, ukazuje na to da se optimalna strukturasaobracajnog sistema ostvaruje u dva slucaja:ako su u njima zastupljene sve saobracajnegrane i ako se razvijaju u skladu sa potrebama u prevozima, koje svaki od njih najboljezadovoljava. To znaci prije svega da posmatrajuci savremenost saobracajnog sistema ucjelini, ni jedna saobracajna grana nije u apsolutnoj prednosti u odnosu na druge.Razumije se da je sasvim druga situacija ako se radi o pojedinacnom prevozu. Takav

prevoz moze se po pravilu racionalnije obaviti sredstvima jedne nego druge granesaobracaja u zavisnosti od njegovih karakteristika u odnosu na prevoz. Samo u tomslucaju moze biti govora o izboru racionalnog i manje racionalnog prevoznog sredstva.Ukoliko medjutim u strukturi saobracajnog sistema nisu uopce zastupljene ili nisudovoljno razvijene neke saobracajne grane u odnosu na postojanje prevoznih potreba,stvaraju se nejednaki uslovi za razvoj i djelovanje pojedinih privrednih djelatnosti. Akona primjer osnovna struktura saobracajnog sistema cini zeljeznica, postoje relativnopovoljniji uslovi za razvoj primarne proizvodnje i tesku industriju nego ako osnovnustrukturu saobracajnog sistema cini drumski ili zracni transport. Obrnuto ako je drumskisaobracaj osnova saobracajnog sistema, postoje povoljniji uslovi za razvoj lake industrije,poljoprivrede, turizma i niza drugih djelatnosti nego ako osnovu saobracajnog sistemacini rijecni li zeljeznicki transport. Kako se u toku historijskog razvoja pojedine

saobracajne grane nisu jednovremeno pojavljivale i razvijale, nuzno je dolazilo do togada je struktura saobracajnog sistema u odredjenim vremenskim razdobljima bilajednostrana. Nju su prije pojave zeljeznice cinili pomorski i rijecni saobracaj. Pojavazeljeznica prouzrokovala je revoluciju u strukturi saobracajnog sistema sto je bitnouticalo na strukturu privrede u cjelini kao i na medjunarodne odnose pojedinih privrednihdjelatnosti.Kao osnovni nosilac kopnenog saobracaja zeljeznica je vise favorizirala razvoj ovihprivrednih djelatnosti, kojima je po ovim saobracajno-tehnickim karakteristikama boljeodgovarala. Na taj nacin uspostavljeni su odredjeni odnosi izmedju strukture


12/30

saobracajnog sistema i strukture privrede u cjelini koji su omogucavali racionalnofunkcionisanje citave privrede. Sve do pojave veceg razvoja motorno drumskogsaobracaja kao najbitniji cinilac struktrue saobracajnog sistema, zeljeznice se razvile iorganizovale ne samo u skladu sa obimom i strukturom privrednih potreba koje po svimsaobracajno-tehnickim karakteristikama najbolje zadovoljavaju, nego i s obzirom nazadovoljenje onih prevoza koje bi drumski i zracni saobracaj bio efikasniji i rentabilnijiprevazici da su u to vrijeme postojali. Ovakva situacija uslovila je izgradnju siroke mrezezeljeznickih saobracajnica i to ne samo na pravcima na kojima je obim prevozaomogucavao racionalno koristenje sredstava ove saobracajne grane nego i na nizu drugihpravaca, na kojima je prevoz zeljeznicama uslijed neredovnosti ili manjih kolicina tereta ,bio nedovoljno rentabilan.Sve ovo, uz djelovanje tarifnog sistema, na zeljeznicama koji jeu takvim uslovima bilo nemoguce sprovoditi, jos vise je uticalo na stvaranje posebnihuslova za razvoj pojedinih privrednih djelatnosti i uspostavljanje odredjenih odnosaizmedju strukture saobracajnog sistema i privredne strukture koja je omogucavala

privredni i drustveni razvoj.Pojava motornog i drumskog i zracnog saobracaja izmijenila je struktura saobracajnogsistema ciji su nosioci bili rijecni i zeljeznicki saobracaj.Sve vecim preuzimanjem naprevoz onih tereta koje do tada prevozila zeljeznica ali za koje su po svojim saobracajno-tehnickim karakteristikma, motorni, drumski i zracni saobracaj biti efikasniji i rentabilnijiprevoznici bitno su poremeceni uzajamno postavljeni odnosi izmedju strukturesaobracajnog sistema i privredne strukture. Ovo je izmedju ostalog ucinilo veoma teskoodrzivim uspjesno funkcionisanje postojece organizacije i nacina poslovanja zeljeznice irijecnog saobracaja iako je od samog pocetka bilo manje ili vise ocigledno da se rjesenjeovog problema odnosno ponovno uskladjivanje odnosa izmedju nove strukturesaobracajnicog sistema i strukture privrede moze obezbjediti na taj nacin sto bi se izvrsila

veoma krupna reorganizacija zeljeznica u smislu njenog prilagodjavanja kakoorganizaciono i tehnicko-tehnoloski, tako i tarifno, po obimu i strukturi prevoznihpotreba za koje je ona najefikasniji prevozilac sto se nije moglo brzo ni u potpunostiostvariti. Razlog su bili suvise krupni poremecaji koji bi nastali u postojecemuskladjenom sistemu odnosa privredne strukture i strukture saobracajnog sistema. Otudaje proizisla potreba da se ovo prilagodjavanje vrsi u jednom duzem vremenskom perioduna nacin koji bi omogucio da se uspjesno ostvari ali koji ne bi izazvao suvise ozbiljneprivredne i drustvene teskoce.Medjutim, posebni metodi i mjere saobracajne politike nisu bili izazvani samo potrebomefikasnog uskladjivanja strukture saobracajnog sistema i privredne strukture ili boljereceno potrebom ostvarivanja promjena u strukturi saobracajnog sistema izazvanihrazvojem novih saobracajnih grana, sa gledista uticaja privrede i drustva u cjelini.

Posebne metode i mjere saobracajne politike, jos vise su bili uslovljeni i veoma snaznimuticajem strukture saobracajnog sistema kao saobracajno-tehnickim karakteristikamasaobracajnih grana na prostorni aspekt privrednog i drustvenog razvoja.

*pojednostavljeno

U pogledu masovnosti i cijene koritenja prevoza, najbolje uslove pruaju sredstvapomorskog i rijenog saobraaja.


13/30

Sredstva eljeznikog saobraaja imaju za isti prevozni efekat neto veu cijenu prevoza,ali zato raspolau veom brzinom i redovnou prevoza.

Drumski saobraaj ima veu cijenu prevoza uz odgovarajui prevozni uinak, ali i znatnoire prostorno djelovanje, elastinost i brzinu prevoza.

Sa druge strane, teretu bolje odgovaraju ona saobraajna sredstva koja u veoj mjeriposjeduju masovne, redovne i jeftine prevoze za dua rastojanja. Takoer, neki teretizahtjevaju prevoz koji se ne vri uvijek u istim koliinama ili koje treba prevoziti bre, navrlo veliki broj mjesta ili pod posebnim uslovima.

Ima tereta koji zahtjevaju to veu brzinu prevoza na nain masovnosti ili cijene kotanja.Ovakvi odnosi uspostavljaju se i kod prevoza lica, a najoitiji primjer je fenomensavremenog turizma nastalog masovnim koritenjem putnikih automobila.

Pojava motornog drumskog i zranog saobraaja izmjenila je strukturu saobraajnogsistema iji su nosioci bili rijeni saobraaj i eljeznica.

Ipak, moemo zakljuiti da je eljezniki saobraaj najvie doprinjeo razvoju pojedinihprivrednih djelatnosti, a posebno samoj privredi.

Struktura saobraajnog sistema kao faktor razmjetaja proizvodnihgrana

Vec ranije je istaknuto da razvijenost i struktura saobracajnog sistema predstavljaju jedan

od osnovnih faktora prostorne fizionomije svake zemlje. Kako se u savremenim uslovimaprivrede i drustva namece neophodnost da se prostorna struktura pojedinih zemalja stovise uskladjuje sa njihovom drustvenom i ekonomskom strukturom i opsta saobracajnapolitika dobila je jednu novu dimenziju cime je postala jos sveobuhvatnija i slozenija.Pored svog osnovnog cilja koji se sastoji u uskladjivanju razvoja i strukture saobracajnogsistema sa opstom privrednom strukturom i u stvaranju uslova za razvoj i djelovanjepojedinih saobracajnih grana, radi optimalnog zadovoljenja potreba u prostornompremjestanju ljudi i dobara, ta saobracajna politika sve vise ima zadatak da izgradnjomsaobracajne infrastrukture aktivno utice na teritorijalni apsekt privrednog i drustvenograzvoja kao i na formiranje racionalno-prostorne fizionomije zemlje ili njenih podrucja.Razvijenost i struktura saobraajnog sistema predstavljaju jedan od osnovnih faktoraformiranja prostorne fizionomije svake zemlje.Da bi se bolje mogao uociti uticaj razvijenosti i strukture saobracajnog sistema naracionalno iskoristenje prostora u savremenim uslovima privrednog ili drustvenograzvoja, treba imati posebno u vidu dva osnovna momenta:1. razlike u saobracajno-tehnickim karakteristikama saobracajnicaa i saobracajnihsredstava razlicitih grana saobracaja2.dvostruku funkciju saobracajnica, naime, da one predstavljaju ne samo osnovnasredstva proizvodnje saobracajnih usluga, tj saobracaja kao privredne djelatnosti nego uisto vrijeme i opstih uslova razvoja privrede i drustva u cjelini.


14/30

Slicno kao i kod diferenciranja uslova za razvoj pojedinih privrednih djelatnosti, strukturasaobracajnog sistema, tj zastupljenost i razvijenost saobracajnih grana koja gasacinjavaju, diferencira uslove i za teritorijalni razmjestaj proizvodnih snaga a time i zaprivredni i drustveni razvoj odredjene teritorije.Svi aspekti ovog uticaja jos uvije nisu u dovoljnoj mjeri prouceni. Ovo narocito izrazloga sto savremene teorije lokacije a posebno uticaja saobracaja na prostornirazmjestaj proizvodnih snaga, jos bave pojedinacnim ugl. tehnickim problemima iz oveoblasti. Medjutim kompleksnije razmatranje ovog problema, koji je od posebnom znacajaza opstu privrednu i saobracajnu politku a posebno za politiku izgradnje saobracajneinfrastrukture, jos uvijek nedostaje. Prije svega potrebno je istaci da je jedno racionalnoorganizovanje prostora, pri tome imaju odgovarajuce djelovanje koje u sustinu, urelativno maloj mjeri moze da parira djelovanje unaprijed navedenih objektivnih faktora.Medju objektivne faktore, koji uslovljavaju odredjeni prostorni razmjestaj proizvodnihsnaga, posebni znacaj ima struktura saobracajnog sistema, kao i premjene koje u njoj

nastaju.U toku historijskog razvoja savremene privrede i drustva, mogla bi se smatrati da su dosada postojala 3 razlicita tipa teritorijalnog razmjestanja proizvodnih snaga koji su nastalipretezno pod uticajem strukture saobracajnog sistema, odnosno razvijenosti organizacije inacina djelovanja saobracajnih grana koje su u njemu zastupljene:a)prve pojave i razvoja zeljeznice, saobracajni sistem se razvijao na pomorskom irijecnom saobracaju. Centri proizvodne aktivnosti formirali su se u velikim pomorskimlukama povezanim sa unutrasnjoscu zemlje rijecnim saobracajnicama. Privredno su sebrze razvijale zemlje koje su imale bolje pomorske veze. Struktura razmjestajaproizvodnih snaga ovog tipa oblikovala se veoma jakom koncetracijom svih faktoraproizvodnje oko pomorskih luka gdje su svi drugi uslovi za razmjestanje proizvodnih

snaga bili najpogodniji.Ovakva struktura razmjestaja vezana je za uska podrucja, objektivno je ogranicavala sirekoristenje proizvodnih snaga a time privredni i drustveni razvoj u cjelini.b)razvoj zeljeznice stvorio je uslove za pojavu drugog tipa razmjestaja proizvodnihsnaga. On se u odnosu na raniji, odlikovao znatno sirim teritorijalnim razmjestajemproizvodnih snaga. Osim u oblastima pomorskih luka i rijecnih pristanista, tada su se iduz zeljeznickih pruga, a posebno u mjestima njihovog ukrstanja, stvorili pojedini usloviza privrednu aktivnost u odnosu na ostale dijelove teritorije. Medjutim i pored toga sto jemreza jednog saobracaja, ona je ipak ako se posmatra citava teriotija jedne zemlje,relativno rijetka. Ovo je ucinilo da su se i proizvodne snage i dalje neravnomjernoteritorijakno rasporedjivalem sto se narocito ogledalo u znatno brzem razvoju velikihnaselja i industrijskih centara ili pojedinih uzih oblasti duz zeljeznickih pruga dok su

ostali dijelovi teritorije u ovom pogledu stagnirali pa cak i zaostajali.I pored ogromnog doprinosa koji je saobracajni sistem baziran na zeljeznici pruzio siremteritorijalnom razmjestaju proizvodnih snaga a time i privrednom razvoju u cjelini i ovajtip razmjestanja nije davao dovoljno mogucnosti za koristenje raspolozivih proizvodnihsnaga i sredstava na vecem dijelu teritorije pa je ostavljao odredjene granice citavomdrustvenom i privrednom razvoju.c)pojava motora sa unutrasnjim sagorijevanjem i brzi razvoj motornog drumskog izracnog saobracaja stvorili su osnovu za formiranje i treceg tipa razmjestaja proizvodnih


15/30

snaga koji se od prethodnih tipova razlikuje po vecim mogucnostima za teritorijalnirazmjestaj.Kao i za sire koristenje proizvodnih snaga i sredstava. Blagodareci daleko razvijenojmrezi puteva u odnosu i na najrazvijeniju zeljeznickoj mrezu, kao i srazmjerno brojnim,raznovrsnijim i pokretljivim prevoznim sredstvima, drumskim saobracajem bilo jemoguce objasniti znatno sira podrucja i efikasno povezati najveci broj naseljenih mjesta.Na ovaj nacin saobracajni sistem postao je efikasan i racionalan.Razumije se da na racionalni teritorijalni razmjestaj proizvodnih snaga kao i optimalnokoristenje prostora utice i niz drugih faktora a posebno razmjestaj prirodnih bogatstava,geografski i klimatski uslovi, stepen efikasnosti mjera za postizanje ravnomjernogteritorijalnog razvoja, naslijedjeni uslovi privrednog i drustvenog razvoja.Medjutim svi oni ipak ne mjenjaju osnovne karakteristike tipa razmjestaja uslovljenogodredjenom strukturom saobracajnog sistema, iako ga u okviru odredjenog tipa moguuciniti vise ili manje racionalnim.

Ovako velik uticaj razvijenosti strukture saobracajnog sistema na teritorijalnirazmjestaj(proizvodnih snaga) daje saobracajnoj politici a posebno politici izgradnjesaob. infrastrukture znacaj jednog od najbitnijih faktora za rjesavanje krupnih problemateritorijalne racionalizacije privrednog i drustvenog razvoja.

*pojednostavljeno

Saobraajna politika sve vie ima zadatak da izgradnjom saobraajne infrastruktureaktivno utie na teritorijalni aspekt privrednog i drutvenog razvoja.

Da bi se bolje mogao uoiti uticaj razvijenosti i strukture saobraajnog sistema na

racionalno iskoritenje prostora u savremenim uslovima privrednog i drutvenog razvoja,treba imati u vidu dva osnovna momenta:-

razlike u saobraajno-tehnikim karakteristikama saobraajnica isaobraajnih sredstava razliitih grana saobraaja

-

dvostruku f-ju saobraajnica (one predstavljaju ne samo osnovna sredstvaproizvodnje saobraajnih usluga, nego u isto vrijeme i optih uslovarazvoja privrede i drutva u cjelini)

Tri tipa teritorijalnog razmjetaja proizvodnih snaga, koji su nastali preteno poduticajem strukture saobraajnog sistema:

a)

Prije pojave i razvoja eljeznice, saobraajni sistem se bazirao na pomorskom irijenom saobraaju. Centri privredne aktivnosti formirali su se u velikim

pomorskim lukama, povezani sa unutranjou zemlje pogodnim rijenimsaobraajnicama.

b)

Osim u oblastima pomorskih luka i rijenih pristanita, tada su se i dueljeznikih pruga, a posebno u mjestima njihovog ukrtanja, stvorili povoljnijiuslovi za privrednu aktivnost u odnosu na ostale dijelove teritorije.

c)

Pojava SUS motora i bri razvoj motornog drumskog i zranog saobraaja. Dolazido veih mogunosti za teritorijalni razmjetaj, kao i za ire koritenjeproizvodnih snaga i sredstava.


16/30

Karakteristike pojedinih vidova saobraajaeljezniki saobraaj

Kao javni saobraaj, eljeznica se javlja 30-tih godina 19. stoljea, ali je veoma brzopostala vodei vid saobraaja. Osnovne karakteristike eljeznikog saobraaja su:

eljezniki saobraaj je nezavisan od klimatskih i vremenskih prilika tokompojedinih godinjih doba jer je sposoban da prevoz putnika i robe vrsi savisokim stepenom tacnosti redovnosti tokom cijele godine bez obzira naklimatske uslove.

Zeljeznica ima veliku kvantitativnu sposobnost prevoza jer moze prevoziti

velike kolicine terea, savladava velike udaljenosti i udare u neravnomjernostiprevozenja

Dalji faktor pogodnosti zeljeznice sastoji se u kvantitativnoj sposobnosti iucestalosti voznje, udobnosti putovanja i u relativno velikim brzinamasaobracaja vozova

Niski otpor sine-tocak i izvrsenje prevoza u dugackim vozovima omogucavajuzeljeznici da ostvari visoku produktivnost rada sredstava i radne snage i nisketroskove prevoza po jedinici prevozne usluge u odnosu na drumski saobracaj

sposobnost obavljanja masovnog prevoza radnika u okolini velikih gradova iindustrijskih centara, tzv. prigradska eljeznica

sposobnost zelj saobracaja za masovne prevoze ispoljava se i potencira umasovnim vojnim prevozima i snadbjevanjima, zatim za vrijeme koristenjagod odmora

mogucnost da se eksploatacija zelj moze vrsiti primjenom sve veceautomatizacije predstavlja realno progresivno poboljsanje zelj saobracaja stoutice na njegovu afirmaciju na transportnom trzistu.

eljeznika mrea, zbog svoje veliine, esto je imobilna, neelastina i kruta, pa joj je toujedno i najvea mana, te kao takva ustupa mjesto drugim vidovima saobraaja. Jo nekinedostaci eljeznikog saobraaja su:

relativno visoke cijene prevoza na industrijskim kolosijecima

vea potronja goriva po jedinici prevoza u odnosu na rijeni i pomorski saobraaj vea potronja metala po toni nosivosti manja efektivnost iskoritenja kapaciteta nego u rijenom i morskom saobraaju,

a znatno vea nego u drumskom

Vodeni saobraaj

Do pojave eljeznikog saobraaja, rijeni i pomorski saobraaj je vodi glavnu ulogu utransportu putnika i robe. Poseban interes za razvoj rijecnog saobraaja vladao je uperiodu od 17. do 19. Stoljea(kad je pocela gradnja vjestackih kanala i brana u ciljurazvoja rijecne plovidbe u Evropi). Najznaajnije karakteristike rijecnog saobraaja su:

praktino neograniena propusna sposobnost plovnih puteva


17/30

manje suprotstavljanje kretanja brodova u tenoj sredini manji otpor u odnosu na kretanje suhozemnim putevima

u poreenju sa drumskim transportom ima znatno veu nosivost voznog parka stouslovljava manji broj opsluzivajuceg osoblja po jedinici prevoza i siru mogucnostprimjene pri utovaru i istovaru,

visoke proizvodne pretovarne mehanizacije a znatno manji u odnosu nazeljeznicki i drumski transport, koef odnosa vlastite tezine voznog parka i njegovenosivosti i manji utrosak metala po jednoj toni nosivog voznog parka.

U nizu slucajeva, nedostaci rijecnog transporta koji omogucavaju sferu njegove primjene,smatraju se povezanost geografskim rasporedom rijecne mreze, sto uvecava rastojanje uporedjenju sa drugim vidovima transporta, raznorodnost uslova eksploatacije, napojedinim domenima i promjene tih uslova u toku navigacije, manja brzina u odnosu nadruge vidove saobracaja, posebno pri raznim klimatskim uslovima i postojanje raznihsezonskih zastoja u eksploataciji(mraz,susa). Na kraju opsta karakteristika i domen

rijecne plovidbe je prevoz masivnih roba, sporije od zeljeznice ali sa nizim troskovima pojedinici prevozne usluge.Ovaj prevoz se vrsi velikim brodovima uz veliko iskoristenje nosivosti ili zapremine. Zaprevoz vodenim putem, narocito su pogdne robe velikih specificnih tezina za koje nijebitan rok isporuke.

Drumski saobraaj

Drumski saobraaj kao javni transport poinje se koristiti poetkom 20. stoljea.Proizvodnja automobila u Europi bila je uglavnom skoncentrisana u Francuskoj iNjemakoj, a 1905. godine poinje proizvodnja i u SAD-u da bi vec 1914. godine veci

dio svjetske proizvodnje automobila bio skoncetrisan u ovoj zemlji. Zahvaljujuciprednostima drumskog transporta u odnosu na druge vidove javnog saobracaja, njegovomrazvoju posvecuje se velika paznja u skoro svim zemljama, pa i u onim gdje postojirazvijena mreza zeljeznickih pruga, rijecnih plovnih puteva i cjevovoda. Prednostidrumskog saobraaja su:

drumski saobraaj moe obavljati prevoz direktno izmeu proizvodnih i potronihcentara to ga ini elastinim i prilagodljivijim irokom radijusu djelovanja

visoka mobilnost koja omoguava brzu dostavu na odreeno mjesto bra dostava robe u odnosu na eljezniki i vodeni saobraaj mogunost prevoza robe u manjim koliinama bolje obezbjeenje smjetaja robe pri njenom prevozu

mali obim eksploatacionih troskova vezanih za pocetak zavrsne operacije

Pored nabrojanih prednosti, drumski saobraaj ima i niz nedostataka: velika potronja goriva po jedinici prevoza visok koeficijent odnosa sopstvene teine voznog parka prema tonai prevezene

robe

niska efikasnost i iskoritenje pogonske snage

visoka cijena prevoza na due relacije


18/30

saobracajni strucnjaci smatraju da je najpogodnija sfera koristenja drumskog saobracajaza:

prevoz robe na kratkim rastojanjima, dostava robe od proizvodjaca do zeljeznicevodenog saobracaja

prevoz na veca rastojanja brzo pokvarljive robe

obavljanje pogonskih procesa u industriji, gradjevinarstvu i poljoprivredi

Posmatrajui prednosti i nedostatke zakljuujemo da drumski saobraaj ima irokemogunosti prevoza, a naroito je pogodan za brz prevoz pakovane robe i masovnih robana kratka i srednja rastojanja u tzv. prevozima od vrata do vrata. Njegove pogodnostisu jo i brz prevoz veeg broja putnika autobusima na kraa ili srednja rastojanja uzrelativno povoljnu cijenu prevoza, lahke izmjene trase vonje, kao i brz prevoz

pojedinanih putnika.

Zrani saobraaj

Zrani saobraaj u prevozu putnika se poeo razvijati od 14. maja 1908. godine kada jeizvren prvi let sa jednim putnikom. On ima poseban znaaj u prevozu putnika, dok uprevozu robe jo uvijek ima skromnu ulogu zbog visoke cijene prevoza. Ovaj vidsaobraaja je posebno pogodan za prevoz skupe i brzo kvarljive robe, kao i za prevozrobe do nedostupnih mjesta ostalim vidovima transporta. Posebnu ulogu ima u razvojuturizma, gdje na utedu vremena, a uz neto veu cijenu nego kod ostalih vidovasaobraaja, putnicima nudi udobnost, redovnost i brzinu prevoza.

Isto tako znacajnim preimucstvom zracnog saobracaja u odnosu na druge vidovetransporta, mogu se smatrati manji troskovi na objekti za eksploataciju zracnih linija zbogcega mogu biti ogranicavane i na pravcima sa malim tokovima putnika.Kao najvei nedostaci zranog saobraaja smatraju se:

nizak koeficijent iskoritenja teine(25-30%) veliki gubitak energije

velika potronja goriva po jedinici prevozne usluge

Cjevovodni transport

Cjevovodni transport se poeo razvijati u drugoj polovini 19. stoljea. Prvi cjevovod je

sagraen u SAD-u 1865. godine, a drugi u Rusiji 1878. godine, pri emu nisupredstavljali sredstva javnog transporta, ve samo dio prevoznog procesa nafte ciji jezadatak bio prostorno premjestanje nafte od mjesta dobivanja do zeljeznicke stanice ilinaftno-preradjivackog punkta lociranog u neposrednoj brzini. Naglim irenjem potreba zanaftom, naftnim derivatima i gasom, dolazi do brzog razvoja cjevovodnog transporta.Osnovna svojstva ovog vida transporta su:

neprekidnost toka koji obezbjeuje redovnu dostavu nafte, naftnih proizvoda igasa primaoca

visok stepen mehanizacije radova koja obezbjedjuje znatno vecu proizvodnostrada nego kod drugih vidova transporta.


19/30

visok stepen hermetinosti koja do minimuma smanjuje gubitke pri transportu jednorodnost izgradnje sto obezbjedjuje znatno manje nego u zeljeznickom i

drumskom saobracaju, ucesce investicionih ulaganja

manja, nego kod svih grana sobracaja potrosnja goriva

znantne manje cijene kostanja prevoza

*treba ocekivati da ce zahvaljujuci raznim prednostima u pogledu transportapojedinih roba i dalje rasti obim prevoza ovim vidom transporta.

*pojednostavljeno

Karakteristike pojedinih vidova saobraaja

eljezniki saobraaj

- javlja se 30.-ih godina XIX vijeka

Karakteristike eljeznikog saobraaja:

-

nezavisan od klimatskih i vremenskih prilika-

eljeznica ima veliku kvantitativnu sposobnost prevoza-

uestalost vonje i udobnost putovanja-

nizak otpor ine toak, trenje manje nego kod ostalih vidova transport-

sposobnost masovnog prevoza radnika u okolinu velikih gradova iindustrijskih centara

Nedostaci eljeznikog saobraaja:

-

eljeznika mrea je u izvjesnom stepenu imobilna, neelastina i kruta-

relativno visoka cijena kotanja prevoza-

vea potronja goriva po jedinici prevoza nego u rjenom i morskomsaobraaju

-

manja efektnost iskoritenja kapaciteta nego u rjenom i morskomtransportu

Vodeni saobraaj

Do pojave eljeznikog saobraaja, rijeni saobraaj je predstavljao glavni vid saobraajau svim zemljama svijeta. U periodu od XVII do polovine XIX vijeka u zemljama Europepoela je gradnja vjetakih kanala i brana u cilju razvoja rijene plovidbe.

Karakteristike rijenog saobraaja:

-

gotovo neograniena propusna sposobnost plovidbenih puteva-

manje suprotstavljanje kretanja brodova u tenoj sredini-

manji optor u odnosu na kretanje suhozemnim putevima


20/30

-

znatno vea nosivost voznog parka-

ira mogunost primjene utovara i istovara

Nedostaci vodenog saobraaja:

-

povezanost geografskim rasporedom rijene mree, to uveava rastojanjeu odnosu sa drugim vidovima saobraaja

-

manja brzina u odnosu na druge vidove saobraaja-

uticaj klimatskih uslova

Opta karakteristika i domen rijene plovidbe je prevoz masovnih roba, sporije odeljeznice, ali sa niim trokovima po jedinici prevozne usluge.

Drumski saobraaj

- poeo se koristiti poetkom XX stoljea- proizvodnja automobila bila koncentrisana uglavnom u Europi (Francuskoj iNjemakoj)- godine 1905. poinje proizvodnja automobila u SAD

Karakteristike drumskog saobraaja:

-

obavljanje direktnog transporta izmeu proizvodnih i potronih centara-

elastinost i prilagodljivost irokom radijusu djelovanja-

visoka mobilnost koja omoguuje brzu dostavu na odreeno mjesto

-

bolja mogunost obezbjeenja smjetaja robe pri njenom prevozu-

bra dostava robe u odnosu na eljezniki i vodeni saobraaj-

spremnost za saobraaj u svakom trenutku u razliitim putnim uslovima-

bri prevoz veih grupa putnika autobusima na kratka i srednja rastojanja-

brz prevoz pojedinanih putnika ili manjih grupa putnikim automobilimana proizvoljnom rastojanju pri relativno niskim trokovima prevoza

Nedostaci drumskog saobraaja:

-

velika potronja goriva po jedinici prevoza-

niska produktivnost rada u poreenju sa drugim vidovima saobraaja-

niska efikasnost iskoritenja pogonske snage

-

visoka cijena prevoza u poreenju sa eljeznikim i rijenim transportomna duim relacijama

Najpogodnija sfera koritenja drumskog saobraaja je za:

-

prevoz robe na kratka rastojanja-

prevoz na vea rastojanja skupocijene robe brzo i pouzdano-

obavljanje prevoza vezanih za opsluivanje meu proizvodnih procesa uindustriji, graevinarstvu i poljoprivredi


21/30

Zrani saobraaj

- poeo se razvijati poetkom XX vijeka- poseban znaaj u putnikim prevozima; skromna uloga u prevozu robe

Karakteristike zranog saobraaja:

-

pogodan za transport najskupljih i brzo kvarljivih roba-

pogodan za transport robe na mjesta teko dostupna drugim vidovimasaobraaja

-

velika brzina saobraaja

Nedostaci zranog saobraaja:

-

nizak koeficijent iskoritenosti teine-

veliki gubitak energije-

dosta visoke cijene prevoza

Cjevovodni transport

- poeo se razvijati u drugoj polovini XIX stoljea- prvi cjevovod sagraen u SAD 1865. godine, a drugi u Rusiji 1878. godine, pri emunisu predstavljali sredstva javnog saobraaja ve samo kao prostorno premjetanje nafte

Karakteristike cjevovodnog transporta:

-

neprekidnost toka koji obezbjeuje redovnost dostave nafte, naftnihderivata i gasa primaocu

-

visok stepen mehanizacije radova koja obezbjeuje znatno veuproizvodnost rada nego kod drugih vidova transporta

-

visok stepen hermetinosti koja u velikoj mjeri smanjuje gubitke utransportu

-

znatno manje uee investicionih ulaganja nego kod drugih vidovatransporta

-

manja potronja goriva-

manja cijena kotanja transporta


22/30

Osnovne karakteristike i specificnosti razvoja privrede i transportnih tehnologija usvijetu

Na podrucju medjunarodne saobracajne i transportne privrede u poslijeratnom perioduuveden je veci broj znacajnih novina, primjenjena su mnogobrojna tehnicka dostignuca iuvedene nove tehnike i tehnologije.Na podrucju pomorskog saobracaja i transporta, ukupna tonaza brodova za prevoz nafte imasovne robe kao i brodova za prevoz tovarnih jedinica integralnog transporta dostigla jetrecinu ukupne tonaze svjetske trgovacke flote.U eksploataciji danas se nalazi veliki broj specijalnih brodova kao sto su npr specijalnitankeri za prevoz hemikalija gasa Slurky Oarriers, brodovi za prevoz rude, drveta,kontejnera, tovarnih jedinica Roll on/Roll off saobracaja, LAASH saobracaja, specbrodovi za trajektni saobracaj i sl.Na podrucju zrakoplovnog saobracaja pocetkom ovog perioda uvedeni su u eksploataciju

avioni na mlazn pogon koji su u prekomorskom putnickom saobracaju u potpunostizamijenili brodove za prevoz putnika. Krajem ovog perioda pusteni su u eksploatacijunovi tipovi aviona za prevoz vise stotina putnika i preko 100 t robe na veoma dugimrelacijama.Istovremeno u SAD-u veoma dinamicno se razvija proizvodnja sirokotrupnih avionavelike zapremine za prevoz robe. Obim prevoza robe transportnim sredstvimazrakoplovnog saobracaja u SAD dostigao je vec oko 1%od ukupnog prevoza robe.Medjutim posmatrajuci sa aspekta vrijednosti robe, on ve iznosi 25% od ukupnevrijednosti spoljne trgovine SAD. Razvoj zrakoplovnog teretnog saobracaja u Evropinalazi se tek na svom pocetku. Dinamican razvoj zrakoplovnog saobracaja uposlijeratnom periodu omogucio je saobracajno otvaranje mnogih podrucja i regiona

zemalja u razvoju koje su intenzivnom gradnjom aerodroma ublazavale limitirajucenedovoljno razvijene infrastrukture ostalih vidova saobracajnog djelovanja. Pravarevolucija je izvrsena na podrucju drumskog saobracaja koju su omogucili prije svega:

Izgradnja velikog broja modernih putnih saobracajnica, narocito izgradnja mrezeauto-strada

Neslucen razvoj auto industrije Relativno jeftina pogonska energija i Jednostavno ostvarivanje neprekidnog transportnog lanca u varijanti drumskog

saobracaja.Ovakav razvoj drum.saob. omogucio je kompleksno saobracajno opsluzivanjegravitacionih podrucja ostalih vidova saobraajaa i saobracajno otvaranje planinskihpodrucja.Medjutim ovaj razvoj u posljednje vrijeme znatno usporava velika povecanja cijenapogonskog goriva a sto sve zajedno ima uz ostale faktore velikog uticaj na padzaposlenosti i u najrazvijenijim industrijskim zemljama.Ovah razvojni period predstavlja znacajnu prekretnicu u razvoju zelj saobracajaNa pocetku ovog perioda zeljeznickom saobracaju predvidjena je losa perspektiva.Postojala su cak misljenja da se zelj saobracaj sve vise priblizava svom kraju buduci danije sposoban da drzi korak sa razvojem drum i zrac saobracaja. Medjutim ove prognozenisu se obistinile.


23/30

U najvecem broju zemalja zeljez saobracaj se u posljednje vrijeme dinamicnije razvija stoje prvenstveno posljedica energetske krize i zahtijeva za zastitom zivotne sredine. Stogase danas govori o renesansi zelj. saobracajaOva renesansa omogucena je izmedju ostalog i modernizacijom zelj saobracaja koja jesprovedena u velikom broju zemalja najcesce u sljedece tri faze:

1.

U prvoj fazi izvrsena je obnova i modernizacija zelj postrojenja, pruga, stanica,cvorova kao i obnova i modernizacija kolskog parka. Istovremeno je parna vucazamijenjena dizel vucom.

2.

U drugoj fazi je izvrsena zamjena dizel vuce elektricnom vucom. Ovaj proces senastavalja.

3.

U trecoj fazi pristupilo se izgradnji zeljeznickih pruga velikih propusnih moci ivelikih brzina vozova, izgradnja brzih zeljeznica gradskog i prigradskogsaobracaja, uvodjenje u sistem medjugradskog saobracaja vozova sa prevozomputnika u odredjenim vremenskim intervalima (Intercity Taktverkehr), sistema

brzih teretnih vozova tipa nocnog skoka, sistema vozova za prevoz kontejnera itovarnih jedinica, hucko-pack saobracaja, sistema medjunarodnih TEE-vozova,TEEM vozova i TEC vozova.

Projekcija razvoja transportnog sistema BiH u narednom periodu

Opci privredni i drustveni razvoj BiH i period postignutih znacajnih razvojnih rezultata,uslovio je da BiH transportni sistem znatno zaostane kao rezultat naslijedjenjezaostalnosti i sporijeg tempa razvoja pojedinih grana transporta prema opcem privrednomrazvitku. Takvi uslovi nalazu potrebu brzeg razvoja Bih trans sistema u cjelini i posebnonjegovih pojedinih podsistemtskih dijelova. A posebno poslije agresije('92.-'95.) gdje je

unistena saobracajna infrastruktura i saobracajna sredstva(Naucni skup-'93.)U pogledu ocjene buduceg razvoja BiH transportnog sistrma, do sada ispoljeni iprethodno izlozeni razvojni trendovi i strukturne promjene u proizvodnji i potrosnjimaterijalnih dobara,upucuju da treba ocekivati sljedece opce razvojne tendencije:

1.

Dalje povecanje ukupnog obima transporta rada, kao rezultat drzavnimdrustvenim planom predvidjenog rasta vidova proizvodnje i potrosnje materijalnihdobara, porasta nacionalnog dohotka i drustvenog standarda, otvaranja novihprivrednih resursa i povecaja turistickog prometa sto ce nesumnjivo pozitivnodjelovati na dalji rast svih grana transporta uz dalju preraspodjelu transportnogsupstrata izmedju pojedinih vidova transporta a u skladu sa njihovim ulogama ifunkcijama kao i mjerama ekonomsko-saobracajne politike.

2.

kasnije preduzimanje mjera za realizaciju Drustvenog dogovora o saobracajnoj

politici a posebno u domenu koordinacije rada saob grana kako izmedju pojedinihgrana i vidova transporta tako i izmedju nosioca transportnog procesa i korisnikatransportnih usluga sto ce nesumnjivo usloviti povecanje efikasnosti i drustveneracionalnosti tran sistema i unaprjedjenje tehnike i tehnologije i org transporta ipovecanje kvaliteta trans usluga organizovanog integralnog i kombinovanogtransporta.

3.

Dalja modernizacija, elektrifikacija i nastavak kapitalnog remonta osnovne mrezezeljeznicke pruge, racionalizacija i reorganizacija transporta na sporednimzeljeznickim prugama, izgradnja pocetnih dionica novih zeljeznickih pruga koje


24/30

se predvidjaju u cilju komp. I homogenizacije zeljeznickog sistema, izgradnja irekonstrukcij i modernizacija zelj cvorova, kompletnog vucnog i voznog parkakao i sira primjena racionalnijih sistema transporta.

4.

Dalja izgradnja, rekonstrukcija i poboljsanje kvalitetne strukture putne mreze,odnosno njeno organizovanje i intenzivnije odrzavanje sa ciljem sto boljeteritorijalne povezanosti i savremenom mrezom puteva citavog podrucja drzave,prvenstveno rekonstrukcija i modernizacija putne mreze na pravcima i podrucjiana kojima je drumski saobracaj osnovni vid saobracaja, izgradnjom obilaznihsaobracajnica oko naselja u kojima gustina saobracaja nalaze hitnu intervenciju,izgradnju putnih dionica kojima se obezbjedjuje povezivanje saobracajnoodsjecenih naselja i nerazvijenih podrucja, izvrsenjem radova na putevima koji suneophodni sa stanovista bezbjednosti saobracaja, izgradnjom dionica-puteva radiizbjegavanja velikih prevoja koji otezavaju normalno odvijanje saobracajanarocito u zimskom periodu, rekonstrukcijom ili zamjenom dotrajalih i unistenih

mostova u toku agresije na BiH i drugih putnih objekata i drugih zavisno odkonkretnih potreba i raspolozivih sredstava. Ukljucivanje u putnu mrezu krozizgradnju koridora 5C kroz BiH.

5.

Dalji razvoj drumskog motornog transporta, prvenstveno putem racionalizacijepostojeceg nedovoljno efikasnog procesa rada aktiviranjem u postojecimuslovima zapostavljenih procesa integracije, tipizacije i standardizacijetransportnih i ostalih kapaciteta uvodjenjem racionalnijih sistema manipulisanjatereta kvalitetnijom organizacijom kombiniranog,_____ i integralnog transportazajednickim i pojedinacnim unaprjedjenjem svih oblika prevoza putnika umedjugradskom, prigradskom i gradskom saobracaju i dr.

6.

Dalje unaprjedjenje rijecnog transporta postepenim prelaskom na organizovanje

akcije za regulaciju i efikasnije iskoristenje rijecnih plovnih puteva u drzavi,prvenstveno na rijeci Savi uz obezbjedjenje _____tereta zeljeznicom i drumskogtransporta a posebno sirim koristenje kombiniranog(integralnog) transportapostepenim razvojem rijecne flute i sirim koristenjem bh plovnih tokova kao ipogodnih i ekonomskih saobracajnih i transportnih potencijala

7.

Bolje iskoristenje mogucnosti koje pruza transport tereta pomorskim saobracajemuvodjenjem tehnickih unapredjenja i inovacija u utovarno-istovarnim operacijamai postupnim prelaskom na formiranje i eksploataciju sopstvenih pomorskih ipristanisnih jedinica, prvenstveno izgradnja pristanisnih terminala, dobivanje lukePloce za potrebe BiH po ugovoru sa RH.

8.

Dalji porast obima prevoza u zracnom transportu, s obzirom na planiranumodernizaciju bh aerodroma i njihovo osposobljavanje za prihvata savremenih

zracnih letjelica, izgradnja na teritoriji drzave dodatne mreze sekundarnih itercijalnih aerodroma formirana je sopstvena zracna flota za obavljanje transportai prevoza putnika, dalje unaprijedjenje organizacije prevoza putnika, sto cesvakako stimulativno djelovati na vece koristenje ovog vida transporta.

9.

Dalji porast obima transporta tecnih i gasovitih goriva, cjevovodnim transportoms obzirom na predstojeci dalji rad na povecanju propusne mreze novoizgradjenogi planiranja za izgradnju bh cjevovodnog sistema.

10.

Dalji porast obima prevoza u nasim gradovima, s obzirom na intenzivnijidrustveni i ekonomski razvoj gradova kao i sve opravdanije potrebe supstitucije


25/30

prevoza putnika individualnim putnickim automobilima. Znatno racionalnijim iekonomicnijim sredstvima javnog gradskog saobracaja, narocito u uslovima sveozbiljnije zagusenosti gradskih saobracajnica izazvane nezadrzivim rastom indmotorizacije

11.

Daljni nastavak tendencija rasta obima usluga PTT saobracaja kao posebnogsistema u odnosu na ostale grane transporta u skladu sa koncepcijom razvoja TKsistema BiH a posebno transporta postanskih posiljki kao znacajnog faktorarazvoja i unaprijedjenja saobracajnog sistema u cjelini.

Kao sto se vidi, uopce posmatrajuci u tekucem predstojecem planskom periodu s obziromna stabilizacioni karakter savremenog perioda razvoja nase drzave uglavnom se predvidjastvaranje osnova za punu realizaciju kapitalnih promjena u sljedecim fazama razvoja bhtransportnog sistema sa ciljem njegove tehnicke optimalizacije i minimalizacijetransportnih troskova pri cemu se ne smiju ispustati iz vida odredjene tendencije koje bi unastupajucem razvojnom periodu mogle djelovati i u suprotnom smislu kao sto su:

1.

Relativno usporavanje dinamike rasta opcih privrednih aktivnosti kao rezultatmjera stabilizacije BiH privrede.2.

Nastavak ispoljenih tendencija i smanjenja reproduktivnih sposobnosti i nosilacasaobracajne aktivnosti kao rezultat primjenjenih mjera stabilizacione politike ipolitike limitiranja cijena prevoznih usluga.

3.

Nepostovanje usvojenih nacela saobracajne politike od strane pojedinih znacajnihnosilaca transportnog procesa i time usporavanja i zacrtanih razvojnih planova upraksi.

4.

Uspostavljanje zajednickih interesa na planu koordinacije rasta pojedinih grana ividova transporta kao i na planu unaprijedjenja granskih i intergranskihintegracionih procesa.

5.

Nema sumnje da bi intenzivniji oblici djelovanja pojedinih cinilaca razvoja uosjetnom stepenu usporavajuce djelovali na unaprijedenje transportnog sistema ikvantitativno i kvalitativno ublazava njegov zeljeni razvojni intenzitet.

Pojam i znacaj kombinovanog saobracaja

Nijedna grana saobracaja ne moze sama da udovolji svim zahtjevima korisnika prevoza idrustva u cjelini. Kako svaka od njih u odredjenim uslovima i transportnim fazama imaodredjene prednosti u odnosu na druge one se medjusobno povezuju i nadopunjavaju uprocesu transporta.Da bi se ovo ostvarilo neophodno je da se uvedu nove transportne tehnike kojeobezbjedjuju medjusobnu saradnju razlicitih grana saobracaja i racionalno koristenje

transportnih kapaciteta.Te nove tehnologije obiljezja su integralnog transporta. Tehnologija integralnogtransporta podrazumjeva integraciju vise saobracajnih grana u prevozu robe, odproizvodjaca do potrosaca primjenom standardizovanih tovarnih jedinica bez promjenetransportnog suda. Kao tovarne jedinice primjenjuju se razna sredtva:paleta, kontejner,izmjenjeni transportni sanduci, poluprikolice sa i bez tegljaca. Prema vrsti proizvoda inacinu pakovanja razlikuju se transportno-manipulativne jedinice:rukovanje tereta iotprema. Jedinica rukovanja ili jedinica pakovanja predstavlja predmete koji supripremljeni za transport i skladistenje(vrece, kutije, sanduci)


26/30

Jedinica tereta je manji ili veci kompletni paket slozen od jedinica rukovanja:jedinicatereta je ukrupnjena transportna jedinica.Jedinica otpreme(posiljke)u zelj saobracaju je jedan vagon a u drugim granama mogu sejaviti kamioni, sleper, brod.

U dosadasnjem razvoju trans sistema u nasoj zemlji karakteristicna je usitnjenost irazlicitost u koncepcijama organizovanja i izvrsenju procesa transporta. U tom smislujavila se potreba da se obezbjedi primjena savremenijeg sistema transporta koordiniranimorganizovanjem prevoznog procesa od mjesta kretanja do odredisnjeg mjesta tereta, uzsaradnju i zajednicko ucesce u transportu vise nosilaca transporta, sa ciljem da sestvaranjem sistema transportnog lanca postigne stepen efikasnosti i racionalnostitransportnog procesa. S obzirm na svoje neosporne prednosti ovaj sistem je u svijetu vecobezbjedio veoma siroku primjenu. Medjutim u nasoj zemlji se nalazi tek u pocetnoj fazirazvoja. Savremene tehnologije transporta obuhvataju razne tehnoloske procese cime se

uskladjivanje vrsi na razlicite nacine, razlicitim sredstvima kod pojedinih vidovatransporta.Tehnologijaje primjenjena nauka znanja i vjestina u iznalazenju odgovorajuceg nacinaizvrsenja transportne usluge ili obrade predmeta uz pomoc sredstava za proizvodnju.Tehnoloskiproces predstavlja skup odredjenog broja medjusobno uslovljenih tehnoloskihkarika ili operacija.Savremeni uslovi zivota, intenzivan razvoj privrede, drustva stvaraju potrebe za novomsavremenom transportnom tehnologijom i organizacijom savremenih transportnihprocesa.

Specijalni vidovi transporta

Pretovarno transportna mehanizacijaBrojna su sredstva pretovara i transportnih roba i raznih materijala. Po nacinu rada iosnovnim karakteristikama pretovarno transportne mehanizacije mozemo podijeli u trriosnovne grupe:

1.

Sredstva kontinuiranogneprekidnog transporta u kojem se materijal na jednomkraju utovara i u kontinuitetu prebacuj na mjesta izgradnje, potrosnje iliuskladistenja:

trake(gumene i celicne), grabuljari(jednolancani, dvolancani), elevatori(brzohodni i sporohodni),

konvejeri(sa vednicama i viljuskama),

zicare(sa jednim, dva uzeta, za prevoz tereta i ljudi)2.

Sredstva diskontinuiranogili prekidnog transport su najbrojnija i pokonstrukcionim karakteristikama najrazlicitija. Neka imaju neogranicen radijuskretanja a ima ih sa ogranicenim radijusom kretanja, npr.masine na elektro pogon.Svrstavamo ih u sljedece grupe: dizalice i kranovi;

podizaci, liftovi, viljuskari, dizalice

utovaraci, na pneumaticima, gusjenicama damperi, razlicitih konstrukcija i namjena


27/30

3.

ostale vrste transporta. Razliciti po namjenama, obliku konstrukcije, pogonskimmehanizmima: zavojni transporteri,

vibracioni transporteri

pneumatski transporteti, u specificnim uslovima primjene

hidraulicni transporteri i dr.Prema vrsti pogonske materije, masine se mogu podijeliti na:

Masine sa dizel pogonom Masine sa elektropogonom,

Masine sa hidraulicnim pogonom, dizel hidraulicnim i elektrohidaulicnimpogonom

Masine sa pneumatskim pogonom, prenosnim dizel pogonim ilielektrokompresorom preko pneumatskih motora?

Pribor i pomocni uredjaji i sredstva transporta i pretovara robeUzad

Vecina transportnih uredjaja u svom sklopu imaju neku uzad pomocu kojih obavljajusvoje radne funkcije. To su neke vrste dizalica, kramovi, zicare, neke konstrukcijetransportnih traka koje umjesto nosece konstrukcije imaju uzad.Uzad se izradjuju od celika koji se prilikom izrade termicki obradjuje. Pojedinacne zicespecijalnim masinama ugradjuju se u strukture a one u uzad. Srednji dio uzeta cini strukuzeta. Uze sa srednjim strukom od celika je krunucea sa azbestnim vlaknom primjenjuse na uredjajima koji rade pored peci sa visokim temperaturama. Primjenju se i u

uslovima gdje su izlozena visokim opterecenjima npr na dobosima sa vise slojeva uzeta.Razlikujemo unakrsno i istosmjerna pletena uzad a upredanje? moze biti prosto iliparalelno. Za dizalice se najcesce primjenjuju uzad sa 6 strukova i sa 19 ili 37 zica. Izborodgovarajuceg uzeta odgovarajuceg precnika vrsi se na osnovu prethodno odredjenevucne sile. Specijalna uzad izradjuju se od zica razlicitih precnika, cime se postize vecasavitljivost, otpornost i trajnost(6x9)(6x37)(8x37)

Lanac

Zavareni:sastavljeni od karika, gradjeni od celika, karike mogu biti duge(dizalice) ili

kratke(kalibrisani-rucne dizalice manjih nosivosti i nekalibrisani-dozvoljena vecaodstupanja dimenzija karika-vezivanje tereta za podizanje), dimenzije su standardizovaneGalovi-zglobni:izgradjeni od lamela, za motorne dizalice, imaju veci stepen sigurnosti odzavarenih, rade samo u jednoj ravni

Koturi

Rade se samo od celicnog livenog gvozdja, ranije su radjeni sa kliznim lezajima ipodmazivanjem, radna povrsina kotura obradjuju se na struge


28/30

KoturaceU mehanizmima da bi se smanjila sila.

Vertikalni transport(lift)

Prvi liftovi su bili izgradjeni na parni pogon i koristili su se u poslovnim zgradama i to subili stalno pokretljivi liftovi. Brzina je iznosila 0.6 m/s. Kasnije su se koristili liftovi saelektricnim pogonom(elektromotorm i uredjajem za sigurnosno vodjenje lifta). 1854.gradi se prvi neboder sa sigurnim liftom. 1932. izgradjena je najveca zgrada(AvenijaMenhetn) 380 m sa 102 sprata i 22 lifta.Za dizanje tereta na vece i velike visine, te izvoz iz dubokih jamskih prostorija, zapopravke na visokim zgradama te prijenos materijala na gradjevinske objekteupotrebljavaju se liftovi i samohodne platforme i rudnicka izvozna postrojenja.Liftovi su uredjaji kojima se ljudi transportuju u vertikalnom pravcu na tovarnoj povrsini,

vodjenoj vodecim sinama. Ova tovarna povrsina, zajedno sa bocnim zidovima i krovomzove se kabina lifta.Vodece sine cine celicne posluge.Vrata lifta se mogu otvoriti samo onda kada se kabina lifta nalazi na odgovarajucoj visinisprata. Kabina visi u vertikalnom celicnom okviru za ciji su gornji kraj pricvrsceni dva ilivise celicna uzeta a u donjem dijelu okvira je padobran koji kabinu koci i blokira ako seneko uze prekine ili se brzina voznje prema dolje naglo povecava.Pogonska masina lifta se sastoji od elektromotora, kocnice, puznog prenosa i pogonskogtocka.Uzad su prebacena preko tocka u kome su izvedeni zljebovi tako da jedni krajevi budu zakabinom lifta a na druge se kaci protuteg koji visi u oknu. Ovi protutegovi imaju tezinukabine tako da ova raspodjela tereta obezbjedjuje trenje, dovoljno da se pogonska snaga

prenijela na kabine.Pored ovih obicnih imamo jos i hidraulicne liftove kao i liftove na beskrajnomlancu(paternover)Brzina liftova varira prema visini okna i prema namjeni. Normalna brzina lifta ustambenoj zgradi iznosi 0.6-1 m/s u poslovnoj 1,25 m7s a u visespratnicama je 3.7 m/s.p+5-1.0m/s ; p+(6-9)-1.6 m/s ; p+(10-14)-2.5 m/s ; p+(15-9)-3.2 m/s ; p+(20-30)-4.0 m/subrzanje 0.4-0.6 m/s2 stambene zgradeubrzanje 0.8-1.2 m/s2 poslovne zgradepo nacinu pogona liftovi se dijele na mehanicke i hidraulicke. Najsiru primjenu imajuelektromehanicki liftovi.Liftovi mogu biti putnicki i teretni te unutrasnji i spoljasnji.Po kapacitetu mogu biti do 400 kg, 400-1200 kg i preko 2000 kg.

Opste karakteristike vertikalnog transporta su: Mogucnost savladavanja bilo kojih visina i nagiba Jeftin transport

Velika nosivost i mogucnost duzeg boravka u prevoznom sredstvu u slucajukvara.

Nosivost lifta:Mali 4-6 putnikaSrednji 6-12 putnikaVeliki 24-30 putnika


29/30

VERTIKALNI TRANSPORTsredstvo komunikacija terminal oprema organizacijalift Vozno okno Ulaz,hol,stubista Sigurnosna

opremaJavni i privatni

pokretnostepeniste

konstrukcija Ulazni iizlazni(plato)

-II- javni

uspinjaca kolosijek Polazna stanica,medjustanica,dolazna stanica

-II- javni

icara(kabinaza putnike, skilift, kablkran(teret)

Noseca ipogonska uzad

Polazna izavrsna stanica

-II- Javni, privatni

Izracunavanje koeficijenta iskoristenja liftaformule

Rad voznog parkaTransportni procesi i elementi transportnog procesa

Transportni procespredstavlja proces premjetanja/prevoenja putnika i robe, ukljuujuisve pripremne i zavrne operacije:priprema robe, prijem utovar i istovar i predaju robeodnosno ukrcavanja, prevoz i iskrcavanje putnika.Transportni proces obuhvata iupuivanja vozila na mjesto utovara robe/ukrcavanja putnika.

Ciklus trans.procesaPotpuni ciklus transportnog procesaobuhvata upuivanje vozila na mjesto utovararobe/ukrcaja putnika i prijem i utovar robe/ukrcavanje putnika, prevoz robe/putnika,istovara robe/putnika do ponavljanja istog procesa.

Prosta vonjaobuhvata potpuni ciklus transportnog procesa i sastoji se iz utovararobe/ukrcavanja putnika, prevoz robe/putnika, istovara robe/putnika i dolaska vozila nasljedece mjesto utovara robe(putnika)

Sloena vonjaje transportni proces od nekoliko potpunih ili nepotpunih transportnihprocesa pri emu se transportno sredstvo (vozilo) u toku izvrenja transporta kree od

poetne take vonje ka krajnjoj sa usputnim stajanjima radi utovara/istovararobe/putnika.

Pod obrtom se podrazumjeva transportni sistem koji se sastoji iz jedne ili nekoliko vonjisa povratkom prevoznog sredstva u prvobitnu, polaznu taku.

Prevozni putje odabrani i vozau propisani pravac kretanja vozila pri izvrenju prevozaizmeu dva mjesta. Definisanje pravca kretanja vozila neophodno je kada su te dvijetacke spojene sa dva ili vise putna pravca i tada prevozni put obavezno pripisujedispecerska sluzba i unosi pravac kretanja u svaki putni nalog vozila. Odabran prevozni


30/30

put po pravilu mora biti najbolji i najkraci. Za pojam prevozni put u praksi se koristiitiner ili marsuta.

U toku vrenja transportnog prevoza putnika ili robe, transportuje se na odreenimrastojanjima i pri tome se ostvaruje transportni rad.

Transportni radje proizvod ostvarenog obima prevoza putnika ili koliine prevezenogtereta i prosjenog rastojanja u kome je transport izvren (izraava se putnikim i tonskimkilometrima).

Za jedinicu transportnog rada u putnikom saobraaju uzima se P/km(putnik pokilometru) i to se dobije ostvarenim prevozom jednog putnika na rastojanju od jednogkilometra.

Za jedinicu transportnog rada u robnom-teretnom saobraaju uzima se T/km(tona pokilometru) i to se dobije ostvarenim prevozom jedne tone robe na rastojanju od jednogkilometra.

Documents

Osnovi Transportnih i Komunikacijskih Sistema (Skripta)