OSOBY BEZDOMNEPsychologiczne aspekty ich funkcjonowania

Redakcja naukowaMAŁGORZATA ANNA BASIŃSKA

Bydgoszcz 2014Fundacja Salvus

Wydawca: Fundacja Salvus, ul. Podmiejska 13/27, 85-453 Bydgoszcz

biuro@salvus.org.pl

www.salvus.org.pl

Recenzent: prof. dr hab. Mariola Bidzan

Zdjęcie na okładce: PawełKrajewskihttp://opuszczonebydgoszcz.blogspot.com/

Projekt okładki: KatarzynaRożek

Korekta językowa: MałgorzataBerend

Skład i typografia: PawełDobkowski

ISBN 978-83-64874-00-0

WydanieksiążkizostałodofinansowaneprzezBydgoskiOddziałPolskiegoTowarzystwaPsychologicznego

Książkaaniżadnajejczęśćniemożebyćprzedrukowywanaaniwjakikolwiekinnysposóbreprodu-kowana czy powielana mechanicznie, fotooptycznie, zapisywana elektronicznie lub magnetycznie, aniodczytywanawśrodkachpublicznegoprzekazubezpisemnejzgodywydawcy.

Spis treści

Wstęp ......................................................................................................................................7

CzęśćI.Bezdomnimężczyźni .............................................................................................. 11

Paulina MarksPostawyżyciowebezdomnychmężczyzn ............................................................................13

Monika ŁukaszewskaOsobowośćtypuDastrategieradzeniasobiezestresemwgrupiebezdomnychmężczyzn ..........................................................................................39

Sandra NowaczykZasobyosobisteawystępowanietrudnościinterpersonalnychwgrupiebezdomnychmężczyzn ..........................................................................................59

Małgorzata Anna Basińska, Izabela Grzankowska, Elżbieta KwidzińskaPrzyczynyiczaspozostawaniawbezdomnościmężczyznaichpercepcjasiebiewrelacjachzinnymiludźmi..............................................................83

Beata PawlikDobramaterialnewżyciubezdomnychmężczyzn .............................................................121

Małgorzata Anna Basińska, Anna Sucharska-Daraż, Katarzyna WolszczakSatysfakcjazżyciaosóbbezdomnych ...............................................................................143

CzęśćII.Bezdomnekobiety ...............................................................................................161

Martyna JanickaOsobowośćtypuDaradzeniesobiezestresemprzezbezdomnekobiety. ........................163

Anna Sucharska-DarażKryzyswwartościowaniuapostawyżyciowebezdomnychkobiet ...................................191

CzęśćIII.Bezdomnedzieci ................................................................................................221

Elżbieta SzczygiełPrzyczynybezdomnościdzieciimłodzieżywświetlewynikówbadań ............................223

Katarzyna WolszczakSkądsiębierzewyuczonabezradność?

Lokalizacjapoczuciakontroliaafektywnośćdziecibezdomnych .....................................239

Wstęp

Zjawiskobezdomnościwobecnychczasachwyraźniewzrastazarównonaświe-cie,jakiwPolsce.Fakttenbudzizaniepokojenie,gdyżobecnieżyjeznacznagrupaludzi,któraniemaodpowiedniegodomu,będącegogwarantembezpieczeństwa,mi-łości,odpoczynku,atakżedającegoschronienie,miejscenasenipoczuciekomfortu(Rossi,1990).Jest tootyleważne,żeposiadaniedomuigodnewnimżyciejestgwarantemprawidłowegorozwojuifunkcjonowaniaczłowieka.

Bezdomność jestproblememogólnoświatowym iniezależnymod sytuacjima-terialnejdanegopaństwa.Trudnojejprzeciwdziałaćmiędzyinnymidlatego,żeniemożnajednoznacznieokreślićprzyczynbezdomności.Pomimożeznanesągrupyprzyczyn,towkonkretnejsytuacjisąonemocnozindywidualizowane.Ponadtood-różnienieprzyczynbezdomnościodjejskutkówsprawiadużykłopot,gdyżbezdom-nośćzwyklewynikazzaistniałychproblemówitrudności,alesamatakżegenerujewielenieprawidłowościorazułatwiawystąpienieróżnegorodzajuzaburzeń.Wobectakiejzłożonościzjawiskarelacjamiędzyzdrowiempsychicznymafaktembyciabezdomnymjawisięjakodwustronna.Chociażniektóreosobylubcałerodzinysta-ją siębezdomnezpowodueksmisji lubutratyzatrudnienia, towwiększościbez-domnośćwynikazwystąpieniaszereguczynnikówikryzysówinterpersonalnych.Zaistniałeproblemymajązróżnicowanycharakter,alemożnawyłonićpośródnichtrzy obszary trudności. Po pierwsze większość bezdomnych doświadcza konflik-tów rodzinnych powiązanych często z przemocą. Po drugiewielu z nich relacjo-nujepoważneproblemyinieprawidłowościwrodziniegeneracyjnej,apotrzeciewhistoriiżyciawielubezdomnychstwierdzasięwystępowaniezaburzeńzdrowiapsychicznego,jakuzależnieniaiprzestępczość(Dail,1990).Należyrównocześniepamiętać,żejużsamfaktbyciabezdomnymjestczynnikiemryzykawystąpieniaza-burzeńemocjonalnych.Najprawdopodobniejurazypsychicznewśródbezdomnych

6

osóbirodzinwynikająztrzechpowodów:utratywłasnegodomu,warunkówżyciawschroniskuorazdoświadczanejprzemocywśrodowiskubezdomnych(Goodman,Saxe,Harvay,1991).

Mającświadomośćzłożonościzjawiskabezdomności,badaczepodejmujątrudzrozumienia uwarunkowań, przebiegu i specyfiki funkcjonowania osób bezdom-nych. Przedstawione rozważaniamają na celu bliższe rozpoznanie psychologicz-nychaspektówpozostawaniawbezdomnościoraz specyfikiosobowościbezdom-nychmężczyzn,kobietidzieci.

Prezentowanapracaskładasięz trzechczęści.WpierwszejAutorkiprzybliża-jąCzytelnikowiwybraneaspektypsychologicznegofunkcjonowaniabezdomnychmężczyzn.Ważnymproblemembadawczymwydawały siępostawyżyciowe,dla-tegowpierwszymrozdzialePaulinaMarks,opisującżycieludzkiepodkątemjegosensuicelowości,podjęłatentemat.Autorkadokonałaanalizypostawżyciowychbezdomnychmężczyzniichdyferencjacjizewzględunaróżnecechybezdomności,np.przyczynyczyutrzymywaniekontaktuz rodziną.Wśródźródełbezdomnościwymieniasięwystąpienieróżnegorodzajutrudnychsytuacji.WdrugimrozdzialeMonikaŁukaszewskasprawdziła,jakiestrategieradzeniasobiezestresemstosująbezdomnimężczyźniorazjakijestzwiązektychstrategiizwybranymiaspektamiosobowości,czylicechamiosobowościstresowejtypuD.Literaturapotwierdzawy-stępowaniewielutrudnościinieprawidłowościwfunkcjonowaniuosóbbezdomnych,dlategowrozdzialetrzecimSandraNowaczyksprawdziła,jakiegotypuproblemyinterpersonalnewystępująwgrupiebezdomnychmężczyznijakijestichzwiązekzzasobamiosobistymi–prężnościąinadzieją.WrozdzialeczwartymMałgorzataA. Basińska, IzabelaGrzankowska i ElżbietaKwidzińska prezentująwyniki ana-liznatematzwiązkuprzyczynbezdomnościiczasupozostawaniawbezdomnościzpercepcjąsiebiewrelacjachiznasileniemproblemówinterpersonalnych.Celemtychanalizbyłosprawdzenieroliprzyczynidługościpozostawaniawbezdomnościdlapsychologicznegofunkcjonowaniajednostki.KolejnyrozdziałautorstwaBeatyPawlik-Popielarskiej dotyczył stosunku bezdomnych mężczyzn przebywającychwośrodkachdodóbrmaterialnychipieniędzywkontekściewybranychzmiennychpsychologicznych.Taczęśćksiążkikończysięrozdziałemstanowiącymnawiązaniedoczęścidrugiej,ponieważAutorkiomówiłyzagadnieniesatysfakcjizżyciazarów-

7

nowgrupiebezdomnychmężczyzn,jakikobietwporównaniudoosóbmieszkają-cychwdomachorazprzyuwzględnieniucechsytuacjibezdomności.

Drugaczęśćpracypoświęconajestkobietom,którezróżnychpowodówstraciłyswojemieszkaniaiprzebywająwschroniskach,.PodobniejakwczęścipierwszejAutorki podjęłydwaważne zagadnienia: radzenie sobie ze stresemwkontekścieosobowościtypuD,takąproblematykęomówiłaMartynaJanicka,natomiastAnnaDaraż-Sucharska podjęła wątek postaw życiowych i kryzysu w wartościowaniuw grupie bezdomnych kobiet.

Trzecia część pracy dotyczy bezdomnych dzieci. Elżbieta Szczygieł dokonałabardzownikliwejanalizystatystycznejodpowiednichdokumentów,bypokazaćska-lęzjawiska.NatomiastKatarzynaWolszczakprzedstawiławynikiobserwacjidzie-cimieszkającychwschroniskachwrazzeswoimibezdomnymimatkami.Badaniadotyczą bardzoważnego zagadnienia: związkuumiejscowienia poczucia kontrolizafektywnościątychdzieci.OtrzymanewynikiAutorkaprzeanalizowaławkontek-ścieteoriiwyuczonejbezradności,zastanawiającsięnadzagadnieniem„dziedzicze-nia”bezdomności.

Mamnadzieję,żeoddawanadorąkCzytelnikapracaokażesięważnąpozycjąwtymobszarzenaukiiwypełniistniejącąlukęnarynkuwydawniczym.Podjętypro-blemjestskomplikowanyiniełatwydozbadania,psychologiczniemałorozpoznany,szczególniewodniesieniudokobietidzieci,zatemtrudpodjętyprzezAutorkipre-zentowanychpracjestszczególniecenny.

DziękujęAutoromzawspólnąpracę.Dziękujęserdecznieprof.drhab.MarioliBidzanzarecenzjęicennewskazówki,dziękiktórymjakośćoddawanejksiążkijestwyższa. Dziękuję Zarządowi bydgoskiego oddziału Polskiego Towarzystwa Psy-chologicznegozawsparciefinansowe,bezktóregowydanietejpozycjiniebyłobymożliwe.

MałgorzataAnnaBasińska

8

Literatura

Dail,P.W.(1990).ThePsychosocialContextofHomelessMotherswithYoungChil-dren:ProgramandPolicyImplications.Child Welfare League of Ame-rica,69(4),291-308.

Goodman,L.,Saxe,L.,Harvey,M.(1991).Homelessnessaspsychologicaltrauma.Broadening perspective. American Psychologist,46(11),1219-1225.

Rossi,P.H.(1990).Theoldhomelessandthenewhomelessinhistoricalperspective.American Psychologist,45(8),954-959.

CZĘŚĆ IBEZDOMNI MĘŻCZYŹNI

Paulina Marks1

Poradnia Psychologiczno-Pedagogiczna w Grudziądzu

Postawy życiowe bezdomnych mężczyzn

Wprowadzenie

BezdomnośćwPolscetoproblemwciążniedokońcazdiagnozowany,pomimoistnieniawieludefinicjimającychnaceluwyjaśnienieizrozumienietegozjawiska.Zagadnienie to jest tematemwielu refleksji w naukach społecznych, a niejedno-znacznadiagnozaproblemustanowizasadniczątrudnośćwprecyzyjnymnazwaniutego,czymjest„bezdomność”.Wydajesię,żepodstawowymproblememjestwie-lośćiheterogenicznośćtegozjawiska.Dośćproblematycznyjestrównieżobecniefunkcjonującysystempomocysocjalnejdlaosóbbezdomnych,któryniedokońcaspełniaswojezadanieocharakterzeprewencyjnym,przeciwdziałającwykluczeniuspołecznemu.W tymmiejscuwarto zadać sobiepytanie: dlaczego tak jest?Byćmożeniekażdabezdomnaosobajestwstanieefektywniewykorzystaćoferowanąjejpomociwsparcie.Czyoznaczato,żewyjśćzbezdomnościmogątylkoosobyposiadającekutemuodpowiednipotencjał?Odpowiedźnatopytanieniejestłatwa,ajużnapewnoniebędziejednoznaczna.Dlategoteżcelemprzeprowadzonychba-dańbyłoprzedstawieniespecyficznychdlatejgrupyosóbpostawżyciowych.Uzy-skanewynikimiałypozwolićnaudzielenieodpowiedzi:jakiesącharakterystycznepostawy życiowewśródmężczyzn przebywających w schroniskach dla bezdom-nychorazpomócwzrozumieniutegozjawiska.

Próbę zdefiniowania bezdomności podjął w 2001 roku Andrzej Przymeński.Jegozdaniembezdomnośćtosytuacjaosóblubrodzin,którewdanymczasienie

1 Adresdokorespondencji:mgrPaulinaMarks,paulina-marks@wp.pl

14

mająiwłasnymstaraniemniemogązapewnićsobietakiegoschronienia,któremo-głybyuważaćzaswojeiktórespełniałobyminimalnewarunki,pozwalająceuznaćjezapomieszczeniemieszkalne.Definicjatauwzględniasubiektywnyiobiektyw-nyaspektbrakudachunadgłową(Przymeński,2001,za:Dębski,Stachura,2008).WUstawieopomocyspołecznejpodpojęciemosobybezdomnejrozumiesięoso-bęniezamieszkującąw lokalumieszkalnymw rozumieniuprzepisówoochroniepraw lokatorów imieszkaniowymzasobiegminyorazniezameldowanąnapobytstały,wrozumieniuprzepisówoewidencjiludnościidowodachosobistych,atakżeosobęniezamieszkującąwlokalumieszkalnymizameldowanąnapobytstaływlo-kalu,wktórymniemamożliwościzamieszkiwania,Ustawazdnia12marca2004r.opomocyspołecznej,DzUnr64,poz.593,art.6(Przymeński,2008,za:Dębski,Stachura,2008).

Większośćdefinicjidotyczącychbezdomnościpodkreśla,żeistotątegozjawiskajestbrakdachunadgłową.Jednakżesambrakdachunadgłowąniejestistotąbez-domności.Możnazostaćbezdomnymwznaczeniupsychologicznym.Przyjmująctakąperspektywę,myślimyobezdomnościjakookryzysieegzystencjiczłowieka,którynieposiadaaktualnegomiejscazamieszkania,jestpozbawionyśrodkówsłu-żącychzaspokojeniuelementarnychpotrzeb,zostałwyrwanyzeswojegośrodowi-skawwyniku rozpaduwięzi społecznych.Kryzys egzystencji osobybezdomnejjestwynikiemzakłóceńwsferzespołeczno-psychologicznejjednostki,uniemożli-wiającychjejodtworzeniesatysfakcjonującychwięzizbliskimiiuporządkowaniewłasnegożycia(Pawlik-Popielarska,2008,za:Dębski,Stachura,2008).

Charakterystyka osób bezdomnych

Osobybezdomnestanowiąbardzozróżnicowanągrupę.Niewątpliwiesą to lu-dzie,którzyznaleźlisięwskrajnympołożeniu,awięcci,którzyniemająmiejscaspełniającegowarunkimieszkalne,wktórymmoglibystaleprzebywać,aniaktu-alnejmożliwościuzyskaniatakiegomiejsca,najczęściejnaskutekutratypracylubjakiejkolwiek pomocy ze strony społeczeństwa.Wśród bezdomnychwyodrębnićmożnabezdomnychulicznych(street homeless)orazbezdomnychschroniskowych

15

(shelter homeless)(Przymeński,2008,za:Dębski,Stachura,2008).Cipierwsido-świadczająbezdomnościsensu stricte,takzwanejgłębokiej,gdyżniekorzystajązeschronieniawróżnegorodzajuplacówkachdlabezdomnych.Zamieszkująaltanki,pustostany.Śpiąnadworcachczyteżnaławkachwparku.Natomiastwskładpopu-lacjiokreślonejjakobezdomnischroniskowiwchodząludziezaspokajającyswojeparamieszkaniowepotrzebywróżnegorodzajuobiektachczyplacówkachdlabez-domnych, czyli w noclegowniach, hostelach i schroniskach. Wymienione obiekty najczęściejsąobleganeprzezbezdomnychwokresiejesienno-zimowym,kiedytowarunkipogodowesąbardzoniesprzyjające,abymócspędzaćnocpozaschronie-niem.

Zewzględunazróżnicowanietegozjawiskatrudnojestjednoznacznieokreślić,jakajestjegoskalaizakreswPolsce.TeoretycyipraktycyniesązgodnicodoliczbyosóbbezdomnychwPolsce.Wtejkwestiiistniejąznacznerozbieżności(Chwaszcz,2008).

Zprowadzonychbadań(Dębski,2007)wynika,iżwśródbezdomnychprzeważa-jąmężczyźniwwiekupowyżej40lat,dominujegrupawprzedzialeod40do60lat.Kobietyzwyklesąmłodsze(Dębski,2010).Wśródbezdomnychnajwięcejjestosóbsamotnych:kawalerów,rozwodników,osóbpozostającychwseparacjiorazdziecii żon uciekających z domu przed przemocą ze strony ojca czymęża (Chwaszcz,2008).Wznacznejmierzesątoteżosobyodzyskującewolnośćpopobyciewzakła-dziekarnym(Błażej,Bartosz,1998).

Szczególniecharakterystycznącechąosóbbezdomnychjestichnadmiernespo-żywaniealkoholu.Niesposóbjednoznaczniestwierdzić,czyichuzależnieniejestpowodempopadnięciawstanbezdomności,którywspółwystępujezestosowaniemprzemocywrodzinie,czyinnymizjawiskamipatologicznymi,czymożeproblemalkoholowypojawiasięjakoczynnikwtórny.Zracjitego,żepozbawieniewłasnegolokum jest sytuacjąkryzysową iobciążającąemocjonalnie,większośćzosóbdo-tkniętychtymproblememszuka„ukojenia”walkoholu(Błażej,Bartosz,1998).Dla-tegospołeczeństwomożeoceniaćbezdomnychjakopijakówialkoholików.Wśródbezdomnych większą część stanowią osoby z niskim poziomem wykształcenia,którywarunkujebrakodpowiednichkwalifikacji,acozatymidziewykonywaniepracy nisko opłacalnej oraz niski poziom samoocenywynikający z niemożnościznalezieniawymarzonejpracy.Pogłębiającasięniskasamoocenawłasnychumiejęt-

16

nościwpowiązaniuzżyciemwubóstwie,bardzoczęstoprowadzidoutratypracyidługotrwałegobezrobocia(Oliwa-Ciesielska,2006,za:Dębski,2010).Wspomnia-neczynnikimogądoprowadzićdokryzysuegzystencjiiizolowaniasięjednostkinapoziomiespołecznymorazindywidualnym.Takiezachowaniemożeskutkowaćutratąwięzizrodzinąpochodzeniaorazbrakiemkontaktuzespołecznymigrupamiodniesienia.Wówczasjednostkapozbawiasamąsiebiewsparciapsychicznegoorazmaterialnegozestronyotoczenia.Dłuższeodosobnieniemożeskutkowaćdeficyta-misocjalizacyjnymi.Obojętnośćiapatiatowarzyszącazłemustanuzdrowiaorazbrakuzaufaniadowłasnejosobymożestaćsięprzyczynąbezdomności(Bartosz,Błażej,1995,Oliwa-Ciesielska,2004).

Przyczyny bezdomności i powody pozostawania w niej

Bezdomnośćjestzjawiskiemdynamicznym,którestaleewoluujepodwpływemdyferencjalnychczynników.Równieżdrogidobezdomnościsąwielorakie.Najczę-ściej jest tosplot różnychwydarzeńżyciowych,któredoprowadzajądowystąpie-niadestabilizacjiwżyciu jednostki.Mowa tum.in.okryzysiew relacji zbliski-mi osobamiwyrażającym się niemożnością przebywania z rodziną pod jednymdachem.Kolejnymiprzykładamimogąbyćrestrukturyzacjarynkupracy,wysokastopabezrobociainiestabilnezatrudnienieczyteżmigracje(Olech,2008,za:Bro-warczyk,2008).Wśródtakichdeterminantwyróżnićtakżemożnaodrzucenieprzezspołeczeństwo na skutek choroby fizycznej (niepełnosprawności) lub umysłowej,konfliktyzprawem,uzależnienieczywłasnywybór.Wtymkontekściepodkreślasię, że bardzo często niemożnamówić o jednej głównej przyczynie bezdomno-ści,aleowspółwystępowaniuwielukrytycznychzdarzeńwżyciuczłowieka,którewkonsekwencjiprowadządostanuwykluczenia(Dębski,2010).Czynnikipowodu-jącebezdomnośćoddziałująnasiebiewzajemnieiwrzeczywistościniemożnaichtraktowaćrozłącznie(Przymeński,2001,za:Dębski,2010).

Ciekawe ujęcie związane z przyczynami prowadzącymi do bezdomności za-prezentowalibrytyjscybadacze,którzywskazali, iżważnejestrozróżnieniepew-nych grup czynników bezpośrednio prowadzących do wykluczenia społecznego

17

oraztych,którezwiększająpodatnośćdanejjednostkinabezdomność(Fitzpatrick,Kemp,Klinker,2000,za:Dębski,2010).Autorzywswoichbadaniachwyróżnili12czynnikówprowadzącychdobezdomności.Doczynnikówpodnoszącychryzykostaniasięosobąbezdomnązaliczyli:• ubóstwo,• bezrobocie,• seksualneorazfizycznewykorzystywaniewdzieciństwie,• wchodzeniewkonfliktzprawem,• brakbądźniewystarczającailośćwięzispołecznych,• uzależnienieodalkoholu.

DoprzyczynbezpośrednichFitzpatrick,KempiKlinkerzaliczyli:• zerwane relacje, • opuszczeniedomupokłótni,• eksmisjęzmieszkania,• opuszczenieośrodkaopiekiinstytucjonalnej.Badanieprzyczynbezdomnościmożebyćutrudnionezpowoducechosobowo-

ściowychbezdomnegoisposobu,wjakipostrzegaswojelosyżyciowe.Zpsycho-logicznego punktu widzenia dla osoby bezdomnej znacznie korzystniejsze jest po-strzeganieprzyczynbezdomnościjakozlokalizowanychpozaniąsamą.Lokowanieprzyczynbezdomnościpozawłasnąosobąmożebyćmetodąpomagającąprzezwy-ciężyćtrudnościżyciowe,którewynikajązsytuacjibezdomności(Retowski,Dęb-ska-Cenian,2008).Takapostawapozwalanaunikanieodpowiedzialnościzawłasnąsytuacjężyciową(Dębski,2010).

Ludzidotkniętychbezdomnościąwkonsekwencji czekabarieraze stronyota-czającegośrodowiska,któraprzyczyniasiędopogłębianiazjawiskabezdomności,a także utrudnia wyjście z bezdomności. Społeczeństwo popełnia powszechniewystępujący błąd atrybucyjny, przypisując przyczynowość bezdomności czynni-komwewnętrznym i stabilnym, trudnymdomodyfikacji (Gulla,2008,za:Duda,2008).Postrzegającbezdomnychprzezpryzmatstereotypów,społeczeństwodoko-nujestygmatyzacjiiprzyklejabezdomnymłatkędewiantów.Takaetykietazawieraniekorzystnecechycharakteru,uzależnieniaichorobypsychiczne.Powstajezatem„spiraladewiacji”,wktórejniezgodneznormamizachowaniaosobysąkaraneod-

18

rzuceniem,wzbudzającwrogośćiurazęodrzuconego,prowadzącdodalszychza-chowańskierowanychprzeciwkoinnym.Wtensposóbspołeczeństwotworzyza-mkniętykrągiutrudniabezdomnymwyjścieztejjakżetrudnejsytuacjiżyciowej.Ostatecznieosobanazwanadewiantemakceptujeswójlosidokonujepatologicznejidentyfikacjidoprzypisanej jej roli,aprzystosowującsiędoswojegostatusuza-chowujesięaspołecznie.Osobazgodnieznadanąjejetykietąprowokujeswoimza-chowaniem,wwynikuczegospołeczeństwofunkcjonujezgodniezmechanizmemwykluczeniaorazniestarasiędokonaćjakiejkolwiekreadaptacjiosóbbezdomnych(Goodman,Saxe,Harvey,1991;Duda,2008).

Osobowość bezdomnych mężczyzn

Osobowośćjednostkijestwypadkowączynnikówwrodzonych,ukonstytuowa-nychbiologicznieorazczynnikównabytychwtokuwychowaniainabywaniado-świadczeń.Niektórzytwierdzą,żeubezdomnychosóbprocessocjalizacjizostałwpewnymstopniuzaburzony,choćbyzewzględunaichśrodowiskopochodzenia.Statystyki pokazują (Moczuk, 1998, za: Sołtysiak, 1999), iżwwiększejmierzeosobybezdomnepochodząz rodzindysfunkcyjnych,wktórychstosowanoprze-mocfizycznąipsychicznąoraznadużywanoalkoholu–jakosposoburadzeniaso-biezestresamidniacodziennego.Sątorównieżosobywychowującesięwróżnegorodzajuośrodkachwychowawczych,gdzieopiekanadwychowankamibyłamocnookrojona,adziecinarażonenadeprywacjęuczuć.Zkoleitakistanrzeczymożemiećnegatywnywpływnaichrozwójspołeczny,emocjonalnyipoznawczy.Tymsamymosobadorosła,opuszczającawwieku18latzakładopiekuńczynieposiadaani umiejętności, aniwzorców, które pomogłyby jej żyćw sposób samodzielnyiniezależnyodpomocyinnychinstytucji.Ponieważzazwyczajbrakujejejwiarywewłasne siły, poczuciawłasnejwartości i poczucia kompetencji to często nieznajdującoparciawspołeczeństwiespychanajestnajegomargines.

ZbadańJoannyChwaszcz(2008),prowadzonychnagrupiebezdomnychido-mnychmężczyzn,dowiadujemysię,iżcipierwsimająwyraźnienasilonywskaźnikneurotycznościorazznacząconiższypoziomotwartościnadoświadczenie,ugodo-

19

wościisumienności.Wysokiwskaźnikneurotycznościmożeodpowiadaćzanasi-lonymechanizmregresjiibrakumiejętnościpodejmowaniadecyzji.Możeświad-czyćrównieżopodwyższonejwrogości.Takiukładcechbezdomnychmężczyznpozwalaprzypuszczać,żesąonibardziejwrażliwinastres,skłonnidodoświad-czanianapięć i negatywnych stanówemocjonalnych (gniewu, smutku,poczuciawiny)orazzmartwień.Bezdomnimężczyźnisąwmniejszymstopniuotwarcinazmiany.Wskaźniktennapodwyższonympoziomiemożerównieżświadczyćotym,żebezdomnimężczyźnisąmniejzorganizowani,niemająjasnookreślonychcelówżyciowych, ich działania są częściej spontaniczne niż zaplanowane.Mniej efek-tywnieradząsobiezrzeczywistością,zwłaszczazsytuacjamitrudnymiisąbar-dziejimpulsywni.NiższypoziomotwartościisumiennościorazwyższypoziomneurotycznościubezdomnychChwaszcz interpretuje jakoobniżonąskutecznośćradzeniasobiezestresemprzezbezdomnychmężczyzniwsytuacjachtrudnychstosowanieprzeznichmechanizmówobronnych,takichjak:projekcja,regresjaczyucieczkawwiarę.Napodstawieotrzymanychwynikówautorkastwierdzawystę-powanieróżnicwsferzeosobowościpomiędzybezdomnymimężczyznamiamęż-czyznamiposiadającymidomy.

Sens życia w ujęciu egzystencjalnym

Człowiekwramachnurtuegzystencjalnegozacząłbyćprzedstawianyjakoak-tywnypodmiot–wolnyiintencjonalny,dążącydorealizacjiustalonychprzezsiebiecelóworazzajmującypostawęwstosunkudowszelkichzjawiskidoświadczeńży-ciowych,zwłaszczatrudnych,przynoszącychcierpienie(Obuchowski,1993).Jed-nostkaludzkażyjebowiemczęstowświeciewniesprzyjającymdlasiebieotocze-niu.Doświadczaupływającegoczasuiprzemijania,nastawionajestnaprzyszłość,którejniezna.Brakwłaściwegoodniesieniadowłasnejrzeczywistościmożebyćprzyczynądoświadczanejniepewności,określanejjakolękegzystencjalny(Frankl,1998).Sensżyciajestzjawiskiempozytywnym,wiążesięzradosnąstronążycia,któradajeprzyjemneemocje.Człowiekdoświadczaróżnychzdarzeńżyciowych,odkrywajeinadajeimsubiektywneznaczenie,cowdalszymodnoszeniusiędo

20

własnego życia stanowi podstawę do tworzenia ogólnej oceny tego życia. Sensżycia przeżywany jest zarówno na poziomie emocjonalnym, poznawczym orazmotywacyjno-behawioralnym.Dla osoby dorosłej perspektywa sensumoże niebyćistotnymaspektemocenywłasnegożyciawefekcieprzeżytychdoświadczeń,którychczłowiekczęstoniepotrafizrozumiećlubniepotrafiodkryćichznaczeniadla siebie, gdyżwtedy doświadczeniem jednostki staje się uczucie pustki egzy-stencjalnej.Innymczynnikiempowodującymdoświadczaniebezsensużyciajestfrustracja,powstającana skutekkompulsywnegoposzukiwania sensużyciaczypostawypozbawionejakceptacjiżyciowychwydarzeń.Frustracjaegzystencjalnajest wynikiem nieprawidłowej interpretacji zdarzeń życiowych oraz zablokowa-niadążeń i potrzeb związanychz funkcjonowaniemczłowiekawperspektywiesensu.Frustracja,októrej tumowa,prowadzidopowstaniapustkiegzystencjal-nej. Istotnymi znamionami pustki egzystencjalnej wskazywanymi przez Victora Frankla(1998)są:nuda,rezygnacjazpodejmowaniatrudużycia,cynizm,postawanihilistycznaidepresyjna,atakżeagresywność,negacjawartościorazucieczkaodżycia.Tenbrakaktywnościżyciowejwiążesięzpoznawczymobrazembezsen-sownościwłasnegożycia.

Mechanizm kształtowania się postaw

Ukształtowaniepostawywiążesięzróżnegorodzajuprocesami.ZdaniemWła-dysława Prężyny postawa to względnie stałe ustosunkowanie się, które wyrażasięw gotowości podmiotu do pozytywnych lub negatywnych reakcji intelektual-no-orientacyjnych, emocjonalno-motywacyjnych oraz behawioralnych wobec jej przedmiotu (Prężyna, 1981, za:Klamut, 2002).Większość definicjiwskazuje, iżpostawapełnifunkcjęnapędowądziałaniaiwyznaczajegokierunek.NaprzykładGordonAllportpisze,żepostawajestpsychicznyminerwowymstanemgotowości,zorganizowanymprzezdoświadczenie,wywierającymukierunkowującylubdyna-micznywpływna reakcje jednostkiwstosunkudowszystkichprzedmiotówczysytuacji,zktórymijestonzwiązany(za:Mądrzycki,1977).Postawyzwykleozna-czająakceptacjęlubodrzucenie,sąprzychylnelubnieprzychylne.Zatemposiadają

21

kierunek,którybezpośredniowiążesięzdoświadczanymstanemafektywnym.KazimierzObuchowski (2000) napisałwiele prac na temat postaw człowieka,

którykiedyśokreślanybyłjakoczłowiekprzedmiot,awspółcześniejakoczłowiekpodmiot.Zmianytezaistniałykilkadziesiątlattemuwobszarzenaszejcywilizacji.Pojawiłysięnurty,któremożnabynazwaćrewolucyjnymi iktórezapoczątkowa-ły przewrótwpostrzeganiu człowiekaw świecie i jego roli. Ich założeniem jest,abyczłowiekmógłrozwijaćsięwpełni jakoosoba.Bardzoważnejest,abyczło-wieksamsiebie spostrzegał jakoźródło swojegopostępowania,własnecele jakoprzedmiotswoichintencji,aświatwokółsiebiejakoszansędlaswoichmożliwości.Jednostkaludzkawdzisiejszymświeciefunkcjonujewsposóbpodmiotowy,auto-nomicznyiniezależny,aotaczającejąśrodowisko,czyteżstanspołeczności,służyjejrozwojowiidoskonaleniu(Obuchowski,2000).

Cel badań, problemy i hipotezy badawcze

Celemprzeprowadzonychbadańbyłoustalenie,czywystępująróżnicemiędzymężczyznamibezdomnymiamężczyznamiposiadającymidomywichpostawachżyciowych oraz ustalenie, czywystępują różnicewpostawach życiowychwśródmężczyznbezdomnychzewzględunacharakteryzująceichzmiennedemograficz-neicechybezdomności.Dotaksformułowanegocelupostawiononastępującepy-taniabadawcze:1.Czywystępująróżnicemiędzymężczyznamibezdomnymiamężczyznamiposia-dającymidomywichpostawachżyciowychwyrażonychprzez:

a)poczuciecelu,b)spójnośćwewnętrzną,c)kontrolężycia,d)akceptacjęśmierci,e)pustkęegzystencjalną,f)poszukiwaniewyzwań/celów,g)poczuciesensużycia,h)równowagępostawżyciowych?

22

2.Czywystępująróżnicewpostawachżyciowychwśródbezdomnychmężczyznzewzględuna:

a)wiekbadanego,b)czaspozostawaniawbezdomności,c)stosunkizrodziną,d)przyczynybezdomności?

Wodpowiedzinapowyższeproblemybadawczepostawiononastępującehipotezy:H1:Występująróżnicemiędzymężczyznamibezdomnymiamężczyznamimiesz-kającymiwdomachwzakresiepostawżyciowychwyrażonychprzez:

a) poczucie celu,b) spójnośćwewnętrzną,c) kontrolężycia,d) akceptacjęśmierci,e) pustkęegzystencjalną,f) poszukiwaniewyzwań/celów,g) poczuciesensużycia,h) równowagępostawżyciowych.

H2:Występująróżnicewzakresiepostawżyciowychwgrupiemężczyznbezdom-nychzewzględuna:

a) wiek badanego,b) czaspozostawaniawbezdomności,c) cstosunkizrodziną,d) przyczynybezdomności.

Metody badawcze

Wceluweryfikacjipostawionychhipotezzastosowanonastępującenarzędziabadawcze.

Wywiadogólny,którymiałnaceluzebraniepodstawowychinformacjinate-mat osób bezdomnych, ichwieku, sytuacji rodzinnej (utrzymywanie kontaktu),przyczynbezdomnościorazczasupozostawaniawniej.

23

KwestionariuszPostawŻyciowych(KPŻ)tosamoopisowenarzędziesłużącedodiagnozyiocenypodstawowychodniesieńegzystencjalnych.Mierzypoziomdoświadczanego sensu życia orazmotywacji do nadawania życiu sensu i okre-ślaniacelu.KwestionariuszPostawŻyciowychtopolskaadaptacjaznanegokwe-stionariusza Life Attitude Profile-Revised autorstwaGary’ego T. Rekera (1992).Zostałskonstruowanywoparciuozałożeniapsychologiiegzystencjalnej.TwórcąpolskiejadaptacjitestujestRyszardKlamut(2010).KwestionariuszPostawŻycio-wychskładasięz48twierdzeń.Obejmujesześćskalprostych:Poczuciecelu(C),Spójnośćwewnętrzna(SW),Kontrolażycia(KŻ),Akceptacjaśmierci(AŚ),Pust-kaegzystencjalna(PE),Poszukiwaniecelu(PC)orazdwieskalezłożone:Osobo-wysens(OS),Równowagapostawżyciowych(RPŻ).

Zadaniem badanego jest określenie stopnia, w jakim dane stwierdzenia sąprawdziwewodniesieniudojegoosoby.Odpowiedziumieszczonesąnasiedmio-stopniowejskaliLikerta,gdzie1oznaczacałkowicienieprawda,a7–całkowicieprawda.Osobamibadanymimogąbyćdorośli imłodzież.Wbadaniachnorma-lizacyjnychwersjioryginalnejbrałyudziałosobywwieku17-89lat,wpolskichbadaniachadaptacyjnych–wwieku18-59lat.Testuzyskałzadowalającewynikirzetelnościitrafnościdlawersjipolskiej.WspółczynnikialfaCronbachawynosiłyod0,70(skalapustkiegzystencjalnej)do0,85(skalarównowagipostawżyciowych).

Charakterystyka badanych osób

Grupębadanąreprezentowalimężczyźnibezdomniprzebywającywtrzechnoc-legowniach:wBydgoszczy, Toruniu iGrudziądzu. Łącznie przebadano 119 bez-domnychmężczyzn.Wiekbadanychmieściłsięwprzedziale19-77lat(M=51,03;SD=11,29).Średniczastrwaniawbezdomnościbadanychmężczyznwynosił5,48lat (SD=6,11).Minimalny czas trwaniabezdomności to jedenmiesiąc, natomiastmaksymalnyto36lat.Najwięcejbyłoosóbpozostającychwbezdomnościkrótko,czylido2lat(42,86%).

Charakterystykazmiennejpośredniczącej,jakąjestrelacjazrodziną,dotyczyłakwestiiutrzymywaniakontaktubadanychmężczyznzichrodzinami.Ponadpoło-

24

wabezdomnychmężczyzndeklarowałautrzymywaniekontaktuzrodziną53,78%,pozostali(46,22%)nie.

Badani mężczyźni podawali różnorodne powody, które doprowadziły ich dosytuacjibezdomności.Niektórzypodawaliwieleczynników,wówczasdoanalizywłączanybyłgłówny,naktórywskazywałbadany.Zebraneprzyczynyzostałyzre-dukowanedopięciugrup:• przyczynyfinansowe(eksmisja),• patologia(alkoholizm,karalność),• problemyrodzinne(rozwód,zdrada,konflikty),• wypadeklosowy(np.pożarmieszkania),• czynnikiosobowościowe(własnywybór,„własnagłupota”).Okazało się, żenajwięcej respondentówwskazywałonaprzyczynyfinansowe

jakoźródłobezdomności(35,29%).Grupękontrolnąstanowiło80mężczyznposiadającychdomy.Zostalionidobra-

nidogrupymężczyznbezdomnychadekwatniepodkątemzmiennychspołeczno--demograficznych.Ichwiekmieściłsięwprzedziale21-77lat(M=46,33;SD=11,99).Tylko jedenmężczyznamieszkającywdomunie utrzymywał kontaktu ze swojąrodziną.

Procedura badania

Naprzeprowadzeniebadańuzyskanozgodędyrekcjiwkażdymztrzechschro-nisk dla bezdomnychmężczyzn. Przed każdymbadaniem informowano ochotni-ków,ktoprzeprowadzabadanie iw jakimcelu.Służyło to nawiązaniukontaktuzbezdomnymiioswojeniuichzzaistniałąsytuacją.Każdebadanierozpoczynałosięprzeprowadzeniemwywiadu,anastępnieprzystępowanodowypełnianiaKwe-stionariuszaPostawŻyciowych.Badaniaprowadzonebyłyindywidualnie,aczasnaudzielanieodpowiedzibyłnieograniczony.

25

Wyniki

Postawy życiowew grupiemężczyzn bezdomnych orazmieszkającychw do-mach

Analizastatystycznawykazała,żemężczyźnibezdomniimieszkającywdomachnieróżniąsięmiędzysobąnapoziomieistotnymstatystyczniewzakresieSpójnościwewnętrznej(SW).Różnicetemożnazaobserwowaćwpozostałychwymiarach,ta-kichjak:Poczuciecelu(C),Kontrolażycia(KŻ),Akceptacjaśmierci(AŚ),Pustkaegzystencjalna(PE),Poszukiwaniecelu(PC),Osobowysens(OS)orazRównowagapostawżyciowych(RPŻ)(tabela1).Zaobserwowaneróżnicemogąwskazywaćnafunkcjonowaniemężczyznbezdomnychwsposóbmniejzdrowyniżfunkcjonowa-niemężczyznmieszkającychwdomach.Ichpostawyżyciowewskazująnabrakpo-czuciaukierunkowaniaikontrolinadwłasnymżyciem.Charakteryzująsiębierno-ściąiwycofaniem.Bezdomniunikająodpowiedzialnościzawłasnewybory.Brakujeimumiejętnościobiektywnegoikrytycznegorozumieniaświataorazdoświadczaniauporządkowaniawłasnegożycia.

Tabela1.

ŚredniewynikiwskalachpostawżyciowychtestuKPŻistotnieróżnicującemężczyznbezdomnych(N=119)odmężczyzndomnych(N=80)

Postawy życioweBezdomni Mieszkający w domach

Z/t* p/*pM SD M SD

Poczucie celu 33 9,40 37 7,40 *-3,242 *0,001

Kontrola życia 43 8,11 55 22,00 -2,290 0,022

Akceptacja śmierci 38 11,00 33 8,41 *3,175 *0,002

Pustka egzystencjalna 37 7,10 28 7,82 *7,657 *0,0001

Poszukiwanie celu 40 8,42 38 6,81 2,791 0,005

Osobowy sens 69 17,00 74 13,00 -2,129 0,033

Równowaga postaw życiowych 72,6 26,11 96,1 36,72 -4,263 0,0001

*wynik uzyskany przy zastosowaniu testu t-Studenta

26

Analiza porównawcza postaw życiowych mężczyzn bezdomnych ze względu na ich wiek oraz czas trwania bezdomności

Analiza statystyczna nie wykazała istotnych statystycznie różnic wśród męż-czyznbezdomnychzewzględunaichwiekiczastrwaniabezdomności.Badaneoso-bycharakteryzująsiępodobnymipostawamiwstosunkudożycia,niezależnieodwiekuorazczasupozostawaniawsytuacjibezdomności(tabela2i3).

Tabela2.

Prezentacjaistotnościróżnicwśródmężczyznbezdomnychwzakresiepostawżyciowych(wynikisurowe)zewzględunaanalizowanązmienną–wiek(N=119)

Postawy życioweWiek bezdomnego

H p19-45 46-50 51-75

Poczucie celu 67,859 54,917 57,944 2,409 0,300

Spójność wewnętrzna 60,313 63,563 58,484 0,380 0,826

Kontrola życia 62,375 62,729 57,754 0,570 0,752

Akceptacja śmierci 49,906 67,558 62,286 4,143 0,126

Pustka egzystencjalna 55,469 73,104 57,310 4,411 0,110

Poszukiwanie celu 63,141 69,188 54,905 3,350 0,187

Poczucie sensu życia 65,484 58,521 57,778 0,573 0,403Równowaga postaw

życiowych 60,375 51,917 62,889 1,764 0,414

Tabela3.

Prezentacjaistotnościróżnicwśródmężczyznbezdomnychwzakresiepostawżyciowychzewzględunaanalizowanązmienną–czastrwaniabezdomności(N=119)

Postawy życiowe

Czas trwania bezdomności

H pDo 2 latN=51

Do 4 latN=17

Do 6 latN=13

Do 10 latN=19

Powyżej 10 latN=19

Poczucie celu 67,14 57,59 53,88 45,42 61,76 6,127 0,189

Spójność wewnętrzna 61,77 58,53 58,35 49,45 68,24 3,062 0,547

27

Postawy życioweCzas trwania bezdomności

H pDo 2 latN=51

Do 4 latN=17

Do 6 latN=13

Do 10 latN=19

Powyżej 10 latN=19

Kontrola życia 60,79 62,15 58,85 47,87 68,87 3,722 0,445

Akceptacja śmierci 55,57 50,91 79,65 63,68 62,90 6,599 0,159

Pustka egzystencjalna 62,35 61,32 47,15 63,16 58,13 2,286 0,683

Poszukiwanie celu 60,06 62,53 52,65 47,13 75,47 7,166 0,127

Poczucie sensu życia 65,79 58,35 54,73 44,66 64,87 5,292 0,205

Równowaga postaw życiowych 61,57 55,29 68,05 51,55 62,95 2,407 0,661

Postawy życiowe bezdomnych mężczyzn a relacje z rodziną

Analiza niewykazała istotnych statystycznie różnicwśródmężczyzn bezdom-nychzewzględunafaktutrzymywaniakontaktuzrodziną,wtakichwymiarachjak:Spójnośćwewnętrzna(SW),Kontrolażycia(KŻ),Akceptacjaśmierci(AŚ),Pustkaegzystencjalna (PE), Poszukiwanie celu (PC). Okazało się, że różnice takie uwi-daczniająsięwwymiarachokreślających:Poczuciecelu(C),Osobowysens(OS)orazRównowagapostawżyciowych(RPŻ)(tabela4).

Tabela4.

Prezentacjaistotnychróżnicwgrupiemężczyznbezdomnychwpostawachżyciowychzewzględunautrzymywanierelacjizrodziną(N=119)

Postawy życiowe Z p

Poczucie celu 2,305 0,021

Osobowy sens 2,057 0,040

Równowaga postaw życiowych 2,017 0,044

Otrzymane wyniki mogą świadczyć o tym, że mężczyźni bezdomni, którzyutrzymująrelacjezrodziną,wporównaniudomężczyzn,którzytakiegokontaktu

28

niemają,cechująsięsilniejszymiprzekonaniamiowartościposiadanychcelówży-ciowych,mająwiększepoczuciesensużyciaorazmająwyższypoziomkontrolinadwłasnymżyciem.Relacjezrodzinąmajądużeznaczeniewkwestiipoczuciasensuiceluwżyciu.

Postawy życiowe bezdomnych mężczyzn a przyczyny bezdomności

Okazałosię,żeprzyczynybezdomnościnieróżnicująnapoziomieistotnymstaty-styczniebezdomnychmężczyznwtakichpostawachjak:Poczuciecelu(PC),Spójnośćwewnętrzna (SW),Kontrola życia (KŻ),Pustka egzystencjalna (PE),Osobowysens(OS),Równowagapostawżyciowych (RPŻ).Analiza statystycznawykazała różnicejedyniewpostawachokreślającychAkceptacjęśmierci(AŚ)orazPoszukiwaniecelu(PC)(tabela5).Wynikipokazują, iżmężczyźnibezdomni,którzy trwająwbezdom-ności zprzyczynosobistych, charakteryzują się znaczniemniejszą akceptacją śmier-ciniżpozostalibezdomni.Natomiastmężczyźnibezdomni,którzydeklarowali jakoprzyczyny ich sytuacji czynnikiokreślane jakopatologiczne, cechują sięnajwiększąakceptacjąśmierciwporównaniudopozostałychbezdomnych.Mężczyźnicicharakte-ryzująsięrównieżnajwyższymiwynikamidlaskaliposzukiwanieceluaniżelipozostalimężczyźniprzebywającywschroniskachdlabezdomnych.Natomiastmężczyźnibez-domni,którzydeklarowaliprzyczynyrodzinnejakopowodypozostawaniawsytuacjibezdomności,cechowalisięnajniższąmotywacjądoposzukiwaniawyzwańwżyciu.

Tabela5.

Prezentacjaistotnychróżnicwśródmężczyznbezdomnychwpostawachżyciowychzewzględunaprzyczynybezdomności(N=119)

Postawy życiowe

FinansoweN=42

RodzinneN=26

PatologiaN=31

LosoweN=14

OsobowośćN=6 H p

Akceptacja śmierci 62,179 58,577 71,452 43,857 29,416 11,423 0,022

Poszukiwanie celu 59,548 45,365 72,274 67,250 46,250 10,208 0,037

29

Dyskusja wyników

Bezdomnośćjestzjawiskiemspołecznymoogromnejsilerażenia.Zjawiskotodotyczynie tylko jednostek,ale icałychrodzin.Czasami jest towzórpowielanyz pokolenia na pokolenie.W podejściu socjologicznym bezdomność jest proble-mem społecznym, charakteryzującym się brakiem stałegomiejsca zamieszkania.Wrozumieniupsychologicznymnatomiastbezdomnośćoznaczakryzysegzystencjiczłowieka,którynieposiadafaktycznegomiejscazamieszkania.Jestpozbawionyśrodkówsłużącychzaspokojeniuelementarnychpotrzeb,zostałwyrwanyzeswo-jegośrodowiskawwynikurozpaduwięzispołecznych.Kryzysegzystencjiosobybezdomnejjestwynikiemzakłóceńwsferzespołeczno-psychologicznejjednostki,uniemożliwiających jej odtworzenie satysfakcjonujących więzi z bliskimi i upo-rządkowaniewłasnego życia, zaspokojenia elementarnych potrzeb (Pawlik-Popie-larska,2008,za:Dębski,Stachura,2008).Wedługpsychologiiegzystencjalnejisto-taludzkazmagasięwciąguswojegożyciazwielomakonfliktamiwewnętrznymi,rodzącymikryzysy,któresąrozumianejakorodzajspecyficznejenergiipopycha-jącejjednostkędodalszegoosobowegorozwoju(May,1996).To,jakdanyczłowiekinterpretuje narastającą wewnętrzną frustrację, wpływa na sposób postrzeganiasiebiewświecie.

Tematykabezdomności,zewzględunaeskalacjęzjawiska,stajesiędlabadaczycorazpopularniejszymproblememdoeksploracji.Podjętawniniejszymbadaniupróbaweryfikacjitezymówiącejoróżnicachwpostawachżyciowychmiędzymęż-czyznami posiadającymi lokalmieszkalny a tymi, którzy przebywająw schroni-skach dla bezdomnych,wydaje się zasadna, gdyż do tej pory nikt nie korzystałznarzędziadiagnozującegopodstawoweodniesieniaegzystencjalnedożyciawba-daniachzudziałembezdomnychmężczyzn.Otrzymanewynikimogąbyćpomoc-newzrozumieniutegozjawiska,zrozumieniuspecyfikipotrzebludzibezdomnychoraz ichwartości, a takżew tworzeniu efektywnych programówprewencyjnychorazrehabilitacyjnychdlaosóbzagrożonychwykluczeniemspołecznym.

Przeprowadzonenapotrzebyniniejszejpracybadaniamiałypokazać,czyzasad-nejestposzukiwanieróżnicwprezentowanychpostawachżyciowychmiędzymęż-czyznamibezdomnymiamężczyznamiposiadającymiwłasnedomy.Sprawdzano,

30

czyfaktposiadaniamiejscazamieszkaniaitymsamymróżnicawjakościegzysten-cji różnicują kształtowanie się postaw.Analizowano również, czy określone cha-rakterystykisocjodemograficzne,jak:wiekbadanego,czastrwaniawbezdomności,utrzymywanie relacji z rodziną oraz przyczyny bezdomności, różnicują postawyżyciowebezdomnychmężczyzn.

Rezultatyprzeprowadzonychbadańpokazały,żewzakresiepostawżyciowychmężczyźnibezdomniróżniąsięodmężczyznmieszkającychwdomach.Bezdomnicechująsięmniejadaptacyjnymfunkcjonowaniem.Wykazująbierność,wycofanie,wyuczoną bezradność i brakmotywacji. Obojętne jest im życie, dlatego nie od-czuwająlękuprzedśmiercią,cechująsięteżwysokimpoziomempustkiegzysten-cjalnej, która charakterystyczna jest dla ludzi pozbawionych celu w życiu.War-toprzypomnieć,żekształtowaniepostawwiążesięzróżnegorodzajuprocesami,apostawajestwypadkowądziałaniakilkuczynników.Wiążąsięzprzekonaniamiiinteresamipodmiotu,więcizprocesememocjonalnym.Postawajestwypadkowądokonywania sięwielu strategiimyślowych, polegających na ocenianiu i klasyfi-kowaniu.Wzwiązkuztympostawawpływanamotywacjęjednostkiiwyznaczakierunekdziałania(Prężyna,1981).Zatemmożnastwierdzić,iżspecyfikapostawżyciowychbezdomnychmężczyznbierzesięzichniskiegomniemaniaosobie.Jestrównieżwypadkowąnastawieniadonichludzimieszkającychwdomach.Bierzesięzmechanizmumarginalizacjiiodrzuceniaprzezspołeczeństwo.Możnatumówićomechanizmietzw.błędnegokołaczynadmiernejantycypacjiodrzucenia.Posta-wytesąrównieżodzwierciedleniempercepcjiosóbbezdomnychnatematotoczeniaspołecznego.

Przeprowadzonebadaniapozwoliłyokreślićspecyfikępostawżyciowychmęż-czyznbezdomnych.Otóżokazałosię,żemężczyźnibezdomniwporównaniudomężczyznposiadającychwłasnydomcharakteryzująsię:słabszympoczuciemceluw życiu, słabszą kontrolą życia, większą akceptacją wobec śmierci, bardziej na-silonympoczuciempustki egzystencjalnej, niecowyższą chęcią znalezienia celuwżyciu,słabszympoczuciemsensużyciaorazzachwianąrównowagąpostawży-ciowych.

Bezdomniwporównaniuzosobamidomnymicharakteryzująsiębrakiempo-czuciacelubądźjestonistotnieobniżony.Przejawiająwstopniuznacznieosłabio-

31

nym(bądźwcale)misyjnośćżycia,niesieniawsobiepewnejideiichęcijejreali-zacji.Ichpoczucieukierunkowaniazprzeszłościwprzyszłośćjestzdominowaneistnieniemwyłączniewprzeszłości.Życiejesttym,cobyło.Bycietuiterazorazuwzględnianieperspektywyprzyszłościjesttłumioneprzezzakotwiczeniewtym,cobyłokiedyś.Uosóbmieszkającychwschroniskachdlabezdomnychdominująwewnętrznekonfliktyifrustracje,któreblokujądalszyrozwój.ZdaniemKazimie-rzaDąbrowskiego(1989)jednostkizdolnedorozwojumogąodznaczaćsięróżnegorodzaju formamiwzmożonej pobudliwości lub nerwowości.Mowa tu o napięciupsychicznym,odczuwanymjakodyskomfort,prowadzącymdochęcizmianydane-gostanuiusunięciadoświadczanegodysonansu.Takiejednostkisąskłonneizdol-nedowgląduiautorefleksji.Posiadająumiejętnośćprzewartościowaniaiustruktu-ralizowaniaswojegożycia,coprowadzidopoprawyogólnegofunkcjonowania.

Rezultaty powyższych badań wskazują, że osoby bezdomne w porównaniuzmieszkającymiwdomachmająsłabsząkontrolęnadswoimżyciem,corodziprze-konanie o posiadaniu zewnętrznej atrybucji przyczynwarunkujących ich byt eg-zystencjalny.Majątendencjędospostrzeganiasiłynazewnątrzaniżeliwewnątrzsiebie. Charakteryzują się nieprzyjmowaniem osobowej odpowiedzialności zawszelkiezdarzeniażyciowe.Słabakontrolażyciawrazzesłabympoczuciemsensużyciarodząchaos.Powodujądestabilizację,braklogicznościispójnościwpostrze-ganiusiebieorazotaczającegoświata.

Nasileniepoczuciapustkiegzystencjalnejwiążesięzniedostatkiemsensuwży-ciu,brakiemcelów,nudą,apatiąiodczuwaniemzobojętnienia(Frankl,1998).Wy-niki temogąwskazywaćna istotnieobniżonąmotywacjędo realizacjiwłasnychcelówczyzmianywłasnejpozycjiżyciowej.Osobybezdomnewporównaniuzgru-pąkontrolnąwsilniejszymstopniuprzejawiająakceptacjęwobecśmierci.Zinnejperspektywyujmująctenrezultat,możnazauważyć,żecharakteryzująsiębrakiembądźistotnieosłabionympoczuciemlękuprzedśmiercią.URolloMaya(1996)czy-tamy,żelękogólnieujmowanyjestontologicznącechączłowieka,głębokownimzakorzenioną.Lękgodziwcentralnypunktnaszegopoczuciagodności iwłasnejwartości,awięcwnajważniejszeaspektydoświadczaniasiebiejakobytu,jakoist-nienia.Otrzymanywynikwarto interpretowaćwodniesieniudopozostałychwy-miarów,którewskazująnabiernośćiobojętnośćbezdomnychmężczyzn.

32

Wpsychologiiegzystencjalnejodnajdujemypostulatgłoszący,żenadzieja jestwartościączłowieka–niewartościąsamąwsobie,leczwartością,doktórejczło-wiek chce dążyć.Nadzieja jako zadanie.Wówczasmoże być czynnikiem drąże-niowym.Nadziejarealizujesięwkonkretnejegzystencjijednostkowegopodmiotu(Opoczyńska,1999).Nadzieja,którajestwpisanawpsychikęludzką,pozwalaod-krywaćnowehoryzonty.Todziękinadzieiczłowieksięrealizujeiprzekraczaswojemożliwości(Buksik,2010).

Wymiarrównowagipostawżyciowychwskazujenastanogólnegozadowoleniazży-cia,zposiadaniairealizowaniaważnychdlasiebiezadańorazrozumieniaiakceptacjisiebieorazżyciawogóle(Reker,1999,za:Klamut,2010).Wodniesieniudotakiegoujęciamożnastwierdzić, iżmężczyźnibezdomniwporównaniuzmężczyznamido-mnymicharakteryzująsiębrakiemsatysfakcjizwłasnegożycia,niedoceniająwartościdoświadczeń,niewidząsensużycia,wyrażająbrakakceptacjidlawłasnegoaktualnegopołożenia.Mającpowyższenauwadze,wtymmiejscuwartoodnieśćsiędoostatniegowtymwnioskuwymiaru,jakimjestposzukiwaniecelu.Mężczyźnibezdomniwpo-równaniuzmężczyznamizgrupykontrolnejdeklarująniecowyższąchęćznalezieniaceluwżyciu.Możetowskazywaćnachęćodrzuceniarutynyżycia,przełamaniasche-matów,ogólnejpotrzebydziałaniaiużycia.WniosektenmożnaodnieśćdosłówAlfre-daAdlera(1989),którytwierdził,żepodstawowymprawemżyciajestprzezwyciężaniesiebie,skłonnośćdoprzekraczaniawłasnychbarieriograniczeń.Przezwyciężaniesłużydążeniudosamozachowania,dorównowagicielesnejiduchowej.Adlerpodkreśla,żebyćczłowiekiem,toznaczymiećpoczucieniższości,popychająceipnącedoustawicz-negoprzezwyciężaniago.Jedynieświadomość,żeosiągnęłosiędostatecznemiejscewdążeniu,zdoładaćczłowiekowipoczucieszczęścia,spokojuiwartości.

Ponadtookazałosię,żemężczyźnibezdomniróżniąsięmiędzysobąwprezento-wanychpostawachżyciowychzewzględunaniektóreopisująceichcharakterystykisocjodemograficzne:

a) Mężczyźnibezdomninieróżniąsięmiędzysobąwpostawachżyciowychnapoziomieistotnymstatystyczniezewzględunawiek.

b) Mężczyźnibezdomninieróżniąsięmiędzysobąwpostawachżyciowychnapoziomieistotnymstatystyczniezewzględunaczaspozostawaniawsytu-acjibezdomności.

33

c) Fakt utrzymywania kontaktu z rodziną wpływa na występowanie różnicw postawach życiowych wśród bezdomnych mężczyzn. Bezdomni, któ-rzydeklarująutrzymywanie relacji rodzinnych,otrzymaliwyższewynikiwskalach:• poczucie celu,• osobowysens/poczuciesensużycia,• równowagapostawżyciowych.

Różniceteujawniająsięwwymiarachodnoszącychsiędopozytywnegoukie-runkowania z przeszłościw przyszłość, świadczących o chęci odnalezienia celu,idei,dążeniudorozwoju,poczuciuzrozumieniasiebieiotaczającejrzeczywistości.Takierezultatymogąwskazywaćnabudującąwartośćkontaktówrodzinnych.Siećwsparciaspołecznegomotywujejednostkędodziałania,wyzwalapozytywnąener-gięskłaniającądopracynadsobą,doskonaleniaswojegobytu.Wyniki temożnaodbierać, jakodeklaracjęniektórychbezdomnych,zwłaszcza tychutrzymującychstosunki rodzinne, do przypisywania istotnejwartości rodzinie.O pozytywnymznaczeniu relacji społecznychpisałMay (1996), twierdząc, że redukują lękegzy-stencjalny.Człowiekdążydoakceptacji,aprobatyiuznania,dlategodlajednostekwyżej zorganizowanych jest to czynnik pobudzający do rozwoju. Frankl (1984)podkreślał,żesensżyciapojawiasięjakoefektokreślonegokontaktujednostkizeświatem.Mimo że sens życia jest kategorią subiektywną, pojawia się jako efektokreślonego kontaktu jednostki ze światemobiektywnie istniejącym. Sens życiajestzjawiskiempozytywnym,dającymprzyjemneemocje,wiążesięzradosnąstro-nążycia.Możnawięcmówić,żebezdomni,którzyutrzymująrelacjezrodziną,czu-jąsięniecolepiejodbezdomnych,którzytakiegokontaktuniemają.

Stwierdzono, żeprzyczynybezdomnościnie różnicująpostawżyciowychpre-zentowanych przez bezdomnychmężczyzn.Różnice na poziomie istotnym staty-styczniezaobserwowanojedyniewgrupiemężczyzn,którzydeklarowaliczynnikipatologicznejakopowódwejściawsytuacjębezdomności,adotyczyłyoneakcep-tacjiśmierciiposzukiwaniacelu.Podnazwączynnikipatologicznewpowyższychbadaniachkryły się takieprzyczyny jakuzależnienia czyposiadanieprzeszłościkryminalnej.W literaturze odnajdujemy twierdzenia, że osoby, które najczęściejpopadająwuzależnienia, charakteryzują się pewnego rodzajudeficytememocjo-

34

nalnym,pustką,poczuciemniekompletnościinieadekwatności,dlategouzupełnie-niaposzukująnazewnątrz,np.walkoholu.Natomiastosobyzprzeszłościąkrymi-nalnąnajczęściejcharakteryzująsięniedostosowaniemspołecznym,którewynikazutrwalonychnieprawidłowychschematówfunkcjonowaniapowielanychzpokole-nianapokolenielubichdeficytu(Gierowski,Lew-Starowicz,Mellibruda,2002,za:Strelau,2002).Możnazatemtwierdzić,iżjednostkiteprezentująpostawęniezależ-nąodwszelkichprzyjętychspołecznienorm,adeficytywstrukturzeosobowościpowodują,żesąobojętnewobecżyciaiwszelkichwartości.

Bezdomnimężczyźni,którzypodawali czynnikipatologiczne jakoprzyczynyswojejsytuacjiżyciowej,cechująsięrównieżnajsilniejsząchęciąodnalezieniaceluw życiu, wyjścia z rutyny, poszukiwania nowych doświadczeń. Takie rezultatywskazująnapewnąambiwalencjęodczućbadanych,zwłaszczawobrębietejkon-kretnejgrupy.KazimierzPopielski(1998)napisał,żekażdyczłowiekmapotrzebęsensuipróbujeodnaleźćsensownośćwswoichdziałaniach.Każdyrobitowsposóbindywidualny,odnoszącsiędoswoichprywatnychdoświadczeńegzystencjalnych.Autortenpodkreślałrównież,żeczłowiekposiadaświadomośćswoichograniczeńiswojejskończoności.Sprawiato,żewludziachrodzisiępewnegorodzajuniepokójiprzeztogubiąsięwswoichdążeniach.Naskutekróżnychporażekzatracająswojąwewnętrznąmotywacjęitracąnadzieję,którajestwartościąsamąwsobie.

Powyższebadaniaukazały,jakzróżnicowanaiheterogenicznajestgrupabada-nychbezdomnychmężczyzn.Trudnojąjednoznacznieokreślićizdefiniować,gdyżbezdomność nie ujawnia się tylkowpragnieniach i zamiarach, ale teżw lękachiobawachosóbbezdomnych,a takżewsposobiemyśleniaowłasnejprzyszłościiprzeszłości.Dozmiennych,któretowarzysząbezdomności,należąniewątpliwie:niskiepoczuciewłasnejwartości,osamotnienie,przekonanieozłejnaturze świa-tailudzi(Dębski,Stachura,2008).Takienastawienierodzipoczucieupokorzeniaiwstyd.Bezdomniwstydząsięsiebie,tego,żesąbrudniibrzydkopachną,żeśpiąnaulicy.Ztegoteżwzględusamiodwracająsięodludzi,dążącdosamotności.Sa-motnośćjestniekwestionowanymaspektembezdomności.Jestczymś,costraszli-wiedotykaczłowieka,którynietylkopozbawionyjestdachunadgłową,aleiopar-ciawsobieiinnych(Błażej,Bartosz,1998).

35

Wnioski

Mężczyźnibezdomniwporównaniuzmężczyznamiposiadającymiwłasnydomcharakteryzująsięsłabszympoczuciemceluwżyciu,słabsząkontrolążycia,więk-sząakceptacjąwobecśmierci,bardziejnasilonympoczuciempustkiegzystencjalnej,niecowyższąchęciąznalezieniaceluwżyciu,słabszympoczuciemsensużyciaorazzachwianąrównowagąpostawżyciowych.

Mężczyźnibezdomniróżniąsięmiędzysobąwprezentowanychpostawachży-ciowychniektórymicharakterystykamisocjodemograficznymi:

wiek i czaspozostawaniaw sytuacjibezdomnościnie różnicująpostawżycio-wychbadanychmężczyzn,

utrzymywaniekontaktuzrodzinąiprzyczynastaniasiębezdomnymróżnicująpostawyżyciowebadanychbezdomnychmężczyzn.

Bibliografia

Błażej,E.,Bartosz,B. (1998).O doświadczaniu bezdomności.Warszawa:Wy-dawnictwo Naukowe PWN.

Browarczyk,Ł.(2008).Forum – o bezdomności bez lęku, Rok I.Gdańsk:Pomor-skieForumnarzeczWychodzeniazBezdomności.

Chwaszcz,J. (2008).Osobowościowe i społeczne wyznaczniki funkcjonowania bezdomnych mężczyzn.Lublin:TowarzystwoNaukoweKUL.

Dąbrowski,K.(1989).Trud istnienia.Warszawa:WiedzaPowszechna.Dębski,M., Stachura, K. (2008).Oblicza bezdomności. Gdańsk: Uniwersytet

Gdański.Dębski,M.(2010).Problem bezdomności w Polsce.Wybraneaspekty.Gdańsk:

PomorskieForumnarzeczWychodzeniazBezdomności.Duda,M.(2008).Bezdomność: trudny problem społeczny.Kielce:Wydawnictwo

Jedność.Gierowski,J.K.,Lew-Starowicz,Z,Mellibruda,J.(2002).Psychopatologiazja-

wiskspołecznych.W:J.Strelau(red.),Psychologia. Podręcznik akademicki (t. 3, s.

36

691-703).Gdańsk.GdańskieWydawnictwoPsychologiczne.Goodman,L.,Saxe,L.,Goodman,M.H.(1991).Homelessnessaspsychological

trauma – broadening perspectives. American Psychologist, 46, 11, 1219-1225.Frankl,V.(1998).Homo Patiens.Warszawa:InstytutWydawniczyPAX.Klamut,R.(2002).Cel – czas – sens życia.Lublin:TNKUL.Klamut,R.(2010).Kwestionariusz Postaw Życiowych KPŻ.Warszawa:Pracow-

niaTestówPsychologicznychPTP.May,R. (1996).O istocie człowieka. Szkice z psychologii egzystencjalnej. Po-

znań:DomWydawniczyRebis.Mądrzycki,T.(1977).Psychologiczne prawidłowości kształtowania się postaw.

Warszawa:WydawnictwoSzkolneiPedagogiczne.Moczuk,E.(1999).Bezdomnośćjakoproblemspołecznywopiniachosóbbez-

domnych.W:T.Sołtysiak(red.),Poczucie nieegalitarności, ubóstwo, bezdomność a zjawiska patologii społecznej w aktualnej rzeczywistości kraju(s.231-246).Wło-cławek:WSHE.

Obuchowski,K.(1993).W poszukiwaniu właściwości człowieka.Poznań:Oficy-naWydawniczaGARMOND.

Obuchowski,K.(2000).Od przedmiotu do podmiotu.Bydgoszcz:WydawnictwoUczelnianeAkademiiBydgoskiej.

Olech,P.(2008).Mieszkalnictwoabezdomność.W:Ł.,Browarczyk(red.),Fo-rum. O bezdomności bez lęku. Rok I. (s.251-284).Gdańsk:PomorskieForumnarzeczWychodzeniazBezdomności.

Opoczyńska,M.(1999).Wokółpytańonaturęczłowieka.W:M.Opoczyńska(red.),Wprowadzenie do psychologii egzystencjalnej(s.10-41)Kraków:Wydawnic-twoUniwersytetuJagiellońskiego.

Popielski,K.(1996).Psychologiczno-egzystencjalnainterpretacjaproblematykisensuisensowności.W:K.Popielski(red.),Człowiek – wartość – sens(s.49-50).Lublin:WydawnictwoKUL.

Sołtysiak,T.(1999).Poczucie nieegalitarności, ubóstwo, bezdomność a zjawiska patologii społecznej w aktualnej rzeczywistości kraju.Włocławek:WSHE.

37

Streszczenie

Sytuacjabezdomnościjestsytuacjąekstremalnąistresującą.Możeprzyczyniaćsię do powstawania urazów psychicznych, zaburzeń emocjonalnych u osób do-tkniętychbezdomnością.Stanpozbawieniadachunadgłowąmożebyćczynnikiemodgrywającymgłównąrolęwrozwojuróżnegorodzajudezadaptacyjnychreakcji.Bezdomnośćmoże stanowić bardzo silną barierę dla bezdomnych. Stanowią onimargines społeczny i są grupąwykluczoną z życiaw sieci społecznej.Wkonse-kwencjizachowaniebezdomnychjestbardzoograniczonedowąskiegorepertuaruaktywnościorazpostaw.

Wpodjętymbadaniupostanowionosprawdzić,czymężczyźnibezdomniróżniąsię odmężczyznmieszkającychw domachw postawach życiowychmierzonychKPŻorazczybezdomniróżniąsięwtymaspekcierównieżmiędzysobą.Przeba-dano 119 osób bezdomnych oraz 80 osób domnych, które reprezentowały grupękontrolną.

Wynikipozwalająnastwierdzenie,żemężczyźnibezdomni różniąsięodmęż-czyzn domnych w postawach życiowych. Funkcjonują oni w sposób mniej ada-ptacyjny, charakteryzują się brakiem poczucia celu i sensu życia.Wykazują sięzewnętrznympoczuciemkontroli,apatią iobojętnością.Okazałosię też,żeutrzy-mywanierelacjizrodzinąorazprzyczyny,któredoprowadziłybadanychdosytuacjibezdomności,wpływająnawystępowanieróżnicwpostawachżyciowychwewnątrztej grupy.

Słowa kluczowe:bezdomność,wykluczeniespołeczne,postawyżyciowe.

38

Homeless Men and Their Life Attitude

Abstract

Homelessness is an extreme and stressful situation. Homeless people may suffer psychologicaltraumasandemotionaldisorders.Thestateofbeinghomelesscanbea major factor in the development of various maladaptive behaviors, and breaking outofhomelessnessisoftenextremelydifficult.Homelesspeopleliveasoutcastsexcludedfromthesociallife.Asaresult,lifeattitudeofthehomelessisverylimited.

TheaimoftheresearchwastocheckwhetherlifeattitudemeasuredbytheLifeAttitudeQuestionnaireisdifferentforhomelessmenascomparedtomenwhohavehomes, as well as whether the homeless differ from each other in terms of their life attitude. We examined 119 homeless people and 80 people not suffering from home-lessness as a control group.

Theresultsshowthathomelessmendifferfrommenwhohavehomesintermsoftheirlifeattitude.Thehomelessarelessadaptiveandhavenopurposeinlife.Mo-reover, they manifest apathy, indifference and belief in external control. It has also been proved that maintaining relationships with family and reasons for which the examined persons have become homeless result in differences in life attitude within this group.

Key words: homelessness, social exclusion, life attitude

Monika Łukaszewska2

Zespół Placówek Młodzieżowych „Bursa” w Grudziądzu

Osobowość typu D

a strategie radzenia sobie ze stresem

w grupie bezdomnych mężczyzn

Wprowadzenie

Celemprzeprowadzonychbadańbyłookreślenieportretupsychologicznegobez-domnegomężczyzny.Postanowionosprawdzić,czymężczyźnibezdomniróżniąsięodmężczyznzamieszkującychwdomachwzakresiestosowanychstrategiiradzeniasobiezestresem,atakżewystępowaniacechosobowościtypuDijejskładowych:negatywnejemocjonalnościorazhamowaniaspołecznego.Ponadtobadaniamiałynacelusprawdzenie,czy istniejezwiązekpomiędzywyboremokreślonychstrate-giiradzeniasobiezestresemprzezbezdomnychmężczyzn,aichwiekiem,atakżeczasem trwania w bezdomności oraz czy występują różnice w wyborze określo-nychstrategiiradzeniasobiezestresemprzezbezdomnychmężczyznzewzględunaprzyczynyichbezdomności.

Bezdomność

Istniejewieledefinicjibezdomnościorazczłowiekabezdomnego.W tejpracyzostałaprzyjętadefinicjaLeszkaStankiewicza(1999),wedługktóregobezdomnośćjest złożonym zjawiskiem społecznym i osobowościowym stanem bezdomnego

2 Adresdokorespondencji:mgrMonikaŁukaszewska,ukaszewska.monik@gmail.com

40

człowieka,warunkowanymprzez różneprzyczyny iprzez faktbrakuschronienia,spełniającego elementarne warunki, które pozwalają uznać je za pomieszczeniemieszkalne (Stankiewicz, 2002). „Bezdomnym jest natomiast człowiek niemają-cymiejscaspełniającegowarunkimieszkalne,wktórymmógłbystaleprzebywać,aniaktualnejmożliwościlubchęciuzyskaniatakiegomiejsca.Miejscespełniającewarunkimieszkalnetotakie,którenadajesiędostałegoprzebywaniabeznarażeniazdrowia, i które umożliwia zaspokojenie podstawowych potrzeb życiowych: wy-godnego i spokojnegonoclegu, zachowaniahigienyosobistej, sporządzaniaposił-ków”(Duracz-Walczak,2002,s.21-22).

Mężczyźnibezdomnistanowiągrupę,którajestbardzoczęstobadanaprzezso-cjologów,jednakbardzorzadkoprzezpsychologów,aprzecieżbezdomnośćniejestjedynieproblememsocjologicznym.Badaczomzajmującymsięproblematykąbez-domnościdotejporynieudałosięjednoznacznieodpowiedziećnapytanie:dlacze-goludziestająsiębezdomni?Byćmożewiększeznaczeniepełniączynnikipsycho-logiczne?

Osobowość stresowa typu D

Pojęcie osobowości typuD, określanejmianem osobowości stresowej lub po-datnej na stres (distressed personality),zostałowprowadzonedo literaturyporazpierwszyw1995rokuprzezJohanaDenolleta,psychologaklinicznegozUniwersy-tetuwTilburguwHolandii(Ogińska-Bulik,2009).

Osobowośćstresowa(distressed personality)obejmujedwagłównewymiary,ro-zumianejakowzględniestałecechyosobowościtj.negatywnąemocjonalność(ne-gative affectivity) orazhamowaniespołeczne(social inhibition) (Moryś,Majkowicz,Ogińska-Bulik,Rynkiewicz,2006). DlajednostekzosobowościątypuDcharakte-rystycznesą:tendencjadozamartwianiasięiodczuwanianapięcia,niskiepoczuciebezpieczeństwa,pesymistycznysposóbpatrzenianaświat,poczuciebycianieszczę-śliwym, tendencja do obwiniania się, nieśmiałość i słabewięzi z innymi ludźmi,dyskomfortwobecnościinnychosób,głównieobcych,atakżedystanswobecnichorazniskaskłonnośćdodzieleniasięemocjami.PonadtoosobowośćtypuDwiąże

41

sięztakimiobjawamistresupsychologicznego,jakskłonnośćdodepresji,trudnościwkorzystaniuzewsparciaspołecznego,obniżonesamopoczucie,niskipoziompo-czuciawłasnejwartości,niskipoziomsatysfakcjizżyciaorazpoczuciewyczerpa-nia.Jednostkioosobowościstresowejwykazujątrudnościwkontrolowaniuswoichpopędóworazsłaboradząsobiezestresem.Sąrównieżbardziejwrażliwe,mniejaktywne,mniejwytrzymałeorazmniejpodatnenazmiany.Niesąnastawionenaposzukiwaniestymulacji.Osobyoosobowościstresowejsąmniejinteligentneemo-cjonalnieiwykazująsłabszekompetencjespołeczne.Odnosząsiędowielurzeczykrytycznie,leczzdystansem.Nielubiąbyćoceniane,anizwracaćnasiebieuwagiinnych.Ujawniająrównieżniższąsatysfakcjęzżyciaorazniższypoziomkoherencji(Ogińska-Bulik,2009).

Pierwszy z wymiarów osobowości typu D, negatywna emocjonalność (nega-tywnyafekt,afektywnośćnegatywna)wyrażasięwskłonności jednostkidoprze-żywaniasilnychnegatywnychemocji,takichjak:lęk,gniew,irytacjaczywrogość.Ponadtocharakteryzujesięrzadkimprzeżywaniememocjipozytywnych(Ogińska--Bulik,2004).

Drugizwymiarówosobowościstresowej,hamowaniespołeczne,odnosisiędounikaniazagrożeniazwiązanegozrelacjamispołecznymiorazdotyczyskłonnościdopowstrzymywaniasięodwyrażanianegatywnychemocjiizachowańzgodnychztymiemocjami.Brakekspresjiemocjonalnejmacharakterświadomyiwystępujegłówniewsytuacjachspołecznych(Denollet,1998).

Jednostkioosobowościstresowejczęściejoceniająsytuacjęstresowąwkatego-riachzagrożeniaaniżeliosoby,któreniewykazujątendencjidodoświadczanianega-tywnychemocji.Podobniejestzodczuwaniemjegonatężenia.Jednostkicharakte-ryzującesiętendencjądowystępowaniacechosobowościtypuDsilniejodczuwająstresodosóbnieprzejawiającychtychcech(Ogińska-Bulik,2009).

Radzenie sobie ze stresem

Określenie„radzeniesobie”(coping) pojawiłosięoficjalniewliteraturzewla-tach60.,natomiastwroku1967zostałowłączonedohasełuwzględnianychwPsy-

42

chological Abstracts(Heszen-Niejodek,2007).Termintenposiadatrzyodniesie-niaznaczeniowe.Radzenie sobiemożebyć rozpatrywane jakoproces, strategiaistyl(Heszen-Niejodek,2000).

Radzenie sobie jest rozumiane jako „stale zmieniające się poznawcze i be-hawioralnewysiłki (efforts) podmiotumającena celuuporanie się (to manage) z określonymi wymaganiami zewnętrznym i wewnętrznymi, ocenianymi przezosobę jakoobciążające lubprzekraczające zasoby jednostki (Lazarus,Folkman,1984,s.141,za:Heszen-Niejodek,2007,s.150).RichardLazarusiSuzannaFolk-manwyróżnilidwiezasadniczefunkcjeradzeniasobiezestresem:

instrumentalną,związanązesposobamiradzeniasobiezorientowanyminapro-blemie (problem – focused),którychcelemjestrozwiązaniesytuacjitrudnej,

regulacyjną, powiązaną ze strategiami radzenia sobie skoncentrowanymi naemocjach (emotion – focused),którychcelemjestregulacjastanuemocjonalnegoosóbznajdującychsięwsytuacjistresowej(Lazarus,1986).

O ile ta pierwsza jest ukierunkowana na opanowanie stresora w celu zmniej-szenialubusunięciajegostresującychwłaściwości,otyledrugapomagawkon-trolowaniureakcjiemocjonalnejzwiązanejzdanymstresorem(Heszen-Niejodek,2004;2005).

Cel badań, problemy i hipotezy badawcze

Głównymcelempodjętychbadańbyłoustalenie,czymężczyźnibezdomniróż-niąsięodmężczyznmieszkającychwdomachwzakresiecechosobowościtypuDorazstosowanychstrategiiradzeniasobiezestresem.Analizazagadnieńteoretycz-nychdoprowadziładosformułowaniapięciupytańbadawczych:

Czy bezdomni mężczyźni różnią się od mężczyzn mieszkających w domachwzakresiecechosobowościtypuD?

Czy bezdomni mężczyźni różnią się od mężczyzn mieszkających w domachwzakresiestosowanychstrategiiradzeniasobiezestresem?

Czywystępujezwiązekpomiędzywyboremokreślonychstrategiiradzeniasobiezestresemprzezbezdomnychmężczyznaichwiekiem?

43

Czywystępujezwiązekpomiędzywyboremokreślonychstrategiiradzeniasobiezestresemprzezbezdomnychmężczyznaczasemtrwaniawbezdomności?

Czywystępująróżnicewwyborzeokreślonychstrategiiradzeniasobiezestre-semprzezbezdomnychmężczyznzewzględunaprzyczynyichbezdomności?

Odpowiedniodopytańbadawczychpostawionohipotezybadawcze:H1: Bezdomni mężczyźni różnią się od mężczyzn mieszkających w domach

wzakresiecechosobowościtypuD.Oczekujesię,żemężczyźnibezdomnicechująsiębardziejnasilonąosobowościątypuD.

H2: Bezdomni mężczyźni różnią się od mężczyzn mieszkających w domachwzakresiestrategiiradzeniasobiezestresem.Oczekujesię,żemężczyźnibezdomnistosująmniejadaptacyjnestrategieradzeniasobiezestresem.

H3: Występujezwiązekpomiędzywyboremokreślonychstrategii radzenia so-biezestresemprzezbezdomnychmężczyzn,aichwiekiem.

H4: Występujezwiązekpomiędzywyboremokreślonychstrategiiradzeniasobiezestresemprzezbezdomnychmężczyznaczasemtrwaniawbezdomności.

H5: Występująróżnicewwyborzeokreślonychstrategiiradzeniasobiezestre-semprzezbezdomnychmężczyznzewzględunaprzyczynybezdomności.

Metody badawcze

W celu udzielenia odpowiedzi na postawione pytania badawcze zastosowano na-stępującemetodypsychologiczne.

InwentarzdoPomiaruRadzeniaSobiezeStresemMini-COPEposłużyłdoocenyrepertuaru stosowanych strategii radzenia sobie ze stresem. Skala Pomiaru Osobo-wościTypuDposłużyładoocenywystępowaniacechosobowościtypuDorazjejskładowych–negatywnejemocjonalnościorazhamowaniaspołecznego.Wywiadpozwolił zebraćpodstawowedanespołeczno-demograficznewszystkichosóbbio-rącychudziałwbadaniu.InwentarzdoPomiaruRadzeniaSobiezeStresem(Mini--COPE)jestopartynatychsamychpodstawachteoretycznych,coWielowymiarowyInwentarzdoPomiaruRadzeniasobiezeStresem(COPE).Mini-COPEjestwersjąskróconą skali COPE, skonstruowanej przez Charlesa Carvera i współpracowni-

44

ków(1989)isłużącejdobadaniasposobu,wjakiludziereagująnastres(Juczyński,Ogińska-Bulik,2009).

PolskawersjainwentarzaMini-COPEskładasięz28twierdzeń,którewchodząwskład14strategiiradzeniasobiezestresem(po2twierdzeniawkażdejstrategii).Badany zaznaczawodniesieniu dokażdego stwierdzenia jedną z czterechmożli-wychodpowiedzioznaczających:0–prawienigdytakniepostępuję;1–rzadkotakpostępuję;2–częstotakpostępuję;3–prawiezawszetakpostępuję.

Każdąskalęoceniasięoddzielnie,dodającdosiebiepunktyzaodpowiedzidoty-czącedwóchtwierdzeń,wchodzącychwjejskładidzielącsumęprzez2.Rozpiętośćwynikówkażdejskalimieścisięwgranicach0–3(Juczyński,Ogińska-Bulik,2009).

RzetelnośćpolskiejwersjiinwentarzaMini-COPEustalononapodstawiebadania200osób.Ponieważwskładkażdejz14skalwchodządwatwierdzenia,obliczonorzetelnośćpołówkową.Uzyskanowtensposóbwskaźnik0,86(wskaźnikGuttmana0,87).Stałośćoceniononagrupie34osóbbadanychpoupływiesześciutygodni,jestonazadowalającadlawiększościskal.NajwyższajestdlastrategiiZwrot ku Religii (0,94)iZażywanie Substancji Psychoaktywnych (0,82).Najniższanatomiastjestdlastrategii Zajmowanie się Czymś Innym (0,32)(Juczyński,Ogińska-Bulik,2009).

Rzetelnośćwersjioryginalnejwpostacizgodnościwewnętrznejosiągadlawięk-szościskalwskaźnikizbliżonedo0,70,tj.wartościuznawanejzadobrą(Nunnally,Bernstein,1994,za:Juczyński,Ogińska-Bulik,2009).Wersjapolskauzyskałapo-dobniewysokiewskaźniki(od0,62dlastrategiiWyładowanie, do 0,89 dla strategii Zwrot ku Religii) (Juczyński,Ogińska-Bulik,2009).

SkaladoPomiaruOsobowościTypuD(DS-14)zostałaopracowanaprzezDe-nolleta, w wersji polskiej natomiast powstała dzięki Juczyńskiemu i Ogińskiej--Bulik(2009).NarzędzietosłużydopomiaruosobowościtypuD,zwanejrównieżosobowościąstresową.Skalaskładasięz14 twierdzeń,zktórychsiedemmierzyskłonnośćdoprzeżywanianegatywnychemocji (NegatywnaEmocjonalność),zaśpozostałesiedem–tendencjędopowstrzymywaniasięodtychemocjiizwiązanychznimizachowań(HamowanieSpołeczne).

SkalaDS-14 jestnarzędziemsamoopisowym,należywięcdometod typu„pa-pier–ołówek”.Badanydokonujeocenywłasnegozachowaniaiposługującsięskaląpięciostopniową,wybiera jedną z następujących odpowiedzi (każde stwierdzenie

45

jestocenianewskaliod0do4):fałszywe–0,raczejfałszywe–1,trudnopowie-dzieć–2,raczejprawdziwe–3,prawdziwe–4.

OddzielnieobliczasięwynikidlaNegatywnejEmocjonalnościidlaHamowaniaSpołecznego.Wyższywynikoznaczawiększenasilenie cech składających się nadanywymiartypuD.Teoretycznyzakreswynikówdlakażdegowymiaruwynosiod0do28punktów.Przyjmujesię,iżzakwalifikowaniejednostkidotypuDwymagauzyskaniaconajmniej10punktówwkażdymzdwóchwymiarów(Juczyński,Ogiń-ska-Bulik,2009).

Rzetelność polskiejwersjiDS-14ocenionona grupie 1154osób, obejmującejzarównoosobyzdrowe,jakichorekardiologicznie.Współczynnikialfa Cronbacha wynosządla skaliNegatywnejEmocjonalności0,86,adla skaliHamowaniaSpo-łecznego0,84.Rzetelnośćskaliocenionametodątest-retest(poupływietrzechmie-sięcy)nagrupie60osóbzdrowychwyniosła0,76dlaNegatywnejEmocjonalności,0,73dlaHamowaniaSpołecznego.

Wgrupie40osóbchorychkardiologicznienatomiast rzetelnośćwyniosła0,74dla Negatywnej Emocjonalności, 0,70 dla Hamowania Społecznego. Podobnewskaźnikicharakteryzująwersjęoryginalną,coświadczyotym,iżrzetelnośćskalioceniamynawysokimpoziomie(Juczyński,Ogińska-Bulik,2009).

Charakterystyka badanych osób

Wbadaniuempirycznymwzięłoudział119bezdomnychmężczyzn,którzysta-nowiligrupębadaną.Badanapróbabyławewnętrzniezróżnicowanapodwzględemwieku,wykształcenia,stanucywilnego,czasutrwaniabezdomności,atakżeprzy-czynbezdomności.

Wiekbadanychmieściłsięwprzedziale19-75lat(M=50,86;SD=11,29).Więk-szość z nich miała wykształcenie zawodowe (62 osoby), następnie podstawowe(34osoby) iśrednie(18osób),anajmniejwyższe(5osób).Wśródbadanychmęż-czyznbyło52rozwiedzionych,46kawalerów,15żonatychi6wdowców.

Średniczastrwaniawbezdomnościwynosił5,40lat(SD=6,01).Najwięcejbyłomężczyzn,którychczastrwaniawbezdomnościmieściłsięwprzedziale0-2lat(44

46

osoby),następnie6-10(21osób),4-6lat(20osób).Najmniejbyłomężczyzn,którychczastrwaniawbezdomnościwynosiłponad10lat(18osób)orazmieściłsięwprze-dziale2-4lat(16osób).

Najwięcejmężczyznjakoprzyczynęswojejbezdomnościwskazałoproblemyfi-nansowe(38osób),sytuacjęrodzinną(36osób),następniepatologiespołeczne(30osób),wypadeklosowy(11osób)orazczynnikiosobowościowe(4osoby).

Równolegle do badań osób bezdomnych przeprowadzono badanie mężczyznmieszkającychw domach, którzy byli dobierani odpowiednio domężczyzn bez-domnychpodwzględemwieku,wykształceniaorazstanucywilnego.Wbadaniuudziałwzięło79mężczyzndomnych,którychwiekmieściłsięwprzedziale21-77lat (M=45,93; SD=12,63).Większość z nich posiadaławykształcenie średnie (30osób),następniezawodowe(25osób),kolejnowyższe(18osób)orazpodstawowe(6osób).Wśródmężczyznmieszkającychwdomach60osóbbyłowzwiązkumałżeń-skim,17osóbstanuwolnegooraz1wdowieci1rozwiedziony.

Organizacja badań

Badania zostały przeprowadzone w schroniskach dla bezdomnych mężczyznwGrudziądzu,ToruniuorazBydgoszczy.Uczestnikamibylimieszkającytambez-domnimężczyźniwróżnymwieku.Uczestnictwowbadaniumiałocharakterano-nimowyorazdobrowolny.Mężczyźnizostalidokładniezapoznanizinstrukcjąwy-pełnianiakwestionariuszyorazcelembadań.Pootrzymaniuzgodyosóbbadanychmoglioniprzystąpićdowypełnianiaarkuszy.Jeślizaistniały jakiekolwiekwątpli-wości ze stronymężczyzn,mogli oni swobodnie zadawać pytania dotycząceme-tod.Wywiadzkoleizostałprzeprowadzonybardzodokładnieiwnikliwiezkażdymzosobna.Badającyzadawał identycznepytaniawszystkimbadanym,odpowiedzizaśsamzapisywałnaprzeznaczonymdotegoarkuszu.

Grupę kontrolną stanowili mężczyzn mieszkających w domach. Warunkiemudziałuwbadaniubyłowyrażenieustnejzgodyprzezbadanego.Osobyzgrupykon-trolnejrównieżbadanoindywidualnie,wsposóbpodobnydoopisanegopowyżej.

47

Wyniki

Celemniniejszejczęści jestprzedstawienieorazprzeanalizowanieuzyskanychw badaniu wyników. Zastosowano program statystyczny Statistica 10. Dla uzy-skaniaprzejrzystościprezentowanychwynikóworazzuwaginarozległośćanalizwtekściezostałyprzedstawionejedyniewynikiistotnestatystycznie.

Cechy osobowości typu D w grupie mężczyzn bezdomnych oraz mężczyznmieszkającychwdomach

Analizastatystycznawykazałaistotnestatystycznieróżnicepomiędzygrupąmęż-czyznbezdomnych,agrupąmężczyznmieszkającychwdomachwzakresiecechosobowości typuD.Okazało się, żemężczyźni bezdomni częściej odmężczyznmieszkającychwdomachcharakteryzująsiętendencjądowystępowaniacechoso-bowościtypuD,negatywnejemocjonalnościihamowaniaspołecznego(tabela1).Zatempostawionahipotezabadawcza,zakładająca,iżmężczyźnibezdomniróżniąsięodmężczyznmieszkającychwdomachwzakresiecechosobowościD,zostałazweryfikowanapozytywnie.

Tabela1.

IstotnośćróżnicmiędzyśrednimiwSkaliOsobowościTypuDmiędzymężczyznamibezdomnymi(N=119)imężczyznamimieszkającymiwdomach(N=79)

Skala Typu DMężczyźni bezdomni Mężczyźni domni

z pM SD M SD

Typ D – wynik ogólny 28,30 11,10 19,86 9,93 5,345 0,0001

Negatywna emocjonalność 15,32 6,51 10,49 5,57 5,096 0,0001

Hamowanie społeczne 12,90 5,81 9,26 5,88 3,780 0,0001

Strategieradzeniasobiezestresemwgrupiemężczyznbezdomnychorazmęż-czyznmieszkającychwdomach

Analiza statystyczna wykazała istotne statystycznie różnice pomiędzy grupąmężczyznbezdomnychagrupąmężczyznmieszkającychwdomachwzakresiesto-sowanychstrategiiradzeniasobiezestresem(tabela2).Okazałosię,że:

48

mężczyźnibezdomniczęściejodmężczyzndomnychstosują takiestrategiera-dzenia sobie ze stresem, jak:Akceptacja,Obwinianie Siebie,Religia,Wyładowa-nie,Zajmowanie sięCzymś Innym,Zaprzeczanie,ZaprzestanieDziałań,Zażywa-nieSubstancji PsychoaktywnychorazPozytywnePrzewartościowanie,mężczyznmieszkającychwdomachstosujączęściejodmężczyznbezdomnychstrategięPo-szukiwanie Wsparcia Emocjonalnego.

Zatempostawionahipotezabadawcza,zakładająca,iżmężczyźnibezdomniróż-nią się odmężczyznmieszkającychw domachw zakresie stosowanych strategiiradzeniasobiezestresem,zostałazweryfikowanapozytywnie.

Tabela2.

IstotnośćróżnicmiędzyśrednimiwInwentarzudoPomiaruRadzeniaSobiezeStresemMini–COPEmiędzymężczyznamibezdomnymi(N=119)imężczyznamimieszkającymiwdomach(N=79)

Strategie radzenia sobie ze stresem

Mężczyźni bezdomni Mężczyźni domni

z pM SD M SD

Akceptacja 1,84 0,74 1,59 0,67 2,433 0,015

Obwinianie Siebie 1,74 0,85 1,12 0,76 4,979 0,000

Zwrot ku Religii 1,27 1,00 0,80 0,80 3,094 0,002

Wyładowanie 1,41 0,82 1,08 0,52 2,882 0,004

Zajmowanie się Czymś Innym 1,72 0,83 1,46 0,78 2,200 0,028

Zaprzeczanie 1,29 0,86 0,87 0,77 3,244 0,001

Zaprzestanie Działań 1,13 0,87 0,73 0,72 3,086 0,002

Zażywanie Substancji Psychoaktywnych 0,86 1,03 0,51 0,78 2,114 0,035

Pozytywne Przewartościowanie 1,68 0,80 1,48 0,58 2,298 0,022

Poszukiwanie Wspar-cia Emocjonalnego 1,23 0,89 1,43 0,71 -2,447 0,014

Strategie radzenia sobie ze stresem a wiek bezdomnych mężczyzn

Analizastatystycznawykazałastatystycznieistotnyzwiązekpomiędzystosowa-niemokreślonychstrategiiradzeniasobiezestresemprzezbezdomnychmężczyzn

49

aichwiekiem(tabela3).Okazałosię,żestosowaniestrategiiAkceptacjaprzezbez-domnychmężczyznwzrastawrazzichwiekiem.Zatemhipotezabadawczazakła-dającastatystycznązależnośćmiędzystosowaniemokreślonychstrategii radzeniasobiezestresemawiekiemzostałapotwierdzonatylkodlastrategiiAkceptacja.

Tabela3.

Współczynnikikorelacjir-PearsonapomiędzywyboremstrategiiAkceptacjaawiekiemwgrupiebezdomnychmężczyzn

Pary zmiennych r r2 t p

akceptacja & wiek 0,217 0,047 2,40 0,018

Strategie radzenia sobie ze stresem a czas trwania w bezdomności

Analizastatystycznaniewykazałaistotnegostatystyczniezwiązkupomiędzysto-sowaniemokreślonychstrategiiradzeniasobiezestresemprzezbezdomnychmęż-czyznaczasemtrwaniaichbezdomności.Oznaczato,żebezdomnimężczyźnisto-sującałyrepertuarstrategiiradzeniasobiezestresemniezależnieodczasutrwaniaichbezdomności.Zatemhipotezabadawczastwierdzającaistotniestatystycznąza-leżnośćmiędzystosowaniemokreślonychstrategiiradzeniasobiezestresemacza-sempozostawaniawbezdomnościniezostałapotwierdzonainależyjąodrzucić.

Różnice w wyborze strategii radzenia sobie ze stresem ze względu na przyczyny bezdomności

Analizastatystycznawykazałaistotnestatystycznieróżnicewzakresiestosowa-niaokreślonychstrategiiradzeniasobiezestresemwgrupiebezdomnychmężczyznzewzględunaprzyczynybezdomności(tabela4).Okazałosię,że:mężczyźni,któ-rych bezdomność jest spowodowana czynnikami osobowościowymi częściej odpozostałychstosująstrategięZaprzestanieDziałań(F=2,537;p=0,044),mężczyźni,którychbezdomnośćjestspowodowanaprzezproblemyrodzinnerzadziejodpozo-stałychstosująstrategięZaprzestanieDziałań.

Zatemhipotezazakładającawystępowanieistotnychstatystycznieróżnicwsto-

50

sowaniu strategii radzenia sobie ze stresemzewzględu na przyczynybezdomno-ścizostałazweryfikowanapozytywniejedyniewprzypadkustrategiiZaprzestanieDziałań.

Tabela4.

PoziomyistotnościdlastrategiiZaprzestanieDziałańuzyskanewteścieTukeya

Przyczynybezdomności

Finansowe

M=1,092

Patologie społeczne

M=1,300

Problemy rodzinne

M=0,875

Wypadek losowy

M=1,227

Czynniki osobowo--ścioweM=2,125

Finansowe - 0,854 0,807 0,990 0,148

Patologie społeczne 0,854 - 0,262 0,999 0,365

Problemy rodzinne 0,807 0,262 - 0,749 0,048

Wypadek losowy 0,990 0,999 0,749 - 0,373

Czynniki osobowościowe 0,148 0,365 0,048 0,373 -

Dyskusja wyników

IstotąanalizbyłoukazanieobrazupsychologicznegobezdomnychmężczyznwzakresiewystępowaniacechosobowościtypuDistosowanychstrategiiradze-nia sobie ze stresem.Ponadto przedmiotembadańbyło także określenie różnicwwyborze strategii radzenia sobie ze stresem zewzględu na zmienne społecz-no-demograficzne(wiek,czaspozostawaniawbezdomnościorazprzyczynybez-domności).

Wśródosób zgrupybadanej osobowośćD tokonstruktwystępującybardzoczęsto.Podobnie jakjejskładowe–negatywnaemocjonalnośćorazhamowaniespołeczne.Elementy tewynikajązesposobużyciabezdomnychmężczyzn.Bez-domnośćsamawsobietosytuacjastresującaibardzotrudna.Osobyniądotkniętesą w stanie ciągłej deprywacji wielu podstawowych potrzeb, takich jak: jedze-nie, higiena, dach nad głową. Ponadto narażone są nie tylko na odrzucenie zestronyinnych, leczrównieżnastygmatyzację.Bezdomnośćkojarzysiębowiemzsamyminegatywami.Wkonsekwencjibezdomnimężczyźnisąbardzosamotni,pozostawieni sami sobiezproblemamioraznieprzewidywalnością, z jakąmają

51

doczynieniakażdegodnia.Możetowyjaśniaćtakczęstewystępowanieubada-nych hamowania społecznego. Bezdomni są izolowani, niechciani, co powodu-jeunichutratęzaufaniado ludzioraz różnego rodzaju instytucji.Człowiekowibezdomnemuczęstotowarzysząemocjenegatywne,takiejak:lęk,poczuciewinyi żalu, poczucie krzywdy, osamotnienie, złość. Jest tomożliwewyjaśnienie takczęstowystępującejnegatywnejemocjonalnościubadanych.Mężczyźnibezdom-niwidząswojąprzyszłośćwciemnychbarwach,brakimnadzieinalepszejutro.Towarzyszy imwstyd ipoczuciewiny,a tozkoleiutrwala ipogłębiapoczucieklęskiibeznadziejności(Chwaszcz,2008).Zwiekiemjednakakceptujątakistanrzeczy,przystosowująsiędoswojejsytuacji.Jesttoadaptacyjnymechanizm,opi-sany w literaturze i potwierdzony w powyższych analizach. JużMarek Jaździ-kowski(2000),opisującfazętrwałejbezdomności,wymieniajakojejcechypełneprzystosowaniedotejsytuacji,brakmotywacjidozmiany,atakżenieumiejętnośćfunkcjonowaniawspołeczeństwie. Imkrótszyczasbezdomności, tymmniejob-ciążonyjestpatologicznymizachowaniamiprzetrwaniabezdomny(Piekut-Brodz-ka,2000).Takwięcwynikiprzeprowadzonychanalizsązgodnezliteraturą,którarównieżdonosi o związkuwiekuoraz czasu trwania bezdomności a akceptacjątegożstanurzeczy.

Bezdomnimężczyźniwporównaniuzmężczyznamimieszkającymiwdomachstosująznacznierzadziejadaptacyjnestrategieradzeniasobiezestresem,atakżeznacznieczęściejsięgająpoużywki,takiejak:alkohol,nikotynaczyleki.Stoso-wane przez nich strategie pomagają wyjaśnić mechanizm pozostawania w bez-domności.Osoby te imdłużej pozostająw bezdomności, tymbardziej akceptu-ją swoją sytuację.Ponadto towarzysząca imbezradność sprawia, że zaprzestajądziałańukierunkowanychnarozwiązanieproblemu:zajmująsięinnymisprawami,znajdują ukojenie w uzależnieniach i coraz bardziej obwiniają siebie o tę całąsytuację. Jednak mechanizm obronny ich osobowości, jakim jest zaprzeczanie,zczasempowoduje,żezaczynająszukaćwinyswojejniedoliuinnychosób:żony,dzieci,rodziców.Zdarzasię,żeszukająukojeniawreligii.Wszystkietenieadap-tacyjnestrategieradzeniasobiezestresemuniemożliwiająbezdomnemuczłowie-kowiwyjścieztrudnejsytuacji.Jesttospowodowanerównieżtym,iżuproszczonyiograniczonydopodstawowychpotrzebświatbezdomnegozredukowałprzezlata

52

zasóbjegoreakcjiiumiejętności(Jaździkowski,2000).Mężczyźnibezdomnizmagającysięzproblemami rodzinnymiznacznie rza-

dziejrezygnujązwszelkichdziałań,mającychnacelupoprawęichsytuacjiżycio-wej.Natomiastosoby,którychbezdomnośćjestspowodowanaczynnikamiosobo-wościowymi,częściejzaprzestajątakowych.Byćmożejesttouwarunkowanetym,iżmężczyźniborykającysięzkonfliktamirodzinnymimimowszystkopragnąjerozwiązać,ponieważrodzinamadlanichdużąwartość.

Wprzeprowadzonychbadaniachuczestniczyładośćlicznagrupabadanaorazkontrolna.Ponadtouzyskanewynikisąwwiększościzgodnezwcześniejszymioczekiwaniami,sformułowanyminapodstawiedokładnych,indywidualnychwy-wiadów zewszystkimi badanymi (bezdomnymi oraz domnymi), a także z tre-ściami w polskiej literaturze dotyczącej bezdomności. Otrzymane dane odkry-wająwiele istotnych i ciekawych różnic pomiędzymężczyznami bezdomnymiamężczyznamimieszkającymiwdomach,któremogłybybyćprzydatneosobompomagającym ludziom bezdomnym.Mężczyźni bezdomniw porównaniu z do-mnymi stosująmniej adaptacyjne strategie radzenia sobieze stresem,comożeprzyczyniaćsiędotrwaniawtejtrudnejsytuacjiorazniemożnościwyjściazniej.Ponadto czynnikiem utrudniającymwyjście z bezdomności jest występowanieskładowychosobowości typuD–negatywnej emocjonalnościorazhamowaniaspołecznego. Bezdomni mężczyźni znacznie częściej od mężczyzn mieszkają-cych w domach cechują się tendencją do występowania osobowości stresowej.Wwiększymstopniuodczuwająnegatywneemocje,takiejak:lęk,złość,smutek.Ponadtomajątrudnościwinicjowaniukontaktówspołecznychorazichutrzyma-niu.Częściejizolująsię,cowpływanarozpadichrodzinorazbrakwsparcia.Do-datkowoczynnikiosobowościoweorazrodzinnemężczyznbezdomnychwpływa-jąnastrategieradzeniasobiezestresem,jakiewybierają.Bezdomnimężczyźniznacznie częściej sięgają po alkohol, nikotynę oraz leki. Zażywanie substancjipsychoaktywnychjestbowiemjednąznajczęściejstosowanychstrategiiradzeniasobiezestresemprzezbezdomnych.Jesttowięcbłędnekoło,wjakimznajdująsiębezdomni.Używkistanowiąbowiemnietylkojednąznajczęstszychstrategiiradzeniasobiez sytuacją trudną,z jakiejkorzystają.Sąone jednocześnieprzy-czynąichbezdomności.Jaździkowski(2000)niebezprzyczynyłączysyndrom

53

bezdomności z rozwojemuzależnienia od alkoholu.Wmojej opinii są to infor-macje niezbędnew przeciwdziałaniu bezdomności. Bezdomność oddziałuje nawszystkiesferyżyciaczłowieka:społeczną,mieszkaniową,zawodową,socjalno--bytową,zdrowotnąorazpsychologiczną(Stenka,2011).Dlategoteżjestjednymznajtrudniejszychdorozwiązaniaproblemówspołecznych(Olech,2006).Jednakniejestto,jaksiędotychczaswydawało,jedynieproblemnaturyspołecznej.Jesttowdużejmierzetakżeproblempsychologiczny.Uważam,iżniezbędnajesttegopełnaświadomość.Wiedzatamożepomóczrozumiećwielezachowańbezdom-nych,któreosobomdomnymwydająsiędziwne.Możliwe,że topierwszykrokdozapobieganiapowstawaniastereotypówdotyczącychbezdomnychwśródludzimieszkającychwdomach.Tozkoleimogłobyprzyczynićsiędozmniejszeniawy-izolowaniatychosóbodspołeczeństwa,awkonsekwencjidopoprawyichsamo-oceny.Pracatamożebyćrównieżkrokiemdoprowadzeniadalszychbadańwtejtematyce,byćmożenajeszczewiększejgrupiebadanejzmożliwościąuzyskaniabardziejwnikliwychanaliz,dającychszansęnaznacznieszerszypunktwidzenia.Tematykata jestbardzointeresującaiwartazajęciasięnią,gdyżwprzyszłościmożebyćprzydatnawcelukonstruowaniarozmaitychprogramówrehabilitacyj-nychdlaosóbbezdomnych,pomagającychimodbudowaćwłasneżycie–wyjśćzbezdomnościipodjąćwalkęosamegosiebie.

Wnioski

Mężczyźnibezdomniznacznieróżniąsięodmężczyznmieszkającychwdomachwza-kresiecechosobowościtypuD.CzęściejwystępujeunichtendencjadowystępowaniacechosobowościtypuDorazjejskładowych:negatywnejemocjonalnościorazhamowa-niaspołecznego.

Mężczyźnibezdomniróżniąsięodmężczyznmieszkającychwdomachwzakresiestosowanychstrategiiradzeniasobiezestresem.Bezdomnimężczyźnistosująrepertuarmniejadaptacyjnychstrategii radzeniasobiezestresem.Mężczyźnimieszkającywdo-machwsytuacjitrudnejzwracająsiędoinnychwposzukiwaniuwsparciaemocjonalnego,bezdomnizkoleiunikająkonfrontacjizproblemem,uciekającwmechanizmyobronne,

54

zaprzeczajątemu,iżsytuacjaproblemowamiałamiejsce,zajmująsięinnymiczynnościa-mi,zaprzestajądziałań,próbująznaleźćdobrestronywtym,cosięstało,ażzaczynająakceptowaćwłasnąsytuację.Takiepostępowanieuniemożliwianietylkoporadzeniesobiezbezdomnością,alejestnieefektywnerównieżwkażdejinnejsytuacjiżyciowej.

WiekbezdomnychmężczyznkorelujezestosowaniemstrategiiAkceptacja:starsibez-domnimężczyźniczęściejjąstosują.

Czastrwaniabezdomnościnieujawniłzwiązkuzestosowaniemokreślonychstrategiiradzeniasobiezestresemprzezbezdomnychmężczyzn.

Przyczyny bezdomności są czynnikiem różnicującym wybór określonych strategiiradzeniasobiezestresem.OsobybezdomnezpowoduproblemówrodzinnychrzadziejkorzystajązestrategiiZaprzestanieDziałań,azkoleimężczyźni,którychbezdomnośćjestspowodowanaczynnikamiosobowościowymiczęściejjejużywają.

Bibliografia

Basińska,M.A. (2009).Funkcjonowanie psychologiczne pacjentów w wybranych chorobach endokrynologicznych. Uwarunkowania somatyczne i osobo-wościowe. Bydgoszcz:WydawnictwoUniwersytetuKazimierzaWiel-kiego.

Chwaszcz,J.(2008).Osobowościowe i społeczne wyznaczniki funkcjonowania bez-domnych mężczyzn. Lublin:TowarzystwoNaukoweKUL.

Denollet,J.(1998).Personalityandcoronaryheartdisease:TheTypeD–Scale–16.Annals of Behavioral Medicine, 20(3),209-215.

Heszen-Niejodek,I.(2002).Emocje,ocenapoznawczaistrategiewprocesieradze-niasobie.W:I.Heszen-Niejodek(red.),Teoretyczne i kliniczne proble-my radzenia sobie ze stresem(s.174-197).Poznań:WydawnictwoSPA.

Heszen-Niejodek,I.(2007).Klinicznapsychologiazdrowia.W:H.Sęk(red.),Psy-chologia kliniczna(t.2,s.222-227).Warszawa:PWN.

Heszen-Niejodek,I.(2000).Stresiradzeniesobie–głównekontrowersje.W:I.He-szen-Niejodek,Z.Ratajczak(red.)Człowiek w sytuacji stresu. Proble-my teoretyczne i metodologiczne (s.12-43).Katowice:Wydawnictwo

55

UniwersytetuŚląskiego.Heszen-Niejodek,I.(2004).Stylradzeniasobiezestresemjakoindywidualnazmienna

wpływającanafunkcjonowaniewsytuacjistresowej.W:J.Strelau(red.),Osobowość a ekstremalny stres(s.238-263).Gdańsk:GWP.

Heszen-Niejodek,I.(2005).Teoriastresupsychologicznegoiradzeniasobie.W:J.Stre-lau(red.),Psychologia. Podręcznik akademicki(s.465-492).Gdańsk:GWP.

Heszen-Niejodek,I.(2007).Zdrowieichorobawparadygmaciestresupsychologicz-nego.W:I.Heszen-Niejodek,H.Sęk(red.),Psychologia zdrowia (s. 141-158).Warszawa:PWN.

Jaździkowski,M.(2000).Syndrombezdomności.ŚwiatProblemów,6,4-7.Juczyński,Z.,Ogińska-Bulik,N.(2009).Narzędzia pomiaru stresu i radzenia sobie ze

stresem.Warszawa: PracowniaTestówPsychologicznychPolskiegoTo-warzystwa Psychologicznego.

Lazarus,R.(1986).Paradygmatstresuiradzeniasobie.Nowiny Psychologiczne, 3, 2-39.Moryś, J., Majkowicz, M., Ogińska-Bulik, N., Rynkiewicz, A. (2006). Właściwo-

ści psychometryczne kwestionariusza do diagnozy osobowości typuD(DS14)szacowanenapodstawiebadaniapacjentówzprzebytymzawałemserca. Psychiatria,3(2),62-67.

Ogińska-Bulik,N.(2004).OsobowośćtypuDawystępowaniechoróbsomatycznych.Sztuka Leczenia,10(2),9-16.

Ogińska-Bulik,N.(2009).Osobowość typu D. Teoria i badania.Łódź:WydawnictwoWyższejSzkołyHumanistyczno-EkonomicznejwŁodzi.

Olech,P.(2006).Aktywizacjazawodowaosóbbezdomnych.Warszawa:FISE.Piekut-Brodzka,D.M.(2000).O bezdomnych i bezdomności: aspekty fenomenologicz-

ne, etiologiczne i terapeutyczne. Warszawa: ChrześcijańskaAkademiaTeologiczna.

Stankiewicz,L.(1999).Zjawiskobezdomności.Zarysproblematyki.Edukacja,2(66),166-121.

Stankiewicz,L.(2002).Zrozumieć bezdomność.Olsztyn:WydawnictwoUniwersytetuWarmińsko-Mazurskiego.

Stenka,R.(red.)(2011).Raport z fazy diagnozy.Gdańsk:PomorskieForumnarzeczWychodzeniazBezdomności.

56

Streszczenie

Stres oraz radzenie sobie z nim topojęciabardzo szerokoomawianew litera-turze. Celem pracy było określenie, czy istnieją różnice w zakresie cech osobo-wościDorazstrategiiradzeniasobiezestresemwgrupiebezdomnychmężczyznwporównaniuzmężczyznamimieszkającymiwdomach.Przedmiotemanalizbyłorównieżsprawdzenie,czywystępująistotnestatystycznieróżnicewzakresiestoso-wanychstrategiiradzeniasobiezestresemprzezbezdomnychmężczyznzewzględunaprzyczynyichbezdomności,atakżeczywystępujezwiązekpomiędzywyboremokreślonychstrategiiradzeniasobiezestresemprzezbezdomnychmężczyznaichwiekiem,atakżeczasemtrwaniabezdomności.

Przebadano 119 mężczyzn bezdomnych w wieku 19-75 lat. Grupę kontrolnąstanowiło79mężczyznmieszkającychwdomach,dobranychpodwzględemwie-ku,wykształceniaorazstanucywilnegodoosóbbezdomnych.WystępowaniecechosobowościtypuDoceniononapodstawieSkalidoPomiaruOsobowościTypuD–DS14.Natomiast oceny częstości stosowania poszczególnych strategii radzeniasobiezestresemdokonanonapodstawieInwentarzadoPomiaruRadzeniaSobiezeStresem – Mini-COPE.

Stwierdzono,żemężczyźnibezdomniznacznieczęściejcharakteryzująsiętypemosobowościtypuDaniżelimężczyźnimieszkającywdomach.Ponadtobezdomnimężczyźnistosująmniejadaptacyjnestrategieradzeniasobiezestresemaniżelioso-bydomne.Wykazanorównież,żewrazzwiekiemubezdomnychmężczyznwzra-stapoziomakceptacjiwłasnejsytuacji.Ponadtostwierdzono,iżmężczyźni,którychbezdomność jest spowodowana czynnikami osobowościowymi, częściej stosująstrategię zaprzestania działań, natomiast osoby bezdomne z powodu problemówrodzinnychkorzystająztejstrategiiznacznierzadziejwstosunkudopozostałych.Nieodnotowanozwiązkupomiędzyczasem trwaniabezdomnościa stosowaniemokreślonychstrategiiradzeniasobiezestresem.

Słowa kluczowe: osobowośćtypuD,stres,strategieradzeniasobie,bezdomność

57

Type D personality and coping with stress among homeless man’s

Abstract

Stressanddealingwithithavebeenwidelydiscussedinprofessionalliterature.Theaim of this work is to check whether differences exist in D personality traits and the strategy of coping with stress in the group of homeless man was a purpose of the work comparedwithnon-homelessman.Alsochecking,whethertheyareappearingwasanobject of analyses essential statistically differences of the homelessness there in applied strategies of coping with stress by homeless man on account of causes, as well as, whe-ther the connection is appearing between choice about determined strategies of coping with stress by homeless man, but their age, as well as the duration of the homelessness.

119 man of the homeless were examined in century 19 - 75 years. It constituted the control group 79 non-homeless of man, selected in terms of the age, the education and themaritalstatustopersonsofthehomeless.AppearingofpersonalitytraitsofthetypeDwasjudgedbasedontheScalefortheMeasurementofthePersonalityofTypeD-DS14.However they effected the evaluation of the frequency of applying individual strategies of coping with stress based on the Inventory for the Measurement of coping with stress

- Mini-COPE.Theystated thathomelessmanmuchweremoreoftencharacterizedbya typeof

personality of the type D, than non-homeless man. Moreover homeless man apply less adaptivestrategiesofcopingwithstress,thanthepersonnon-homelessman.Theyalsoshowed that along with age at homeless man a level of approval of the own situation was rising. Moreover they stated, that man, of which the homelessness is more often caused by personality factors apply the strategy he will cease action, however homeless persons because of family problems much more rarely use this strategy in the relationship to remaining.Aconnectionwasn’tmadeanotebetweenthedurationofthehomelessness,butapplyingspecificstrategiesofcopingwithstress.

Key words: type D personality, stress, coping strategies, homeless

Sandra Nowaczyk3

Uniwersytet Kazimierza Wielkiego w Bydgoszczy, Instytut Psychologii

Zasoby osobiste a występowanie trudności

interpersonalnych

w grupie bezdomnych mężczyzn

Wprowadzenie

Człowiekjestistotąspołeczną.Byprawidłowofunkcjonowaćwspołeczeństwie,musicechowaćsięumiejętnościąprawidłowegorozumieniarelacji,ichnawiązywa-niaipozostawaniawnich.Niskipoziomtychzdolnościpowodujepoczucieosamot-nieniaibezradności,atakżeniezadowolenieorazpoczuciebrakusukcesówwżyciuosobistym.Wswojejpracychciałabymposzerzyćdotychczasowąwiedzędotyczą-cąpsychologicznychdeterminantówsprawnegofunkcjonowaniawspołeczeństwiemężczyznbezdomnychpoprzezanalizętrudnościinterpersonalnychorazzasobówosobistych:nadzieiiprężności,atakżeichzwiązkuzesobą.

Bezdomność to jedna z najtrudniejszych okoliczności w życiu człowieka.Wprzypadkuutratydomuczłowiektraciwewnętrznąharmonię,pojawiasięunie-godezorientacja,strachorazbezradnośćzwiązanazdanąsytuacją.Etymologiczniebezdomnośćoznaczastanpozostawaniabezdomu.

Nie istnieje jedna,powszechnieakceptowanadefinicjabezdomności.Badaczeprowadzącybadaniadolatsześćdziesiątychdefiniowalibezdomnośćjakowyalie-nowaniezestrukturyspołecznej.Osobąbezdomnąnazywanybyłczłowiekniezaj-

3 Adresdokorespondencji:mgrSandraNowaczyk:snowaczyk89@gmail.com

60

mującypozycjiwstrukturzespołecznej,któryniemiałprzypisanejkonkretnejroli,nieposiadałrodziny,pracy,mieszkania(Dębski,2008).Definicjeodnoszącesiędoosóbbezdomnychdotyczącefizycznegobraku„dachunadgłową”,koncentrująsięnabehawioralnychprzejawachbezdomności.Ludziebezdomni toci,którzypozostająnaulicy,śpiąwparkach,nadworcach,wschroniskach(Wilson,Szałkowski,1988).

Bezdomnyjestosobąnieposiadającąwłasnegomieszkanialubignorującąnormyspołeczne,gdyżdokonałwyborutakiegostylużycia(Pisarska,1993).Bezdomnytotakżeczłowiek,którynieposiadadóbrmaterialnych,któryniedbaowłasnąprzy-szłośćiżyjedniemdzisiejszym(Frąckiewicz,1998).

Funkcjonowanie człowiekabezdomnegowiąże się zbyciemw sytuacji trudnej,którąodczuwawaspekciefizycznym,psychicznymispołecznym.Sytuacjętrudnąmożna tu rozumieć jako tę, która zagraża równowadzepsychicznej jednostki (He-szen-Niejodek, 2003).Pozbawieniemiejsca zamieszkaniawiąże się z nocowaniemw schronisku lub w innych miejscach, takich jak: dworzec, klatki schodowe czyogródkidziałkowe.Brakwłasnegomieszkaniaoznaczarównieżniemożnośćzaspo-kajaniapotrzeb,tj.potrzebyodżywiania(osobybezdomneczęstosąniedożywione),higienyosobistejczypotrzebpsychicznych(Aronson,Wilson,Akert,1997).Ludziebezdomniposiadająznikomąkontrolęnadwłasnymżyciem.Ważnąkwestiąjestrów-nieżto,żeosobybezdomneniekorzystajązpomocymedycznej(Sidorowicz,1997),gdyżniemająubezpieczeniazdrowotnego,aponadtocechujejeniechęćdolekarzy.Wzwiązkuztym,żeichpodstawowepotrzebyniesązaspokajaneimusząkoncentro-waćsięnatym,abyprzeżyćzdnianadzień,potrzebywyższeniemogąnawetpojawićsięwświadomościbezdomnego(Płużek,1994).

Osobybezdomne,wykluczonespołecznie,przejawiająskłonnośćdo izolowaniasię (Oliwa-Ciesielska, 2004), ograniczają się do kontaktów z innymi bezdomnymi,którychczęstotakżeodrzucają,przezcotracąumiejętnośćpełnieniarólspołecznych,zawodowychczyrodzinnych.Sytuacjabezdomnościjestdlanichsytuacjąprzymu-sową.Przynależnośćdogrupybezdomnychniedajeimkorzyści,awręczprzeciwnieoznaczautratęmiejscazamieszkania,dlategoteżkontaktyspołecznebezdomnychsąrzadkieinietrwałe(Przymeński,2001).Ponadtodużaczęśćbezdomnychnieutrzy-mujekontaktuzrodzinązpowodukonfliktów,niechęciosobybezdomnejdorodzinyczywyrzeknięciesięjejprzezrodzinęzpowodubezdomności(Błażej,Bartosz,1995;

61

Piekut-Brodzka,2000).Możnastwierdzić,żeosobybezdomneznajdująsięwsytuacjiosamotnienia i izolacji,czemu towarzyszypustka,zamknięciesięwsobie,agresjaczyzłość.

Zasoby osobiste

Wedługpsychologii zdrowia zasobyosobiste odnoszą się dowszystkich zmien-nychmającychnacelupomócjednostcewradzeniusobiezestresem(Poprawa,1996).Zasobyosobiste towzględnie trwałe czynniki osobowościowe,którewpływająnasposób,wjaki jednostkapróbujeopanowaćkryzysyżyciowei transakcjestresowe(Moss,Schaefer,1993).Dozasobówosobistychzaliczamymiędzyinnymizrównowa-żonytemperament(Heszen,Sęk,2007),inteligencjęemocjonalną,poczuciekoheren-cji,radośćżycia,nadzieję,prężność(Basińska,2009).

Nadziejarozumianajestjakokompetencjadoosiąganiasukcesu,wpływanaefek-tywność jednostki, nawytrwałość oraz poziom adaptacji do życia (Snyder, 1993).Nadziejatopozytywnystanmotywujący,opartyjestnadwóchrodzajachprzekonań(Snyder,Cheavens,Simpson,1997):przekonaniuomożliwościwykonaniawcześniejpowziętegoplanu–jesttoprzekonanieosoby,żepotrafionazainicjowaćdążeniedoceluiwytrwaćwnimmimoprzeszkód,najakienapotka;drugiaspektnadzieido-tyczypostrzeganiasiebie jakoosobyzaradnej,potrafiącejznaleźćwięcejniż jedensposóbosiągnięciacelu.Takwięcwtymujęciunadziejaoznaczaposiadaniewiedzyikompetencjiintelektualnych,czyliumiejętnościznajdowaniarozwiązań(Trzebiński,Zięba,2003).

Wysoki poziom nadziei wiąże się z lepszym przystosowaniem społecznym.Wkontaktachzinnymiludźmitakieosobysąbardziejmobilne.Wprzypadkustresugotowesąonezwrócićsiędorodzinyiprzyjaciółopomoc(Kwon,2002).Osobyta-kieszybciejisilniejprzywiązująsiędoinnych(Snyder,Cheavens,Sympson,1997).Wysokipoziomnadzieiwiążesięzwiększymspostrzeganymwsparciemspołecznymizniskimpoczuciemosamotnienia(Snyder,2002).

Prężność,kolejnyzasób,to„zdolnośćdozaradnościżyciowejwzmieniającychsię warunkach, adekwatnego przystosowywania się i zaangażowania w sprawy

62

życia codziennego” (Uchnast, 1997, s. 28). Jest ona zdolnością do zmagania sięiprzezwyciężaniabolesnychprzeżyć,utrapieńizwykłychtrosk.Jesttokluczowaumiejętnośćniezbędnawewspółczesnychczasach.Prężnośćdajemożliwośćefek-tywnego funkcjonowania w ciągle zmieniających się warunkach (Block, Block,1980).Prężnośćtozdolnośćdowznoszeniasięponadprzeciwnościinieustannegowykorzystywaniasiłdozmaganiasięznimi(Wolin,Wolin,1993).

ZenonUchnast(1997)rozumieprężnośćjakozdolnośćdorealizacjizadań,któranieustannierozwijasięiudoskonala.Osobaprężnajestjednostkąpewnąsiebie,pro-duktywnąiwytrwałąwdziałaniu,jestosobąniezależną,potrafiącąuzyskaćprzy-chylnośćiakceptacjęinnych.Osobyprężnedoprowadzajądokońcazaplanowanedziałania,aponadtosąserdeczneizdolnedobliskichrelacjizinnymi(Block,Block,1980).Prężnośćjestściślezwiązanazumiejętnościątworzeniaiutrzymywaniasa-tysfakcjonującychwięzispołecznych,osobycechującesięprężnościąangażująsięwwiększymstopniuwrelacjezinnymiludźmi,sąugodoweiniewykazująskłon-nościdoszkodzeniainnym(Semmer,2006).

Trudności interpersonalne

Kontakty interpersonalne, jakpokazująbadania (Lynch,2000), pełnią istotnąrolęwzachowaniunaszegozdrowia.Utrzymywaniedobrychkontaktówprowadzidoszczęściaiharmonii,aosobysamotneżyjąkrócej.

HenrySullivanzakładał,żerelacjespołecznesą„sercempsychopatologii”.Lu-dzieodmomentuurodzeniasązaangażowaniwinterakcjezinnymiludźmi.Cha-rakterystyczne doświadczenia interpersonalne każdej osoby znajdują swoje od-zwierciedleniewpoznawczymiemocjonalnymfunkcjonowaniujednostki.Stająsięniejakowzorcemorazwpływająnapercepcję,myśliiuczuciajednostkiwstosunkudo aktualnych sytuacji interpersonalnych z przyjaciółmi, rodzicami, rodziną itp.Konfliktyinterpersonalnesąprzyczynąnieprawidłowości,aichbraksprzyjaprawi-dłowemufunkcjonowaniu.WedługSullivanaźródłemwszelkichzaburzeńjestlęk,powstającywewczesnymdzieciństwie,wywodzącysięzrelacjimatka–dziecko.Lęktakiprzekazywanyjestdrogąwspółodczuwaniapoprzezniepokójmatkibądź

63

teżprzezdezaprobatęrodziców.Brakpoczuciabezpieczeństwailękwewczesnymokresieżyciahamująrozwójdziecka,zmniejszająjegozdolnośćdoobserwacjiin-nychorazprzyczyniająsiędopowstaniazaburzeńinterpersonalnych,polegającychnauogólnianiuprzezdzieckoswoichwczesnych,negatywnychprzeżyćnainnychludzi(Sullivan,1953).

Relacjeinterpersonalnemająogromnywpływnażycieczłowieka.Nieprawidło-worozwijającesięprowadządopoważnychkonsekwencji.Człowiekniemożeiniepotrafifunkcjonowaćprawidłowobezkontaktówinterpersonalnych.

Zkoleizasobyosobistemajązadanieutrzymaniarównowagiwewnętrznejczło-wieka,wskazująnaokreślonewłaściwościczłowieka,którymiondysponujewceluochronyirozwijaniawłasnegozdrowia.Ponadto,zasobymająogromnywpływnautrzymanie prawidłowych relacji społecznych, dzięki czemu zapobiegają trudno-ściom interpersonalnym i jednocześnie wystąpieniu zaburzeń psychopatologicz-nych,przyczyniająsiędoutrzymaniaharmoniiwśrodowiskuczłowiekaizapobie-gająpowstawaniuzaburzeńosobowościwywołanychnieprawidłowymi relacjamispołecznymi.

Cel badań, problemy i hipotezy badawcze

Celemprezentowanychbadańjestposzerzeniedotychczasowejwiedzynatematwybranychaspektówosobowościbezdomnychmężczyzn: sprawdzenieczyposia-dająonimniejzasobówosobistychawięcejproblemówinterpersonalnychwporów-naniuzgrupąmężczyznzamieszkującychwdomachorazzbadanie,czywystępujezwiązekmiędzyzasobamiosobistymi–nadziejąiprężnością–atrudnościamiin-terpersonalnymiwgrupiebezdomnychmężczyzniczyjestonspecyficznydlatejgrupy badanych.

Woparciuoliteraturęprzedmiotusformułowanoproblembadawczywformienastępującego pytania: czy istnieje zależnośćmiędzy zasobami osobistymi – na-dzieją iprężnością–a trudnościami interpersonalnymiwśródosóbzgrupymęż-czyznbezdomnych?Poszukującodpowiedzinapowyższepytanie,postawionona-stępującąhipotezęgłówną:

64

HGł.:Występujezwiązekmiędzyzasobamiosobistymi–nadzieją i jejkompo-nentamiorazprężnością i jejkomponentami–a trudnościami interpersonalnymiumężczyznbezdomnych.Założono,żeimniższypoziomzasobówosobistych–na-dzieiiprężności–wśródbezdomnychmężczyzn,tymbędąonicharakteryzowaćsięwiększymitrudnościamiinterpersonalnymi.

Odpowiedniodopostawionejhipotezygłównejpostawiononastępującehipotezyszczegółowe:

H1:Występująróżnicewpoziomienadzieiijejkomponentówumężczyznbez-domnychwporównaniuzmężczyznamizamieszkującymiwdomach.Za-łożono,żeumężczyznbezdomnychwystępujeniższypoziomnadzieiniżumężczyzndomnych.

H2:Występująróżnicewpoziomiewystępowaniaprężnościijejkomponentówumężczyznbezdomnychwporównaniuzmężczyznamizamieszkującymiwdomach.Założono,żeumężczyznbezdomnychwystępujeniższypoziomprężnościniżumężczyzndomnych

H3:Występująróżnicewpoziomiewystępowania trudności interpersonalnychwraz zkomponentamiumężczyznbezdomnychwporównaniu zmężczy-znamizamieszkującymiwdomach.Założono,żemężczyźnibezdomnimająwięcejtrudnościinterpersonalnychniżmężczyźnidomni.

Metody badawcze

Wceluodpowiedzinapostawionyproblembadawczyzastosowanonastępującenarzędziabadawcze:KwestionariuszNadzieinaSukcesautorstwaMarioliŁaguny,JerzegoTrzebińskiego,MariuszaZięby,SkalęPomiaruPrężnościNiny Ogińskiej--Bulik, Zygfryda Juczyńskiego, Inwentarz Problemów Interpersonalnych (IIP-32)LeonardaHorowitzaorazmetryczkędozebraniapodstawowychdanychspołeczno--demograficznychobadanym.

Kwestionariusznadzieinasukcessłużydobadaniaogólnegopoziomunadziei.Umożliwiarównieżpomiardwóchkomponentównadziei:umiejętnościznajdowa-niarozwiązańorazsiłęwoli(Łaguna,Trzebiński,Zięba,2005).

65

Testzbudowany jestz12 twierdzeń (w tymośmiudiagnostycznych).Zawieraczterypozycjeodnoszącesiędoprzekonaniaosilnejwoli,czterypozycjeodnoszą-cesiędoprzekonaniaoumiejętnościznajdowaniarozwiązańorazczterypozycjebuforowe.Osobabadanaustosunkowujesiępoprzezzaznaczenieswojejodpowie-dzinaskaliośmiostopniowej,gdzie1oznacza,żetwierdzenietojestzdecydowanienieprawdziwe,a8–twierdzenietojestzdecydowanieprawdziwe(Łaguna,Trzebiń-ski,Zięba,2001).

RzetelnośćpolskiejwersjiKwestionariuszaNadzieinaSukcesoszacowanonapodstawiebadańprzeprowadzonychw2002-2004rokunagrupachlicealistów,stu-dentóworazbezrobotnych.Alfa Cronbacha wyniósł0,82.Wposzczególnychbada-niachwspółczynnikialfawynosiłyod0,76do0,86.Przywyznaczaniupomiarówufności(PU)przyjętoprawdopodobieństwobłędu–5%.Wwynikuanalizyczyn-nikowejuzyskano,taksamo,jakwwersjioryginalnej,dwaczynnikiwyjaśniającełącznie 57,95%wariancji (czynnik 1 – 44,68%, czynnik 2 – 13,26%). Strukturaczynnikowakwestionariuszazgodnajestzatemzzałożeniamiteoretycznymi.

KolejnyzasóbosobistyzbadanoprzyzastosowaniuSkaliPomiaruPrężności–SPP25(Ogińskaj-Bulik,Juczyński,2008).Skalataprzeznaczonajestdobadaniaosóbdorosłych,zarównozdrowych,jakichorych.Wbadaniachnormalizacyjnychuczestniczyły492osobywwiekuod19do65lat(wtym53,4%mężczyzni46,6%kobiet).

Skala zawiera 25 stwierdzeń dotyczących różnych właściwości osobowościskładającychsięnaprężność.ZadaniemosobybadanejjestocenaposzczególnychstwierdzeńnapięciostopniowejskalitypuLikerta.

Skonstruowanaskalasłużydopomiaruprężnościtraktowanejjakowłaściwośćosobowości,którajestistotnawprocesieskutecznegoradzeniasobiezarównozwy-darzeniamiocharakterzetraumatycznym,jakistresemdniacodziennego.Opróczwynikuogólnegoskalamierzypięćnastępującychczynników:wytrwałośćideter-minacjęwdziałaniu,otwartośćnanowedoświadczenia ipoczuciehumoru,kom-petencjeosobistedoradzeniasobieitolerancjęnegatywnychemocji,tolerancjęnaniepowodzeniaitraktowanieżyciajakowyzwaniaorazoptymistycznenastawieniedożyciaizdolnośćmobilizowaniasięwtrudnychsytuacjach(Ogińska-Bulik,Ju-czyński,2008).

66

Uzyskanopięcioczynnikową strukturę narzędzia,wyjaśniającą 51%wariancjicałkowitej.Rzetelnośćskaliwyniosłaalfa Cronbacha–0,89,astabilnośćwczasiemierzona po czterech tygodniach – 0,85.

Trudności interpersonalnebadanozapomocą InwentarzaProblemówInterper-sonalnych(IIP-32).AutoramitestusąLeonardM.Horowitz,LynnE.Alden,JerryS.WigginsiAaronL.Pincus(2000).IIP-32jestskróconąwersjąIIP-64InwentarzaProblemówInterpersonalnych.

IIP-32 jest narzędziem do identyfikowania najbardziej charakterystycznychtrudnościinterpersonalnychjednostki.Opierasięnaneofreudowskiejteorii,głów-nieSullivana,którazakładała,żerelacjespołecznesąistotąpsychopatologii.Ludzieodmomentuurodzeniasązaangażowaniwinterakcjezinnymiludźmi,którewpły-wająnaichpercepcję,myśliiuczuciawstosunkudoaktualnychsytuacjiinterper-sonalnychzprzyjaciółmi,rodzicami,rodziną,współpracownikamiitp.

Testtenzbudowanyjestz32twierdzeń.WynikinaIIP-32wyrażonesąwośmiuinterpersonalnychwymiarach:despotyczny/kontrolujący,mściwy/skoncentrowanyna sobie, zimny/zdystansowany, społecznie zahamowany, niestanowczy/nieaser-tywny, nazbyt uczynny/wykorzystywany, poświęcający się/ nadmiernie opiekuń-czy,natrętny/potrzebujący.Osobabadanaustosunkowujesiępoprzezzaznaczenieswojejodpowiedzinaskalipięciostopniowej,gdzie0oznacza,żeosobawcaleniemaproblemówzpowyższymirzeczami,1–trochę,2–umiarkowanie,3–całkiemsporo, 4 – bardzo.

Skalapierwszadespotyczny/kontrolującywskazujenaosobę,któramatrudnościzodpuszczeniemsobiekontroli.Tacyludzieopisująsiebiejakozbytkontrolującychimanipulujących.Utratakontrolidlatychosóbjestgroźna,ponieważjejskutkiemsąuczuciautratygodności,szacunkuiwartości.Odpuszczaniekontrolidlaniektó-rychludzijestnieprzyjemnedotegostopnia,żeniemogąsłuchaćpunktuwidzeniainnychludzibezwspółzawodniczeniaznim.Takaosobanadmierniespierasięzin-nymi.

Skaladrugamściwy/skoncentrowanynasobieopisujeproblemywrogiejdomina-cji.Takieosobyłatwodoświadczająorazwyrażajągniewiirytację,sąpochłonięterewanżowaniemsię,walczązinnymi.Osobawyrażagniew,podtrzymujewsobieżalimatrudnośćzprzebaczeniemzniewaglubdrobnostek.

67

Skalatrzeciazimny/zdystansowanyopisujęosobę,którawminimalnymstopniuodczuwauczuciaiprzywiązaniedoinnychludzi.Takaosobanieczujemiłościkuin-nymorazodkrywa,żenawiązanieiutrzymaniedługoterminowychzobowiązańzin-nymijesttrudne.Osobatajestniezwyklerzadkoprzeżywasympatię,troskęiciepło.

Skalaczwartaspołeczniezahamowanywskazujenaosobęzuczuciemlęku,bo-jaźliwościączyzakłopotaniemwobecności innychludzi.Takiejosobietrudnojestinicjowaćspołeczneinterakcje,wyrażaćuczuciawstosunkudoinnychludzi,cieszyćsięgrupąizachowywaćtowarzysko.Osobytakieunikającupokorzenia,odrzuceniakonsekwentnieograniczająswojeżyciespołeczne,unikającaktywności,którajaksięwydaje,pociągazasobąspołeczneryzyko.

Skalapiątaniestanowczy/nieasertywnywskazujenaosoby,któreniemajązaufa-niadosiebieiniskąsamoakceptację.Ludzietacymajątrudnośćwwzięciuinicjatywyibyciuwcentrumuwagi.Specjalnieunikająsytuacji,którepociągajązasobąspo-łecznąrywalizację.Osobytemajątrudnościzbyciemtwardymwstosunkudoinnychiwobstawaniuprzyswoim,będącwopozycji.

Skalaszóstanazbytuczynny/wykorzystywanycharakteryzujeosobypodporząd-kowane.Niechętniemówiąnie innymludziomipozwalająimłatwosięprzekonać.Czująoniwstrętdowyrażania,anawetdoodczuwaniagniewu,przezcościągająnasiebiewrogośćlubodwetinnychludzi.Zakładająoni,żeasertywnedziałaniaobraża-ją,więcunikająbyciaasertywnymiiutrzymująprzyjacielskierelacje.

Skalasiódmapoświęcającysię/nadmiernieopiekuńczydotyczyosóbnadmiernieafiliatywnych.Osobytakiełatwoprzywiązująsięemocjonalniedoinnychiszybkoniosąpomocitroskęludziomwpotrzebie.Jednostkitakiesązbytgorliweizbytgo-towedodawania.Wysokiewynikiwskazują,żeosobaprzedkładapotrzebyinnychponadswojewłasne.

Skala ósma natrętny/potrzebujący charakteryzuje tendencje do bycia dominują-cymwprzyjacielskisposób.Osobatakamapotężnepotrzebydobyciazaangażowanąwinnychludzioraznarzucaimswojąobecnośćiuwagę.Osobietrudnojestspędzićczassamotnie.Jednymsłowem,osobamasłabegraniceitokreujetrudnościinterper-sonalne(Horowitziwsp.,2000).

Rzetelnośćpolskiejwersjiskaliuzyskanozapomocąprzeprowadzeniadwóchpi-lotażowychbadań,nagrupiedomnychmężczyzn.Alfa Cronbachawyniósł0,867,

68

odchyleniestandardowe–15,88,średniakor.międzypoz.–0,175(Basińska,Grzan-kowska,Kwidzińska,2014).

Charakterystyka badanych osób

Wbadaniuwzięłaudziałgrupa101bezdomnychmężczyzn,wwiekuod19do75rokużycia,orazgrupa79mężczyznmieszkającychwdomach,wwiekuod21do77rokużycia.Osobydomnebyłydobieranezewzględunawiek(+/-3lat)iwykształ-cenie(+/-jedenpoziom)wstosunkudoosóbbezdomnych.Średniwiekbadanychbezdomnychwyniósł51lat,natomiastmieszkającychwdomach46(tabela1).

Tabela1.

Statystykiopisowedlazmiennejwiekumężczyznbezdomnychidomnych

Wiek Grupabezdomnych

Grupadomnych

Ogółbadanych

Liczebność 101 79 180

Średnia wieku 50,92 46,66 48,79

Odchylenie standardowe 11,72 11,83 11,77

Min. wiek mężczyzny 19 21 19

Maks. wiek mężczyzny 75 77 77

Organizacja badań

Badaniaodbywałysięwschroniskachdlabezdomnych,miałycharakteranoni-mowyibyłydobrowolne.BadaniaprowadzonebyływschroniskudlabezdomnychmężczyznwBydgoszczy,wToruniuorazwGrudziądzu.Badanieosóbbezdomnychodbywało się w świetlicach i stołówkach. Bezdomni wypełniali kwestionariuszegrupowo,natomiastwywiadprzeprowadzanybyłindywidualnie.Udziałwbadaniubyłdobrowolny,poinformowanobadanychoceluprzeprowadzanychbadań.

69

Wyniki

Uzyskanerezultatybadańwykazały,żeistniejezwiązekpomiędzytrudnościamiinterpersonalnymiazasobamiosobistymi(nadziejąorazprężnością)wgrupiemęż-czyzn bezdomnych. Okazałosię,żeimniższypoziomzasobówosobistych(nadzieiiprężności)tymwięcejtrudnościinterpersonalnychujawniasięwzachowaniuza-równomężczyznbezdomnych,jakimężczyznmieszkającychwdomach.

Przeprowadzoneanalizywykazały,żeniskipoziomnadzieiwiążesięzniskimprzystosowaniem społecznym w kontaktach. Zaskakującym jest fakt, że wbrewoczekiwaniom związek pomiędzy nadzieją a trudnościami interpersonalnymi jestpodobnywobugrupachbadanych(tabela2-3).

Tabela2.

Związekmiędzynadziejąatrudnościamiinterpersonalnymiwgrupiemężczyznbezdomnych (wynikiuzyskaneprzypomocytestukorelacjiSpearmana)

Zasoby osobiste & Trudności interperso-

nalne

Skal

a O

Skal

a 1

Skal

a 2

Skal

a 3

Skal

a 4

Skal

a 5

Skal

a 6

Skal

a 7

Skal

a 8

Ogólny poziom Nadziei

-0,180 -0,170 -0,366* -0,327* -0,127 -0,079 -0,092 0,118 -0,040

Umiejętność Znajdowa-nia Rozwią-

zań

-0,176 -0,152 -0,363* -0,362* -0,188 -0,072 -0,021 0,132 -0,059

Siła Woli -0,189 -0,181 -0,344* -0,253* -0,071 -0,103 -0,171 0,071 -0,020

*wyniki istotne statystycznie, p<0,05

Skala O - Ogólny poziom trudności interpersonalnych, Skala 1 - Despotyczny/kontrolujący, Skala2-Mściwy/skoncentrowanynasobie,Skala3-Zimny/zdystansowany,Skala4-Społeczniezahamowany, Skala 5 - Niestanowczy/nieasertywny, Skala 6 - Nazbyt uczynny/wykorzystywany Skala7-Poświęcającysię/nadmiernieopiekuńczy,Skala8-Natrętny/potrzebujący

70

Tabela3.

Związekmiędzynadziejąatrudnościamiinterpersonalnymiwgrupiemężczyznmieszkającychwdo-mach(wynikiuzyskaneprzypomocytestukorelacjiSpearmana)

Nadzieja i jej wy-miary Sk

ala

O

Skal

a 1

Skal

a 2

Skal

a 3

Skal

a 4

Skal

a 5

Skal

a 6

Skal

a 7

Skal

a 8

Ogólny poziom Nadziei

-0,485* -0,198 -0,304* -0,365* -0,408* -0,319* -0,335* -0,193 -0,277*

Umiejęt-ność Znaj-dowania

Rozwiązań

-0,470* -0,167 -0,260* -0,387* -0,404* -0,339* -0,340* -0,178 -0,283*

Siła Woli -0,451* -0,199 -0,293* -0,320* -0,376* -0,255* -0,283* -0,244* -0,263*

*wyniki istotne statystycznie, p<0,05

SkalaO-Ogólnypoziomtrudności interpersonalnych,Skala1-Despotyczny/kontrolujący,Skala2 -Mściwy/skoncentrowanynasobie,Skala3 -Zimny/zdystansowany,Skala4 -Społeczniezaha-mowany, Skala 5 - Niestanowczy/nieasertywny, Skala 6 - Nazbyt uczynny/ wykorzystywany, Skala 7-Poświęcającysię/nadmiernieopiekuńczy,Skala8-Natrętny/potrzebujący

Stwierdzono zależność istotną statystycznie między niskim poziomem pręż-nościawystępowaniemtrudnościinterpersonalnych.Zprzeprowadzonychbadańwynika,żeimniższypoziomprężności,tymwięcejtrudnościinterpersonalnychwystępujezarównowgrupiemężczyznbezdomnych, jak imieszkającychwdo-mach(tabela4-5).

Tabela4.

Związekmiędzyprężnościąatrudnościamiinterpersonalnymiwgrupiemężczyznbezdomnych(wy-nikiuzyskaneprzypomocytestukorelacjiSpearmana)

Prężność i jej wy-miary Sk

ala

O

Skal

a 1

Skal

a 2

Skal

a 3

Skal

a 4

Skal

a 5

Skal

a 6

Skal

a 7

Skal

a 8

SPP O -0,212* -0,111 -0,312* -0,311* -0,184 -0,100 -0,129 0,161 0,025

71

Prężność i jej wy-miary Sk

ala

O

Skal

a 1

Skal

a 2

Skal

a 3

Skal

a 4

Skal

a 5

Skal

a 6

Skal

a 7

Skal

a 8

SPP 1 -0,171 -0,083 -0,236* -0,254* -0,186 -0,123 -0,104 0,194 0,002

SPP 2 -0,139 -0,030 -0,280* -0,280* -0,143 -0,101 -0,054 0,205* 0,083

SPP 3 -0,291* -0,090 -0,329* -0,340* -0,202* -0,136 -0,201* 0,016 -0,088

SPP 4 -0,197* -0,102 -0,363* -0,287* -0,228* 0,030 -0,062 0,168 0,059

SPP 5 -0,154 -0,133 -0,239* -0,324* -0,139 0,062 -0,071 0,165 0,072

*wyniki istotne statystycznie, p<0,05;SPPO -Prężność–wskaźnikogólny,SPP1 -Wytrwałośćideterminacjawdziałaniu,SPP2-Otwartośćnanowedoświadczeniaipoczuciehumoru,SPP3-Kompetencjeosobistedo radzenia sobie i tolerancjanegatywnychemocji,SPP4 -Tolerancjananiepowodzenia i traktowanie życia jakowyzwania,SPP5 -Optymistycznenastawieniedo życiaizdolnośćmobilizowaniasięwtrudnychsytuacjach,SkalaO-Ogólnypoziomtrudnościinterper-sonalnych,Skala1-Despotyczny/kontrolujący,Skala2-Mściwy/skoncentrowanynasobie,Skala3-Zimny/zdystansowany,Skala4-Społeczniezahamowany,Skala5-Niestanowczy/nieasertywnySkala 6 -Nazbyt uczynny/wykorzystywany,Skala 7 -Poświęcający się/ nadmiernie opiekuńczy,Skala8-Natrętny/potrzebujący

Tabela5.

Związekmiędzyprężnościąatrudnościamiinterpersonalnymiwgrupiemężczyznmieszkającychwdomach(wynikiuzyskaneprzypomocytestukorelacjiSpearmana)

Prężność i jej wymiary

Skal

a O

Skal

a 1

Skal

a 2

Skal

a 3

Skal

a 4

Skal

a 5

Skal

a 6

Skal

a 7

Skal

a 8

SPP O -0,365* -0,249* -0,233* -0,217 -0,283* -0,191 -0,212 -0,176 -0,278*

SPP 1 -0,434* -0,198 -0,247* -0,290* -0,328* -0,266* -0,385* -0,225* -0,218

72

Prężność i jej wymiary

Skal

a O

Skal

a 1

Skal

a 2

Skal

a 3

Skal

a 4

Skal

a 5

Skal

a 6

Skal

a 7

Skal

a 8

SPP 2 -0,279* -0,152 -0,092 -0,134 -0,220 -0,145 -0,139 -0,212 -0,265*

SPP 3 -0,291* -0,095 -0,244* -0,219 -0,237* -0,150 -0,180 -0,115 -0,210

SPP 4 -0,266* -0,188 -0,211 -0,200 -0,268* -0,195 -0,073 -0,029 -0,204

SPP 5 -0,155 -0,194 -0,138 -0,057 -0,081 -0,080 -0,074 0,033 -0,067

*wyniki istotne statystycznie, p<0,05;SPPO -Prężność–wskaźnikogólny,SPP1 -Wytrwałośćideterminacjawdziałaniu,SPP2-Otwartośćnanowedoświadczeniaipoczuciehumoru,SPP3-Kompetencjeosobistedo radzenia sobie i tolerancjanegatywnychemocji,SPP4 -Tolerancjananiepowodzenia i traktowanie życia jakowyzwania,SPP5 -Optymistycznenastawieniedo życiaizdolnośćmobilizowaniasięwtrudnychsytuacjach,SkalaO-Ogólnypoziomtrudnościinterper-sonalnych,Skala1-Despotyczny/kontrolujący,Skala2-Mściwy/skoncentrowanynasobie,Skala3-Zimny/zdystansowany,Skala4-Społeczniezahamowany,Skala5-Niestanowczy/nieasertywny,Skala6-Nazbytuczynny/wykorzystywany,Skala7-Poświęcającysię/nadmiernieopiekuńczy,Ska-la8-Natrętny/potrzebujący

Jednymzcelówanalizprzeprowadzonychwniniejszejpracybyłozbadanieróż-nicwzakresieanalizowanychzmiennych:zasobówosobistych,nadzieiwrazzkom-ponentamiorazprężnościwrazzkomponentami,atakżetrudnościinterpersonal-nychwrazzkomponentamipomiędzymężczyznamibezdomnymiamężczyznamimieszkającymiwdomach.Otrzymanewynikiwskazująnaistnienietakichróżnicwzakresieczynnikanadzieiorazjejkomponentusiławoli(tabela6).Mężczyźnimieszkającychwdomachcechująsięwiększąnadzieją,aszczególniesiłąwoliniżmężczyźnibezdomni.

73

Tabela6.

Istotnośćróżnicwogólnympoziomienadzieiwrazzjejkomponentamimiędzymężczyznamibez-domnymiimężczyznamimieszkającymiwdomach

Nadzieja i jej wymiary

Bezdomni mężczyźni(N= 101)

Domni mężczyźni

(N=79) z p

M SD M SD

Nadzieja 42,841 11,742 46,797 9,547 -1,994* 0,046*

Umiejętność znajdowaniarozwiązań 22,950 6,071 24,265 5,057 -1,233 0,217

Siła woli 19,891 6,297 22,57 4,968 -2,819* 0,004*

z-wynikuzyskanypozastosowaniutestuUManna-Whitneya

Niestwierdzonoróżnicistotnychstatystyczniewnasileniuprężnościijejkom-ponentówzewzględunafaktbyciabezdomnym.Mężczyźnibezdomnicechująsiępodobnienasilonąprężnością,jakmężczyźnimieszkającychwdomach(tabela7).

Tabela7.

Istotnośćróżnicwogólnympoziomieprężnościijejkomponentówmiędzymężczyznamibezdomny-miimężczyznamimieszkającymiwdomach

Prężność i jej wymiary

Bezdomni mężczyźni(N= 101)

Domni męż-czyźni(N=79) z p

M SD M SD

Prężność – wskaźnik ogólny 66,574 20,833 70 12,3 -0,469 0,638

Wytrwałość i determinacja w działaniu 13,81 4,549 14,2 3,33 0,044 0,964

Otwartość na nowe doświadczenia i poczucie humoru 13,88 4,318 14,58 2,881 -0,299 0,764

Kompetencje osobiste do radzenia sobie i tolerancja negatywnych emocji 12,93 4,633 14,08 2,731 -1,550 0,120

Tolerancja na niepowodzenia i trakto-wanie życia jako wyzwania 13,19 4,595 14,42 3,132 -1,297 0,194

z-wynikuzyskanypozastosowaniutestuUManna-Whitneya

74

Badania wskazały także różnicujący wpływ czynnika społecznie zahamowa-nyorazpoświęcającysię/nadmiernieopiekuńczy.Mężczyźnibezdomnicechująsięwiększymzahamowaniemspołecznym,sątakżesąbardziejpoświęcającysięoraznadmiernieopiekuńczyniżmężczyźnimieszkającywdomach(tabela8).

Tabela8.

Istotnośćróżnicwogólnympoziomietrudnościinterpersonalnychwrazzjejkomponentamiwgrupiemężczyznbezdomnychorazwgrupiemężczyznmieszkającychwdomach

Wymiary trudności interpersonalnych

Bezdomni mężczyźni(N= 101)

Domni mężczyźni

(N=79) z p

M SD M SD

Trudności interpersonalne 45,92 18,345 41,17 17,30 1,687 0,091

Despotyczny/kontrolujący 4,089 3,566 3,632 3,355 0,867 0,385

Mściwy/ skoncentrowany na sobie 5,980 3,725 5,759 3,126 0,134 0,893

Zimny/zdystansowany 5,198 3,990 4,848 3,434 0,347 0,728

Społecznie zahamowany 5,990 3,631 4,848 3,178 2,163* 0,030*

Niestanowczy/nieasertywny 6,168 3,644 6,050 3,785 0,237 0,812

Nazbyt uczynny/ wykorzystywany 6,524 3,525 5,734 3,107 1,333 0,182

Poświęcający się/ nadmiernie opiekuńczy 6,683 3,649 5,582 3,372 1,963* 0,049*

Natrętny/potrzebujący 5,287 3,244 4,645 2,778 1,187 0,234

z-wynikuzyskanypozastosowaniutestuUManna-Withneya

Dyskusja wyników

Bezdomnicharakteryzowalisięniskimpoziomemnadziei,comiędzyinnymiwiążesięzniskimprzystosowaniemspołecznymwkontaktach,zbrakiemzaufaniaipodejrz-liwościąwstosunkudoinnych.Uosóbbezdomnychobserwujesięmniejsympatii,tro-

75

ski,przebaczenia.WynikitepotwierdzaćmogąbadaniaKwona(2002),którywykazał,żewysokipoziomnadzieiwiążesięzlepszymprzystosowaniemspołecznym,atakżezmobilnościąwkontaktach.TakżebadaniaprzeprowadzoneprzezPwalik-Popielarską(2007)przyużyciuKwestionariuszaNadzieiPodstawowejwykazały,żeosobybezdom-necharakteryzująsięniskimpoziomemnadziei,autratategozasobuzwiązanajestzpo-czuciembezsilnościiwyobcowania.

Przeprowadzonebadaniawykazały,żeanalizowanezasobyosobisteujawniająistot-nyzwiązekzwystępowaniemtrudnościinterpersonalnych.Wbrewoczekiwaniomzwią-zekpomiędzynadziejąatrudnościamiinterpersonalnymijestpodobnywobugrupach.Wynikitakietłumaczyćmożnapoprzezodniesieniedonadziei(Trzebiński,Zięba,2003),która jest rozumiana jakokomponentosobowoścideterminującyzachowaniewprzy-padkuistotnychsytuacjiżyciowych.Nadziejajestwięctakimelementemosobowości,którydeterminujezachowaniezarównoosóbbezdomnych,jakimieszkającychwdo-mach,imniższyjejpoziom,tymmężczyźnizobugrupbędącharakteryzowaćsięwięk-szymitrudnościamiinterpersonalnymi.

Drugabadanazmienna–prężność–okazałasięrównieżistotna.Zprzeprowadzo-nychbadańwynika,żeimniższypoziomprężności, tymwięcej trudności interperso-nalnychwystępujeuwszystkichmężczyzn.Okazałosię,żeimniższaprężność,tymza-równomężczyźnibezdomni,jakimieszkającywdomach,charakteryzująsięwiększymbrakiemzaufaniaipodejrzliwościąwstosunkudoinnychlubsąteżmałosyntoniczni,mogąodczuwaćwięcejlęku,bojaźliwościczyzakłopotaniawobecnościinnychosób,mogątakżebyćnadmierniewykorzystywani lubprzedkładaćpotrzebyinnychponadswojewłasne.Prężność jest ściśle związana z umiejętnością tworzenia i utrzymywa-niasatysfakcjonującychwięzispołecznych.Mężczyźnicechującysięniskimpoziomemprężnościnieangażująsięwrelacjezinnymiludźmi,awsytuacjipojawieniasiępoważ-nychtrudnościczyzagrożeńniesąwstanieznaleźćwsobienowychzasobówczypo-tencjałówzdrowia.PowyższeanalizysązgodnezwynikamibadańBlockiBlock(1980),wktórychpotwierdzono,żeosobyprężnesąjednostkamipewnymisiebie,niezależnymi,potrafiącymiznaleźćsobieprzychylnośćiakceptacjęinnych,atakżesąserdeczneizdol-ne do bliskich relacji.

Niestwierdzono różnic istotnychstatystyczniewnasileniuprężności i jejkompo-nentówzewzględunafaktbyciabezdomnym.Mężczyźnibezdomnicechująsiępodob-

76

nienasilonąprężnościąjakmężczyźnimieszkającywdomach.WynikitakietłumaczyćmogąrezultatybadańMossaiSchaefera(1993),którzypisząozasobachosobistychjakowzględniestałychczynnikachosobowychispołecznych.Prężnośćjakowzględnietrwa-łyzasóbjednostkipojawiasięwżyciuczłowiekaniezależnieodmiejscazamieszkiwania.Prężnośćjestwięctakimelementemosobowości,którydeterminujezachowaniezarów-noosóbbezdomnych,jakimieszkającychwdomach,imniższyjejpoziom,tymmęż-czyźnizobugrupbędącharakteryzowaćsięwiększymitrudnościamiinterpersonalnymi.

Warto zaznaczyć, że brak umiejętności społecznych, zwłaszcza interpersonalnych(mamtunamyśliniewerbalneiwerbalneumiejętności,którepozwalająwrozwiązaniuwieluzadańżyciowych,wróżnychsytuacjachspołecznych)powoduje,żeosobamożeunikaćkontaktuwzrokowego,stosowaćdystanswkontaktachspołecznych,możemiećtakżeproblemyzbezpośrednimkomunikowaniemsię,prowadzącedobrakuporozu-mienia,acozatymidzieodseparowaniemsięodludzi.Poprawnerelacjeinterpersonalnesąniezbędnymelementemwżyciu ludzkim.Osobabezdomnapozbawionawsparciaspołecznego,wynikającegozbrakupoprawnychkontaktówinterpersonalnych,skazanajestnabrakpomocywtrudnejdlasiebiesytuacji,wyobcowanie isamotność.Osobazniskimpoziomemnadzieiorazwsparciaspołecznegoniepotrafizwrócićsięopomocdobliskich,gdyżjestprzekonana,żetapomocniezostanieudzielona.

Wnioski

Przeprowadzonebadaniawykazały,że:1. zasobyujawniajązwiązekistotnystatystyczniezwystępowaniemtrudnościin-

terpersonalnychzarównoumężczyznbezdomnych,jakimieszkającychwdo-mach–zasadnewydajesięzatemwzmożeniepracypsychologicznej,socjolo-gicznejzosobamibezdomnymilubzagrożonymibezdomnością,mającejnacelupodniesieniepoziomunadzieiiprężności,atakżezastosowaniedziałańprewen-cyjnychwstosunkudoosóbmieszkającychwdomach;

2. mężczyźni bezdomni cechują się mniejszą nadzieją, a szczególnie siłą woli,wporównaniuzmężczyznamimieszkającymiwdomach;

3. prężnośćijejskładowesąpodobnienasilonewobubadanychgrupachmężczyzn.

77

4. Podsumowującwynikibadań,możnastwierdzić,iżmająonepraktycznezasto-sowaniezarównodlapsychologów,jakiprzedstawicieliinnychprofesjipracu-jącychzosobamibezdomnymi,atakżedlaosóbzainteresowanychproblematy-kąbezdomności.Funkcjonowanieczłowiekabezdomnegoprzebieganawielupłaszczyznach,dopieroznajomośćwszechstronnychdeterminantówbezdomno-ścimożepozwolićnapomociwspomaganieosobybezdomnej.

Bibliografia

Aronson, E.,Wilson, T.D.,Akert, R.M. (1997). Psychologia społeczna. Poznań:Zysk i S-ka.

Basińska,M.A.(2009).Funkcjonowanie psychologiczne pacjentów w wybranych chorobach endokrynologicznych. Uwarunkowania somatyczne i oso-bowościowe. Bydgoszcz: Wydawnictwo Uniwersytetu KazimierzaWielkiego.

Basińska,M.A.,Grzankowska,I.,Kwidzińska,E.(2014).Przyczyny i czas pozosta-

waniawbezdomnościmężczyznaichpercepcjasiebiewrelacjachzinnymi

ludźmi.W:M.A.Basińska(red.),Osoby bezdomne. Psychologiczne aspek-ty ich funkcjonowania(s.83-120).Bydgoszcz:FundacjaSalvus

Block,J.H.,Block,J.(1980).Theroleofego-controlandego-resiliencyintheorga-nizationofbehavior.W:W.A.Collins(red.),Development of cognition, affect, and social relations: The Minnesota symposia on child psychol-ogy(s.39-101).Hillsdale,NewJork:Erlbaum.

Bartosz,B.,Błażej,E.(1995).O doświadczaniu bezdomności.Warszawa:Wydaw-nictwo Naukowe Scholar.

Dębski,M.,Dębska-Cenian,A.,Olech,P.(2008).Rekomendacje. W:M.Dębski,S.Retowski (red.),Psychospołeczny profil osób bezdomnych w Trójmie-ście (s.32-68). Gdańsk:WydawnictwoUniwersytetuGdańskiego.

Frąckiewicz, L. (1998).Bezdomność jako syndrom ubóstwa.W: P. Dobrowolski(red.),Ubodzy i bezdomni:(s.9).Katowice:WydawnictwoUniwersy-tetuŚląskiego.

78

Heszen-Niejodek, I. (2003). Psychologiczne problem chorych somatycznie.W: J.Strelau(red.),Psychologia (t.3,s.465-492).Gdańska:GdańskieWy-dawnictwo Psychologiczne.

Heszen,I.,Sęk,H.(2007).Psychologia zdrowia.Warszawa:WydawnictwoNauko-we PWN.

Horowitz, L.M.,Rosenberg, S.E., Baer,A.B.,Ureno,G.,Villasenor,V.S. (2000).Inventory of Interpersonal Problems (IIP-32). SanAntonio:ThePsy-chologicalCorporation.AHaracourtAssessmentCompany.

Kwon,P.(2002).Hope,defensemechanisms,andadjustment:implicationsforfalsehope and defensive hopelessness. Journal of Personality,70, 207-230.

Lynch,J.J. (2000).A cry unheard: new insights into the medical consequences of loneliness. Baltimore.MD:BancroftPress.

Łaguna,M., Trzebiński, J., Zięba,M. (2005).Kwestionariusz nadziei na sukces. PracowniaTestówPsychologicznychPolskiegoTowarzystwaPsycho-logicznego.

Moos, R.H., Schaefer J.A. (1993). Coping Resources and Process: Current Con-ceptsandMeasures.W:L.Goldberger,S.Breznits,(red.),Handbook of Stress: Theoretical and clinical aspects(s.234).NewYork:TheFreePrees.

Ogińska-Bilik,N.,Juczyński,Z.(2008)Skalapomiaruprężności–SSP-25.Nowiny Psychologiczne, 3, 39-56.

Oliwa-Ciesielska,M.(2004).Piętno nieprzypisania: studium o wyizolowaniu spo-łecznym bezdomnych.Poznań:UniwersytetAdamaMickiewicza.

Pawlik-Popielarska,B.(2007).Bezdomność–przypadekczynieuchronnakonstela-cjaniektórychzmiennychosobowościowych.Znaczeniedominującegoarchetypu, poczucia kontroli i nadziei w procesie wchodzenia w bez-domność.W:M.DębskiiK.Stachura(red.),Oblicza bezdomności:(s.200-213).Gdańsk:UniwersytetGdański.

Piekut-Brodzka,D.M.(2000).O bezdomnych i bezdomności – aspekty fenomenolo-giczne, etiologiczne i terapeutyczne.Warszawa:ChrześcijańskaAkade-miaTeologiczna.

Pisarska,M.(1993).BezdomniwŁodzi.Analizasocjologiczna,Polityka Społeczna,

79

11/12.Płużek,Z.(1994).Psychologia pastoralna.Kraków:WydawnictwoKsiężyMisjo-

narzy.Przymeński,A.(2001).Bezdomnośćjako kwestia społeczna w Polsce współczesnej.

Poznań:WydawnictwoAkademiiEkonomicznej.Semmer,N.(2006).Jobstressinterventionsandtheorganizationofwork.Scandina-

vian Journal Of Work, Environment & Health,32(6),515-527.Sidorowicz, S. (1997). Psychospołeczne aspekty bezdomności. W: T. Kamiński

(red.),Bezdomność. Roczniki Naukowe Caritas 1 (s.103-118).Warsza-wa:Caritate.

Snyder,M.(1993).Basicresearchandpracticalproblems:Thepromiseofafunc-tional” personality and social psychology. Personality and Social Psy-chology Bulletin, 19, 251-264.

Snyder,C.R.,Cheavens,J.,Sympson,S.C.(1997). Hope:Anindividualmotiveforsocial commerce. Group Dynamics: Theory, Research and Practice, 1, 107-118.

Snyder,C.R. (2002).Hope theory: rainbows in themind.Psychological Inquiry, 13(4),249-275.

Sullivan,H.S.(1953).The interpersonal theory of psychiatry.NewYork:Norton.Trzebiński,J.,Zięba,M.(2003).Nadzieja,stratairozwój. Psychologia Jakości Życia.

2(1),5-33.Uchnast, Z. (1997). Prężność osobowa:Empiryczna typologia imetoda pomiaru.

Roczniki Filozoficzne, 4, 28.Wilson,J.,Szałkowski,A.(1988).Bezdomnośćjakokryteriumubóstwa.Polityka

Społeczna, 4-5, 17-26.

Streszczenie

Prezentowana praca porusza ważną problematykę dotyczącą bezdomności,adokładnejtrudnościinterpersonalnychwgrupiemężczyznbezdomnychorazich

80

związkuzzasobamiosobistymi:nadziejąiprężnością.Grupębadanąreprezento-wało101mężczyznbezdomnychztrzechnoclegowni:wBydgoszczy,Grudziądzu,Toruniu,natomiastgrupękontrolną79mężczyznmieszkającychwdomach.

Pracazawieraprzeglądteoriidotyczącąmężczyznbezdomnych,zasobówosobi-stych,oraztrudnościinterpersonalnychzszczególnymuwzględnieniemteoriiSulli-vana i Horney. W celu odpowiedzi na postawiony problem badawczy wykorzystano takie narzędzia badawcze, jak: Inwentarz Problemów Interpersonalnych (IIP-32),KwestionariuszNadzieinaSukcesorazSkalePomiaruPrężności(SPP-25).

Uzyskanewynikianalizowanowoparciuoliteraturęprzedmiotuprezentowanąwczęściteoretycznej.Okazujesię,żewystępujeistotnystatystyczniezwiązekmię-dzypewnymikomponentamitrudnościinterpersonalnychapewnymikomponenta-mizasobówosobistych(nadzieiiprężności)umężczyznbezdomnych.

Słowa kluczowe:trudnościinterpersonalne,zasobyosobiste,nadzieja,prężność,bezdomność

Personal resources as compared with an interpersonal difficul-ties in a group of homeless men

Abstract

Presentedresearchraisesissuesrelatingtohomelessness,andmorespecificallyinterpersonaldifficulties inagroupofhomelessmenandtheirrelationshipto thepersonalresources.Thetestgrouprepresented101homelessmenfromthreenightsheltersinBydgoszcz,Grudziądz,Toruń,whilethecontrolgroupwas79menwithhomes.

Thestudyprovidesanoverviewofthetheoryconcerningthehomelessmen,per-sonalresources,andinterpersonaldifficultieswithspecialreferencetothetheoryofSullivanandHorney.InordertoanswerthequestionsfromthisstudyIusedTheInventoryofInterpersonalProblems(IIP-32),TheHopeScaleandTheResiliency

81

AssessmentScale(SPP-25).Theresultswereanalyzedbasedontheliteraturefromthetheoreticalpart.They

provedthatisastatisticallysignificantrelationshipbetweencertaincomponentsofinterpersonaldifficulties,andcertaincomponentsofpersonalresources(homeandresilience)inagroupofhomelessmen.

Key words: interpersonal difficulties, personal resources, hope, resilience, ho-melessness

Małgorzata A. Basińska4

Izabela Grzankowska

Elżbieta Kwidzińska

Uniwersytet Kazimierza Wielkiego w Bydgoszczy

Przyczyny i czas pozostawania w bezdomności

mężczyzn a ich percepcja siebie w relacjach

z innymi ludźmi

Wstęp

Bezdomność jest trudnym problemem społecznym, generującym wiele proble-móww funkcjonowaniu jednostek i zbiorowości. Zmiany społeczno-ekonomiczne,którepojawiłysiępo1989roku,przyczyniłysiędorozwarstwieniaspołeczeństwana płaszczyźnie ekonomicznej, a tym samympojawienia sięwiększej liczby osóbbezdomnych,któreniebyływstanieporadzićsobiewzmieniającychsięwarunkachżycia.Życietakichosóbzaczęłoulegaćdegradacjiwewszystkichwymiarachicheg-zystencji(Stankiewicz,2002).

Bezdomność,wwąskimznaczeniu, jest rozumiana jakowzględnie trwała sytu-acjaczłowiekanieposiadającegodachunadgłową(Bartosz,Błażej,1995).Szerokodefiniowanabezdomnośćbierzepoduwagęopróczkryteriumekonomicznegotakżekryterium społeczne (Oliwa-Ciesielska, 2004). Jest ona złożonym zjawiskiem spo-łecznymorazstanembezdomnegoczłowieka,spowodowanymprzezróżneprzyczyny

4 Adresdokorespondencjidrhab.MałgorzataA.Basińska,prof.UKW,mbasinska@ukw.edu.pl

84

iprzezfaktbrakuschronienia,spełniającegoelementarnewarunki,którepozwoliłybyuznaćjezapomieszczeniemieszkalne(Duracz-Walczak,2002;Stankiewicz,2002).Należy jednak pamiętać, że istotą bezdomności jest nie tylko brak dachu nad gło-wą,gdyżmożnazostaćbezdomnymwznaczeniupsychologicznym.Przyjmująctakąperspektywę,myślimyofakciebezdomnościjakookryzysieegzystencjiczłowieka,którynie tylkonie posiada aktualnegomiejsca zamieszkania, ale jest pozbawionyśrodkówsłużącychzaspokojeniuelementarnychpotrzeb,awwynikurozpaduwięzispołecznychzostałwyrwanyzeswojegośrodowiska(Pawlik-Popielarska,2008).

Przynależnośćdogrupyosóbbezdomnychniejestnaogółskutkiemdecyzjiiświa-domegowyboru,aledoświadczeniakryzysuibraku(Nesterowicz-Wyborska,2008),atakżewynikiemlicznychnegatywnychzmianwżyciuczłowieka(Chwaszcz,2008).Procesprzechodzeniawstanbezdomnościjestbardzozłożony.Składająsięnaniegoczynnikiobiektywne,niezależneodosoby,jakiczynnikisubiektywne,częstoakcep-towanelubwręczwspółtworzoneprzezczłowieka.Procestentrwawczasieimaswo-jądynamikę,którajestuzależnionaodindywidualnychcechosobyiwystępującychwjejżyciuwydarzeń(Stankiewicz,2002).Dlaosóbbezdomnychcharakterystycznejestwystąpieniesekwencjizdarzeńpowodującychichbezdomność(Bartosz,Błażej,1995):• rozwód(alkohol,destrukcyjneipatologiczneprocesyzachodzącewzwiązku)

lubśmierćwspółmałżonka,• zamieszkanie w hotelu robotniczym, • pobytwzakładziekarnym,• likwidacjahotelurobotniczego,utratapracy,miejscazamieszkania,ubóstwo,

brakmiejscawdomuopiekispołecznej,• końcowymetapemtejsekwencjizdarzeńjestbezdomność.Człowiekpozbawionymieszkanianieidentyfikujesięodrazuzeświatemludzi

bezdomnych(Jaździkowski,2000).Kuakceptacjibezdomnościprowadzidługa, in-dywidualnieuwarunkowanadrogainiewszyscy,którzyutracilidom,stająsiębez-domnymidługotrwaleczybezdomnymiwsensiebezdomnościgłębokiej(Chwaszcz,2008).

LeszekStankiewicz(2002)wyodrębniapięćetapówstawaniasiębezdomnym:za-łamaniesięplanużyciowegoirozpadrodziny,ubóstwo,wielowymiarowestawaniesię

85

bezdomnym,przystosowaniesiędobezdomnościorazbezdomnośćwłaściwą,utrwalo-ną.Przezzałamaniesięplanużyciowegorozumiewystępowaniesytuacji,któresązwią-zanezodejściemoddotychczasuznawanychwartości.Zachowaniatychosóbczęściejsąryzykowne,naruszająprawo,doprowadzajądokonfliktówzotoczeniem,awkonse-kwencjidochodzidorozpadurodziny,utratypracy,bezrobocia,ubóstwa,izolacjiiod-rzucenia.Niejednokrotneczłowiekpróbujeswojeproblemyrozwiązywać,sięgającpoalkohollubnarkotyki.Ubóstwonajczęściejrozpatrywanejestwtrzechpłaszczyznach:ubóstwomaterialne–gdyosobielubrodziniebrakujeśrodkówdożycia,ubóstwokul-turalne–odnosisiędoubóstwawartości,ideałów,brakukontaktówześrodowiskiemi kulturą, orazubóstwo społeczne–kiedy toosoba lub rodzina żyjew izolacji spo-łecznej.Trzecietaptowielowymiarowośćstawaniasiębezdomnym:wymiarkulturo-wy, egzystencjalny, psychologiczny oraz etyczno-moralny. Na tym etapie bezdomno-ściwzrastaidentyfikacjaześrodowiskiemosóbbezdomnych,atakżepodejmowanesąpróbywyjściazbezdomności,którezwyklekończąsięniepowodzeniem,powodującpojawieniesiępostawyrezygnacji,frustracji,zagubieniaiprzekonanieokoniecznościtrwaniawbezdomności (Stankiewicz,2002).Przystosowaniesiędobezdomności tokolejnyetap,którypoprzedzonyjestdłuższymlubkrótszymokresemkumulowaniasięnegatywnychproblemówosobistychisytuacyjnych.Mechanizmemadaptacyjnymcha-rakterystycznymdlafazyprzystosowaniadobezdomnościjestwycofaniesię.Osobaniepodejmujeżadnychwysiłkówzmierzającychdopoprawywłasnejegzystencji.Następu-jeakceptacjaswojejsytuacjiorazemocjonalnezobojętnienie.Zanikasamokrytycyzm,dbałośćowyglądczychęćwalki,ana ichmiejscepojawiasiędobresamopoczuciewynikające ze zredukowaniapotrzeb.Człowiekbezdomnypodejmuje jedyniewysił-kiwynikającezsytuacjibezdomności:żywienie,leczeniesię,poszukiwanienoclegów(Chwaszcz, 2008).Na tymetapiewystępuje akceptacja stanubezdomności, nabywa-nienawykówbezdomnegowzakresieprzemieszczaniasię,żywienia,higieny,ubioru,noclegów,leczeniaitp.Osobazawieracorazwięcejrelacjizjednostkamiwpodobnympołożeniu (Stankiewicz,1999).Ostatnia,piąta faza tobezdomnośćwłaściwa,zwanateżutrwalonąlubchroniczną.Jesttokońcowyetapwchodzeniawstanbezdomności.Charakteryzujągozmianywosobowościbezdomnego,zwłaszczawpowstaniuutrwa-lonychnawykówwędrowca–tułacza,utrwalasięakceptacjastanubezdomności,ujaw-niająsięrozmaitepatologieidewiacje(Stankiewicz,1999,2002).

86

Biorącpoduwagęprzyczynypowodującewejściewsytuacjębezdomnościipo-zostawaniewniej,możemywyodrębnićczterykategoriebezdomnych:bezdomnizprzymusuizdolnidosamodzielnościżyciowejlubniezdolnidosamodzielnościżyciowej oraz bezdomni zwyboru, także z podziałem na zdolnych lub niezdol-nychdosamodzielnościżyciowej.Zarównowśródbezdomnychzprzymusu, jakizwyboru,znajdująsięosobyprzebywającewschroniskachorazstaleprzebywa-jącewjednymmiejscuocharakterzeniemieszkalnym(Auleytner,Głąbicka,2001).Bezdomnośćzwyborujestzwyklenastępstwemindywidualnychpreferencjicodostylu życiaoraz świadomychdecyzji, którychubocznym, leczprzewidywalnymskutkiemjesttułactwo.Zkoleibezdomnośćzprzymusudotykaczłowiekawbrewjegowoli,potrzebomiaspiracjom,jestodczuwanajakostanfrustrującejdeprywa-cjiitraktowanajakowyrazupośledzeniaspołecznegoczydyskryminacji(Lalak,Pilch,1999).Dotyczyonatychosób,októrychbezdomnościprzesądziłyczynnikizewnętrzne iniezależneodczłowieka,np.bezrobocieczyubóstwostrukturalne.Wymuszonabezdomnośćwystępujerównieżwtedy,gdyutratadomunastępujenaskutekwystąpieniaklęskżywiołowych.Wedługinnychpodziałówwyodrębnionobezdomnośćniezawinioną,losowąorazzawinioną(Pindral,2010).

Analizującprzyczynybezdomności,bardzoczęstoniemożnamówićojednejprzyczynie, ale owspółwystępowaniuwielu krytycznych zdarzeńw życiu czło-wieka, którew konsekwencji prowadzą do stanuwykluczenia.Wśród przyczynzjawiska bezdomności znaczące są dwie grupy czynników – makrospołeczneimikrospołeczne,czylispołeczneiindywidualne(Sołtysiak,1999;Hołyst,2007;Chwaszcz, 2008;Dębski, 2010),można je ująćw cztery duże i bardziej ogólnegrupy:• przyczynymaterialne(utratamieszkania,niedostatekfinansowy),• przyczynyrodzinne(problemy,konfliktymałżeńskie,rozwody,samotność,

odrzucenie),• przyczynyosobiste(zdrowiepsychiczneiumysłowe),• przyczyny instytucjonalne (pobytwwięzieniach, uchodźstwo) (Retowski,

Dębska-Cenian,2008).Analiza przyczyn zjawiska bezdomności w krajach Wspólnoty Europejskiej

wykazałaczterypodstawowepowody.Należądonichczynnikimaterialne(utrata

87

mieszkania,niedostatekfinansowy), rodzinne (problemymałżeńskie, samotność),osobiste (zdrowiefizyczne i umysłowe)oraz instytucjonalne (pobytwwięzieniu,uchodźstwo)(Frąckiewicz-Wronka,Zrałek,1998).

Nieco inne podejście uwarunkowań bezdomności prezentuje Piekut-Brodzka(2000).Wyodrębniaonanastępującegrupyczynników:• predyspozycjeosobniczedozachowaniasięwsytuacjitrudnej–czynnikten

autorka nazwałaukierunkowaniemaktywnościwobec faktu utraty dachunadgłową,

• zaburzeniaosobowości,zaburzeniapsychiczne,niepełnosprawność,alkoho-lizm,narkomania,HIV/AIDS,

• wolnywybór, sugerujący zaburzenia zdrowia psychicznego bądź filozofiężycia,

• przestępczość,nieprawidłowąresocjalizację,• wydarzenia losowe,• przebieginterakcjiwzbiorowościspołecznej,• politykęspołeczno-ekonomiczną(Piekut-Brodzka,2000).Obok przyczyn bezdomności istotną kwestią są również powody trwania

wniej.Uczłowiekapozostającegowsytuacjispołeczniepatologicznejzmieniasiębowiemszeregcechosobowościimotywacja.Nabytyzespółpostawizachowańokreślanyjestjakosyndrombezdomności.Człowiekbezdomnyprzeżywauczuciepustkiwewnętrznej,wyobcowaniailęku.Traciumiejętnośćtworzeniairealizacjikonstruktywnegoplanużycia(oilewogólejąposiadał).Częstopogarszaswojąsytuację,wybierającdrogęprzestępczości,nadużywającalkoholuczyzażywającnarkotyki.Dopozostawaniawbezdomnościprzyczyniasiętakżebardzoniskasa-moocenabezdomnego.Nawytworzeniesiętakiegoobrazusiebiemawpływstyg-matyzacja (naznaczenie społeczne), która staje się przyczyną dewiacjiwtórnej,sprzyjającej trwaniuwbezdomności.Napiętnowana jednostka utrwalaw sobiepostawydewiacyjne.Oznaczato,żestygmatyzującapostawaizachowaniawobecbezdomnychnależądoczynnikówwyzwalającychlubpogłębiającychnegatywnepojęciaonich samych.Ponadtonaosobębezdomnąnadaloddziałują czynnikizewnętrzne,związanezaktualnąsytuacjąspołeczno-ekonomicznąorazbrakwy-starczającejpomocywwychodzeniuzbezdomności(Duracz-Walczak,2002).

88

Istotnyjestrównieżczaspozostawaniawbezdomności,którywpływanapo-głębieniesięniepożądanychpostaw. Imdłużejosobapozostajewbezdomności,tymtrudniejzmienićjejswojąsytuację,gdyżjednostkastajesięcorazmniejkry-tyczna.Corazbardziejwycofujesięzżyciawspołeczeństwie,zmniejszaaktyw-nośćżyciowąizawodową,macorazmniejszeambicje,acorazwiększepoczuciebezsensużyciaiutratywartości.Kształtujesiępostawabiernościiuzależnieniaodpomocyinstytucji.Czaspozostawaniawbezdomnościpowoduje,iżdanejjed-nostce pozbawionej bezpiecznego schronienia corazmniej zależy, aby zmienićswoją sytuację.Takie podejściewynikaćmoże również z odrzucenia osóbbez-domnychprzezspołeczeństwo(Duda,2008).

Biorąc pod uwagę czas trwania bezdomności,możnawyodrębnić trzy typybezdomnych. Pierwszą grupę stanowią bezdomni czasowi, czyli osoby będącepomiędzybezdomnością,azamieszkaniem.Sątoczęstoludzie,dlaktórychbez-domnośćjestwyjątkowymdoświadczeniem,którezdarzyłoimsiępierwszyrazw życiu i raczej się nie powtórzy.Grupa druga to bezdomni epizodyczni, czy-liosobypopadającewbezdomnośćwjakimścyklu.Kolejnagrupa–bezdomnichroniczni, czyli osobyoddawnabezdomne (Culhane iwsp., 2007).Byzrozu-miećzjawiskobezdomności,kluczowejestuwzględnienie,czymamydoczynie-niazosobą,którastałasiębezdomnąpierwszyraz,czyraczejjesttojejstylżycia(Lehmanniwsp.,2007).

Skutki bezdomności

Szerokiespektrumprzyczynbezdomnościwiążesięzszerokimwystępowaniemjejskutkówzarównowznaczeniujednostkowym,jakispołecznym.Negatywnejed-nostkoweskutkibezdomnościdotycząwszystkichsferżyciabezdomnego(Stenka,2011).Szczególniemocnowiążąsięzwyalienowaniemosobybezdomnejzespo-łeczeństwa(zjawiskotzw.śmiercispołecznej),zrozpademżyciarodzinnegoorazzzakłóceniempostrzeganiasiebie i rzeczywistości (Nowak,Wysocka,2001).Ob-serwowanesątakżezmienionenabardziejnegatywneodczucialudzibezdomnychwstosunkudosiebie,dorodzinyiinnychosób(Bartosz,Błażej,1995).

89

Skutki bezdomności dla funkcjonowania psychologicznego obejmują wieleaspektówosobowościowych,aponadtoproblemyosobybezdomnejwynikającez brakuwsparcia społecznego i terapeutycznego orazw zakresie funkcjonowa-niarodzinnego,zwłaszczautratylubosłabieniapoczuciawięzizrodziną(Stenka,2011).Uponadpołowystwierdzasięniskipsychicznydobrostan(Itoiwsp.,2014).Objawiasiętorównieżwspecyficznympoczuciuwyizolowaniaorazkompilacjąróżnorakichproblemówjednostkowych,takichjak:chorobaalkoholowa,syndrombezdomnościczyteżwyuczonabezradność(Olech,2006).Napłaszczyźniezawo-dowejosobybezdomnemajądużeproblemywzakresie:nawykupracy,umiejęt-ności otrzymania i utrzymania zatrudnienia, podnoszenia kwalifikacji zawodo-wych,atakżewzakresieumiejętnościodnalezieniasięnaotwartymrynkupracy.Wzakresiezdrowiaosobybezdomnenajczęściejdoświadczająwieluproblemówwynikającychzbrakudbaniaohigienęorazzpowoduuzależnieniaodalkoholui środkówpsychoaktywnych (Stenka,2011).Sfera socjalno-bytoważyciaosobybezdomnejobejmujepoziomekonomicznejniezależnościorazzabezpieczeniafi-nansowegoposiadanegoprzezosobębezdomną, (otrzymywanie dochodu, zasił-ków).Wiążesiętakżezsytuacjąprawnąosoby:karalność,zadłużeniaalimenta-cyjne,ciążącenaosobiekarypozbawieniawolności,niewyjaśnionystancywilnyczyprawnywstosunkudodzieciczylokalu(Stenka,2011).

Wobszarzefunkcjonowaniaspołecznegotrudnościosobybezdomnejdotycząstopniaizolacjiodspołeczeństwa,trudnościwzintegrowaniui identyfikowaniusięzespołeczeństwem(Oliwa-Ciesielska,2004;Stenka,2011).Problemywsferzespołecznejwiążąsięzniemożnościąnawiązywaniaprawidłowychrelacjirodzin-nych,sąsiedzkichitp.(Olech,2006).Obserwowanewyizolowaniespołecznewa-runkowanejestwłaśnieprzezzerwanielubbrakwięzizrodzinąiinnymigrupamispołecznymi;przezskrajnienegatywnerelacjezludźmi,patologiespołeczneorazprzezzaburzeniaemocjonalneizaburzeniaosobowości(Nesterowicz-Wyborska,2008).Brakdoświadczaniawsparciaemocjonalnegojestdlanichszczególniedo-tkliwyiprzyczyniasiędoobniżeniaogólnegodobrostanu(Itoiwsp.,2014).

90

Bezdomni mężczyźni – charakterystyka

Próbycharakterystykiosóbbezdomnychnapotykająnawieletrudności,gdyżbez-domnistanowiąbardzozróżnicowanągrupę(Duda,2008).Woparciuodotychczaswykonanebadaniamożnapodaćprzybliżonyobrazstrukturyspołeczno-demograficz-nejzbiorowościosóbbezdomnychwPolsce.Ponad80%bezdomnychstanowiąmęż-czyźni.Wśródnichsąwymeldowanidonikądprzezrodzicówlubprzezrozwiedzioneżony po odbyciu kary pozbawieniawolności oraz osobywwieku starszym i prze-wleklechorzy,którymirodzinaniechcebądźteżniemożesięopiekować.Ilościowodominująosobywwiekuśrednim–powyżej40 lat,mniej jest starszych,najmniejmłodzieży do 18 lat. Co najmniej 30% bezdomnychmawykształcenie nie niższeniżzawodoweiposiadakwalifikacjedowykonywaniazawodu.Zdarzająsięosobyzwykształceniemśrednimiwyższym(Bartosz,Błażej,1995;Duracz-Walczak,2002;Oliwa-Ciesielska,2004;Dębski,2010).Jeślichodziostancywilnytowśródbezdom-nychprzeważająosobysamotne:rozwiedzeniikawalerowie.Odnośnieczasutrwaniabezdomności,najwięcejjestosób,któresąbezdomneod1do5lat(44,6%),kolejnood3miesięcydo1roku(24,9%),odponad5lat(22,2%).Najmniejszągrupęstanowiąosobybędącebezdomnymikrócejniż3miesiące(8,3%)(Piekut-Brodzka,2000).

Bezdomnimężczyźnimająznacznienasilonypoziomneurotycznościorazznaczą-co niższy poziomotwartości na doświadczenia, ugodowości i sumienności.Neuro-tycznośćodpowiadazabrakumiejętnościpodejmowaniadecyzji,wrażliwośćnastres,skłonnośćdodoświadczanianapięćinegatywnychstanówemocjonalnych(gniewu,smutku,poczuciawiny)orazzmartwień.Obserwowanyunichniższypoziomotwar-tościnazmianyipoziomsumiennościorazwyższypoziomneurotycznościmożnain-terpretowaćjakoobniżonąskutecznośćradzeniasobiezestresemprzezbezdomnychmężczyznistosowanieprzeznichwsytuacjachtrudnychmechanizmówobronnych(Chwaszcz,2008).Wmiaręwydłużaniasięczasupozostawaniawbezdomnościpoja-wiająsiętakżeinneniekorzystnedlazmianyswojejsytuacjiżyciowejcechy:fatalizm,orientacjana teraźniejszość,autokratyzm,konkretnośćoraznieufność (Duracz-Wal-czak,2002).Istotnącechąosóbbezdomnychjestichnadmiernespożywaniealkoholu,któreczęstowspółwystępujezinnymizjawiskamipatologicznymi.Jestonozarównojednymzpowodówbezdomności,jakijejkonsekwencją,gdyżbrakwłasnegomiesz-

91

kaniajakoznacznieobciążającyemocjonalnie,przyczyniasiędoszukania„ukojenia”walkoholu(Bartosz,Błażej,1995).Ponadtouwielubezdomnychwystępujezjawisko„uschroniskowienia”(shelterization).Dotkniętenimosobycechujeniskasamoocenaorazzależnośćodsystemu(Grunberg,Eagle,1990,za:Belliwsp.,2004).Możemyrównież opisać cechy położenia życiowego wspólne dla wszystkich bezdomnych,awśródnichubóstwo, społecznewykluczenie, stygmatyzację, samotność, zły stanzdrowia,desocjalizacjęizależnośćodpomocyinnych(Nóżka,2007).Imkrótszyczasbezdomności, tymmniejobciążony jestpatologicznymizachowaniamiprzetrwaniabezdomny(Piekut-Brodzka,2000).

Percepcja siebie w relacjach z innymi

Percepcjąokreślasię takąorganizację i interpretacjęwrażeńzmysłowych,któraumożliwiazrozumieniezjawiskdziejącychsięwotoczeniu.Jesttoinaczejprocespo-strzegania,sposóbreagowaniaiodbieraniawrażeńpłynącychzzewnątrz.Strukturapoznawczazwiązanazwyobraźniąpowoduje,żeodbieraneprzezniąwrażeniazmy-słowesądeformowaneprzezoczekiwania,potrzeby,uczuciaimechanizmyobronneuruchamianeprzezpodświadomość.Zkolei strukturapoznawczazwiązanaz inteli-gencjąkorygujedoznaniazarejestrowanewwyobraźni,porównującjezdotychczaso-wąwiedząidoświadczeniem.Pozwalatonadoświadczanieiwłączaniewstrukturępoznawczązłożonejcharakterystykiobserwowanychelementówrzeczywistości(Fal-kowski,2004).

Przyczynyzachowańjednostkitkwiąwsubiektywnejpercepcjiświata.Człowiekobserwuje,awoparciuotoprzewiduje,planuje,maodwagęeksperymentować.Dzię-kipercepcjiprzystosowuje siędo rzeczywistości.Nie jest jedynie sterowanyprzezinformacje,jakiedoniegodocierają,aleraczejprzezsposóbichprzetwarzania.Procespercepcjipełniwięcfunkcjęregulatorastosunkówjednostkizotoczeniem,pozwalanaformułowanieopinii,warunkujeaktywnośćjednostkiczyjejplanynaprzyszłość(Skarżyńska,1981).

Percepcja siebie jest możliwa wówczas, gdy jednostka jest zdolna wyodrębnićwświadomościsamąsiebiejakoelementrzeczywistościizdystansowaćsięwobec

92

siebie jakoobiektuspostrzegania(Obuchowski,2000).Wprocesieopisuiocenysamegosiebieorazinnychczłowiekujawniawłasneskłonnościpercepcyjne,posta-wyireakcjeemocjonalne(Kłoskowska,1996).

Nagrunciepsychologiiodróżniasięzdolnośćspostrzeganiasiebieodumiejęt-nościmyśleniaosobie,czyliodsamoświadomości.Stanowionabardziejzaawan-sowanyetapwrozwojuprocesówpoznawczychiwiążesięzrozwojempoczuciaJapodmiotowego(Pervin,2002).Wmyślwielukoncepcjirozwojuosobowościjesttofundamentalnydlajejkształtowaniasięproces(por.Horney,1980;Jung,1981;Ma-slow,1990).Związany jestzbudowaniemobrazusiebie,czyligromadzeniemin-formacjiiwyobrażeńdotyczącychswoichwłaściwościfizycznychipsychicznychwpostaciwzględnie trwałegozbioru.Obrazsiebie jestodrębnyodreprezentacjiinnychosób,którymidysponujejednostka,aleokreślanywichkontekścieiwrela-cjidonich(Dymek,1997).Jestonjednocześnieuważanyzaluźnozorganizowanąstrukturę,wobrębiektórejmieszcząsięprzekonaniaosobiesamymdotycząceróż-nychobszarówfunkcjonowania.Składająsięnaniegotakżewyobrażeniaosądachinnychznaczącychosóbnatematwłasnejosoby(Kofta,Doliński,2004).

Definiowaniesiebieodbywasięwdużymstopniupoprzezinterakcjespołeczne,wodniesieniudoinnychludzi,poprzezichkomunikatybezpośrednieipośrednie(Retowski,Dębska-Cenian,2008).Takżesamoocenajednostkiwdużymstopniujestkształtowanaprzezopinieireakcjeinnychludzi(Harwas-Napierała,Trempała,2003).Oceny„rozpoznania”jednostkidokonaneprzezinneosobyiprzekazanejejsąpodstawątworzeniaJaspołecznego,jednegozeschematówpoznawczychwob-rębiepojęciaJa(Kofta,Doliński,2004).Niedowszystkichinformacjizwrotnychprzykładasięjednakowąwagę.Zależytoodznaczeniaosób,odktórychopiniapo-chodzi,atakżeodwagiakcentowanegoaspektuosobowości.Zpercepcjąwiążesięprocesporządkowaniauzyskiwanychinformacji,takżeichanalizaiwyjaśnianie.Poprzeztenprocesczłowieknawiązujekontaktzotoczeniem.Docierającesygnałyi informacjesąprzez jednostkęselektywnieasymilowaneiwłączanewsystemypoznawczezasprawąnadawania imokreślonychznaczeńna tlecałokształtupo-znanejdotądrzeczywistościorazumożliwiająfunkcjonowaniejednostkiwotocze-niu(Skarżyńska,1981).Międzyinnymi,Jung(1981),Horney(1980),Maslow(1990)uważają,żeJaspołeczneodgrywaistotnąrolęwprzystosowaniusięjednostkido

93

społeczności.Nieoznaczatozagubieniatożsamości,gdyżjejrolaiprezentowanepoprzezniąJaspołecznejestmałozwiązanezJaprawdziwym.IdentyfikacjazJaspołecznymmożejednakprowadzićdokształtowaniasiępseudo-Ja,cojestrówno-znacznezzahamowaniemrozwoju.Możetomiećmiejscewówczas,gdypercepcjaspołeczna opiera się na postrzeganiu innych nie jako indywidualności, ale jakoprzedstawicieliokreślonychkategoriispołecznych(Nęcki,1996;Aronson,2005).Jest touproszczeniepercepcjiwoparciuostereotypy,czylibudowaniepozorniepełnegoobrazuinnychludzinapodstawieniewieludostępnychobserwacji.Owouproszczeniepolegana tym,żez racjiprzynależności jednostkidodanejgrupyniedostrzeganesącechyindywidualne,atakżeprzecenianeróżnicemiędzydanągrupąainnymi(Zimbardo,Ruch,1992).

SposóbspostrzeganiaJa,obrazsiebie ipoczucieJaodgrywająkluczowąrolęwregulacjizachowaniajednostki,wprocesiedoświadczaniaświataibudowaniapodmiotowościczłowieka.Realizmwoceniewłasnejosobyiadekwatna,niepod-legającazniekształceniompercepcjarzeczywistościjesttraktowanajakowarunekwewnątrzsterownego zachowania. Jednocześnie wiadomo, że pozytywna samo-ocenapozwalajednostceczućsięwartościowymelementemspołeczności.Wiążesięonasilnieuosóbdorosłychzpoczuciemakceptacjispołecznej,awysiłkina-kierowanenapodtrzymaniepoczuciawłasnejwartości stanowiąważnyelementprzeciwdziałaniawykluczeniuspołecznemu(Kofta,Doliński,2004).Wysokasa-moocenasprzyjaodnoszeniusukcesów,realizowaniuwytyczonychcelów,zacho-waniuoptymizmuwobecprzeszkódżyciowych(Kofta,1993).

Jeślijednostkajestspostrzeganaspołeczniezperspektywystereotypuiotrzy-mujezgodnezniminformacjezwrotne, to jejJaspołecznepodlegaćmożeznie-kształceniu. W konsekwencji ta uproszczona percepcja społeczna determinu-je funkcjonowanie jednostkiw świecie, reguluje jej stosunki z otoczeniemorazukierunkowujeaktywnośćwłasnąpoprzezwytworzonyobrazsiebie(Skarżyńska,1981).

94

Cel badania, problemy i hipotezy badawcze

Głównym celem prezentowanych badań było ustalenie, czy przyczyny i czastrwaniawbezdomnościróżnicująsposóbpercepcjisiebiewrelacjizinnymiludźmioraznasilenietrudnościinterpersonalnychprezentowanychprzezbezdomnychmęż-czyzn.Odpowiedniodocelubadaniapostawionoponiższehipotezy:

H1:Występująróżnicewpercepcjisiebieprzezbezdomnychmężczyznwkon-tekściespołecznymzewzględunaprzyczynybezdomności.

H2:Występująróżnicewpercepcjisiebieprzezbezdomnychmężczyznwkon-tekściespołecznymzewzględunaczastrwaniabezdomności.

H3:Występują różnicewnasileniu trudności interpersonalnychzewzględunaprzyczynybezdomnościbadanychmężczyzn.

H4:Występują różnicewnasileniu trudności interpersonalnychzewzględunaczastrwaniabezdomności.

Metody badawcze

Badania przeprowadzono indywidualnie w schroniskach dla bezdomnych za zgodąosóbbadanychprzypomocytrzechmetod:InwentarzaProblemówInterper-sonalnych,psychorysunkunatemat„Jawśródludzi”iwywiadunatematsytuacjibezdomnego.

Trudności interpersonalne badano za pomocą Inwentarza Problemów Interper-sonalnych(IIP-32).AutoramitestusąLeonardM.Horowitz,LynnE.Alden,JerryS.Wiggins iAaronL. Pincus (2000). IIP-32 jest skróconąwersją IIP-64. IIP-32jest narzędziem do identyfikowania najbardziej charakterystycznych trudności in-terpersonalnychjednostki.Opierasięnaneofreudowskiejteorii,głównieHenry’egoSullivana (1953), która zakładała, że relacje społeczne są „sercem psychopatolo-gii”.Ludzieodmomentuurodzeniasązaangażowaniwinterakcjezinnymiludźmi,a charakterystyczne doświadczenia interpersonalne każdej osoby znajdują swojeodzwierciedleniepoznawczeiemocjonalnewsystemienerwowym,cowpływanapercepcję,myśliiuczuciajednostkiwstosunkudoaktualnychsytuacjiinterperso-

95

nalnychzprzyjaciółmi,rodzicami,rodziną,współpracownikamiitp.Testtenzbudowanyjestz32twierdzeńipozwalanaokreślenieośmiuinterper-

sonalnychwymiarów:despotycznykontrolujący,mściwy/skoncentrowanynasobie,zimny/zdystansowany,społeczniezahamowany,niestanowczy/nieasertywny,nazbytuczynny/wykorzystywany, poświęcający się/nadmiernie opiekuńczy, natrętny/po-trzebujący.Osobabadanaustosunkowujesiępoprzezzaznaczenieswojejodpowie-dzinaskalipięciostopniowej,gdzie0oznacza,żeosobawcaleniemaproblemówzpowyższymizachowaniami,a4oznacza,żesądlaniejbardzoproblematyczne.

Skala pierwsza, despotyczny/kontrolujący, wskazuje na osobę, która ma trud-nościzodpuszczeniemsobiekontroli.Tacyludzieopisująsiebiejakozbytkontro-lującychimanipulujących.Utratakontrolidlatychosóbjesttrudna,ponieważjejskutkiemsąuczuciautratygodności,szacunkuiwartości.Odpuszczaniekontrolidlaniektórychludziniejestprzyjemnedotegostopnia,żeniemogąpoznawaćpunktuwidzeniainnychludzibezwspółzawodniczeniaznim.Takaosobanadmierniespierasięzinnymi.

Skaladruga,mściwy/skoncentrowanynasobie,opisujeproblemywrogiejdomi-nacji.Takieosobyłatwodoświadczajągniewuiirytacji,łatwoteżjewyrażają,sąpochłonięterewanżowaniemsię,walczązinnymi.Osobapodtrzymujewsobieżalimatrudnośćzprzebaczeniemzniewaglubdrobnostek.

Skalatrzecia,zimny/zdystansowany,opisujeosobę,którawminimalnymstopniuprzejawiauczuciaiprzywiązaniedoinnychludzi.Takaosobanieczujemiłościdoinnychorazodkrywa,żenawiązanie iutrzymaniedługoterminowychzobowiązańwobecinnychjesttrudne.Osobatajestmałosympatyczna,nietroskliwaichłodnaemocjonalnie.

Skalaczwarta,społeczniezahamowany,wskazujenaosobęcechującąsięlękiem,bojaźliwościączyzakłopotaniemwobecności innych ludzi.Takiejosobie trudnojest inicjowaćspołeczne interakcje,wyrażaćuczuciawstosunkudo innych ludzi,cieszyć się z bycia z innymi ludźmi i zachowywać się towarzysko.Osoby takieograniczająswojeżyciespołeczneiwszelkąaktywność,którapociągałabyzasobąryzykodoświadczeniaupokorzeniaczyodrzucenia.

Skalapiąta,niestanowczy/nieasertywny,wskazujeosoby,którecechujebrakza-ufaniadosiebieiniskasamoakceptacja.Ludzietacymajątrudnośćzpodejmowa-

96

nieminicjatywyibyciemwcentrumuwagi.Specjalnieunikająsytuacji,którepocią-gajązasobąspołecznąrywalizację.Osobomtakimtrudnojestbyćkonsekwentnymwstosunkudoinnychiobstawaćprzyswoim,kiedysięjestwopozycji.

Skala szósta, nazbyt uczynny/wykorzystywany, charakteryzuje osoby podpo-rządkowane.Niechętniemówiąnie innymludziomipozwalająimsięłatwoprzeko-nać.Czująwstrętdowyrażania,anawetdoodczuwaniagniewu,przezcościągająnasiebiewrogośćlubodwetinnychludzi.Zakładają,żeasertywnedziałaniaobrażają,więcunikająbyciaasertywnymiistarająsięutrzymywaćprzyjacielskierelacje.

Skalasiódma,poświęcającysię/nadmierneopiekuńczy,dotyczyosóbnadmiernieafiliatywnych. Osobytakiełatwoprzywiązująsięemocjonalniedoinnychiszybkosłużąimpomocąwpotrzebie.Sątojednostkizbytgorliweizbytgotowedodawania.Wysokiewynikiwskazują,żeosobaprzedkładapotrzebyinnychnadwłasne.

Skalaostatnia,ósma,natrętny/potrzebujący,charakteryzuje tendencjedobyciadominującymwprzyjacielskisposób.Osobatakamasilnepotrzebydoangażowaniasięwżycieinnychludzi,narzucającimswojąobecnośćiuwagę.Osobietrudnojestspędzaćczassamotnie(Horowitziwsp.,2000).

Wramachpracadaptacyjnychwersjipolskiejwykonanodwaniezależnetłuma-czenia skali.Następniedokonanokorekty językowejprzezpsychologaznającegojęzykangielski.Takąwersjąwykonanopierwszebadaniapilotażowe,pokorekcienajsłabszychitemówwykonanodrugiebadaniepilotażowe(tabela1).Pracestanda-ryzacyjnenadpolskąwersjąskaliciągletrwają.

Tabela1.

Alfa CronbachawbadaniupolskąwersjąskaliIIP-32

Skala IIP-32Skala

oryginalnaN=800

Grupa pilotażowa

N=81

Mężczyźni bezdomni

N=101

Mężczyźni bezdomni

N=58

IIP-32 0,930 0,867 0,863 0,891

despotyczny/kontrolujący 0,730 0,799 0,693 0,662

mściwy/skoncentrowany na sobie 0,810 0,679 0,722 0,607

zimny/zdystansowany 0,860 0,809 0,758 0,809

97

Skala IIP-32Skala

oryginalnaN=800

Grupa pilo-tażowa N=81

Mężczyźni bezdomni

N=101

Mężczyźni bezdomni

N=58

społecznie zahamowany 0,850 0,798 0,583 0,705

niestanowczy/nieasertywny 0,880 0,653 0,583 0,700

nazbyt uczynny/wykorzystywany 0,810 0,740 0,513 0,466

poświęcający się/ nadmiernie opiekuńczy 0,800 0,798 0,607 0,471

natrętny/potrzebujący 0,760 0,607 0,483 0,355

Metoda rysunkuna temat „Jawśród ludzi” jest zmodyfikowanąwersjąTestuRysunkuRodziny(TRR)wadaptacjiMariiBraun-Gałkowskiej (1985).Psychory-sunekjestmetodąprojekcyjną,któradostarczabardzowieluinformacjiorelacjachbadanegozinnymiosobami,motywachuświadomionychinieświadomych,oróż-nychsposobachradzeniasobiebadanegozsytuacjamitrudnymiwkontekściespo-łecznym(Braun-Gałkowska,2007).Badanywykonujerysuneknatemat„Jawśródludzi”,a takżeodpowiadanapytaniadotycząceidentyfikacjinarysowanychosóboraz relacji,w jakiejpozostajeznimi.Napotrzebyweryfikacjihipotezwybrano,woparciuo literaturę (Braun-Gałkowska,2004), iprzeanalizowanowielewskaź-nikówcharakteryzującychspołeczneaspektyfunkcjonowanialudzi,jednakistotneokazałysiętrzy(tabela2).

Tabela2.

Wybranewskaźnikirysunkunatemat„Jawśródludzi”(Gałkowska,Łaguna,1993),któreokazałysięistotnewprezentowanychwynikachbadań

Wybrany istotny wskaźnik Zakres przyjmowanych wartości

1. odległość od innych na rysunku: blisko, odsunięcie lub izolacja

1 - nachodzenie postaci na siebie, 2-dotykająsię, 3-pozostająwbliskości,alebezdotyku, 4-niewielkieodsunięcie, 5 - izolacja

2. obecność osoby badanej na rysunku 0-niewystępuje1-występuje

3. percepcja innych jako anonimowych

98

Ryc.1.Przykładizolacji,osobabadanajestnałódce

Ryc.2.Przykładizolacji,osobabadanajestsama

99

Charakterystyka badanych osób

Przebadano 58 bezdomnych mężczyzn w wieku od 24 do 68 lat (M=49,84;SD=10,94).Najwięcejbadanychmiałowykształceniezawodoweipodstawowe,alebyływśródnichtakżeosobyzwykształceniemśrednimiwyższym(tabela3).

Tabela3.

Liczebnośćbadanychwzależnościodwykształcenia

Wykształcenie Liczebność Skumulowana liczba % Skumulowany

%

Podstawowe 18 18 31,03 31,03

Zawodowe 27 45 46,55 77,59

Średnie 11 56 18,97 96,55

Wyższe 2 58 3,45 100,00

Wśródbadanychmężczyznnajwięcejbyło samotnych, tylkonielicznipozosta-waliwzwiązkumałżeńskim(tabela4).

Tabela4.

Liczebnośćbadanychwzależnościodstanucywilnego

Stan cywilny Liczebność Skumulowana liczba % Skumulowany

%

kawaler 26 26 44,83 44,83

żonaty 4 30 6,90 51,72

wdowiec 3 33 5,17 56,90

rozwiedziony 25 58 43,10 100,00

Średniczaspozostawaniawbezdomnościbadanychmężczyznwynosił5,43lata(SD=5,33)przyrozpiętościodjednegomiesiącado21lat.Zewzględunaczastrwa-niabezdomności wyłonionotrzypodgrupy(odśredniejodjętoidodano1/2SD):kró-cejniż3lata,od3do9latorazpowyżej9latpozostawaniabezdomnym(tabela5).

100

Tabela5.

Liczebnośćbadanychwzależnościodczasutrwaniawbezdomności

Czas trwania w bezdomności Liczebność Skumulowana

liczba % Skumulowany %

Do 2,9 lat 22 22 37,93 37,93

Od 3 do 8,9 lat 22 44 37,93 75,86

Od 9 lat 14 58 24,14 100,00

Najczęściej deklarowane przyczyny bezdomności w badanej grupie to utra-tamieszkaniazpowodówfinansowychorazproblemyrodzinne,rozwódikłótnie (tabela6).

Tabela6.

Liczebnośćbadanychwzależnościodprzyczynbezdomności

Przyczyny bezdomności Liczebność Skumulowana liczba % Skumulowany

%

Utrata pracy i środków do życia 9 9 15,79 15,79

Brak mieszkania lub pieniędzy na jego utrzymanie 22 31 38,60 54,39

Rozwód, kłótnie domowe, wyrzu-cenie z mieszkania 17 48 29,82 84,21

Patologie społeczne: pobyt w ZK, alkoholizm, przemoc 9 57 15,79 100,00

Braki 1 58 1,75

Bliskopołowabadanych(n=27;47%)przebywałatylkoczasowowschronisku,apozostali(n=31;53%)przebywaliwnimwsposóbciągły.Częśćznichczasowoprzebywałanaulicy.Większośćpodejmowałapróbywyjściazbezdomnościimiałarodzinę,któranaogółniebyłabezdomna.Znacznaczęśćznichprzynajmniejrazprzebywaławizbiewytrzeźwień,ponadpołowaprzebywaławzakładziekarnymorazprzyznawałasiędouzależnieniaodalkoholuinikotyny.Mniejszośćleczyłasiępsychiatrycznie,atylkonieliczniprzyznawalisiędouzależnieniaodnarkotyków.Nieliczniprzyznawalisięteżdoposiadaniapracy(tabela7).

101

Tabela7.

Liczebnośćbadanychwzależnościodcharakterystykbezdomności

Charakterystyki bezdomnościTak Nie

f % f %

Czy przebywał na ulicy 32 55 26 45

Czy podejmował próby wyjścia z bezdomności 48 83 10 17

Czy posiada rodzinę 51 88 7 12

Czy ktoś z rodziny jest bezdomny 4 7 54 93

Czy był w zakładzie karnym 31 54 26 46

Czy przebywał w izbie wytrzeźwień 41 71 17 29

Czy leczy się psychiatrycznie 21 40 32 60

Czy jest uzależniony od alkoholu 35 60 23 40

Czy jest uzależniony od narkotyków 3 5 55 95

Czy jest uzależniony od nikotyny 40 69 18 31

Czy pracuje 9 15 49 85

Wyniki

Otrzymanewynikisugerująnajwiększenasilenieproblemówinterpersonalnychcharakteryzowanychprzezskaleuczynny/wykorzystywanyorazpoświęcającysię/nadmiernieopiekuńczy,anajmniejszewzakresiezachowańopisanychjakodespo-tyczny/kontrolujący(tabela8).Należyjednakmiećnauwadze,iżskalemierzącena-silenieproblemówwskazującychnatendencjedobyciauczynnymipoświęcającymsięmająniskąrzetelnośćwbadanejgrupie.

Tabela8.

StatystykiopisoweotrzymaneprzezbadanychmężczyznwskaliIIP-32

Skala IIP-32 M SD Mini-mum

Maksi-mum

IIP-32 20,58 12,41 1,00 42,00

despotyczny/kontrolujący 4,28 3,53 0,00 13,00

102

Skala IIP-32 M SD Mini-mum

Maksi-mum

mściwy/skoncentrowany na sobie 6,07 3,55 0,00 16,00

zimny/zdystansowany 5,05 4,28 0,00 16,00

społecznie zahamowany 5,83 4,10 0,00 15,00

niestanowczy/nieasertywny 6,53 4,13 0,00 16,00

nazbyt uczynny/wykorzystywany 7,60 3,51 0,00 16,00

poświęcający się/nadmiernie opiekuńczy 7,02 3,34 2,00 16,00

natrętny/potrzebujący 5,39 3,02 0,00 12,00

Większośćbadanychrysowałasiebiena rysunku,a innych ludziczęściej jakonieanonimowych(tabela(9).

Tabela9.

Liczebnośćbadanychwzależnościodcharakterystykbezdomności

Wskaźniki istotne w psychorysunkuTak Nie

f % f %

Obecność osoby badanej na rysunku 55 95 3 5

Percepcja innych jako anonimowych 13 22 45 78

Badani mężczyźni rysowali siebie najczęściej w izolacji od innych osób lubwodsunięciunaniewielkąodległość,niebyłorysunków,wktórychichpostaćza-chodziłabynainneosobylubsięznimidotykała(tabela10).

Tabela10.

Liczebnośćbadanychwzależnościodwystępowaniawskaźnikówstopniabliskościzinnymiosobamiw psychorysunku

Wskaźniki w psychorysunku Liczba %

Brak badanego 3 5,17

Zachodzenie na siebie 0 0,00

Dotykanie się 0 0,00

Pozostawanie w bliskiej odległości 15 25,86

Odsunięcie na niewielką odległość 15 25,86

Izolacja 25 43,10

103

Przyczyny bezdomności a percepcja siebie w relacjach społecznych oraz wy-stępowanie problemów interpersonalnych

Przyczynybezdomnościróżnicująwielkośćdystansumiędzypostaciaminary-sunku–pomiędzybadanymainnymiosobami.Mężczyźnipozostającybezdomnymizpowodówrodzinnych(rozwód,kłótniedomowe,wyrzuceniezmieszkaniaizpo-wodubrakumieszkanialubpieniędzynajegoutrzymanie)najczęściejiistotnieczę-ściejrysowalisiebiewizolacjiodinnychwporównaniuzmężczyznami,którzystalisiębezdomnymizinnychprzyczyn.Mężczyźnipozostającybezdomnymizpowodubrakumieszkanialubpieniędzynajegoutrzymanieistotnieczęściejrysowalisiebiewbliskiejodległościodinnychwporównaniuzmężczyznami,którzystalisiębez-domnymizinnychprzyczyn.Mężczyźni,którzystalisiębezdomnymizpowodówutratypracyiśrodkówdożycianigdynierysowalisięwizolacjiodinnychludzi.Pominięciesiebiezdarzałosięwśródbezdomnychzpowoduutratypracylubpato-logiispołecznej,awpozostałychdwóchgrupachniezdarzałosię(tabela11iryc.3).

Tabela11.

Podsumowującatabeladwudzielcza:częstościobserwowaneiwynikiChi^2dlaprzyczynbezdomno-ściwzależnościododległościodinnych,wjakiejbadanirysowalisiebie

Przyczyny bezdom-ności

brak osoby ba-danej

blisko innych

odsunięcie od innych

izola-cja od innych

Wiersz - Razem

Utrata pracy i środ-ków do życia 2 2 5 0 9

Brak mieszkania lub pieniędzy na jego

utrzymanie0 7 6 9 22

Rozwód, kłótnie domowe, wyrzucenie

z mieszkania0 3 2 12 17

Patologie społeczne: pobyt w ZK, alkoho-

lizm, przemoc 1 3 1 4 9

Ogół 3 15 14 25 57

Chi^2=20,663df=9p=0,014

104

1. utrata pracy 2. brak mieszkania/środków do ży cia 3. rodzinne: rozwód, kłónie 4. patologie społeczne

brak badanegobliskość

odsunięcie sięizolacja

dy stans badanego w ry sunku

-2

0

2

4

6

8

10

12

14

icśonzciL

Ryc. 3. Wykres interakcji: przyczyny bezdomności x dystans badanego w rysunku

Większośćbadanychmężczyzn(93%)narysowałopostaćsamegosiebie.Najlicz-niejzrobilitomężczyźnibezdomnizpowodubrakumieszkaniaiśrodkówdożyciaorazzpowodówrodzinnych.Pominięciesiebiezdarzałosiętylkowgrupachmęż-czyznbezdomnychzpowoduutratypracyipatologiispołecznych(tabela12,ryc.4).

Tabela12.

Podsumowującatabeladwudzielcza:częstościobserwowaneiwynikiChi^2dlaprzyczynbezdomno-ściwzależnościodtego,czybadanirysowalisiebienarysunku

Przyczyny bezdomności Badany nieobecny

Badany obecny

Wiersz - Razem

Utrata pracy i środków do życia 2 7 9

Brak mieszkania lub pieniędzy na jego utrzymanie 0 22 22

Rozwód, kłótnie domowe, wyrzucenie z mieszkania 0 17 17

Patologie społeczne: pobyt w ZK, alkoholizm, przemoc 1 8 9

Ogół 3 54 57

Chi^2=7,975df=3p=0,047

105

1. utrata pracy 2. brak mieszkania/środków do życia 3.rodzinne: rozwód, kłótnie 4. patologie społeczne

nie obecny obecny

Obecność badanego na rysynku

-5

0

5

10

15

20

25

icśonzciL

Ryc. 4. Wykres interakcji: przyczyny bezdomności x Obecność badanego na rysunku

Wbadanejgrupiewiększośćmężczyzn(76%)nienarysowałapostacianonimo-wych,nieokreślonychjakorodzina,znajomi,przyjacielelubobcy.Postacinieokre-ślonychnajczęściejnierysowalimężczyźnibezdomnizpowodubrakumieszkaniaiśrodkówdożyciaorazzpowodówrodzinnych(tabela13,ryc.5).

Tabela13.

Podsumowującatabeladwudzielcza:częstościobserwowaneiwynikiChi^2dlaprzyczynbezdomno-ściwzależnościodtego,czybadanirysowaliinneosobyjakoanonimowe

Przyczyny bezdomności Inni nieanonimowi

Inni anonimowi

Wiersz - Razem

Utrata pracy i środków do życia 7 2 9

Brak mieszkania lub pieniędzy na jego utrzymanie 17 5 22

Rozwód, kłótnie domowe, wyrzucenie z mieszkania 16 1 17

Patologie społeczne: pobyt w ZK, alkoholizm, przemoc 4 5 9

Ogół 44 13 57

Chi^2=8,250df=3p=0,041

106

1. utrata pracy 2. brak mieszkania/środków do życia 3. rodzinne: rozwód, kłótnie 4. patologie społeczne

nie występuje występuje

Inni rysowani jako osoby anonimowe

-2

0

2

4

6

8

10

12

14

16

18

20icśonzciL

Ryc. 5. Wykres interakcji: przyczyny bezdomności x rysowanie ludzi anonimowychh

Przyczyny bezdomności nie różnicują częstości występowania problemów in-terpersonalnych,leczróżnicująsposóbrysowaniasiebiewkontekścieinnychludzi(tabela14).

Tabela14.

Wynikianalizywariancji:problemyinterpersonalneaprzyczynybezdomności

IIP32 - skale F/H* p

Suma IIP 1,147 0,339

despotyczny/kontrolujący 0,552 0,649

mściwy/skoncentrowany na sobie 0,271* 0,965*

zimny/zdystansowany 0,964 0,417

społecznie zahamowany 0,956 0,420

niestanowczy/nieasertywny 0,542 0,655

nazbyt uczynny/wykorzystywany 1,666 0,185

poświęcający się nadmiernie opiekuńczy 2,547* 0,467*

naprzykrzający się/natrętny 4,986* 0,173*

*wyniki analizy testem nieparametrycznym

107

Czas pozostawania w bezdomności a percepcja siebie w relacjach społecznych oraz występowanie problemów interpersonalnych

Czaspozostawaniawbezdomnościpodzielononatrzydługości(M+/-1/2SD).Niewystąpiłyżadneistotnestatystycznieróżnicewliczebnościbadanychmężczyznwsposobierysowaniasiebiei innychludziwzależnościodczasutrwaniawbez-domności. Długość bycia bezdomnym różnicuje nasilenie problemów interperso-nalnych,dotyczytoprzedewszystkimichogólnegonasilenia,agłówniewzakresiewymiaru–mściwy/skoncentrowanynasobie(tabela15).Dalszeanalizywykazały,żenajbardziej różnią sięmiędzy sobąosobyoprzeciętnymczasiebyciabezdom-nymiosobynajdłużejbezdomne.Najwięcejproblemówinterpersonalnychujawnia-jąosobyośrednimokresiepozostawaniawbezdomnościwporównaniuzosobamionajdłuższymczasiebyciabezdomnym(tabela16iryc.6).Najmniejmściweisku-pionenasobiesąosobybędącedłużejniż9latbezdomnymi,anajbardziej–osobybędącebezdomnymiod3do8,9lat(p=0,049;ryc.7).Osobyoprzeciętnymczasietrwaniawbezdomnościłatwodoświadczajągniewuiirytacjiiłatwojewyrażają,sąpochłonięterewanżowaniemsię,walczązinnymi.Majątrudnośćzprzebaczeniemzniewaglubdrobnostekipodtrzymująwsobieżal.

Tabela15.

Wynikianalizywariancji:problemyinterpersonalneaczastrwaniawbezdomności

IIP32 - skale F/H* p

Suma IIP 3,222 0,048

despotyczny/kontrolujący 0,482 0,620

mściwy/skoncentrowany na sobie 6,952* 0,031*

zimny/zdystansowany 1,978 0,148

społecznie zahamowany 0,690 0,506

niestanowczy/nieasertywny 1,301 0,280

nazbyt uczynny/wykorzystywany 1,377 0,261

poświęcający się nadmiernie opiekuńczy 2,461 0,095

naprzykrzający się/natrętny 1,500 0,232

108

Tabela16.

PoziomyistotnościdlawynikówanalizytestemNIRdlasumyproblemówinterpersonalnychzewzględunaczaspozostawaniabezdomnym

Czas pozostawania bezdomnym {1} – MIIP=46,409 {2} – MIIP=54,818 {3} – MIIP=37,154

Poniżej 3 lat {1} 0,170 0,193

Od 3 do 8,9 lat {2} 0,170 0,015

Od 9 lat {3} 0,193 0,015

Suma IIP

Suma IIP

poniżej 3 lat od 3 do 8,9 lat od 9 lat

czas trwania w bezdomności

25

30

35

40

45

50

55

60

65

70

icśotraW

Ryc. 6. Wykres średnich i przedziały ufności (95%) dla problemów interpersonalnych ze względu na czas trwania w bezdomności

Zmienna: mściwy/skoncentrowany na sobie

Średnia Średnia±Błąd std Średnia±Odch.std

poniżej 3 lat od 3 do 8,9 lat od 9 lat

czas pozostawania w bezdomności

0

2

4

6

8

10

12

eibos an ynawortnecnoks/y

wicśm

Ryc. 7. Wykres ramka -wąsy względem grup różniących się długością pozostawania w bezdomności nasileniem

problemów interpersonalnych o charakterze mściwy/skoncentrowany na sobie

109

Dyskusja wyników

W prezentowanych wynikach badań podjęto się zadania, którego celem byłoustalenie,jakicharaktermazwiązekmiędzyczasemtrwaniawbezdomnościaspo-sobempercepcjisiebiewrelacjachzinnymiludźmiorazmiędzyprzyczynamibez-domności i trudnościami interpersonalnymi prezentowanymi przez bezdomnychmężczyzn.Ponadtopodjętopróbęodpowiedzinapytanie,wjakisposóbprzyczynybezdomności różnicująsposóbpercepcji siebiewrelacjachz innymi ludźmioraznasileniekonfliktówinterpersonalnychbadanychmężczyzn.

Otrzymanewynikipozwalająstwierdzić,żeprzyczynybezdomności różnicująpercepcję siebie badanychw relacjach z innymi ludźmi, ale nie różnicują nasile-niatrudnościinterpersonalnych.Zaśczastrwaniawbezdomnościnieróżnicujeba-danychzewzględunasposóbprzedstawienianarysunkutematu„Jawśródludzi”wzakresieżadnegozokreślonychwbadaniuwskaźników,aleróżnicujenasileniekonfliktówitrudnościinterpersonalnychwśródbezdomnychmężczyzn.

W badaniach ujawniła się istotna różnica między bezdomnymi mężczyznamiwzakresienasileniatrudnościinterpersonalnychcharakteryzowanychjakomściwy/skoncentrowanynasobiezewzględunaczaspozostawaniawbezdomności.Badanipozostającybezdomnymiod3do9latujawnilinajwięcejproblemówinterpersonal-nychtegorodzaju.Przedewszystkimujawniliistotniewięcejtendencjidomściwo-ściiskoncentrowanianasobieodbadanychpozostającychbezdomnymido3latlubpowyżej9lat.Możetowskazywaćnaichtrudnościzwiązanezdynamikąprocesuadaptacjido sytuacjibezdomności.Na tymetapienie jest jużona sytuacjąnowąimoże rodzić frustracjęorazbuntzewzględunaodczuwanąnieuchronność tegopołożenia.Byćmożejesttookres,którymożnaokreślićdoświadczeniemzawiesze-nia,czylitrzeciąfaząprocesuopisanegoprzezOliwę-Ciesielską(2004).Poczucieporażkiżyciowejorazseparacjispołecznejjestinterpretowanejakopoczuciekrzyw-dy,powodujeskupieniesięnasobieichęćwzięciaodwetu.Doświadczaniegniewuiirytacjiiwyrażanieichprzezbezdomnychmężczyznoprzeciętnymczasietrwaniawbezdomności,przejawianiezachowańmściwychipodtrzymywaniewsobieżalu,wskazująrównieżnasposóbprzetwarzaniainformacjiuzyskiwanychwkontakciezinnymi.Możnaodczytywaćnasilenietychcechjakorodzajbuntuprzeciwkotak

110

trudnemu i niechcianemupołożeniu, jednak jest on całkowicieniekonstruktywny.Ujawnionecechyitendencjepogłębiająpoczucieizolacji,prowadządozachowańniekorzystnych dla budowania relacji interpersonalnych imogąwzmacniać prze-konanieonieprzychylnościotoczenia (Sullivan,1953;Horowitz,Alden,Wiggins,2000).Wynikiuzyskaneprzezmężczyznpozostającychwbezdomnościdłużejniż9latwskazująnaichwejściewfazęwtórnejseparacji,czylizaakceptowaniesytu-acjiżyciowejbezdomnego(Oliwa-Ciesielska,2004).Jesttogrupanajmniejegocen-tryczniezorientowanaiwnajmniejszymstopniuujawniającachęćpomszczeniaswejporażki.Wydajesiętowskazywaćnabiernośćtychmężczyzn,ukształtowanąprzezutrwaloneprzekonanieowłasnejnieskutecznościwoparciuoocenężyciowychwy-darzeńjakoniezależnychodwłasnegodziałania(Gliszczyńska,1990).Jednocześniewpewnymstopniuoznaczazgodęnazdeformowanyiutrwalonyprzezniekorzystnedoświadczeniaispołecznestereotypyobrazsiebie(Nowakowska,2008).Możeteżuruchamiaćpsychopatologiczneskutkibierności,zaburzeniapoznawcze,motywa-cyjne,emocjonalne,takiejak:apatia,lęk,depresja,uczuciezmęczeniainiekompe-tencji(Kofta,Sędek,1993).

Okazałosię,żeprzyczynybezdomnościnie różnicujączęstościwystępowaniaproblemówinterpersonalnych,leczróżnicująsposóbrysowaniasiebiewkontekścieinnych ludzi.Wydaje sięwięc, że przyczynybezdomności sąważne zewzględunasposóbspostrzeganiaswojegomiejscawotoczeniuspołecznym(Nowakowska,2008).Stanowiąprawdopodobnie istotnedoświadczeniedlakształtowania się ob-razu siebie osób bezdomnych (Oliwa-Ciesielska, 2004) orazmają znaczenie dlasposobupercepcjiinnychludziprzezmężczyznbezdomnych(Nowakowska,2008)ijednocześnieskutkująwoparciuosygnałyspołeczneinterpretacjąwłasnejsytuacjikształtującąspołeczneJa.Zastosowanametodaprojekcyjna,czylirysuneknatemat„Jawśródludzi”,pozwoliłanauchwyceniewprocesiebadaniaindywidualnejinter-pretacjiwłasnegofunkcjonowaniabezdomnychmężczyznwotoczeniuspołecznym.Odkrycie ichosobistychznaczeńmotywów,decyzji,pragnień,dążeńw relacjachspołecznych badanych mężczyzn (Straś-Romanowska, 2003; Stemplewska-Ża-kowicz, 2009) umożliwiła analizawybranychwskaźników zawartychw rysunku(Braun-Gałkowska,2004)woparciuouruchomionezłożoneprocesyspostrzegania,kategoryzacjiisymbolizacjizwaneprojekcją(Basińska,wdruku).Wbadaniume-

111

todamikwestionariuszowyminiebyłobytomożliwewtakimzakresiezewzględuna ograniczenia związanew koniecznością werbalizacji pojęć (Heszen-Niejodek,2004),atakżezewzględunabolesneprzeżycia.

Sposób ulokowania postaci własnej osoby wobec innychmoże być traktowa-nyjakoelementprezentowaniaobrazusiebienarysunku(Braun-Gałkowska,2004).Wrysunkachbadanychmężczyznmaonzwiązekzprzyczynąbezdomności.Oso-bybezdomnezpowodukonfliktówrodzinnychnajliczniejrysowałysięwizolacjiod innych, co oznacza oddalenie na rysunku lub nawet narysowanie tylko samego siebie.Braun-Gałkowska(1985;2004)wskazuje,żemożnarozumiećtodwojako.Zjednejstronyjakopodkreślaniewalorówwłasnejosobypoprzezwyeksponowaniepostaci, związanezegocentryzmem,zpotrzebąotrzymywaniauwagi ipodkreśla-niemsamowystarczalności,alejednocześniejakowskazanienapoczucieoddziele-niaodinnych,samotności,związanezpoczuciemwinyibyciagorszym.Wydajesię,żepercepcjawłasnejosobyjesttusilniezwiązanazdoświadczeniemutratywięzirodzinnych i odczuwaną izolacją,upodłożaktórejmogąbyćobecneobawymie-nioneaspekty.Żadenzbadanych,którzyjakoprzyczynęswejbezdomnościpoda-walibrakśrodkówutrzymaniazpowoduutratypracynienarysowałswojejpostaciwizolacji.Wydajesiętowskazywać,żeniewiążądoświadczeniabezdomnościtaksilnieztrudnościamiwrelacjachinterpersonalnychjakwyżejopisanagrupa.Wśródbezdomnychzpowodubrakumieszkaniaiśrodkówdożyciarównieczęstozdarza-łosięrysowaniesiebiewizolacji,woddaleniulubwbliskościwobecinnych.Cibadanirównieżnigdyniepominęliwłasnejpostaci,comożebyćtraktowanejakowskaźnikbrakutendencjidoumniejszaniawłasnegoznaczenia(Braun-Gałkowska,1985,2004).Potwierdzatozałożenie,żejednostkajesttym,cozdarzyłosięwjejinterakcjachzinnymiludźmi,aosobowośćzbudowanajestzezdarzeńinterperso-nalnych,wktórychjednostkauczysięzachowywaćwodpowiednisposóbwwynikuinterakcji z ludźmi (Sullivan,1953;Horowitz,Vikus,1986).Postaćbadanegonarysunkupomijanabyłatylkowrysunkachnielicznychbadanych(3osoby)zgrupbezdomnychzpowodubrakuśrodkówdożyciaibrakumieszkanialubpieniędzynajegoutrzymanie.Jednocześniewiększośćbadanychprzedstawiałainnychludziwsposóbnieanonimowy,zindywidualizowany.Bylitogłówniemężczyźnibezdom-nizpowodukonfliktówrodzinnychibrakuśrodkówutrzymania.Postaciludzinaich

112

rysunkachnajczęściejbyłyokreślanejakoktośkonkretnywotoczeniu,anarysunkuprzedstawiane z zachowaniem rysów twarzy i innych elementów indywidualizu-jącychpostaci.Sąonetraktowanejakowskaźnikidobrejkomunikacjilubdążeniadoniejwinterakcjachwprzeciwieństwiedorysowanianiezróżnicowanegotłumuludziczysymboli.Osobyprzedstawianejakoanonimowepojawiłysięnajliczniejw rysunkachmężczyzn bezdomnych z powodu brakumieszkania i pieniędzy najegoutrzymanielubpsychopatologiispołecznej.Zperspektywytegoznaczeniawy-dajesię,żekontaktyspołecznesąistotnedlawiększościbezdomnychmężczyzniżeuwzględniająonikoniecznośćimożliwośćkomunikowaniasięzinnymi.

Jesttoinformacjaważnazewzględunapodejmowanepróbypomocyświadczonejosobombezdomnym iposzukiwaniapłaszczyznyporozumieniaznimi. Jednocze-śniewiedzaozwiązkukolejnychetapówprzeżywaniabezdomnościzkonkretnymitrudnościami interpersonalnymipozwala trafnieplanowaćoddziaływaniaprofilak-tyczne.Możeteżułatwićrozumienienieadaptacyjnychzachowańbezdomnychosóbwpełniejszypsychologiczniesposóbiuchronićjeprzedkolejnymdoświadczeniemodrzuceniaczyobciążeniemstereotypami.

Wyjaśnienieujawnionych różnicw interpersonalnymfunkcjonowaniubezdom-nychosóbwymagadalszychbadań,ponieważujmujeważnyaspektżyciaspołecz-nego,awprzypadkuprezentowanychwynikówtakżezuwaginaniewielkąliczeb-nośćbadanejgrupy.

Wnioski

Przyczyny,któredoprowadziłydobezdomnościbadanych,majązwiązekztym,jakbadanispostrzegająswojąsytuacjęspołeczną:

a) mężczyźni bezdomni z powodów rodzinnych czują się wyizolowani spo-łecznie, ale dostrzegają innych ludzi w ich indywidualności i zaznaczająswojąobecnośćwświeciespołecznym;

b) mężczyźnibezdomnizpowodubrakuśrodkówdożyciaimieszkaniaswojerelacjez innymipostrzegają jakoróżnorodne,dostrzegają indywidualnośćinnychludziirównieżzaznaczająswojąobecnośćwświeciespołecznym;

113

c) mężczyźnibezdomnizpowoduutratypracydostrzegająswojeodsunięcieodludzi,alenigdynieoceniajągojakoizolacji,czasemniedoceniająswojejobecnościwśród innychorazczasemniezauważają indywidualnychcechosóbwswoimotoczeniu;

d) mężczyźni bezdomni z powodu psychopatologii społecznej swoje relacjez innymi postrzegają jako różnorodne, czasem nie doceniają swojej obec-nościwśródinnychorazczasemniedostrzegająindywidualnychcechosóbw swoim otoczeniu.

Czaspozostawaniabezdomnymmazwiązekznasileniemspecyficznychtrudno-ściinterpersonalnych:

a) ubadanychpozostającychbezdomnymiponad9latstwierdzonoistotnieniż-szyniżubezdomnychprzezokresod3do9latpoziomnasileniaproblemówinterpersonalnych,awszczególnościcechcharakterystycznychdlawymia-rumściwy/skoncentrowanynasobie;

b) badanipozostającybezdomnymiod3do9latprezentująnajwiększewśródbadanych nasilenie cech charakterystycznych dla wymiaru mściwy/skon-centrowanynasobie,cooznacza,żeosobyztejgrupyłatwiejniżpozostalidoświadczajągniewuiirytacjiorazjewyrażają,sąbardziejpochłoniętere-wanżowaniem się, nadmiernąwalką z innymi, rzadziej czują poparcie in-nych,rzadziejniżpozostalibadaniinteresująsięinnymiludźmiitroszcząo ich potrzeby.

Bibliografia

Aronson,E.(2005).Człowiek – istota społeczna. Warszawa, Wydawnictwo Nauko-we PWN.

Auleytner,J.,Głąbicka,K.(2001).Kwestiabezdomności.W:J.Auleytner,K.Głą-bicka(red.),Polskie kwestie socjalne na przestrzeni wieków (s.91-101). Warszawa:DomWydawniczyELIPSA.

Bell,P.A.,Greene,Th.C.,Fisher,J.D.,Baum,A.(2004).Miasto.W:P.A.Bell,Th.C.Greene,J.D.Fisher,A.Baum,Psychologia środowiskowa (s. 431-

114

433).Gdańsk:GWP.Bartosz,B.,Błażej,E.(1995).O doświadczaniu bezdomności.Warszawa:Wydaw-

nictwo Naukowe Scholar.Basińska,M.A. (wdruku).Metodyprojekcyjneze szczególnymuwzględnieniem

Testu Rorschacha – refleksje na temat aspektów metodologicznychi psychometrycznych

Braun-Gałkowska,M.(1985).Test Rysunku RodzinyLublin:RedakcjaWydawnictwKUL.

Braun-Gałkowska,M. (2004). Projekcyjny obraz siebie osób przeżywających po-czucieosamotnienia.w:B.Kosturbiec,B.Mirucka(red.),Rysunek pro-jekcyjny w badaniach obrazu siebie (s.13–24).Lublin:TowarzystwoNaukoweKUL.

Braun-Gałkowska,M.(2007).Poznawanie systemu rodzinnego.Lublin:Wydawnic-twoKUL.

Chwaszcz,J.(2008).Osobowościowe i społeczne wyznaczniki funkcjonowania bez-domnych mężczyzn. Lublin: TowarzystwoNaukoweKUL.

Culhane,D.P.,Metraux,S.,Park,J.M.,Schretzman,M.,Valente,J.(2007).TestingaTypologyofFamilyHomelessnessBasedonPatternsofPublicShel-terUtilization inFourU.S.Jurisdictions: ImplicationsforPolicyandProgram Planning. Housing Policy Debate,18(1),1-28.

Dębski,M.(2010).Przyczynybezdomnościipowodypozostawaniawniej.Typolo-gieikwestiesporne.W:M.Dębski(red.),Problem bezdomności w Pol-sce. Wybrane aspekty (s.52-95). Gdańsk:MISIURO.

Duda,M. (red.) (2008).Bezdomność: Trudny problem społeczny.Kielce:Wydaw-nictwoJedność.

Duracz-Walczak,A.(2002).Przyczynywchodzeniawbezdomnośćipozostawaniabezdomnym.W:A.Duracz-Walczak(red.),W kręgu problematyki bez-domności polskiej (s.40-44). Warszawa:RegionalneCentrumInforma-cjiiWspomaganiaOrganizacjiPozarządowych.

Dymek,M.(1997).Samoakceptacja drogą do sukcesu.Warszawa:InstytutBadańEdukacyjnych.

Falkowski,A.(2004).Spostrzeganiejakomechanizmtworzeniadoświadczeniaza

115

pomocązmysłów.W:J.Strelau(red.),Psychologia(s.25-56).Gdańsk:GWP.

Gliszczyńska,X.(1990).Skala I-E w Pracy, technika pomiaru.Warszawa:Pracow-niaTestówPsychologicznychPTP,

Harwas-Napierała,B.,Trempała,J.(2003).Psychologia rozwoju człowieka. Warsza-wa:WydawnictwoNaukowePWN.

Heszen-Niejodek, I. (2004). Iluzoryczność założeń kwestionariuszy samoopiso-wych.W: M. Fajkowska-Stanik, K. Drat-Ruszczak, M. Marszał-Wi-śniewska (red.), Pułapki metodologiczne w badanich empirycznych z zakresu psychologii klinicznej (s. 50-59).Warszawa:WydawnictwoAcademicaSWPS.

Hołyst,B. (2007).Bezdomność. W:B.Hołyst (red.),Kryminologia (s. 975-993).Warszawa:LexisNexisWydawnictwoPrawnicze.

Horney,K. (1980).Nerwica a rozwój człowieka.Warszawa: Państwowy InstytutWydawniczy.

Horowitz, L.M.,Alden, L.E.,Wiggins, J.S.,&Pincus,A.L. (2000). Inventory of Interpersonal Problems Manual.SanAntonio:ThePsychologicalCor-poration.AHaracourtAssessmentCompany

Horowitz, L.M.,Vitkus, J. (1986). The interpersonal basis of psychiatric symp-toms. Clinical Psychology Review, 6, 443-469.

Ito,K.,Morikawa,S.,Okamura,T.,Shimokado,K.,Awata,S.(2014).Factorsassio-ciatedwithmentallwell-beingofhomelesspeopleinJapan.Psychiatry And Clinical Neurosciences,68(2),145-153.

Jaździkowski,M.(2000).Syndrombezdomności.Świat problemów, 6, 4-7. Jung,C.G.(1981).Archetypy i symbole. Pisma wybrane.Warszawa:Czytelnik.Kłoskowska,A. (1996).Kultury narodowe u korzeni. Warszawa:Wydawnictwo

PWN.Kofta,M.(1993).Psychologia aktywności: zaangażowanie, sprawstwo, bezradność.

Poznań:Nakom.Kofta,M., Sędek,G. (1993).Wyuczona bezradność: podejście informacyjne.W:

M.Kofta (red.),Psychologia aktywności: zaangażowanie, sprawstwo, bezradność(s.171-223).Poznań:Nakom.

116

Kofta,M.,Doliński,D.(2004).Poznawczepodejściedoosobowości.W:J.Strelau(red.),Psychologia. Podręcznik akademicki(s.561-600).Gdańsk,GWP.

Lalak,D.,Pilch,T.(red.),(1999).Elementarne pojęcia pedagogiki społecznej i pra-cy socjalnej.Warszawa:WydawnictwoAkademickieŻak.

Lehmann,E.R.,Kass,P.H.,Drake,C.M.,Nichols,S.B.(2007).Riskfactorsforfirst-time homelessness in low-income women. American Journal of Ortho-psychiatry,77(1),20-28.

Maslow,A.H. (1990).Motywacja i osobowość.Warszawa: InstytutWydawniczyPAX.

Nesterowicz-Wyborska, J. (2008).Oekonomicznymwyizolowaniuosóbbezdom-nych.W:M.Dębski,S.Retowski(red.),Psychospołeczny profil osób bezdomnych w Trójmieście(s.75-91).GdańskUniwersytetGdański.

Nęcki,Z.(1996).Komunikacja międzyludzka.Kraków:ProfesjonalnejSzkołyBiz-nesu.

Nowak,A.,Wysocka, E. (2001).Problemy i zagrożenia społeczne we współcze-snym świecie: elementy patologii społecznej i kryminologii.Katowice:„Śląsk”.

Nowakowska,A.(2008)Obrazsamychsiebieaautostereotyposóbbezdomnych.W:M.Dębski iS.Retowski (red.),Psychospołeczny profil osób bezdom-nych w Trójmieście(s.334-352),Gdańsk:WydawnictwoUniwersytetuGdańskiego.

Nóżka,M.(2007).Stylżyciabezdomnegoczłowieka.W:M.Dębski,StachuraK.(red.),Oblicza bezdomności (s.214-227).Gdańsk:Bernardinum.

Obuchowski,K.(2000).Człowiek intencjonalny, czyli o tym, jak być sobą.Poznań:Rebis.

Olech,P.(2006).Aktywizacja zawodowa osób bezdomnych.Warszawa:FISE.Oliwa-Ciesielska,M.(2004).Piętno nieprzypisania: studium o wyizolowaniu spo-

łecznym bezdomnych.Poznań:UniwersytetAdamaMickiewicza.Pawlik-Popielarska,B.(2008).Bezdomność–przypadek,czynieuchronnakonste-

lacja niektórych zmiennych osobowościowych.W:M. Dębski (red.),Oblicza bezdomności (s.200-207). Gdański:WydawnictwoUG.

Piekut-Brodzka,D.(2000).O bezdomnych i bezdomności.Warszawa:Chrześcijań-

117

skaAkademiaTeologiczna.Pindral,A.(2010).Definicjeitypologiebezdomności.W:M.Dębski(red.),Problem

bezdomności w Polsce. Wybrane aspekty (s.31-51).Gdańsk:MISIURO.Pervin,L.A.(2002).Psychologia osobowości.Gdańska,GWP.Retowski,S.,Dębska-Cenian,A.(2008).Modeleradzeniasobiezsytuacjąwłasnej

bezdomności – konsekwencje psychologiczne.W:M.Dębski, S.Re-towski(red.),Psychospołeczny profil osób bezdomnych w Trójmieście (s.434-456).Gdańsk:OPTIMAS.A.

Skarżyńska,K.,(1981).Spostrzeganie ludzi.Warszawa:PWN.Sołtysiak, T. (1997). Powiązania bezdomności z zachowaniami patologicznymi.

Problemy Alkoholizmu, 2-3, 13-15.Stankiewicz, L. (1999). Zjawisko bezdomności. Zarys problematyki. Edukacja,

2(66),166-121.Stankiewicz,L.(2002).Zrozumieć bezdomność.Olsztyn:WydawnictwoUniwersy-

tetuWarmińsko-Mazurskiego.Stenka,R.(red.)(2011).Raport z fazy diagnozy.Gdańsk:PomorskieForumnarzecz

WychodzeniazBezdomności.Stęplewska-Żakowicz,K.(2009).Diagnoza psychologiczna.Gdańsk:GWP.Straś-Romanowska,M.(2003).Statusmetodyprojekcyjnej jakometody jakościo-

wej.W:M. Łaguna, B. Lachowska (red.),Rysunek projekcyjny jako metoda badań psychologicznych (s.13-30).Lublin:TowarzystwoNau-koweKUL.

Sullivan,H.S.(1953).The interpersonal theory of psychiatry.NewYork:Norton.Śnieciński,J.M.(red.)(2003).Encyklopedia pedagogiczna XXI wieku (s.338-442).

Warszawa:WydawnictwoAkademickieŻak.Zimbardo,P.G.,Ruch,F.L.(1992).Psychologia i życie.Warszawa:Wydawnictwo

Naukowe PWN.

118

Streszczenie

Wprowadzenie.Obserwujesię,żeprzybywaosóbbezdomnych.Wśródnichjest wielu pozostających w bezdomności przez coraz dłuższy odcinek czasu.Analizy zjawiska nie pozwalają na wskazanie jednoznacznych przyczyn bez-domności,które–jaksięokazuje–sąbardzozindywidualizowane.

Celbadania.Określenie,czyprzyczynyiczastrwaniawbezdomnościróżni-cująsposóbpercepcjisiebiewrelacjizinnymiludźmioraznasilenietrudnościinterpersonalnychprezentowanychprzezbezdomnychmężczyzn.

Materiał i metody. Zastosowano trzy metody badawcze: Inwentarz Proble-mówInterpersonalnych(IIP-32).LeonardaM.Horowitza,LynnaE.Aldena,Jer-ry’egoS.WigginsaiAaronaL.Pincusa,psychorysuneknatemat„Jawśródlu-dzi”iwywiadnatemataktualnejsytuacjiżyciowejbezdomnego.Przebadano58bezdomnychmężczyzn,którychśredniawiekuwynosiła49,84lat,wprzedzialeod 24 do 68 lat.

Wyniki.Przyczynybezdomności nie różnicują częstościwystępowaniapro-blemówinterpersonalnych,leczróżnicująsposóbrysowaniasiebiewkontekścieinnychludzi.Bezdomnimężczyźniwzależnościodprzyczynybezdomnościróż-nicująwielkośćdystansumiędzypostaciaminarysunku–pomiędzybadanymainnymiosobami.Pominięciesiebienarysunkuzdarzałosię tylkowgrupachmężczyznbezdomnychzpowoduutratypracyipatologiispołecznych.Postacianonimowych,nieokreślanychjakorodzina,znajomi,przyjacielelubobcy,naj-częściejnie rysowalimężczyźnibezdomnizpowodubrakumieszkania i środ-kówdożyciaorazzpowodówrodzinnych.

Długośćbyciabezdomnym różnicujenatomiastwystępowanie trudności in-terpersonalnych w tej grupie. Dotyczy to przede wszystkim ogólnego nasile-niaproblemów,główniewzakresiewymiarumściwy/skoncentrowanynasobie.Dalszeanalizywykazały,żenajbardziejróżniąsięmiędzysobąosobybezdomneprzezprzeciętniedługiczasiosobynajdłużejbezdomne.Najwięcejproblemówinterpersonalnych ujawniają osoby pozostające w bezdomności przez średniodługiokreswporównaniuzosobamipozostającymiwbezdomnościnajdłużej.

Konkluzja.Wprocesiepomocyosobombezdomnymnależywziąćpoduwagę

119

powodybezdomnościiczasjejtrwania,bopełnitoistotnąrolęwichsposobiepercepcjisiebieiinnychludziorazrozwojuproblemówinterpersonalnych.

Słowa kluczowe:bezdomnimężczyźni,problemyinterpersonalne,percepcjasiebie

Reasons and time in the homelessness of men and their per-ception of themselves in relationships with other people

Abstract

Introduction.Atpresent,thenumberofhomelesspeopleincreases.Amongthemtherearemanyremaininginhomelessnessforlongertime.Analysisofthepheno-menondidnotallowunequivocalindicationastothecausesofhomelessness;theyturn out to be very individualized.

Aimof thestudy.dothecausesanddurationofhomelessnessdifferentiatetheway of the perception themselves in of relationships with other people and the seve-rity of interpersonal problems presented by homeless men.

Material andmethods.Weused three researchmethods: Inventoryof Interper-sonalProblems(IIP-32)byLeonardM.Horowitz,LynnE.Alden,JerryS.WigginsandAaronL.Pincus,psychodrawingon“Iamamongthepeople”andaninterviewabout the situation of the homeless. We examined 58 homeless men at the mean age of 49.84 years ranging from 24 to 68 years.

Results.Causesofhomelessnessdonotdiscriminatebetweentheincidencesofinterpersonal problems, but differentiate a way of drawing themselves in the context of other people. Homeless men, depending on the causes of homelessness, diffe-rentiate the size of the distance between persons in the picture - between the tested person and others. Omission of him in the picture happened only in the groups of menhomelessduetojoblossandsocialpathologies.Anonymousperson,notidenti-fiedasafamily,acquaintances,friendsorstrangersoftendonotdrewmenhomelessbecause of lack of housing and livelihoods and family reasons.

120

Length of being homeless differentiate the severity of interpersonal problems, concernsmainlytheiroverallseverity,mainlyinthefieldsof-vindictive/self-cen-tered. Further analysis showed that there was the biggest differ between people with moderate time of being homeless and with the longest time. Most interpersonal pro-blems are disclosed by persons of medium remaining in homelessness if compared to those with the longest time being homeless.

Conclusion. In the process of helping the homeless one should take into account the reasons why they became homeless and the duration of homelessness, because they play important role in the perception of other people and the development of interpersonal problems.

Key words:homelessmen,interpersonalproblems,perceptionofeachother

Beata Pawlik5

Uniwersytet Gdański

Dobra materialne

w życiu bezdomnych mężczyzn

Wprowadzenie

Bezdomnośćjestjednązpostaciwykluczeniaspołecznego.Zjawiskobezdom-nościwarunkowanejestwielomazmiennymi,wśródktórychubóstwotraktowanejestjakoprzyczynakardynalna.JakwynikazraportudotyczącegoubóstwawPol-scezarok2012,któryzostałopublikowanyprzezGłównyUrządStatystyczny,od-setekosóbwgospodarstwachdomowychowydatkachponiżejgranicyubóstwaskrajnego (poniżejpoziomuminimumegzystencji)wyniósł6,7%.Odsetekosóbzagrożonychubóstwemrelatywnymwyniósł16%.Poniżejtakzwanejustawowejgranicyubóstwawroku2012żyło7%Polaków.Zanotowanoniebezpieczną ten-dencję związaną zewzrostemzagrożenia ubóstwemwśródniektórych kategoriispołecznych:wśródrodzinwielodzietnych(posiadającychczworoiwięcejdzieci),atakżewgospodarstwachdomowychzdziećminiepełnosprawnymi.Około62%osób uczestniczącychw badaniachwyrażało pesymizmw odniesieniu do pozy-tywnejzmianywłasnejsytuacjimaterialnejwnadchodzącychmiesiącach(RaportGUS,2013).

Ubóstwo jest nie tylko powodem bezdomności, ale stanowi również jej kon-sekwencję.Człowiekwchodziwbezdomność,posiadającjeszczeokreślonezaso-by (materialne, intelektualne, społeczneczyduchowe).Bezdomnośćwyczerpujewspomnianezasoby,sprawiając,żejednostkazaczynafunkcjonowaćnapoziomie

5 Adresdokorespondencji:drBeataPawlikbpopielarska@wp.pl

122

zupełniepodstawowym i towewszystkichobszarach swojego życia.Możnabyzauważyć,żekategorianiedostatkustajesiędominującącechąstanu,którymjestbezdomność.

Dobra materialne pełnią ważną rolę w naszym życiu. Na przestrzeni wiekówukształtowałsięzłożonystosunekludziwobecdóbrmaterialnych,azwłaszczawo-becpieniędzy.WKsiędzeMądrościSyracha(Syr5,1)odnajdujemyostrzeżenieprzedbogactwem:„Niepolegajnaswoichbogactwachiniemów:<Jestemsamowystarczal-ny>”.PieniądzpotępiałArystoteles(1953,s.21),przeciwstawiającgoideałowisamo-wystarczalnegogospodarstwadomowego: „Taki tedyhandel zamiennyaninie jestprzeciwnynaturze,aninieprzedstawiażadnejpostacizdobywaniapieniędzy(…)”.Zmitologiigreckiejdowiadujemysię,żeHades–zpowodubogactwa–byłprzezwszystkichznienawidzony,nawetprzezwłasnążonę:„Hadesbyłniesłychaniebogaty,bonależałodoniegocałezłoto isrebroświataorazcennekamienieznajdującesięw ziemi. Za to wszyscy go nienawidzili, nawet Persefona” (Graves,1972,s.33).Wo-becpieniądzaentuzjazmuniewykazywalitakżefilozofowiechrześcijańscy,aDanteAlighieriw„Boskiejkomedii” umieszczawczwartymkręgupiekłaludziogarniętychchciwością i rozrzutnością. Pozytywne aspekty pieniądza podkreśla Adam Smith(1723-1790),pisząc,żehandeliwymianapieniądzawyrażająnaturalneludzkieten-dencje,aszczęścieidobrobytspołeczeństwawyrastająnaindywidualnymdążeniudoosiągnięciagratyfikacjipieniężnej.TakżeGeorgSimmel(1858-1918)dostrzegawalo-rypieniądza,stwierdzając,żejestoninstrumentemwolnościczłowieka,narzędziemrozwojujegoosobowościimożliwości,jestrównieżczynnikiemgłębokichprzemianspołeczno-kulturowych. Może jednak stanowić zagrożenie porządku moralnego.Chcąclapidarniepodsumować„właściwości” pieniądza,możnazauważyć,conastę-puje: pieniądz ułatwia racjonalną kalkulację i stanowi podstawęmyślenia abstrak-cyjnego.Naprzestrzenidziejówbyłkatalizatoremzmianspołecznychiporządkowałrelacjespołeczne.Pieniądzosłabiawięzimoralne,służyrozwojowiindywidualizmuiuzależnialudziodsiebie,przyczyniasiędo„oddzieleniaosóbirzeczy”,ponieważre-lacje wymianypieniężnejsąbezosobowe–pieniądze„pozorują”relacjemiędzyludz-kie.Pieniądzalienujeczłowiekaodpracy,atakżedepersonalizujestosunkispołeczne.Pieniądzznosilubpodkreślaróżnicemiędzyludźmi.Jestźródłemwielkiejwładzy.Znosiróżnicepomiędzyuczciwąpłacąanieuczciwymizyskami(Błoch,Parry,2003).

123

Człowiekposiadanaturalnątendencjędoposiadania.Byćmożemaonacharakterinstynktowny(pieniądzesłużązaspokojeniupodstawowychpotrzebczłowieka).Jużuzaledwiedwuletnichdziecimożnazaobserwowaćrosnąceznaczeniezaimkadzier-żawczego„mój”podkreślającegostanposiadanialubdążeniedoposiadania.Zwie-kiemdobramaterialnenabierająznaczeniaspołecznego–sąwyrazempozycjijednost-kiijejstatusuwspołeczeństwie.StatusowąrolędóbrmaterialnychdostrzegłDouglasHolt(1995),przedstawiającswojąkoncepcjękonsumpcji,wyróżniającączterysposo-bykonsumowaniadóbrmaterialnych:1.hedonizm,2.stylbędącyemanacjąosobowo-ści,3.stylwyrażającystatusspołecznynabywcyi4.konsumpcjęukierunkowanąnapodtrzymywanierelacjispołecznych.

Pieniądzenietylkoumożliwiająnabywanieiposiadanierzeczy–wistociespeł-niająroledodatkowe,psychologiczne,kompensując„Ja”.RussellBelk(1988,1991)zauważa,że„naszekruchejapotrzebujewsparciaiotrzymujemyjepoprzezposiada-nierzeczy,ponieważwznacznymstopniujesteśmytym,coposiadamy”(za:Górnik--Durese,2002, s.41).Koncepcja„poszerzonegoJa”zostałazainspirowanapracamiDavidaMcClellanda(1951),ErnstaPrelingera(1959),AlbertaEllisa(1985),którzywiązaliniektóreobiektyzwewnętrznymiprocesamipsychologicznymi.ZdaniemMcClellanda(1951)obiektzewnętrzny/rzeczmogąstaćsięczęścią„Ja”wtedy,gdyczło-wiekżywiprzekonanieimaodczucie,żesprawujenadnimkontrolę.Wtensposóbrzeczposzerza„Ja”,ajednostkaskłonnajestmyślećosobie:„jestemtym,coposia-dam”.„Posiadanie” dóbrmaterialnychipieniędzyprzezosobybezdomnemacharakter

osobliwy,cobłyskotliwieująłwswoichspostrzeżeniachStevenLevitt(2006,s.13-14):„Zbliżasiębezdomny,starszyczłowiek(…).–Miałfajnesłuchawki–mówieko-nomista,obserwującbezdomnegowewstecznymlusterku.–Wkażdymrazieowielelepszeodmoich.Pozatymniewyglądanato,abymiałinneaktywa”.Równieżbez-domniwnaszymkrajuprzejawiajątendencjędonabywaniadóbrstatusowych.

Osobybezdomne,którewzięłyudziałwrelacjonowanymbadaniu,dysponowałyograniczonymiśrodkamimaterialnymi.Większośćbadanychmężczyznnieposiadałażadnychrzeczywłasnych,aichmiesięcznedochodytotakzwane„końcówki”pozo-stającepodokonaniuwszelkiegotypuopłat,wynikającychzpobytuwdanymośrodku.Uczestnicy badania dysponująmiesięcznie kwotąw granicach 130-150 zł. Jednak-

124

żezdarzająsięosoby,którychdochódpozwalanacomiesięcznąwypłatęnapotrzebywłasnewwysokościokoło600zł.

Stosunekdodóbrmaterialnychipieniędzyjestważnąprzesłankądobrobytu.Po-dobnoKonfucjusznapytanieksięciaChing:„Naczympolegasekretdobregorządze-nia?”odparł:„Dobrerządzeniepoleganaoszczędnościśrodków”. Możnabypostawićpytanie czyoszczędzaniepieniędzyprzezosobybezdomnemawogóle jakiś sens,skorodysponująonetakskromnymiśrodkami?Obserwującnacodzieńżycieosóbbezdomnych,możnazauważyć,żeodkładanienawetdrobnychsummaznaczenie,po-nieważzdarzająsięsytuacje,wktórychprzysłowiowygroszstajesięnarzędziemre-alizacjiważnejpotrzeby.Jednakskłonnośćdooszczędzaniarzadkowystępujewspo-łecznościosóbbezdomnych.Naprzestrzeniwielulatmojejpracyspotkałamzaledwiekilkupodopiecznych,którzydziękiodkładanymwłasnymzasobombyliwstaniereali-zowaćróżnepotrzeby(zakupsprzętuortopedycznego,laptopa,roweruitp.).

Istotnymiaspektamistosunkuwobecdóbrmaterialnychsąniektórezmiennepsy-chologiczne:zadowoleniezżycia,optymizm,wartości,przekonaniadotyczącenaturyszczęścia, sposób dokonywania atrybucji.Wniniejszej pracy odwołano się do teo-rii atrybucjiPhilipaBrickmana (1982), rozróżniającej atrybucjewewnętrzneod ze-wnętrznych,atakżeatrybucjeprzyczynirozwiązań.

Cel badań i hipotezy badawcze

Celem pracy jest opisanie stosunku bezdomnych mężczyzn, przebywającychwośrodkachprowadzonychprzezStowarzyszenienarzeczOsóbBezdomnych„PA-NAKEJA”wGdańsku,dodóbrmaterialnych ipieniędzywkontekściewybranychzmiennychpsychologicznych.Przedprzystąpieniemdobadańpostawionohipotezy,wktórychzałożono,że:

H1: Uczestnicybadaniabędąstanowiligrupęzróżnicowanąpodwzględemcha-rakterystykipsychologicznej,azwłaszczazewzględunanastępującezmien-ne:poziomsatysfakcjizżycia,optymizm,stosunekdoszczęścia,ogólneprze-konanieowłasnejskuteczności.Założono,żegrupabezdomnychmężczyzncechowaćsiębędzieobniżonympoziomemsatysfakcjizżycia,niskimpozio-

125

memoptymizmui relatywnymstosunkiemdoszczęścia,aponadtobadanimężczyźnibędążywiliprzekonanie,żenaogółniepotrafiąwżyciustosowaćskutecznych strategii radzenia sobie w sytuacjach trudnych.

H2: Założono,żebezdomnimężczyźnibędąprzejawialiskłonnośćdowykorzy-stywaniatechnikiatrybucjiukierunkowanejna„Innych”rozumianychjakoźródłokłopotówżyciowych,atakżepostrzeganychjakojedynądrogęwyjściazsytuacjibezdomności.

H3: Założono,żeosobybadanebędąprzejawiałytendencjędoprzecenianiadóbrmaterialnych.Dodatkowo założono, że konsumpcja osób bezdomnychmacharakterwyjątkowy: będzie ukierunkowana na potrzeby podstawowe, bę-dziecechowałjąhedonizmibędziepowiązanazuzależnieniami.

Metody badawcze

Wrelacjonowanymbadaniuzastosowanonastępującenarzędziapomiaru:1. Ocena stopnia zadowolenia z życia została dokonana za pomocą Skali

Satysfakcji zŻycia (SWLS)wpolskiej adaptacjiZygfryda Juczyńskiego(2011).

2. WceluokreśleniapoziomudyspozycyjnegooptymizmuwykorzystanoTestOrientacjiŻyciowejLOT–RopracowaniuRyszardaPoprawyiZygfrydaJuczyńskiego.

3. PrzekonaniadotycząceskutecznościradzeniasobieztrudnymisytuacjamiiprzeszkodamizostałyzmierzoneprzyużyciuSkaliUogólnionejWłasnejSkuteczności(GSES)wadaptacjiZygfrydaJuczyńskiego(2011).

4. Analizy czynników szczęścia i charakterystykiwartości osobistychdoko-nanozapomocąListyWartościOsobistych(LWO)autorstwaZygfrydaJu-czyńskiego(2011).

5. Ustosunkowanie do dóbr materialnych określony został za pomocą Ska-liSDM,badającejrelacjewobecdóbrmaterialnych.SkalętęprzedstawiłaMałgorzataGórnik-Durose(2002).

6. Subiektywnaocenawłasnejsytuacjimaterialnejzostałaprzezosobyuczest-

126

niczącewbadaniudokonanapoprzezwypełnieniekrótkiejankiety,którejcelembyłozdefiniowaniewłasnejsytuacjimaterialnej,coumożliwiłoutoż-samieniewłasnej sytuacji życiowej zkonkretnąkategorią: sytuacjąmate-rialnątrudną,sytuacjąmaterialnąprzeciętną,sytuacjąmaterialnądobrą,sy-tuacjąmaterialnąbardzodobrą.Posłużyłatemuankietaautorska.

7. Ocenypoziomurealizacjipotrzebipragnieńdokonanozapomocąnastępu-jącegozadania:„Podzielwłasnybudżetrozumianyjako100%posiadanychpieniędzy na dwie części: na część przeznaczoną na realizację odczuwa-nychpotrzebiczęśćprzeznaczonąnarealizacjęodczuwanychpragnień”.

8. DoustaleniahierarchiipotrzebwykorzystanoGenewskąMetodęBadaniaPoziomuŻycia(Senyszyn,1995,s.67),którawymienianastępującegrupypotrzeb: wyżywienie, mieszkanie, zdrowie, wykształcenie, rekreacja, za-bezpieczeniespołeczne,zabezpieczeniematerialne.Wykorzystanietejme-todywbadaniupolegałonatym,żezadaniemrespondentówbyłowyraże-niewprocentachudziałuwłasnegobudżetuprzeznaczonegonarealizacjęposzczególnychkategoriipotrzeb.Ankietazawierałatakżepytanieotwartedotyczące charakteru dokonywanych zakupów i pytanie o plany „wydat-ków”związanychzlosowąwygranąowartościmilionazłotych.

9. W celu scharakteryzowania bezdomnychmężczyzn podwzględemprefe-rowanychstylówkonsumpcjiutworzonoskalęzawierającąkategoriekon-sumpcji opisane przezHolta: konsumpcję rozumianą jako przyjemne do-świadczenie,konsumpcjęstanowiącą„odbicie”cechosobowościnabywcy,konsumpcję będącąwyrazem statusu społecznegokupującego iwreszciekonsumpcjęjako„gręizabawęspołeczną”,którasprzyjanawiązaniuipod-trzymaniurelacjiinterpersonalnych.Zadanieuczestnikówbadaniapolegałonaustosunkowaniusiędokażdegozpodanychstwierdzeńnaskalipięcio-stopniowej,gdzie1oznaczałozdecydowanieniezgadzamsię,a5–zdecy-dowaniezgadzamsię.

10.Ustaleniawzakresieatrybucjiprzyczynirozwiązańsytuacjibezdomnościzostały dokonane poprzez ustosunkowanie się osób badanych do stwier-dzeń określających udział następujących kategorii: Ja, Inni, Ja oraz Inniwprocesiewchodzeniaiwyzwalaniasięzsytuacjibezdomności.

127

Charakterystyka badanych osób

Uczestnikami badania byli długotrwale bezdomnimężczyźni, przebywający naterenieośrodkówwsparciaprowadzonychprzezStowarzyszenienarzeczOsóbBez-domnych„PANAKEJA”wWiślinceiwGdańsku.

Wbadaniuuczestniczyło72mężczyzn,niepełnosprawnychruchowo,zzaznaczo-nymidysfunkcjamiwobrębieprocesówpoznawczych.Obniżeniesprawnościintelek-tualnejjestunichnastępstwemwieloletniegouzależnieniaodalkoholu,atakżekon-sekwencjąprzebytychurazówczaszkowo-mózgowychlubudarówmózgu.Pomimostanuzdrowiawybranidobadaniamężczyźniposiadalikontaktintelektualno-werbal-nyumożliwiającywykonaniezadania.Badanie,zuwaginacharakterystykępoznaw-czą osób wypełniających kwestionariusze i ankietę, zostało przeprowadzone indy-widualnie.Badającyczytałkażdepytanieiupewniałsię,czyzostałoonowłaściwiezrozumiane.Dobadaniaprzygotowanomożliwieprosteinstrumentyeksploracyjne.

Uczestnicybadania–długotrwalebezdomnimężczyźni–stanowiligrupę„senio-rów”,ponieważśredniaichwiekuwyniosła56,9lat.Okrestrwaniabezdomnościwy-niósłśrednio8,4lat.Większośćbadanychposiadaławykształceniezawodoweipod-stawowe,ajednaosobawykształcenieśrednie.Mężczyźniuczestniczącywbadaniubylinie tylkodługotrwalebezdomni,aleprzedewszystkimdługotrwalebezrobotni.Większośćznichnigdynieposiadałastałegozatrudnieniaistałychdochodów.Wśród72osóbniemalwszyscyotrzymywalizasiłekstały.Jednaosobaposiadałaemeryturęijednarentęinwalidzką.

Wyniki

Badanibezdomnimężczyźni charakteryzowali sięniskimpoziomemsatysfakcjipłynącejzżycia,niskimpoziomemoptymizmuiniskoocenialiuogólnionypoziomwłasnejskutecznościwsytuacjachtrudnych,kryzysowych.Wskazanapsychologicznacharakterystykabadanejpróbysugerujestanniezaradnościżyciowejibrakmotywacjidozmianywłasnejliniiżyciowej.Swoistybrak„energii”życiowejmożebyćjednymzeźródełniepowodzeńszerokorozumianegożyciowegodobrostanu(tabela1).

128

Tabela1.

Wartościśrednieiodchyleniastandardowedlazmiennych:Zadowoleniezżycia,optymizm,uogól-nionepoczuciewłasnejskuteczności(n=72;df=71)

Zmienne M SD BłądStan-dardowy

Odniesie-niestała t p

Zadowoleniezżycia 10,25 2,43 0,28 0,00 35,69 0,001

Optymizm 15,25 6,01 0,70 0,00 21,51 0,001

Uogólnionypoziomwłasnejskuteczności 22,25 6,02 0,71 0,00 31,31 0,001

Ryc.1.Czynnikiszczęściawedługbadanychmężczyzn

Osoby uczestniczące w badaniu upatrywały szczęście i powodzenie w życiuwnastępującychkategoriach:warunkimaterialne,byciedlainnych,dobrezdrowieiprzyjaciele(ryc.1).

Wśródbadanychosóbhierarchiawartościułożyłasięnastępująco:inteligencja,zdrowie,humor,radośćpłynącazżycia,dobroćwzględemdrugich,miłość,odwaga,dobraprezencjaibogactwo(ryc.2).

129

Ryc.2.Wartościwśródbadanychbezdomnychmężczyzn

Długotrwalebezdomnimężczyźniprzejawialiumiarkowanystosunekwobecpo-siadaniadóbrmaterialnych(średniawbadanejgrupiewyniosła70,costanowido-kładnie50%natężeniamaterializmumierzonegoSkaląSDM).Jakotrudnąokreśliłoswojąsytuacjęmaterialną71mężczyzn,jakoprzeciętną–jeden.

W badanej grupie zanotowano przede wszystkim presję potrzeb (M=76,66;SD=17,88) nad pragnieniami (M=23,33; SD=17,88). Można powiedzieć, że po-trzebymiałytrzykrotniewiększywpływnabadanychniżmożliwośćzrealizowaniaprzeznichodczuwanychmaterialnychpragnień.Uczestnicybadania, zarządzającwłasnymipieniędzmi,przeznaczali jeprzedewszystkimnaopłatyzwiązanezpo-bytemw ośrodku, nawyżywienie i nawydatki związane ze zdrowiem.Wydatkizwiązanezwyżywieniemprzeznaczanebyłygłównienazakupużywek:papierosów,kawy,słodyczy,napojówiniestetyalkoholu.Żadnazbadanychosóbnieprzyznałasiędoposiadaniaoszczędności(tabela2).Uczestnicybadaniapotencjalnąwygranąprzeznaczylibyprzedewszystkimnazakupmieszkania(ryc.3).

130

Tabela2.

Sytuacjamaterialnabadanychbezdomnychmężczyzn(n=72;df=71)

Sytuacja mate-rialna M SD

Błąd Standar-dowy

Odniesie-nie-Stała t p

trudna 0,92 0,28 0,03 0,00 27,95 0,0001

przeciętna 0,08 0,28 0,03 0,00 2,54 0,013

dobra 0,00 0,00

bardzo dobra 0,00 0,00

potrzeby 76,67 17,24 2,03 0,00 37,74 0,0001

pragnienia 23,33 17,24 2,03 0,00 11,49 0,0001

wyżywienie 19,58 6,32 0,75 0,00 26,29 0,0001

mieszkanie 68,33 3,75 0,44 0,00 154,50 0,0001

zdrowie 10,42 3,82 0,45 0,00 23,12 0,0001

wykształcenie 0,00 0,00

rekreacja 0,83 2,78 0,33 0,00 2,54 0,013

ubezpieczenie 0,00 0,00

oszczędności 0,83 1,88 0,22 0,00 3,77 0,0001

Zanotowanociekawązależnośćpomiędzyzadowoleniemzżyciaastosunkiemdodóbrmaterialnych,zktórejwynika,że„totalnybrakdóbrmaterialnych”niewpływanegatywnienastanzadowolenia,jednakżepogorszenietychżewarunkówwywołujepoczucieniskiejsatysfakcji,aichpoprawasprzyjazadowoleniuzżycia(ryc.4).

131

Ryc.3.Zarządzaniepotencjalnymipieniędzmi–średnie

Bieżący efekt: F(5, 66)=37,380, p=0,0000Dekompozycja efektywnych hipotez

Pionowe słupki oznaczają 0,95 przedziały ufności

enlairetam iknura

W

0 1 3 4 5 6

Warunki materialne

6

7

8

9

10

11

12

13

14

15

einelowodaZ

Ryc. 4. Warunki materialne (stosunek do dóbr materialnych) a satysfakcja/zadowolenie z życia Ryc.4.Warunkimaterialne(stosunekdodóbrmaterialnych)asatysfakcja/zadowoleniezżycia

132

Ztabeli3wynika,żebadanimężczyźni„faworyzowali”dwapierwszestylekon-sumpcji:hedonistyczny iwyrażającyosobowość.Zanotowanoznaczącakorelacjępomiędzydrugim stylemkonsumpcji a stosunkiemdodóbrmaterialnych (współ-czynnikkorelacjiwyniósł0,62przy<0,05)(ryc.5).

Tabela3.

Stylekonsumpcjiwśródbadanychmężczyzn(n=72;df=71)

Style konsumpcji M SD Błąd Stan-dardowy

Odniesienie Stała t p

Hedonizm 16,00 3,49 0,41 0,00 38,92 0,001

Osobowość 13,33 3,37 0,40 0,00 33,54 0,001

Status 10,58 2,48 0,29 0,00 36,18 0,001

Relacje społeczne 10,33 3,40 0,40 0,00 25,80 0,001

Wykres rozrzutu Osobowość względem Dobra materialne 105v*72c

Osobowość = 5,6998+0,109*x

20 30 40 50 60 70 80 90 100 110

Dobra materialne

4

6

8

10

12

14

16

18

20

ćśowobos

O

Ryc. 5. Związki zachodzące pomiędzy drugim stylem konsumpcji a stosunkiem do dóbr materialnych Ryc.5.Związkizachodzącepomiędzydrugimstylemkonsumpcji

astosunkiemdodóbrmaterialnych

133

Bezdomni mężczyźni upatrywali przyczyn i rozwiązań sytuacji bezdomnościwzłożonymukładzieJaiInni(ryc.6).

Ryc.6.Atrybucjeprzyczynirozwiązańwsytuacjibezdomności

Wykres rozrzutu Bezdomność-Inni względem Dobra materialne 105v*72c

Bezdomność-Inni = -0,4668+0,009*x

20 30 40 50 60 70 80 90 100 110Dobra materialne

-0,2

0,0

0,2

0,4

0,6

0,8

1,0

1,2

innI-ćśonmodze

B

Ryc. 7. Atrybucje przyczyn bezdomności – Inni względem stosunku do dóbr materialnych

Ryc.7.Atrybucjeprzyczynbezdomności–Inniwzględemstosunkudodóbrmaterialnych

134

Zanotowanoistotnąkorelacjępomiędzyatrybucjąprzyczynbezdomności(Inni)a stosunkiem do dóbr materialnych (współczynnik korelacji wyniósł 0,46 przyp<0,05;ryc.7).

Dyskusja wyników

Pod względem demograficznym uczestnicy relacjonowanego badania stanowi-li próbę zbliżoną jakościowodo reprezentatywnej, ponieważ– jakwskazują różneźródła–zbiorowośćosóbbezdomnychstarzeje się,aczas trwaniawbezdomnościniestety ulegawydłużeniu.Charakterystyka socjodemograficzna osób bezdomnychnatereniewojewództwapomorskiegonaprzestrzeni2003-2011latwskazujenawi-docznywzrost liczbyosóbbezdomnychwprzedzialewiekowym51-60 lat.Osobybezdomnemające60latwroku2003stanowiły10,6%badanejpopulacji,natomiastwroku2011już20,5%(Dębski,2006).Długiczaspozostawaniaosobąbezdomnąjestkonsekwencjąpiętrzeniasięproblemów,któredotykajączłowieka,aletakżejestskut-kiemuzależnieniaosóbbezdomnychodinstytucji,świadczącychimwszechstronnąpomoc.EwaSzczypior(2008)podaje,żenadmiernapomocnegatywniewpływanapostawyosóbbezdomnych,które,stającsięzależnymiwobecinstytucjipomocowych,rezygnujązaktywnościistarań,bypowrócićdospołeczeństwa.

Uczestnicy badania charakteryzowali sięwysokimwskaźnikiempesymizmu ży-ciowego–nieodczuwalizadowoleniazżycia,a ichsamoocenadotyczącaskutecz-ności podejmowanych działańwłasnych okazała się niska.Wspomniany charakternastawieniawobecświataisiebieposiada„niskiładunekmotywacyjny”wstosunkudo zmianyutrwalonych zachowań, któramogłaby sprzyjaćpoprawie losu.Pesymi-stycznenastawieniemogłobyćpowiązanezesmutkiemstarości,alebardziejpraw-dopodobnejest,żebyłoonokonsekwencjądokonywaniabilansużycia,któryuosóbbezdomnych,rzadkowypadadodatnio.Bilansżyciowyjestważny,gdyżwrelacjidoniegokształtujesięobrazsamegosiebie.Gdyjestdodatni,toiobrazosobyjestbar-dziej pozytywny (Kępiński,1985).

InnąprzyczynąorientacjipesymistycznejosóbbezdomnychmożebyćopisywaneprzezAbrahamaMaslowa(1990)katastroficznezałamanie,beznadziejność.Stanten

135

wytwarzasięwsytuacji,wktórejjednostkapodejmujepróbyobrony,leczokazująsięonebezskuteczne.Cechącharakterystycznązałamaniakatastroficznegojestniefunk-cjonalnośćiniecelowośćdziałańczłowieka.Towarzyszymugłębokiepoczuciebez-nadziejnościizniechęcenia.Bezdomność,pozanamacalnymi,materialnymiskutkami,jest takżepewnego rodzaju stanemumysłu, zktóregobardzo trudno sięwyzwolić.Gdybezdomnośćjestprzejściowa–wynikazwydarzeńlosowychtypupożar,powódź– powrót do poprzedniego stanu jest tylkokwestią czasu.Gdy jednakbezdomnośćrozgrywasięwdługiejperspektywieczasu– jest stanemutrwalonym–powrótdospołeczeństwajestniemożliwy.Długotrwalebezdomniotymwiedząiwłaśniewtejwiedzy/świadomościmożnarównieżupatrywaćźródełichżyciowegopesymizmu.

Bezdomnimężczyźni szczęście upatrywali przedewszystkimw dobrej sytuacjimaterialnej,przyjaznychrelacjachzinnymiiwdobrymzdrowiu.Jednakżeosobistahierarchiawartościdewaloryzowałabogactwo.Osiągniętyrezultatwydajesięsprzecz-ny,ponieważzazwyczajrealizacjażyciowychpriorytetówsprawia,żeczłowiekczujesię szczęśliwy.Próbującodnieść się dootrzymanegowyniku,można zaryzykowaćwyjaśnienie,żebadanimężczyźni–wsensieteoretycznym–wiążąszczęściezgod-nymiwarunkamimaterialnymi,jednakżewpraktyce–dostrzegającwłasnąsytuację–obronniemarginalizująowedobra,gdyżwtensposóbmogądokonaćobronyEgo:takjakbymówili:„jestembezdomnyiniezależyminapieniądzach”.Takitormyśleniawydajesięprawdopodobnyikoherentnyzobniżonymstosunkiemdodóbrmaterial-nychwogóle.Pisząco szczęściu,WładysławTatarkiewicz (1990) analizuje różneprzeszkodypojawiającesięwdrodzedoszczęścia. Jednąznich jestponiżeniewy-nikającezutraty.Utratarzeczy,tego,czegoczłowiekpotrzebuje,powoduje,żeczujesięonmniejwartościowy,niepasującydoreszty„zasobnego”świata.Człowiek,którydzisiajnicnieposiada,traciłswojedobrastopniowo.Równieżstopniowokurczyłosięjegopoczuciepewnościsiebie,poczuciewartościimalałasamoocena.Stannieposia-daniajesttrudnydozniesienia.Nawetwśrodowiskuludziubogichwyższymstatusemciesząsięci,którzyjednakcośposiadają.Nieposiadanieniczegopowoduje,żeczło-wiekmyśliosobie:„jestem nikt”. Tenrodzajpostawymożebyćwyrazemniezgodyna „taki świat”,wktórymjednymzeźródełzjawiskabezdomnościmożebyćrozwójegoistycznych i aspołecznychmotywacji „zasobnych”. Niezgoda bezdomnych jest odmienna od „odrzucających świat poczuć idealizacyjnych” ludzimłodychiróżnaod

136

„ustatecznionego buntu” starych (Leszczyński, 2012).Niezgodabezdomnychwyni-kazautentycznegoibardzogłębokiegodoświadczenianiesprawiedliwości,krzywdy,nieszczęścia–wistociejestniezgodąnazło.

Przeprowadzonebadanieunaoczniłorolępotrzebwżyciubezdomnychmężczyzn,których konieczność (presja) realizacji znacznie pomniejsza znaczenie pragnień.Uczestnicy badania trafnie oceniali swoją sytuacjęmaterialną jako trudną. Badanimężczyźniwspomniane„końcówki” przeznaczali przede wszystkim na zakup produk-tówprzynoszącychsatysfakcję,którychposiadaniezwiązanebyłozpotrzebamihe-donistycznymiipotrzebamiwyrażającymiindywidualnewłaściwościjednostki.Bez-domni,którzyuczestniczyliwbadaniu,większośćpieniędzywydawalinarealizacjęswoichuzależnień(tanialkohol,papierosy,kawa).Żadnazbadanychosóbnieprze-jawiała skłonności dooszczędzania.Oszczędzanie jest elementemgospodarowaniapieniędzmi.Osoba,któranieposiadanawetskromnychoszczędności,postawionajestczęstopodpresjąpotrzeb,któredomagająsięspełnienia.Brakdrobnychoszczędnościwśrodowiskuosóbbezdomnychsprzyjawzajemnemuokradaniusię,coprowadzidoznacznegopogorszeniarelacjizinnymiijestźródłembrakuzaufania,podejrzliwościwobec innych.

Jakwynikazprzeprowadzonejanalizykompletnybrakpieniędzyniejestsprzężo-nyzpogorszeniemzadowoleniazżycia.Człowiek,którynicnieposiada–znajdującsięwośrodku,wktórymmamożliwośćzaspokojeniapotrzebegzystencjalnych–jestwpewiensposóbszczęśliwy,gdyżniejestobarczonytroskamiżyciapowszedniego.Natomiastpoprawawarunkówmaterialnych(przypływgotówki)wywołujepodniesie-niepoziomusatysfakcjizżycia(wdniuwypłat„końcówek” poziomempatiiwośrod-kachgwałtownierośnie).

Uczestnicybadaniadokonywalizłożonychatrybucjiprzyczynirozwiązań,stosu-jącmodelmieszany,zakładający,żezarównoonisami,jakiinni,przyczynilisiędobezdomności,itakoniwłaśnie,jakiinni,powinniprzyczynićsiędopomyślnegoroz-wiązaniaproblemów.JednakżewodniesieniudopostawywobecdóbrmaterialnychszczególnąrolęodegrałakategoriaInni,gdyżzpowoduInnychjednostkatracidobramaterialne,ichznaczeniewoczachpodmioturośnie(najboleśniejszajestutratawy-wołanadziałaniemInnych).

Przeprowadzonebadanieskłaniadokilkurefleksji.Przedewszystkimniepokojące

137

wydająsięwynikiwskazującenaistotneobniżeniezadowoleniazżyciabezdomnychmężczyzn, mogące imitować symptomy depresji reaktywnej. W takich okoliczno-ściachznaczenianabierapracaterapeutycznaprzywracającaosobombezdomnympo-czuciesensuwłasnegożycia.Niewszystkieośrodki,wktórychprzebywająosobybez-domne,mogązaoferowaćpomocpsychologiczną,którawydajesięniezbędna.Drugarefleksjadotyczyzłożonego,obronnegostosunkudodóbrmaterialnych ipieniędzy.Przekorniemożnabystwierdzić,żenietylko„posiadanieprotezujeJa”,alerównież„nieposiadanie”dodajepoczuciawartości(„jestemKimś,gdyżjestemwolnyodrze-czy”).

Osoby bezdomne nie potrafią gospodarować pieniędzmi.Nie tylko nie potrafiąoszczędzać,aleprzedewszystkimposiadanepieniądzewydająwłaściwiejednorazo-wonarzeczy,któresprawiająimpoprostuprzyjemność.Wydajesię,żedobrąprak-tyką,byłobypodjęcieswoistejedukacjiekonomicznejprzedewszystkimwśródosóbzaledwiezagrożonychbiedą,którzy,nieszanującpieniędzy,nieuchronniezmierzająwstronębezdomności.Innymważnymobszaremwspółpracyzosobamibezdomnymijestposzerzanieichmożliwościnarynkupracy,poprzezodpowiednieprzygotowaniezawodoweirealnąpomocwzatrudnieniu.Biedaniewynikaztego,żeczłowiekzara-biamało,aleztego,żejegodochodymająnieprzewidywalny,przypadkowycharakter,powodując,żewydatkówniesposóbzaplanować.Stałośćzatrudnieniaiwynikającazniejstałośćdochodów,stanowiąnajlepsząobronęprzedubóstwem.

Ostatnimobszaremwsparciastanowiądziałaniazwiązanezudzielaniempomocypsychologicznej,ponieważosobyzagrożoneubóstwem,zpowoduswojejsytuacjiży-ciowejistanupsychicznego,samezaczynająwykluczaćsięzespołeczeństwapoprzezizolowaniesięlubzapadaniewnajpowszechniejszywnaszymkrajunałógalkoholo-wy i jest to wyrazem utraty wszelkiej nadziei.

Bibliografia

Biblia Tysiąclecia(1990).Poznań-Warszawa:WydawnictwoPallotinum.Arystoteles,(1953).Polityka.Wrocław:WydawnictwoOssolineum.Belk,R.W.(1985a).Materialism:TraitAspectsofLivinginaMaterialWorld. Jour-

138

nal of Consumer Research, 12, 265-280.Belk,R.W.(1985b).PossessionsandtheExtendedSelf.Journal of Consumer Rese-

arch, 8, 139-168.Belk,R.W.,Bahn,K.D.,Mayer,R.N.(1992).DevelopmentalRecognitionofCon-

sumption Symbolism. Journal of Consumer Research 1, 4-17.Belk,R.W.,Ger,G.,Askegaard,S.(2003).TheFireofDesire:AMultisidedInquiry

intoConsumer Passion. Journal of Consumer Research 1, 326-351.Błoch,M.,Parry,J. (2003).Kulturowewyznacznikigospodarek ludzkich.W:M.,

Kempny,E.Nowicka(red.),Badanie kultury. Elementy teorii antropo-logicznej(s.219-249). Warszawa:WydawnictwoNaukowePWN.

Dębski,M.(2006).Bezdomnośćjakoproblemspołecznywwojewództwiepomor-skim.W:Ł.Browarczyk,M.Dębski,K.Weiner(red.),O bezdomności bez lęku. Gdańsk:PomorskieForumnarzeczWychodzeniazBezdom-ności.

Graves,R.(1972).Mity Starożytnej Grecji. Warszawa:Wydawnictwo NaszaKsię-garnia.

Górnik-Durese,M. (2002).Psychologiczne aspekty posiadania – pomiędzy instru-mentalnością a społeczną użytecznością dóbr materialnych.Katowice:WydawnictwoNaukoweUniwersytetuŚląskiego.

Hofstede,G.(2000).Kulturyiorganizacje.Warszawa:PolskieWydawnictwoEko-nomiczne.

Holt,D.B.(1995).HowConsumersConsume:ATypologyofConsumptionPracti-ces. Journal of Consumer Research, 22(1),1-16.

Juczyński,Z.(2011).Narzędzia Pomiaru w Promocji i Psychologii Zdrowia. War-szawa:PracowniaTestówPsychologicznychPTP.

Leszczyński,A.C.(2012).Ojciec człowieka. Gdańsk:WydawnictwoSłowo/ObrazTerytoria.

Levitt,S.D.,DubnerS.J.(2006).Freakonomia. Świat od podszewki.Gliwice:Wy-dawnictwo Helion.

Kępiński,A.(1985).Melancholia. Warszawa:PaństwowyZakładWydawnictwLe-karskich.

139

Maslow,A.(1990).Motywacja i osobowość. Warszawa:InstytutWydawniczyPAX.Retowski, S. (2008). „Aktywni” bezdomni – próbawstępnej charakterystyki psy-

chologicznej.W:M.Dębski,K.Stachura(red.),Oblicza bezdomności (s.228-240).Gdańsk:WydawnictwoUniwersytetuGdańskiego.

Szczypior,E.(2008).System pomocy osobom bezdomnym – stan obecny i potrzeby zmian. W:M.Dębski,K.Stachura(red.),Oblicza bezdomności (s. 92-105).Gdańsk:WydawnictwoUniwersytetuGdańskiego.

Tatarkiewicz,W.(1990).O szczęściu.Warszawa:PaństwoweWydawnictwoNauko-we.

Senyszyn,J.(1995).Potrzeby konsumpcyjne. Wstęp do ekonomicznej teorii potrzeb. Gdańsk:WydawnictwoUniwersytetuGdańskiego.

RaportGUSzdnia29maja2013r.Odczytanewdniu6lipca2013r.www.stat.gov.pl/cps/rde/xbcr/gus/WZ_ubostwo_w_polsce 2012.pdf.

Streszczenie

Wprowadzenie.Postawawobeckwestiimaterialnychmożebyćjednązprzyczynubóstwaibezdomności.

Cel badań. Celem badania było opisanie postawy wobec dóbr materialnychwkontekściewybranychzmiennychpsychologicznych(stopieńzadowoleniazży-cia, dyspozycyjny optymizm, przekonania o radzeniu sobie w sytuacjach trudnych, czynnikiszczęścia,ocenastopniarealizacjipotrzeb/pragnieńwłasnych,charaktery-stykawartościosobistych,atrybucjeprzyczyn/rozwiązańwsytuacjibezdomności).

Materiał i metoda. Badaniem objęto 72 bezdomnych – mieszkańców dwóchośrodków Stowarzyszenia „PANAKEJA” w Gdańsku.W badaniu wykorzystanonastępującemetody:SkalęSatysfakcjizŻycia(SWLS),TestOrientacjiŻyciowejLOT,SkalęUogólnionejWłasnejSkuteczności(GSES),ListęWartościOsobistych(LWO).DopomiarupostawwobecdóbrmaterialnychwykorzystanoSkalęSDM(Górnik-Durose). Subiektywna ocena własnej sytuacji materialnej została, przezuczestnikówbadania,dokonanapoprzezprzypisaniesobiekonkretnejkategorii:sy-tuacjatrudna,przeciętna,dobraibardzodobra.Ocenypoziomurealizacjipotrzeb

140

ipragnieńdokonanozapomocąmetodypolegającejnapodzialewłasnegobudże-tu(100%posiadanegobudżetu)narealizacjęodczuwanychpotrzebipragnień.Doustalenia hierarchii potrzeb wykorzystano Genewską Metodę Badania PoziomuŻycia.W celu scharakteryzowania bezdomnych mężczyzn pod względem prefe-rowanychstylówkonsumpcjiutworzonoskalę,zawierającąkategoriekonsumpcjiopisaneprzezHolta (1995).Ustaleniawzakresie atrybucji przyczyn i rozwiązańwsytuacjibezdomnościzostałydokonanepoprzezustosunkowaniesięosóbbada-nychdostwierdzeńokreślającychudziałnastępującychkategorii:Ja,Inni,JaorazInniwprocesiewchodzeniaiwyzwalaniasięzsytuacjibezdomności.

Wnioski.Przeprowadzonebadaniepotwierdziło,żepopulacjaosóbbezdomnychstarzeje się, a czas trwania bezdomności ulegawydłużeniu.Otrzymane rezultatypokazały,żebezdomnychmężczyzncechowały:niskipoziomzadowoleniazżycia,niskipoziomoptymizmu,słabaocenapodejmowanychdziałańwsytuacjach trud-nych.Uczestnicy badania utożsamiali szczęście zwartościamimaterialnymi.Do-brommaterialnymnieprzypisywaliwysokiejpozycjiwhierarchiiwartości.Badaniocenialiwłasną sytuacjęmaterialną jako trudną.Badanieujawniłopresjępotrzebmaterialnychwśródosóbbadanych.Bezdomnimężczyźnipreferowalihedonistycz-nystylkonsumpcjidóbrmaterialnych.Dokonywalimieszanychatrybucjiprzyczynirozwiązańwsytuacjibezdomności.

Słowa kluczowe: bezdomność,kulturaubóstwa,stosunekdodóbrmaterialnych.

Good material in the life of homeless men

Abstract

Introduction:Theattitudetowardstheissueofpropertymaybeoneofthecausesof poverty and homelessness.

Thetargetofstudy:Thetargetofthisstudywastodescribetheattitudetowardsmaterial goods in the context of selected psychological variables (degree of satis-

141

factionoflife,dispositionaloptimism,methodsofdealingwithdifficultsituations,the factors of happiness the rating of the degree of the realization own needs/desires, characteristic of personal values, attributions of reasons/solutions in a situation of homelessness).

MaterialandMethods:theresearchincluded72homelesspeople-residentsoftwocentersofthe“Panacea“AssociationinGdansk.Theresearchusedthefollo-wingmethods:SatisfactionwithLifeScale(SWLS),LifeOrientationTestLOT–R,GeneralizedSelfEfficacyScale(GSES),PersonalValuesList(LWO).TomeasureattitudestowardmaterialgoodsIusedSDMscale(Gornik-Durose).Subjectivera-tingof theirownfinancialsituation is,by theresearchparticipants,wasmadebyassigningthemselvestothespecificcategory:thesituationisdifficult,average,goodandverygood.Theratingthelevelofrealizationofneedsanddesiresweremadebyusingthemethodofdividingtheirownbudget(100%ownedbudget)fortherealiza-tionoffeltneedsanddesires.TodeterminethehierarchyofneedsIusedtheGenevaTestMethodofLiving.Inordertocharacterizehomelessmenintermsofpreferredconsumption styles. I made a scale, which containing, a consumption categories de-scribedbyHolt(1995).Findingsinthefieldofattributionofthecausesandsolutionsto homelessness situation have been made by the attitude of the respondents to the statementsdefining theparticipationof the followingcategories :Me,Others,heand others in the process of entering and triggering of the situation of homelessness.

Conclusions:Theresearchconfirmedthatthehomelesspopulationisaging,andthedurationofhomelessnessisextended.Resultsshowedthathomelessmenwerecharacterized by the low level of satisfaction of life, low levels of optimism , poor levelof ratingof actions taken indifficult situations.Participantsof the researchidentifiedhappinesswiththematerialvalues.Theydidn’tattributeMaterialgoodsto the high position in the hierarchy of values.The respondents rated their ownsituationasdifficult.Theresearchrevealed thepressureofmaterialneedsamongrespondents. Homeless men preferred a hedonistic lifestyle of consumption of ma-terialgoods.Theyachievedmixedattributionofthecausesandsolutionsofahome-lessness situation .

Key words:homelessness,poverty,culture,attitudetomaterialgoods.

Małgorzata A. Basińska

Anna Sucharska-Daraż

Katarzyna Wolszczak

Uniwersytet Kazimierza Wielkiego w Bydgoszczy

Satysfakcja z życia osób bezdomnych

Wprowadzenie

Bezdomnośćjestproblememszerokodyskutowanymnagruncienaukspołecznych,jednak na gruncie psychologii analiza problemu jest bardzo uboga. Zjawisko to powin-nobyćodnoszonedowzorówobyczajowychokreślającychsposobyzaspokajaniapo-trzebmieszkaniowychorazcechjakościowych,któredecydują,żeuznajemykonkret-nemiejscezamieszkanie,dającepoczucieposiadaniadomu(Pilch,Leparczyk,1995).

Bezdomnośćjesttowzględnietrwałasytuacjaczłowiekanieposiadającegodachunadgłową(Porowski,1995,za:Śnieciński,2003).Możebyćefektemdobrowolniewybranego stylużycia (np.włóczęgostwo),desperackichdecyzji (np.uchodźstwo),własnych bądź cudzych zachowań dewiacyjnych (np.wykwaterowanie, odtrącenieprzeznajbliższych),zdarzeńlosowych(np.sieroctwo),wadliwejpolitykispołecznej(np.deficytmieszkaniowy,ubóstwo)(Bokszański,1998;Śnieciński,2003).Bezdom-ność należy rozumieć nie tylko jako złożone zjawisko społeczne, ale również psy-chologicznystanbezdomnegoczłowieka.Warunkująjąróżneprzyczyny,wtymfaktbraku schronienia spełniającego elementarnewarunki, pozwalające uznać je za po-mieszczeniemieszkalne(Stankiewicz,2002).

Bezdomnymnatomiastjestosobaniemającamiejscaspełniającegowarunkimiesz-kalnelubaktualnejmożliwości,lubchęciuzyskaniatakiegomiejsca(Duracz-Wal-

144

czak,2002).WedługETHOS(European Typology on Homelessness and Housing Exclusion)osobabezdomnatozarównoktośpozbawionymiejscazamieszkania,za-grożonypozbawieniemmieszkania,jakiżyjącywmieszkaniuoniskimstandardzie(Mandes,2011).

Biorącpoduwagęczas trwaniabezdomności,możnawyodrębnić trzy typybez-domnych.Pierwszągrupęstanowiąbezdomniczasowi,czyliosobybędącepomiędzybezdomnościąazamieszkaniem.Sątoczęstoludzie,dlaktórychbezdomnośćjestwy-jątkowymdoświadczeniem,którezdarzyłoimsiępierwszyrazwżyciuiraczejsięniepowtórzy.Grupadrugatobezdomniepizodyczni,czyliosoby,popadającewbezdom-nośćcyklicznie.Ostatniagrupa,tobezdomnichroniczni,czyliosobyoddawnabez-domne.Imkrótszyczaspozostawaniawbezdomności,tymmniejszeobciążeniepato-logicznymizachowaniamiprzetrwania(Piekut-Brodzka,2000;Culhaneiwsp.,2007).

Niektórzybezdomniprzebywająwróżnegotypuinstytucjach,organizacjachisto-warzyszeniachoferującychimopiekęisątotzw.bezdomnischroniskowi.Apozanimisątzw.bezdomnipozaschroniskowi,uliczni(Przymeński,2001,za:Śnieciński,2003).

Naturabezdomnościwyklucza jednoznacznąklasyfikację jejprzyczyn,gdyżdo-prowadzadoniejwielenakładającychsięnasiebieczynników.Jednąznichjestze-spółpostawizachowańwynikającychzcechosobowościowychwrazzokreślonąsy-tuacjąspołeczno-ekonomiczną, instytucjonalną iprawnąkraju.Analizującczynnikipsychologicznewarunkującebezdomność,wymienićmożnatrzyzasadnicze:chorobępsychiczną,cechyjednostkipredysponującejądostaniasiębezdomnymorazwolnywybór(Szarfenberg,Żołędowski,Theiss2010).Należyjednakpamiętać,żepowsta-waniebezdomnościjestwynikiemlicznychzmianocharakterzenegatywnymwżyciuczłowieka(Chwaszcz,2008).

Bezdomność zwyboru jest zwyklenastępstwem indywidualnychpreferencji codostylużyciaorazświadomychdecyzji,którychubocznym, leczprzewidywalnymskutkiem jest tułactwo.Z kolei bezdomność z przymusu dotyka człowiekawbrewjegowoli, jegopotrzebomiaspiracjom,którajestodczuwanajakostanfrustrującejdeprywacjiitraktowanajestjakowyrazupośledzeniaspołecznegoczydyskryminacji(Lalak,Pilch,1999).Dotyczyonawcałościtejkategoriiosób,októrychbezdomnościprzesądziłyczynnikizewnętrzne,niezależneodczłowieka,np.bezrobocieiubóstwostrukturalne.Wymuszonabezdomnośćwystępujerównieżwtedy,gdyutratadomuna-

145

stępujenaskutekwystąpieniaklęskżywiołowych(Pindral,2010).Psychologiczne funkcjonowanie osób bezdomnych rozpatrywane jest w kate-

goriach subiektywnegoprzeżywania bezdomności, bilansu i ocenywłasnego życiaorazkonstruowaniaplanównaprzyszłość.Zbezdomnością łączy się bardzoniskajakośćżyciaosóbniądotkniętych(Chwaszcz,2008;Itoiwsp.,2014).Jakośćżyciarozpatrywanawwymiarzesubiektywnymzwiązanajestzwewnętrznymiprocesamiwartościowaniaróżnychsferżyciaiżyciajakocałości.Zależyodstrukturypotrzeb,in-dywidualnegosystemuwartościorazindywidualnegopojęciasensużycia(Sęk,1993).

Osobybezdomneżyjąwskrajnychwarunkachbytowych,któreniepozwalająimnazaspokojeniepotrzebpodstawowych,fizycznych,bezpieczeństwa,szacunkuorazwyższychpotrzebrozwojowych(Chwaszcz,2008).Wtakichokolicznościachwystępujekoncentrowaniesięnazaspokojeniupodstawowychpotrzeborazbrakini-cjatywywyjściazbezdomności.Zgodniezzałożeniamihierarchicznejteoriipotrzebpotrzebyznajdującesięnaniższychszczeblachwiążąsięzmotywacjąniedoboru,adopieropotrzebywyższegorzędupowodująmotywacjęwzrostu,coprowadzidoosobistegorozwojuirealizacjizamierzonychcelów(Maslow,1970;Hall,Lindzey,Campbell,2010).

Osamotnienie,brakpozytywnychwięzizludźmi,brakpoczuciabezpieczeństwaialienacja,togrupanegatywnychemocji,którenieustannietowarzysząosobombez-domnym(Chwaszcz,2008).Poczucieniższościinieumiejętnośćwchodzeniawna-gradzająceinterakcjeprowadzidoosamotnienia,awkonsekwencjidopoczucialękuibezsensużyciaorazcierpienia(Oliwa-Ciesielska,2006).

Ciągłepozostawaniewklimaciebezwartościowości,bezpodmiotowościianoni-mowościwpływanadegradacjęsystemuwartościosóbbezdomnych.Oscylowaniemiędzypoczuciemwinyapoczuciemkrzywdyograniczamotywacjędojakichkol-wiekpozytywnychzmianwichżyciu(Olech,2006).

Nieumiejętność samodzielnego działania, doznane niepowodzenia życiowei brak poczuciawłasnej skuteczności prowadzą dowyuczonej bezradności.Brakpoczuciawpływunawłasneżycieprowadziwefekciedodeficytówpoznawczych,motywacyjnychiemocjonalnych.Wucieczceprzedodpowiedzialnościąosobybez-domneczęstowycofująsiędotrwaniawniewymagającejwysiłkupozycjibezrad-ności(Oliwa-Ciesielska,2006).

146

Satysfakcja z życia

Osobybezdomneżyjąwsytuacji„tuiteraz”,którawykluczalubwznacznymstop-niuograniczaichperspektywicznemyślenie.Niezaspokojeniepodstawowychpotrzeb,brakaktywnościzawodowejirozpadsystemuwartościwpływająnaniskąsatysfakcjęzżyciaprzedstawicielitejgrupy(Olech,2006).

Satysfakcjazżycia (satisfaction with life -SWL) jest rozumiana jakopoznawczyaspektsubiektywnegodobrostanuosobyi–zdaniembadaczy–jestczęstozaniedbywa-na na rzecz eksponowania komponentu afektywnego (Pavot, Diener, Colvin, Sandvik, 1991).SWLodnosisiędosposobuosądzania,wjakijednostkaszacujejakośćswojegożyciawoparciuowłasny,unikalnyzestawkryteriów.Satysfakcjazżyciastanowire-zultatrefleksjiwdługiejperspektywieczasowej(Pavot,Diener,1993;Juczyński,2001).Jesttoocenażyciajakocałościijakotakajestwzględnietrwała.

Badaniapokazują,żesatysfakcjazżyciawznacznymstopniuuwarunkowanajestwłaściwościami osobowościowymi, głównie cechami osobowości i poziomem samo-akceptacji(Diener,Oishi,Lucas,2003).Najsilniejszyzwiązekujawniazneurotyzmemwaspekcietendencjidoreakcjidepresyjnychorazzekstrawersjąwaspekciepogodyducha(Ramanaiah,Detwiler,Byravan,1997;Chico,2006;Ogińska-Bulik,Juczyński,2008; Basińska, 2009) oraz z innymi właściwościami osobowościowymi (Basińska,Drozdowska,2013).Wedługautorówznajomośćtychcechosobowościpozwalaprze-widywaćnaichpodstawiesatysfakcjęzżycia(Schimmack,Oishi,Furr,Funder,2004).

Chociażpoprzezosobowośćmożnawyjaśnić znaczącyprocent zmiennościwpo-ziomiesubiektywnegodobrostanu,toniemożnaniezauważaćjegozwiązkuzwydarze-niamiżyciowymiiobiektywnymiczynnikami(Pilcher,1998;Dieneriin.,2003;Schim-mackiwsp.,2002;Ogińska-Bulik,Juczyński,2008;Basińska,Drozdowska,2013).Jegostabilnośćwczasiejestograniczona,gdyżmogąsięzdarzaćzmianywpoziomiesatys-fakcjizżyciawwynikuwystąpieniapozytywnychlubnegatywnychzdarzeńwlatachpoprzedzającychbadanie.Takiebezpośrednieczynniki,jakaktualnynastrójikontekstsytuacyjny,mająrównieżwpływnaindywidualneodpowiedzibadanego.SWLjestwięczależnazarównoodelementówdługoterminowych(np.cechyosobowości),średnioter-minowych(np.wydarzeniażyciowelubschematypoznawcze),jakikrótkoterminowych(np.aktualnynastrój)(Pavot,Diener,1993).

147

Generalniewiekipłećnieujawniajązwiązkuzsatysfakcjązżycia(Arrindell,Ettema,1986,za:Pavot,Diener,1993;Basińska,Marzec,2007;Basińska,Drozdowska,2013).Nieznaczniewyższąsatysfakcjęzżyciamajączasamikobietyiosobymłodsze(Basiń-ska,Marzec,2007;Ogińska-Bulik,Juczyński,2008;Basińska,Drozdowska,2013).

Wiele aspektów psychologicznego funkcjonowania człowieka ujawnia związkizSWL.Stwierdzasię jejwyraźnynegatywnyzwiązekz lękiem,depresją iogólnympsychologicznymdystresem.Występujesilnyzwiązeksatysfakcjizżyciazafektywno-ściąpozytywną(dodatni) iznegatywną(ujemny)(Watson,1988)orazz inteligencjąemocjonalną(Basińska,Drozdowska,2013).SWLmożebyćtraktowanajakoprzejawpsychologicznegoprzystosowaniaiwskaźnikjakościżycia.

Cel badania i pytania badawcze

Celemprezentowanychbadańbyłopissatysfakcjizżyciakobietimężczyznbezdom-nych:(1)wporównaniuzosobamimieszkającymiwdomachoraz(2)przyuwzględnie-niuróżnychcechprzebiegubezdomności(np.:czasujej trwania,próbwyjściazniej,posiadaniarodziny)icechfunkcjonowaniajednostki(np.pobytwzakładziekarnymlubwizbiewytrzeźwień,stanzdrowia,uczęszczaniedokościoła).

Charakterystyka zastosowanych metod

W badaniu zastosowano dwie metody badawcze. Wywiad ustrukturalizowany do ze-braniainformacjispołeczno-demograficznychobadanejosobie,cechjejfunkcjonowa-niaorazcharakterystykprzebiegubezdomności.PonadtozastosowanoskalęSatysfakcjizŻycia(The Satisfaction with Life Scale–SWLS),któraprzeznaczonajestdobadaniaosóbdorosłych.Składasięzpięciutwierdzeń.Przykażdymznichosobabadanaokreśla,nailedanetwierdzenieodnosisiędojejdotychczasowegożycia,wykorzystującwtymcelusiedmiostopniowąskalę,gdzie1oznaczazupełnybrakzgody,a7–całkowitązgodę.Zakreswynikówmieścisięwgranicachod5do35punktów,którewdalszejkolejnościsąprzeliczanenaodpowiadająceimpunktyskalistenowej(Dieneriwsp.,1985).

148

Współczynnik rzetelnościalfa Cronbacha skali ustalony na podstawie badań jestzadowalającyiwynosi0,81.Rzetelnośćskalidlabadanejgrupybezdomnychniejesttakwysokaiwynosi0,69.Potwierdzonazostała takżetrafnośćnarzędzia,przyczymwskazano,żeSWLSkorelujezinnymimetodamiocenysamopoczuciaorazzocenamiwywiadudotyczącegosatysfakcjizżycia(Juczyński,2001).

Badane osoby

Przebadano154osoby, po77wgrupie bezdomnych imieszkającychwdomach.Osobybezdomnebyłybadanewschroniskach.Badaniebyłoprzeprowadzaneindywi-dualniezposzanowaniemzasadypoufnościidobrowolności.Wkażdejzpodgrupbyłopo27(35%)kobieti50(65%)mężczyzn.Średniwiekbadanychbezdomnychwynosił47,69lat(SD=11,85),przyrozpiętościod18do68lat.Grupaosóbmieszkającychwdo-machbyławpodobnymwieku(M=47,60;SD=11,99).Grupymężczyzn(M)ikobiet(K)były takżehomogenicznepodwzględemwieku(KB:M=48,59;SD=14,11;MB:M=47,20;SD=10,56;KD:M=48,33;SD=14,13;MD:M=47,20;SD=10,80).

Wwymiarzestanucywilnegoiwykształceniagrupybyłyzróżnicowane.Wśródosóbbezdomnychbyłozdecydowaniewięcejosóbsamotnych:kawalerówlubpanieniroz-wiedzionych,amniejżonatychlubmężatek(tabela1).Wśródosóbbezdomnychbyłozdecydowaniewięcejosóbzwykształceniempodstawowym,amniejześrednimiwyż-szym(tabela2).

Tabela1.

Liczebnośćbadanychzewzględunastancywilny

Stan cywilnyOsoby bezdomne Osoby domne

f % f %

Kawaler/panna 23 29,87 10 13,16

Żonaty/mężatka 10 12,99 49 64,47

Wdowiec/wdowa 7 9,09 2 2,63

Rozwiedziony/a 37 48,05 15 19,74

Braki 1 1,32

149

Tabela2.

Liczebnośćbadanychzewzględunawykształcenie

WykształcenieOsoby bezdomne Osoby domne

f % f %

Podstawowe 20 25,97 7 9,09

Zawodowe 36 46,75 36 46,75

Średnie 19 24,68 28 36,36

Wyższe 2 2,60 6 7,79

Badani bezdomni cechowali się bardzo zróżnicowanym czasempozostawaniawbezdomnościod1miesiącado21lat,średnioprzebywaliwtakiejsytuacjiokoło5lat,mężczyźni(M=5,24;SD=5,41)dłużejniżkobiety(M=3,83;SD=4,67),jednakróżnicamiędzyniminiebyłaistotnastatystycznie(t=-1,15;p=0,256).

Badani bezdomni byli osobami wwiększości mieszkającymi w schroniskach,rzadkonaulicy,większośćznichpodejmowałapróbywyjściazbezdomności,pra-wiewszyscymielirodziny,aleniewszyscyutrzymywaliznimikontakt.Większośćzbadanychmiałarodzeństwo,aokołopołowadalsząrodzinę,naktórejmoglipo-legać.Tylkonielicznimieli innychczłonkówrodzinybezdomnymioraznielicznizbadanychpozostawaliwzwiązkachlubprzebywaliwzakładziekarnym.Połowaznichprzebywałaprzynajmniejrazwizbiewytrzeźwień.Jednatrzeciazbadanychleczyłasiępsychiatrycznie ibyłauzależnionaodalkoholu,a tylkonieliczniprzy-znalisiędouzależnieniaodnarkotykówileków.Prawiewszyscydeklarowali,żesąosobamiwierzącymi,aletylkopołowatwierdziła,żechodzidokościołaitoniezawsze(tabela3).

Tabela3.

Liczebnośćbadanychwzależnościodróżnychcharakterystykichsytuacji

Charakterystyki bezdomności badanych osób NTak Nie

f % f %

Czy cały czas jest w schroniskach 76 45 59,21 31 40,79

Czy przebywał/a na ulicy 76 22 28,95 54 71,05

150

Charakterystyki bezdomności badanych osób NTak Nie

f % f %

Czy były próby wyjścia z bezdomności 76 55 72,37 21 27,63

Czy ma rodzinę 76 74 97,37 2 2,63

Czy utrzymuje z rodziną kontakt 74 56 75,68 18 24,32

Czy ma rodzeństwo 76 64 84,21 12 15,79

Czy ma dalszą rodzinę, na którą może liczyć 76 40 52,63 36 47,37

Czy ktoś z rodziny też jest bezdomny 75 10 13,33 65 86,67

Czy jest w związku 76 14 18,42 62 81,58

Czy był/a w zakładzie karnym 75 26 34,67 49 65,33

Czy był/a w izbie wytrzeźwień 76 38 50,00 38 50,00

Czy leczy się psychiatrycznie 71 26 36,62 45 63,38

Czy jest uzależniony/a od alkoholu 76 35 46,05 41 53,95

Czy jest uzależniony/a od narkotyków 75 3 4,00 72 96,00

Czy jest uzależniony/a od nikotyny 76 51 67,11 25 32,89

Czy jest uzależniony/a od leków 76 7 9,21 69 90,79

Czy pracuje 75 11 14,67 64 85,33

Czy jest wierzący/a 76 72 94,74 4 5,26

Czy chodzi do kościoła 76 36 47,37 40 52,63

Wyniki

Badaneosobyróżniłysiępoziomemsatysfakcjizżyciazewzględunafaktbyciabezdomnym.Osobybezdomne, takżeprzyuwzględnieniupłci,miały istotnieniż-sząsatysfakcjęzżycianiżosobymieszkającewdomach.Ichsatysfakcjaplasowałasięnapoziomieniskim,aosóbmieszkającychwdomachnapoziomieprzeciętnym(tabela 4). Pomimo że bezdomnimężczyźni mieli nieznacznie wyższą SWL niżbezdomnekobiety,toróżnicataniebyłaistotnastatystycznie(t=-0,928;p=0,356).

151

Wśródbadanychbezdomnych64(83%)osobyoceniłyswojąsatysfakcjęzżyciananiskimpoziomie(od1do4stena),10(13%)oceniłojąjakośredninasiloną(5i6sten)atylko3(4%)osobyjakowysoką(od7do10stena).

Tabela4.

Satysfakcjazżyciawbadanychgrupach

Osoby bezdomne Osoby domnet p

M SD M SD

swls ws 12,61 5,267 19,62 5,436 -8,13 0,0001

swls wp 2,90 1,789 5,25 1,920

Kobiety bezdomne Kobiety domne t p

swls ws 11,85 4,809 19,00 5,851 -4,90 0,0001

swls wp 2,67 1,569 5,00 2,019

Mężczyźni bezdomni Mężczyźni domni t p

swls ws 13,02 5,501 19,96 5,229 -6,47 0,0001

swls wp 3,02 1,900 5,38 1,872

Czastrwaniawbezdomności(r-Pearsona=-0,918;p=0,427)orazwiekbadanychbezdomnych(R-Spearmana=0,076;p=0,510)nieujawniłyzwiązkuistotnegostaty-styczniezSWL.Podobnieprzyczynybezdomnościpogrupowanewpięćkategorii:problemywrelacjach,problemymieszkaniowe,problemyfinansowe,utratapracyoraz zaburzenia zachowania i uzależnienia – nie różnicowały satysfakcji z życia(H=4,254;p=0,373).

Następnie sprawdzono, czy wyodrębnione wcześniej charakterystyki sytuacjiosóbbezdomnychróżnicująichsatysfakcjęzżycia.PomimowystępującychróżnicwpoziomieSWLróżniceteniebyłyistotnestatystycznie(tabela5).

152

Tabela5.

WynikiistotnościróżnicwnasileniuSWLzewzględunacharakterystykisytuacjiosóbbezdomnych

Jestcałyczas wschroniskun=45

Niejestcałyczas wschroniskun=31 t p

M SD M SD

swl ws 13,27 5,228 11,77 5,327 1,214 0,229

Nieprzebywałnaulicyn=54 Przebywałnaulicyn=22

swl ws 12,89 5,120 12,09 5,756 0,594 0,554

Byłypróbywyjścia zbezdomnościn=55

Niebyłopróbwyjścia zbezdomnościn=21

swl ws 12,76 5,757 12,38 3,892 0,281 0,780

Utrzymujekontakt zrodzinąn=56

Nie utrzymuje kontaktu zrodzinąn=18

swl ws 13,00 5,631 11,67 4,159 0,925 0,358

Madalsząrodzinę,naktórąmożeliczyćn=40

Nie ma dalszej rodziny,naktórąmożeliczyćn=36

swl ws 13,13 5,635 12,14 4,894 0,810 0,420

Niebył wizbiewytrzeźwieńn=38

Był wizbiewytrzeźwieńn=38

swl ws 13,42 5,520 11,89 4,996 1,264 0,210

Nieleczony psychiatrycznen=45

Leczony psychiatrycznen=26

swl ws 12,73 5,370 12,65 5,649 0,059 0,953

Nieuzależniony odalkoholun=41

Uzależniony odalkoholun=35

swl ws 13,51 4,879 11,66 5,630 1,539 0,128

Nieuzależniony odnikotynyn=25

Uzależniony odnikotynyn=51

swl ws 14,24 5,517 11,88 5,042 1,857 0,067

Chodzidokościołan=30 Niechodzidokościołan=40

swl ws 14,03 5,666 12,05 5,084 1,538 0,129

Niebył wzakładziekarnymn=49

Był wzakładziekarnymn=26 z p

swl ws 12,57 4,449 12,85 6,763 0,340 0,734

153

Dyskusja wyników

Otrzymane wyniki wskazują na jedną istotną różnicę: osoby bezdomnemająistotnieniższąiobiektywnieniskąsatysfakcjęzżyciawporównaniuzosobamipo-siadającymidom.Dotyczytozarównokobiet,jakimężczyzn.CechybezdomnościnieokazałysięistotnedlaSWLwbadanejgrupie.Brakwłasnegodomu,zktórymłączy siębrak środkówdożycia ibrak rodziny, akonsekwencją jestniemożnośćprowadzeniażyciawedługporządkuustalonegowdanejkulturzeispołeczeństwie,jest tak traumatyzujący,że istotnieobniżacałościowąocenęwłasnegożycia jakosatysfakcjonującego.

Satysfakcjazżyciajakopoznawczykonstruktwymuszanabadanymocenęswo-jegożyciajakbyniezależnieodaspektuemocjonalnego.Byćmożejesttak,żebez-domnymodpowiadatakieżycieinapoziomieemocjonalnymsązniegozadowoleni,szczególniewtedy,gdyznaleźlisięzwłasnejwoliwtakiejsytuacji,leczmającświa-domośćnietypowościiniekonstruktywościtakiegożycia,nieczująsięnimusatys-fakcjonowani.Należypamiętać,żeczłowiekniezawszerobito,couważazadobre,częstorobito,czegoniechce.MożnabynawiązaćdostwierdzeniaViktoraFrankla(1976),żeczłowiek jestnie tylkopopychanyprzezpotrzeby,ale takżepociąganyprzezwartości.Zjakichśpowodówtopociąganieprzezwartość,jakąjestposiadanieswojegodomuiprowadzenieżyciaustabilizowanego,niejestdlaniektórychludzitak silne, bywpłynąćna ich funkcjonowanie.Frankl (2012) jest głębokoprzeko-nany,iżczłowiekjest„spętanymaniołem”idlategoniezawszerobito,codobre.Dlawspółczesnejanalizyegzystencjalnejzasadniczymkryteriumspełnionejegzy-stencjijednostkiiwstępnymwarunkiemumożliwiającymposzukiwanieznaczeniajestumiejętnośćzaangażowaniasięwpełniwżycieioddaniasięczemuśpozanimsamym(Panek,2000).Wydajesię,żeosobybezdomneniesązaangażowanewpełniwswojeżycie,wewszystkiejegoaspekty,stądniedziwiniskasatysfakcjazniego.

Wynikibadańpokazują,żesatysfakcjizżyciasprzyjarealizacja tychwartości,któredobrzekorespondujązrozwojemosobistymiangażująwewnętrznestandar-dyocen (Mudyń,Pietras,2007). Jeżeliosobybezdomne„zrezygnowały”zwieluwartości cenionychw społeczeństwie,wwyniku czegonie rozwijają sięwpełniprzynajmniejwniektórychsferach,toniemogąmiećsatysfakcjizeswojegożycia

154

Nawiązującdonaturykonstruktu, jakim jestSWL,należyzastanowićsię,czybyćmożeniejestonjednakwdużowiększymstopniuuwarunkowanystałymice-chamiosobowościniżcechamisytuacji.Wzwiązkuztymtensambraksatysfakcji,którypopchnąłosobydoporzuceniadomui trwaniawbezdomności,ujawniasiętakżewtejsytuacji.Ponieważsątoosoby,którymzpowoducechosobowościtrud-nobyćszczęśliwymi(Czapiński,2005).

Nasuwasięwzwiązkuztakimwynikiempytanie:dlaczegoosobybezdomnetrwająw bezdomności skoro nie są usatysfakcjonowane swoim życiem?Możejesttospowodowanebrakiemkoncepcjiżyciawperspektywiezrealizowaniapla-nuuzyskaniadachunadgłową lub trudnościami emocjonalnymiwodnowieniukontaktówzrodziną.Trwaniewtakiejniesatysfakcjonującejsytuacjiwpływanazmiany wmyśleniu, często, gdy współwystępuje z uzależnieniem od alkoholu,rozwijasystemiluzji izaprzeczeńorazpojawiasięprzekonanie, iżbezdomnośćto rodzajwyróżnienia,dlatego teżwkonsekwencji zaczynająpojawiać sięu ta-kiej osoby postawy roszczeniowe, a poczucie winy zostaje zmienione na poczucie krzywdy.Byćmożeczłowiekjużniepotrafifunkcjonowaćsamodzielniewspołe-czeństwie.Jesttospowodowanetym,iżuproszczonyiograniczonydopodstawo-wychpotrzebświatbezdomnychzredukowałzasóbreakcji iumiejętnościosoby(Jaździkowski,2000).Wyjaśnienietegozjawiskaniejestproste,wymagadalszychiszerszychbadań.

Bibliografia

Basińska,M.A.(2009).Funkcjonowanie psychologiczne pacjentów w wybranych cho-robach endokrynologicznych. Uwarunkowania somatyczne i osobowo-ściowe. Bydgoszcz:WydawnictwoUniwersytetuKazimierzaWielkiego.

Basińska,M.A.,Marzec,A.(2007).Satysfakcjazżyciaosóbchorychprzewlekle.An-nales Academiae Medicae Silesiensis, 61(5),1-7.

Basińska,M.A.,Drozdowska,M.(2013).Inteligencjaemocjonalnajakowyznaczniksatysfakcjizżyciapacjentówchorychnałuszczycę.Postępy Dermatolo-gii i Alergologii, 30(6),365-372.

155

Bokszański,Z.(1998).Bezdomność.W:Z.Bokszański(red.),Encyklopedia Socjolo-gii (s.60-64).Warszawa:OficynaNaukowa.

Chico,L.E.(2006).Personalitydimensionsandsubjectivewell-being.Spanish Jour-nal of Psychology, 9(1),38-44.

Chwaszcz, J. (2008).Osobowościowe i społeczne wyznaczniki funkcjonowania bez-domnych mężczyzn. Lublin: TowarzystwoNaukoweKUL.

Culhane,D.P.,Metraux,S., Park, J.M., Schretzman,M.,Valente, J. (2007).TestingaTypologyofFamilyHomelessnessBasedonPatternsofPublicShelterUtilization inFourU.S. Jurisdictions: Implications forPolicy andPro-gram Planning. Housing Policy Debate,18(1),1-28.

Czapiński, J. (2005).Osobowośćszczęśliwegoczłowieka.W:J.Czapiński (red.),Psy-chologia Pozytywna(s.359-379).Warszawa:WydawnictwoNaukowePWN.

Diener,E.,Emmons,R.A.,Larsen,R.J.,Griffin,S.(1985).TheSatisfactionwithLifeScale. Journal of Personality Assessment, 49(1),71-75.

Diener,E.,Oishi,S.,Lucas,R.E.(2003).Personality,culture,andsubjectivewellbe-ing:emotionalandcognitiveevaluationsoflife.Annual Review of Psy-chology, 54, 403-425.

Duracz-Walczak,A.(2002).OujednoliceniepojęćdotyczącychbezdomnościwPol-sce.W:A.Duracz-Walczak(red.),W kręgu problematyki bezdomności polskiej (s.20-23). Warszawa:RegionalneCentrumInformacji iWspo-maganiaOrganizacjiPozarządowych.

Frankl,V.E.(1976).Homo patiens. Warszawa:InstytutWydawniczyPAX.Frankl,V.E.(2012).Bóg ukryty. W poszukiwaniu ostatecznego sensu.Warszawa:Wy-

dawnictwo Czarna Owca.Hall,C.S.,Lindzey,G.,Campbell, J.B. (2010).Teorie osobowości.Warszawa:Wy-

dawnictwo PWN.Ito,K.,Morikawa,S.,Okamura,T.,Shimokado,K.,Awata,S.(2014).Factorsassocia-

tedwithmentallwell-beingofhomelesspeopleinJapan.Psychiatry And Clinical Neurosciences,68(2),145-153.

Jaździkowski,M.(2000).Syndrombezdomności.Świat Problemów, 6, 4-7. Juczyński,Z.(2001).Narzędzia pomiaru w promocji i psychologii zdrowia.Warszawa:

PracowniaTestówPsychologicznychPTP.

156

Lalak,D.,Pilch,T.(red.),(1999).Elementarne pojęcia pedagogiki społecznej i pracy socjalnej (s.30-31).Warszawa:WydawnictwoAkademickieŻak.

Mandes,S.(2010).PrzeglądkluczowychtematówbadańdotyczącychbezdomnościwsocjologicznejliteraturzeUSA,WielkiejBrytaniiorazNiemiec.W:M.Dębski(red.),Problem bezdomności w Polsce. Wybrane aspekty (s. 12-30).Gdańsk:MISIURO.

Mandes,S. (2011).ProblembezdomnościwNiemczechnaprzykładzieHamburga.W:Ł.Browarczyk,M.Dębski,A.Maj(red.), O bezdomności bez lęku (s. 171-184).Gdańsk:MISIURO.

Maslow,A.H.(1970).Motivation and personality.NewYork:HarperandRow.Mudyń,K.,Pietras,K.(2007).Preferowanewartościizdrowie.Psychoterapia,140(1),

5-25.Ogińska-Bulik, N., Juczyński, Z. (2008). Osobowościowewyznaczniki satysfakcji

zżycia.W:I.Heszen,J.Życińska(red.),Psychologia zdrowia – w poszu-kiwaniu pozytywnych inspiracji (s. 89-102).Warszawa:ACADEMICAWydawnictwo SWPS.

Olech,P.(2006).Aktywizacja zawodowa osób bezdomnych.Warszawa:FISE.Oliwa-Ciesielska,M.(2006).Piętno nieprzystosowania. Studium o nieprzystosowaniu

społecznym bezdomnych.Poznań:WydawnictwoNaukoweUAM.Panek,M.(2000).KoncepcjaczłowiekawfilozofiiGabrielaMarcela.Śląskie Studia

Historyczno-Teologiczne, 33, 191-199.Pavot,W.,Diener,E.(1993).Reviewofthesatisfactionwithlifescale.Psychological

Assessment, 5(2),164-172.Pavot,W.,Diener,E.,Colvin,C.R.,Sandvik,E.(1991).FurthervalidationoftheSa-

tisfactionwithLifeScale:evidenceforthecross-methodconvergenceofwell-being measures. Journal of Personality Assessment, 57(1);149-161.

Piekut-Brodzka,D.M.(2000).O bezdomnych i bezdomności: aspekty fenomenologicz-ne, etiologiczne i terapeutyczne. Warszawa: ChrześcijańskaAkademiaTeologiczna.

Pilch,T.,Leparczyk,I.(1995).Bezdomność–obrazzjawiskaipopulacjiludzibez-domnych.W:T.Pilch,I.Leparczyk(red.),Pedagogika społeczna (s. 433-443). Warszawa:ŻAK.

157

Pilcher,J.J.(1998).AffectiveanddailyeventpredictorsoflifesatisfactionincollegeStudents. Social Indicators Research, 43(3),291-306.

Pindral,A.(2010).Definicjeitypologiebezdomności.W:M.Dębski(red.),Problem bezdomności w Polsce. Wybrane aspekty (s.31-51).Gdańsk:MISIURO.

Ramanaiah,N.V.,Detwiler,F.R.,Byravan,A.(1997).Lifesatisfactionandthefive--factor model of personality. Psychological Reprints,80(3),1208-1210.

Schimmack,U.,Oishi, S., Furr, R.M., Funder,D.C. (2004). Personality and lifesatisfaction:afacet-levelanalysis.Personality and Social Psychology Bulletin,30(8),1062-1075.

Schimmack,U.,Radhakrishnan,P.,Oishi,S.,Dzokoto,V.,Ahadi,S.(2002).Culture,personality, and subjectivewell-being: integration processmodels oflife satisfaction. Journal of Personality and Social Psychology, 82(4),582-593.

Sęk,H.(red.),(1993).Społeczna psychologia kliniczna.Warszawa:WydawnictwoNaukowe PWN.

Stankiewicz,L.(2002).Zrozumieć bezdomność. Olsztyn:WydawnictwoUniwersy-tetuWarmińsko-Mazurskiego.

Szarfenberg,R.,Żołędowski,C.,Theiss,M.(red.),(2010).Ubóstwo i wykluczenie społeczne. Perspektywa poznawcza. Warszawa: Dom WydawniczyELIPSA.

Śnieciński,J.M.(red.)(2003).Encyklopedia pedagogiczna XXI wieku (s.338-442).Warszawa:WydawnictwoAkademickieŻak.

Watson,D.,Clark,L.A.(1998).Zmiennośćnastroju:modelschematyczny.W:P.Ek-man,R.J.Davidson(red.),Natura emocji (s.336-341).Gdańsk:GWP.

Streszczenie

Bezdomnośćtoistotnyproblemzarównowwymiarzespołecznym,jakijednostko-wym,mimotonagrunciepsychologiinieznajdujemywieluopracowańopisującychiwyjaśniającychjegospecyfikę.

158

Celemprezentowanychbadań była próba określenia stopnia satysfakcji z życiakobietimężczyznbezdomnychwporównaniuzosobamimieszkającymiwdomach,przyuwzględnieniu różnychcharakterystyk społeczno-demograficznych i cechbez-domności.

Zastosowanodwiemetodybadawcze:wywiadustrukturalizowanyorazskalęSa-tysfakcjizŻycia(The Satisfaction with Life Scale–SWLS).Przebadano154osoby,po77wgrupiebezdomnychimieszkającychwdomach,wprzedzialewiekowymod18do68lat.Wykazano,żeosobybezdomnetakżeprzyuwzględnieniupłcimająistotnieniższąsatysfakcjęzżycia(poziomniski)niżosobyposiadającemiejscezamieszkania(poziom przeciętny).Wbrew przewidywaniom charakterystyki społeczno-demogra-ficzneicechybezdomnościnieujawniłyistotnegostatystyczniezwiązkuzSWL,comożewzmacniaćtezęoosobowościowychuwarunkowaniachsatysfakcjizżycia.

Słowa kluczowe:osobybezdomne,satysfakcjazżycia

Satisfaction with life among homeless people

Abstract

Homelessness is a crucial problem in both, social and individual dimension, but still, there has been little study done to describe and explain its nature.

Theaimofthepresentedresearchisanattempttodefinethelevelofsatisfactionwith life among homeless men and women in comparison to the housed, with regard to various social-demographic characteristics and the features of homelessness.

Thereweretworesearchmethodsused:astructuredinterviewandtheSatisfactionwithLifeScale–SWLS.Therewere154peopleinterviewed,77inthehomelessgro-up and in the housed one, respectively, ranging from the age of 18 to 68. It was proved thatthehomeless, incaseofboth,menandwomenarelesssatisfiedwithlife(lowlevel)thanthehoused(averagelevel).Contrarytotheanticipationofsocial-demogra-phic characteristics and the features of homelessness, there is no statistically important

159

correlationbetweenhomelessnessandSWL,whichcanconfirmtheassumptionthatsatisfaction with life is conditioned by individual personality traits.

Key words:homeless,satisfactionwithlife

CZĘŚĆ IIBEZDOMNE KOBIETY

Martyna Janicka6

Uniwersytet Kazimierza Wielkiego

Osobowość typu D a radzenie sobie

ze stresem przez bezdomne kobiety

Wprowadzenie

Bezdomnośćjestjednymznajbardziejdramatycznychprzejawówwykluczeniaspołecznego(Pospieszyl,2008). Jako jednozezjawiskpatologii społecznej jestsłaborozpoznane(Duracz-Walczak,2002)imimodziałalnościwieluorganizacjispołecznychniewydajesięmniejdotkliweanidlasamychbezdomnych,anidlaichotoczeniaspołecznego(Oliwa-Ciesielska,2004).Bezdomnośćuniemożliwiaczłowiekowigodneibezpieczneżycie,aczęstopodejmowaniepracyzawodowejczyuczestniczeniewżyciuspołecznym(Pospieszyl,2008).Ponadtoutrudniaza-spokajaniepodstawowychpotrzebżyciowych,atowszystkosprzyjaszerzeniusiędemoralizacji ipogłębianiuwykluczeniaspołecznego(Matejek,Zdebska,2011).Bezdomnośćmożnarozpatrywaćwwieluwymiarach:przezpryzmatkwestiispo-łecznej,problemuspołecznego,ubóstwa,patologiiczysytuacjikryzysowej, jed-nakwkażdymztychwymiarówpodejmujesiętematmarginalizacjibezdomnychi ichwyizolowania (Oliwa-Ciesielska, 2004).Towszystko sprawia, że bezdom-nośćjestsytuacjętrudną(Chwaszcz,2008).

WPolscepostrzeganiebezdomności jakokwestii społecznejdokońcanie jestzasadne,gdyżbrakujecałościowego,statystycznegoujęciazjawiska,gdzieokreślo-

6 Adresdokorespondencji:mgrMartynaJanickamartyna.kwiecien@gmail.com

164

nybyłbyjegozakres,charakterisposobyradzeniasobiezjegokonsekwencjami(Oliwa-Ciesielska,2004).Celemdokładnegozrozumieniazagadnienia,koniecz-nejestzapoznaniesięzfunkcjonującymidefinicjamibezdomności.

Wdefinicjiencyklopedycznejbezdomnośćtraktowanajestjakozjawiskospo-łeczne charakteryzujące się brakiemdomu czymiejsca stałego pobytu zapew-niającegojednostcelubrodzinieschronienieprzedniekorzystnymiwarunkamiatmosferycznymi,gwarantującegopoczuciebezpieczeństwaorazzaspokojeniepodstawowych potrzeb na poziomie uznawanymw danym społeczeństwie zawystarczający (Wielka Encyklopedia PWN, 2001). Jest to definicja szeroka,uznająca ubóstwo za podstawowe kryterium bezdomności, jednak jak zwracauwagęKazimierzPospieszyl(2008),wdefinicji tejbrakujeuwzględnieniaele-mentusubiektywnego,jakimjestpoczuciebezdomności,któremożedecydowaćo sposobie przeżywaniawłasnej bezdomności.Trudno jednakwdefiniowaniubezdomnościznaleźćrównowagęmiędzywskaźnikamiobiektywnymibezdom-nościapoczuciembrakuwłasnego,bezpiecznegomiejsca.AndrzejPrzymeński(1997)określiłsytuacjęosóbbezdomnychjakonieposiadaniewdanymczasieschronienia, które mogłyby uważać za swoje i które spełniałoby minimalnewarunki pozwalające uznać je za pomieszczeniemieszkalne. Ponadto zwróciłuwagę,żeosobybezdomnewłasnymstaraniemniesąwstaniezapewnićsobiemieszkania.

Wliteraturzespecjalistycznej,zajmującejsiętematykąbezdomności,przeglą-dudefinicji dokonałaAnnaDuracz-Walczak (2002), która zauważyła, że żadnazdefinicjinie jestobowiązująca. JoannaChwaszcz (2008)dokonałapróbysfor-mułowaniapsychologicznejkoncepcjibezdomności, traktując ją jakoutrwalonąformęuczestnictwawdługotrwałejsytuacjiżyciowejopierającejsięnalicznychdeprywacjach,któraistotnieograniczawybórpostępowaniaiprowadzidopogor-szeniastanupsychicznegoifizycznego,utrudniajączmianępołożenianalepsze.

Stawanie się bezdomnym nie jest incydentalną sytuacją, ale jest pewnymprocesem,doktóregoprowadząróżnegorodzajuprzyczyny.Raportyinstytucjipozarządowych,zajmującychsięproblematykąbezdomności,donajczęstszychprzyczyntegozjawiskazaliczająeksmisje,rozpadrodziny,brakstałychdocho-dów, powrót z zakładu karnego, opuszczenie domu dziecka, likwidację hoteli

165

robotniczych,alkoholizm,przemocdomową,uchodźctwo,opuszczanieszpitalipsychiatrycznych(MinisterstwoGospodarki,PracyiPolitykiSpołecznej,2002).Inni autorzy (Pawłowska, Jundziłł, 2000) zauważają, żeprzyczynybezdomno-ścimogą tkwićw samymczłowieku lubpozanim,byćodniego zależne, lubnie.Doprzyczyntkwiącychwsamejjednostcenależyzaliczyć:odrzucenieobo-wiązującychspołecznychnorm,patologicznezachowania,takiejak:alkoholizm,prostytucja, przestępczość, narkomania czy zaburzenia psychiczne.Przyczynybezdomności tkwiące poza jednostką określamymianem przyczyn społeczno--ekonomicznych, do których należą: zła sytuacja ekonomiczna społeczeństwa,zbyt mała liczba mieszkań komunalnych, wzrost cen mieszkań czynszowych,brakmieszkańsocjalnych,brakmiejscwplacówkachopiekicałkowitejdlaosóbz zaburzeniami psychicznymi, emerytów, rencistów, zmianywprawie admini-stracyjnym.

W literaturze przedmiotu znaleźć można również różnice w przyczynachbezdomnościmiędzykobietamiimężczyznami.Wśródprzyczynbezdomnościkobietwymieniasięniskipoziomżyciowejzaradności,brakumiejętnościodna-lezieniawłasnegomiejscawżyciu,trudnościzprzyjęciemodpowiedzialnościzasiebie,uzależnienieodrodzinyczypartnerów(Chrapkowska-Zielińska,1996).

Wartopamiętać równieżo tym,żebezdomnośćmapodstawydużogłębszeniż tylko społeczne. Z antropologicznego punktu widzenia wskazuje nie tylenasamfenomenbezdomności,conaproblemosobydoświadczającej tegozja-wiska (Abucewicz-Szcześniak, 2001), która przeżywa kryzys lub przejściowystanbrakurównowagiwewnętrznejspowodowanykrytycznymiwydarzeniami,awymagającyokreślonychzmianirozstrzygnięć,którychcelembyłabyzmianasytuacjitrudnej(Oliwa-Ciesielska,2004).

Osobowość typu D – charakterystyka

To,jakdanaosobaprzeżywatrudnesytuacje,związanejestmiędzyinnymizjejosobowością.WniniejszychrozważaniachwartozwrócićuwagęnaosobowośćtypuD.Osobyotymtypieosobowościcharakteryzująsiętendencjądoodczuwaniana-

166

pięcia,dozamartwianiasię,mająobniżonepoczuciebezpieczeństwa,pesymistycz-niepostrzegająrzeczywistość.Dodatkowomajątendencjędobycianieszczęśliwymi,nieśmiałymi iodczuwaniadyskomfortuwobecności innychosób,unikaniawyra-żaniaemocjiiutrzymywaniadystansuwkontaktachinterpersonalnychzobawy,żezostaną odrzucone (Ogińska-Bulik, 2009).Charakterystykę jednostek z osobowo-ściątypuDwartorozszerzyćocharakterystykidokonaneprzeztwórcówtegokon-struktu(Denollet,VanHeck,2001),którzydodają,żeosobowośćtypuDzwiązanajestzeskłonnościądonastrojówdepresyjnych,zobniżonympoziomemsatysfakcjizżyciaiobniżonympoczuciemwłasnejwartościorazzniskąpotrzebąspołecznegowsparcia.Wymienioneczynnikistanowiątakżeprzejawystresupsychologicznego,asamaosobowośćtypuDokreślanajestmianemosobowościstresowej(Ogińska--Bulik,2009).

Stres – sposoby rozumienia

Stresodgrywaważnąrolęwpowstawaniudyskomfortupsychicznego,zaburzeńzachowania i trudności ze społecznym przystosowaniem (Makowska, Poprawa,2001).Wliteraturzefunkcjonujątrzygłównegrupydefinicjistresu,zktórychkażdaakcentuje inny aspekt tegopojęcia, ujmując je jakobodziec, reakcję oraz relacjęmiędzyjednostkąaotoczeniem(Widerszal-Bazyl,2002).

HansSelye(1978)strestraktujejakonieswoistąreakcjęorganizmunawszelkiestawianemużądania,azmiany,jakiezachodzą,określiłmianemogólnegozespołuadaptacyjnego (General Adaptation Syndrom -GAS).Wyodrębniłw tymzespolewystępujące po sobie fazy: stadium reakcji alarmowej, stadium odporności i sta-dium wyczerpania.

Stresjakoreakcjęujmujemodelzachowaniazasobów,opierającysięnazałożeniu,żeludzienastawienisągłównienazachowanie,ochronęipermanentneodtwarzaniezasobówswojejenergii.Modelzakłada,żewystąpieniestresumożnaprzewidywaćwtrzechokolicznościach:zagrożeniautratązasobów,faktycznąutratązasobówlubkiedyzainwestowaniezasobównieprzynosioczekiwanegozyskujednostcelubjejgrupie społecznej, co jest równoznaczne ze stratą tych zasobów. Stresmoże być

167

wywoływany stratą realną, stratą antycypowaną, jak również samym faktem bra-ku(rzeczywistegolubspostrzeżonego)przyrostusił.Modeltenpodkreślazarównoobiektywne,jakisubiektywneelementystresu(Hobfoll,2006).

StresjakobodziecopisywanyjestprzezJanuszaReykowskiego(1966)idefinio-wanyjakoimmanentnacechabodźcawynikającazjegospecyficznegostosunkudocechosobnikaludzkiego.InnąteoriąrozpatrującąstreszperspektywybodźcajestteoriasytuacjitrudnychTadeuszaTomaszewskiego(1984),wktórejstresujmowanyjestjakosytuacjatrudna.Zgodnieztąkoncepcjąsytuacjatrudnatotaka,wktórejzachodzirozbieżnośćmiędzypotrzebamilubzadaniamiamożliwościamizaspoko-jeniatychpotrzeblubwykonaniazadań.

Przykłademteoriiujmującejstresjakorelacjęmiędzyjednostkąaśrodowiskiemjest transakcyjna teoriastresuRichardaLazarusa iSusanyFolkman(1984).Strespsychicznydefiniowanyjestjakoszczególnyrodzajtransakcjimiędzyczłowiekiema jegootoczeniem,któreczłowiekocenia jakonadwyrężające lubprzekraczającejegozasoby izagrażającedobrostanowi.Autorzyzwróciliuwagę,że istotąstresupsychologicznegoukonkretnejosobyjestzdolnośćdoadaptacji,czyliplanowaniaiprzewidywaniaprzyszłychzdarzeń.Wdefinicjistresu,wtympodejściu,uwzględ-nionoocenępoznawcząpodmiotu, co sprawia, że istotą stresupsychologicznegostajesięświadomelubnieświadomepoczuciejednostki,żeznalazłasięwniebez-pieczeństwie.Poznawczaocenazagrożeniajestmechanizmemoceniającym,uświa-damiającym i interpretującym zdarzenia.W tym podejściu ocena pierwotna jestprocesem,wktórymoceniasię,czybodziecmacharakterstresora,czynie.Woce-niewtórnejwartościowaniupodlegająmożliwościorazzasobydoporadzeniasobieznim.Ocenazagrożeniajestsubiektywnaidynamiczna(Lazarus,Folkman,1984).

Radzenie sobie ze stresem

Wewspółczesnychkoncepcjachpsychologicznychpojęciestresunierozłącznietraktowanejestzpojęciemradzeniasobie(Słysz,2004).Strategiezaradcze,określa-nerównieżmianemstrategiiradzeniasobiezestresem,stanowiąjedenzelementówprocesuradzeniasobieioznaczająpoznawczeibehawioralnewysiłkiskierowane

168

naspecyficznewymaganiazewnętrznei/lubwewnętrzne,któremogąbyćocenianejakoobciążającelubprzekraczającemożliwościjednostki.Osobapodejmujetedzia-łaniawkonkretnejstresowejsytuacji,byjązmienićlubzłagodzićjejskutki.Każdajednostkadysponujeswoimindywidualnymstylemradzeniasobie,który jestcha-rakterystycznymdlaniejzbioremstrategiiradzeniasobie(Heszen-Niejodek,2000).

Strategieradzeniasobiezestresempodzielićmożnanastrategiezorientowanena problem, na emocje oraz na unikanie. Strategie zorientowane na rozwiązanieproblemudotycząwysiłkówskierowanychnazmianęobiektywnejsytuacjistreso-wejpoprzezzmianęelementówotoczenialubsposobuinterpretacjirelacjipodmiotuzotoczeniem.Dotychstrategiizaliczyćmożnaaktywneradzeniesobie,planowanieiposzukiwaniewsparciainstrumentalnego.Osobystosującestrategiezorientowanenaproblemiekładąnacisknarozwiązaniezaistniałejtrudności,naprzykładzapo-mocąprzekształcenialubzmianysytuacji(Juczyński,Ogińska-Bulik,2009;Basiń-ska,Kasprzak,2012).

Strategiezorientowanenaemocjachodnosząsiędowysiłkówpodejmowanychprzezjednostkęwceluprzezwyciężenianapięciaemocjonalnego,bynieutrudniałoonokontaktówzinnymiludźmiiniezaburzyłoodpornościpsychicznej.Przykłademtych strategiimoże być poszukiwaniewsparcia emocjonalnego (Juczyński,Ogiń-ska-Bulik,2009).Kategoriezadanioweiemocjonalneprawiezawszewystępująra-zem(Bartkowiak,2009).

Zaśzajmowanie się czymś innymniżzaistniałyproblem jestprzykłademstra-tegiiunikowych(Juczyński,Ogińska-Bulik,2009).Badacze(Carveriwsp.,1989)wyodrębnilikilkanaściestrategiiradzeniasobiezestresem,zktórychtylkoczęśćzewszystkichpozostającychwrepertuarzejednostkijestangażowanawdanyprocesradzeniasobie.To,jakiestrategiewykorzystajednostka,zależyzarównoodsytuacji,jakiosobowościjednostki(Ogińska-Bulik,Juczyński,2010).

Niektórzyautorzyuważają,żeelastycznysposóbradzeniasobiezestresemjestbardziej efektywny.Pamiętaćnależy jednak, że strategiewykorzystywanena jed-nymetapieprocesuradzeniasobiezestresemmogąokazaćsięnieprzydatnenadru-gimetapie,anainnymwręczszkodliwezewzględunakonsekwencjedladobrosta-nu,przystosowaniasięczyrozwojupodmiotu(Dolińska-Zygmunt,2001).Badającróżnegrupyosób,stwierdzono,żejednostki,któreczęściejwybierająstrategiezwią-

169

zanezrozwiązywaniemproblemów,azwłaszczaaktywneradzeniesobie,adaptująsię lepiejdozdarzeń stresowych idoświadczająmniejdepresyjnychsymptomów.Strategiapolegającanaunikaniuwiązałasięzgorszymizdolnościamiadaptacyjny-mi(Moos,Schaefer,1993).

Przytoczonetreściteoretycznepozwoliłynazaprojektowanieiprzeprowadzeniebadań,którychceleomówionoponiżej.

Cel badań i pytania badawcze

Celempodjętychbadańbyło przedewszystkim sprawdzenie, czy kobiety bez-domneróżniąsięodkobietmieszkającychwdomachwnasileniucechosobowościtypuD i jej składowychorazwzakresie stosowanych strategii radzenia sobiezestresem.

Dodatkowocelembyłosprawdzenie,czywystępujezwiązekpomiędzywymiara-miskładającymisięnaosobowośćtypuD,obejmującyminegatywnąemocjonalnośći hamowanie społeczne a strategiami radzenia sobie ze stresem przez bezdomnekobiety.

Kolejnymcelembyłoustalenie,czywystępują różnicewwyborzestrategii ra-dzeniasobiezestresemukobietmieszkającychwdomachibezdomnychcharakte-ryzującychsięosobowościątypuDlubjejbrakiem.

Nakoniecpróbowanoustalićwystępowaniezwiązkumiędzydługościąpozosta-waniawbezdomnościawybieranymistrategiamiradzeniasobie.

Metody badawcze

Wszystkiekobietywypełniałypotrzykwestionariusze:metryczkę,skalędoPo-miaruOsobowościtypuD(DS-14)NinyOgińskiej-Bulik,ZygfrydaJuczyńskiegoiJohanaDenolletaorazMini-CopeCarveraiwsp.,wpolskiejadaptacjiJuczyńskie-goiOgińskiej-Bulik.Dziękimetryczeuzyskanotakiedanejak:wiek,wykształcenie,długośćpozostawaniawbezdomności.

170

ZastosowanaSkaladoPomiaruOsobowościTypuD(DS-14)służydopomiarunasileniacechosobowościstresowej(typuD)uosóbdorosłych.Badanietąskaląmożnaprzeprowadzićindywidualnielubgrupowo.Wskładskaliwchodzi14twier-dzeń,zczegosiedemodnosisiędonegatywnejemocjonalności(pierwszywymiarosobowościtypuD)isiedemdohamowaniaspołecznego(drugiwymiarosobowościtypuD).Negatywnaemocjonalnośćrozumianajestjakoskłonnośćdoprzeżywaniaróżnychnegatywnychemocji(gniew,lęk,depresja,irytacja,zamartwianiesię),aha-mowaniespołecznejakotendencjadopowstrzymywaniasięodwyrażaniaemocjiwrelacjachinterpersonalnych.Osobabadanamazazadanieudzielićodpowiedzina5-punktowejskali,wktórej0oznaczafałszywe,a4–prawdziwe.

Każdestwierdzenieoceniane jestwskaliod0do4punktów.Osobnoobliczasięwynikidlaobuwymiarów,sumującilośćpunktówzaodpowiedniestwierdzenia.Rozpiętośćwynikówdlakażdegowymiaruwahasięod0do28punktów.Imwynikwyższy,tymwiększenasileniecechskładającychsięnadanywymiar.Żebyzakwa-lifikowaćjednostkędotypuD,musionuzyskaćminimum10punktówwkażdymzdwóchwymiarów.Wynikisuroweprzeliczasięnajednostkistandaryzowanenaskalistenowej.Uzyskaniewynikupowyżejśredniej,czylipowyżej5stenawobuwymiarach,wskazujenawystępowanieosobowościtypuD.Narzędziejestrzetelneitrafne:współczynnikalfa Cronbachadlanegatywnejemocjonalnościwynosi0,86,adlahamowaniaspołecznego0,84(Juczyński,Ogińska-Bulik,2009).

Wcelusprawdzenia,jakiestrategieradzeniasobiezestresemstosująbadaneko-biety,posłużonosiękwestionariuszemMini-CopeCarveraiwsp.Narzędziemożnauznaćzarzetelneitrafne(Juczyński,Ogińska-Bulik,2009).Badaon14strategiira-dzeniasobiezestresem,takichjak:(1)aktywneradzeniesobie–rozumianejakopo-dejmowaniedziałańzmierzającychdopoprawieniasytuacji;(2)planowanie–czyliwybóriplanowaniedziałań,którenależałobypodjąćwkonkretnejsytuacji;(3)po-zytywneprzewartościowanie–czylispostrzeganieproblemuwbardziejkorzystnymświetle;(4)akceptacja–toprzyjęciezaistniałejsytuacjiorazpróbazaadaptowaniasiędoniej;(5)poczuciehumoru–tożartowanieitraktowaniesytuacjijakozabawy;(6)zwrotkureligii–poleganamodleniusięimedytowaniuwceluznalezieniauko-jenia;(7)poszukiwaniewsparciaemocjonalnego–jestszukaniemotuchy,zrozumie-niaiwsparciaodinnych;(8)poszukiwaniewsparciainstrumentalnego–toszukanie

171

poradyipomocyodinnychosób;(9)czynnościzastępcze–polegająnazajmowaniusię innymiczynnościami,żebyniemyślećo trudnej sytuacji; (10)zaprzeczanie–toodrzucaniefaktuzaistnieniasytuacji;(11)wyładowanie–poleganaujawnianiuemocjinegatywnych;(12)zażywaniesubstancjipsychoaktywnych–wceluzłago-dzeniaprzykrychemocji;(13)zaprzestaniedziałań–jestrezygnacjązpodejmowa-niawysiłkówwcelupolepszeniasytuacji;(14)obwinianiesiebie–tokrytykowaniesiebiezapowstałąsytuacjęiprzypisywaniewinysobiezato,cosiędzieje.

Charakterystyka badanych osób

Przebadano59kobietbezdomnych.Średniokrespozostawaniawbezdomnościwynosił3,75lat(SD=4,14),przyczymnajkrótszyczaspozostawaniawplacówcewynosił1miesiąc,anajdłuższy–17lat.Średniawiekuwgrupiebezdomnychwy-niosła44,59lat(SD=14,12),najmłodszamiała19lat,anajstarsza68lat.Najwięcejkobiet bezdomnychmiałowykształcenie podstawowe (49,15%), żadna niemiaławykształceniawyższego(tabela1).

Tabela1.

Liczebnośćbadanychzewzględunapoziomwykształcenia

WykształcenieKobiety bezdomne Kobiety domne

N % N %

Podstawowe 29 49,15 3 5,66

Zawodowe 17 28,81 32 60,38

Średnie 13 22,03 16 30,19

Wyższe 0 0 2 3,77

Stancywilnybadanychbyłzróżnicowany.Wśródkobietbezdomnychnajwięcejbyłokobietporozwodzie(30,51%),anajmniejprzyznawałosiędopozostawaniawkonkubinacie.Wgrupiekobietmieszkającychwdomachnajwięcejbyłomężatka-mi,anajmniejżyłowkonkubinacie(tabela2).

Relacjebadanychkobietzinnymiosobamiprzedstawiaponiższatabela.Posia-danierodzinydeklarowaływszystkiebadanekobiety,jednaktylko74,58%znich

172

utrzymywałokontakt,któregoczęstotliwośćijakośćniebyłybranepoduwagęwni-niejszymbadaniu.Doposiadaniabliskichznajomychprzyznałosiętylko8kobietbezdomnych,adopozostawaniawzwiązku–13(tabela3).

Tabela2.

Liczebnośćbadanychzewzględunastancywilny

Stan cywilnyKobiety bezdomne Kobiety domne

N % N %

Panna 17 28,81 12 22,64

Mężatka 10 16,95 28 52,83

Wdowa 12 20,34 7 13,21

Rozwiedziona 18 30,51 3 5,66

Konkubina 2 3,39 1 1,89

Tabela3.

Liczebnośćbadanychzewzględunarelacjezrodziną

Relacje z rodzinąKobiety bezdomne Kobiety domne

N % N %

Posiadanie rodziny 59 100 53 100

Utrzymywanie kontaktu z rodziną 44 74,58 53 100

Znajomi 8 13,56 45 84,91

W związku: 13 22,03 35 66,03

- formalnym 5 8,47 29 54,72

- nieformalnym 8 13,56 6 11,31

Przebieg badań

Badania zostały przeprowadzonewokresie od listopada 2011do lutego 2013rokuwtakichplacówkachdlakobietbezdomnych,jak:SchroniskodlaBezdomnychKobiet iMatki z DzieckiemwBydgoszczy, CentrumCaritas wToruniu, Stowa-

173

rzyszenieMonar–MarkotwToruniuorazDomuSamotnejMatkiwInowrocławiu.Przebadano59kobietbezdomnychi53kobietymającemiejscezamieszkania,którewniniejszejpracyokreślanesąmianem„domne”,dobraneodpowiedniopodwzglę-demwieku(+/-3lata)iwykształcenia(+/-jedenstopieńwykształcenia)dokobietbezdomnych.Udziałwbadaniubyłdobrowolnyianonimowy,badaniaprowadzonebyłyindywidualnie,akażdaosobabyłainformowanaoceluiproblematycebadaniaorazosposobiewypełnianiakwestionariuszy.Każdespotkaniezbadanąrozpoczy-nało się odwyrażenia zgody na udziałw badaniu i od uzupełnienia ankiety oso-bowej.Analogiczniedobadańgrupykobietbezdomnych,zostałyprzeprowadzonebadaniakobiet,któretworzyłygrupękontrolną–„kobietdomnych”.

Wyniki

Realizującgłównycelbadawczy,staranosięodpowiedziećnapytanie,któredo-tyczyłowystępowaniaróżnicwnasileniuosobowościtypuDorazjejwymiarów–negatywnejemocjonalnościihamowaniaspołecznego–międzykobietamibezdom-nymiakobietamimieszkającymiwdomach.KobietybezdomneróżniąsięistotnieodkobietdomnychwzakresiewystępowaniaosobowościtypuDorazjednejzjejskładowych,jakąjestnegatywnaemocjonalność(tabela4).

Tabela4.

IstotnośćróżnicwzakresieosobowościtypuDijejwymiarów międzykobietamibezdomnymiidomnymi

Osobowość typu DKobiety bezdomne Kobiety domne

Test staty-styczny p

M SD M SD

Negatywna emocjonalność 17,39 5,70 13,00 5,91 Z=3,75 0,001

Hamowanie społeczne 14,49 5,46 13,62 5,13 t=0,86 0,390

Typ D 31,88 8,63 26,46 9,74 t=3,13 0,001

174

Wniniejszychbadaniachpróbowanoodpowiedziećrównieżnapytanie,czyist-niejąróżnicewstosowanychstrategiachradzeniasobiezestresemmiędzykobietamibezdomnymiamieszkającymiwdomach.Uzyskanewynikipozwalająstwierdzić,że bezdomne kobiety rzadziej niż kobiety domne stosują takie strategie radzeniasobiezestresem, jak:aktywneradzenie,planowanie izwrotku religii,natomiastczęściejstosujązaprzestaniedziałania(tabela5).

Tabela5.

Istotnośćróżnicwzakresiestrategiiradzeniasobiezestresemmiędzykobietamibezdomnymiido-mnymi

Strategie radzenia sobie ze stresem

Kobiety bezdomne Kobiety domneTest

statystyczny pM SD M SD

Aktywne radzenie sobie 1,68 0,69 2,18 0,68 -3,55 0,001

Planowanie 1,66 0,75 2,21 0,70 -3,79 0,001

Pozytywne przewartościowanie 1,60 0,72 1,65 0,69 -0,34 0,730

Akceptacja 1,87 0,57 1,84 0,58 0,46 0,650

Poczucie humoru 0,87 0,70 0,93 0,74 -0,23 0,820

Zwrot ku religii 1,10 0,88 1,56 1,04 -2,28 0,020

Poszukiwanie wsparcia emocjonalnego 1,57 0,82 1,75 0,80 -1,17 0,24

Poszukiwanie wsparcia instrumentalnego 1,64 0,77 1,75 0,90 -0,84 0,40

Zajmowanie się czymś innym 1,51 0,75 1,75 0,68 -1,77 0,08

Zaprzeczanie 1,52 0,74 1,26 0,84 1,82 0,07

Wyładowanie 1,50 0,81 1,48 0,66 0,26 0,80

Zażywanie substancji 0,74 0,77 0,50 0,71 1,89 0,06

Zaprzestanie działań 1,40 0,80 0,85 0,72 3,57 0,001

Obwinianie siebie 1,64 0,74 1,48 0,71 1,12 0,26

175

Kolejnymetapemprzeprowadzonychanalizbyłosprawdzenie,czyistniejezwią-zekmiędzyosobowością typuDa stosowanymi strategiami radzenia sobie.Prze-prowadzonewśródbezdomnychkobietbadanianiepotwierdziłyistnieniazwiązkumiędzynasileniemcechosobowościtypuDijejskładowych(negatywnaemocjo-nalnośćihamowaniespołeczne)astosowanymistrategiamiradzeniasobiezestre-sem(tabela6-8).Wgrupiekobietmieszkającychwdomachwykazanopozytywnyzwiązek istotny statystyczniemiędzyhamowaniem społecznyma zwrotemku re-ligii, zaprzeczaniem, zaprzestaniem działań oraz obwinianiem siebie, a negatyw-ny z poszukiwaniem wsparcia emocjonalnego. W tej samej grupie potwierdzono istotnypozytywnystatystyczniezwiązekmiędzynegatywnąemocjonalnościąaza-przeczaniemorazmiędzyosobowościątypuDazwrotemkureligii,zaprzeczaniem,zaprzestaniemdziałańiobwinianiemsiebie(tabela6-8).Gdykobietymieszkającew domach cechują się osobowością typuD, a szczególnie hamowaniem społecz-nym,toistotnieczęściejstosujązwrotkureligii,zaprzeczanie,zaprzestaniedziałańorazobwinianiesiebiejakosposobyradzeniasobiezsytuacjątrudną.Ponadto,gdysąbardziejzahamowanespołecznietorzadziejposzukująwsparciaemocjonalnego,agdydoświadczająnegatywnychemocji,toczęściejstosujązaprzeczanie.

Tabela6.

Związekmiędzyhamowaniemspołecznymastosowanymistrategiamiradzeniasobiezestresemw grupie kobiet domnych i w grupie kobiet bezdomnych

Hamowanie społeczne i Strategie radzenia sobie

Kobiety bezdomne Kobiety domne

R p R p

Aktywne radzenie sobie - 0,16 0,23 - 0,20 0,15

Planowanie 0,08 0,53 - 0,14 0,32

Pozytywne przewartościowanie - 0,91 0,50 - 0,22 0,12

Akceptacja - 0,19 0,15 0,20 0,15

Poczucie humoru - 0,15 0,25 - 0,03 0,85

Zwrot ku religii 0,13 0,31 0,41 0,001

Poszukiwanie wsparcia emocjonalnego 0,11 0,42 - 0,32 0,02

176

Hamowanie społeczne i Strategie radzenia sobie

Kobiety bezdomne Kobiety domne

R p R p

Poszukiwanie wsparcia instrumentalnego 0,10 0,46 - 0,22 0,12

Zajmowanie się czymś innym - 0,10 0,44 0,12 0,38

Zaprzeczanie 0,19 0,15 0,44 0,001

Wyładowanie - 0,21 0,11 0,15 0,30

Zażywanie substancji - 0,16 0,22 0,03 0,84

Zaprzestanie działań 0,18 0,17 0,37 0,01

Obwinianie siebie 0,07 0,62 0,42 0,001

Tabela7.

Związekmiędzynegatywnąemocjonalnościąastosowanymistrategiamiradzeniasobiezestresemw grupie kobiet domnych i w grupie kobiet bezdomnych

Negatywna emocjonalność i Strategie radzenia sobie

Kobiety bezdomne Kobiety domne

R p R p

Aktywne radzenie sobie - 0,09 0,51 - 0,12 0,40

Planowanie - 0,01 0,95 - 0,05 0,74

Pozytywne przewartościowanie - 0,09 0,50 - 0,09 0,54

Akceptacja - 0,16 0,23 0,20 0,16

Poczucie humoru - 0,24 0,07 - 0,08 0,56

Zwrot ku religii 0,09 0,49 0,22 0,12

Poszukiwanie wsparcia emocjonalnego 0,02 0,88 - 0,16 0,26

Poszukiwanie wsparcia instrumentalnego 0,08 0,52 - 0,04 0,76

Zajmowanie się czymś innym 0,02 0,89 - 0,07 0,64

Zaprzeczanie 0,10 0,46 0,30 0,03

Wyładowanie 0,10 0,46 0,13 0,34

Zażywanie substancji - 0,16 0,23 - 0,10 0,50

Zaprzestanie działań 0,08 0,55 0,25 0,07

Obwinianie siebie 0,13 0,34 0,23 0,10

177

Tabela8.

ZwiązekmiędzyosobowościątypuDastosowanymistrategiamiradzeniasobiezestresemwgrupiekobiet domnych i w grupie kobiet bezdomnych

Osobowość D i Strategie radzenia sobie

Kobiety bezdomne Kobiety domne

R p R p

Aktywne radzenie sobie - 0,12 0,35 - 0,17 0,23

Planowanie 0,08 0,52 - 0,08 0,59

Pozytywne przewartościowanie - 0,07 0,60 - 0,16 0,26

Akceptacja - 0,25 0,06 0,18 0,21

Poczucie humoru - 0,24 0,07 - 0,08 0,55

Zwrot ku religii 0,16 0,22 0,30 0,03

Poszukiwanie wsparcia emocjonalnego 0,08 0,56 - 0,27 0,05

Poszukiwanie wsparcia instrumentalnego 0,15 0,27 - 0,12 0,39

Zajmowanie się czymś innym - 0,09 0,49 0,08 0,57

Zaprzeczanie 0,21 0,11 0,39 0,001

Wyładowanie - 0,05 0,68 0,15 0,29

Zażywanie substancji - 0,20 0,13 - 0,07 0,63

Zaprzestanie działań 0,17 0,20 0,30 0,03

Obwinianie siebie 0,11 0,40 0,35 0,01

Wbadaniachpostawionorównieżpytanie,czywystępująróżnicewczęstotliwo-ścistosowaniastrategiiradzeniasobiezestresemzewzględunawystępowanielubniecechosobowościtypuDwgrupiekobietbezdomnych.Okazałosię,żeukobietbezdomnychwystępowanie cech osobowości typuD różnicuje je podwzględemwyborustrategiiradzeniasobiezestresem,jakąjestakceptacja(tabela9).KobietybezdomnecechującesięosobowościąD(obawymiarymiałypowyżej10punktów)istotnierzadziejstosujątęstrategię.

178

Tabela9.

Różnicewwyborzestrategiiradzeniasobiezestresemprzezbezdomnekobietyzewzględunawystę-powanielubniecechosobowościtypuD

Strategie radzenia sobie ze stresem

Typ nie Dn=14

Typ Dn=45 Test

statystyczny pM SD M SD

Aktywne radzenie sobie 1,79 0,58 1,64 0,72 0,67 0,506

Planowanie 1,32 0,95 1,77 0,64 -2,00 0,050

Pozytywne przewartościowanie 1,61 0,74 1,60 0,73 0,03 0,975

Akceptacja 2,21 0,54 1,77 0,54 2,71 0,009

Poczucie humoru 0,96 0,89 0,84 0,64 0,56 0,579

Zwrot ku religii 0,93 0,90 1,16 0,88 -0,84 0,404

Poszukiwanie wsparcia emocjonalnego 1,32 0,91 1,64 0,78 -1,30 0,199

Poszukiwanie wsparcia instrumentalnego 1,36 1,05 1,73 0,64 -1,17* 0,243

Zajmowanie się czymś innym 1,54 0,69 1,50 0,78 0,15 0,878

Zaprzeczanie 1,21 0,70 1,61 0,74 -1,78 0,081

Wyładowanie 1,46 0,93 1,51 0,78 -0,19 0,852

Zażywanie substancji 1,14 1,13 0,61 0,58 1,32* 0,187

Zaprzestanie działań 1,32 0,82 1,42 0,80 -0,41 0,685

Obwinianie siebie 1,82 0,80 1,58 0,72 1,07 0,287

*wynikitestunieparametrycznegoUManna-Whitneya;pozostałetowynikitestut-Studenta

Wniniejszychbadaniachsprawdzanorównież,czywystępujezwiązekmiędzydługościąbezdomnościastosowanymistrategiamiradzeniasobiezestresem.Zwią-zek istotny statystycznie potwierdzono w grupie kobiet bezdomnych dla pięciustrategii:aktywneradzeniesobie,planowanie,zaprzeczanie,stosowaniesubstancjiizaprzestaniedziałań.Dladwóchpierwszychstrategiitenzwiązekbyłujemny,nato-miastdlatrzechpozostałych–dodatni(tabela10).Imdłużejpozostająbezdomnymi,tymrzadziejstosująaktywneradzeniesobie,planowanie,aczęściejzaprzeczanie,stosowaniesubstancjiizaprzestaniedziałańwsytuacjachtrudnych.

179

Tabela10.

Związekmiędzydługościąbezdomnościastosowanymistrategiamiradzeniasobiezestresem

Czas bezdomności i Strategie radzenia sobie R-Spearman p

Aktywne radzenie sobie -0,27 0,001

Planowanie -0,29 0,001

Pozytywne przewartościowanie - 0,30 0,740

Akceptacja 0,01 0,920

Poczucie humoru - 0,03 0,780

Zwrot ku religii - 0,16 0,110

Poszukiwanie wsparcia emocjonalnego - 0,13 0,170

Poszukiwanie wsparcie instrumentalnego - 0,07 0,440

Zajmowanie się czymś innym - 0,16 0,090

Zaprzeczanie 0,26 0,010

Wyładowanie 0,05 0,570

Stosowanie substancji 0,24 0,010

Zaprzestanie działania 0,35 0,001

Obwinianie siebie 0,11 0,23

Dyskusja wyników

Wbadanejgrupiekobietybezdomneróżniąsięnapoziomieistotnymstatystycz-nieodkobietmieszkającychwdomachwzakresiewystępowaniaosobowościtypuDorazjednejzjejskładowych,jakąjestnegatywnaemocjonalność.Oznaczato,żewporównaniuzkobietami,któremajądachnadgłową,kobietybezdomnecharak-teryzują sięwiększą tendencją do zamartwiania się i życiawnapięciu, odczuwa-nianegatywnychemocjiorazniższegopoczuciasatysfakcjizwłasnegożycia.Jakzostałopowiedzianewcześniej,bezdomnośćjestsytuacjątrudną,uniemożliwiającąnormalnąegzystencjęizaspokajaniepodstawowychpotrzebżyciowych,cozkoleiwzbudzawielenegatywnychemocjiimożebudzićniepokój,potęgowanytakżesa-mymstylemżyciabezdomnych.

180

Uzyskanywynikjestzgodnyzwynikamiprezentowanymiwliteraturzeiobser-wacjążyciabezdomnychkobiet,któreczęstoniewiedzą,jakbędziewyglądałichkolejnydzieńiczybędąmiałycojeść.StanisławaSteuden(2002)podkreśla,żebez-domniczęstoniemająplanunaprzyszłość,aichdziałaniasprowadzająsiędoza-spokojeniapodstawowychżyciowychpotrzeb.Takinegatywnystanemocjonalnymożewiązaćsięzwarunkamiżyciatychkobiet,gdyż–mieszkającwschronisku–sązmuszonedodzieleniapokojuzobcymiosobami,majątrudnościzzachowa-niemprywatności i intymności.Taki styl życia sprawia, że bezdomni czują sięzagubieniimająpoczucie,żeżyciewymykasięimspodkontroli(Steuden,2002).

Pesymistyczne nastawienie do rzeczywistości i tendencja do bycia nieszczę-śliwąwynikaćmogą także zwcześniejszychdoświadczeń życiowychbadanychkobiet.To, że aktualnie te kobiety są bezdomne, często spowodowane jest kry-zysem bądź trudną sytuacją z przeszłości, np.: problemami finansowymi, uza-leżnieniem czy problemamimałżeńskimi. Dodatkowo takie nastawieniemożnatłumaczyćstosowaniemjednegozesposobówradzeniasobieznegatywnymiemo-cjami, jakim jest utrwalanie poczucia krzywdy (Błażej, Bartosz, 1995).Niższypoziomsatysfakcji zżyciakobietbezdomnychmożewynikaćzarównozobiek-tywnychwskaźnikówodnoszącychsiędonormzdrowotnychispołecznych, jakrównieżzsubiektywnejocenywłasnegożyciadokonywanejprzezbadanekobiety(Chwaszcz,2008;Basińskaiwsp.,2104)

Wbadaniustrategiiradzeniasobiezestresemprzezbezdomnekobiety,okazałosię,żerzadziejniżkobietymieszkającewdomachstosująaktywneradzeniesobie,planowanieizwrotkureligii,natomiastczęściejzaprzestajądziałańzaradczych.Możnaprzypuszczać,żekobietybezdomne,którerzadziejstosująaktywneradze-niesobiezestresem,gorzejadaptująsiędosytuacjistresowych,czegopotwierdze-niemmożebyćrównieżczęstszewybieraniestrategiiunikowychpolegającychnazaprzestaniudziałań.Bezdomnerzadziejteżplanują(czyliwybierająiorganizują)działania,którenależypodjąćwkonkretnej sytuacji.Planowanie jestzłożonymprocesem poznawczym (Nęcka, Orzechowski, Szymura, 2006), wymagającymdośćwysokich zasobów intelektualnych. Pamiętać należy, że blisko połowaba-danychkobietbezdomnychmiaławykształceniepodstawowe,copośredniomożesugerowaćichniższezasobyintelektualne.

181

Zaprzestanie działań można powiązać z obserwowanym u bezdomnych zjawi-skiemwyuczonejbezradności,poczuciembrakumożliwościwpływunawłasneżycie,przekonaniem,żenicniejestzależneodnichsamychorazprzypadkowymżyciowymplanem(Steuden,2002).Dodatkowokobietybezdomnekoncentrująsięnaprzetrwa-niu,ażyciewedługzasady„tuiteraz”ograniczaimperspektywicznemyślenie.Kon-centrującsięnazaspokajaniupodstawowychpotrzeb,oczekujągratyfikacjiodrazuiniesązdolnedojejodroczenia(Chwaszcz,2008).Bezdomnymczęstobrakujerów-nieżmotywacjidopodejmowaniadziałania.

Rozważając kwestię rzadszego wyboru strategii radzenia sobie polegającej nazwrociekureligii,pamiętaćnależy,żerozwójduchowyzgodniezteoriąpotrzebMa-slowajestpotrzebąwyższegorzędu,którabędziemogłabyćzaspokojonapodwarunkiemzaspokojeniapotrzebniższegorzędu(Maslow,2013).Jeśliubezdomnychkobietdochodzidoniezaspokojeniapodstawowychpotrzebfizjologicznychczypotrzebstabilizacji(bez-pieczeństwa)należącychdopotrzebniższegorzędu,ciężkomówićotym,żebydoświad-czałypotrzebduchowych,mającychpomócimradzićsobiezsytuacjamistresowymi.

Wykazanyw niniejszych badaniach brak związkumiędzy osobowością typuDawybieranymistrategiamiradzeniasobiezestresemtłumaczyćmożnafaktem,żewy-bieranastrategiaradzeniasobiejestwypadkowąwieluzmiennych,takichjak:rodzajsytuacji,wiek,płeć,wykształcenie,stanpsychofizyczny,anie tylkocechosobowo-ści (Wrześniewski,2000).Ponadtouzyskanywynikmoże sugerowaćusztywnieniewradzeniusobie.Nieważne,jaksięczująicodziejesięwokół–zawszepostępująwpodobnysposób.

Występowanie cechosobowości typuDokazało się różnicowaćbadanekobietywzakresiejednejstrategiiradzeniasobiezestresem,jakąjestakceptacja.Rozumianajestonajakoprzyjęciezaistniałejsytuacjiorazpróbazaadaptowaniasiędoniej.Moż-liwe,żeczęsteprzeżywanieemocjinegatywnych,nieodreagowywanieich,trudnościwrelacjachinterpersonalnychwzmagająpoczuciewyizolowania,którewpołączeniuztrudnąsytuacjąmaterialno-bytowątrudnozaakceptować.

Okazałosię,żeimdłużejkobietypozostająbezdomne,tymrzadziejradząsobiezestresempoprzezaktywneradzeniesobieiplanowanie,aczęściejpoprzezzaprzeczaniesytuacjitrudnej,sięganiepośrodkipsychoaktywneizaprzestaniedziałań.Otrzymanywynikmożnatłumaczyćtym,żeimdłuższyokresbezdomności,tymdłuższyczas

182

deprywacjiwielupotrzeb,dążeń,pragnień,tymmniejszamotywacjaichęćpodjęciawysiłkudozmianysytuacjilubchociażbyjejplanowania.

Chwaszcz(2008),opierającsięnakoncepcjisytuacjistresowejZofiiRatajczak,wyjaśniatrwaniewbezdomnościwnastępującysposób:wsytuacji,kiedyczłowiektracidom, stajewobliczunadmiernegowysiłkuwywołanegoobiektywną trudno-ścią (utratadomu) i zostajeobciążonyzbytdużymnasileniemstresuzwiązanegozarównozsamąsytuacją,jakrównieżzbrakiemmożliwościsprostaniatejsytuacji.DrugieprawoYerkesa-Dodsonagłosi,żezbytwysokipoziompobudzeniazaburzawykonaniedziałańwsytuacjachzłożonychitrudnych.Imdłużejkobietapozostajewsytuacjibezdomności,którąuznajesięzasytuacjętrudną,tymrzadziejplanujeipodejmujejakiekolwiekdziałania,byswojąsytuacjęzmienić.

Sięganiepośrodkipsychoaktywnemożnatłumaczyćtym,żejeślijednostkamawzględnietrwałeiogólnedeficytywumiejętnościachradzeniasobiezsytuacjamistresowymi, toprawdopodobieństwouwikłaniasięwzachowanianałogoweiuza-leżnienia,jakosposobyradzeniasobie,jestwysokie(Abrams,Niaura,1987).Wartpodkreśleniajestfakt,żesięganiepośrodkipsychoaktywnewsytuacjachtrudnychprzezbadanekobiety jestniejednoznaczne.Wankiecie,którąwypełniałykobietybezdomnepojawiłysiębezpośredniepytaniaosięganiepoalkoholczynarkotykiitylkosporadyczniekobietysiędotegoprzyznawały.WkwestionariuszuMini-Co-pe,gdziezadaniepolegałonazaznaczeniunaskaliczęstotliwościtakichzachowań,więcejkobietprzyznawałosiędowyborutakichstrategii.

Analizującfunkcjonowaniespołecznebezdomnychkobiet,wartozwrócićuwagę,żewiększośćznichdeklarujeutrzymywanierelacjizrodziną.Możliwejednak,żeodczuwałychęćaprobatyspołecznejifikcyjniepodawałyfaktutrzymywaniatychrelacji,ponieważ–jakzauważaChwaszcz(2008)–bezdomniwwiększości,zróż-nychpowodów,nieutrzymująkontaktówzczłonkamirodziny.

Aplikacja wyników do praktyki w pracy z bezdomnymi

WPolsce traktowanie bezdomności jako kwestii społecznej nie jest do końcazasadne z powodu braku całościowego statystycznego ujęcia zjawiska, które do-

183

precyzowałobyzarównozakres, jakicharakterorazewentualnesposobyprzeciw-działania jego konsekwencjom (Oliwa-Ciesielska, 2004).Dotychczasowy systempomocybezdomnymwPolscepodtrzymuje,aczasemnawetpogłębia,negatywnystanizolacjispołecznejbezdomnych.Mimofunkcjonowaniawieluróżnychinstytu-cjipomocybezdomnymniepowstał jedenkompleksowyprojektpozwalającycał-kowiciezaradzićproblemowibezdomności.Wpomocybezdomnymczasemmoż-nadostrzecsprzecznerozwiązania,chociażbywregulacjachprawnych:możliwośćeksmisji„naulicę”orazzakazkoczowniczegotrybużyciawmiejscachpublicznych(Oliwa-Ciesielska,2004).Towszystkosprawia,żepomocbezdomnymniejestpo-mocącelowaną i dostosowanądokonkretnej osoby.Zasadnewydaje się przepro-wadzenie szczegółowychdiagnozzarówno samejosobybezdomnej, jejosobowo-ściorazmożliwościradzeniasobiewcodziennymżyciu, jakrównieżśrodowiska,wktórymonafunkcjonuje.Tylkoszczegółowaanalizatychczynnikówpozwolinaskuteczneplanowaniepomocyosobomdoświadczającymbezdomności.Uzyskanewniniejszymopracowaniuwynikiwartowykorzystaćdopraktycznejpracyzko-bietamibezdomnymi, ucząc je nowychpostawczy zachowań.Strategie radzeniasobiezestresemstosowaneprzezbezdomnenajednymetapiemogąokazaćsięnie-przydatne,niemożliwedowykorzystanialubnawetszkodliwenaetapiekolejnym,aoelastycznościradzeniasobiewdużejmierzedecydujeróżnorodnyrepertuarstra-tegiizaradczychorazumiejętnewykorzystanieichdokonkretnejsytuacji.Zgodniezpowyższymwskazanebyłobyorganizowanie tymkobietomspotkańpsychoedu-kacyjnych.Częśćkobietwartobyłobyobjąćprofesjonalnąpomocąpsychologiczno--psychoterapeutycznądostosowanądopotrzebkonkretnejkobiety.

Wnioski

1. Bezdomnekobietyczęściejniżkobietymieszkającewdomachcharakteryzu-jąsięosobowościątypuDorazjejskładową–negatywnąemocjonalnością.

2. Kobietybezdomnerzadziejniżkobietymieszkającewdomachstosująstra-tegie radzenia sobie polegające na aktywnym radzeniu sobie, planowaniui zwrocie ku religii.

184

3. Kobietybezdomneczęściejniżmieszkającewdomachzaprzestajądziałańw trudnej sytuacji.

4. Nie potwierdzono związkumiędzy osobowością typuD i jej składowymia wybieranymi strategiami radzenia sobie przez bezdomne kobiety.

5. KobietybezdomnecharakteryzującesięosobowościątypuDrzadziejniżko-biety„nie–D”wybierająstrategięradzeniasobiezestresempolegającąnaakceptacji,czyliprzyjęciuzaistniałej sytuacji ipróbachzaadaptowaniasiędo niej.

6. Imdłużejkobietypozostająbezdomne,tymrzadziejradząsobiezestresempoprzezaktywneradzeniesobieiplanowanie,aczęściejradząsobiepoprzezzaprzeczaniesytuacjitrudnej,sięganiepośrodkipsychoaktywneizaprzesta-niedziałań.

Bibliografia

Abucewicz-Szcześniak,M.(2001).Bezdomnośćwewspółczesnejliteraturzeprzed-miotu. Polityka Społeczna, 1, 16-19.

Abrams,D.B.,Niaura,R.S.(1987).Sociallearningtheoryofalcoholuseandabuse.W:H.Blane,K.Leonard(red.),Psychological theories of drinking and alcoholism (s.131-178).NewYork:GuilfordPress.

Bartkowiak,G.(2009).Człowiek w pracy. Od stresu do sukcesu w organizacji. War-szawa:PolskieWydawnictwoEkonomiczne.

Bartosz,B.,Błażej,E.(1995).O doświadczaniu bezdomności.Warszawa:Wydaw-nictwoNaukoweSCHOLAR.

Basińska,M.A.,Kasprzak,A.(2012).Związekmiędzystrategiamiradzeniasobiezestresemaakceptacjąchorobywgrupieosóbchorychnałuszczycę.Przegląd Dermatologiczny,99(6),692-700.

Basińska,M.A.,Sucharska-Daraż,A.,Wolszczak,K. (2014).Satysfakcja z życiaosóbbezdomnych W:M.A.Basińska(red.),Osoby bezdomne. Psycho-logiczne aspekty ich funkcjonowania (s.143-159).Bydgoszcz:Funda-cja Salvus.

185

Carver, C.S., Scheier,M.F.,Weintraub, J.K. (1989).Assessing coping strategies:a theoretically based approach. Journal of Personality and Social Psy-chology, 56, 267-283.

Chrapkowksa-Zielińska,A. (1996).PomocBezdomnym.Opieka – Wychowanie – Terapia, 3, 37-40.

Chwaszcz,J.(2008).Osobowościowe i społeczne wyznaczniki funkcjonowania bez-domnych mężczyzn,Lublin:TowarzystwoNaukoweKUL.

Denollet,J.,VanHeck,G.(2001).Psychologicalriskfactorsinheartdisease.WhattypeDis(not)about. Journal of Psychosomatic Research, 51, 465-468.

Dolińska-Zygmunt,G. (2001).Behawioralnewyznaczniki zdrowia – zachowaniazdrowotne. W: G. Dolińska-Zygmunt (red.), Podstawy psychologii zdrowia. (s. 33-70),Wrocław:WydawnictwoUniwersytetuWrocław-skiego.

Duracz-Walczak,A.(2002).OujednoliceniepojęćdotyczącychbezdomnościwPol-sce.W:A.Duracz-Walczak(red.),Wkręgu problematyki bezdomności polskiej (s. 20-23).Warszawa,Gdańsk:StowarzyszeniePomocyBez-domnym.

Heszen-Niejodek, I. (2000).Teoria stresu psychologicznego i radzenia sobie.W:J. Strelau (red.), Psychologia. Podręcznik akademicki (s. 465-492).Gdańsk:GdańskieWydawnictwoPsychologiczne.

Hobfoll, S.E. (2006), Stres, kultura i społeczność. Psychologia i filozofia stresu, Gdańsk:GdańskieWydawnictwoPsychologiczne.

Juczyński,Z.,Ogińska-Bulik,N.(2009).Narzędzia pomiaru stresu i radzenia sobie ze stresem.Warszawa:PracowniaTestówPsychologicznych.

Lazarus, R.S., Folkman, S. (1984). Stress, appraisal and cooping. New York:Sprienger

Makowska,H.,Poprawa,R.(2001).Radzeniesobiezestresemwprocesiebudo-waniazdrowia.W:G.Dolińska-Zygmunt(red.),Podstawy psycholo-gii zdrowia (s.71-102).Wrocław:WydawnictwoUniwersytetuWro-cławskiego.

Maslow,A.(2013).Motywacja i osobowość.Warszawa:PWN.Matejek,J.,Zdebska,E.(2011).StrategiamiastaKrakowawprofilaktycebezdom-

186

ności.W:M.Sieńczyk,B.Aniszczyk(red.),Idea św. Brata Alberta we współczesnej pomocy osobom bezdomnym (s.145-164).Wrocław:To-warzystwoPomocyim.Św.BrataAlberta.

MinisterstwoGospodarki,PracyiPolitykiSpołecznej,(2002).Kwestia Bezdomno-ści w programie działania MGPiPS w latach 1994-2001, raport wstęp-ny. Warszawa.

Moos,R.H.,Schaefer, J.A. (1993).Coping resources andprocesses:Current con-ceptsandmeasures.W:L.Goldberger,S.Breznitz(red),Handbook of stress: Theoretical and clinical aspects (s.234-257).NewYork:FreePress .

Ogińska-Bulik,N.(2009).Osobowość typu D. Teoria i badania.Łódź:Wydawnic-twoWyższejSzkołyHumanistyczno-EkonomicznejwŁodzi.

Ogińska-Bulik, N., Juczyński, Z.(2010).Osobowość, stres a zdrowie.Warszawa:Difin.

Oliwa-Ciesielska,M.(2004).Piętno nieprzypisania. Studium o wyizolowaniu spo-łecznym bezdomnych.Poznań:WydawnictwoNaukoweUAM.

Pawłowska,R,Jundziłł,E.(2000).Pedagogika człowieka samotnego.Gdańsk:Wy-dawnictwoUczelnianeGdańskiejWyższejSzkołyHumanistycznej.

Pospieszyl,I.(2008).Patologie społeczne.Warszawa:WydawnictwoNaukowePWN.Przymeński,A.(1997).GeografiaiskalazjawiskabezdomnościwPolsce.Roczniki

Naukowe Caritas, 1. 29-56.Reykowski,J. (1966),Funkcjonowanie osobowości w warunkach stresu psycholo-

gicznego,Warszawa:PWN.Selye,H.(1978),Stres okiełznany,Warszawa:PaństwowyInstytutWydawniczy.Słysz,A.(2004),Refleksyjność,proaktywneradzeniesobiezestresemżyciowym

azdrowie,W:Ł.Kaczmarek,H.Sęk.(red.),W stronę psychologii pozy-tywnej(s.31-48).Poznań:BoguckiWydawnictwoNaukowe.

Steuden,S.(2002),Zpsychologicznejproblematykizdrowiaichoroby.W:P.Oleś,S.Steuden,J.Toczołowski(red.),Jak świata mniej widzę. Zaburzenia widzenia a jakość życia (s.27-35).Lublin:TNKUL.

Tomaszewski,T.(1984),Ślady i wzorce.Warszawa:WydawnictwaSzkolneiPeda-gogiczne.

187

Widerszal-Bazyl,M.(2002).Strespsychospołecznywpracy–pojęcie,źródłaikon-sekwencje,różniceindywidualne,prewencja.W:D.Koradecka(red.),Nauka o pracy – bezpieczeństwo, higiena, ergonomia (t.5).Warszawa:CIOP.

Wielka EncyklopediaPWN(2001).Warszawa:WydawnictwoNaukowePWN.Wrześniewski,K.(2000).Styleastrategieradzeniasobiezestresem.Problemypo-

miaru.W:I.Heszen-Niejodek,Z.Ratajczak(red.),Człowiek w sytuacji stresu(s.44-64).Katowice:WydawnictwoUniwersytetuŚląskiego.

Streszczenie

Wprowadzenie. Strategie radzenia sobie ze stresem traktowane są jako po-znawczo-behawioralnedziałaniapodejmowanewcelusprostaniawewnętrznymi/lubzewnętrznymwymaganiomocenianymjakoobciążającealboprzekraczającemożliwościjednostkiistanowiąelementprocesuradzeniasobie.Wybórstrategiiwiąże sięz typemosobowościorazokolicznościami iwłaściwościamidanej sy-tuacjistresowej.Jednąztakichsytuacjijestbezdomność.Bezdomnośćwiążesięzwycofaniem,poczuciembrakusensużycia,niskąsatysfakcjązżycia,trudnościa-miwkompensacjipotrzeb, lękiem,obniżonymsamopoczuciem,poczuciemniż-szościczynegatywnymobrazemsiebie.Tendencjadosilnegoprzeżywaniategoszerokiego spektrum negatywnych emocji przy jednoczesnym powstrzymywaniu sięodichwyrażaniaskładasięnatyposobowościstresowej(osobowośćtypuD).

Celbadań.Celempodjętychbadańbyłoustaleniezwiązkumiędzyosobowo-ściątypuDastosowanymistrategiamiradzeniasobiezestresemprzezbezdom-ne kobiety.

Materiałimetoda.Badaniamiobjętogrupę59kobietbezdomnychprzebywają-cychwschroniskachwojewództwakujawsko-pomorskiego.Zastosowanoankietęosobową,KwestionariuszMini-COPECarveraorazskalęDs-14Denolleta.

Wyniki.BadanebezdomnekobietyczęściejniżkobietymieszkającewdomachcharakteryzująsięosobowościątypuDorazjejskładową–negatywnąemocjonal-nością.Kobietybezdomnerzadziejniżkobietydomnestosująnastępującestrate-

188

gie radzenia sobie: aktywne radzenie sobie,planowanie i zwrotku religii, nato-miastczęściejniżdomnezaprzestajądziałańwtrudnejsytuacji.NiepotwierdzonozwiązkumiędzyosobowościątypuDijejskładowymiawybieranymistrategiamiradzenia sobie ze stresem przez bezdomne kobiety.

Wnioski.W badanej grupie niewykazano związkumiędzy osobowością typuDastrategiamiradzeniasobiezestresem.Wartozwrócićuwagęnainnezmiennewpływającenaprocesradzeniasobieprzezbezdomnekobiety.

Słowa kluczowe: bezdomność,stres,radzeniesobiezestresem,osobowośćtypuD

Type D personality and coping with stress among homeless women

Abstract

Introduction:Copingwith stress strategies are treated as cognitive behavioralactivities to correspond with internal and external requirements regarded as aggrava-ting or exceeding individual capabilities and is a part of the process of coping. Stra-tegy selection is connected with the type of personality, situation characteristics and circumstances. One of these situations is homelessness. Homelessness is associated withwithdrawal,lackofmeaningoflife,lowlifesatisfaction,difficultywithneedscompensation, fear, decreased well-being, sense of inferiority or negative self-image. Jointtendencytoexperiencewidespectrumofstrongnegativeemotionsandtoinhi-bitself-expressioncreatesstresspersonalitytype(TypeDpersonality).

Objective:TheaimofthestudywastodeterminerelationshipbetweenTypeDpersonality and coping with stress strategies by homeless women.

MaterialsandMethods:Thestudyinvolvedagroupof59homelesswomenstay-inginwomen’ssheltersofKuyavian-PomeranianVoivodeship.Fewassessmentto-olswereusedtothestudy:personalsurvey,Mini-COPEQuestionnairebyCarver,Ds-14 Scale by Denollet.

189

Results: Type D personality and its negative emotionality occurs more oftenamong homeless women than among women having home. Homeless women more rarely thanwomenwith home use following strategies of coping: active coping,planning and return to religion. Whereas homeless women more often discontinue actionsindifficultsituationincomparisontowomenthathaveahome.ThereisnoconnectionbetweenTypeDpersonalityanditscomponentsandtheselectionofco-ping with stress strategy by homeless women.

Conclusions:TherewasnosignificantrelationshipbetweenTypeDpersonalityand coping with stress strategies among homeless women. It would be worthwhile totakenoteofothervariablesinfluencingtheprocessofcopingbyhomelesswomen.

Key words:homeless,stress,copingwithstress,TypeDpersonality

Anna Sucharska-Daraż7

Uniwersytet Kazimierza Wielkiego w Bydgoszczy

Kryzys w wartościowaniu

a postawy życiowe bezdomnych kobiet

Wprowadzenie

Wartości są jednym z najważniejszych czynników regulujących postępowanieposzczególnychjednostekorazcałychzbiorowościludzkich(Gasiul,1993).Choćleżąoneupodstawdziałaniaczłowieka,niesąstrukturamiabsolutniestałymiimogąulegać zmianie podwpływem czynników psychospołecznych i kulturowych (Za-lewski,1979).Problemzustaleniemtego,cocenneigodnerealizacjiorazzagubie-niewświeciewartościprowadzidokryzysuwwartościowaniu(Śliwak,Zarzycka,2011).

Wostatnichlatachwspołeczeństwiepolskimcorazsilniejujawniasięproblembezdomności,awpolskiejliteraturzepsychologicznejistniejeznaczącydeficytpu-blikacjinatentemat(Chwaszcz,2008;Pawlik,2012),coszczególniedotyczybez-domnościkobiet.Doniesieniazbadańnagrunciepsychologiipokazują,żekryzysywartościłącząsięzpoważnymiproblemamiosobowościowymi,sąprzewlekłeinieznajdująszybkich rozwiązań(Oleś,1994).Wkonsekwencjiprowadządozmianypostawizachowańosóbnimidotkniętych.Badaniapokazują,żepostawyżycioweukształtowanedrogąosobistychdoświadczeńmająwpływnaokreślonezachowa-nia,asiła tegozwiązku jestzmienna izależyodsamejpostawyorazodsytuacji,wktórejdoowegozachowaniadochodzi(Wojciszke,2007).Wynikibadańprezento-

7 Adresdokorespondencji:mgrAnnaSucharska-Daraż,awd@onet.eu

192

wanewliteraturzeprzedmiotuwskazują,żekumulacjatrudnychproblemówżycio-wych, charakterystyczna dla ludzi bezdomnych, determinuje zachowania i postawy charakterystycznedlafunkcjonowaniaczłowiekawsytuacjitrudnej.Pozostawanieprzezdłuższyczaswsytuacjibezdomnościprowadzidozałamaniapsychicznego,braku realizacji szeregu potrzeb społecznych, zaniku sytemuwartości, utraty po-czuciasensutego,cosięrobi,awkonsekwencjidobrakupoczuciasensuwłasnegożycia(Białas,2003).

Powyższeprzesłanki teoretyczne stanowiłypunktwyjścia dobadańwłasnych,które mają charakter eksploracyjny i podejmują problematykę mało wyjaśnionąwpolskiejliteraturzepsychologicznej.Pominiętoaspektoddziaływańspołecznychwbezdomności,koncentrującsięwyłącznienaczynnikachpsychologicznych.

Wartości na przestrzeni czasów

Rozważania poświęcone wartościom towarzyszą filozofom od czasów staro-żytnych.Współczesnawiedza owartościachwyrosła na kanwie bogatych analiztegozagadnienia,dokonanychprzezwielkichmyślicielitamtychczasów.PierwszewzmiankiowartościachznajdujemyuHeraklitazEfezu,którywskazywał,żebrakwartościskazujeludzinadegradację.Sokratesmówiłodążeniudodobranajwyższe-go,jakimjestcnota(wartość).UPlatonanajwyższawartośćjednoczywsobiedobro,pięknoiprawdę.Arystotelestwierdził,żenajwyższymspośródwszystkichdóbrjestdobro samow sobie. Podzielił cnoty na dwie grupy, związane ze sferą poznaniai z życiempraktycznymczłowieka. Jakopierwszydokonał systematyzacjiwarto-ści.WfilozofiinowożytnejnauwagęzasługujefilozofiaKartezjusza,którygłosił,żenadrzędnąwartościądlaczłowiekajestrozum(Tatarkiewicz,1981).WfilozofiiKantanajwyższąwartościąjestdobrawola,któranigdynieobracasięwzło(Bobko,2007).Nawspółczesnerozumieniewartościwpływmiałytakżepoglądyprzedsta-wicielipsychologiihumanistycznejipersonalizmu.Najwyższąwartościąwnurciepsychologicznym jest człowiek wraz z jego potrzebami i pragnieniami. Persona-lizmtonurtfilozoficzny,wktórymwartośćnadrzędnąprzypisujesiępersonie,czyliosobie ludzkiej.Przedstawicielepersonalizmugłosilinadrzędnośćwartościosoby

193

ludzkiej wobec uwarunkowań społeczno-ekonomicznych oraz historycznych (za:Pawlik,2012).

Genezasłowawartośćpochodziodgreckiegowyrazuaksia. Terminwartośćjestrównieżzakorzenionyw łacińskimsłowievaleo, cooznacza ‘miećdosyć siłynacoś,znaczyćcoś’.Wtymrozumieniuwartościpociągająkusobieioddziałująnaczłowieka(Chudy,2008).

Wartośćdefiniowanajestjakocennośćczegokolwiekdlajednostki,dlapewnejgrupyludzilubdlakażdego(Rodziński,1989).Wartościwyznaczająkierunekdążeńczłowieka i sądrogowskazemdla jegodziałań.Wartości oddziałująna jednostkęinajejzachowanie(Kloska,2003).Światwartościjestważnączęściąkulturywja-kiejżyjeczłowiekistanowirzeczywistość,doktórejmusisięonodnieść(Dyczew-ski,2001).

Wartości w aspekcie psychologicznym

Psychologia jako nauka odnosi swe rozważania domechanizmów i praw rzą-dzącychpsychiką izachowaniamiczłowieka.Wramachtejdyscyplinynaukowejwartościdefiniowanesąnajczęściejjako:(a)subiektywneefektyoceniania,(b)su-biektywnekryteriawyborucelówdziałańiśrodkówichrealizacji,(c)obiektpożą-dań (Matusewicz,1975).Wujęciupsychologicznymwartości traktowane są rów-nieżjakoelementyświadomości,którereprezentująokreśloneprzekonania(Pawlik,2012).

Wartościwpływająnazachowanieczłowiekawsytuacji„tuiteraz”oraznajegoustosunkowaniesiędoprzyszłości(Oleś,Oleś,1981;Oleś,1989).Dlategozajmująważnemiejscenagrunciepsychologiiosobowości i sąodmiennie interpretowanewróżnychpodejściachpsychologicznych.Wperspektywiepsychoanalitycznejwar-tościprzejawiająsięwpostacinorm,wkontaktachinterpersonalnychiwprzekaziespołecznym(Oleś,Oleś,1981).Psychologiabehawiorystycznautożsamiawartośćzzaspokojeniempotrzeborganizmu,awartościąostateczną jest jegoprzetrwanie.Biologiczne właściwości człowieka wyznaczają tylko pewnąmożliwość ukierun-kowaniasięnawartości,natomiastwżadnejmierzeniewyznaczająonetreścitych

194

wartości(Gasiul,Bielecki,1992).Zperspektywypoznawczejwartośćjesttrwałymprzekonaniem o słuszności wybranego postępowania, jako bardziej pożądanegowkategoriachosobistychlubspołecznych(Rokeach,1973,za:Brzozowski,2007).WedługMiltona Rokeacha wartość znajduje swe odzwierciedlenie w postawachizachowaniu, towartościwpływająnapostawy,celeidziałania,anieodwrotnie.Wartościsąpierwotnąifundamentalnąpostawą(za:Czerniawska,1995).Perspek-tywahumanistycznaobejmujecałokształtludzkiegodoświadczenia,wewnętrznego(doznaniazmysłowe)izewnętrznego(refleksje)orazprzewidywanienastępstwzda-rzeńwświetleakceptowanychwartości.Żywyorganizm,abypoprawniefunkcjo-nować,musidokonywaćróżnychwyborów.Wybórdziałaniauwarunkowanywar-tościąobiektupojmowanyjestwaspekciepotrzebjednostki,awybórobiektudążeńświadczyo akceptowanychwartościach.Po zaspokojeniu podstawowychpotrzebaktywizująsiępotrzebywtórne i takkolejnodoosiągnięciapotrzebnajwyższychiwartościostatecznych,wpostacisamorealizacjiisamoaktualizacji(Maslow,1964,za:Matusewicz,1975).Wnurcieegzystencjalnymwartościsąpotrzebąiprzedmio-temdążeńludzkiegożycia.Ichrealizowaniedajeczłowiekowiwolność,poczucieodpowiedzialności,możliwośćwyboruimotywacjędopodejmowaniadecyzji.Dzię-kiwartościomosobadoświadczasamorealizacjiorazpodmiotowegobyciaistawa-niasię.Doświadczaniewartościhumanizujerelacjemiędzyludźmi,ukierunkowujedziałaniaczłowiekainadajeznaczeniejegoegzystencji(Popielski,1996).

Kryzys w wartościowaniu

Kryzyswwartościowaniu oznacza przedewszystkimniewystarczające ukształ-towanieiustabilizowanieindywidualnejhierarchiiwartości.Wrezultacieosobajestzagubionaiprzeżywakonflikty,niepotrafiokreślić,cojestdlaniejcenne(Śliwak,Zarzycka,2011).Kryzyswwartościowaniuzwiązanyjestzwystąpieniemspecyficz-nychtrudności lubzaburzeńwprocesiewartościowania,któremutowarzyszystanniepokoju(Oleś,1989).

Okryzysiesystemuwartościmówimywówczas,gdyosobędotykakryzyswpo-stacistanuzaburzonejrównowagi,wktórymzawodząmechanizmyradzeniasobie

195

i stan ten wymaga przeorganizowania siebie samego, relacji interpersonalnych tu-dzież innegospojrzenianaotaczającą rzeczywistość.Osobaprzeżywającakryzyswwartościowaniumapoczucie,że:(a)wartości,którepreferujeniesąwłaściwe,(b)wjejsystemiewartościwystępująsprzeczności,(c)zaszłyniepokojącejązmiany,osobaprzestajecenićokreślonewartości,przestajejerealizowaćiniewie,cojestdlaniejostatecznieważne.Zaakceptowanewcześniejwartościnie spełniają swejroli,przestająbyćwyznacznikiemdrogiżyciowej(Oleś,1994).

Znaczenie i powaga kryzysów wartości wynika z ich związku z centralnymistrukturamiosobowości,a tepełniązasadniczą rolęwzachowaniuczłowieka.Sąoneotyleniebezpieczne,żemogąprzebiegaćwformieutajonej,akonsekwencjetychkryzysówmogąbyćnieoczekiwanedlaotoczenia.Najpoważniejszekryzysydotycząwartościreligijnych,interpersonalnychietycznych(Allport,1968,za:Oleś,1994).Na trudności lub zaburzeniawwartościowaniu składają się: (a) trudnościw zakresie wartościowania i uporządkowania indywidualnego systemu wartościwhierarchię,(b)brakintegracjiprocesówpoznawczych,afektywnychimotywacyj-nychwwartościowaniu,(c)trudnościwocenieidokonywaniuwyborównapodsta-wiesystemuwartości,(d)poczucienierealizowaniawartości,(e)przewartościowa-nia(Oleś,1989).

Trudnościuporządkowaniaindywidualnegosystemuwartościwhierarchiędoty-cząniemożności określenia naczelnejwartościw całym systemie lubwystąpieniakonfliktumiędzywartościamigłównymi(Śliwak,Zarzycka,2011).

Proces wartościowania dotyczy sfery poznawczej, uczuciowej i motywacyjnej(Popielski,1996).Brakspójnościizgodnościwprzebieguprocesówlubjakiekolwiekzakłócenie,występującewwymienionych trzech sferach,prowadzidowywołaniakryzysu,np.osobadeklarujepewnewartości, równocześnienegatywnienanie re-agujeiwykazujebrakmotywacjidoichrealizowania.Niekiedyosobamamotywacjędorobieniaczegoś,alebrakujejejodpowiedniegorozumieniasytuacji(Oleś,1994).

Wyniki badań przytoczonew polskiej literaturze psychologicznej pokazują, żekryzysywartości łączą się z poważnymi problemami osobowościowymi: (a) brakuporządkowanejhierarchiiwartościwynikazbrakupoczucia sensużyciawmnie-maniuosobybadanej ibraku jejodpowiedzialnościzawłasneżycia, (b)poczuciezagubieniacenionychwartości iodchodzenieodnich jestwrelacjiodwrotniepro-

196

porcjonalnejdopoczuciawłasnejgodności,wynikającejzbrakuakceptacjiwłasnegosposobubyciainieprzyjaznychrelacjizinnymiosobami,(c)dezintegracjawartościjestnastępstwemzagubieniadystansudowłasnychproblemów ibrakusatysfakcjiz dotychczasowych osiągnięć, (d) poczucie nierealizowania wartości ma związekz buntemprzeciwkowłasnej egzystencjiwpostaci nieakceptowania śmierci, lękuinieakceptowaniemżycia(Masłowski,2007).

Psychologiczne ujęcie postawy

Postawawobecdowolnejosoby,przedmiotulubzdarzeniadefiniowanajestjakowzględnie stała skłonność do pozytywnego lub negatywnego ustosunkowania sięczłowiekadotychobiektów(Wojciszke,2007).Podstawowymiwłaściwościamipo-stawy są: (a) znak (pozytywny lub negatywny), (b) natężenie (większe lubmniej-sze)(Mądrzycki,1977).StanisławMika(1982)proponujetrójskładnikowądefinicjępostawy. Zakłada on, że postawę tworzą trzy komponenty: (a) emocjonalny – ro-zumianyjakouczuciowo-oceniającyskładnikpostawy,(b)poznawczy–rozumianyjakoprzekonaniaczłowiekanatematdanegoobiektu,(c)behawioralny–rozumianyjako tendencjadopozytywnych lubnegatywnychzachowańwstosunkudoobiek-tu.Komponenty teuruchamiająsięw trakciezajmowaniapostawwobecwartości,podejmowaniaokreślonychzachowańidziałańzgodnychzwewnętrznąmotywacją(Oliynichuk,Popielski,2008).

Postawyukształtowanedrogąosobistychdoświadczeńsąsilniejsze,pewniejszeimniejpodatnenazmianyniżpostawywykształconenabazieinformacjiprzekaza-nychprzezinneosoby(Wojciszke,2007).Postawysąwzględnietrwałe,wtymsensie,żeczęstoutrzymująsięprzezdłuższyczas,alemająrównieżtęwłaściwość,żepod-legajązmianie.Zmianapostawynieodłączniewiążesięzdysonansempoznawczym,rozumianymjakoniezgodnośćmiędzyconajmniejdwomaelementamipoznawczy-mi,doktórychzaliczanesąmyśli,uczuciaiprzekonania(Aronson,1997).Postawyważnedlaczłowiekacharakteryzująsięsilnymoporemnazmianę,bowiemzwiązanesązkoncepcjąwłasnejosobyiwyznawanymiwartościami(Boninger,Krosnick,Be-rent,1995,za:Wojciszke,2007).

197

Literaturapsychologicznadostarczawynikówbadańdotyczącychzmianpostawwwynikuoddziaływania nawartości (Blankenship,Wegener, 2012).Wbadaniachtychdokonanomanipulacjiwartościamiprzyużyciuprzekazówatakującychwspo-sóbpośredniibezpośredniowewartościiprzeanalizowano,jakitomiałowpływnazmianę postaw.Pośrednie ataki nawartości są bardziej efektywne niż użycie tegosamegoprzekazuwsposóbbezpośredni.Wpierwszymprzypadkunastępujezmianapostawy lub przynajmniej zubożenie postawy opartej na owych atakowanychwar-tościach.Wprzypadkubezpośredniegoatakunawartości,wktórychosadzona jestpostawa,wykazanojejzdolnośćdoodparciategoataku(Blankenship,Wegener,2012).Wsytuacjiprzeżywania sprzecznychodczućwkonfrontacji zpojedynczymiwarto-ściamilubichsystememjednostkadoświadczadysonansuegzystencjalnego.Jestonszczególniedotkliwywprzypadkurozdźwiękumiędzywartościamiakceptowanymiarealizowanymiorazmiędzypodmiotowoikulturowoprzyjmowanymiaspołecznieczyideologicznienarzucanymi(Popielski,1996).

Bezdomność i osoba bezdomna

Bezdomność jest towzględnie trwała sytuacja człowieka nieposiadającegodachu nad głową (Porowski, 1995). Bezdomność istniała od najdawniejszychczasówiróżnebyłyjejprzejawy,alewpolskiejrzeczywistościjestzjawiskiemstosunkowonowym.PrzeobrażeniaustrojowewPolsce,dokonanewlatach90.minionego wieku, zainicjowały rozwój tego zjawiska.W czasach socjalizmuproblembezdomnościwPolsceprzykrywanoopiekuńcząroląpaństwa,coprze-jawiałosiętzw.ukrytymbezrobociemiprzydziałemmieszkańlokatorskich(Pie-kut-Brodzka,2000;Przemeński,2001).

WedługSłownikajęzykapolskiego(1988),bezdomnyto„człowiek,niemają-cyswojegomieszkania;człowiek,któryopuściłwłasnemieszkanie;wygnaniec”.Bezdomnytoosobaniemającawłasnegomieszkanialubmającapredyspozycjedo lekceważenianormspołecznych,któraw imiępewnychwartościdokonaławyborutakiegostylużycia(Pisarska,1993,za:Chwaszcz,2008).

Analiza bezdomności z perspektywy psychologicznej wprowadza zaintere-

198

sowanychwobszarwieluniewiadomych,ponieważistniejedużydeficytbadańz zakresu tej problematyki.Narastający problem bezdomności, drobnymi kro-kamiwkradasięwsferęzainteresowańwspółczesnychbadaczyiwliteraturzepojawiają siępierwszepróbyanalizowaniaproblemuz tejperspektywy.Wro-zumieniu psychologicznym bezdomność jest tożsama z kryzysem egzystencjiosobyjejdoświadczającej.Kryzysegzystencjijestwynikiemzakłóceńwsferzespołeczno-psychologicznej. Osoba bezdomna pozbawiona jest środków, któresłużądozaspokojeniapodstawowychpotrzebidotykaproblemurozpaduwięzispołecznych (Pawlik-Popielarska, 2008).W analizie psychologicznej tego zja-wiskaakcentujesiędwarodzajeczynników:czynnikiwarunkującebezdomnośćiczynnikiuniemożliwiającewychodzeniezbezdomności.

Doczynnikówwarunkującychbezdomnośćnależą: (a) chorobapsychiczna,(b)cechy jednostkipredysponujące jądobyciabezdomnym,(c)wolnywybór.Interesującymelementemtejanalizywydająsiębadanianadcechamicharakteru,którychwystąpieniemożezwiększyćprawdopodobieństwobezdomności(Żołę-dowskiiwsp.,2010).

Psychologiczne funkcjonowanie osób bezdomnych dotyczy subiektywnychdoświadczeńbezdomności.Bezdomnośćibyciebezdomnymocenianejestprzezosoby,któredoświadczają tegoproblemu, jakobardzosmutne,bardzociężkieiniebezpieczne.Osobytedoświadczająnegatywnychemocjizwiązanychzbez-domnością, takich jak: alienacja,osamotnienie,brakpoczuciabezpieczeństwaibrakpozytywnychwięzizludźmi(Steuden,2003).

Negatywne emocje, które towarzyszą osobom bezdomnym, ujawniają sięwosamotnieniu,poczuciuwstyduipoczuciuniższości(Bartosz,Błażej,1995;Piekut-Brodzka,2000).Funkcjonowanieosóbbezdomnychnapłaszczyźniepsy-chologicznej objawia się specyficznympoczuciemwyizolowania i kompilacjąróżnorakich problemów jednostkowych, takich jak: choroba alkoholowa, syn-drombezdomnościczywyuczonabezradność.

Poczucie brakumożliwości wpływu na własne życie prowadzi do określo-nych konsekwencji w postaci deficytów: (a) poznawczych – przekonanie, żeniema takich sytuacji, któremogłyby być kontrolowane przez jednostkę, (b)motywacyjnych–obniżenie,bądźcałkowitąutratąmotywacjidodziałania,(c)

199

emocjonalnych–podpostaciąstanówapatii,lęku,depresji,poczucianiekompe-tencji,bezradnościiwrogości(Sęk,1993).

Osobybezdomneżyjąwpermanentnejsytuacji„tuiteraz”,wpoczuciugłę-bokiej deprywacji. Sytuacja ta w znacznym stopniu ogranicza, a nawet wyklucza perspektywiczne iabstrakcyjnemyślenie.Wkonsekwencjiprowadzidobrakuzawodowejaktywacji,pomimożeosobyteniemajązaspokojonychpodstawo-wych potrzeb egzystencjalnych.

Nierozliczonaprzeszłośćitowarzyszącejejpoczuciewiny,awkonsekwen-cjiwypaczonyobrazsamegosiebieizaniżonasamoocena,mogąprowadzićdo„zaklętegokręgu”,gdzienegatywnaocenawłasnychdokonańzprzeszłościde-terminujebrakpozytywnychdziałańzwiązanychzprzyszłością(Oliwa-Ciesiel-ska,2006).Rozpadsystemuwartościtokolejnezjawiskotowarzyszącebezdom-ności. Spowodowane ono jest pozostawaniem w klimacie bezwartościowości,bezpodmiotowościicałkowitejanonimowości,atoprowadzidodegradacjisys-temuwartościipoczuciawłasnejwartości.Funkcjonowanieosóbbezdomnychnawymiarachpoczuciewinyipoczuciekrzywdyprzyczyniasiędowystąpieniasytuacji brakumotywacji dopodejmowania jakichkolwiek zmianw ich życiu.Brak perspektywicznegomyślenia skutkuje przerażeniem namyśl o przyszło-ści. Powtarzanie w codziennym życiu tych samych schematów prowadzi dopoczuciabeznadziejnościibezsilności(Olech,2006).Trwaniewbezdomnościprzyczyniasiędoutratyumiejętnościodgrywaniarólspołecznych:zawodowychirodzinnych.Osobybezdomnenieutrzymująwięzianiznajbliższąrodziną,aninieutożsamiająsięzgrupąspołeczną,doktórejprzynależą,aichstosunekdoinnychbezdomnychczęstojestnegatywny(Bartosz,Błażej,1995).Wznacznejwiększościpozostająbezpracyzawodowej,awzwiązkuztymniemajążadnychśrodkówdożycia(Piekut-Brodzka,2000).Mająprzekonanie,żenicodnichniezależy,zanicnieodpowiadają,awszelka ichaktywnośćsłużybiologicznemuprzetrwaniu.

WostatnimdwudziestoleciuodczasuujawnieniasiębezdomnościwPolscezmieniasięstrukturawgrupieosóbbezdomnych.Wkolejnych latachwzrastaliczebnośćbezdomnychkobiet,zarównosamotnych,jakimatekzdziećmi,ana-wetcałychrodzin(Przemeński,2001).

200

Wświetleanalizbadańamerykańskich,bezdomnośćkobietprzybieraodmien-nąformęwkrajachuprzemysłowionych,ainnąwkrajach,wktórychdokonałysięprzeobrażeniagospodarcze.Kobietywkrajachpoprzeobrażeniachnapoty-kajądodatkowonainnągrupęproblemówniżichodpowiedniczkiwkrajachwy-sokouprzemysłowionych.Przejawiasiętowróżnicachprawnych,szczególnieprawadowłasnościiwdostępiedoedukacji.Kobietytenapotykająinnyrodzajproblemówwprzypadkuborykaniasięznadużywającymprzemocypartneremorazwprzypadkuniezdolnościdopracywynikającejzograniczeńfizycznychlubpsychicznych(Sikich,2008).

BadaniaprzeprowadzonenaFlorydziewśród230bezdomnychwskazują,żebezdomne kobiety z dziećmi utrzymywaływięcej kontaktów z rodziną,miaływyższy poziom poczucia własnej wartości i zewnętrzne umiejscowienie kon-trolizewzględunaotrzymywaneświadczeniawzwiązkuzopiekąnaddziećmi(Morris,1998).

Cel badań, problemy i hipotezy badawcze

Głównym celem podjętych badań było ustalenie związków między kryzy-semwwartościowaniu, a postawami życiowymi bezdomnych kobiet.Analizyprzeprowadzonowdwóchetapach:etapA,etapB.NaetapieAsprawdzono,czyfaktbyciabezdomnymróżnicujenasilenieanalizowanychcech.Natymetapiesformułowanoponiższepytaniebadawcze:

1a. Czy kobiety bezdomne różnią się istotnie od kobiet mieszkającychwdomachwnasileniu:(a)kryzysuwwartościowaniui(b)postawży-ciowych?

Odpowiedniodopytaniabadawczegopostawionohipotezębadawczą:H1a:Oczekuje się, że kobiety bezdomne mają bardziej nasilony kryzys

wwartościowaniuicechująsięmniejadaptacyjnymipostawamiżycio-wymi,niżkobietymieszkającewdomach.

Na etapie B badań sformułowano poniższe pytania badawcze: czy istniejezwiązekmiędzykryzysemwwartościowaniuapostawamiżyciowymibezdom-

201

nychkobietorazczytenzwiązekjestspecyficznyzewzględunaczastrwaniawbezdomności iwiekbadanychkobiet?Dogłównegoproblemubadawczegosformułowanoszczegółowepytaniabadawcze:

1b. Czyistniejezwiązekmiędzyczasemtrwaniabezdomnościapostawamiżyciowymibezdomnychkobiet?

2b. Czyistniejezwiązekmiędzywiekiemapostawamiżyciowymibezdomnychko-biet?

3b. Czyczastrwaniabezdomnościróżnicujezwiązekmiędzykryzysemwwar-tościowaniuapostawamiżyciowymibezdomnychkobiet?

4b. Czywiekbezdomnychkobietróżnicujezwiązekmiędzykryzysemwwarto-ściowaniuapostawamiżyciowymibezdomnychkobiet?

Odpowiednio do pytań badawczych postawiono hipotezy badawcze: głównąiszczegółowe:

Hipoteza główna:

Występujezwiązekmiędzykryzysemwwartościowaniuapostawamiżyciowy-mibezdomnychkobiet.Imbardziejnasilonemukryzysowiwwartościowaniubędąpodlegałybezdomnekobiety,tymmniejadaptacyjnebędąichpostawyżyciowe.Po-nadtozałożono,żezwiązektenjestspecyficznyzewzględunaczastrwaniawbez-domnościiwiekbadanychkobiet.

H1b: Występujezwiązekmiędzyczasemtrwaniabezdomności,apostawa-mi życiowymi bezdomnych kobiet.Oczekuje się, że imdłużej bez-domnekobietytrwająwbezdomności,tymmniejadaptacyjneposta-wyprezentują.

H2b: Występujezwiązekmiędzywiekiembezdomnychkobietapostawamiżyciowymi bezdomnych kobiet: starsze bezdomne kobiety będą pre-zentowałymniejadaptacyjnepostawyniżmłodszebezdomnekobiety.

H3b: Czastrwaniabezdomnościróżnicujezwiązekmiędzykryzysemwwar-tościowaniuapostawamiżyciowymibezdomnychkobietwnasileniupostaw dezadaptacyjnych.

202

H4b: Wiekbezdomnychkobietróżnicujezwiązekmiędzykryzysemwwar-tościowaniuapostawamiżyciowymibezdomnychkobietwtakisposób,że starszebezdomnekobietymająbardziej nasilonykryzyswwarto-ściowaniuwporównaniuzmłodszymibezdomnymikobietami.

Metody badawcze

Wceluweryfikacjipostawionychhipotezzastosowanotrzynarzędziabadawcze.Wywiad z osobą badanąmiał na celu zebranie informacji na temat: danych spo-łeczno-demograficznychirodzinnych,stanuzdrowia,historiibezdomności,pracyzarobkowej, aktualnej sytuacji osoby badanej, postawy osoby badanej wobec prze-szłościiprzyszłości.

KwestionariuszdoBadaniaKryzysuwWartościowaniu(KKW)autorstwaPio-traOlesiazostałskonstruowanyw1985rokunapodstawieopisukryzysuwproce-siewartościowania orazwyodrębnieniu jego objawówwzakresie różnych aspek-tówwartościowania(Oleś,1988).Punktemwyjściadoanalizdotyczącychkryzysuwwartościowaniubyłozagłębieniesięwproblematykęwartości iprocesuwarto-ściowania,wywodzącąsięzpsychologiihumanistycznej.

Wystąpieniespecyficznychtrudnościlubzaburzeńwprocesachoceniania,wy-bieraniairealizowaniawartościpołączonezestanemzwiększonegoniepokojuna-zywanejestkryzysemwwartościowaniu.Kwestionariuszskładasięzpięciuskal:

1. SkalaH–Trudnościuporządkowaniasystemuwartościwhierarchię–wy-sokiwynikwskazujenalicznewątpliwościdotyczącewartościżyciowych,trudność wybrania wartości głównej w życiu, trudność uporządkowaniawartościwhierarchięzpowodukonfliktuwartości.

2. SkalaZ–Poczuciezagubieniawartości–wysokiwynikwiążesięzpoczu-ciemzagubieniaiodchodzeniaodwartościorazichutraty.Skalatadotyczyrównieżzmianwsystemiewartościiprzewartościowań.

3. Skala D – Dezintegracja wartościowania – wynik wysoki oznacza małąmotywację do realizacjiwartości i celów.Rozbieżnośćmiędzywartościa-mi odczuwanymi, uznawanymi i motywacją do ich realizacji. Jednostka

203

nieczerpiesatysfakcjizposiadanegosystemuwartości,swepostępowaniespostrzegajakoprzypadkoweiwniewielkimstopniuzwiązanezsystememwartości.

4. SkalaR–Poczucienierealizowaniawartości–wysokiwynikwskazujenanasilonepoczucienierealizowaniauznawanychwartości,jednostkaoceniaswepostępowaniejakoniezgodnezsystememwartości.

KwestionariuszKKWskładasięz25itemów,któresąsformułowanewpostacipytań.Nakażdyitemsątrzyodpowiedzidowyboru:(a)prawda,(b)znakzapytania,(c) fałsz.Badanyma za zadanie udzielenie po jednej odpowiedzi na każde pyta-nie.Badaniastandaryzacyjneprowadzonebyłynagrupie219studentówróżnychkierunkówstudiów(115kobiet,104mężczyzn).Współczynnikrzetelnościwynosił0,899ibyłwystarczającowysoki,bykwestionariuszuznaćzarzetelny(Oleś,1988).

KwestionariuszPostawŻyciowych (KPŻ)autorstwaRyszardaKlamuta (2010)jestpolskąadaptacjąkwestionariuszaLifeAttitude Profile-Revised(LAP-R)autor-stwaGary’egoRekera(1992).Prezentowanenarzędziepowstałowoparciuozało-żeniapsychologiiegzystencjalnej.Kwestionariusztendajemożliwośćspojrzenianaegzystencjęczłowiekazperspektywyjednostkowychprzeżyćidoświadczeńorazumiejscawiaegzystencjalnedoświadczeniasensużyciawkategoriachpojęciapo-stawy.KwestionariuszPostawŻyciowychujmuje egzystencjalne funkcjonowanieczłowiekawukładzie sześciupostaw,podstawowychodniesieńegzystencjalnychdosiebieiżyciawogóle:

1. Cel(C)–określaposiadaniecelówżyciowych,misjiwżyciuorazpoczucieukierunkowanianaprzyszłość.Przekonanieowartościżycia.

2. Spójnośćwewnętrzna (SW) – określa rozumienie siebie i innych oraz życiawogólejakospójneilogiczniezintegrowane.Wskazujenajasnepoczucietoż-samości,poczucieuporządkowaniairozumienieegzystencjiorazświadomośćwłasnegomiejscawświecie.

3. Kontrolażycia(KŻ)–określapoziomspostrzeganiawolnościdopodejmowaniawszelkichżyciowychdecyzji,przyjmowaniaodpowiedzialnościorazwewnętrz-nejkontrolizdarzeńżyciowych.

4. Akceptacjaśmierci(AŚ)–opisujebraklękuwobecśmierciiakceptacjęśmiercijakonaturalnegoaspektużycia.

204

5. Pustkaegzystencjalne(PE)–określapoziomniedostatkusensuwżyciu,brakce-lówinudę,brakaktywnościnastawionejnarealizacjęważnychcelówżyciowych.

6. Poszukiwaniecelów(PC)–określapragnieniewyjściaznudyżycia,odrzucenieschematówżyciowych,poszukiwanienowychdoświadczeń,potrzebędziałaniaipodejmowanienowychwyzwań.

Pięć postaw określanych jest jako biegun pozytywny (cel, spójnośćwewnętrzna,akceptacjaśmierci,kontrolażyciaiposzukiwaniecelów),ajednaokreślanajest jakobiegunnegatywny(pustkaegzystencjalna).Prezentowanenarzędziezawierarównieżdwieskalezłożone:

1. Osobowysens(OS)–zbudowanyjestzdwóchskal:CeliSpójnośćwewnętrzna.Stworzonajakodokładnamiarapoczuciasensużycia.

2. Równowagapostawżyciowych(RPŻ)–określaocenęwłasnegożyciawkate-goriachpozytywnychdoświadczeń.Uwzględniastopień,wjakimzostałodkry-tyidoświadczonysensżycia.

KwestionariuszKPŻskładasięz48stwierdzeń.Badanyokreślastopień,wjakimsąoneprawdziwewodniesieniudojegowłasnejosoby.Odpowiedzisąumieszczonenasiedmiostopniowej skali Likerta. Badany ma za zadanie udzielenie po jednej odpowie-dzinakażdestwierdzenie.

Charakterystyka badanych osób

Dobórdogrupybezdomnychkobietbyłprzeprowadzonywedługkryteriumbez-domnościipłci.Osobybadanemusiałyspełniaćnastępującewarunki:

1. Osobybadanemusiałybyćkobietamibezdomnymi.2. Badanekobietywyrażałyświadomązgodęnaudziałwbadaniach.Równolegle do badań bezdomnych kobiet przeprowadzono badania grupy po-

równawczejkobietmieszkającychwdomach.Osobyzgrupyporównawczejmusiałyspełniaćnastępującewarunki:

1. Kobietymieszkającewdomachbyłydobieraneodpowiedniodokobietbez-domnychpodwzględemwieku(+/-3 lata),wykształcenia(+/-o jedensto-pień).

205

2. Niechorowałynachorobępsychiczną.3. Wyraziłyświadomązgodęnaudziałwbadaniu.Średni czas przebywania kobietw bezdomnościwynosił 3,55 lat.Minimalny

czasprzebywaniakobietwbezdomnościto0,10lat,amaksymalny17lat.Średniawiekuwszystkichbadanychkobietbezdomnychwynosiła45,77lat(SD=13,31).

Procedura badań

Badania były prowadzone indywidualnie wśród kobiet bezdomnych w Schro-niskudlaBezdomnychKobiet iMatkizDzieckiemwBydgoszczy,wToruńskimCentrumCaritas,wStowarzyszeniuMonar-MarkotwToruniuorazwDomuSamot-nejMatkiw Inowrocławiu.Uzyskano zgodę kierownictwawyżejwymienionychplacóweknaprzeprowadzeniebadań.Badaniabyłydobrowolneorazanonimowe.Osobombadanymudzielanoinformacjiwstępnejnatematceluiproblematykiba-dań.Badanierozpoczynanoodprzeprowadzeniawywiadu.Następniepoomówieniuinstrukcjipostępowaniaosobabadanawypełniałakwestionariusze.

Wyniki

Kryzyswwartościowaniu a postawy życiowew grupie bezdomnych i kobietmieszkającychwdomach

Analiza statystycznawykazała, żew zakresie postaw życiowych bezdomnośćversusdomnośćróżnicowałakobietynapoziomieistotnymstatystyczniepodwzglę-dem:celówżyciowych,pustkiegzystencjalnej,poszukiwaniacelów,spójnościwe-wnętrznej,osobowegosensu,równowagipostawżyciowych.Nieróżnicowałanato-miastbadanychgrupwkontroliżyciaiakceptacjiśmierci.

Badanegrupykobietróżniłysięnapoziomieistotnymstatystyczniepodwzglę-dem kryzysu w wartościowaniu w obszarze trudności uporządkowania systemuwartościwhierarchię,poczuciazagubieniawartości,dezintegracjiwartościowania,poczucianierealizowaniawartości(tabela1).

206

Tabela1.

Istotnośćróżnicmiędzykobietamibezdomnymiikobietamidomnymiwnasileniukryzysu wwartościowaniuipostawachżyciowych

Analizowane zmienne

Kobiety bezdomne Kobiety domnet Z popr p

M SD M SD

KPŻ C 30,23 7,88 35,62 10,02 -3,08 - 0,003

KPŻ SW 34,04 6,59 38,17 9,02 - -2,59 0,010

KPŻ KŻ 38,19 7,27 39,98 7,98 -1,21 - 0,230

KPŻ AŚ 33,57 8,58 30,30 8,73 1,94 - 0,055

KPŻ PE 36,36 6,11 27,74 7,29 6,60 - 0,000

KPŻ PC 36,13 5,90 33,43 7,13 2,12 - 0,036

KPŻ OS 64,26 13,07 73,79 18,49 - -2,59 0,010

KPŻ RPŻ 63,53 20,06 82,91 33,80 - -2,87 0,004

KKW Og. 23,98 9,51 15,34 11,34 - 4,02 0,000

KKW H 7,06 2,96 5,42 3,75 - 2,64 0,008

KKW Z 6,77 3,04 3,74 4,03 - 3,86 0,000

KKW D 5,68 3,28 2,92 3,16 - 4,28 0,000

KKW R 4,81 2,33 3,26 2,62 - 3,06 0,002

KPŻC–cel,KPŻSW–spójnośćwewnętrzna,KPŻKŻ–kontrolażycia,KPŻAŚ–akceptacjaśmierci,KPŻPE–pustkaegzystencjalna,KPŻPC–poszukiwaniecelów,KPŻOS–osobowysens,KPŻRPŻ–równowagapostawżyciowych,KKWOg.–kryzyswwartościowaniu,wynikogólny,KKWH–trudnośćuporządkowaniasystemuwartościwhierarchię,KKWZ–poczuciezagubieniawartości,KKWD–dezintegracjawartościowania,KKWR–poczucienierealizowaniawartości.

Związek między kryzysem w wartościowaniu a postawami życiowymi bezdomnych kobiet

Dlazbadaniazwiązkupomiędzykryzysemwwartościowaniuwyrażonymwwy-nikuogólnym,awyodrębnionymiwymiaramipostawżyciowychzastosowanotestkorelacjir-Pearsona.Analizastatystycznawykazała,żekryzyswwartościowaniu

207

korelujenegatywnienapoziomie istotnymstatystycznie zposiadaniemcelówży-ciowych, spójnościąwewnętrzną,pustkąegzystencjalną,osobowymsensem, rów-nowagąpostawżyciowych.Imwiększykryzyswwartościowaniuodczuwałybez-domnekobiety,tym:• miałymniejszeprzekonanieoposiadaniujasnychidobrzeokreślonychce-

lówżyciowych(korelacjawysoka),• mniejsze było ich przekonanie o sensowności ludzkiego życia (korelacja

przeciętna),• odczuwaływiększy brak ukierunkowania życia na działania nadającemu

sens(korelacjaprzeciętna),• doświadczałymniejszegoosobowegosensu,odczuwałysilniejszybraksen-

sotwórczejaktywności(korelacjawysoka),• miałymniejszeprzekonanieokontroliwłasnychdziałań,otym,żesąautor-

kamiwłasnegożycia(korelacjawysoka)(tabela2).

Tabela2.

Wynikikorelacjipomiędzykryzysemwwartościowaniu, apostawamiżyciowymibezdomnychkobietwyrażonymiwpodskalach

Pary zmiennych N r p

KKW & KPŻ C 53 -0,5839 0,000

KKW & KPŻ SW 53 -0,4233 0,002

KKW & KPŻ KŻ 53 -0,2532 0,067

KKW & KPŻ AŚ 53 -0,0282 0,841

KKW & KPŻ PE 53 -0,4496 0,001

KKW & KPŻ PC 53 -0,1798 0,198

KKW & KPŻ OS 53 -0,5653 0,000

KKW & KPŻ RPŻ 53 -0,5398 0,000

KPŻC–cel,KPŻSW–spójnośćwewnętrzna,KPŻKŻ–kontrolażycia,KPŻAŚ–akceptacjaśmierci,KPŻPE–pustkaegzystencjalna,KPŻPC–poszukiwaniecelów,KPŻOS–osobowysens,KPŻRPŻ–równowagapostawżyciowych,KKWOg.–kryzyswwartościowaniu,wynikogólny.

208

Czas trwania bezdomności a postawy życiowe bezdomnych kobiet

Związekmiędzyczasemtrwaniawbezdomności,apostawamiżyciowymibez-domnych kobiet nie jest istotny statystycznie. Celem dokonania analizy zastosowa-notestkorelacjiR-Spearmana(tabela3).

Tabela3.

Wynikikorelacjipomiędzyczasemtrwaniabezdomności, apostawamiżyciowymibezdomnychkobiet

Pary zmiennych N R t(N-2) p

czas bezd. & KPŻ C 53 -0,091 -0,65 0,518

czas bezd. & KPŻ SW 53 -0,167 -1,21 0,232

czas bezd. & KPŻ KŻ 53 -0,080 -0,57 0,568

czas bezd. & KPŻ AŚ 53 0,014 0,10 0,918

czas bezd. & KPŻ PE 53 -0,016 -0,11 0,910

czas bezd. & KPŻ PC 53 0,083 0,59 0,556

czas bezd. & KPŻ OS 53 -0,135 -0,97 0,337

czas bezd. & KPŻ RPŻ 53 -0,118 -0,85 0,398

czasbezd.–czastrwaniabezdomności,SWL–satysfakcjazżycia,KPŻC–cel,KPŻSW–spójnośćwewnętrzna,KPŻKŻ–kontrolażycia,KPŻAŚ–akceptacjaśmierci,KPŻPE–pustkaegzysten-cjalna,KPŻPC–poszukiwaniecelów,KPŻOS–osobowysens,KPŻRPŻ–równowagapostaw

życiowych.

Wiek bezdomnych kobiet a ich postawy życiowe

Analizy statystycznedotyczącezwiązkupomiędzywiekiembezdomnychkobieta ich postawami życiowymi, zostały przeprowadzone za pomocą testu korelacjiR--Spearmana.Zaobserwowanoistotnąstatystyczniekorelacjępomiędzywiekiemaak-ceptacjąśmierciirównowagąpostawżyciowychbezdomnychkobiet.Starszekobietybezdomnecechowałysięwiększąakceptacjąśmierci(korelacjasłaba)isilniejszymprzekonaniemobrakukontroliwłasnychdziałań(korelacjaprzeciętna)(tabela4).

209

Tabela4.

Wynikikorelacjipomiędzywiekiembezdomnychkobietaichpostawamiżyciowymi

Pary zmiennych N R p

wiek & KPŻ C 53 0,165 0,238

wiek & KPŻ SW 53 0,183 0,189

wiek & KPŻ KŻ 53 0,054 0,702

wiek & KPŻ AŚ 53 0,283 0,040

wiek & KPŻ PE 53 0,059 0,673

wiek & KPŻ PC 53 -0,197 0,158

wiek & KPŻ OS 53 0,201 0,149

wiek & KPŻ RPŻ 53 0,307 0,025

wiek–wiekbezdomnychkobiet,KPŻC–cel,KPŻSW–spójnośćwewnętrzna,KPŻKŻ–kontro-lażycia,KPŻAŚ–akceptacjaśmierci,KPŻPE–pustkaegzystencjalna,KPŻPC–poszukiwanie

celów,KPŻOS–osobowysens,KPŻRPŻ–równowagapostawżyciowych.

Czas trwania bezdomności a związek między kryzysem w wartościowaniu i postawami życiowymi bezdomnych kobiet

Analiz porównawczych dokonano za pomocą oceny istotności różnic międzyzwiązkiemkryzysuwwartościowaniuapostawamiżyciowymibezdomnychkobietwtrzechprzedziałachczasutrwaniabezdomności:(a)do1roku,(b)od1do4lat,(c)powyżej4lat.Analizęprzeprowadzonowtrzechetapach,anastępniedokonanopo-równaniawynikówztrzechgrup.Dlazbadaniazwiązkupomiędzykryzysemwwar-tościowaniu,apostawamiżyciowymizastosowanotestR-Spearmanair-Pearsona. Analizawykazała, żeczas trwaniabezdomności różnicujezwiązekmiędzykryzy-semwwartościowaniuapostawamiżyciowymibezdomnychkobietwtakisposób,żekobietyprzebywającewbezdomnoścido1rokuipowyżej4lat,charakteryzują-cesięnasilonymkryzysemwwartościowaniu,doświadczająpustkiegzystencjalnej,

210

natomiastkobietypozostającewbezdomnościod1rokudo4latmająprzekonanieobrakuposiadaniacelówżyciowych(tabela5).

Tabela5.

Związekkryzysuwwartościowaniuzpostawamiżyciowymibezdomnychkobietwprzedziałachczasutrwaniabezdomności

Para zmiennych

Przedziały czasu trwania bezdomności

do 1 roku 1 rok – 4 lata powyżej 4 lat

N p N p N p

KKW & KPŻ C 21 0,055 17 0,000 15 0,185

KKW & KPŻ SW 21 0,044 17 0,069 15 0,305

KKW & KPŻ KŻ 21 0,408 17 0,221 15 0,367

KKW & KPŻ AŚ 21 0,872 17 0,942 15 0,606

KKW & KPŻ PE 21 0,027 17 0,085 15 0,018

KKW & KPŻ PC 21 0,971 17 0,334 15 0,102

KKW & KPŻ OS 21 0,035 17 0,000 15 0,179

KKW & KPŻ RPŻ 21 0,008 17 0,002 15 0,334

KKW–kryzyswwartościowaniu,KPŻC–cel,KPŻSW–spójnośćwewnętrzna,KPŻKŻ–kon-trolażycia,KPŻAŚ–akceptacjaśmierci,KPŻPE–pustkaegzystencjalna,KPŻPC–poszukiwanie

celów,KPŻOS–osobowysens,KPŻRPŻ–równowagapostawżyciowych.

Wiek bezdomnych kobiet a związek między kryzysem w wartościowaniu i po-stawami życiowymi bezdomnych kobiet

Analizporównawczychdokonanozapomocąocenyistotnościróżniczwiązkówkryzysuwwartościowaniu zwiekiembezdomnych kobietw trzech przedziałachwiekowych:(a)od20do39lat,(b)od40do54lat,(c)od55do69lat.AnalizęprzeprowadzonowtrzechgrupachwiekowychprzypomocytestuR-Spearmanair-

-Pearsona. Analizawykazała,żewiekbezdomnychkobietróżnicujezwiązekmiędzykryzysemwwartościowaniuapostawamiżyciowymitychkobietwtakisposób,że

211

kobietywwieku20-39latoraz55-69latróżniąsięistotnieodkobietbezdomnychwwieku40-54lat.Dlakobietwwieku40-54lat,korelacjatakaniewystępuje.Kry-zyswwartościowaniucechującybezdomnekobiety(wwieku20-39latoraz55-69lat)korelujezpostawamiżyciowymitychkobietwtakisposób,żeimwiększegokryzysuwwartościowaniudoświadczająbezdomnekobiety,tym:• mająmniejszeprzekonanieoposiadaniujasnychidobrzeokreślonychcelów

życiowych,• doświadczająwiększejpustkiegzystencjalnej,• mająmniejszeprzekonanieokontroliwłasnychdziałań(tabela6).

Tabela6.

Związekkryzysuwwartościowaniuzpostawamiżyciowymibezdomnychkobietwposzczególnychprzedziałachwiekowych

Para zmiennychPrzedziały wiekowe bezdomnych kobiet

20 lat – 39 lat 40 lat – 54 lata 55 lat – 69 latN p N p N p

KKW & KPŻ C 18 0,002 16 0,629 19 0,001KKW & KPŻ SW 18 0,006 16 0,740 19 0,175KKW & KPŻ KŻ 18 0,387 16 0,356 19 0,172KKW & KPŻ AŚ 18 0,750 16 0,118 19 0,193KKW & KPŻ PE 18 0,048 16 0,323 19 0,040KKW & KPŻ PC 18 0,494 16 0,193 19 0,109KKW & KPŻ OS 18 0,002 16 0,667 19 0,005

KKW & KPŻ RPŻ 18 0,001 16 0,270 19 0,083

KKW–kryzyswwartościowaniu,KPŻC–cel,KPŻSW–spójnośćwewnętrzna,KPŻKŻ–kon-trolażycia,KPŻAŚ–akceptacjaśmierci,KPŻPE–pustkaegzystencjalna,KPŻPC–poszukiwanie

celów,KPŻOS–osobowysens,KPŻRPŻ–równowagapostawżyciowych.

Dyskusja wyników

Kobietybezdomnedoświadczająkryzysuwwartościowaniunapoziomieróżnicują-cymjeistotnieodkobietmieszkającychwdomach.Każdyczłowiekdoświadczakryzy-suwwartościowaniu(Oleś,1994),alewprzypadkubadanychkobietzakresinasilenie

212

tegokryzysuprowadzidozagubienia,przeżywaniakonfliktówwokreślaniutego,cocenneiwarterealizacji.Kobietytedoświadczajątrudnościwuporządkowaniuindywi-dualnegosystemuwartościwhierarchię,poczuciazagubieniawartościinierealizowa-niawartościorazdezintegracjiwartościowania.Sytuacjabezdomności, jako sytuacjakrytyczna,wktórejzagrożone jestzdrowie,bytmaterialny igodnośćosobistawwy-nikuniezaspokojonychpodstawowychpotrzeb(Hołtys,2002),prowadzidozaburzeńitrudnościwwartościowaniu.Kryzyswwartościowaniumożebyćtakżenastępstwemnieodpowiedniegorozeznaniawwartościach,możebyćzwiązanyzbrakiemwłaściwe-gouświadomienia lubzbrakiemodpowiedniejwiedzyowartościach (Lipiec,1992).Dotyczytoprzedewszystkimnajmłodszychpensjonariuszekschroniskdlabezdomnych,którewychowywałysięzazwyczajwśrodowiskachtrudnych,ozaburzonymsystemiewartościowania.

Uzyskanerezultatybadańwskazująnagłębokikryzyswwartościowaniuubezdom-nychkobiet,copotwierdziłyinnewynikibadań,dotyczącezależnościmiędzykryzysemwwartościowaniuapostawamiżyciowymibadanychkobiet (Wojciszke,2007).Kry-zysywwartościowaniuściślezwiązanesązcechamiosobowościowymi(Oleś1994)idlategoprowadządozmianpostaworazzachowańbezdomnychkobiet.

Napodstawieuzyskanychwynikówbadańmożnastwierdzić,żeznacznienasilonykryzyswwartościowaniubezdomnychkobietprowadzidoprzekonaniaobrakuposia-daniajasnychidobrzeokreślonychcelówżyciowych,brakupoczuciasensuiprzeżywa-niaproblemówzdoświadczaniemwłasnejtożsamości(Dyczewski,2001)orazbrakiemprzekonaniaokontroliwłasnychdziałań.

Rezultaty uzyskanych badań pokazują, że poczucie zagubienia wartości, dezinte-gracjawartościowania oraz poczucie nierealizowaniawartości u bezdomnych kobietowocujedoświadczaniempustkiegzystencjalnej(Obuchowski,1967;Popielski,1993),wynikającejzbrakucelówżyciowychorazwycofywaniemsięzpodejmowanychaktyw-nościinieprzyjaznychrelacjizinnymiosobami.Podobnewnioskipłynązbadańprze-prowadzonychnadzwiązkiemkryzysuwwartościowaniuzcechamiosobowościowymi,nagrupieosóbmieszkającychwdomach(Masłowski,2007),którewytyczająokreślonezachowania(Oleś,1994),atekształtująokreślonepostawy(Zimbardo,Leippe,1991).

Wynikiprzeprowadzonychbadańpokazujązwiązekpomiędzywiekiembezdom-nychkobiet,aichpostawamiżyciowymi.Starszebezdomnekobietymająwiększąniż

213

kobietymłodszeakceptacjęśmierci.Możnaprzypuszczać,żewynikatozpostrzega-niaśmierci jakopewnegosposobuwyzwoleniasięzniechcianejprzezniebezdom-ności.Wiekbezdomnychkobiet jest tuczynnikiem istotnym,ponieważwdłuższejperspektywie czasowej prezentowane postawy życiowe ulegają zmianie (Aronson,1997).Starszekobietybezdomnemająrównieżwiększeprzekonanieobrakukontroliwłasnychdziałań.Ichdotychczasoweniepowodzeniażycioweorazświadomośćtrud-nejsytuacjiprowadzidowyuczonejbezradności,atozkoleiprzeświadczajeobrakupoczuciasprawstwa(Oliwa-Ciesielska,2006).

Badanorównieżzwiązekmiędzykryzysemwwartościowaniuapostawamiżycio-wymibezdomnychkobietwzależnościodichwieku.Dwiegrupybezdomnychkobietwprzedzialewiekowym20-39 latoraz55-69 lat różniąsięodkobietbezdomnychwwieku40-54latwtakisposób,żekryzyswwartościowaniucechującybezdomnekobiety(wwieku20-39latoraz55-69lat)korelujezpostawamiżyciowymitychko-bietwaspekcieichcelówżyciowych,pustkiegzystencjalnejiosobowegosensu.Pra-widłowościtakiejniestwierdzonoubezdomnychkobietwwieku40-54lat.

Różnicetemogąbyćspowodowanetym,żenajmłodszeinajstarszepensjonariusz-ki schronisk bardziej niż pozostałe stawiają sobie pytania odnośniewłasnej ocenyiswojegomiejscawświecie(Obuchowski,1967;Popielski,1993).Najmłodszezracjitego,żeznalazłysięwtrudnejsytuacjibezdomności,anajstarszezracjidokonywaniabilansużycia(Białas2003).Kobietybezdomnewśrodkowejgrupiewiekowejnajczę-ściejprzyjmująpostawęwyuczonejbezradności(Oliwa-Ciesielska,2006).

Prezentowanewtejpracybadaniawskazują,żezwiązekmiędzykryzysemwwar-tościowaniu,apostawamiżyciowymibezdomnychkobietjesttakżeinnywzależnościodczasutrwaniabezdomności.Kobietyprzebywającewbezdomnościwczasiedo1rokuipowyżej4latidoświadczającekryzysuwwartościowaniumająpoczuciepust-kiegzystencjalnejwprzeciwieństwiedokobietprzebywającychwbezdomnościod1rokudo4lat.Kobietyprzebywającewbezdomnościod1rokudo4lat,cechującesię nasilonymkryzysemwwartościowaniu, doświadczają braku jasno sprecyzowa-nychcelówżyciowych,wprzypadkupozostałychdwóchgrupniewykrytotakiejpra-widłowości.Tenczasjesttakżedlamężczyznnajtrudniejszy,wśrodkowymokresiepozostawaniawbezdomnościdoświadczająnajwięcejproblemówinterpersonalnych(Basińskaiwsp.,2014).

214

Uzyskanewynikiprzeprowadzonychbadańniemogąbyćuogólnionenacałąpopulację kobiet bezdomnych zewzględuna niewystarczającą do tego liczeb-ność grupy badanej (53 osoby). Ponadto dość duże zróżnicowanie osób bada-nych podwzględemwieku i czasu trwania bezdomnościmogło poskutkowaćnadmiernym „uśrednieniem” wyników. Badania te mogą jednak wskazywaćpewnetendencjeorazbyćinspiracjądodalszychpogłębionychdociekańnauko-wych w tym zakresie.

Wnioski

1. Kobietybezdomnemająnasilonykryzyswwartościowaniuisłabeprzeko-nanieojasnychidobrzeokreślonychcelachżyciowych.

2. Bezdomne kobiety doświadczają przekonania o niezrozumiałości zmianw życiu, doświadczająwłasnej aktywności życiowej i braku rozumieniawłasnegożyciawwynikudoświadczanegokryzysuwwartościowaniu.

3. Kobiety bezdomne doświadczają pustki egzystencjalnej istotnie skorelo-wanejzkryzysemwwartościowaniu.

4. Kobiety bezdomne doświadczają braku poczucia sensu, brakuje im sen-sotwórczejaktywnościżyciowejwywołanejkryzysemwwartościowaniu.

5. Kryzyswwartościowaniu,któregodoświadczająbezdomnekobiety,spra-wia,żemająonemałeprzekonanieokontroliwłasnychdziałań.

6. Czastrwaniabezdomnościniemaznaczeniadlapostawżyciowychprezen-towanych przez bezdomne kobiety.

7. Starszekobietybezdomnemająwiększąakceptacjęśmierciiwiększeprze-konanieokontroliwłasnychdziałańniżmłodszekobietybezdomne.

8. W zależności od czasu trwania bezdomności związekmiędzy kryzysemwwartościowaniuapostawamiżyciowymibezdomnychkobietjestzróżni-cowany.Bezdomnekobietydo1rokuipowyżej4lat,charakteryzującesięnasilonymkryzysemwwartościowaniu,doświadczająpustkiegzystencjal-nej,natomiastkobietypozostającewbezdomnościod1rokudo4latmająprzekonanieobrakuposiadaniacelówżyciowych.

215

Wzależnościodwiekużyciazwiązekmiędzykryzysemwwartościowaniu,apo-stawamiżyciowymikobietjestzróżnicowany.Kobietywwieku20-39latoraz55-69latróżniąsięistotnieodkobietbezdomnychwwieku40-54lat.Najmłodszeinaj-starszebadanebezdomnekobiety,doświadczającekryzysuwwartościowaniu,nieposiadają jasnosprecyzowanychcelówżyciowych,doświadczająpustkiegzysten-cjalnejorazbrakimpoczuciakontroliwłasnegożycia.

Bibliografia

Aronson, E., Wilson, T.D, Akert, R.M. (1997). Psychologia społeczna. Serce i umysł.Poznań:Wydawnictwo Zysk i S-ka.

Bartosz,B.,Błażej,E.(1995).O doświadczaniu bezdomności.Warszawa:Wydaw-nictwo Naukowe Scholar.

Basińska,M.A.,Grzankowska, I.,Kwidzińska, E. (2014). Przyczyny i czas po-zostawaniawbezdomnościmężczyzna ichpercepcja siebiew rela-cjach z innymi ludźmi.W:M.A.Basińska (red.),Osoby bezdomne. Psychologiczne aspekty ich funkcjonowania (s.83-120).Bydgoszcz:Fundacja Salvus.

Białas,A.(2003).Zjawiskobezdomnościkobietwujęciuteoriipsychologicznych.Auxilium Sociale, 2, 30-61.

Bielecki,J.,Gasiul,H.(1992).Oniektórychnaturalnychuwarunkowaniachprefe-rencjiwartości.Pedagogika,28(253),19-35.

Blankenship,K.L.,Murray,R.A.,Wegener,D.T.(2012).CircumventingResistan-ce:UsingValuestoIndirectlyChangeAttitudes. Journal of Persona-lity and Social Psychology,103(4),606-621.

Bobko,A.(2007).Myślenie wobec zła.Kraków–Rzeszów:WydawnictwoUniwer-sytetuRzeszowskiego.

Boninger,D.S.,Krosnick,J.A.,Berent,M.K.(1995).Originsofattitudeimportan-ce:Self-interest,socialidentification,andvaluerelevance. Journal of Personality and Social Psychology, 68, 61-80.

Brzozowski, P. (2007).Wybrane psychologiczne koncepcjewartości.W:P.Brzo-

216

zowski, Wzorcowa hierarchia wartości (s.39-229).Lublin:Wydawnic-twoMariiCurie-Skłodowskiej.

Chudy,W.(2008).Wartościiświatludzki.W:K.Popielski(red.),Wartości dla życia (s.19-34). Lublin:WydawnictwoKUL.

Chwaszcz,J.(2008).Osobowościowe i społeczne wyznaczniki funkcjonowania bez-domnych mężczyzn.Lublin:TowarzystwaNaukoweKUL.

Czerniawska,M.(1995).Inteligencja a system wartości.Białystok:WydawnictwoUniwersyteckieTransHumana.

Dyczewski,L.(2001).Miejsceifunkcjawartościwkulturze. W:L.Dyczewski(red.),Kultura w kręgu wartości (s.29-40).Lublin:TowarzystwoNaukoweKUL.

Gasiul,H.(1993).Sposóbdoświadczaniawartościadyspozycjadootwartościwsto-sunkach interpersonalnych. Pedagogika, 252, 21-31.

Hołyst,B.(2002).Suicydologia.Warszawa:WydawnictwoPrawniczeLexisNexis.Jałowiecki,S.(1974).Opojęciuwartościistrukturzesystemuwartości.Prakseolo-

gia, 3-4, 60-81.Klamut,R.(2002).Cel – czas – sens życia.Lublin:TNKUL.Klamut,R.(2010).Kwestionariusz Postaw Życiowych KPŻ.Warszawa:Pracownia

TestówPsychologicznychPTP.Kloska,G.(2003).Pojęcie,teorieibadaniawartościwnaukachspołecznych.W:K.

Chałas(red.),Wychowanie ku wartościom. Elementy teorii i praktyki (t. 1,s.20-21).Lublin-Kielce:WydawnictwoJedność.

Lipiec,J.(1992).W przestrzeni wartości.Kraków:HarcerskaOficynaWydawnicza.Masłowski,A.(2007).Osobowościowekorelatykryzysuwwartościowaniu.W:P.

Francuz,W.Otrębski(red.).Studia z psychologii KUL (t.14,s.57-71).Lublin:WydawnictwoKUL.

Matusewicz,Cz.(1975).Psychologia wartości.Poznań:PWN.Mądrzycki, T. (1977). Psychologiczne prawidłowości kształtowania się postaw.

Warszawa:WSiP.Mika,S.(1982).Psychologia społeczna.Warszawa:PWN.Morris,J.M.(1998).Affiliation,Gender,andParentalStatusAmongHomelessPer-

sons. Florida. The Journal of Social Psychology,138(2),241-250.Obuchowski,K.(1967).Psychologia ludzkich dążeń.Warszawa:PWN.

217

Olech, P. (2006).Aktywizacja zawodowa osób bezdomnych. Warszawa: Polsko--Amerykańska Fundacja Wolności. www.pafw.pl.

Oleś,P.,Oleś,M.(1981).ZagadnieniewartościwpsychologiihumanistycznejA.H.MaslowaiC.R.Rogersa.Roczniki Filozoficzne,24(3),141-161.

Oleś, P. (1988).Kwestionariusz do badania kryzysu w wartościowaniu.Warszawa:PracowniaTestówPsychologicznych.

Oleś,P.(1989).Wartościowanie a osobowość: Psychologiczne badania empiryczne. Lublin:RedakcjaWydawnictwKUL.

Oleś,P.(1994).Kryzysywartości.W:A.Januszewski,P.Oleś,T.Witkowski(red.),Wykłady z psychologii w KUL (t. 7, s. 85-100).Lublin:RWKUL.

Oliynichuk,S.,Popielski,K.(2008).Wartościmoralneapoczuciesensużycia. W:K.Popielski(red.),Wartości dla życia (s.499-521).Lublin:KUL.

Oliwa-Ciesielska,M. (2006).Piętno nieprzystosowania. Studium o wyizolowaniu społecznym bezdomnych.Poznań:WydawnictwoNaukoweUAM.

Pawlik,B.(2012).Psychologiczne determinanty bezdomności wśród kobiet.Gdańsk:WydawnictwoMERRekowski.

Pawlik-Popielarska,B.(2008).Bezdomność–przypadekczynieuchronnakonstela-cjaniektórychzmiennychosobowościowych.W:M.Dębski(red.),Ob-licza bezdomności (s.200-207). Gdański:WydawnictwoUG.

Piekut-Brodzka,D.(2000).O bezdomnych i bezdomności.Warszawa:Chrześcijań-skaAkademiaTeologiczna.

Pisarska,M.(1993).BezdomniwŁodzi–analizasocjologiczna. Polityka Społeczna, 11-12, 9.

Popielski,K.(1993).Neotyczny wymiar osobowości.Lublin:WydawnictwoKUL.Popielski,K.(red.),(1996).Człowiek – wartości – sens.Lublin:WydawnictwoKUL.Porowski,M.(1995).Bezdomność–obrazzjawiskaipopulacjiludzibezdomnych.

W:T.Pilcha, I.Lepalczyk (red.),Pedagogika społeczna (s.433-443).Warszawa:Wydawnictwo„Żak”.

Przemeński,A.(2001).Bezdomność jako kwestia społeczna w Polsce współczesnej. Poznań:WydawnictwoAkademiiEkonomicznej.

Rodziński,A.(1989).Na orbitach wartości.Lublin:WydawnictwoKUL.Rokeach,M.(1973).The nature of human values.NewYork:TheFreePress.

218

Sęk,H.(1993).Społeczna psychologia kliniczna.Warszawa:WydawnictwoNauko-we PWN.

Sikich, K,W. (2008). Global Female Homelessness: A Multi-Faceted Problem. Springer

Science+Business Media, LLC, 25, 147-156.Steuden,S.,Szuniewicz,B.,Szydłowska,M.(2003).Poczuciesensużyciauosób

bezdomnychW:L.Dyczewski,T.Kowalewski,Z.Korzeba(red.),Pro-blemy ekonomiczne i społeczne bezrobocia (s.145-162).Łomża:Wyż-szaSzkołaZarządzaniaiPrzedsiębiorczości.

Szymczak, M.(red.),(1988).Słownik języka polskiego.Warszawa:PWN.Śliwak,J.,Zarzycka,B.(2011).Kryzyswwartościowaniuareligijność.Czasopismo

Psychologiczne,17(1),75-86.Tatarkiewicz,W.(1981).Historia filozofii. (t.1,s.32).Warszawa:PWN.Wojciszke,B.(2007).Postawyiichzmiana. W:J.Strelau,(red.),Psychologia. Pod-

ręcznik akademicki (t.3,s.79-106). Gdańsk:GWP.Zalewski,Z.(1979).Stancywilnyaocenawartości. Przegląd Psychologiczny, 22(4),

709-729.Zimbardo,P.G.,Leippe,M.R.(1991).Psychologia zmiany postaw i wpływu społecz-

nego.Poznań:WydawnictwoZyskiS-ka.

Streszczenie

Celemniniejszejpracybyłoopisaniezwiązkówmiędzykryzysemwwartościo-waniuapostawamiżyciowymibezdomnychkobiet.Przeprowadzonebadaniamiałynaceluwskazanieróżnicmiędzykryzysemwwartościowaniuipostawamiżyciowy-mikobietbezdomnychwporównaniuzkobietamimieszkającychwdomach.Grupabadanaobejmowałapo53kobietyzkażdejpodgrupy.Kobietybezdomneróżniąsięod kobietmieszkającychw domachw nasileniu postaw życiowych,wyrażonychw:(a)posiadaniuiposzukiwaniucelówżyciowych,(b)pustceegzystencjalnej,(c)spójnościwewnętrznej,(d)osobowymsensie,(e)równowadzepostawżyciowych.Kryzyswwartościowaniu,któregodoświadczająbezdomnekobiety,ujawniazwią-

219

zekzpostawamiżyciowymitychkobiet.Imwiększegokryzysuwwartościowaniudoświadczająbezdomnekobiety,tymmniejszejestichprzekonanieosensownościwłasnegożycia,oposiadaniujasnychidobrzeokreślonychcelówżyciowychorazkontroliwłasnychdziałań.

Słowa kluczowe:bezdomność,postawyżyciowe,kryzyswwartościowaniu

Crisis of Evaluation and its Connection to Life Attitudes of Homeless Women

Abstract

Theaimof this thesiswas todescribe theconnectionsbetweencrisis inevalu-ation,andlifeattitudesofhomelesswomen.Theresearchwasalsoaimedatpointingto differences between the crisis in evaluation, and life attitudes of homeless women incontrasttowomenthathaveahome.Theresearchedgroupincluded53homelesswomen and 53 women that have homes as a control group. Homeless women also differfromwomenthathavehomesin intensityof lifeattitudesexpressedin:(a)havingandsearchingforlifegoals,(b)existentialemptiness,(d)integrity,(e)per-sonalsense,(f)balanceoflifeattitudes.Crisisofevaluationexperiencedbyhome-lesswomenshowstheconnectionbetweenlifeattitudesofthosewomen.Thelargercrisis of evaluation suffered by homeless women the less they are convinced about thesenseofownlife,abouthavingclearandspecifiedlifegoalsandcontroloftheirown actions.

Key words:Homelessness,lifeattitudes,crisisofevaluation

CZĘŚĆ III BEZDOMNE DZIECI

Elżbieta Szczygieł8

Stowarzyszenie „Centrum Wspierania Edukacji i Przedsiębiorczości” w Rzeszowie

Przyczyny bezdomności dzieci

i młodzieży w świetle wyników badań9

Wprowadzenie

Problembezdomnościdotykacorazszerszychkręgówspołeczeństwa.OileliczbaewidencjonowanychbezdomnychwynikającazNarodowegoSpisuPowszechnegoLudnościiMieszkańwskazuje,żeliczbaosóbprzebywającychwschroniskachdlabezdomnychinoclegowniachspadławroku2011oponad2000osóbwstosunkudodanychzroku2002(Tabliceprzeglądowe,2013),otyleszczegółowedanesuge-rująwzrostzagrożeniabezdomnościąipojawiającesięnowejejformy(NarodowySpisPowszechny,2012;Ludność,2013).Wroku2002odnotowanowspisiełącznie13997osóbprzebywającychwschroniskachdlabezdomnychoraznoclegowniach,zaśwroku2011takichosóbwskazanołącznie11851(Tabliceprzeglądowe,2013).Zagrożeniebezdomnościąjestszczególniewidoczne,jeślianalizujesięwzrostliczbybezdomnychdziecidolat17,zewzględunawzrostliczbybezdomnychrodzinoraz

8 Adresdokorespondencji:drElżbietaSzczygiełStowarzyszenie„CentrumWspieraniaEdukacjiiPrzedsiębiorczości”

wRzeszowie,ul.K.Hoffmanowej19,35-016Rzeszów,elzbieta.szczygiel@cwep.eu

9 RealizacjabadańbyłafinansowanazprogramuDaphneIIIwramachprojektupn.A study relating to children

rough sleepers who are runaways & homeless and victimes of sexual exploitation/abuse & other violence on the

streets and development of knowledge transfer activities that improve services and policies to support & protect

these vulnerable children, podkierunkiemUniwersytetuwWolverhampton(WielkaBrytania).

224

korzystaniezdomówpomocyspołecznejdlasamotnychkobietwciążylubzmałymidziećmi,któreprzynależądokategoriiosóbbezdomnych.Wedługdanychspisowychliczbadzieciimłodzieżydolat19pozostającychbezdomnymiwroku2011wyniosłaogółem1790osób,zczegodotzw.Ikategoriizaliczono150osóbzaśdoII–1640osób(NarodowySpisPowszechny,2012).Dopierwszejkategoriiosóbbezdomnych,tzw. „bezdachunadgłową”, zalicza sięosobyżyjące„naulicy,wprzestrzenipu-blicznejbezschronienia,któremogłobyzostaćuznanezakwateręmieszkalną”.Dokategorii tej należą przedewszystkim „osoby, którewieczór i nocw krytycznymmomenciespisuspędzająpozajakąkolwiekinstytucjąfunkcjonującącałodobowo”.Drugakategoriaosóbbezdomnych(„bezmiejscazamieszkania”)to„osobybezsta-łegomiejscazamieszkania,któreczęstoprzemieszczająsiępomiędzyróżnymitypa-miobiektówzbiorowegozakwaterowania(schroniska,noclegownieiinstytucjedlabezdomnych)”(NarodowySpisPowszechny,2012).Danetesąjedynymioficjalnymidanymiwskazującyminaistnienieproblemubezdomnościwśróddzieciimłodzieży,napodstawiektórychmożliwejestprzeprowadzenieanalizyprzyczynpowstawaniategozjawiskawśródtejgrupy.

Cel badań i pytania badawcze

Niniejszy artykułma na celu zwrócenie uwagi na problem bezdomności doty-kającynajmłodszychczłonkównaszegospołeczeństwapoprzezanalizędostępnegomateriału statystycznego prezentującego zagadnienie bezdomności wśród dzieciimłodzieżyoraz jej przyczyn.Cel ten jest związany z realizacją badań literaturo-wychistatystycznych,prowadzonychprzezStowarzyszenie„CentrumWspieraniaEdukacjiiPrzedsiębiorczości”wRzeszowie,wramachprojektupodnazwą:A study relating to children rough sleepers who are runaways & homeless and victimes of sexual exploitation/abuse & other violence on the streets and development of know-ledge transfer activities that improve services and policies to support & protect the-se vulnerable children, realizowanegowspólnie z partnerami z dziewięciu krajóweuropejskichwramachprogramuDaphneIIIpodkierunkiemUniwersytetuwWo-lverhampton(WielkaBrytania).Projekttendotyczyanalizyzjawiskapowstawania

225

bezdomnościwśróddzieciimłodzieży,szczególniebędącejefektemprzemocy,wy-korzystaniainadużyciazestronydorosłych.Badanialiteraturoweistatystycznebyłypierwszym etapem procedury badawczej prowadzonej w ramach projektu. W artyku-leniniejszymuwagazostanieskupionanamaterialestatystycznym,prezentującymomawianezjawisko.Wramachrealizacjibadaństatystycznychpostawiononastępu-jącepytania:

1. Czyistniejąwiarygodnedanestatystyczneprezentującezjawiskobezdomno-ścidotykającejdzieciimłodzież?

2. Czydanetepozwalająnawiarygodneokreślenieprzyczynbezdomności?3. Jakwświetleanalizowanychdanychprzedstawianejestzjawiskobezdomno-

ściwśróddzieciimłodzieżyorazprzyczynpowstawaniategozjawiska?

Metody badawcze

Przyjętąmetodąwramachprowadzonychbadańbyłprzegląddostępnychdanychstatystycznychpochodzącychzestatystykipublicznejorazpomocniczozbadańspo-łecznych.AnaliziepoddanodaneliczboweuzyskanewwynikuNarodowegoSpisuPowszechnegoLudnościiMieszkańprzeprowadzonegoprzezGłównyUrządStaty-stycznywroku2011.Dodatkowodanezostaływsparte informacjamiuzyskanymizMinisterstwaPracyiPolitykiSpołecznej.Analizastatystycznazebranegomateriałupolegałanaprezentacjistatystykopisowychorazstrukturybadanejzbiorowościpod-stawowej,jakąbyłybezdomneosobywwiekuod0do19rokużyciawstosunkudogrupyodniesienia,jakąstanowiłogółosóbbezdomnychbezwzględunawiek.Danewmiaręmożliwościzostałyzaprezentowanezuwzględnieniempodziałunapłeć.

Wyniki

Skala i charakter bezdomności dzieci i młodzieżyNapotrzebyniniejszegoartykułuprzyjęto,żebezdomnymiokreślać siębędzie

osoby, które z różnych przyczyn – ekonomicznych, rodzinnych lub administracyj-

226

nych–deklarująbrakstałegomiejscazamieszkania(Ludność,2013).Dokategoriiosóbbezdomnychniezaliczonozatemosób,którezostałypozbawionedachunadgłowązprzyczynlosowych(np.powodzi,pożarówitp.).Dokategoriidzieciimło-dzieżyzaliczaćsiębędzieosobydo19rokużycia,zewzględunaukładdanychspi-sowych(Młodzież,2011).Należyzaznaczyć,żemimoosiąganiapełnoletniościprzezosoby18-letnie,niewyodrębnianowbadaniachspisowychkategoriiosóbwwieku0-18lat,ale0-19lat.Uznajesiębowiem,iżmimonabyciapełnejzdolnościdoczyn-nościprawnychprzezosobępełnoletniąwwieku18lat,jejdecyzjebywająjeszczewdużymstopniuuzależnioneodwarunkówspołeczno-rodzinnych,wjakichosobasięznajduje.Możnazatemstwierdzićzdużymstopniemprawdopodobieństwa,żeosoby takiepozostają jeszczepodopieką lubkurateląosobydorosłej, szczególniewprzypadkukontynuowanianaukiw szkole, awięcnie są całkowicie samodziel-ne.Wniektórychbadaniachorazwpolitycespołecznejprzyjmujesięróżne,częstoskrajne,definicjemłodzieży(np.osobydo30rokużycia,lubosobydo18rokużycia).

Wedługdanychspisowychwroku2011osóbbezdomnychbyłowPolsce25773(zaliczanychdoIorazIIkategorii,odpowiednio9789osóbi15984osoby).Danetenieodzwierciedlająoczywiścieskalicałegozjawiska.Wbadaniachniedokonanopo-miaruzjawiskatzw.bezdomnościukrytej,związanejzprzebywaniemosobybezdom-nejwmieszkaniachkonwencjonalnych,alerównocześniespełniającejprzesłanki,byosobętęuznaćzabezdomną(Ludność,2013),awzestawieniuzinnymipomiarami,np.MinisterstwaPracyiPolitykiSpołecznejorazbadańspołecznychprowadzonychprzezinstytucjeświadczącepomocosobombezdomnym,wydająsięzaniżone.We-długraportuSprawozdanie z realizacji działań na rzecz ludzi bezdomnych w woje-wództwach w roku 2010liczbaosóbbezdomnychprzebywającychwPolscewyniosła43 083 osoby,wliczającw to 33 647 osób przebywającychw placówkach nocle-gowychoraz9436osóbprzebywającychpozatakimiinstytucjami(Sprawozdanie,2012).Podobnieteżmożnawnioskowaćnapodstawiedanychpochodzącychzogól-nopolskiegoliczeniaosóbbezdomnych,któremiałomiejscewroku2010(wchwilipisaniaartykułuniebyło jeszczedostępudowynikówspisubezdomnychprzepro-wadzonegow2013r.).WedługraportuBezdomność w Polsce – diagnoza na dzień 31 stycznia 2010stwierdzasię,żeliczbaosóbbezdomnychwynosi20960.Byłytotylkoosoby,którymudzielonopomocywnocz26na27stycznia2010r.(Bezdom-

227

ność,2010).Nieulegajednakzmianiefakt,żezewzględunaprzyjętąmetodologiępomiaruorazkompleksowośćsąonedośćprecyzyjnymidanymi.Wgrupiewiekowejdo19rokużyciaosóbspisanychwkategoriiosóbbezdomnychbyłołącznieprawietysiącosiemset.Osobytestanowiły6,9%ogółuosóbbezdomnych,zczegowgrupiemężczyznbyłoto4,6%ogółubezdomnychmężczyzn,zaśwgrupiekobietaż15%ogółu bezdomnych kobiet. Tabela 1 prezentuje podsumowanie podstawowych da-nychopisowychbadanejzbiorowości.

Tabela1.

Daneopisowebadanejzbiorowościbezdomnychdzieciimłodzieży

Grupa wieku

Ogółem Bezdomni I kategorii„bez dachu nad głową”

Bezdomni II kategorii„bez miejsca zamieszkania”

Ogółem M K Ogółem M K Ogółem M K

liczbaosób

Ogółem 25773 19893 5880 9789 8252 1537 15984 11641 4343

0-19 1790 910 880 150 80 70 1640 830 810

odsetekosóbliczonychwstosunkudoogółuwdanejkategoriibezdomności(strukturapionowa)

Ogółem 100 100 100 100 100 100 100 100 100

0-19 6,9 4,6 15,0 1,5 1,0 4,6 10,3 7,1 18,7

odsetekosóbliczonychwstosunkudoogółuwdanejgrupiewiekuipłci(strukturapozioma)

Ogółem 100 100 100 38,0 41,5 26,1 62,0 58,5 73,9

0-19 100 100 100 8,4 8,8 8,0 91,6 91,2 92,0

Źródło: Tabele przeglądowe – Ludność. Stan i struktura demograficzno-społeczna. Narodowy Spis Powszechny Ludności i Mieszkań 2011,Wyd.GUS,Warszawa2013.

Wśród 1 790 osóbmłodych, spisanych jako osoby bezdomnew trakcie spisu,50,83%stanowilimężczyźni,zaśkobiety–49,17%.DoosóbbezdomnychIkate-goriizaliczonołącznie150spisanychrespondentów,zczegomężczyźnistanowili53,33%ogółu,akobiety46,67%.WIIkategoriiosóbbezdomnych,z1640osóbspisanych,50,60%stanowilimężczyźni,zaśkobiety–49,40%.Podaneproporcjecechujebardzowysokistopnieńpodobieństwa,coniemajużmiejscawśródogółuosóbbezdomnych(ryc.1-3).

228

Ryc.1.Odsetekdzieciimłodzieżybezdomnejogółemwodniesieniudoosóbbezdomnychogółemwpo-dzialenapłeć.Źródło: Opracowanie własne na podstawie: Tabele przeglądowe – Ludność. Stan i struktura

demograficzno-społeczna. Narodowy Spis Powszechny Ludności i Mieszkań 2011,Warszawa2013,Wyd.GUS.

Ryc.2.OdsetekdzieciimłodzieżybezdomnejnależącychdoIkategoriiwodniesieniudoosóbbez-domnychwtejkategoriiogółemwpodzialenapłeć.Źródło: Opracowanie własne na podstawie: Tabele przeglądowe – Ludność. Stan i struktura demograficzno-społeczna. Narodowy Spis Powszechny Ludności

i Mieszkań 2011,Warszawa2013,Wyd.GUS.

Ryc.3.OdsetekdzieciimłodzieżbezdomnejnależącychdoIIkategoriiwodniesieniudoosóbbezdomnychwtejkategoriiogółemwpodzialenapłeć.Źródło: Opracowanie własne na podstawie: Tabele przeglądo-

we – Ludność. Stan i struktura demograficzno-społeczna. Narodowy Spis Powszechny Ludności i Mieszkań 2011,Warszawa2013,Wyd.GUS.

229

Analizadanychwskazuje,żewgrupiewiekowejdo19rokużycia,podobniejakwprzy-padkuosóbbezdomnychliczonychogółem,więcejjesttychzaliczanychdoIIkategoriibezdomności,czyli„bezmiejscazamieszkania”.Odsetektenjestjednakwyższyoprawie30%(wynosi91,6%)ododsetkaosóbbezdomnychzaliczanychdotych,któreniemająmiejscazamieszkania,comożewskazywać,żetzw.bezdomność„bezdachunadgłową”jestproblememdotykającymprzedewszystkimosobywstarszejgrupiewiekowej(mimozaewidencjonowania150osóbdo19rokużyciawIkategoriibezdomnych).Daneodno-szącesiędoosóbzaliczanychdoIkategoriibezdomnychwskazująteżnaniepokojącezjawiskobezdomnościmłodychkobiet.Odsetekmłodychkobietdo19rokużyciazalicza-nychdoIkategoriibezdomnych–„bezdachunadgłową”–jestwyższyniżwprzypadkumłodychmężczyzn(odpowiednio:4,6%i1,0%).Jesttoniepokojącemimofaktu,żeliczbabezwzględnakobietwtejgrupiewiekowejnależącychdoIkategoriibezdomnychjestniższaniżliczbamężczyznwanalogicznejgrupie,jednakświadczytoogorszejsytuacjispołecznejkobietbezdomnychipotencjalniełatwiejszymwejściuwbezdomnośćwśródpańniżwśródpanów.Dodatkowo,niepokójbudzimłodywiektakichbezdomnych,coświadczyćmożeowcześniejszymrozpoczęciuprocesustygmatyzacjispołecznej.Oileogólna liczbakobietbezdomnych jestniższaod liczbymężczyzn,o tylenapodstawietychdanychmożnawyciągnąćwniosek,żekobietymogąwcześniejwchodzićwbezdom-nośćigorzejradzićsobiezniąwpóźniejszymczasie.Opotwierdzeniutakiejhipotezymogłybyświadczyćdalszebadaniapanelowe,którejednakzewzględówmetodologicz-nychsąbardzotrudnedoprzeprowadzenia.Mimotowystarczyłybyteżdanepochodzącezdalszychspisówprezentującewiekbezdomnychkobiet.PośrednioświadczyćmożeteżotympodobieństwoproporcjimiędzykobietamiimężczyznamiwtejgrupiewiekowejzaliczanymidoosóbbezdomnychIIkategorii„bezmiejscazamieszkania”(odpowiednio:92%dlakobieti91,5%dlamężczyzn).Oznaczaćtomoże,żewchodzącewbezdomnośćmłodekobietyimłodzimężczyźniinaczej„rozgrywają”swojąbezdomnośćpóźniej.Je-żelizjawiskobezdomnościmęskiejiżeńskiejbyłobypodobne,proporcjeteniezostałybyzachowanelubodpowiadałybystrukturzewiekowejdlabezdomnościmęskiej.Analizada-nychpozwalateżwysnućwniosek,żebezdomnekobietydo19rokużyciazaliczanedoIIkategoriiczęściejkorzystajązusługpomocyspołecznejdlabezdomnychniżmężczyźni(jestich18,7%,podczasgdywtejsamejgrupiewiekumężczyznjest7,1%).Możetobyćzwiązanezpojawiającymisięcorazczęściejprzypadkamipobytukobietwdomachpomo-

230

cyspołecznejdlasamotnychkobietwciążyizmałymidziećmi(61,8%ogółubezdomnychkobietwewszystkichgrupachwiekowych)(Ludność,2013).

Obokcechdemograficznychosóbbezdomnychzaliczanychdobadanejzbiorowościdodatkowej charakterystyki zjawiska dostarczają także dane dotyczące okresu trwaniabezdomności.Oilewprzypadkuosóbdorosłych,mimonegatywnegocharakterubezdom-nościjakozjawiskadotykającegoniektórychczłonkówspołeczeństwa,możnawsposóbbezemocjonalnyoperowaćliczbami,otylewodniesieniudodzieciimłodzieżyproblemtenjestszczególniedojmujący(ryc.4).

Ryc.4.Liczbabezdomnychogółemibezdomniwwieku0-19latwedługdługościokresupozosta-waniawbezdomności.Źródło: Opracowanie własne na podstawie: Tabele przeglądowe – Ludność. Stan i struktura demograficzno-społeczna. Narodowy Spis Powszechny Ludności i Mieszkań 2011,

Warszawa2013,Wyd.GUS.

Przyczyny wchodzenia w bezdomność wśród dzieci i młodzieży

Autorzyjednegozraportówpowstałegopospisiestwierdzają:„Niepokojącymzjawi-skiemjestliczbaspisanychdzieciimłodzieżyitozarównowśródbezdomnychIIkategorii„bezmiejscazamieszkania”,jakrównieżwśródtzw.roofless.Prawie1800osóbwwieku0-19latspisanowośrodkachzwiązanychzpomocądlabezdomnychidomachpomocyspołecznejdlasamotnychkobietwciążylubzmałymidziećmiorazwśródbezdomnychIkategorii–„bezdachunadgłową”.Danetewyraźniewskazują,żerośnieliczbabezdom-nychrodzin.”(Ludność,2013).Wtymkontekścieniepokójbudzićmożefakt,żeczęstowchodzeniewbezdomnośćdzieciimłodzieżyniejestzamierzone,alejestefektemkryzy-sudotykającegoosobydorosłe,któresprawująpieczęnadniepełnoletnimi.Wtokuzbiera-

231

niainformacjispisowychzdiagnozowaneprzyczynywchodzeniawbezdomnośćzostałyzweryfikowanetylkowodniesieniudoosóbnależącychdotzw.Ikategoriibezdomnych–„bezdachunadgłową”.Przyczynytebyłynastępujące(Tabeleprzeglądowe,2013):

• Wymeldowanie(decyzjaadministracyjna),• Wypędzeniezmieszkaniaprzezrodzinę/współlokatorów,• Pozostawieniemieszkaniarodziniezwłasnejinicjatywy,• Ucieczkaprzedprzemocąwrodzinie,• Utratanoclegówwmiejscubyłejpracy,• Koniecznośćopuszczeniadomudzieckanaskutekpełnoletności,• Eksmisja,• Zadłużenie,• Bezrobocie,• Opuszczeniezakładukarnego.Zdanychspisowychwynika, iżwśród96osóbponiżej19rokużyciagłównąprzy-

czynąwejściawbezdomnośćbyły:wymeldowaniedecyzjąadministracyjną,wypędzeniezmieszkania,pozostawieniemieszkaniarodziniezwłasnejinicjatywyorazucieczkaprzedprzemocą(tabela2).

Tabela2.

Przyczynybezdomnościdzieciimłodzieżywodniesieniudoprzyczynwszystkichosóbbezdomnychwpodzialenapłeć

Grupa wiekuOgółem 0-19 lat

Ogółem M K Ogółem M K

liczba osóbPrzyczyny ogółem 7 662 6 547 1 115 96 49 47

Wymeldowanie (decyzja administracyjna) 1 470 1 259 211 34 19 15

Wypędzenie z mieszkania przez rodzinę/współlokatorów 1 888 1 644 244 22 11 11

Pozostawienie mieszkania rodzinie z własnej inicjatywy 1 125 973 152 20 8 12

Ucieczka przed przemocą w rodzinie 206 103 103 7 4 3

Utrata noclegów w miejscu byłej pracy 82 74 8 - - -

232

Grupa wiekuOgółem 0-19 lat

Ogółem M K Ogółem M K

liczba osób

Konieczność opuszczenia domu dziecka na skutek pełnoletności 47 39 8 - - 1

Eksmisja 1 076 929 147 5 3 2

Zadłużenie 512 423 89 - 1 -

Bezrobocie 942 804 138 5 2 3

Opuszczenie zakładu karnego 314 299 15 - 1 -

Źródło: Opracowanie własne na podstawie: Tabele przeglądowe – Ludność. Stan i struktura demo-graficzno-społeczna. Narodowy Spis Powszechny Ludności i Mieszkań 2011, Warszawa 2013, Wyd.

GUS.

Ryc.5.Liczbabezdomnychdzieciimłodzieżywpodzialenaprzyczynyipłeć.Źródło: Opracowa-nie własne na podstawie: Tabele przeglądowe – Ludność. Stan i struktura demograficzno-społeczna.

Narodowy Spis Powszechny Ludności i Mieszkań 2011,Warszawa2013,Wyd.GUS.

Wtymmiejscunależyzaznaczyć,żespośród150osóbwwieku0-19latzaliczonychdobezdomnychIkategoriiodpowiedziudzieliłojedynie96osób.

Szczegółowaanalizadanychzawartychwtabeli2pozwalastwierdzić,żeprzyczynydlaktórychmłodeosobystająsiębezdomnymi,niepokrywająsięzprzyczynamidlaogółu zbiorowości osóbbezdomnych.Sugeruje to, że czynnikiem istotniewpływają-

233

cymnapowódbezdomnościmożebyćwiek.Wprzypadkutrzechwskazanychprzyczynodsetekosób,którezichpowoduznalazłysiębezdachunadgłową,zwiększasięwrazzwiekiem.Wartozauważyć,żeeksmisja,którajestzwiązanazposiadaniemprawadodysponowanialokalemmieszkalnym,niejestcechąznaczącąwwiększymstopniudlaosóbmłodych,wprzeciwieństwiedoosóbzestarszychgrupwiekowych(Tabeleprze-glądowe,2013).Wartozaznaczyć,żewprzypadkukolejnychgrupwiekowychodsetekosóbeksmitowanychwśródbezdomnychwynosił:„0-19”–0,46%;„20-29”–2,79%;„30-39”–9,01%;„40-49”–25,46%;„60latiwięcej”–62,27%.Brakujedanychdlaosóbwgrupiewiekowej„50-59lat”.Rozbieżnościwprzyczynachbezdomnościwśróddzieciimłodzieżyorazwśródogółuosóbbezdomnychprzedstawiająryc.5-6.

Ryc.6.Liczbaosóbbezdomnychogółemwpodzialenaprzyczynyipłeć.Źródło: Opracowanie własne na podstawie: Tabele przeglądowe – Ludność. Stan i struktura demograficzno-społeczna.

Narodowy Spis Powszechny Ludności i Mieszkań 2011,Warszawa2013,Wyd.GUS.

Wanaliziezjawiskabezdomnościdzieciniepokójmożeteżbudzićdługośćbez-domnościijejkorelacjazposzczególnymiprzyczynami.Wykres7przedstawiadaneliczbowedotyczącebezdomnychdzieciimłodzieżywzależnościoddługościtrwa-niabezdomności.Osobymłodepozostającorazdłużejwbezdomności.Jeśliweźmiesiępoduwagę, żeosoby temogłybyćnawet8 lubwięcej latbezdomne,możnazaryzykowaćstwierdzenie,żebyłydziećmi,kiedydotknęłajebezdomność.

234

Ryc.7.Liczbabezdomnychdzieciimłodzieżywzależnościoddługośćpozostawaniawbezdomności.Źródło: Opracowanie własne na podstawie: Tabele przeglądowe – Ludność. Stan i struktura demogra-ficzno-społeczna. Narodowy Spis Powszechny Ludności i Mieszkań 2011,Warszawa2013,Wyd.GUS.

Analiza długości trwania bezdomności w odniesieniu do przyczyn wskazuje,żekluczoweznaczeniemająjużtewcześniejwymienione,choćzróżnąsiłą.Itak,wodniesieniudodzieciimłodzieży,którychokrestrwaniawbezdomnościwyniósł:mniej niż 3miesiące, głównymi przyczynami były: wymeldowanie, wypędzeniezmieszkaniaiucieczkaprzedprzemocąwrodzinie;

a) 4do12miesięcy:wymeldowanie,wypędzeniezmieszkaniaiucieczkaprzedprzemocąwrodzinie;

b) 2do3lat:wymeldowanie,wypędzeniezmieszkaniaipozostawieniemiesz-kaniarodziniezwłasnejinicjatywy;

c) 4-8lat:wymeldowanie,wypędzeniezmieszkania,pozostawieniemieszkaniarodziniezwłasnejinicjatywyieksmisja;

d) powyżej 8 lat: wymeldowanie, wypędzenie z mieszkania, pozostawieniemieszkaniarodziniezwłasnejinicjatywy;

e) nieustalonyczas trwaniabezdomności:wypędzeniezmieszkania,pozosta-wieniemieszkaniarodziniezwłasnejinicjatywyiucieczkaprzedprzemocąw rodzinie.

Szczegółowedaneliczbowewtymzakresieprezentujetabela3.

235

Tabela3.

Powodytrwaniabezdomnościdzieciimłodzieżywodniesieniudodługościpozostawania wbezdomności

Przyczyny bezdomności

Ogó

łem

do 3

mie

sięc

y

(włą

czni

e)

4-12

mie

sięc

y

(włą

czni

e)

2-3

lata

4-8

lat

pow

yżej

8 la

t

nieu

stal

ony

okre

s be

zdom

nośc

i

Ogółem 96 7 25 24 28 3 9

Wymeldowanie (decyzja administracyjna) 34 4 12 9 7 1 1

Wypędzenie z mieszkania przez rodzinę /współlokatorów 22 1 6 3 9 1 2

Przyczyny bezdomności

Ogó

łem

do 3

mie

sięc

y

(włą

czni

e)

4-12

mie

sięc

y

(włą

czni

e)

2-3

lata

4-8

lat

pow

yżej

8 la

t

nieu

stal

ony

okre

s be

zdom

nośc

i

Pozostawienie mieszkania rodzinie z własnej inicjatywy 20 0 1 10 4 1 4

Ucieczka przed przemocą w ro-dzinie 7 2 3 0 0 0 2

Utrata noclegów w miejscu byłej pracy 0 0 0 0 0 0 0

Konieczność opuszczenia domu dziecka na skutek pełnoletności 1 0 0 1 0 0 0

Eksmisja 5 0 2 0 3 0 0

Zadłużenie 1 0 0 0 1 0 0

Bezrobocie 5 0 0 1 4 0 0

Opuszczenie zakładu karnego 1 0 1 0 0 0 0

Źródło: Opracowanie własne na podstawie: Tabele przeglądowe – Ludność. Stan i struktura demograficzno-społeczna. Narodowy Spis Powszechny Ludności i Mieszkań 2011, Warszawa 2013,

Wyd.GUS.

236

Analiza wyników spisu, zaprezentowana w tabeli 3, wskazuje, że niektórezprzyczynmarginalnychdlaogółumłodychosóbbezdomnychsąistotnedlagru-pyosóbtrwającychwbezdomnościprzezokreślonyczas.Takimiprzyczynamisąnp.eksmisjalubbezrobocie,przyczyniającesiędowejściawbezdomnośćosób,któredo12miesięcyoddniabadaniabyływniej,orazosób,któreoddniabada-niatrwaływniejod4do8lat.Zatemmożnastwierdzić,żepowodypowstawaniazjawiskabezdomnościwśróddzieciimłodzieżysąniejednoznaczne,aichoddzia-ływaniemożemiećdługofaloweskutki.Napodstawiepowyższychdanychtrudnozbudowaćwieloczynnikowymodel,któryułatwiałbyzrozumieniemechanizmówpowstawaniabezdomnościwśróddzieciimłodzieży,zewzględunabrakśledze-niazjawiskawkolejnychlatach.Wartojednakwziąćpoduwagętakąmożliwośćidodatkowoprześledzićzwiązekposzczególnychczynnikówzdługościątrwaniabezdomności,bodanezarok2011sugerują,żemożeistniećtakazależność.

Podsumowanie

Analiza danych liczbowych omówionych w niniejszym artykule wskazuje,że na podstawie dostępnych danych statystycznych pochodzących ze statystykipublicznej istnieje możliwość analizy wielkości problemu bezdomności dzieciimłodzieży.DanepochodzącezNarodowegoSpisuPowszechnegoprowadzone-goprzezGłównyUrządStatystycznygwarantują obiektywność iwiarygodnośćmetodologiczną ich pozyskania, jednak szacunki dotyczące wielkości zjawiskabezdomnościmogąbyćzaniżone.ProblembezdomnościdzieciimłodzieżywPol-sceniewydajesięmarginalny.Skalazjawiskaświadczyćmożeokolejnymproble-miespołecznym,aprzyczynyjegopowstawaniawskazywaćmogąnazaburzenianiektórychobszarówżycia społecznego.WprocesiepowstawaniabezdomnościwśróddzieciimłodzieżywPolscekluczoweznaczeniemają:wymeldowaniede-cyzjąadministracyjnąmłodychmieszkańców,najczęściejwrazzeswoimi rodzi-nami,wypędzenieprzezrodzinę lubwspółlokatorów,pozostawieniemieszkaniazwłasnejinicjatywyorazucieczkaprzedprzemocąwrodzinie.Pierwszazprzy-czyndotykacałychrodzin,abezdomnośćdzieci imłodzieżyjestkonsekwencją

237

decyzjiprawnychdotykającychichopiekunów.Natakierozumienietejprzyczy-nypozwalaprzytaczanyjużobszernyfragmentkomentarzadobadańspisowych.Wypędzeniemłodegoczłowiekaprzezrodzinęlubwspółlokatoróworazucieczkaprzedprzemocąwrodziniesąprzyczynamiszczególnieniepokojącymiwkontek-ściemiejscadzieckaiosobymłodejwpodstawowejkomórcespołecznej,jakąjestrodzina. Patologia, która nierzadko towarzyszy takim decyzjom osóbmłodych,jest tymbardziejwidoczna i niebezpieczna, gdyż trwalewpływana późniejszedecyzjeosóbmłodych.Pozostawieniemieszkania rodziniezwłasnej inicjatywyteżmożemiećzwiązekzjakąśformązakłóceniawięzispołecznychosóbżyjącychwewspólnymgospodarstwiedomowym,cojestotylegroźne,żeniejestczęstowidocznewprost.Pozostawieniemieszkaniajestformąucieczki,gdyżniewiążesięzprzejściemdo„lepszego”,alezkoniecznościąwyboru„gorszego”społecznieimaterialniesposobużycia.

Bibliografia

Bezdomność w Polsce – diagnoza na dzień 31 stycznia 2010(2010).Materiałinfor-macyjny.Warszawa:MinisterstwoPracyiPolitykiSpołecznej.

Ludność. Stan i struktura demograficzno-społeczna. Narodowy Spis Powszechny Ludności i Mieszkań 2011(2013).Warszawa:GUS.

Młodzież na wsi, Raport z badania (2011).Warszawa:PracowniaBadańiInnowacji„Stocznia”.

Narodowy Spis Powszechny Ludności i Mieszkań 2011(2012).Warszawa:GUS.Sprawozdanie z realizacji działań na rzecz ludzi bezdomnych w województwach

w roku 2010 (2012).Materiał informacyjny.Warszawa:MinisterstwoPracyiPolitykiSpołecznej.

Tabele przeglądowe – Ludność. Stan i struktura demograficzno-społeczna. Naro-dowy Spis Powszechny Ludności i Mieszkań 2011 (2013).Dokumentelektroniczny.Warszawa:GUS.

238

Streszczenie

Artykuł prezentujewyniki przeglądu literaturowegodotyczącego zagadnienia bez-domnościdzieciimłodzieży.Celemprowadzonegobadaniabyłaprezentacjadostępne-goiwiarygodnegomateriałustatystycznegowomawianejtematyce.Wtymceluwyko-rzystanodostępnedaneGłównegoUrzęduStatystycznegopochodzącezNarodowegoSpisuPowszechnegoorazdaneMinisterstwaPracy iPolitykiSpołecznej.Wwynikuprowadzonychbadańwykazano,żebrak jestkompleksowychbadańw tymzakresie,daneuzyskanewoficjalnejstatystycepublicznejsąniewystarczające,zaśsamozjawiskomaniepokojącerozmiary.Prezentowanapracamanaceluzainicjowanieszerszejdys-kusjiopotrzebieciągłegomonitorowaniategoniebezpiecznegozjawiskaspołecznego.

Słowa kluczowe:bezdomność,bezdomnedzieciimłodzież,NarodowySpisPo-wszechny,przyczynybezdomności

The causes of homelessness of children and adolescents in the light of the research`s results

Abstract

Thearticlepresentstheresultsoftheliteraturereviewconcerningtheissueofho-melessnessamongchildrenandyoungpeople.Theaimoftheconductedresearchwasthe presentation of the available and reliable statistical material in the subject matter being discussed. For this purpose the available data gathered by Central Statistical OfficewhichcamefromtheNationalCensusandthedatafromMinistryofLabourandSocialPolicywasused.Asaresultofthecarriedoutstudy,itwaspointedoutthatthereisalackofcomprehensiveresearchinthisfield,thedataobtainedintheofficialpublic statistics are residual, whereas the phenomenon itself has a disturbing extent. Thepresentedworkaimsat initiating thebroaderdiscussionabout thenecessityofconstant monitoring this dangerous social process.

Key words:homelessness,homelesschildrenandadolescents,NationalCensus,causes of homelessness

Katarzyna Wolszczak10

Uniwersytet Kazimierza Wielkiego w Bydgoszczy

Skąd się bierze wyuczona bezradność?

Lokalizacja poczucia kontroli

a afektywność dzieci bezdomnych

Wprowadzenie

Bezdomnośćjakozjawiskospołecznedotejporybyłaomawianaprzedewszyst-kimnagrunciesocjologii.Mimowielupróbnieudałosięjednakustalićkataloguprzyczynpozostawaniawbezdomności aniokreślić zasad skutecznej reintegracjii udzielania wsparcia osobom bezdomnym. Grupataskuteczniewymykasięujęciomempirycznym,którepozwoliłybyznaleźćodpowiedźnaważnepytania:dlaczegootrzymywanewsparcietakczęstoprowadzidowyuczonejbezradnościipogłębianiapatologiiorazjakiesąmechanizmydziedziczeniabezdomności.Wświetledotych-czasowychujęćtematupytaniatepozostająbezodpowiedzi,dlategowłaściwewy-dajesięprzyjęcieperspektywyjednostkowejiprzeanalizowaniepsychologicznychkorelatówzjawiskabezdomności.Niezależniebowiemodfaktu,żebezdomnośćjestważnymproblememspołecznym,towpierwszymrzędziejestproblememjednostki,którabędącwobiektywnietrudnejsytuacjiżyciowej,nieznajdujewsobiemotywa-cjiisiłdozmiany.

10Adresdokorespondencji:mgrKatarzynaWolszczak:katarzyna@wolszczak.pro

240

Bezdomnedziecitogrupa,którawymagaszczególniewnikliwychbadań,ponie-ważpoprzezmechanizmymodelowania przenoszone i utrwalane są patologicznewzorcefunkcjonowaniaspołecznego(Białas,2001).Ponadtodoświadczaniewdzie-ciństwietraumatycznychwydarzeńzwiązanychzbezdomnościąprowadzidozdez-organizowaniawięzi i zwiększa prawdopodobieństwowystąpienia zaburzeń emo-cjonalnychwprzyszłości.

Bezdomność dzieci

Dzieci, o których mowa w niniejszej pracy, wraz z matkami zamieszkująschroniskadlabezdomnychkobiet.WedługeuropejskiejklasyfikacjiFEANTSApozbawionesądomuwwymiarzespołecznymiprawnym(Wygnańska,2007).Znaczenie tego faktu dla ich rozwoju psychicznego zostanie poddane analizie, którąpoprzedzikrótkiprzeglądteoriiipojęćzwiązanychzzagadnieniamibez-domnościorazwpływu traumyna rozwójemocjonalny i lokalizowaniesiępo-czucia kontroli.

Nawstępienależyodróżnićdziecibezdomnychmatekod tzw.dzieciulicy.Frysztacki, Nóżka i Smagacz-Poziemska (2011) do grupy tej zaliczają osobyniepełnoletnie, które z powodu różnorodnych dysfunkcji rodziny starają sięzaspokajaćswojepotrzebywprzestrzenipublicznej(dziecipracującenaulicy,uciekającezdomówrodzinnychczyplacówekszkolno-wychowawczych,człon-kowie nieformalnych gangów). Rozróżnienie między dzieckiem bezdomnyma dzieckiem ulicywynika z rozumieniaUstawy o pomocy społecznej z 2004roku.Przyjmujesię,żedziecko,któregorodziceposiadająmiejscezamieszkania,aktórefaktycznieżyjenaulicy,niejestdzieckiembezdomnym(Nóżka,2011).

Bezdomnośćdzieci powiązanajestściślezbezdomnościąkobiet.WPolsce,wzdecydowanejwiększości,dziecipozbawionedomuznajdująsiępodformal-ną opieką bezdomnej matki. Średnia wieku dzieci bezdomnych wynosi 6 lat,a34%znichnieprzekroczyłotrzeciegorokużycia.Wostatnichlatachobserwu-jesięteżwzrosturodzeńdzieciwtedy,kiedykobietajestjużbezdomna(Dębski,2008b).

241

Pojęcie bezdomności, psychologiczne rozumienie bezdomności

Ponieważbezdomność jestzjawiskiemzłożonym,uwarunkowanymwielomaczynnikami,niemajednejwłaściwejdefinicjibezdomności,podobniejakniemabadania, które ujmowałobywszystkie aspekty funkcjonowaniaw bezdomności.Większośćdefinicjiicharakterystyksformułowanowjęzykusocjologiiipedago-giki.IchprzegląduiklasyfikacjipodjęłasięDanutaPiekut-Brodzka(2000),doko-nującpodziałunadefinicjekoncentrującesięnaosobiebezdomnejikoncentrującesięnazjawiskubezdomności jako stanie.Zpsychologicznegopunktuwidzenia,szczególniewaspekciebadaniabezdomnychdzieci,bardziejistotnesątepierw-sze,ponieważzawierająelementyprzeżywaniawłasnejbezdomności,wskazującnaistotnyelementrozumieniapsychikiosobybezdomnej.Hołyst(2002)naprzy-kładopisujebezdomnośćjakosytuacjękrytyczną,wynikającązniezaspokojeniapodstawowych potrzeb życiowych, zagrożenia życia i zdrowia oraz godnościosobistej. JoannaChwaszcz (2008, s. 24) z kolei zwraca uwagę na chronicznystres towarzyszący osobom bezdomnym, według niej „bezdomność to utrwalo-naformauczestnictwawdługotrwałej,niszczącejsytuacjiżyciowej,polegającejnalicznychdeprywacjach,ograniczającejwistotnysposóbwybórpostępowania,prowadzącejdopogorszeniastanupsychicznegoifizycznegoczłowiekabezdom-negoiutrudniającejzmianępołożenianalepsze”.OryginalneujęciebezdomnościprezentujeArturKinal(2003),którywprowadzapojęciedomuonirycznego,czy-limentalnegoobrazudomuwyniesionegozdzieciństwa.Wartoteżpamiętać,żedomjestduchowy,amieszkaniematerialne (Leszczyński,2000).Domtobycierazem,bezpieczeństwo,miłośćiwsparcie.

Wielubadaczyzjawiskazadajesobiepodstawowepytanie:dlaczegoczłowiektrwaw trudnej sytuacji, jaką jest bezdomność, zamiast wykorzystać wszystkiedostępnezasobywceluwyjściazbezdomności?Dlaczegowielepróbreintegracjikończysięniepowodzeniem?Przyczynszukasięwczynnikachzarównoosobo-wościowych, jak i środowiskowych, jednak nader często badacze dochodzą downiosku,żeprzyczynyiskutkibezdomnościprzeplatająsięiwzajemniewzmac-niają.Bardzoczęstobezdomność tosumazdarzeńkrytycznych,którezaistniaływtymsamymczasie(Dębski,2008a).

242

Wyjaśnieńzjawiskabezdomnościbadaczeposzukują,odwołującsięmiędzyinny-midoteoriiwyuczonejbezradności,sytuacjitrudnej,traumyczykryzysuegzystencji.Zauważajązakłóceniawfunkcjonowaniuspołecznymipsychicznymjednostki,unie-możliwiającejejnawiązanieiutrzymaniesatysfakcjonującychwięzizbliskimi,zaspo-kojeniepotrzebpodstawowychiwyższegorzędu,rozwójirealizacjęzadańżyciowychorazwypełnianierólspołecznych(Pawlik-Popielarska,2008).

Bezdomność w kontekście funkcjonowania w sytuacji trudnej rozpatrujeChwaszcz(2008).Wyróżniapoziomobiektywny,dotyczącywarunkówzewnętrznychisubiektywny,odnoszącysiędoodczuwanejprzezpodmiottrudności.Byciebezdom-nymzzałożeniajestsytuacjąobiektywnietrudną,natomiastsubiektywnepostrzeganiemożetętrudnośćpogłębiaćlubminimalizować.ZdaniemChwaszcz(2008)bezdom-nośćmożnapotraktowaćjakostresorobiektywny,wywołującywczłowiekustanstre-su chronicznego.

LisaGoodman,LeonardSaxeiMaryHarvey(1991)wyjaśniająpotencjalneefek-tybezdomnościwkategoriachtraumypsychologicznej.Wedługnichpierwszymdo-świadczeniemwywołującymtraumęmożestaćsięutrata(szczególnienagła)domuwrazzewszystkimiprzypisanymimuwartościamiirolamispołecznymi.Podrugie,traumamożewynikać z zamieszkiwaniaw schronisku, któremu towarzyszą utratapoczuciabezpieczeństwa,przewidywalnościikontrolinadwłasnymżyciem,copro-wadzidozałamaniasięzdolnościradzeniasobiezestresem.Potrzecie,trwaniewbez-domnościmożewzmacniaćskutkiwcześniejszychtraumzwiązanychzdoświadczonąprzemocądomowączywspółuzależnieniem.Zdaniembadaczywieledysfunkcjispo-łecznych i zaburzeń emocjonalnychobserwowanychubezdomnychmożebyć traf-niezinterpretowanawkategoriachPTSD(posttraumatic stress disorder). Badacze ci zwracająteżuwagę,żepoczuciekontrolinadzdarzeniamiskuteczniezapobiegawy-uczonejbezradności(Goodmaniwsp.,1991).

Trwaniewbezdomnościwyjaśniasięteżwodniesieniudokoncepcjiwyuczonejbezradności.Bezdomny,którydokonaanalizyniepowodzeńżyciowych,przypisującsobiezaniewinę,częstouznaje,żepowódklęskijeststały,aonniejestzdolnydoporadzeniasobiezlawinąniepowodzeń,traciwówczasmotywacjędodziałania(Mo-czydłowska,2005).Badanianadwyuczonąbezradnościąwgrupiebezdomnychpoka-zują,żejejobjawywidocznesąwfunkcjonowaniubezdomnychnawielupoziomach.

243

W sferze poznawczejwystępują deficytyw zakresie dostrzegania związkumiędzydziałaniemaefektami,wsferzeemocjonalnejprzeważająemocjenegatywnewodnie-sieniudosiebieiotoczenia,natomiastwmotywacyjnejdominujebiernośćibrakpo-zytywnegouzasadnieniadlawłasnejaktywności(Steuden,Szuniewicz,Szydłowska,2003).Deficytyteskutkująbrakiemidentyfikacjizpodstawowymirolamirodzinnymiizawodowymi,prowadządoizolowaniasięodświata,regułwnimpanujących,cowefekcieprowadzidomarginalizacji(Chwaszcz,2008).

Wyuczonejbezradnościmożesprzyjaćzewnętrzneumiejscowieniepoczuciakon-troli.BeataPawlik-Popielarska(2008)wskazujenazależnośćpomiędzybezdomnościąalokalizacjąpoczuciakontroli(locus of control, LOC).WiększośćosóbbezdomnychcharakteryzujezewnętrzneLOC.Analizazwiązkuumiejscowieniapoczuciakontroliztakimizmiennymi,jakdobrostanpsychicznyipostrzeganieprzyczynwłasnejbez-domnościpokazała,żezewnętrzneLOCwiążesięzprzypisywaniemwłasnejbezdom-nościokolicznościomzewnętrznymniezależnymodjednostki(pech).Bezdomniowe-wnętrznymLOCdlawydarzeńnegatywnychmająskłonnośćdoodczuwaniawinyzawłasnąbezdomność,coobniżaichpoczuciedobrostanu.Wynikiuwidoczniłyrównieżistotnestatystycznieróżnicepłciowewumiejscowieniupoczuciakontroli.Kobietyza-mieszkująceschroniskocechujebardziejwewnętrzneLOCiwiększanadziejanasuk-cesniżmężczyznzeschroniska(Retowski,2008;Retowski,Dębska-Cenian,2008).

Nawystępowanie syndromuwyuczonej bezradnościwskazywaćmogą równieżczęstowymienianeprzezbadaczycechyosóbbezdomnych, takie jak:niskiepoczu-ciewłasnejwartości,osamotnienie,nasileniesyndromudepresjiznegatywnąpostawąwobecsiebie, innych iprzyszłości,braknadziei ibrakcelu(Błażej,Bartosz,1995;Sidorowicz, 1997;Piekut-Brodzka,2000;Hołyst, 2002;Przymeński, 2007;Pawlik--Popielarska,2008).Innymi,częstoopisywanymicechamiosóbdługopozostającychwbezdomnościsą:zaburzeniatożsamości,brakpoczuciaodpowiedzialnościzaswójlos,brakprostychnawykówpotrzebnychdocodziennegożyciaoraznałogi (Nowa-kowska, 2008). Bezdomni ujawniają najniższy wskaźnik zdolności efektywnegokorzystaniazpomocyspołecznejwporównaniuzgrupąosóbubogichiosób,któredoświadczyłybezdomnościwprzeszłości.Charakteryzujeichteżwyższywskaźnikstresu, nadużywania substancji psychoaktywnych i doświadczeń przemocyw dzie-ciństwie(Toroiwsp.,1995).

244

Specyfika bezdomności kobiet opiekujących się dziećmi

Jakpokazująbadaniaamerykańskie,sprawowanieopiekinaddziećmiwiążesięubezdomnychzmniejsząpodatnościąnapatologiewspółwystępujące(uzależnieniaod alkoholu i narkotyków, przestępczość, przemoc) oraz z krótszym czasem po-zostawaniawbezdomności(Stein,Gelberg,1995;Morris,1998;Hoffman,Rosen-heck,2001).Badaniagrupy531bezdomnychzLosAngeles(Stein,Gelberg,1995)ujawniły,żeprawidłowośćtadotyczyzarównokobiet,jakimężczyzn,przyczympodobniejakwPolsceodsetekmężczyznopiekującychsiędziećmiwbezdomnościjestznacznieniższyniżkobiet.Posiadaniepotomstwadopewnegostopniadziałajakczynnikchroniącykobietyprzedutratądachunadgłową,szczególniewprzy-padkuzagrożeniaeksmisjąnabruk(Dębski,2008b).Wporównaniuzbezdomnymibezdzietnymiorazbezdomnymimężczyznamikobietyprzejawiają teżwyższą sa-moocenę,aumiejscowieniepoczuciakontroli,mimożezewnętrzne,towznaczniemniejszymstopniuniżwgrupachporównawczych(Morris,1998).

Przyczyny bezdomności

Wchodzeniewbezdomnośćtoprocesmającyswojądynamikęicharakterystycz-neetapy,przyczymnależyzaznaczyć,żeprzyczynyietapypopadaniawbezdom-nośćróżniąsięwzależnościodpłciisprawowaniaopiekinaddziećmi.Wprzypad-kukobietbadaczenajczęściejjakobezpośredniąprzyczynębezdomnościwskazująucieczkęprzedprzemocądomowązestronymężalubkonkubentaorazalkoholizmwrodzinie(Białas,2001;Piekut-Brodzka,2003;Dębski,2008b).Badaczepodkre-ślają, że kobiety uciekały przed partnerem w sytuacji skrajnego zagrożenia, kie-dyobawiałysięoswojeżycie lubżyciewłasnychdzieci.Narażonebyływięcnawszystkiekonsekwencje traumy ichronicznegostresuzarównoprzedutratąmiej-scazamieszkania, jak iponiej.Częstoobserwowanywśródbezdomnych rozwójwyuczonejbezradnościmożewynikaćzdziałaniadwóchczynników:doświadczeńz dzieciństwa oraz doświadczeń wyniesionych ze związków (Pospieszyl, 1994).80%bezdomnychwskazało na niekorzystną atmosferę domu rodzinnego, przede

245

wszystkimzpowodubrakuzwiązkuuczuciowegozdziećmi,awanturikłótni.Ba-daniopisywalirównieżpanującewrodzinachnapięcie,nieufności,poczuciestałegozagrożenia,przygnębienia,smutku,rezygnacjiorazobwinianiadziecizaniepowo-dzenia(Piekut-Brodzka,2003).

Wrodzinach,wktórychwystępujealkoholizm,dziecidoświadczająwięcejna-pięć,dezorientacji i samotnościniżw rodzinach,gdzieproblemalkoholizmuniewystępuje (Sztander, 1993). Dzieci, żyjąc w napięciu emocjonalnym, aby prze-trwać,unikająwszelkiegoryzyka.Doświadczeniatedotycząznacznejczęściosóbbezdomnychorazichdzieci.Chaospanującywśrodowiskurodzinnymniesprzyjabudowaniupostawyufnościwobecludzi,coprowadzidoizolacji.Przybardzosil-nychnapięciachlubwskutekdługotrwałegożyciawsytuacjizagrożenia,możedojśćudziecidocałkowitegoodizolowaniasięodwłasnychuczuć(Zdankiewicz-Ścigała,Maruszewski,2006).

Atmosfera schronisk dla bezdomnych kobiet

Deficytywyniesionezdomurodzinnegoutrudniająfunkcjonowaniewgrupieiwbliskichzwiązkachwdorosłości.BeataSzluz(2011)wbadaniudotyczącympostrzeganiawłasnejbezdomności i bezdomności innychmieszkanek schroniskdla bezdomnych kobiet opisuje kobiety jako mające problemy z budowaniemwspólnoty,chociażbywoparciuowspólnytrudnylos.Badanewwypowiedziachnatematatmosferyschroniskdlakobietmówiąowzajemnymbrakuzaufania,kłó-tliwościiagresji.Ponieważpowszechnejestteżnadużywaniealkoholu,atmosferapanującawschroniskachniesprzyjarozwojowimieszkającychtamdzieci.Brakintymnościiznacznieograniczonaprzestrzeńosobistazakłócająprawidłowyroz-wój.

YvonneRaffertyiMarybethShinn(1991)dokonującprzeglądubadańdotyczą-cychbezdomnychdzieci, zestawiłydanedotyczącedziecibezdomnych i dziecipochodzącychzrodzinskrajnieubogich.Stwierdziłyistotnyzwiązekmiędzyprze-bywaniemwschroniskachapoziomemlęku,depresją,zaburzeniamizachowaniai trudnościamiszkolnymi.Wywiadyzmatkamirównieżpokazały,żewmomen-

246

cieprzeniesieniasięześrodowiskadomowego(zwykleubogiego)doschroniskanastępowałowidocznepogorszeniefunkcjonowaniadzieci:problemyzregulacjąemocji, stanydepresyjneoraznasileniepoziomuzachowańagresywnych.Panu-jącywschroniskachchaos,brakpoczuciabezpieczeństwainieprzewidywalnośćstanowiązagrożeniedlarozwojuwwiększymstopniuniżbieda.

Matki w obliczu trudności życiowej, jaką jest bezdomnośćmają też proble-my z balansowaniem między zaspokojeniem podstawowych potrzeb własnychi potrzeb dzieci. Brakmożliwości zaspokojeniawszystkich potrzeb, choćby naelementarnympoziomie,prowadzidodepresji i bezradności, co skutkujewyco-faniem się z roli rodzica.Także obserwowanyw tej sytuacji krytycyzmwobecdzieci,korelującyzekspresjąnegatywnychemocjimożemiećwpływnarozwójemocjonalny dzieci i ich zdolności przystosowawcze (Narayan, Herbers, Plow-man,Gewirtz,Masten,2012).

Badano również zależności pomiędzy bezdomnością a depresją, lękiem i za-burzeniami zachowania u dzieci w wieku szkolnym (Buckner, Bassuk, Weinreb, Brooks,1999).Porównanodziecizamieszkującewschroniskachdlabezdomnychz wychowywanymi przez samotną matkę i wychowywanymi w środowiskachubogich.Wszystkie dzieci, niezależnie od grupy, narażone były na doświadcza-niewielustresówwżyciucodziennym.Matkiwewszystkichgrupachopisywałyswojedziecijakoprzejawiającezaburzeniazachowania.Głębszaanalizawykaza-łanatomiast,żedziecibezdomneczęściejujawniałyinternalizacyjneniżeksterna-lizacyjneproblemyzachowania,atendencjatarosławrazzczasempozostawaniawbezdomności.

Umiejscowienie poczucia kontroli

Locus of control (LOC)–umiejscowieniepoczuciakontroli–jestindywidualnąwłaściwościączłowieka,którąmożnatraktowaćjakowymiarosobowości.PojęcietozostałosformułowaneprzezJulianaRotterawramachteoriispołecznegouczeniasię.Ponieważautortraktowałjejakokonstrukthipotetyczny,niestanowipodstawydlażadnejtypologii.Umiejscowieniepoczuciakontrolirozciągasięnakontinuum

247

odzewnętrznegodowewnętrznegoiodnosisiędoujmowaniaprzezjednostkęza-leżności między zachowaniem a rezultatem zachowania (Rotter, 1966, za: Szmi-gielska,1995).Jesttowzględnietrwałeprzekonanieotym,odczegozależąwynikinaszegodziałania.

Dlaprzewidywaniazachowaniajednostkiwiększeznaczeniemato,jakpostrzegaonasytuacjęniżto,czymananiąobiektywnywpływ(Rotter,1966,za:Krasowicz,Kurzyp-Wojnarska,1990).Człowiekmoże traktowaćspotykającegopowodzenialub niepowodzenia jako skutek własnego zachowania lub jako skutek działaniaczynnikówzewnętrznych.Jeślipostrzegajejakoskutekwłasnegozachowania,mó-wimyowewnętrznymumiejscowieniupoczuciakontroli, jeśli jakozależneod in-nychludzilubodlosu–ozewnętrznym(Szmigielska,1995,2008).

Jednostkiozewnętrznympoczuciukontroliuważają,żeto,cosięimprzydarzaniezależyodnichsamych,wzwiązkuztymnieczująodpowiedzialnościzaskut-kiwłasnegodziałania.Przyjmująpostawyfatalistyczneiobawiająsięprzyszłości.Łatwiejteżwpłynąćnaichpoglądy.Ponieważpostrzegająśrodowiskojakoźródłogratyfikacji,odczuwająwiększylękiprzejawiająnieufnośćwstosunkudootocze-nia.UjawniająrównieżwięcejsymptomówniedostosowanianiżosobyoLOCwe-wnętrznym(Krasowicz,Kurzyp-Wojnarska,1990).

WymiarLOCjestściślepowiązanyzinnymicechamiosobowości.Badaniawy-kazaływysokąkorelacjęwewnętrznegopoczuciakontroliz lepszymprzystosowa-niem społecznym i emocjonalnym, z poczuciemwłasnej skuteczności (Basińska,2009)orazzpoczuciemkoherencji(Kulas,1998).Cechytedeterminująwiększąak-tywnośćwsytuacjachtrudnych,niższąpodatnośćnamanipulacjęorazwiększąten-dencjędowywieraniawpływunaotoczenie(Krasowicz,Kurzyp-Wojnarska,1990;Youngeriwsp.,za:Basińska,2009).

Perspektywa rozwojowa umiejscowienia poczucia kontroli u dzieci i młodzieży

Wopracowaniach tematuzwraca sięuwagęnazmiany rozwojowewzakresiepoczuciakontroli,stwierdzając,żewrazzwiekiemwzrasta tendencjadokontroliwewnętrznej(Szmigielska,2008).Istniejąjednakbadaniawskazujące,żezależność

248

taniejestliniowainależyuwzględnićzmiennąpłciorazto,czyLOCodnosisiędosukcesówczyporażek.

Generalnie,dzieckowewczesnymokresiedzieciństwazależnejestodotoczenia,cowarunkujezewnętrzneLOC,wrazzewzrostemkompetencjidochodzidointer-nalizacjisukcesówieksternalizacjiporażek.Wokresiepoprzedzającymdorastanieobserwujesięwyraźnąinternalizacjęsukcesów,coodwracasięwokresiedorastania,wktórymzaczynadominowaćwysokisamokrytycyzm.PookresiedorastaniaLOCstabilizujesięnawzględniestałym, typowymdla jednostkipoziomie (Krasowicz,Kurzyp-Wojnarska,1990).

Wśródczynnikówmającychznaczeniedlakształtowaniasiępoczuciakontroliwymieniasiępostawyrodziców(jakoźródłowzmocnień),oczekiwaniacodosamo-dzielnościdzieckaprezentowaneprzezrodzicóworazLOCrodziców.Zauważonorównieżzwiązekmiędzytraumąprzeżytąwokresiewczesnegodzieciństwaidoj-rzewaniaalokalizacjąkontroli(Szmigielska,1995).

Wpogłębionymwywiadziedotyczącympostawrodzicielskichwrodzinachosóbbezdomnych(Piekut-Brodzka,2000)badaniwwiększościwskazywalinapostawyniewłaściwe:wymagającą,obojętną,zaniedbującą,odrzucającąinadmierniechro-niącą(77,8%).Woparciuotewynikimożnawnioskować,żewiększośćbezdom-nychpozostawałapodwpływemczynnikównegatywnychbędącychkonsekwencjąpostawrodziców.Takiedoświadczeniasprzyjająwyuczonejbezradności,zahamo-waniurozwojuuczućwyższych,niskiejsamoocenie,uległości,podwyższonejpobu-dliwościemocjonalnej,poddawaniusię,frustracjiipostawomroszczeniowym.

Dla kształtowania poczucia kontroli mają znaczenie również metody wycho-wawcze.38%bezdomnych twierdziło,żeniestosowanowobecnichnagród,pod-czasgdybadanianadmetodamiwychowawczymistosowanymiprzezogółrodzicówpokazują,żetylkoniewielkiodsetekrodzicównienagradzadzieciwogóle.Rodziceosóbbezdomnychczęściejniżśredniadlapopulacjistosowalikary(90%),wtym50%stosowałokarycielesne,63%krzyczało,aponad30%demonstrowałoodtrą-cenie emocjonalne dziecka. 13% rodziców poniżało dzieci, a około 4% stosowa-łopozbawieniepożywienia jakokaręzaniewłaściwezachowanie.Zdecydowanieprzeważałyoddziaływaniazwiązaneznegatywnąpostawąwobecdziecka.Badaneosobybezdomnenajczęściejodczuwałyzłość,uznawałykaręzaniesprawiedliwą

249

lub reagowały obojętnością.Około 77%bezdomnych nie chciało się upodabniaćdorodziców.Ponadpołowaniepotrafiławymienićżadnegowzorcaosobowegodonaśladowania(Piekut-Brodzka,2001).

Umiejscowienie poczucia kontroli a wyuczona bezradność

Uwagę na podobieństwo pomiędzy poczuciem kontroli zewnętrznej w ujęciuRottera awyuczoną bezradnościąw ujęciuMartina Seligmana i StevenaMaiera(1976)zwróciłWojciechPoznaniak(1993).Wyuczonabezradnośćtostan,wktórympopowtarzającychsięniepowodzeniachkontrolowaniasytuacji,jednostkaprzestajepodejmowaćjakiekolwiekdziałaniamającenaceluzmianę(Seligman,Maier,1976).Człowiekuczysiębezradności,jeślizauważa,żerzeczywistyzakressprawowanejkontroli jestmniejszyodoczekiwanego.Nabierawtedyprzekonania,żejegokon-trolajestnieefektywnaizakłada,żewprzyszłościwpodobnychprzypadkachbędzietaksamo.Naskutektegoprzekonaniapojawiająsiędeficytypoznawcze(jednostkanierozumiesytuacjiimaproblemzprzewidywaniem),deficytymotywacyjneorazdeficytyemocjonalnewpostaciapatii,lęku,depresji(Poznaniak,1993).

Deficytyte,częstoobserwowaneubezdomnych,mogąwynikaćzutratypoczu-ciakontrolinadwłasnymlosem.Wyuczonabezradnośćwprzypadkubezdomnychmożewynikaćrównieżzuwewnętrznieniatreścistereotypuosobybezdomnej,bo-wiemstygmatyzacjaprowadzidoutratywiarywewłasnąsprawczość(Nowakowska,2008).

Obserwowanaubezdomnychbezradnośćujawniasięwuzależnieniuodpomocyz zewnątrz, poczuciu krzywdy, niedostrzeganiu sensu życia czy negatywnym na-stawieniudoludzimającychwyższystatusspołeczny.ZewnętrzneLOCwiążesięrównież z pesymistycznym stylemwyjaśniania doświadczeń życiowych (Pawlik--Popielarska,2008).

Przyjmując,żezewnętrzneumiejscowieniepoczuciakontroli jestcechąosobo-wościczłowieka,możnauznaćjezajedenzczynnikówdeterminującychbezdom-ność.Natomiast,jeślitraktujesięLOCjakomechanizmpoznawczy,możnarozpa-trywaćjewkategoriachskutkówbezrobocia,biedyipatologiispołecznych.Jednak

250

najprawdopodobniejmamytudoczynieniazmechanizmemsprzężeniazwrotnego(Moczydłowska,2005).

Afektywność

Afekttocentralnywskaźnikstanówmotywacyjnychistanówego. Pozwala odkry-waćznaczeniedziejącychsięwokółnaswydarzeńipełnirolękomunikacyjną.Umoż-liwiarównieżadaptacjędowarunkówzewnętrznychpoprzezorganizowanieprocesówpoznawczychizachowania.Emocjeaktywizujązachowanieczłowiekainadająmuindywidualnyrys(Gasiul,2002).

U podłoża procesów afektywnych leży interakcjamiędzy podmiotem a otocze-niem.Wzbudzanieemocjijestrezultatemocenytejinterakcjijakoznaczącejdlapod-miotu.Podmiotuczysięznaczeniasytuacjinapodstawiewłasnychreakcjiafektyw-nych.Ta interakcjamaswoistą jakośćwynikającązwartościbodźca iwłaściwościpodmiotuorazzachodziwokreślonymkontekście.Podmiot,reagując,odpowiadanatęinterakcjęzewszystkimijejwłaściwościami:spostrzegasytuację,odnosijądosie-bieiporównujezwcześniejszymisytuacjami.Sposóbodpowiedzinadanąinterakcjęjestwłaśnieemocją.Odpowiedź tamacharakterzłożony izachodzinapoziomachneurofizjologicznym,ekspresywnym,poznawczymimotywacyjnym(Gasiul,2002).

Wwielukoncepcjachafekttraktowanyjestjakonadrzędnakategoriaobejmującaemocje,nastrójidyspozycjeemocjonalneczłowieka(Gross,1998,za:Łosiak,2012;Davidson,2012;Ekman,2012).WedługNicoFrijdy(2012),stanyafektywneróżniąsięmiędzy sobąpodwzględemznaku,ocenysytuacji,gotowościdodziałania i re-akcjifizjologicznych.Afekttopozytywnalubnegatywnareakcjaorganizmu,mającacharakterchwilowyiautomatyczny,któranastępujezanimdojdziedopoznawczegoopracowaniasytuacjiiktórącechujetylkoznakipobudzenie(Kolańczyk,1999).

RobertHeiss,PetraHalderiDietherHoger(1998)opisująafektywnośćjakoobszarosobowościwoparciuoczterykryteria:siłępobudzenia,czastrwania,zabarwienieiwystępowaniekomponentynastroju.Ludziecharakteryzująsięwewnętrznągotowo-ściądoreagowaniatypowymidlasiebieemocjami,cotworzystylafektywnybędącycechąosobowości.

251

Terminstylafektywnyopisujeróżniceindywidualne,modulującesposóbreago-waniajednostkinazdarzenia,którebudząemocje.Styl,podobniejakcechaosobo-wości,jestwzględnietrwałyipojawiasięwewczesnychfazachrozwoju(Davidson,2012). Jeżeli chodziodeterminanty styluafektywnego, topodkreśla siędoniosłąrolęwczesnychzdarzeństresujących.Jeżeliawersyjneuczenienastępujeprzedana-tomicznąifizjologicznądojrzałościąhipokampa,stresorydziałającewpóźniejszychokresach życia mogą upośledzać jego działanie i przywracać wyuczone reakcjeawersyjne(Jacobson,Nadel,1985,za:Davidson,2012).

Rozwój emocjonalny dzieci

Kształtowanie się emocjiwewczesnych okresach życia zależy głównie od doj-rzewania ośrodkowego układu nerwowego, jednak od początku czynniki środowi-skowemogęwpływaćnazmianyfunkcjiistrukturyukładunerwowego,modyfikującneuronalne składowe procesów emocjonalnych (Panksepp, 2012). Celem rozwojuemocjonalnegojestosiągnięciezdolnościdoregulacji(Białecka-Pikul,Stępień-Nycz,2011).Napodstawowympoziomiezależyonaodtemperamentu.Drugipoziomuwa-runkowańrozwojuwiążesięzprocesamiuczeniareguł.Niezamierzonywpływwtymzakresiedokonujesiępoprzezekspresjęemocjonalnąrodziców,zamierzonypoprzezbudowanie wiedzy dziecka o sytuacjach emotogennych. Przewaga ekspresji emocji pozytywnych ze strony rodzicówwiąże się zwyższymi kompetencjami społeczno--emocjonalnymiiniższąagresjąudziecka.Istotnajestrównieżwrażliwośćrodzicówna emocjeokazywaneprzezdziecko,niewystarczającautrudniaustanowienieopty-malnegopoziomustymulacjiiregulacji(Białecka-Pikul,Stępień-Nycz,2011).

Niezależnieodjakościopiekisprawowanejprzezrodziców,dzieckojestbiologicz-niepredysponowanedoposzukiwaniabliskościznimi.Dążenietopojawiąsięnawetwsytuacji,kiedyrodzicekrzywdządzieckolubje ignorują.Wówczasdochodzidowykształceniazdezorganizowanejwięziobjawiającejsięmiędzyinnyminegatywnymobrazemsiebieitrudnościamiwregulacjiafektu.Więźzdezorganizowanawyznaczaścieżkęrozwojowądzieckaimawysokiwskaźnikprzekazumiędzypokoleniowego(Senator,2012).

252

Zaburzeniawięziwznacznymstopniuwpływająnazdolnośćdofunkcjonowaniarefleksyjnego(mentalizacji)iregulacjiafektu.Gdyrodzicenieodpowiadająnaoka-zywaneprzezdzieckoemocje,musionoradzićsobiezprzytłaczającymidoświad-czeniami samo.Gdy rodzice niewłaściwie interpretują emocje dziecka,wówczasna bardzo podstawowym poziomie dochodzi do rozregulowania procesu tworzenia reprezentacjiiregulacjiafektu.Pobudzeniepłynącezciaładzieckapozostajebezre-prezentacjiumysłowej,cozaburzarozwójemocjonalnyijestistotnymczynnikiemzaburzeńwżyciudorosłym(Senator,2012).Wrażliwośćmatki,jejresponsywnośćjesttuczynnikiemdecydującym,pozwalającymwykształcićmechanizmysynchro-nizacjiemocjonalnejiwspółbrzmieniazinnymczłowiekiem.

Niektórzyrodzicewobliczustresu,kłopotówdniacodziennegookazująswoimdzieciomznaczniewięcejemocjinegatywnychniżpozytywnych.Zczasemdzieciupodabniająsiędorodzicówpodwzględemekspresjiemocjonalnej.Tendencjedowyrażaniagniewuczysmutkustabilizująsięjużokoło6miesiącażycia,zjawiskotonazwanozaraźliwościąemocjonalną.Wprocesierozwojuutrwalająsięwzorceemocjonalne zarówno samegodziecka, jak i relacji dziecko–opiekun, stając sięstrukturamiorganizującymiinterakcjezeświatem.Zdzieciństwaiważnychrelacjizpóźniejszegookresuwynosimyschematyemocjonalnedotycząceinterakcjizdru-gimczłowiekiem(Oatley,Jenkins,2003).

Wpływ traumy i chronicznego stresu na rozwój emocjonalny

Jakwspomnianowcześniej,bezdomnośćwwiększości,jeśliniewwewszystkichprzypadkach,wiążesięzdoświadczaniemsytuacjitrudnych,wktórychjednostkanarażona jest na przeżywanie silnego stresu i jego skutków w postaci objawówPTSD.Trauma związana z doświadczaniem bezdomności w okresie dzieciństwaw sposób szczególnywpływana rozwój emocjonalny i umiejscowieniepoczuciakontroli.Decydująotymintensywnośćprzeżywanychemocjiwdzieciństwieorazobiektywnybrakmożliwościoddziaływanianaotoczenie zgodnie ze swojąwolą.Matowpływnagłębokośćzapisupamięciowego.Dziecikodująinformacjeobodź-cach traumatycznychnapoziomieukładu limbicznego,ponieważrozwójkorydo

253

szóstego,siódmegorokużycianiepozwalanatworzenienarracjiinadawaniasensuwydarzeniom(Zdankiewicz-Ścigała,Maruszewski,2006).

Prawidłowy rozwój emocjonalny prowadzi do wykształcenia się kompetencjinazywanychinteligencjąemocjonalną.Osiągnięciedojrzałościemocjonalnejnawetw sprzyjającym środowisku jest zadaniem trudnym (Zdankiewicz-Ścigała,Maru-szewski,2006).Doświadczaniebezdomnościwdzieciństwieiwszystkichstresorówzniązwiązanychczynitozadaniepraktycznieniemożliwym.

Strukturaemocjonalnaczłowiekajestcałościowymdynamicznymsystememre-agującymnabodźcewewnętrzne(somatyczne)izewnętrzne.Związektenzmieniasię wwyniku rozwoju jednostki podwpływem doświadczeń, zwłaszcza krytycz-nych.Przeżytatraumamożeutrwalićokreślonystannastroju,którywkonsekwencjistajesięsztywnyinieadekwatny.Możerównieżdoprowadzićdozachwianiahome-ostazy,prowadzącdoniekontrolowanegowzrostupotencjałupobudzeniaawkon-sekwencjidowahańnastrojuniezwiązanychztreściąemocjonalną(Heiss,HalderiHoger,1998).

Upodstawwiększościzaburzeńemocjonalnychleżąbłędywychowawcze,wtymstosowaniekarcielesnychorazprzemocypsychicznej.Abyprzetrwaćwtrudnychwarunkachdzieckozamrażaemocjelubdokonujenanichmanipulacji.Dysocjacjachroni przed przeżywaniem emocji negatywnych, a gdy się utrwali, doprowadzadoodcinaniasięoduczuć.Wefekciesygnałyemocjonalneprzestająbyćinterpre-towane.Wzachowaniuobserwujesięwówczaswycofanie,lęk,skargisomatyczne,bezradność izależność.Gdyudzieckanarażonegonaprzemocprzeważa reakcjanadmiernego pobudzenia, to do zmiany homeostazy dochodzi zwykle w innych układach.Występująwówczas takie objawy, jak zwiększonenapięciemięśniowe,nasilonereakcjestrachu,zaburzeniasnu,trudnościwregulacjiafektu(Zdankiewicz--Ścigała,Maruszewski,2006).

Gdydzieckonarażonejestnasilnystres,zapisanezostająaktywacjeobszarówmózguwzbudzoneprzezciałomigdałowate.Kiedystresorprzestaniedziałać,bodź-ceprzypominającego,nazasadziegeneralizacji,mogąponownieaktywizowaćciałomigdałowateipowiązaneznimukłady.Gdydojdziedodysocjacji,ciałomigdało-watezostajesilniepobudzoneipojawiająsięwspomnieniasomatosensoryczne,któ-rychdzieckonierozumie.Wielokrotnedoświadczaniewspomnieńtraumysprawia,

254

żeofiaryprzemocyinterpretująpobudzeniejakowywołaneprzezinnyzewnętrznybodziec lub dolegliwość somatyczną, a nie reminiscencję przeżytegourazu.Takibrak wglądu wtórnie wywołuje negatywne emocje (Zdankiewicz-Ścigała, Maru-szewski,2006).Zgodniezzasadamiwarunkowaniadowywołaniareakcji(pobudze-nianeuronalnego)wystarczącorazmniejszebodźce.Bodziecprzypominającyprze-żytątraumęuruchamialawinęstresowychreakcjifizjologicznych.Procestworzeniawewnętrznychreprezentacjiświatazewnętrznegozależyodwzorca,intensywnościorazczęstotliwościpobudzanianeuronalnego.Wtensposóbdoświadczeniesilnychemocjizwiązanychzprzeżywaniemsytuacjitrudnychtworzywzorzecprzetwarza-niainformacji,będącymatrycąocendlawszystkichnowychinformacji.Imczęściejdanasiećneuronalnajestaktywizowana,wtymwiększymstopniunowebodźcebędązniąwiązane(Perry,1999,za:Zdankiewicz-Ścigała,Maruszewski,2006).Zdarze-nietraumatycznezapisywanejestwwieluobszarachmózgu(odpowiedzialnychzaregulacjępoznawczą,ruchową,emocjonalnąifizjologiczną).Gdytylkopojawisięsygnał,któryzostanieocenionyjakotożsamyztamtymzagrażającym,jednocześnienawielupoziomach rozpoczyna się specyficzna reakcjanazagrożenie.Powtarza-jącesięstanyzagrożeniawymagająciągłejczujności,cozczasemgeneralizujesięwpostaciciągłegolękuiprzekonania,żezawszemuszęmiećsięnabaczności.Prze-wlekłystresmożewydawaćsięniedoprzezwyciężenia,coprowadzidobezradności(Zdankiewicz-Ścigała,Maruszewski,2006).

Cel badań, problemy i hipotezy badawcze

Celemprzeprowadzonychbadańbyłaanalizazwiązkuumiejscowieniapoczuciakontroli i afektywności.Podstawowepytanie dotyczyło zależnościmiędzyumiej-scowieniempoczuciakontroliijegowariantamiaskładowymiafektywności,jakimsąpoziompobudzenia, dostosowanie emocjonalne, chwiejność emocjonalna i po-ziom agresji u dzieci bezdomnych w wieku 4-17 lat.

Określeniezależnościpomiędzy lokalizacjąpoczuciakontroliaafektywnościąstajesięistotnymzagadnieniem,gdyspojrzymynaniezperspektywyskutecznościdziałańpodejmowanychwcelureintegracjispołecznejosóbbezdomnych.Podkre-

255

ślana częstow raportachorazpublikacjachnaukowychniska skutecznośćprogra-mówpomocowychwiązanajestzezjawiskiemwyuczonejbezradnościbezdomnych,którazkoleimożebyćwarunkowanalokalizacjąkontroliispecyficznymicechamiemocjonalności.Badaniadziecidoświadczającychbezdomnościodpierwszychlatswegożyciapozwalająspojrzećnaproblemrównieżzperspektywyzjawiskadzie-dziczeniabezdomnościiutrwalaniaschematówfunkcjonowaniawrolibezdomnego.Uzyskanewynikimogą usprawnić proces udzielania pomocy iwsparcia osobombezdomnym,zwłaszczadzieciom.Mogąrównieżprzyczynićsiędolepszegozrozu-mieniaprzyczynpopadaniawbezdomnośćitrwaniawniej.

Zaprezentowanyponiżejmodelbadań(ryc.1)wsposóbszczegółowyprzedsta-wiazależnościanalizowanewczęściempirycznejartykułu.

Ryc.1.Modelbadawczytestowanegozwiązkupomiędzyumiejscowieniempoczuciakontroli aafektywnościąudziecibezdomnych

Przyjmującpowyższezałożeniateoretyczneorazopierającsięnawynikachpre-zentowanychbadań,postawiononastępującehipotezy:

H1:Występują różnicew umiejscowieniu poczucia kontroli i jegowymiarachpomiędzydziećmibezdomnymiadziećmizgrupykontrolnej.Dziecibez-domnemająbardziejzewnętrznyLOCogólnyiLOCdlasytuacjisukcesuorazbardziejwewnętrznyLOCdlasytuacjiporażek.

256

H2:Występująróżnicewafektywnościpomiędzydziećmibezdomnymiadzieć-miposiadającymidom:afektywnośćdziecibezdomnychcharakteryzujesiębardziej obniżonym nastrojem (H2a), większą chwiejnością emocjonalną(H2b),mniejszymdostosowaniem(H2c),niższympobudzeniem(H2d)iwyż-szymwskaźnikiemagresji(H2e).

H3:Występujezwiązekpomiędzyumiejscowieniempoczuciakontroliijegowy-miarami a afektywnością u dzieci bezdomnych. Imbardziejwewnętrznalokalizacjakontroli,tymlepszynastrój,mniejszachwiejnośćemocjonalna,mniejszedostosowanie,wyższepobudzenieiniższywskaźnikagresji.Ko-relacjatamainnycharakterniżwprzypadkudzieciposiadającychdom.

Metody badawcze

Informacji o sytuacji rodzinnej dziecka, stanie zdrowia i funkcjonowaniu spo-łecznymdostarczyłwywiadogólny.

DobadaniaafektywnościwybranoTestPiramidBarwnych(TPB)autorstwaHe-issa,Halder iHogera(1998).Tonarzędzieskonstruowanedobadaniaafektywnejstronyosobowości,opartenazałożeniach teoriizwiązkuemocjonalnościzbarwą(Kwiatkowska,1994).TestPiramidBarwnychjesttestemopartymoproceswybo-rów,pozwalającymujmować jakościowowyróżniające się funkcje indywidualnejafektywności, nie jest jednak testem psychometrycznym oraz nie bada całej oso-bowości,ajedyniejejaspektemocjonalny(HeissHalder,iHoger,1998).Ujmujezarówno chwilowy nastrój, jak i ogólną strukturę afektywności jednostki.Osobabadana operuje namateriale niewerbalnym, a jej zadaniem jest ułożenie kolejnotrzechpiramidładnychitrzechpiramidbrzydkich.Materiałtestowyskładasięz210kartonikóww14barwachiplanszyzewzorempiramidyzłożonymz15pól.Nieograniczasięaniczasu,animożliwościwyboru.

Afektywnośćdziecibezdomnychwwiekuod4do17latbyłazmiennązależną,mierzonązapomocąokreślonychwskaźnikówTestuPiramidBarwnych.Wzakrestakrozumianejafektywnościwchodził:

1. Dominującynastrój–mierzonynapodstawieczęstotliwościwyborubarw

257

wpiramidachładnychibrzydkich.2. Chwiejnośćemocjonalnavsstabilnośćemocjonalna–mierzonazapomocą

wskaźnikachwiejnościemocjonalnej.3. Pobudzenie vstłumienieemocji–mierzonenapodstawieanalizywyników

przeliczonychsyndromówpobudzeniaitłumieniawodniesieniudopiramidładnychibrzydkich.

4. Dostosowanie afektywne vs niedostosowanie afektywne – mierzone na pod-stawie analizy syndromu normy i kontrsyndromu w odniesieniu do piramid ładnychibrzydkich.

5. Poziomagresji–mierzonywskaźnikiemSelga.Umiejscowienie poczucia kontroli badano za pomocądwóchkwestionariuszy:

Skali Poczucia Kontroli u Dzieci Przedszkolnych (SPK-DP) autorstwa BarbarySzmigielskiej orazKwestionariusza doBadaniaPoczuciaKontroli (KBPK) stwo-rzonegoprzezGrażynęKrasowicziAnnęKurzyp-Wojnarską.Pierwszenarzędziewykorzystano w badaniach dzieci w wieku 4-10 lat, drugie w badaniach dzieci wwieku11-17lat.Skaleteposiadająnormyodpowiedniodlagrupwiekowych4-8i13-17lat.ZpowodubrakunarzędziadobadaniaLOC,posiadającegonormydlagrupy9-12lat,dladzieciwwieku9i10latprzyjętonormySPK-DP,adladzieciwwieku11-12lat–KBPK.

SPK-DPskładasięz18itemów,aKBPKz46.Obakwestionariuszemająpodob-nąbudowę:połowaopisanychzdarzeńkończysięwynikiempozytywnym(tworząoneskalęS-sukcesu),apołowanegatywnym(tworząskalęP–porażki).Wkażdymprzypadkudzieckomadowyborudwiealternatywneodpowiedzi,zktórychjednawskazujenapoczuciekontroliwewnętrzne,adruganazewnętrzne.Wynikioblicza-nesąoddzielniedlakażdejskali,asumaalgebraicznawynikówpodskaldajewynikogólny(Krasowicz,Kurzyp-Wojnarska,1990;Szmigielska,2008).

Charakterystyka badanych osób

Badaniamiobjętogrupę60dzieciwwiekuod4do16lat(tabela1)wdwóchrównolicznychgrupach:badanej(dziecibezdomne)ikontrolnej(dzieciposiadające

258

dom).Kryteriumdoborudogrupybadanejbyłstatusbezdomnościdzieckai jegomatki.Wprzypadkugrupykontrolnejzastosowanodobórcelowywedługkryteriówpłciiwieku.Wkażdejzgrupznalazłosiępo13dziewczyneki17chłopców.

Tabela1.

Charakterystykagrupypodwzględemwieku

Grupa N M SD Mediana Minimum Maksimum

Badana 30 9,67 3,28 9,50 4,00 15,00

Kontrolna 30 9,73 3,30 10,00 4,00 16,00

Wgrupiebadanejznalazłysiędziecipozostającebezdomuod2,5miesiącado13lat.Średniczastrwaniabezdomnościwynosiłprawie4lata(3,84,SD=4,08),costanowiłośrednio39,37%całegookresużyciadziecka(od2do100%).W6z30przypadkówbezdomnośćdotyczyłarównieżinnychniżmatkaidzieckoczłonkówrodziny(babci,dziadkalubojcadziecka).Danesocjodemograficzneopisująceobugrup przedstawia tabela 2.

Tabela2.

Charakterystykailościowabadanychgrup

Zmienne OznaczeniaGrupa badana Grupa kontrolna

N % N %

Płećdziewczęta 13 43,33 13 43,33

chłopcy 17 56,67 17 56,67

Grupa wiekowa4 - 10 lat 16 53,33 16 53,33

11 - 16 lat 14 46,67 14 46,67

Struktura rodzinypełna 2 6,67 28 93,33

niepełna 28 93,33 2 6,67

Wykształcenie matki

podstawowe 13 43,33 0 0,00

zawodowe 10 33,33 1 3,33

średnie 7 23,33 10 33,33

wyższe 0 0,00 19 63,33

259

Zmienne OznaczeniaGrupa badana Grupa kontrolna

N % N %

Wykształcenie ojca

podstawowe 4 13,33 0 0,00

zawodowe 20 66,67 2 6,67

średnie 5 16,67 12 40,00

wyższe 1 3,33 16 53,33

Źródło utrzymania

rodziny

praca zarobkowa 1 3,33 30 100,00

zasiłkizpomocyspołecznej 26 86,67 0 0,00

renta/emerytura 2 6,67 0 0,00

inne 1 3,33 0 0,00

Procedura badania

Badania przeprowadzonowdwóchośrodkach:CentrumPomocydlaBezdom-nychKobietiMatekzDziećmiwBydgoszczyorazwToruńskimDomudlaOsóbBezdomnych Monar-Markot. Badania dzieci z grupy kontrolnej przeprowadzono wichmiejscuzamieszkania.Każdedzieckobadanebyłoindywidualnie.

Wyniki

Średniewynikiuzyskanewzastosowanychtestach(KBPK,SPK-DPorazsyndro-myTestuPiramidBarwnych)wrazzodchyleniamistandardowymiprzedstawiająta-bele3i4.Wtabeli3przedstawionowynikiprzeliczonezpomiarówtestemSPK-DPorazKBPK.Zewzględunafakt,żenarzędziatemająodwrotnąpunktacjęodpowiedzi(wSPK-DPwynikwysokioznaczaLOCzewnętrzny,awKBPKLOCwewnętrzny),różnąliczbęitemówicozatymidzie,różnąpunktacjęwwynikachsurowych,doko-nanokonwersjiwynikówprzeliczonych izestawiono je razem. Wyniki przeliczone wyrażone sąwstenach,gdzie1-4 stenoznaczapoczuciekontroli zewnętrznej,5-6sten–nieustalone,a7-10poczuciekontroliwewnętrznej.

260

Tabela3.

ŚredniewynikiLOCdlagrupybadanejikontrolnej

Test LOCGrupa badana Grupa kontrolna

N M SD N M SD

WP LOC S 30 5,17 1,74 30 6,60 2,01WP LOC P 30 4,87 1,70 30 5,10 2,22

WP LOC ogólny 30 5,03 2,01 30 6,03 2,43

LOCS–skalasukcesu,LOCP–skalaporażki,ogólny–wynikLOCuogólnionego,WP–wynikprzeliczony.

Jeżelichodziośredniewynikiwzakresiewyborubarwwpiramidachładnychibrzyd-kichwTeściePiramidBarwnych,todziecizgrupybadanejczęściejwybierałykolorypo-marańczowy,żółty,jasnozielonyiczarnydobudowypiramidładnychorazżółty,brązowyiczarnydobudowypiramidbrzydkich.Rzadziejnatomiastniżdziecizgrupykontrolnejwybierałykolorybłękitny,biały,niebieskiiczerwonydobudowypiramidładnychorazkolorypomarańczowy,różowy,zielonyijasnozielonydobudowypiramidbrzydkich.

Tabela4.

ŚredniewynikisyndromówiwskaźnikówwpiramidachładnychibrzydkichTPBdlagrupybadaneji kontrolnej

Syndrom/wskaźnikGrupa badana Grupa kontrolna

N M SD N M SD

Chwiejność emocjonalna 30 34,37 17,93 30 36,77 17,64Syndrom pobudzenia PŁ 30 18,43 8,57 30 16,17 6,90Syndrom pobudzenia PB 30 5,07 5,43 30 9,03 8,08Syndrom tłumienia PŁ 30 9,77 5,26 30 8,50 5,91Syndrom Tłumienia PB 30 29,80 10,82 30 22,37 11,03

Syndrom Normy PŁ 30 9,27 5,90 30 11,20 5,57Syndrom Normy PB 30 4,57 4,05 30 6,03 4,97

Syndrom Przeciwnormy PŁ 30 8,93 4,21 30 8,70 4,65Syndrom Przeciwnormy PB 30 8,80 7,93 30 11,00 6,30Syndrom Bezbarwności PŁ 30 7,63 5,33 30 7,47 7,31Syndrom Bezbarwności PB 30 22,30 12,61 30 17,57 11,27

Wskaźnik Selga PŁ 30 -6,77 9,14 30 -5,43 7,23Wskaźnik Selga PB 30 -4,00 7,72 30 -6,50 7,97

PŁ–piramidyładne,PB–piramidybrzydkie.

261

Wtabeli4zaprezentowanośredniewynikiuzyskaneprzezdziecizgrupybada-nejikontrolnejwsyndromachiwskaźnikachTestuPiramidBarwnych.Wskazująnawyższypoziomśrednichwynikówdziecibezdomnychwsyndromie tłumieniaibezbarwnościorazniższywewskaźnikuSelga,syndromachpobudzenia,normyi przeciwnormy obliczanych dla piramid brzydkich.

Różnice w lokalizacji kontroli między dziećmi bezdomnymi i posiadającymi dom

Wceluweryfikacji hipotez badawczych zbadano istotność różnicmiędzywy-nikami uzyskanymi przez dzieci bezdomne i mające domw zakresie analizowa-nychzmiennych.AnalizyrozpoczętoodweryfikacjihipotezH1(tabela5).Uzyskanewynikipozwalająstwierdzić,żedziecizgrupybadanejmająbardziejzewnętrzneumiejscowieniepoczuciakontroliwsytuacjachsukcesów.PozostałewymiaryLOCnieróżnicująbadanychgrupnapoziomieistotnościstatystycznej.Tymsamym,po-zytywniezweryfikowanoczęśćhipotezyH1,mówiącąotym,żedziecibezdomnemają bardziej zewnętrzneLOCw sytuacji sukcesów, co oznacza, że przejawiająskłonność do przypisywania innym lub losowi odpowiedzialności za pozytywnezdarzeniadotyczące ichżycia.PozostałeelementyhipotezyH1 zostały sfalsyfiko-wane,cooznacza,żedziecibezdomnenie różnią się istotnieoddziecimającychdomwzakresieLOCdlaporażekiLOCuogólnionego.

Tabela5.

PrezentacjaistotnościróżnicwLOCmiędzydziećmibezdomnymiamającymidom(df=58)

ZmienneGrupa badana (N=30) Grupa kontrolna (N=30) Test t-Studenta

M SD M SD t p

LOC S 5,17 1,74 6,60 2,01 -2,950 0,005

LOC P 4,87 1,70 5,10 2,22 -0,458 0,649

LOC ogólny 5,03 2,01 6,03 2,43 -1,738 0,087

262

Różnice w afektywności między dziećmi bezdomnymi i mającymi dom

W kolejnej części badania przystąpiono do weryfikacji hipotezy H2, mówiącejotym,żeafektywnośćdziecibezdomnychcharakteryzujesiębardziejobniżonymna-strojem (H2a),większąchwiejnościąemocjonalną (H2b),mniejszymdostosowaniem(H2c),niższympobudzeniem(H2d)orazwyższymwskaźnikiemagresji(H2e).

WceluweryfikacjihipotezyH2aprzeprowadzonotestyistotnościróżnicdlazmien-nychokreślającychwybórbarwwpiramidachładnychibrzydkich(tabele6i7).

Tabela6.

PrezentacjaistotnościróżnicwwyborzebarwwpiramidachbrzydkichTPB

ZmiennaGrupa badana (N=30) Grupa kontrolna (N=30) Test t-Studenta

M SD M SD t p

czarny PB-ws* 14,30 12,06 9,47 7,91 1,836 0,072

*ws – oznacza analizy na wynikach surowych, beztegoskrótu–analizynawynikachprzeliczonych

Analizawyborubarwużytychdobudowypiramidładnychibrzydkichwykazała,żeistot-nestatystycznieróżnicewystąpiłyjedyniewpiramidachbrzydkichidotyczyłykolorupoma-rańczowego.Dziecizgrupybadanejrzadziejwybierałytenkolorniżdziecizgrupykontrol-nej.Ponadtouwidoczniłasiętendencjastatycznawwyborzekoloruczarnegowpiramidachbrzydkich.Dziecibezdomnewybierałyczarnyczęściejniżdziecimającedom.Zdaniemau-torówTestuPiramidBarwnychmożetooznaczać,żenapoziomiewewnętrznejgotowościdoreagowaniaichogólnynastrójcechujeniższypoziomegocentryzmuiwyrażaniabuntuorazmniejszatendencjadozachowańaspołecznych.Dokonanietakichwyborówbarwmożewskazywać,żedziecibezdomnemająwiększąskłonnośćdotłumieniaemocji,obniżonegonastrojuipoczuciamniejszejwartości.Brakróżnicwwyborachkolorówdobudowypiramidładnychoznacza,żenieujawniajątychcechwzachowaniu.Projekcyjnycharakternarzędzia,jakimjestTPB,pozwalanarozróżnieniepotencjałówafektu,któreokreślająwewnętrznągo-towośćdoreagowaniaokreślonymistanamiodemocjiujawnianychwzachowaniu i rela-cjach.Wskaźnikiempierwszychsąpiramidybrzydkie,adrugich–ładne.UzyskanywyniktestowaniapozwalaprzyjąćhipotezęH2amówiącąoróżnicywdominującymnastroju.

263

Tabela7.

PrezentacjaistotnościróżnicwwyborzebarwwpiramidachbrzydkichTPB

ZmiennaGrupa badana Grupa kontrolna Test U Manna- Whitneya

M rang (N=13) M rang (N=13) z p

pomarańczowy PB-ws 24,42 36,58 -2,691 0,007

Następniezbadano,czywystępująróżnicewpoziomiepobudliwościmiędzydzieć-mibezdomnymiimającymidom(tabela8).Napoziomieistotnościp<0,05wystąpiłyróżnicemiędzybadanymigrupamiwzakresiesyndromupobudzeniaitłumieniawpi-ramidachbrzydkich.ZdaniemautorówTPBnatejpodstawiemożnawnioskowaćoróż-nychpoziomachpobudzeniaemocjonalnegowobugrupach.Dziecibezdomneujawniłyniższypoziompobudzeniaorazwyższypoziomtłumieniaemocjiwtejczęścitestu,któ-rabadawewnętrznągotowośćdoreagowanianabodźceemocjonalne.Wyniktenmożeoznaczać,żedziecibezdomnemająwiększątendencjędotłumieniaemocji,wycofaniawkontaktachspołecznych,usuwaniasięwcieńorazzawężeniasposobówreagowaniaemocjonalnegoniżdzieci posiadającedom,które charakteryzujewiększa spontanicz-nośćiotwartośćnabodźce.Tymsamym,zweryfikowanopozytywniehipotezęH2d,mó-wiącąoniższympoziomiepobudzeniaafektywnegoudziecibezdomnych.

Tabela8.

PrezentacjaistotnościróżnicwsyndromachpobudzeniaitłumieniaTPB

ZmiennaGrupa badana

(N=30)Grupa kontrolna

(N=30) Test t-Studenta

M SD M SD t p

Syndrom pobudzenia PŁ 18,43 8,57 16,17 6,90 1,128 0,264

Syndrom pobudzenia PB 5,07 5,43 9,03 8,08 -2,233 0,029

Syndrom tłumienia PŁ 9,77 5,26 8,50 5,91 0,877 0,384

Syndrom Tłumienia PB 29,80 10,82 22,37 11,03 2,635 0,011

Testy istotności różnicdlawskaźnikówchwiejnościemocjonalnej (H2b),dosto-sowania emocjonalnego (H2c)ipoziomuagresji(H2e)niewykazałyistotnychstaty-stycznieróżnicmiędzygrupowych.

264

Podsumowującprocesweryfikacji hipotezyH2, należy stwierdzić, żewystępu-ją różnicew afektywnościmiędzy badanymi grupami takie, że dzieci bezdomneujawniajątendencjędoobniżonegonastrojuorazichafektywnośćcharakteryzujesięniższympoziomempobudzeniaiwyższympoziomemtłumienia.Niemanatomiastistotnychróżnicmiędzygrupamiwpoziomiechwiejnościemocjonalnej,dostosowa-nia emocjonalnego i agresji.

Związek między lokalizacją poczucia kontroli a afektywnością u dzieci bezdomnych

WtejczęściartykułuomówionezostanąwynikianalizprzeprowadzonychwceluweryfikacjihipotezybadawczejH3.Zakładaona,żewystępujezwiązekpomiędzyumiejscowieniem poczucia kontroli a afektywnością u dzieci bezdomnych. Imbardziej wewnętrzna lokalizacja kontroli, tymmniejsza chwiejność emocjonalna,mniejszedostosowanie,wyższepobudzenieiniższywskaźnikagresji.Korelacjatamainnycharakterniżwprzypadkudzieciposiadającychdom.

WceluweryfikacjihipotezyH3przeprowadzonoszereganalizsiłyzwiązkupo-międzyLOCacechamiafektywnościwgrupiebadanej,którenastępnieporównanozwynikamiadekwatnychtestówprzeprowadzonychnagrupiekontrolnej.KolejnoanalizowanokorelacjęLOCS,LOCPiLOCogólnegozewskaźnikamiTPB.Istotnestatystycznie wyniki przedstawiono w tabelach 9-14.

Tabela9.

PrezentacjasiłyzwiązkumiędzyLOCSacechamiafektywnymiudziecibezdomnych

ZmienneGrupa badana Test r Pearsona

M SD r (X, Y) r2 t p N

LOC S 5,17 1,74

niebieski PB-ws 2,20 2,71 -0,394 0,155 -2,270 0,031 30

LOC S 5,17 1,74

syndrom normy PB 4,57 4,05 -0,405 0,164 -2,341 0,027 30

265

Analiza siły związkumiędzy lokalizacją poczucia kontroliw sytuacji sukcesuacechamiafektuwgrupiedziecibezdomnychpokazała,żenapoziomieistotnościstatystycznejwystąpiłonpomiędzyLOCSawyboremkoloruniebieskiegoisyn-dromemnormywpiramidachbrzydkich.Związektenwobuprzypadkachjestod-wrotnieproporcjonalny.WedługautorówTestuPiramidBarwnychnatejpodstawiemożnaprzyjąć,żeimbardziejwewnętrznyLOCdlasytuacjisukcesu,tymwiększatendencjadoaktywnegoposzukiwaniabodźcówemocjonalnychorazmniejszaten-dencjadoprzystosowywaniasięemocjonalnegodootoczenia(wtymprzystosowa-niawbrewsobie).NieodnotowanozwiązkuistotnegostatystyczniemiędzyLOCSawskaźnikamichwiejnościemocjonalnej,pobudzeniaiagresji.Odnotowanyzwią-zekLOCiwyborukoloruniebieskiegoniewystarczabypotwierdzićhipotezęodo-datniej korelacji umiejscowienia poczucia kontroli z pozytywnym nastrojem. W tym zakresienależyodrzucićczęśćhipotezyH3,mówiącąokorelacjiLOCSzanalizo-wanymiwymiaramiafektu.NatomiastczęśćhipotezyH3,mówiącąozwiązkuLOCSzdostosowaniemafektywnympotwierdzono.Dlaporównaniaadekwatneanalizyprzeprowadzono na grupie kontrolnej. Istotne statystycznie wyniki przedstawiono w tabeli 10.

Tabela10.

PrezentacjasiłyzwiązkumiędzyLOCSacechamiafektywnymidziecimającychdom

ZmienneGrupa kontrolna Test r Pearsona

M SD r(X, Y) r2 t p N

LOC S 6,60 2,01

jasnozielony PB-ws 2,13 2,84 -0,456 0,208 -2,710 0,011 30

LOC S 6,60 2,01

błękitny PB-ws 1,27 2,05 -0,375 0,141 -2,140 0,041 30

LOC S 6,60 2,01

fioletowy PB-ws 2,57 2,92 0,428 0,183 2,503 0,018 30

LOC S 6,60 2,01

chwiejność emocjonalna 36,77 17,64 -0,406 0,165 -2,353 0,026 30

LOC S 6,60 2,01

syndrom przeciwnormy PB 11,00 6,30 -0,368 0,135 -2,092 0,046 30

266

Wynikiwskazałynaistotnystatystyczniezwiązekmiędzyumiejscowieniemkontroliw sytuacji sukcesów a częstotliwościąwyborów kolorów: jasnozielo-nego,błękitnegoifioletowegowpiramidachbrzydkich.Imbardziejwewnętrz-neLOCS, tym rzadziej dzieci posiadającedomwybierałykolor jasnozielonyibłękitny,aczęściejfioletowy.Opierającsięnainterpretacjipodanejprzezau-torówTPB,możnaprzyjąć,żeimLOCSjestbardziejwewnętrzny,tymnapo-ziomiewewnętrznejgotowościdoreakcjiemocjonalnychujawniasięmniejszatendencjadopowierzchowności,mniejszaspontaniczność,awiększadojrzałośći zaangażowanie emocjonalne oraz wyższy poziom niepokoju wewnętrznegoi impulsywności. Jednocześnie LOCS u dziecimających dom koreluje ujem-niezpoziomemchwiejnościemocjonalnej,cooznacza,żeimwyższepoczuciekontroliwewnętrznejnadpozytywnymizdarzeniamiwżyciu,tymmniejszala-bilnośćemocjonalna.PodobniejestwprzypadkuzależnościLOCSisyndromuprzeciwnormydlapiramidbrzydkich–imwyższyLOCSwewnętrzny,tympo-tencjalnie lepsze dostosowanie.

Omówionepowyżejzależnościujawnionewgrupiekontrolnejpozwalająpo-twierdzićczęśćhipotezyH3,mówiącąospecyficezwiązkuLOCwsytuacjisuk-cesu i cech afektu dla dzieci bezdomnych.

NastępniedokonanopomiarusiłyzwiązkuLOCdlasytuacjiporażkizafek-tywnościądziecibezdomnych(tabela11).

Tabela11.

PrezentacjasiłyzwiązkumiędzyLOCPacechamiafektywnymidziecibezdomnych

ZmienneGrupa badana Test r Pearsona

M SD r(X, Y) r2 t p N

LOC P 4,87 1,70

czerwony PŁ-ws 4,17 4,57 -0,370 0,137 -2,111 0,044 30

LOC P 4,87 1,70

różowy PB-ws 2,20 4,25 0,362 0,131 2,056 0,049 30

LOC P 4,87 1,70syndrom

przeciwnormy PB 8,80 7,93 0,418 0,175 2,436 0,021 30

267

Wystąpiły korelacje między LOC dla sytuacji porażki a cechami afektuu dzieci bezdomnych. Imwyższywynik LOC P, tym rzadszewybory koloruczerwonego do budowy piramid ładnych, tym częściej wybierany kolor różo-wywpiramidachbrzydkichiwyższypoziomwskaźnikaprzeciwnegodonormywpiramidachbrzydkich.Opierającsięnainterpretacjiwyborubarwzapropono-wanejprzezHeissa,HalderiHogera(1998),możnaprzyjąć,żeumiejscowieniepoczuciakontroliwsytuacjiporażkikorelujezcechamiafektuwnastępującymzakresie: imwyższy poziomwewnętrznego poczucia kontroli nad negatywny-mizdarzeniamiżyciowymi,tymmniejsze:labilnośćemocjonalna,skłonnośćdorywalizacjiidążeniedosukcesuujawnianewzachowaniachirelacjachzludź-miorazdyspozycjadowiększejspontanicznościemocjonalnejimniejszegodo-stosowania.OdnoszącpowyższedozałożeńhipotezyH3,należysfalsyfikowaćczęśćmówiącąozależnościLOCPicechafektuwzakresiebardziejpozytywne-gonastroju,pobudzenia,chwiejnościiagresji.Pozytywniezweryfikowanonato-miastczęśćhipotezyH3,mówiącąoujemnejkorelacjiLOCPzdostosowaniememocjonalnym.

Wcelusprawdzenia,czyujawnionezależnościsąspecyficznedladziecibez-domnych,adekwatneanalizyprzeprowadzononagrupiekontrolnej(tabela12).UjawniłyonenastępującekorelacjeLOCPzewskaźnikamicechafektu:imwyż-szypoziomLOCP,tymrzadziejwybieranokolorbiałyiczęściejwybieranoko-lorpomarańczowydobudowypiramidładnych.ImwyższypoziomLOCP,tymrzadziej wybierano kolory pomarańczowy, żółty, jasnozielony i błękitny orazczęściejkoloryfioletowyiczarnywkonstrukcjipiramidbrzydkich.PonadtoimwyższyLOCP,tymniższywskaźnikpobudzeniaiwyższywskaźniktłumieniaemocji.JeśliprzyjmiemyznaczeniewyborubarwzaproponowaneprzezautorówTPB,oznaczato,żeudziecizgrupykontrolnejwystępująwspółzależnościpo-międzylokalizacjąpoczuciakontroliwsytuacjiporażkiatakimcechamiafektujak:egocentryzmibuntowniczość,wybuchowośćprezentowanymiwzachowa-niach i relacjach międzyludzkich oraz potencjalnie mniejsza spontaniczność,otwartośćnabodźceielastycznośćorazniższepobudzenieiwiększaskłonnośćdotłumieniaemocji.

268

Tabela12.

PrezentacjasiłyzwiązkumiędzyLOCPacechamiafektywnymidziecimającychdom

ZmienneGrupa kontrolna Test r Pearsona

M SD r(X, Y) r2 t p N

LOC P 5,10 2,22

pomarańczowy PŁ-ws 3,70 3,70 0,412 0,169 2,390 0,024 30

LOC P 5,10 2,22

biały PŁ-ws 2,97 3,61 -0,537 0,288 -3,369 0,002 30

LOC P 5,10 2,22

pomarańczowy PB-ws 3,73 5,46 -0,436 0,190 -2,562 0,016 30

LOC P 5,10 2,22

żółty PB-ws 1,37 2,27 -0,371 0,138 -2,114 0,044 30

LOC P 5,10 2,22

jasnozielony PB-ws 2,13 2,84 -0,545 0,297 -3,436 0,002 30

LOC P 5,10 2,22

błękitny PB-ws 1,27 2,05 -0,491 0,241 -2,985 0,006 30

LOC P 5,10 2,22

fioletowy PB-ws 2,57 2,92 0,481 0,231 2,900 0,007 30

LOC P 5,10 2,22

czarny PB-ws 9,47 7,91 0,365 0,133 2,074 0,047 30

LOC P 5,10 2,22

syndrom pobudzenia PB 9,03 8,08 -0,582 0,338 -3,783 0,001 30

LOC P 5,10 2,22

syndrom tłumienia PB 22,37 11,03 0,495 0,245 3,011 0,005 30

Porównanie zależności ujawnionychwgrupie kontrolnej do zależności zaobser-wowanychwgrupiebadanejpozwalanapozytywnąweryfikacjęczęścihipotezyH3, mówiącejospecyficezależnościLOCPicechafektuudziecibezdomnych.Wgru-piekontrolnejwystąpiłowięcejzależnościLOCiafektuorazdotyczyłyoneinnychaspektów funkcjonowania emocjonalnego niżw grupie badanej.Dzieci bezdomne

269

owewnętrznejlokalizacjikontrolidlasytuacjiporażkimająskłonnośćdowiększegowycofaniaemocjonalnegowrelacjachzludźmi,natomiastdziecimającedomwyka-zujątendencjędozachowańeksternalizacyjnych.

Na zakończenie przeprowadzono testy korelacjimające na celu zbadanie zależ-nościLOCuogólnionegozcechamiafektuudziecibezdomnych(tabela13),którenastępnieporównanodozależnościujawnionychwgrupiekontrolnej.

Tabela13.

PrezentacjasiłyzwiązkumiędzyLOCogólnymacechamiafektywnymidziecibezdomnych

ZmienneGrupa badana Test r Pearsona

M SD r(X, Y) r2 t p N

LOC ogólny 5,03 2,01

niebieski PB-ws 2,20 2,71 -0,382 0,146 -2,184 0,037 30

LOC ogólny 5,03 2,01

brązowy PB-ws 7,30 9,66 0,364 0,132 2,067 0,048 30

LOC ogólny 5,03 2,01

syndrom normy PB 4,57 4,05 -0,410 0,168 -2,375 0,025 30

Wynikizestawionewtabeli13wskazująnakorelacjemiędzypoziomemLOCuogólnionegoawskaźnikamicechafektywnychwgrupiedziecibezdomnych.ImwyższypoziomLOCogólnego,tymwpiramidachbrzydkichrzadszewyborykolo-runiebieskiegoiczęstszekolorubrązowegoorazniższypoziomsyndromunormy.PowołującsięnaautorówTPB,możnaprzyjąć,żeimbardziejwewnętrzneumiej-scowieniekontroli,tymniższypoziompowściągliwościioporu,mniejszapotrzebadostosowania siędootoczeniaorazwyższypoziomenergiiwitalnejnapoziomiedyspozycyjnym.Odnoszącpowyższedotreścitestowanejhipotezy,należypotwier-dzić ujemną korelację LOC zgeneralizowanego z dostosowaniem emocjonalnym.PozostałetwierdzeniahipotezyH3,mówiąceozwiązkuLOCznastrojem,chwiejno-ścią,agresjąipobudzeniemzostałysfalsyfikowaneinależyjeodrzucić.NastępnieprzetestowanosiłęzwiązkuLOCogólnegoiafektywnościwgrupiekontrolnej.Wy-niki istotne statystycznie przedstawia tabela 14.

270

Tabela14.

PrezentacjasiłyzwiązkumiędzyLOCogólnymacechamiafektywnymidziecimającychdom

ZmienneGrupa kontrolna Test r Pearsona

M SD r(X, Y) r2 t p N

LOC ogólny 6,03 2,43

pomarańczowy PŁ-ws 3,70 3,70 0,378 0,143 2,158 0,040 30

LOC ogólny 6,03 2,43

biały PŁ-ws 2,97 3,61 -0,428 0,183 -2,507 0,018 30

LOC ogólny 6,03 2,43

jasnozielony PB-ws 2,13 2,84 -0,551 0,304 -3,496 0,002 30

LOC ogólny 6,03 2,43

błękitny PB-ws 1,27 2,05 -0,501 0,251 -3,060 0,005 30

LOC ogólny 6,03 2,43

fioletowy PB-ws 2,57 2,92 0,522 0,273 3,242 0,003 30

LOC ogólny 6,03 2,43

syndrom pobudzenia PB 9,03 8,08 -0,493 0,243 -2,994 0,006 30

LOC ogólny 6,03 2,43

syndrom tłumienia PB 22,37 11,03 0,503 0,253 3,080 0,005 30

LOC ogólny 6,03 2,43

syndrom przeciwnormy PB 11,00 6,30 -0,365 0,133 -2,077 0,047 30

Testysiłyzwiązkuprzeprowadzonenagrupiekontrolnejujawniłydodatnieko-relacjeLOCogólnegoznastępującymiwskaźnikamicechafektu:wyboremkolorupomarańczowegodobudowypiramid ładnych,kolorufioletowegodobudowypi-ramidbrzydkichisyndromutłumieniawpiramidachbrzydkich.UjemnekorelacjewystąpiływzwiązkuLOCogólnegozwyboremwpiramidachładnychkolorubia-łego,awpiramidachbrzydkichkolorówjasnozielonego,błękitnegoorazsyndromupobudzenia i przeciwnego do normy. Na tej podstawie, za Heissem, Halder i Ho-gerem (1998),możnaprzyjąć, że imbardziejwewnętrzneLOCzgeneralizowane,tymwyższyujawnianywrelacjachzludźmipoziomegocentryzmuibuntu,niższypoziomzahamowańorazwiększawewnętrznaskłonnośćdotłumieniaemocji.LOCwewnętrznykorelowałujemnieztakimicechamiafektu,jakpowierzchowność,ana

271

poziomiedyspozycjizespontanicznością,pobudzeniemiskłonnościądoodróżnia-niasięodinnych.Odnoszącpowyższedotreścitestowanejhipotezy,należystwier-dzić, że związkimiędzyLOCogólnyma afektywnościąmają inny charakter niżwgrupiebadanej,copozwalapotwierdzićczęśćhipotezyH3,mówiącąospecyficetegozwiązkudlagrupydziecibezdomnych.

Dyskusja wyników

Funkcjonowaniedzieckaijegorozwójwdużejmierzezależąodwpływówśrodo-wiskawpierwszychlatachżycia,kiedytokształtująsięzrębyosobowości.Rozwójemocjonalnystanowipodstawę rozwojuosobowości, a jegoharmonijnyprzebiegumożliwiaskuteczneradzeniesobiezzadaniami,ułatwiaprzezwyciężanietrudnościistanowipodstawędobrostanupsychicznego(Izard,2012).Bezpiecznydomrodzin-nyjest jednymzpodstawowychczynnikówzdrowegorozwojuzarównowsferzeemocjonalnej,zarównopoznawczej,jakispołecznej.

Celemprzeprowadzonychbadańbyłoposzukiwanieodpowiedzinapytanie,czybezdomnośćwiążesięzespecyficznymicechamiafektywnościizewnętrznąlokali-zacjąkontroli,ajeślitak,tojakicharaktermatazależność.

Uzyskanewyniki pozwalają stwierdzić, że dzieci bezdomnemają bardziej ze-wnętrzneumiejscowieniepoczuciakontroliujawnianewszczególnościwsytuacjisukcesu.Oznacza to, że przypisują innymodpowiedzialność za pozytywne zmia-nywswoimżyciulubuważają,żesąonedziełemprzypadku.Postawatakaujaw-nianajużwdzieciństwie,możewprzyszłości(zwłaszczapodwpływemkolejnychwzmocnieńwynikającychzpozostawaniawbezdomności)zaowocowaćbiernościąiuzależnieniemodpomocyspołecznej.Zjawiskotowodniesieniudodorosłychbez-domnychopisywanowliteraturzeprzedmiotu(Duracz-Walczak,1998;Chwaszcz,2008).PodobnewynikiuzyskaliRetowskiiDębska-Cenian(2008)orazPawlik-Po-pielarska(2008)wbadaniubezdomnychkobiet.

Ludzieozewnętrznymumiejscowieniupoczuciakontroliuważają,żeto,cosięimprzytrafia,niezależyodnich,wzwiązkuztymnieczująodpowiedzialnościzaskutkiwłasnegozachowania,ujawniająwięcejproblemówwdostosowaniuemocjo-

272

nalnymispołecznym.Ponadto,człowiek,któryniedostrzegazwiązkumiędzywła-snąaktywnościąijejskutkami,nabywaprzekonaniaobrakukontrolinadwłasnymżyciem.Jeślitakiedoświadczeniapowtarzająsięwielokrotnie,szczególniewokre-siedzieciństwa idojrzewania,dochodzidowykształceniapostawwyuczonejbez-radności,copodkreślaliPoznaniak(1993)orazSteuden,SzunielewicziSzydłowska(2003).Dokoncepcjiwyuczonejbezradnościwceluwyjaśnieniatrwaniawbezdom-nościodwoływałasięrównieżMoczydłowska(2005).NatomiastToroiwspółpra-cownicy(1995)zauważyli,żedoroślibezdomniujawniająnajniższywporównaniudoubogichibezrobotnychwskaźnikzdolnościefektywnegokorzystaniazpomocyspołecznej,comożewynikaćzzewnętrznejlokalizacjikontroli.

Przeżywanie przewlekłego stresu związanego z bezdomnościąwpływa też naafektywność.Ponieważczłowiekuczysięznaczeniasytuacjinapodstawiewłasnychreakcjiafektywnych(Frijda,2012),nadrodzespołecznegouczeniasięmożedojśćdoutrwalenianieadaptacyjnychschematówfunkcjonowania.Człowiek,reagującnadotyczącegozdarzenianadajeimznaczeniewyrażaneznakiemiintensywnościądo-świadczanychemocji.Jeśliśrodowiskożyciadostarczawięcejbodźcówwskazują-cychnabrakmożliwościkontroli,zczasemwykształcasięprzekonanie,żewysiłekniemasensu.Dochodziwówczasdoujawnieniadefektówemocjonalnychzwiąza-nychzwyuczonąbezradnością.

Afektywność badanych dzieci bezdomnych cechuje skłonność do tłumieniaemocjiiobniżonegonastroju,któreprowadządowycofywaniasięzrelacji,poczu-ciamniejszejwartości iusuwania sięwcień.Wporównaniudodziecimającychdomzauważa się teżzawężenie sposobówreagowania imniejszą spontanicznośćemocjonalną.Cechyterysująobrazludziusuwającychsięnamarginesspołeczeń-stwa,skłonnychporuszaćsięjedyniewgranicachtegomarginesu.Jeślidodatkowouwzględnimyprzekonaniawynikającezzewnętrznejlokalizacjikontroli,uwidacz-niająsięcechytypowedlazjawiskawyuczonejbezradności.

Szukającwyjaśnieniategostanu,podobniejakGoodman,SaxeiHarvey(1991),można odwołać się do pojęcia traumy lub – jak czyni toChwaszcz (2008) – dopojęciasytuacjitrudnej.Zamieszkiwaniewschronisku,któremutowarzyszyutratapoczuciabezpieczeństwa,przewidywalnościikontrolinadwłasnymżyciemmożeprowadzićdozałamaniasięzdolnościradzeniasobiezestresem,szczególnie,gdy

273

dotyczymatekidzieci,któreponosządodatkowoskutkiwcześniejszychtraumzwią-zanychzopuszczeniemdomuczydoświadczaniemprzemocy(Białas,2001;Piekut--Brodzka, 2003). Za Zdankiewicz-Ścigałą iMaruszewskim (2006) należy w tymmiejscupodkreślić,żedzieciżyjącewnapięciuemocjonalnym,abyprzetrwać,tłu-mią emocje i unikająwszelkiego ryzykaw relacjach.W omawianych badaniachcechyteujawniłysięwpostacimniejszejspontanicznościiwyższychwskaźnikówtłumieniaemocjiudziecibezdomnych.PodobnewynikiuzyskaliwcześniejGood-man,SaxeiHarvey(1991)wśródbezdomnychwUSA.

Bezdomnedzieciństwotopoważneobciążenierozwojowegłówniezpowoduin-tensywnościdoświadczanychemocjiorazobiektywnegobrakumożliwościkształto-waniaotoczeniazgodniezeswojąwolą.Przeżytawdzieciństwietraumazewzględuna głębokość zapisu pamięciowego (Zdankiewicz-Ścigała i Maruszewski, 2006)podwyższa ryzyko zaburzeń emocjonalnych w przyszłości. Ponieważ strukturaemocjonalnajestdynamicznymsystememreagującymnabodźcezewnętrzneiwe-wnętrzne,naruszeniehomeostazywtymzakresiemożedoprowadzićdoutrwalenianieadekwatnychsposobówregulacjiafektuizaburzyćrelacjezotoczeniem.Możerównieżdoprowadzićdowahańnastrojuwynikającychzniekontrolowanegowzro-stupobudzenialubtłumieniaemocji(Heiss,HalderiHoger,1998).

Emocjeinastrojedostarczająnaminformacjioznaczeniusytuacjiiogotowoścido działania, z tego powoduwycofanie emocjonalne, tłumienie afektu przekładasięna aktywność jednostki i jej przekonaniaomożliwościwpływuna zdarzenia.Zachodzi tu zjawisko sprzężenia zwrotnegomiędzy przekonaniem a doświadcza-nymiemocjami.Systemytewzajemniesięwzmacniają.Dyspozycjedoreagowaniaokreślonymnastrojemkształtująsięwprocesiespołecznegouczeniasięidziałająnazasadzieniskiegoprogupobudzeniadlaposzczególnychemocji.Jeżeliawersyj-neuczenianastępujeprzedosiągnięciemdojrzałościhipokampa,wówczasstresorydziałającewadolescencji idorosłościmogąuruchamiaćwyuczoneautomatycznenieadaptacyjnereakcje(Jacobson,Nadel,1985,za:Davidson,2012).Nastylafek-tywnyjednostkiwpływaponadtodziałaniesystemumotywacyjnego:immniejszamotywacjadodziałania,tymmniejszepobudzenieemocjonalneiodwrotnie.

Zależności te uwidoczniły sięwprzeprowadzonych badaniach dzieci bezdom-nych.Imbliższawewnętrznejlokalizacjakontroliwodniesieniudosytuacjisukcesu,

274

tymwiększa aktywność i otwartość na bodźce emocjonalne wynikająca prawdo-podobniezprzekonaniaomożliwościwpływanianazdarzenia.Natomiastimbar-dziejwewnętrznepoczuciekontroliwsytuacjiporażki,tymwiększatendencjadowycofania emocjonalnego. Zgeneralizowanewewnętrzne LOC koreluje dodatniozwyższąenergiążyciowąimniejsząpotrzebądostosowywaniasiędootoczenia,cowinterpretacji twórcówTPBwynikazczęstotliwościwyborówkoloruniebieskie-goibrązowegodobudowypiramidbrzydkichorazustalonegopoziomusyndromunormy.

Inaczej zależności tewyglądają u dzieci posiadających dom.W tej grupie imwyższeLOCwewnętrzne,tymbardziejwidocznatendencjadoegocentryzmuidą-żenia dowłasnych celów orazmniej zahamowańwewnętrznych, o czymmożnawnioskowaćnapodstawieczęstotliwościwyborukolorupomarańczowegoibiałegodo budowy piramid ładnych, koloru fioletowego, jasnozielonego i błękitnego dobudowypiramidbrzydkichorazsyndromówtłumienia,pobudzeniaiprzeciwnormy.Poczuciekontrolinadsytuacjamizakończonymiporażkąwiążesiętuztendencjądoeksternalizacji,cowynikaanalizyczęstotliwościwyborówkolorubiałegoipoma-rańczowegodobudowypiramidładnych,pomarańczowego,żółtego,jasnozielonegoibłękitnegoorazfioletowegoiczarnegodokonstrukcjipiramidbrzydkichorazsyn-dromówpobudzeniaitłumienia.LOCwewnętrznewsytuacjisukcesukorelujedo-datniozestabilnościąemocjonalną,zaangażowaniem,aleizwyższymniepokojemwewnętrznym,cowynikazczęstotliwościwyborukolorówjasnozielonego,błękit-negoifioletowegowpiramidachbrzydkichorazsyndromuprzeciwnormyiwskaź-nikachwiejnościemocjonalnej.Niepotwierdziłysięnatomiastprzewidywaniado-tyczące różnicwzakresiepoziomuagresji czychwiejności emocjonalnejmiędzydziećmibezdomnymiiposiadającymidom.

Na zakończenie trzeba zaznaczyć, że ze względu namałą reprezentatywnośćgruporaznaograniczeniawynikającezużytychmetod,zwłaszczaTestuPiramidBarwnych, do uzyskanychwyników należy podchodzić z dużą dozą ostrożności.Przeprowadzone analizy zarysowały pewne tendencje, uogólnienie wynikówwy-magałobyzrealizowaniapodobnychbadańwśródbezdomnychzróżnychośrodkóworaz zwykorzystaniem szerszegowachlarza testów.Konieczne byłobywówczaskontrolowaniezmiennych,któremogłybymiećwpływnarezultaty,aktórychtunie

275

uwzględniono, jak:postawyrodzicielskie i lokalizacjakontroliumatek,doświad-czeniezwiązanezalkoholizmemwrodzinie,brakjednegozrodzicówczyczastrwa-niabezdomności.Należałobyrównieżzwrócićuwagęnaliczebnośćrodzinyipozy-cjędzieckawkolejnościurodzin.Istniejąrównieżbadaniawskazującenazwiązektakich zmiennych jak przebieg treningu czystości i oczekiwania rodziców co dosamodzielnościdzieckaz rozwojem lokalizacjikontroli (Krasowicz,Kurzyp-Woj-narska, 1990).Ważnym aspektem, który wymagałby uwzględnienia w szerszymprojekciebadawczym,byłobyoznaczeniecech temperamentuwzakresiefunkcjo-nowania emocjonalnego.

Obrazemocjonalnościilokalizacjikontroli,jakiwyłaniasięzniniejszejpracy,możewprzyszłościposłużyćdostworzeniaprogramuprofilaktycznegodladziecizamieszkującychw schroniskach dla bezdomnych, który pozwoliłby na przeciw-działanieniekorzystnymwpływombezdomnościnaichrozwójorazudzielanieimwsparcia.Ważnym byłoby stworzenie dzieciom przestrzeni dowyrażania tłumio-nych uczuć, nawiązywania satysfakcjonujących więzi społecznych z rówieśnika-miizdorosłymiwatmosferzeakceptacjiibezpieczeństwa.Programtakimógłbybyć realizowany w formie zajęć socjoterapeutycznych prowadzonych regularniewświetlicachośrodkówdlabezdomnychkobiet.Ważnymelementemoddziaływańbyłabytupracazmatkamiprowadzonawformiepsychoedukacji,treningówfunkcjiwychowawczychorazterapiiskupiającejsięnaradzeniusobieztrudnymiemocjamiwynikającymizdoświadczanejbezdomności.

Wnioski

Podsumowując proces analizy siły związku LOC i jego wymiarów z takimiaspektami afektywności, jak dominujący nastrój, chwiejność emocjonalna, pobu-dzenie,dostosowanieiagresja,należystwierdzić,że:

1. Lokalizacja poczucia kontroli – ogólna, dla sytuacji sukcesów i dla sytu-acjiporażek–nieujawniłazwiązkuistotnegozpozytywnymnastrojemaniwgrupiedziecibezdomnychaniposiadającychdom.

2. Lokalizacjapoczuciakontroli–ogólna,dlasytuacjisukcesówidlasytuacji

276

porażek–nieujawniłazwiązkuistotnegozpoziomemchwiejnościemocjo-nalnejudziecibezdomnych.Ujemnyzwiązekwystąpiłnatomiastwgrupiedziecimającychdom.Brakzwiązkujestwięccechąspecyficznądladziecibezdomnych.

3. Lokalizacjapoczuciakontroli–ogólna,dlasytuacjisukcesówidlasytuacjiporażek–nieujawniłazwiązkuistotnegozpoziomempobudzeniawgrupiedziecibezdomnych.Wgrupiedziecimającychdomujawnionoujemnyzwią-zekLOCogólnegoiLOCdlasytuacjiporażekzpoziomempobudzenia.Brakzwiązkujestwięccechąspecyficznądladziecibezdomnych.

4. LokalizacjapoczuciakontroliLOCijejwymiaryujawniłyzwiązekzpozio-memdostosowaniaemocjonalnegowgrupiedziecibezdomnych.ImwyższeLOCogólneorazLOCSiLOCP,tymniższypoziomdostosowania.Wgru-piedziecimającychdomdlaLOCdlasytuacjisukcesówzależnośćtabyłaodwrotna,wLOCdlasytuacjiporażekniewystąpiła,adlaLOCogólnegomiałatakisamcharakterjakudziecibezdomnych.SiłazwiązkuLOCijegowymiarówzpoziomemdostosowania jestwięcspecyficznadladziecibez-domnych.

5. Lokalizacjapoczuciakontroli–ogólna,dlasytuacjisukcesówidlasytuacjiporażek–nieujawniłazwiązkuistotnegozpoziomemagresjianiwgrupiedzieci bezdomnych ani w grupie kontrolnej.

Przeprowadzonebadaniapozwalają stwierdzić, żewporównaniuzgrupąkon-trolnągrupadziecibezdomnychcharakteryzujesiębardziejzewnętrznymumiejsco-wieniempoczuciakontroliwsytuacjisukcesów.WpozostałychwymiarachLOCnieodnotowano istotnych różnic.Wzakresiecechafektudziecibezdomnewykazałyniższypoziompobudzeniaemocjonalnego iwyższypoziomtłumieniaemocjiniżdzieciposiadającedomorazwidocznątendencjędodoświadczaniaobniżonegona-stroju.

Wbadaniusiłyzwiązkumiędzylokalizacjąpoczuciakontroliatakimiaspekta-miafektu,jakdominującynastrój,chwiejność,pobudzenie,dostosowanieiagresjaudziecibezdomnychwykazanoujemnąkorelacjęLOCi jegowymiarówzpozio-memdostosowaniaemocjonalnego.WprzypadkudziecimającychdomodnotowanotakizwiązekdlaLOCogólnego.

277

Bibliografia

Basińska,M.A.(2009).Funkcjonowanie psychologiczne pacjentów w wybranych cho-robach endokrynologicznych. Uwarunkowania somatyczne i osobowościo-we.Bydgoszcz:WydawnictwoUniwersytetuKazimierzaWielkiego.

Białas,A.(2001).Empiryczna weryfikacja przyczyn bezdomności kobiet. Strona in-ternetowa: http://www.bratalbert.org.pl/portal/images/stories/bezdom/bialas01.pdf

Białecka-Pikul,M., Stępień-Nycz,M. (2011)Dynamika rozwoju emocjonalnegowdzieciństwie:doświadczanie,rozumienie, iregulacjaemocji.W:D.Doliński iW. Błaszczak (red.),Dynamika emocji. Teoria i praktyka (s.215-238).Warszawa:WydawnictwoNaukowePWN.

Błażej,E.,Bartosz,B.(1995).O doświadczaniu bezdomności. Warszawa:Wydaw-nictwo Naukowe Scholar.

Buckner, J.C.,Bassuk,E.L.,Weinreb,L.F. iBrooks,M.G. (1999).Homelessnessand Its Relation to theMentalHealth andBehavior of Low-IncomeSchool-AgeChildren.Developmental Psychology, 35(1),246-257.

Chwaszcz,J.(2008).Osobowościowe i społeczne wyznaczniki funkcjonowania bez-domnych mężczyzn. Lublin:TowarzystwoNaukoweKatolickiegoUni-wersytetuLubelskiegoJanaPawłaII.

Davidson,R.(2012).Oemocji,nastrojuiinnychpojęciachafektywnych.W:P.Ek-man,R.Davidson (red.),Natura emocji (s. 50-53). Sopot:GdańskieWydawnictwo Psychologiczne.

Dębski, M. (2008a). Socjodemograficzny portret zbiorowości ludzi bezdom-nych – ciągłość czy zmiana?Metodologiczne problemybadania bez-domności w województwie pomorskim w latach 2001-2005.W: M.Dębski,K.Stachura(red.),Oblicza bezdomności. (s.137-178).Gdańsk:UniwersytetGdański.

Dębski,M.(2008b).Sytuacjabezdomnychkobietwwojewództwiepomorskim.Fo-rum. O bezdomności bez lęku, 1, 11-106.

Duracz-Walczak,A.(1998).BezdomnośćwPolsce,oujednoliceniepojęć. Polityka Społeczna, 5/6, 24-27.

278

Ekman,P.(2012).Nastroje,emocjeicechy.W:P.Ekman,R.Davidson(red.),Na-tura emocji (s.54-55).Sopot:GdańskieWydawnictwoPsychologiczne.

Frijda,N. (2012).Różnorodność afektu: emocje i zdarzenia, nastroje i sentymen-ty.W:P.Ekman,R.Davidson(red.),Natura emocji (s.56-62).Sopot:GdańskieWydawnictwoPsychologiczne.

Frysztacki,K.,Nóżka,M.,Smagacz-Poziemska,M.(2011).Dzieci ulicy. Studium szczególnego problemu miejskiego.Kraków:WydawnictwoUniwersy-tetuJagiellońskiego.

Gasiul,H.(2002).Teorie emocji i motywacji.Warszawa:WydawnictwoUniwersy-tetuKardynałaStefanaWyszyńskiego.

Goodman,L.,Saxe,L.IHarvey,M.(1991).HomelessnessasPsychologicalTrauma.American Psychologist, 46(11),1219-1225.

Heiss,R.,Halder,P.,Hoger,D.(1998).Test Piramid Barwnych.Warszawa:Wydaw-nictwo Erda.

Hoffman,D.,Rosenheck,R.(2001).HomelessMotherswithSevereMentalIllnessandTheirChildren:PredictorsofFamilyReunification.Psychiatric Re-habilitation Journal, 25(2),163-169.

Hołyst,B.(2002).Suicydogenneaspektybezdomności.W:B.Hołyst(red.),Suicy-dologia (s.529-536).Warszawa:WydawnictwoPrawniczeLexisNexis.

Izard,C.E. (2012).Związkimiędzysystemowe.W:P.Ekman,R.Davidson (red.),Natura emocji (s.298-302).Sopot:GdańskieWydawnictwoPsycholo-giczne.

Kinal,A.(2003).Bezdomnośćjakowyzwaniedlaspołecznościlokalnych.Rocznik Lubuski, 29(1),193-206.

Kolańczyk,A.(1999).Czuję, myślę, jestem. Gdańsk:GdańskieWydawnictwoPsy-chologiczne.

Krasowicz,G.,Kurzyp-Wojnarska,A.(1990).Kwestionariusz do badania poczucia kontroli (KBPK).Warszawa:PracowniaTestówPsychologicznych.

Kulas,H.(1998).Rozwójpoczuciakontroliudzieciwwiekuszkolnym.Psycholo-gia Wychowawcza, 3, 119-230.

Kwiatkowska,G.(1994)Test Barwnych Piramid M. Pfister, R. Heiss, K.W. Schaie. Prezentacja narzędzia. Lublin:WydawnictwoUMCS.

279

Leszczyński,A.C.(2000).Kilkauwagobezdomności.Pomost 1, 3-5.Łosiak,W.(2012).Psychologia emocji.Warszawa:OficynaWydawniczaŁośgraf.Moczydłowska,J.(2005).Wyuczonabezradność–psychologicznabarierawogra-

niczaniu nierówności społecznych.W:M.G.Woźniak (red.),Kapitał ludzki i intelektualny(cz.2,s.419-426)Rzeszów:MITEL.

Morris,J.M.(1998).Affiliation,Gender,andParentalStatusAmongHomelessPer-sons. The Journal of Social Psychology, 138(2),241-250.

Narayan, A.J., Herbers, J., Plowman, E.J., Gewirtz, A.H., Masten, A.S. (2012).ExpressedEmotioninHomelessFamilies:AMethodologicalStudyofthe Five-Minute Speech Sample. Journal of Family Psychology, 26(4), 648-653.

Nowakowska,A.(2008)Obrazsamychsiebieaautostereotyposóbbezdomnych.W:M. Dębski, S. Retowski (red.),Psychospołeczny profil osób bezdom-nych w Trójmieście(s.334-352),Gdańsk:WydawnictwoUniwersytetuGdańskiego.

Nóżka,M.(2011).Dzieckoulicy.Społecznywizerunekiautokreacja.W:B.Łaciak(red.),Nowe społeczne wymiary dzieciństwa (s. 145-171).Warszawa:WydawnictwoAkademickieŻAK.

Oatley,K.,Jenkins,J.M.(2003).Zrozumieć emocje. Warszawa:PWN.Panksepp,J.(2012).Rozwójemocjonalny.W:P.EkmaniR.Davidson(red.),Natu-

ra emocji (s.308-309).Sopot:GdańskieWydawnictwoPsychologiczne.Pawlik-Popielarska,B.(2008).Bezdomność–przypadekczynieuchronnakonstela-

cjaniektórychzmiennychosobowościowych.Znaczeniedominującegoarchetypu, poczucia kontroli i nadziei w procesie wchodzenia w bez-domność.W:M.Dębski,K.Stachura (red.),Oblicza bezdomności (s. 200-213).Gdańsk:UniwersytetGdański.

Piekut-Brodzka,D.M. (2003).Atmosferaw rodzinachpochodzeniaosóbbezdom-nych Małżeństwo i Rodzina, 2, 45-49.

Piekut-Brodzka,D.M. (2001).Oddziaływaniewychowawczew rodzinach pocho-dzeniaosóbbezdomnych.Rocznik Pedagogiki Rodziny, 4, 193-202.

Piekut-Brodzka,D.M.(2000).O bezdomnych i bezdomności.Warszawa:Chrześci-jańskaAkademiaTeologiczna.

280

Pospieszyl,I.(1994).Przemoc w rodzinie.Warszawa:WydawnictwaSzkolneiPe-dagogiczne.

Poznaniak,W. (1993)Teoriewyuczonejbezradności jakomodelwyjaśniającypa-tologięzachowania.W:H.Sęk(red.),Społeczna psychologia kliniczna (s.70-98). Warszawa:WydawnictwoNaukowePWN.

Przymeński,A.(2007).AktualnystanproblemubezdomnościwPolsce.Aspektpo-lityczno-społeczny.W:M.Dębski,K.Stachura(red.),Oblicza bezdom-ności (s.17-36). Gdańsk:UniwersytetGdański.

Rafferty,Y.,Shinn,M.(1991).ThehomelessnessonChildren.American Psycholo-gist, 46(11),1170-1179.

Retowski, S. (2008). „Aktywni” bezdomni – próbawstępnej charakterystyki psy-chologicznej.W:M.Dębski,K.Stachura(red.),Oblicza bezdomności (s.228-240).Gdańsk:UniwersytetGdański.

Retowski,S.,Dębska-Cenian,A. (2008).Ogólna charakterystykapsychologicznabezdomnych, na tle porównawczym osób długotrwale bezrobotnychipopulacjiogólnej.W:M.Dębski,S.Retowski(red.),Psychospołeczny profil osób bezdomnych w Trójmieście (s.380-403). Gdańsk:Uniwer-sytetGdański.

Senator,D.(2012).Więźzdezorganizowanajakoczynnikryzykapatologiiwdzie-ciństwieidorosłości.W:B.Tryjarska(red.),Bliskość w rodzinie (s. 43-62).Warszawa:WydawnictwoNaukoweScholar.

Seligman,M.E.,Maier,S.F.(1976)Learnedhelplessness:TheoryandevidenceJo-urnal of Experimental Psychology, 105(1),3-46.

Sidorowicz, S. (1997). Psychospołeczne aspekty bezdomności. W: T. Kamiński(red.),Bezdomność. Roczniki Naukowe Caritas 1 (s.103-118).Warsza-wa:Caritate.

Stein, J.A.,Gelberg,L. (1995).HomelessMenandWomen:DifferentialAssocia-tionsAmongSubstanceAbuse,PsychosocialFactors,andSeverityofHomelessness. Experrimental and Clinical Psychopharmacology, 3(1),75-86.

Steuden,S.,Szuniewicz,B.,Szydłowska,M.(2003).Poczuciesensużyciauosóbbezdomnych.W:L.Dyczewski,T.Kowalewski,Z.Korzeba(red.),Pro-

281

blemy ekonomiczne i społeczne bezrobocia(s.145-162).Łomża:Wyż-szaSzkołaZarządzaniaiPrzedsiębiorczościim.B.Jańskiego.

Szluz,B.(2011).Bezdomnekobietywopiniibezdomnychkobiet.Seminare 30, 105-117. Strona internetowa: http://www.seminare.pl/30/seminare30-105.pdf

Szmigielska,B.(1995).Społeczno-uczeniowateoriaosobowościJulianaRottera.W:A.Gałdowa(red.),Współczesne koncepcje osobowości(cz.3,s.9-24).Kraków:UniwersytetJagielloński.

Szmigielska,B.(2008).Skala Poczucia Kontroli u dzieci Przedszkolnych – SPK-DP. Warszawa:PracowniaTestówPsychologicznych.

Sztander,W. (1993).Dzieci z rodzin z problemem alkoholowym. Warszawa: Pań-stwowaAgencjaRozwiązywaniaProblemówAlkoholowych.

Toro, P.A.,Bellavia,Ch.W.,Daeschler,Ch.W.,Owens,B.J.,Wall,D.D., Passero,J.M.,Thomas,D.M.(1995).DistinguishingHomelessnessFromPover-ty:ComparativeStudy.Journal of Consulting and Clinical Psychology, 63(2),280-289.

Wygnańska,J.(2007).Koncepcyjna i operacyjna definicja bezdomności i wyklucze-nia mieszkaniowego FEANTSA. Stronainternetowa:www.bezdomnosc.edu.pl /content /view/19/71.

Zdankiewicz-Ścigała, E., Maruszewski, T. (2006) Trauma – zaburzenia pourazo-we–aleksytymia.W:M.Fijałkowska,M.Marszał-Wiśniewska,G.Sę-dak (red.),Podpatrywanie myśli i uczuć (s. 241-257).Gdańsk:Gdań-skie Wydawnictwo Psychologiczne.

Streszczenie

Bezdomnedziecitogrupa,którawymagaszczególniewnikliwychbadań,ponie-ważpoprzezmechanizmymodelowaniaprzenoszoneiutrwalanesąnieadaptacyjnewzorce funkcjonowania społecznego, co sprzyja zjawisku dziedziczenia bezdom-ności.Ponadtodoświadczaniewdzieciństwiesytuacjitrudnychzwiązanychzbez-domnością zwiększa prawdopodobieństwo wystąpienia zaburzeń emocjonalnych

282

wprzyszłości.Wyuczona bezradności towgSeligmana iMaiera stan,w którympopowtarzającychsięniepowodzeniachkontrolowaniasytuacji,jednostkaprzestajepodejmowaćjakiekolwiekdziałaniamającenaceluzmianęnalepsze.Towarzysząjejczęstozewnętrzneumiejscowieniepoczuciakontroliiwycofanieemocjonalne.

Celembadańbyło znalezienieodpowiedzinapytanie, czybezdomnośćwiążesięzespecyficznymicechamiafektywnościizewnętrznąlokalizacjąkontroli,aje-śli tak, to jakicharaktermatazależność.Zbadano60dzieciwwiekuod4do17latwdwóchrównolicznychgrupach:dziecibezdomnychiposiadającychdom.Po-miarudokonanoprzyużyciuTestuPiramidBarwnych,KwestionariuszadoBadaniaPoczuciaKontroliiSkaliPoczuciaKontroliudzieciPrzedszkolnych.Uzyskanewy-nikipozwalająstwierdzić,żedziecibezdomnemająbardziejzewnętrzneumiejsco-wieniepoczuciakontroliujawnianewszczególnościwsytuacjisukcesu.Postawatakawidoczna jużwdzieciństwiemożewprzyszłości (zwłaszczapodwpływemkolejnychwzmocnieńwynikającychzpozostawaniawbezdomności)zaowocowaćbiernością iuzależnieniemodpomocyspołecznej.Dziecibezdomneujawniły teżniższypoziompobudzeniaemocjonalnego iwyższypoziomtłumieniaemocjiniżdziecimającedom.Wykazano teżujemnąkorelację lokalizacji poczuciakontroliijegowymiarówzpoziomemdostosowaniaemocjonalnego.

Słowa kluczowe:bezdomność,dziecibezdomne,wyuczonabezradność,umiej-scowieniepoczuciakontroli,afektywność,emocjonalność

Where does learned helplessness come from?The locus of control and children’s affective functioning

Abstract

Researchonhomeless children shouldbeparticularly in-depthbecauseof thesocial implications of this phenomenon. Non-adaptive patterns of social functioning are transferred and maintained through modelling mechanisms, which may foster

283

the phenomenon of homelessness being passed from generation to generation. What is more, traumatic events experienced in childhood linked to homelessness increase thelikelihoodofdevelopingemotionaldisordersinthefuture.AccordingtoSelig-man and Maier, learned helplessness is a state in which after a series of subsequent failures in controlling a situation, an individual stops undertaking any activity aimed at improving their situation. It is often accompanied by an external locus of control and an emotional withdrawal.

Theaimof this researchprojectwas toanswer thequestionwhetherhomeles-sness is linked to particular affective traits and external locus of control, and if so, what is the nature of the dependence. 60 children in the age between 4 and 17 were dividedintotwoequalgroups:homelesschildrenandthosehavinghomes.AllwerethenassessedwiththeuseoftheColourPyramidTest,theLocusofControlScaleandtheSenseofControlforPre-schoolersScale.Theresultsallowtheconclusionthat homeless children have a more external locus of control, which they manifest especially when experiencing success. Such an attitude in childhood might lead to passivity and dependence on social assistance later on in life (particularly after rece-ivingsubsequentreinforcementsresultingfromremaininghomeless).Comparedtopeers having homes, homeless children manifested a lower level of emotional aro-usal and a higher level of emotional suppression. In addition, a negative correlation wasspecifiedbetweenthelocusofcontrolandtheemotionaladjustment.

Key words: homelessness, homeless children, learned helplessness, locus ofcontrol, affect, emotionality