Embed Size (px)
Citation preview
1
O’ZBEKISTON RESPUBLIRASI XALQ TA’LIMI VAZIRLIGI
ABDULLA QODIRIY NOMIDAGI JIZZAX DPI
O’ZBEK TILI O’QITISH METODIKASI
KAFEDRASI
SHARQ TILLARI
ARAB TILI
fanidan
o‟quv-uslubiy qo‟llanma
JIZZAX-2015
2
Tuzuvchi: f.f.n. J.Jo’rayev
Mas‟ul muharrir:
f.f.doktori, professor S. Hasanov
Muharrir:
S.Abduvoitov
Taqrizchilar:
f.f.n.dotsentlar.B.Fayzullayev
[J.Lapasov.]
D.Soatova
Arab tili. Jizzax JDPI 2007.-90b
ANNOTATSIYA
Arab tili hozirgi vaqtda somiy tillar guruhi ichida eng ko‟p tarqalgan tillardan
bo‟lib u janubiy shahobchalarga qaraydi.
Arab tili uch bosqichga ega.
1. Qadimgi adabiy arab tili.
2.Klassik adabiy arab tili.
3.Zamonaviy adabiy arab tili.
Klassik adabiy arab tili Sharq mamlakatlari tilinining rivojiga e‟tiborli darajada
hissasini qo‟shgan. Klassik adabiy arab tilining merosi Qur‟on hisoblanadi. Arab
tilidan beriladigan bilimlar eski o‟zbek tiliga arab tilidan o‟zlashgan so‟zlarni va
mumtoz she‟riyat janrlaridagi arabiy so‟z va iboralarni tahlil qilishga imkon beradi.
Shu bilan birga eski o‟zbek yozuvidan olgan bilimini mustahkamlash va qo‟lyozma
manbalarni o‟qiy olish imkonini beradi.
Ushbu o‟quv-uslubiy qo‟llanma o‟zbek filologiyasi hamda tarix ixtisosligi
talabalariga mo‟ljallangan. Arab tilining o‟ziga xos grammatik xususyatlari bu tilning
fonetik va morfologik qurulishini o‟zbek tiliga qiyoslab o'rganish ko‟zda tutilgan.
O’quv-uslubiy qo’llanma Abdulla Qodiriy nomidaqi JDPI Ilmiy
Kengasining 2007 dagi 5 -sonli qarori bilan nashrga tavsiya etildi.
3
KIRISH
Arab tili «somiy» tillar guruhiga kiradi. Arab tilining adabiy shakli islom dini
paydo bo‟lmasdan oldingi davrga to‟g‟ri keladi. Biroq uning grammatik va talaffuz
qoidalari faqatgina IX-XIII asrlarda ishlab chiqilgan.
Aynan mana shu davrga kelib arab tilining filologlari tamonidan folklor va
badaviylarning poeziyasi va grammatikasi, leksikollogiasi, she'riyat qonun goidalari
ishlab chigilgan. Bir necha asrlar davomida mana shu klassik adabiy arab tilida o‟sha
zamonning boy bilimlari asosida ko‟p ilmiy asarlar yozildi.
Arab davlatlarining kengayishi natijasida arab tili o‟zining qadimiy vatanidan
ham tashqariga yoyilib katta joyni egalladi.U Yaqin va Uzoq sharq, Shimoliy Afrika
mamlakatlarigacha tarqadi. Klassik adabiy arab tili ko‟p vaqtlar Sharqiy Osiyo
mamlakatlarida halqaro aloqa til bo‟lib kelgan. Dunyo fani ravnaqiga chuqur iz
qoldirgan buyuk bobolarimiz Abu Rayhon Beruniy, Ahmad al-Farg‟oniy,
Marg‟inoniy, Ibn Sinolar Muhammad Xorazmiy, Mahmud Zamaxshariylar bu tilda
ilmiy asarlar yozganlar.
Klassik adabiy arab tili shakllanayotgan vaqtda Arabistonda adabiy arab
tilidan farq qilgan ko‟pchilk arab qabilalarining dialekti va so‟zlashuvi mavjud
bo‟lgan. Keyinchalik tarixiy sabablarga ko‟ra badiiy klassik til o‟zgarmasdan keldi,
lekin shu bilan birga xalqlarning so‟zlashuv dialektikasi o‟zgarib, tillarning umumiy
qoidasi bilan birga rivojlanib bordi. Vaqt o‟tishi bilan dialektika va adabiy til
o‟rtasida farq chuqurlashib ketdi. Natijada bizning vaqtga kelib klassik adabiy arab
tili oddiy bilimsiz arab uchun tushunarsiz bo‟lib qoldi (ya‟ni faqat o‟zining
shevasida gaplashuvchilar uchun).Bir tamondan hozirgi zamon adabiy arab tili
dialektikasi hududiy jihatdan uzoq bo‟lganlihgi uchun ular fonetikada, leksikada va
grammatikada bir-biridan farq qiladi.Hozirgi vaqtga kelib ba‟zi bir arab dialektlari
mustaqil tilga aylanib qolgan.
Hozirgi zamon adabiy arab tiliga kelsak, u klassik tilning yangi shakli bo‟lib,
uning rivojlanishi yangi tarixiy sharoitlarga to‟g‟ri keladi.U XIX asrga kelib, avvalo
matbuot va publisistika uchun xizmat qilib so‟ngra esa yangi adabiy arab tili
sifatidа shakllandi.Shu bilan birga Evropa tillaridan ko‟p so‟zlar o‟zlashtirildi:
Hozirgi zamon arab tili quyidagi davlatlar uchun davlat tili hisoblanadi Suriya, Iroq ,
Livan, Saudiya Arabistoni, Yaman, Liviya, Jazoir, Marokash, Sudan, Iordaniya,
Tunis, Misr va boshqa davlatlar.
4
ARAB TILI FANINING MAQSAD VA VAZIFALARI
Adabiy merosimizning aksariyati arab tilida bitilgan bo‟lib, ko‟plab tarixiy
manbalarimiz islom dini tili bo‟lgan arab tiliga bevosita taalluqli. O‟zbek tili va
adabiyoti tarixini o‟rganayotgan talabalar bu tilni bilish muhim ahamiyat kasb etadi.
O‟z tariximizni biz, albatta, adabiy, ilmiy merosimizga tayanib o‟rganamiz. Bu
manbalar esa, eski o‟zbek yozuvi bilan birga arab tilida ham yozilgan. Arab tilini
o‟qitishdan maqsad talabalarni bu tilda erkin so‟zlasha olishi, yoza olishi va eng
muhimi boy ma‟naviy merosimizning shu tilda tilda bitilgan namunalarini o‟qiy
olishga o‟rgatishdan iborat. Talaba arab tilini o‟rganar ekan o‟z ona tiliga o‟zlashib
qolgan arabiy so‟z va iboralarni mazmunan nahlil qila olish, bu tilda bitilgan
manbalarni tadqiq qilish malakalarini egallashi zarur.
Talaba mazkur fanni o‟rganish jarayonida quyidagi bilim va mamlakalararni
egallahsi lozim bo‟ladi.
-arab tilining somiy tillar guruhiga mansubligini,
-arab tili uch bosqich, ya‟ni qadimgi, mumtoz va hozirgi zamon arab adabiy
tilini o‟z ichiga olishi,
-klassik arab tilining xususiyatlari,
-arab tilining Yaqin va O‟rta Sharq xalqlari madaniy hayotida xalqaro til
vazifasida muhim rol o‟ynaganligi,
-hozirgi zamon arab adabiy tilining keng iste‟mol doirasini aniqlash,
-arab tilining yozuv sistemasi undosh tovushlarni va cho‟ziq unlilarni
ifodalovhci harflar tizimodan iboratligi,
-qisqa unli tovushlar esa “harakatlar” deb ataluvchi maxsus belgilar orqali
ifodalanihsi,
-grammatik qurilishi jihatidan arab tili boshqa somiy tillar qatori flektiv tillar
guruhiga kirishi,
-grammatik shakl asosini uch uzakli undosh fonemalar tashkil qilishi va
boshqa qrammatik shakl o‟zgarishlari asosan so‟zning o‟zida ichki fleksiya orqali
amalgam oshirilihsi,
-arab tilida so‟z turkumlari uch guruhga bo‟linishi: ismlar (ot, sifat, son
olmosh, sifatdosh), fe‟llar ( zamon shakllari, nisbatlari hamda ularning vaznlari,
mayillari) harflar-yordamchi so‟zlar (bog‟lovchilar, ko‟makchilar, yuklamalar,
undalmalar),
- arab tilining lug‟at tarkibini asosan arab so‟zlari tashkil qilishi, oz qismi esa
boshqa tillarga mansubligi,
-arab tilida sinonim va omonim so‟zlar keng tarqalganligi,
-arab tilida yangi so‟zlarning morfologik va sintaktik yo‟l bilan hosil
qilinishini bilish,
-tovushlarni to‟g‟ri talaffuz qilish,
5
-arab tili imlo qoidalariga to‟gri rioya qilgan holda erkin va to‟g‟ri yoza olish,
-kichik matnlarni o‟qish va tarjima qila olish,
-muomilada ko‟p iste‟molda bo‟ladigan so‟zlarni yod olish, o‟tilgan
mavzular bo‟yicha savollarga javob bera olish,
-arab tilining fonetik va grammatik xususiyatlarini o‟zlashtirgan holda tarjima
bilan shug‟ullanish, o‟qigan yoki eshitganlarining ma‟nosini tushuna olish.
Arab tili fanining boshqa fanlar bilan aloqasi. Arab tili o‟zbek tili va adabiyoti,
eski o‟zbek tili va yozuvi, tarix va huquq fanlarini o‟zlashtirishda muhim o‟rin
egallaydi.O‟zbek tili va adabiyoti tarixi bevosita arab tili bilan bog‟liqdir. Talabalar
mumtoz adabiyot, tarixga oid asarlarni o‟rganishda arabcha atama va iboralarga duch
keladi. Arab tilidan olingan bilim va ko‟nikmalar bu o‟rinda juda katta yordam
berishi shubxasiz.
6
او الاثزلا٣خ
YOZUV, FONETIKA VA MORFOLOGIYA (1-dars)
Unlilar
Arab tili fonetikasida 6 ta unli tovush bo‟lib ulardan uchtasi qisqa (a,i,u)va
uchtasi cho‟ziq (a, i,u ) unli tovushlardir.
Cho‟ziq va qisqa unlilarni farqlamaslik va ularni chalkashtirish ma‟noga putur
etkazadi.Masalan: mator-yomg‟ir.
Mataar -aeroport
Undoshlar
Arab tilida 28 ta undosh tovush bor bo‟lib, ular yordamida 31 tovushni
ifodalash mumkin ya‟ni 28 undosh va 3 ta cho‟ziq unli tovush.
Arab alifbosi va yozuvi.
Arab alifbosida yuqorida aytilganidek 28ta harf bor bo‟lib ularning 22 tasi har
ikki tomondan qo‟shib yoziladi, qolgan 6 tasi o‟ng tomondan qo‟shilib, o‟zidan keyin
kelgan harfga qo‟shib yozilmaydi.
Arab yozuvi
Arab yozuvi o‟ngdan chapga qarab yoziladi, bo‟g‟in ko‟chirilmaydi. Harflar
satr osti yoki ustida yozilishi bilan ham farq qiladi. Nuqtalarning ikkita yoki
uchtaligidan ham harflarni farqlash mumkin.
Arab yozuvining bir necha turlari bor bo‟lib, ular kufiy, suls, riq‟a, nash, ta‟liq,
nasta‟liq va rayhoniy kabilar.
7
ARAB ALIFBOSI HARFLARI
(UMUMIY JADVALI)
nomi
O‟z
bek
ch
a
O‟n
g
tom
on
dan
qo
‟sh
ilis
hi
Ikk
ala
tom
on
dan
qo
‟sh
ilis
hi
Ch
ap
tom
on
dan
qo
‟sh
ilis
hi
Ay
rim
№
1 ا ا ـب ـب a i u اق
2 ة ثـ ـجـ ـت b ثبء
3 د رـ ـزـ ـذ t ربء
4 س رـ ـضـ ـش s صبء
5 ط عـ ـغـ ـظ j ع٤
6 ػ ؽـ ـؾـ ـؼ h ؽبء
7 ؿ فـ ـقـ ــ x فبء
8 ك ك ـل ـل d كا
9 م م ـن ـن z ما
11 ه ه ـو ـو r هاء
11 ى ى ـي ـي z ىاء
٤ s 12 ـ ــ ـ
٤ sh 13 ـ ــ ـ
14 ـ ــ ـ s بك
8
nomi
O‟z
bek
ch
a
O‟n
g
tom
on
dan
qo
‟sh
ilis
hi
Ikk
ala
tom
on
dan
qo
‟sh
ilis
hi
Ch
ap
tom
on
dan
qo
‟sh
ilis
hi
ayri
m
№
15 ـ ــ ـ d بك
16 ـ ـطـ ـ t بء
17 ظ ظـ ـظـ ـع z ظبء
18 ع ػـ ـؼـ ـغ „ ػ٤
19 ؽ ؿـ ـــ ـؾ ‟g ؿ٤
21 ف كـ ـلـ ـق f كب
21 م هـ ـوـ ـن q هبف
22 ک کـ ـکـ ـک k کبف
23 ـ ــ ـ l لا
٤ m 24 ـ ــ ـ
n 25 ـ ــ ـ
26 ـ ــ ـ h بء
27 ـ ـ v ا
28 ی ٣ـ ـ٤ـ ـی y ٣بء
9
Shamsiy va qamariy harflar
So‟zning boshida ا ning harfi o‟qilishi yoki o‟qilmasligiga qarab arab alifbosi
ikki teng qismga bo‟linadi. Ularning 14 tasi “qamariya” (“oy”) va 14 tasi
“shamsiya” (“quyosh”) harflaridir.
اؾوف اوو٣خ اؾوف ا٤خ
Nomi Harf № Nomi Harf №
1 ا اق 1 د ربء
2 ة ثبء 2 س صبء
3 ط ع٤ 3 ك كا
4 ػ ؽبء 4 م ما
5 ؿ فبء 5 ه هاء
6 ع ػ٤ 6 ى ىاء
7 ؽ ؿ٤ 7 ٤
8 ف كبء 8 ٤
9 م هبف 9 بك
10 ک کبف 10 بك
11 ٤ 11 بء
12 بء 12 ظ ظبء
13 ا 13 لا
14 ی ٣ب 14
10
HARAKATLAR (2-dars)
Bular harf osti yoki usti belgilari bo‟lib, ular matndagi so‟zlarni xato
o‟qimaslikni ta‟minlash maqsadida ishlatiladi( Qur‟ondagi hamma zeru-zabarlarning
to‟la berilshining boisi ham shundandir)
Arab yozuvida qisqa unlilar yozilmaydi, ular faqat harakatlar bilan ifodalanadi.
1.Fatha. – Harflar ustiga qo‟yiladigan belgi bo‟lib, qisqa «a» unlisini
ifodalaydi.
2.Kasra – Harflar ostiga qo‟yiladign belgi, u qisqa «i» unlisini ifodalaydi.
3.Damma – .Harflar ustiga qo‟yiladigan «‟»vergulga o‟xshash belgi.U
qisqa «u» unlisini ifodalaydi.
4.Tashdid. - Undosh harflar ustiga qo‟iladigan belgi.U shu tovushni ikki
marta aytilishini bildiradi.
5.Sukun. – harf ustiga qo‟yiluvchi kichik doirasimon belgi u bo‟g‟in
yopiqligini hamda kichik pauza borligini ifodalaydi.
6.Madda. Bu belgi alif ustiga qo‟ylib so‟zda alohida yangi bo‟g‟in " آ"
borligini va shu bo‟gin hamza bilan boshlanuvchi cho‟ziq unli ekanligini bildiradi.
7.8.9.Tanvinlar. Tanvinlar deb so‟z oxirida fatxa, kasra, dammalarning
qo‟shaloq kelishiga aytiladi. Tanvinlar so‟z oxiriga - «n»tovushi qo‟shub aytishni
taqazo qiladi.Masalan:
a)tanvin damma - لؾ Muhammadun-Muhammad.
b)tanvin kasra - لؾ Muhammadin-Muammadning.
v)tanvin fatxa اؾل - Muhammadan-Muhammadni
Tanvinlar: оt, sifat, sifatdosh, son ravish,yani fe‟ldan boshqa asosiy so‟z
turkumlariga kiruvchi so‟zlar-ismlarga xos kelishik qo‟shimchasi vazifasini o‟taydi.
10.Vasla. Bu belgi o‟zi ostidagi harf yoki harflarni o‟qishdan chetda
qoldirishni va ikki tarafdagi harflarni bir-biriga qo‟shib bir bo‟g‟in hosil qilib
o‟qishni taqozo etadi
?o‟g‟ling kim-(?man ib-nu-ka) اثي
ب اي (ma:s-mu-ka?)-oting niima?
11.Tikka fatha . Bu ba‟zi so‟zlarda cho‟ziq «a»unlisini ifodalash uchun
qo‟yiladi ( ا ) -alif vazifasni bajaradi:
haza-نا (mana)bu
12.Hamza- . ء Bu belgi lotin yozuvidagi (‟)-tutuq belgisini bajaradi.
11
Hamza tovushi tomoqdan chiqadigan shovqinsiz undosh.U to‟liq to‟htalishdan so‟ng
tovushning qo‟shilib ketishidir.U xuddi qisqa yo‟talishga o‟xhsaydi Hamza tovushi
yozuvda quyidagicha yoziladi ء . U ko‟pincha alif, vov, yo-lar ) ئ ا )bilan keladi.
So‟z boshida hamzaga alif ko‟makchilik qiladi zamma va fatxa bilan kelganda ustiga
qo‟yiladi, kasra bilan kelganda alifning ostiga qo‟yiladi.Masalan:
ذأ )anta)sen, م أ (uznun) quloq م أ (iznun)izn
Agar hamza fatxadan keyin kelsa yoki o‟zi fatxali bo‟lsa, so‟z o‟rtasida va so‟z
oxirida hamza alifning ustiga qo‟yiladi.Masalan: خأ (mas‟alatun) mas‟ala, أهو
(qora‟a) o‟qimoq أ ,(ma‟mulun) kutuvchi.
Agar hamza zammadan keyin kelsa yoki o‟zi zammali bo‟lsa hamza
vovning ustuga qo‟yiladi.Masalan: اإ konferensiya(mu‟tamarun) روإ (su‟alun)
خؤ (ma‟unatun) zahiradagi taom.
Agar hamza kasrali bo‟lsa yoki kasradan keyin kelsa hamza yo-ning ustiga
qo‟yiladi.Masalan;ئبد (me‟atun)yuz,ثئو (be‟run)quduq,
So‟z oxirida keladigan hamza agar sukundan keyin kelsa yoki cho‟ziq unlilar
a,i,u (ائ) va so‟z o‟rtasida keladigan hamza cho‟ziq «a»unlisidan keyin kelsa,
alohida yoziladi, ostiga hech qanday ko‟makchi qo‟yilmaydi. Masalan: عيء (juz‟un)
qism,ابء (insha‟u)bino, ء (mamlu‟un) to‟liq, ئهك (radi‟un)yomon, أ (sa‟ala)
savol bilan muroja‟at qilmoq.
Diftonglar.
Diftong -bu bir so‟zda ikkita unli tovushning ketma-ket kelishidir.Arab tilida ikkita
diftong bor, ular «ay» va «av»avlardir.Ulardagi qisqa «a»jarangli kamponent
hisoblanadi. Ikkinchi komponentlar esa yarim unli hisoblanadi.Misol uchun ular
quyidagicha o‟qiladi /sayfun/-yoz, \roybun\-gumon, \sayfun\ -qilich, \baytun\-uy.
Qattiq undoshlardan keyin “av”diftongidagi «a»unlisi biroz yumshatib
aytiladi. Masalan: \savtun\-ovoz, \qavmun\-qavm, \lav\-qani edi.
Matnni o‟qing, yozing, tarjima qiling va yod oling.
بث. بؼ بث ا٣ب. ا٣ ور٢؟ ور٢ و. ز٢ ؟ جؾب.
.بءرط٤و ب٣وار٢ جؾب. ز٢ رط٤و بئور ظوا ا بء؟ طبه ثقبه١.
ب ب بجب . ، بو بت ٤. بؾخ بجخ ٤طخ ا٣ب. ب و. بظ بظ بثطب ؟ لا
ا٣ب. ٤طزب. ب بجزب بب بجز ،بجب ٤طب . بؾخ ٤جخ رنرب؟ لا
بد
keldi-\vasola\-
aeroport-\matorun\- طبه
uchadi-\tatiru\- رط٤و
12
peshin-\zuhrun\-ظو
kechqurun-\masa‟un\- بء
faol-\nashitun\- ٤
Ba’zi kuchsiz harflar haqida eslatma
1.Yuqorida ta‟kidanganidik ئ yo-harfi «ay»diftongidagi «yi», «y» tovushlarini
berar edi.Undan tashqari , u shu shaklda ئ alifi maqsurani, yani so‟z oxirida
keluvchi qisqa «a» unlisini ham ifodalaydi.Masalan; ی \Musa\-Muso, ه٢
\roma\-u otdi, ا٢ \ila\-ga Agar bunday alifdan keyin olmosh kelsa u holda alifi
maqsura oddiy alifga o‟xshab yoziladi.Masalan. هب\romahu\-u uni tashladi
2 «Vov»harfi «av» diftongini va «v» , «u» tovushlarini berish uсhun
ishlatiladi.Bundan tashqari, qadimda qisqa «a»unlisini ifodalash uchun ishlatilgan,
lekin hozirgi zamon arab adabioti bundan uzoqroq turadi.Masalan: حؽ٤ \hayatun\-
hayot (hozir ؽ٤بح ) hayot
3.Ba‟zi so‟zlarda cho‟ziq «a»unlisi talaffuz qilinsada, lekin yozuvda
yozilmaydi.Masalan: نا \haza\-bu.
4.Qolgan hollarda alif yoziladi, lekin talaffuz etilmaydi: a) زجا \katabu\ ular
yozdi fe‟lining oxiridagi alif o‟qilmaydi; b) fatxali tanvin bilan tugagan so‟zlarda
ham alif o‟qilmaydi ػب \asan\ -tayoq.muzakkar juns tushum kelishiginiing
shaklidagi ismlarda alif o‟qilmaydi. Masalan: هب \rasman\ -rasmiy.
Bo’g’inlar
So‟zlar bo‟gin yoki bo‟ginlardan tashkil topadi.Har bir bo‟g‟in undosh harf
bilan boshlanadi. Undosh harf bilan unli harfning ham bo‟lishi shart. Bo‟g‟inning
boshida yoki oxirida ikki undosh yonma-yon kelmaydi .Uch xil bo‟gin bor.
1.Qisqa bo‟g‟in- bir undosh va unlidan iborat: ka-ta-ba-u yozdi;
2.Cho‟ziq bo‟g‟in- bir undosh va cho‟ziq unlidan yoki undosh+undosh dan
iborat: dar-sun – o‟rganish; dars
3.O‟ta ch‟oziq bo‟g‟in- undosh+ cho‟ziq unli+undoshdan iborat: ha:r-run.
Qaysi tovush bilan tugashiga qarab bo‟g‟inlar ikki xil bo‟ladi:
a) ochiq bo‟g‟in (agar unli tovush bilan tugasa): la:-yo‟q;
b) yopiq bo‟gin (agar undosh tovush bilan tugasa): bay-tun- uy.
Matnni o‟qing, yozing, tarjima qiling va yod oling.
hivarin\-dialog\ ؽاه
اب ر٤ن - اذ ؟ -
ا٢ ؾك. اب عياؿ . -ب اي ؟ -
ر٤ن ح. اب - اذ ؟ -
ب.ج٤خ . اب ه٣زب٤ا٢ -ب اي ؟ -
13
له . ر . - ؟ -
٢ لهخ . ٢ جب - ٢ ؟ -
بد
sen-\anta\- اذ
sen (muannas jins)-\anti\- اذ
u-\hua\-
u (maunnas)-\hiya\- ٢
Liviya-\lubnonun\- جب
Mavritaniya-\mavritaniya\- ه٣زب٤ب
o‟quvchu-\tilmizun\- ر٤ن
Jizzax-\jizzaxun\- عياؿ
men-\ana\- اب
Tunis-\tunisun\- ر
14
او الاب٢
Asosiy qism
MORFOLOGIYA VA SINTAKSIS اوف اؾ
So’z turkumlari (3-dars)
Arabcha so‟z bir yoki bir necha harflardan iborat bo‟ladi .
جب٤ت ، ازول، ، كم ، هج٤ ، ؾك ، ػ ة
Ular uchga bo‟linadi: ism, fe‟l va harf.
Ismlarga-ot, sifat, son, olmosh, ravish, masdar (harakat nomi) va ا .1
sifatdoshlar kiradi:
لهخ ، اب ، ل٣خ ، عج ، ػ ، كهاخ
Ismlar jins, son, kelishik va holat (jami to‟rtta) kategoriyalari mavjud bo‟lib,
ular shu kategoriyalarda turlanadi.
Fe‟llar mustaqil mazmunga ega bo‟lib, biron-bir ish harakatining sodir كؼ .2
bo‟lishiga yoki holatiga ishora qiladigan so‟zlarga fe‟l deyiladi. Fe‟llar zamon, shaxs,
son, jins, mayil hamda aniq va majhul nisbatlarda tuslanadi:
U boradi- ٤نت ، u borayapti- ٣نت ،u bordi – مت
Yordamchi so‟zlar- mustaql mazmunga ega bo‟lmagan, boshqa boshqa ؽوف .3
so‟zlar ta‟siriga uchramaydigan so‟zlarga aytiladi. Ular ism yoki fe‟llarga ta‟sir qilib,
ularning gapdagi ma‟nosini aniqlashtirib keladi. Yordamchi so‟zlarga aniqlik artikli,
old ko‟makchi, yuklama, bog‟lovchi va undalmalar kiradi.
Mashq ishlash.Quyidagi so‟zlarni ko‟chiring va ichidan اؾوف ، الؼ، الا
larni ajratib chiqing u yozdi-kataba زت o‟qituvchi-
mudarrisun ؾك Mahmud-Mahmudun له
u bordi-zahaba مت bildim-a‟limtu ذػ Daftar-daftarun ككزو qiz-anisatun آخ xonim-sayyidatun ٤لح Janob-sayyidun ٤ل Ota-abun أة oila-a‟ilatun ػب٣خ do‟st-sodiqun ل٣ن Buvi-jaddun عل buva-jaddatun علح Ona-ummun ا …ga-ila ا٢ ..dan-min Avval-munzu ن Ustida-favqo كم tagida-tahta رقذ Zimmasida-a‟la ػ٢ …da- fi ك٢ yonida-janba عت Oldida-amama اب …siz- bila ثلا bilan-ma‟a غ ..gacha-hatta ؽز٢ Universitet-
jameatun بت Tolib-tolibun بجخ toliba-tolibatun عبؼخ
15
er-zavjun ىط o‟smir qiz-
shabbatun بة O‟smir yigit-shabbun بثخ
Bola-tiflun ل bola-valadun ل Xotin-zavjatun ىعخ Keyin-ba‟da ثؼل so‟ngra-summa ص va-va so‟radim-sa‟altu أذ o‟tirdim-jalastu عذ O‟qidim-qora‟tu هوأد Yetib keldi-
vasola Chiqdik-xorojna فوعب Ikkingiz kirdingiz-
dahaltuma كفزب
SO’Z TUZILISHI
O’zak va o’zak undoshlari
Arab tilida so‟zning o‟zagi faqat undosh tovushlardan iborat bo‟ladi va ular
so‟zlarga skilet vazifasini o‟taydi.So‟zninig o‟zagi birlamchi ma‟noni
beradi.So‟zdagi unli tovushlarning o‟rnini o‟zgartirib, boshqa ma‟nodagi so‟zlar hosil
qilinadi. Ichki fleksiya orqali so‟zlarni yasash arab morfologiyasining asosiy
xususiyatlridan hisoblanadi.Masalan:
\ktb\ زت o‟zagi yozmoq ma‟nosini beradi.Mana shu o‟zakning unli
tovushlarining o‟rnini o‟zgartirib xar xil so‟zlarni hosil qilish mumkin.Shu bilan
birga ularning hammasida umumiy ma‟noni ko‟rish mumkin.
kataba زت u yozdi
kutiba زت yozilgan
katb تبر yozish
kutub زت kitoblar
kitab زبة kitob
katib برت yozuvchi
Arab tilida o‟zak ko‟pincha uch, to‟rt, besh harfli bo‟ladi.Fe‟llar uch yoki to‟rt
harfli boladi.Masalan: زت \kataba\-yozmoq, روع \tarjama\-tarjima qilmoq.Ismlar
ham uch, to‟rt va besh harfli bo‟lishi mumkin. Masalan:
.safarjalun\-behi\ لوع ,jahfalun\-katta armiya\ عقل ,rojlun\-erkak\ هع
Arab tilida ikki harfli ismlar ham bor.Masalan: ك\damun\-qon, ك - \famun\-
og‟iz. O‟zaklar xar xil undoshlardan tashkil topgan bo‟lsa to‟g‟ri deb
hisoblanadi.Misollarni yuqorida ko‟rdik.Agar o‟zakda ikkita bir xil undosh bo‟lsa
ikkilangan o‟zak deyiladi. Masalan: ظ \zonna\-gumon, ا\ummun\-ona.O‟zakda
hamza bo‟lsa, hamzali o‟zak deyilabi.Masalan: هوا\qorqa‟a\-o‟qish ٢\shay‟un\-
narsa.O‟zakda (ا١) lar bo‟lsa kuchsiz o‟zak deyiladi.Masalan:عل\vajada\-topmoq,
.qovlun\-auytmoq\ ه,hoshiya\-qo‟rqmoq\ؽ٢
So’z yasovchi undoshlar
O‟zak undoshlardan tashqari so‟z yasovchi undoshlar ham mavjud. Ularni
ko‟makchi harflar deyiladi. Ko‟makchi harflar ism va fe‟llarga qo‟shilib boshqa
16
ma‟nodagi so‟zlarni hosil qilish uchun xizmat qiladi.Ko‟makchi harflar hammasi
bo‟lib o‟ntadir: د ء ا ١ ularni jamlansa quyidaigcha jumla hosil
bo‟ladi. ا٤ رأ\al-yavma tansa‟uhu\- bugun uni sen unutasan.
So‟zlarda bu undoshlardan boshqa undosh uchrasa, demak u o‟zakni tashkil
qiluvchi undosh bo‟ladi. Masalan:زجخ\maktabatun\-kutubxona, زة\maktubun\-
xat, زبة\kitabun\-kitob bular hammasi bitta زت \ktb\o‟zagiga ko‟makchi harflar
qo‟shilib hosil qilingan.
So’z vaznlarini (modellari) yasash
Arab tilidagi aksar so‟zlarning o‟zagi uch undoshdan iborat bo‟lib, so‟zlarni
o‟rganishda maxsus mezon (o‟lcham)dan foydalanadilar, bu mezonning vaznlarini
belgilashda so‟z o‟zaklarining uch undoshligi e‟tiborga olinadi.Mezon uchun
arabshunoslar o‟sha uch undosh badaliga birinchisi uchun ف -«fe», ikkinchisi uchun
«fa‟ala» كؼ ayn», uchinchisi uchun esa «lom»olingan, ya‟ni o‟zakning modeli»ع
tarzida ismlar uchun ham, fe‟llar uchun ham umumiy bo‟ladi.
Endi shu o‟zakka harakatlar berish (unlilarning o‟rnini o‟zgartirish) va \ al-
yavma tansa‟uhu ا٤ رأ \-dagi undoshlardan birini qo‟shish orqali turli so‟zlarning
modellari (vaznlari) hosil qilinadi va barcha so‟zlar shu vaznlarda o‟lchanadi va
guruhlarga birlashtirib o‟rganiladi. Vazn yasashda so‟zdagi hakatlar va so‟z yasovchi
ko‟makchi harflar saqlanadi.Masalan:زت
\kataba\ -yozdi-ning vazni كؼ\fa‟ala\ bo‟lsa, ػ \allama\ -o‟rgatdi-ning vazni
\ fa‟a-la \bo‟ladi\كؼ اعزغ ijtama‟a\ -yig‟ildining vazni ؼزاك \ifta‟ala\ bo‟ladi.
To‟rt yoki besh o‟zakli so‟zlar uchun esa vaznning oxirgi undoshi takrorlanadi.
Masalan: ىي \zalzala\ -titramoq كؼ- \fa‟lala\ لوع \safarjalun\ -behi كؼ
\ fa‟al-lalun\
Shuni ta‟kidlash kerakki, arab tilidagi ko‟pchilik ismlar fe‟liy o‟zaklardan
olindgan( ya‟ni ularga ko‟makchi harflar qo‟shilib yoki unli tovushlarning o‟rni
o‟zgartirilib hosil qilingan).
Mashq. Ushbu so‟zlarning o‟zagini qaysi harflar birlashtirtishini aniqlang.
ػ ، ػ ، ػب ، ػب، ؼ ، رؼ٤، اػلا
ئلا، لا، لاخ، ، لا
ازؼب ، ػ ، ؼبخ ، ؼ ، ػب اػزواف، ؼوف، ػوف، ؼوكخ، رؼو٣ق
هؽ٤ ، هؽخ ، وؽخ، وؽ ، هؽب
ؽ ، ؽب، ؾ ، ؽخ ، ؽ٤ ، ؽخ، زؾ
ب، ب، بخ ، ، ر٤ ، ازب
محمد ؽل، ؽ٤ل ، اؽل ، ؾك ،
17
ARAB TILIDA GAP TURLARI
SODDA GAPLAR(4-dars)
Badiiy arab tilida sodda gaplar ikkiga bo‟linadi: sodda yig‟iq ( ega va kesim )
va sodda yoyiq gaplarga bo‟linadi(aniqlovchi, yuklamalar, hollar) dan iborat bo‟ladi.
Agar fe‟l kesim bilan ifodalangan bo‟lsa, jumla fe‟lyi deyiladi, Masalan: زت
.kataba Rashidun(Rashid yozdi هل
Agar kesim ism bilan ifodalansa ismiy gap deyiladi.Masalan:ازبة ج٤و\ al
kitabu kabirun-bu kitob katta.
Sodda ismiy gaplar
Ismiy gaplarning hozirgi zamonida fe‟liy bog‟lovchi bo‟lmaydi: kesim so‟z
boshida keluvchi ega bilan sonda ham kelishikda ham moslashadi.Agar kesim
jinslarda o‟zgarsa, ega bilan jinslarda ham moslashadi.Ega-ot bilan ham, olmosh
bilan ham ifodalanishi mumkin. Kesim odatda sifat, sifatdosh, ot, omoshlar va hakazo
ismlar bilan ifodalanishi mumkin.Talaffuzga kelsak, ismiy darak gap so‟zning oxirida
tovushni pasaytirib aytiladi.Masalan.
.Anta mu‟allimun \-. sen muallim\ اذ ؼ
بجخكبخ \Fotimatun tolibatun\-Fotima talaba qiz
Rashidun tolibun \- Rashid talaba\هل بت
.anti mu‟allimatun\-sen mu‟llimasan\اذ ؼخ
hua a‟milun\ -u ishchi\ ػب
hiya a‟milatun\- ishchi ayol\٢ ػبخ
ازبةن \haza kitabun\-bu kitob
لح٣ن عو \hazihi jaridatun\-bu gazeta.
ISMIY YOYIQ GAP
Sodda gaplarda bitta yoki ikkita gapning bosh bo‟lagida aniqlovchi
bo‟ladi.Bunda sodda ismiy gaplar mana bu qolip bo‟yucha joylashishi mumkin:
at-tolibu nashitun\-bu talaba chaqqon.(sodda yig‟iq gap)\اطبت ٤
ISMIY YOYIQ GAP
haza t-tolibu nashitun\-bu talaba chaqqon\نا اطبت ٤
-\at-tolibu l-mujtahidu nashitun\اطبت اغزل ٤
tirishqoq talaba chaqqon
-\haza at-tolibu l-mujtahidu nashitun\نا اطبت اغز٤ل ٤
bu tirishqoq talaba chaqqon.
18
haza at-tolibu l-mujtahidu shabbun nashitun\نا اطبت اغزل بة ٤
Bu tirishqoq talaba-chaqqon o'smir yigit.
Mashq ishlash.Matnni ko'chiring va o'zbek tiliga tarjima qiling.
Mashq ishlash.Matnni o'qing, ko'chiring va o'zbek tiliga o'giring.
ككزو.ب ن؟ن بؽخ. ن ؾخ.ن ؾلظخ.ب نا؟ نا .نا بثو. ن ػنا
خ مي ه .ان غخ ا عو٣لح ؟ ن ٣طخ؟ ؼ .نا ؽجوري ؾجوح .ن ه٣طبهح؟ لا. ن فو
نا ككزو.نا بخ لا.ن فياخ .نا و٢.نا وؼل.انا جبػ؟ؼ . ههخ. انا زبة ا ككزو؟
اجبػن
بد
ككزو \daftarun\-daftar
mihbaratun\-siyohdon\ؾجوح
mistoratun\-lineyka\طوح
mimsahatun\-(artadigan)latta\ؾخ
masahatun\-o‟chirg‟ich\بؽخ
majallatun\-jurnal\غخ
haritatun\-karta\فو٣طخ
rishatun\-pero\ ه٣خ
qolamun\-qalam\ ه
hizanatun\-shkaf\ فياخ
SO’ROQ GAPLAR (5-dars)
So‟zlovchiniing noma‟lum narsa yoki hodisani bilish maqsadida savol bilan
qilgan muroja‟atini ifodalovchi gaplarga so‟roq gap deyiladi va mana buأ١ /ayyu?/-
qaysi? ا٣خ -/ayyatu/ muannas jinsida-qaysi? ٤ق /kayfa/-qanday, ؟ /kam/-qancha/
\man?\-kim? , ب \ma?\nima?, b) ravishlar ا٣ ayna?\-qayerda?, ز٢ \mata?\-
qachon?., v) yuklamalar \hal?\ -shundaymi? ا \a?\-mi?. so‟roq yuklamalaridan
keyin kelgan gaplar, so‟roq gap deyiladi .Masalan:
؟ ب نا \ma haza?\- bu nima?
؟ \man huva?\-u kim?
؟ا٣ ٤ \ayna salimun?\-Salim qayerda?
?mata zahaba?\- u qachon ketdi\ ت؟ز٢ م
؟ ػب \hal huva a‟milun?\-u ishchimi?
ػ؟ااذ كلا \a‟a‟nta fallahun?\- u dehqonmi?
؟٤ق ؽبي /kayfa holuka/-ahvoling qanday?
ػوى ؟ /kam umruka?/ - yoshing nechada?
?ayyu kitadin?/-qaysi kitob/ أ١ زبة ؟
ا٣خ عبؼخ ؟ /ayyatu jameatin?/- qaysi universitet?
19
Alternativ so‟roq gaplar \hal\ yoki ا \a\ bilan «mi» ma‟nosida keladi ا
\am\ va ا \av\ «yoki» ma‟nosidagi ko‟makchilar yordamida yasaladi.Masalan;
aa‟milun hunaka am fallahun?\-anaular ishchilarmi yoki\اػب ي ا كلاػ؟
dehqonlarmi? ا لا؟ ٤ \ hal huva nashitun am la?\ U chaqqonmi yoki
yo‟qmi? اله ؼت ا \ halid-darsu sa‟bun av sahlun?\ - Bu dars qiynmi yoki
engilmi?
Bu so‟roq olmoshlarining oldiga turli old ko‟makchilar qo‟yilib, yangi ma‟nodagi
so‟roq olmoshlari hosil qilinishini biz " " so‟roq olmoshi misolida ko‟rdik. Ushbu usul
bilan boshqa so‟roq olmoshlaridan ham yangi so‟roq so‟zlari yasash mumkin:
nima uchun ؟ ب + + Kimdan ؟ + + Nima haqida ؟ ب + ػ + ػ Kim bilan غ ؟ + غ + Nima uchun بم ا؟ بم ا + + Nimadan ب؟ ب + + Kimniki ؟ + + qachonga ز ٢؟ ز ٠ + ئ ٠ ئ ٠ +
Mashq ishlash. Ushbu so’zlarni arab tiliga tarjima qilinq.
Bu kim?Ana-u nima?.Isming nima?Karim qani? Salim qachon ketdi? Bu
kursimi yoki stolmi? Daftar qizilmi yoki oqmi?U dehqonmi yoki kemachimi?
Yoshing nechada? Soat necha bo’ldi? Bu kitobmi yoki daftarmi? Sen talabami
yoki o’qituvchi? Sen ishchimi? U o’zbekmi yoki arabmi?
OTLARDA JINS KATEGORIYASI(6-dars)
Arab tilida ikkita grammatik jins mavjud: muannas va muzakkarlardir.Muannas
ayol jinsini, muzakkar erkak jinsini ifodalaydi.Muannas jinsining asosiy morfologik
ko‟rsatgichi so‟z oxirida keluvchi (ـخ) ح toi marbutadir.Bundan tashqari yana ikkita
muannas jinsining so‟z oxirida keluvchi harflari bor; اء \a‟u\ va ١ \a\-alifi
maqsuralar.Masalan:
Jaridatun\-gazeta\-عو٣لح
sahro‟u\-cho‟l\- ؾواء
.bushro\-quvonchli xabar\-ثو١
Ayol jinsini ifodalovchi ismlar, hayvon va qushlarning ismlari ham so‟z
oxiridagi qo‟shimchasidan qat‟iy nazar ayol jinsida bo‟ladi.Masalan nafaqat
20
واحا \imro‟atun\ -ayol, ؽج٢ \hubla\-xomilador ayol, بهخ \naqatun\-urq‟ochi tuyaga
o‟xshash so‟zlar balki ػو \a‟rusun\-kelinchak, ا \ummun\-ona, اؽذ \uxtun\-
singil-ga o‟xshagan so‟zlar ham muannas jinsida bo‟ladi.
Yana hech qanday marfologik ko‟rsatgichlarsiz ham muannas jinsiga
kiruvchilar quyidagilardir.
a)Shahar, qishloq, xalq, mamlakatlarniing nomlari. Masalan; ثـلاك \bag‟dadu\-
Bog‟dod, و \misru\-Misr, اؼوة \al-a‟rabu\-arab va hokazolar.
b)Tananing juft a‟zolari: ٣ل \yadun\-qo‟l, هع \rijlun\-ayoq, ا٣\a‟ynun\-
ko‟z, ام \uznun\-quloq.
v)Shamol, olov, urush, quyoshga o‟xshgan so‟zlar; به \narun\-olov,
\shamsun\-quyohs, ؼه٣ \rihun\-shamol, كاه \darun\-xovli.
Qolgan ismlar muzakkar jinsiga ta‟alluqlidir.Masalan;
kitabun\-kitob\زبة
.baytun\-uy\ث٤ذ
Yana umumiy jinsga tegishlilari ham mavjud, ular goho muannas, goh
muzakkar jinsida bo‟ladi.Masalan;
halun\-holat\ؽب
.suvqun\-bozor\م
1) Mashq.O‟ging, transkripsiyalang va o‟zbek tiliga tarjima qilinq.
. ؼ.و٣ بت. ى٣ت بجخ. بة .٢ بثخ. ٤ ؟ ؼ. ٤ علا. ٢ ٤طخ
لا ،. ٢ ؟ ٢ ػبخ. غزل؟ لا ػب ؟؟ اب ؼ. اذ ؼخ. اذ
ذ بجخ؟ لا اب اا ؟. اب كلاؽخ. اكلاػ ا ػب . ػب. اذ٢ غزلح. اب كلاػ ،٢ ٢؟ لا
ؼخ
بد
shabbun\-o‟smir\-بة
shabbatun\-o‟smir qiz\-بثخ.
٤ -\nashitun\-chaqqon
kaslanun\-yalqov\-لا
mujtahudun\-tirishqoq\-غزل
2-Mashg‟ulot.Quyidagi gaplarni arab tiliga tarjima qiling.
Bu shkaf. Bu kartami? Ana-u gazeta.Mana bu jurnal.Bu lineykami?
ANIQLIK VA NOANIQLIK HOLATI(7-dars)
Ismlar aniqlik artikli ا «al» bilan kelishi mumkin yoki u-siz ham kelishi
mumkin, agar ismlar aniqlik artikli bilan kelsa so‟z oxiridagi tanvinlar tushib qoladi
,«al» artiklisiz kelsa tanvinlar tushib qolmaydi.Ismlar ا \al\ artikli bilan kelib, shaxs
va predmetni matnda va so‟zlashuvda avvaldan aniq ekanligini ifodalaydi.Bunday
ismlar aniqlik holatida deyiladi.Agar so‟z noaniq shaxs va predmet haqida bo‟lsa,
21
unda ism ا\al\ artriklisiz va tanvinlar bilan keladi va bunday ismlar noaniqlik
holatida deyiladi.Masalan;
al-kitabu\kitob(aniq)\ازبة Kitabun\ -kitob (noaniq)\زبة
Shunday qilibا \al\ artikli ta‟kidlashning ba‟zi ma‟nolartini beradi. Bu ayniqsa
\al\ اyavmun\-kun so‟zidan olingan. Bundan tashqari\ ٣ al-yavma\-bugun\ ا٤
artirli yig‟iq ma‟nolarni ham ifodalaydi: اب\insanun\-inson, الاب \al-
insanu\-iinsoniylik ma‟nosini beradi.Ba‟zida artikl ta‟kid manosini berib o‟z jinsida
bitta ekanligini ifodalaydi: ا \ash-shamsu\-quyosh vahakazolar.
Kishilik va ko‟rsatish olmoshlari, atoqli otlar va ba‟zi bir so‟zlar أ artiklisiz
ham aniqlik holatida bo‟ladi.
Ismiy gapning boshida keluvshi ega qoida bo‟yicha aniqlik holatida bo‟ladi,
kesim noaniqlik holatida bo‟ladi.Masalan;
Al-baytu kabirun\- katta uy\اج٤ذ ج٤و
كخ ج٤وحواـ \al-g‟urfatu kabiratun\-katta xona
.muhammadun a‟milun\-Muhammad ishchi\محمد ػب
huva fallahun\-u dehqon\ كلاػ
.hazihi qoryatun\-bu qishloq\ن هو٣خ
Mashq ishlash.ز
اج٤ذ ثؼ٤ل. اغبؼخ هو٣جخ.اله . ابخ ؼجخ. ازبة هل٣ . اؾلظخ عل٣لح.او٢
بكنح لزؽخ ؟ؼ. اجبة لزػ؟ لا . اجبة ول. ابكنح قخ. اـ٤و.اطبخ ج٤وح.اـوكخ ظ٤لخ .
كاء. خ.اطبك اػ اك ا اث٤ ؟ اػ ا اث٤. اههخ ث٤بء. ئؽخ.اؾبابكنح لز
بد
ba‟idun\-uzoq\- ثؼ٤ل
so‟batun\-qiyin\- ؼجخ
qodimun\-eski\- هل٣
jadidaun\-yangi\-عل٣لح
sog‟irun\-kichik\-ـ٤و
kabirun\-katta\-ج٤و
nazifun\-toza\- ظ٤ق
vasahatun\-iflos\- قخ
asvadun\-qora\- اك
abyazun\-oq\- اث٤
nazifatun\-toza\- ظ٤لخ
SON KATEGORIYASI (8-dars)
Arab tilida uchta grammatik son mavjud: birlik, ikkilik va ko‟plik sonlaridir.
Ikkilik son shakllari
22
Ikki shaxs yoki ikki predmetni ifodalash uchun, ikkilik son shakli
ishlatiladi.U birlik son shaklarining muzakkar va muannas jinslariniing tanvinlari olib
tashlanib, o'rniga ا (ani) qo'shimchasi qo'shilib yasaladi.
Muannas jinslarida i na i رب .t-ga almashtiriladi– ( د ) toi marbuta-( ح )
Masalan;
تب \tolibun\-talaba بجب \tolibani\-2ta talaba
tolibatani\-2ta talaba(qiz)\بجبرب tolibatun\-talaba (qiz)\بجخ
kitabani\-2ta kitob\ زبثب kitabun\-kitob \زبة
Ikkilik shaklga al artikli qo'shilishi bilan uning shakli o'zgarmaydi
at-talibani\-2ta talaba (aniq)\اطبجب
al-kitbani\-2ta kitob (aniq)\ازبثب
So'z oxiridagi hamza va alif ikkilik shakl yasalayotganda, odatda
vovga ( ) so'z oxirida keluvchi (١) alifi maqsura (٣ـ ) yoga almashtiriladi.
Masalan: ؾواء \sahro'u\-cho'l ؾواا \sahravani\-2ta cho'l
a'savani\-2ta tayoq\ ػبا a'san\-tayoq\ ػب
ma'nayani\-2ta ma'no\ؼب٣ب ma'na\-ma'no\ ؼ٢
Ko’plik son shakllari
Uch kishi yoki undan ko'p kishilarni, uch predmet va undan ko'p
predmetlarni ifodalash uchun ko'plik son shakli ishlatiladi. Ko‟plik son shakli ikki
xil usulda yasaladi. To‟g‟ri ko‟plik va siniq ko‟plik shakllari.
To'g'ri ko'plik son shakllari.
To'g'ri ko'plikning muzakkar jinsi, muzakkar jins birlik son ismlaridagi
tanvinlar olib tashlanib, o'rniga \una\ so'z oxiri qo'shimchasi qo'shilib
yasaladi.Masalan;
ؼ \mu'allimun\-muallim
mu'allimuna\-muallimlar\ؼ
fallahun\-dehqon\ كلاػ
fallahuna\dehqonlar\ كلاؽ
Jonsiz predmetlarni ifodalovchi ismlarning muzakkar jinsi ham to'g'ri
ko'plikniing muzakkar jinsidan shaklidan olinadin
sanatun\-yil \sinuna\-yillar\خ
To'gri ko'plikning muannas jinsi, muannaslarni ifodalovchi ismlarning birlik
son shaklidan olinib so'z oxiridagi ح -atun olib tashlanib o'rniga اد -aatun qo'shilib
yasaladi. Masalan;
mu'allimatun\-o'qituvchi ayol\ؼخ
.mu'allimaatun\-o'qituvchi ayollar\ؼبد
fallahatun\-dehqon ayol\ كلاؽخ
.fallahaatun\-dehqon ayollar\ كلاؽبد
Bundan tashqari muannas jinsining to'g'ri ko'lik shakli jonsiz predmetlarni
ifodalovchi muzakkar va muannas ismlardan olinadi.
23
Masalan;
lug'ootun\-tillar\ ـبد lug'atun\-til\ـخ
.mahsulotun\-hosillar\ ؾلاد mahsulun\-hosil\ ؾ
Agar bunday holda muannas jinsidagi ismlarning so'z oxiri اء\a'u\ bilan yoki
١\a\-alifi magsura bilan tugasa, bunda hamza \vov\-ga ١\a\alifi maqsura esa ٣ـ\yo\-ga
almashtiriladi.Masalan;
sahrovatun\-cho'llar\ ؾوااد sahro'u\-cho'l\ؾواء
zikroyatun\-esdaliklar\ مو٣بد zikro\-eslamoq\مو١
Mashq ishlang.Tubandagi ismlardan ikkilik son shakllarini yasanq
ؼخ، ؼ، ػب، ؿوكخ، ػ
Matnni o‟qing, tarjima qiling va yod oling.
ؽبو. ؼ. از ل. ؾ ه. اؼ ؽبو. اظل ا٣ب
ه؟ لا. ف٤ب . بال ؿبئج اه ـ. الاؽ بو. غ
ؼبد . از كلاؽبد. اؼبد ؿبئجبد. اللاؽبد ؽبواد. اؼبلاد ػبهلاد. از ف٤ببد؟ ؼ .
ب. از بثبد. ن ٢ ٤خ. ج له. ؾؾ ف٤ببد.لاء اطلاة. لاء زوع. اب ك
ائي ض.ب بجب. ازب زؼب. ازب زؼزب.
بد
muhandisun\-injiner\ ل
musovvirun\-rassom\ ه
هػ \mu'arrihun\-tarixchi
najjarun\-duradgor\ غبه
hayyatun\-tikuvchi\ ف٤ب
mallahun\-kemachi\ لاػ
mutarjimun\-tarjimon\ زوع
hadirun\-hozirdur, qatnashuvshi\ ؽبو
g'o'ibun\-g'oyib\ؿبئت
a'qilun\-aqilli\ػبه
mashg'ulun\-mashq'ul\ـ
mashxurun\-mashxur\ه
mahirun\-mohir\بو
amma…fa\ -ammo…so'ngra\اب ف
mudarrisun\-o'qituvchi\ له
muta'llimun\-o'quvchi\زؼ
حوغؽ \hujratun\-xona
mu'vazzifun\-xizmatchi\ظق
shabbanun\-o'smirlar\ جب
خثب \shaabbatun\-o'smir qizlar
fannanun\-rassom; artist\ كب
.mumassilun\-aktyor, artist\ ض
24
Mashq.Ushbu so'zlarni arab tiliga tarjima qilinq.
Biz duradgorlarmiz.Siz tikuvchilarsiz.Ular tikuvchlar.Ular tarjimondurlar
Sizlar o'qituvchilarsiz.Bu dehqonlar mashg'uldurlar.Biz tarixchilarmiz.Bu o'smir
yigit.Bu o'smir qiz.Ikkita eshikning ikkovi ham yopiq.
SINIQ KO'PLIK SHAKLLARI (9-dars)
Siniq ko'plik shakllar arab tilida ko'p ishlatiladi.U qandaydir qo'shimcha qo'shish
bilan yasalmaydi, balki so'zning ichki tuzulishini sindirish orqali yasaladi, aniqrog‟i
unli tovushlarning o'rnini almashtirib yasaladi.Masalan;
kutubun\-kitoblar\ زت kitabun\-kitob\زبة
axbarun\-xabarlar\ افجبه xabarun\-xabar\فجو
tullabun\-talabalar\ لاة tolibun\-tolib\بت
tullabatun\-talaba qizlar Siniq ko‟plikninq\لاثخ tolibatun\-toliba\بجخ
ko‟p turlari mavjud bolib, bir bobdagi ism uchun bir necha xil siniq ko‟plik shakli
bo‟lishi mumkin.Masalan, كبػ \fo‟ilun\ bobidagi ismlarda 15 tagacha sinig ko‟plik
shakllari mavjud: كؼب\fu‟alu\ كؼخ ,\fa‟alatu\ كؼلاء ,\fu‟ala‟u\ كاػ ,\fava‟ilu\
.fu‟lanu\ vahakazolar\, كؼلا
Misollar; بت\tolibun\-tolib لاة\tullabun\-talabalar yoki
a'limun\-olim\ػب tullabatun\-talaba(qizlar)\لاثخ
-\favarisu\كاه farisun\-chavandoz\كبه ulama'u\-olimlar\ ػبء
chavandozlar
Bunday siniq ko'plik shakllarini eslab qolish qiyin, lekin bu yerda lug'at yordam
beradi.
اكؼ( af 'alu( كؼلاء (fu'ala'u muannas jinsda) bobidagi sifatlar jismoniy kamchilik
yoki rangni ifodalab, siniq ko'plik shakli كؼ\fu'lun\ vaznida yasaladi.Masalan;
humrun\-qizillar\ ؽو .ko'p.sh(hamro'u m.jins ؽواء) ahmaru\-qizil\اؽو
-\u'rjun\ػوط .ko'p.sh (a'rja'u m.jinsػوعبء )a'roju\-cho'loq\ اػوط
cho'loqlar
كؼخ \fu'latun\ yoki كؼخ \fa'latun\bobidagi otlar odatda كؼ \fu'lun\ vaznida
siniq koplik shakli yasaladi, كؼخ \fe'latun\-bobidagi otlar esa
;fi'alun\ vaznida siniq ko'plik shakli yasaladi.Masalan\ كؼ
umamamun\ -halqlar\ا - .ummatun\-xalq- ko'p.sh\ اخ
duvalun\-davlatlar\ك -.davlatu\-davlat ko'p.sh\كخ
millatun\-millat ko'p.sh. - \milalun\-millatlar\ خ
To'rt harfli ismlar كؼب \fa'alilu\ vaznida siniq ko'plik shakli yasaladi (
;fava'ilu-lar bilan qoshib hisoblaganda).Masalanكاػ ,afa'ilu اكبػ ,mafa'iluلبػ
a) to'tr harfning hammasi o'zakli: عؾل \jahfalun\-katta armiya عؾبك\jahafilu\
b)birinchi yoki ikkinchi harf o'zaksiz; ي \manzilun\ -joy بى \manazilu\
اكن nafizatun\-deraza\ بكنح ;\asobe'u\ابثغ asba'un\-barmoq\اجغ
\navafizu\
25
Besh harfli ismlar كؼب٤ \fa'alilu\ لبػ٤ \mafa'lu\ اكبػ٤ \afa'ilu\ vaznlaridan
siniq ko'plik shakllari yasaladi.Bunda oxiridan ikkinchi bo'lganا\a\ -alif yoki\u\-vov
١ \yo\-ga aylantiriladi.Masalan;
;\salatinu\ لا٤ sultonun\-sulton\طب
;\mafatixu\ لبر٤ؼ miftahun\-kalit\لزبػ
٤\miskinun\-kambag'al ب٤ \masakinu\;
;\a'sofiru\ ػبك٤و u'sfurun\-chumchuq\ػله
Chet tilidan kirib kelgan ba'zi bir ismlar كؼبخ \fa'alilatu\ vaznida siniq ko'plik
shakli yasaladi.Masalan;
;\asatizu\ابرنح ustazun\-o'qituvchi\ ازبم
رلانح;\talamizu\ رلان tilmizun\-o'quvshi\ر٤ن
Agar ism besh harfdan ko'p bo'lsa siniq ko'olik shakli yasalayotganda to'rt
harfli ismlarga o'xshab yasaladi.Masalan;
.a'nadilu\-bulbullar\ ػبك a'ndalibun\-bulbul\ػل٤ت
Jadvalga qarab o‟xshash qolipdagi so‟zlarning siniq ko‟pligi ko‟pincha bir xil
qolipda bo‟ladi deb ayta olamiz. Ammo birlik sonda bir qolipda bo‟lgan so‟zlarning
siniq ko‟pligi har xil qolipda yoki , aksincha, birlikda har xil qolipda bo‟lgan
so‟zlarning siniq ko‟pligi bir qolipda bo‟lishi mumkin. Arab tilida siniq ko‟plikning
quyidagi vaznlari ko‟p uchraydi:
Taraf-taraflar ف ف – و و 1 أ –.ك ؼ أك ؼ بQism-qismlar –ه 2 أه –. ك ؼ أك ؼ بGazeta-gazetalar ٣ل ح و ائ ل –ع و ٤ خ 3 ع –. ك ؼ ك ؼ بئ Institut-institutlar ل ؼ ل – ؼ ب 4 ل ؼ .– ل بػ Ko‟cha – ko‟chalar ع ا – به ع 5 ه –. ك بػ اػ ك Kitob-kitoblar ز بة 6 ز ت – –.ك ؼ ب ك ؼ Yo‟l – yo‟llar ٣ن م – و 7 و ٤ -. ك ؼ ك ؼ Shahar - shaharlar ٣ خ ل - ل ٤ خ 8 -. ك ؼ ك ؼ
TUSLANISH
1)Siniq ko‟plik shaklidagi tanvin bilan tugaydigan ismlar ham birlik
shaklidagi ismlarga o‟xshab tuslanadi.
2) 11-va 12-vazndagi siniq koplik shaklidagi ismlar kelishiklarda o‟zgarmaydi.
3) Siniq ko‟plik shaklining qolgan vaznlari ikkita kelishikda turlanadi.
26
Mashq.Quyidagi gaplarni ko‟chiring, transkripsiya qiling va o'zbek tiliga
tarjima qilinq.
ؽزب ؟لا . أطبت غزل. اطبجخ غزلح. اجبثب لزؽب. ابكنارب ولزب. ب لز
. اذ و٣ بة. ى٣ت بثخ. عب .٢ عبخ. ؽ؟ ؼ. ؽ . ٢ ؽخ ا٣ب
جبرب غزلرب.ه١ .اب ؼ٤لخ. اذ ع٤خ. و٣ محمد بجب .ى٣ت كبخ بجبرب . اطب
و٣لبرب. ب عبزب ظاجب ظو٣لب . ب عبب. اجبرب
بد
qoribun\-yaqin\ هو٣ت ba'idun\-uzoq\ثؼ٤ل
\sahlun\-yengil ؼت \sa'bun\-qiyin
لعل٣ qodimun\-eski\هبك٣ \jadidun\-yangi.
ab'yazun\-oq\اث٤ asvadun\-qora\اك
vasahun\-kir\ ؼ nazifun\-toza\ظ٤ق
muqfalun\-yopiq\ ول maftuhun\-ochiq\لزػ
zo'ifun\-kuchsiz\ؼ٤ق qoviyun\-kuchli\ه١
Mashq.Quyidaqi gaplarni arab tiliga tarjima qiling. Oq bo'r.Qora doska.Bu yu
uzoq.Bu ikki xonaning ikkisi ham katta. Zaynab kuchli.Salim kuchsiz. U
yaxshi.Eshik ochiq.
OLMOSHLAR (10-dars)
Yaqin joydagi predmetlarni ko'rsatish olmoshlari Ko'plik son Ikkilik son Birlik son Jins
Ula'i-bular الاء
Zani-bu ikkov i ما
Za-bu ما Muzakkar
Tani-bu ikkovi رب
- ta- tihi رب ر Muannas
Uzoq masofadagi shaxs va predmetlarni ko'rsatuvchi olmoshlar م\za\,
ka\ yuklamasini olmosh\ ى ula'i\ olmoshlariga\ الاء ,\tani\رب , \ta\رب ,\zani\ما
oxiriga, olmosh bilan ى \ka\ yuklamasining orasiga \lom\ harfi qo‟shilib
yasladi.Masalan;
Ko'plik son Ikkilik son Birlik son Jins
27
Ula'ika-anavilar
ائي
Zanika-ana-u
Ikkoviماي
Zaka ماى =ana-u
Zalikaمي
Muzakkar
Tanika-ana-u ikkovi
ربيTaka ربى = ana-u
Tilkaري
Muannas
Yaqin joydagi shaxs va predmetlarni ko'rsatish uchun sodda ko'rsatish
olmoshlari bilan ب \ha\ ogohlantiruvshi yuklama birikmasi ishlatiladi.Masalan;
hazihi\-bu (ayol)\ ن ,haza\-bu\نا
Ko'plik son Ikkilik son Birlik son Jins
Ha'ula'i-bular
لاء
Hazani-bu ikkovi-
نا Hatani-bu ikkovi-
برب
Haza-bu نا
Hazihi-bu ن
Muzakkar
Muannas
Ajratuvchi olmosh
Kesimning o'rniga o'tuvchi ism qoida bo'yicha noaniglik holatida turishini bizga
o'tgan darsdan ma'lum.Biroq, kesim aniqlik holatidagi ism bo'lib kelishi ham
mumkin, agar bu ism bilan ifoda qilinadigan predmet gapiruvchi tomonidan oldindan
ma'lum bo'lsa.Masalan;
.hazihi hiya qoriyatun\-mana bu o'sha qishloq\ ٢ هو٣خ ن
Mashg'ulot.Quyidagi ismlardan to'g'ri ko'plik shaklini yasang.
. كهعخ، ازؾبله، لهخ، كب، كبخ، خ،
Mashq.O'qinq, ko'chiring, transkripsiya qilinq va o'zbek tiliga o'giring.
وح . نا اػ اك . ري اطبخ كاء . مي ه اك لا.اؽواء ٤ب٣. ن او٣خ هنا ه
خ. نا جبػ لح ػز٤و ري ههخ ث٤بء ؟ لا ٢ لواء . ب نا ؟ نا و٢ عل٣ل. ن
ب٣. نا ػوث٢ نا زبة ػوث٢. مي زبة اىث٢٤. .٤و ٢ئ اوثب
ـخ البه٤٣خ ك٢ خ . ن عو٣لح ه٤خ . ري اىث٤٤خ ا٣ب ؼجخ . اب ااـخ ػوث٤خ ؼجخ . اـخ
لخ ٤٣خ .غخ كو٣خ. ن اغخ الاغ٤ي٣خ و٣خ. "ؽن ى١ " ؾ٤
بد
28
qosirotun\-qisqa\- ه٤وح
a‟tiqotun\-eski\- ػز٤وخ
jadidun\-yangi\- عل٣ل
minzodatun\-stul\- لح
kahraba‟iyyun\-elektrli\وثبء١
Kishilik omoshlari jadvali Ko'plik son Ikkilik son Birlik son Jins Sha
xs
Nahnu-biz ؾ ---
Ana-men اب Muzakkar
Muannas
1
Antum-sizاز
Antunna-sizاز
Antuma-siz
ازب Ikkovingiz
Anta-sen اذ
Anti-sen اذ
Muzakkar
Muannas
2
Hum-ular
Hunna-ular
Huma-ular
ikkovlari ب
Huva-u
Hiya-u٢
Muzakkar
Muannas
3
Arab tilida huva\, اذ \anta\ ga o‟xshash alohida keluvchi olmoshlardan
tashqari, birikib keladigan so‟z yasovchi olmoshlar ham bor. Ular har xil so‟z
turkumlariga qo‟shiladi.
Birikma olmashlar Ko‟plik son Ikkilik son Birlik son Jins shaxs
na ب ___ y ١ Muzakkar
Muannas
1
kum
kunna
kuma ب ka ى
ki ى
Muzakkar
Muannas
2
hum
hunna
huma ب hu ـ
ha ب
Muzakkar
Muannas
3
Birikma olmoshlari otlar bilan birikib o‟zbek tilidagi egalik qo‟shimchasini
ifodalaydi
Masalan; زبث\kitabuhu\-uning kitobi
kitabuka\-sening kitobing\زبثي
Bunda otlar birinchi komponentlarni e‟tiborga olib har qanday kelishik
qo‟shimchasini olishi mumkin va birikma olmoshlari aniqlovchi vazifasini o‟tab
29
izofa birikmasining ikkinchi komponentiga o‟xshashdir.Masalan;
-\haza kitabu salimin va haza daftaruhu\ نا زبة ٤ نا ككزو
-Bu Salimning kitobi, bu esa uning daftari
Birikma olmoshlari bilan keluvchi otlar ا artiklisiz ham aniqlik holatida
bo‟ladi, chunki birikma olmoshlari unga izofa bo‟lib aniqlab keladi
kitabuhu l-kabiru\-uning kitobi katta\زبث اج٤و
kitabuhu haza \- bu uning kitobi\زبث نا
Otlarning birikma olmoshlari bilan kelgandagi tuslanishiga misollar
Bosh kelelishikda
birlik son ؼي \muallimuka\-sening mualliming
ikkilik son ؼي\muallimaka\-sening ikkita mualliming
ko‟plik son ؼي \muallimuka\-sening muallimlaring
Qaratqich kelishigi
Birlik. Son ؼي \muallimika\-sening mualiming
ikkilikson ؼ٤ي \muallimayka\-sening ikkita mualliming
ko‟plik son ؼ٤ي \muallimika \-sening muallimlarring
Tushum kelishigi
birlik son ؼبى \muallimaka\-sening muallimingni
ikkilik son ؼ٤ي \muallimayka\-sening ikkita mualliningni
ko‟plik son ؼ٤ي \muallimika\-sening muallimlaringni
Birinchi shaxsning birikma olmoshlari bilan keluvchi otlar kelishiklarda
o‟zgarmaydi.Birinchi shaxs birikma olmoshi ikkilik son shakli yoki to‟g‟ri ko‟plik
shakliga qo‟shilganda ١ \ya\ -ga o‟xshab talaffuz qilinadi, qaratqich-tushum
kelishigida esa ١ \y\-undoshi ikkilantiriladi va ١ \ya\ga o‟xhsab emas, ١ \yya\-
deb talaffuz qilinadi.Masalan;
Birlik sonning bosh kelishigida ham qaratqich kelishigida ham, tushum kelisigida
ham bir xil ؼ٢\mu‟allimuya\-mening mua‟llimim(ning,ni)–deb talaffuz qilinadi
Bosh kelishik
Ikkilik son ؼب١ \mu‟allima‟ya\-mening ikkita muallimim
Ko‟plik son ؼ١ \mu‟allimu ya\-mening mu‟allimlarim
Qaratqich-tushum kelishiklarida
Ikkilik son ؼ٢\muallimiyya\-mening ikkita mua‟llimlarim
Ko‟plik son ؼ٢\mu‟allimiya\-mening muallimlarim
ب ,huma\-ular ikkovi, \hum\-ular\ ب ,hu\-u\ـ \hunna\ular(ayollar)
uchinchi shaxsning birikma olmoshlaridagi qisqa \u\ , \h\ undoshidagi \i\ (yoki y)ga
assimilyatsiya qilinadi;
,kitabihi\-uning kitobi\زبث زبثب \kitabihima\-ular ikkovining kitobi,
.kitabihinna\-ular (ayollar)ning kitobi\ زبث ,kitabihim\-ularning kitobi\زبث
30
Oxiri ح \t\ bilan tugovchi ismlarga birikma olmoshlari qo‟shilganda ح \t\
oddiy د \t\ ga almashtiriladi; عو٣لح \jaridatun\- عو٣لر -\jaridatuhu\-uning gazetasi
.sa‟atuhu\-uning soati\ بػز -\sa‟atun\بػخ
,abun\-ota\اة اؿ \ahun\-aka-ga o‟hshash ism(ot)lar turlanayotgandan ularga
kelishiklarning ko‟rsatgichlari bo‟lgan cho‟ziq unlilar qo‟shiladi;
Bosh kelishigi اث\abu\ (u)
Qaratqich kelishigi اث٢\abi / (yi)
Tushum kelishigi اثب\aba\ (a)
Misollar; اث ػ٢\abu a‟liyin\-Alini otasi, افا \ahvohu\-unung akasi, غ اث٢ ػ٢
\ma‟a abi a‟liyin\-Alining otasi bilan, ػل اف٤ \i‟nda ahihi\-uning akasining yonida,
zu\-egalik, egasi so‟zi\م .ro‟aytu abaka\-men sening otangni ko‟rdim\هائذ اثبى
ham shu tarzda tuslanad; Bosh.kel. م \zu\,Qar.kel. م١ \zi\, Tush. kel
.\zavi\ م١ .zuu\, Qar-Tush.kel\ م -.za\.Ko‟plik son shaklari; Bosh.kel\ما
Muannas jinsining shakli; ماد \zatu\;Muannas jinsining ko‟lik shakli;Bosh.kel.
.zavatu\,Qar-Tush.kel\ماد ماد \zavati\.
zu\ so‟zi qaratqish kelishigi shaklidagi otlar bilan kelganda sifatlarni hosil\م
qiladi;
zu a‟qlin\-aqlli\م ػو
غبماد ا \zatu l-jamali\-chiroyli
;ahun\ so‟zlari ham so‟z yasovchi vazifasini o‟taydi\ اؿ abun\ va\اة
abu l-havli\-sfinks (dahshatlar otasi)\اث ا
.ahu l-fahmi\-ziyrak,tushunadigan\اف ال
g‟oyru\-so’zi ikki xil tarjima qilinadi, agar otdan oldin kelsa boshqa deb\ؿ٤و
tarjima qilinadi.Agar sifatdan oldin kelsa emas deb tarjima qilinadi;
-\hunaka a‟midu l-kulliyati va g‟oyruhu\بى ػ٤ل ا٤خ ؿ٤و
u yerda fakultet dekani va boshqa bor
غ اطلاة ؿ٤و ع \jalasa ma‟a at-tullabi va g‟oyruhum\- u talabalar va
boshqalar bilan o‟tirdi.
go‟yru ba‟idun\- uzoq emas\ؿ٤و ثؼ٤ل
Matnni o‟qing
نز اول٣خ ٤ذ ثغ٤خ . هك٤وب ٤ ؽبوا.ؽغوري ٤وخ.ؼطلب اغل٣ل ع٤ . ثث٤ز هبه٣ت.
د بب ك٢ ؿوكزب.اطبجك٢ ؿوكخ هكو . ؾك ٤ب عب ك. اف ا ٤. م ػو
٤بهر كلؽ ل د ك٢ ؿوكز .لا ؾ٤ؼ. ثؼل اله مت ؼ ا٢ ث٤ر . ي ابعب
ي.
31
ANIQLOVCHI (11-dars)
Aniqlovchi aniqlanmish so'zining belgisini yoki unga qarashli ekanligini
bildirib keladigan ikkinchi darajali gap bo‟lagidir. Arab tilida moslashgan va
moslashmagan aniqlovchilar mavjud.
Moslashgan aniqlovchilar vazifasida sifat, sifatdosh, nisbiy sifatlar, tartib
sonlar va ko'rsatish olmoshlari kiradi.Ko'rsatish olmoshidan tashqari hammasi
aniqlanadigan so'zdan keyin qo'yilib, jinslarda, sonlarda, kelishiklarda va holatlarda
moslashadi.Masalan;
٣لعلث٤ذ \baytun jadibun\-yangi uy (qandaydir)
خ عل٣لحؿوك \g'urfatun jadidatun\-yangi xona(qandaydir)
al-baytu jadidu\-yangi uy (ma'lum)\اج٤ذ عل٣ل
al-g'urfatu jadidatu\-yangi xona (ma'lum)\اـوكخ عل٣لح
Holatlardagi moslashuv aniqlanmish so'z birikmasini kerakli bo'lgan
belgilaridan hisoblanadi. Shuning uchun oxirgi ikkita misolda agar \al\ artiklini olib
tashlansa, noaniqlik holatida kesimli so'z birikmasi bo'ladi.
al-baytu jadidun\-yangi yu\اج٤ذ عل٣ل
al-g'urfatu jadidatun\-yangi xona\اـوكخ عل٣لح
Ko'rsatish olmoshlari aniqlovchining o'rniga o'tib, aniqlanmish so'zidan oldin
qo'yiladi va u bilan jinsda, sonda va aniqlik holatida moslashadi.(chunki ko'rsatish
olmoshlari har doyim aniqlik holatida turadi.Ikkilik sonda ular aniqlanuvchi bilan
kelishiklarda moslashadi.Masalan;
نا اطبت \haza t-tolibu\-bu talaba
hazihi t-tolibatu\-bu talaba qiz\ن اطبجخ
hazani t-tolibani\-bu ikkita talaba\ نا اطبجب
ببرب اطبج \hatani t-talibani\-bu ikkita talaba qiz
ha'ula'i l-mu'allimuna\-bular o'qituvchilar\ لاء اؼ
ha'ula'i l-mu'allimaatu\-bular o'qituvchi ayollar\ لاءاؼبد
Aqar bu aniqlovchi so'z birikmalaridagi \al\ artiklini olib tashlasak va
moslashuv qoidasini buzsak ham tugallangan gap bo'ladi:
haza tolibun\-bu- talaba\نا بت
hazihi tolibatun\-bu-talaba qiz\ن بجخ
ك٢ طبه ول
ك٢ ول طبها .اطبه اـ٤و وؽلاد ك٢ كاف اىث٤زب ، اب اطبه اضب٢ كج٤و
طبه ػب٢ . اب له اـخ اؼوث٤خ. ا٢ ػجل اؾ٤ل اطول١ . ا وؽلاد اقبهع٤خ.
ز٢ . ول ػب خ اىث٤زب . اب اىث٢٤ ث٤ز٢ ك٢ ول غ ػبئ
32
اب الا ك٢ طبه ول اؼب٢ . طبه ج٤و . ٤بهر٢ فبهط اطبه ج٤و. ؾ الا ك٢ بخ
ازظبه له٢ اور. ل٣و٢ ا ا٤ل ؾك الوؿب٢ . او٣ب. او٣ب ػبخ
ع اػب. الا غ بث اغاىاد ثؼل مي غ لز اغوى اؼوث٤خ اؼك٣خ. ه
بد
zobitul javazat\- pasport tekshiruvchi ofitser\- بث اغاىاد
rihlatun\- reys\- هؽلاد
muftashul jumrok\- لز اغوى \ - bojxona nazoratchisi
solatin\- zal\- خب
TUB SIFAT (12-dars)
Tub sifat uch undoshli o‟timsiz fe‟llarning «I bob» shaklidan 20 dan ortiq vazn
(qolip)da hosil qilinadi. Uning uchta:
1) oddiy (bosh); 2) orttirma; 3) qiyosiy darajalari mavjud. Sifatning eng ko‟p
ishlatiladigan oddiy darajalari quyidagilardir:
١ . كؼ٤ ٣ و saxiy;
sahovatli ٣ت yaqin ه و
٢ . كبػ ك sovuq ث به ب ؽ nordon
٣ . كؼ ؼ ت qiyin oson
٤ . كؼ ت qattiq shirin ؽ
٥ . كؼ ؽ chiroyli;
yaxshi buyuk; ulkan ع
٦ . كؼ ػ ت xursand ك و charchagan ر ؼ
٧ . كؼ٤ ٤ ت yaxshi ٤ ل ع yaxshi
٨ . كؼ ه ؿ ٤ g‟ayratli;
rashkli ه ع
jasur
٩ . كؼلا
mua)كؼ٠
n.)
لا
dangasa
ب ػ ع
ػ ٠ ع och qolgan
33
١١ . أكؼ
mua)كؼلاء
n.)
م ه أى
ه بء ه ى
ko‟k;
zangori
و أ
بء و garang
Субстантивация. Sifat ega, kesim va gapning boshqa bo‟laklari vazifasini bajarib kelishi
jarayonida substantivatsiya (otga aylanish) hodisasiga uchraydi. Masalan, , , , ,
kabi kishi ismlari tub sifatlarning, , kabi atoqli otlar esa orttirma daraja sifatlarning
otga aylanishi natijasida hosil bo‟lgan. Substantivatsiya hodisasi sifatdoshlar bilan ham ro‟y beradi.
Buni biz o‟z payti kelganida tushuntirib o‟tamiz.
Gapda sifat moslashgan (sifatlovchi) aniqlovchi, ega yoki ismiy kesim vazifasida
keladi.
Sifatlarning muannas jins shakli so‟z oxiriga ح \t\ harfini qo‟shib yasaladi.9-
vazndan yasaladigan sifatlar jinslarda o‟zgarmaydi.2-vazndan yasalgan sifatlarning
muannas jinsi كؼلاء\fa‟lau\, masalan; ؽواء\hamro‟u\-qizil
(muannas).10-vazning muannas jinsi كؼ٢ \fa‟la\ vaznidan yasaladi,masalan;
jav‟a\-ochqolgan(muannas)\عػ٢
fa‟ilun\ vazni sifat yasovchi eng k‟op ishlatiladigan vazndir.U\كؼ٤
sifatdoshning majhul nisbat ma‟nosini beradi.Masalan; هز٤ \qotilun\ هز٢(qotla
ko‟plikda)-qtl qilingan, عو٣ؼ \jarihun\ عوؽ٢(jarha ko‟plikda)-yarador.
fa‟ilun\ vaznidan nafaqat 1-bobning aniq darajadagi sifatdoshlari, balki\كبػ
sifatlar ham yasaladi.Masalan; ثبهك\baridun\-sovuq ؽب\hamizun\-nordon.
.af ‟alu\ vaznidagi sifatlar rang yoki jismoniy kamchilikni ifoda etadi/ اكؼ
,oq-(bayzo u\ muannasda\)ث٤بء abyazu\اث٤ اػواط \a‟roju\,ػوعبء (\a‟rja- u
muannasda)-cho‟loq.Taqqoslolvchi sifatning ma‟nosini ham beradi اجو\akbaru\-
eng katta.
fa‟alun\vaznlari ma‟noni kuchaytirib\كؼب ,\fu‟ulun\كؼ,\fai‟lun\كؼ٤,\fa‟alatun\كؼبخ
berish uchun beradi.Masalan; ؾبى \zohhakun\- ko‟p kuluvchi,
,siddiqun\-har doyim to‟g‟ri gapiruvchi\ل٣ن ػلاخ \a‟llamatun\-olim.
Sifatlar ega, kesimning o‟rniga o‟tib va sekinlik bilan o‟zining ma‟nosini
yo‟qotib, sifatdoshga o‟xshab otlashadi va otniing ma‟nosini beradi. Masalan;
amin\-ishonchli sifati (sekretar) kotib, saqlovchi, qarab turuvchi, mudir\ا٤
ma‟nolarini ham ifodalaydi.Otlashgan sifatdosh va sifatlarga bir qator muannas va
muzakkar jinslarining atoqli otlari kiradi: ب\kamil\, بخ\kamilatun\,ؾك
\mahmudun\, كحؾ \mahmudatun\,
ػجب ,\jabbarun\عجبه,\g‟ofurun\ؿله,\qodirun\هبكه,\jamilatun\ع٤خ,\jamilun\ع٤
\a‟bbasun\ vahokazolar.
34
NISBIY (YASAMA) SIFATLAR
Ko'pchilik tub sifatlar har xil fe'liy o'zaklardan olinadi كؼ٤ \fa'ilun\ كبػ٤
\faa'ilun\, اكؼ\af 'alu\ va hakazolar.Masalan;
.ahmaru\-qizil\ اؽو ,vasi‟un\-keng\ اغ ,kabirun\-katta\ج٤و
Bundan tashqari arab tilida yana nisbiy sifatlar ham mavjud bo‟lib, ular
otlarning so‟z oxiriga ١ \iyyun\ (muannasda ٣خ iyyatun) qo‟shimchasini qo‟shib
yasaladi.Bunday nisbiy sifatlar tegishlilikni, kelib chiqishni, material, predmetni
nimadan qilinganligini va boshqa belgilarni ifodalaydi.
Masalan;
misriyun\-Misrlik\و١
.misriyatun\-Misrlik ayol\و٣خ
(zahabun\-oltin\ مت ) zahabiyun\-oltindan\ مج٢
Agar otlarning oxiri ا alifva ١ yolar bilan tugasa bu oxirgi harflar qisqa
unliga aylanib ١ \iyyun\ qo‟shimchasi bilan otning orasiga \vov\ unlisi
qo‟yiladi.Masalan, quyidagi so‟zlardan:
dunya\-dunyo, yorug‟lik\ك٤ب
asiya\-Osiyo‟\ا٤ب
faransa\-Fransiya\كوب
ma‟nan\-ma‟no, fikr\ ؼ٢
quyidagi so‟zlar kelib chiqadi:
dunyaviyun\-dunyoviylik\ك٤ب١
ا٤ب١ asiyaviyun\-Osiyolik
. ma‟naviyun\-ma‟naviy\ؼ١
Cho‟ziq ا\a\ unlilari tushib qolmagan shakllari ham bor
viyyun\bilan\ ١ asiyavuyyiun\ shakllarining oxiri\ ا٤ب١ ,\dunyaviyyun\ك٤ب١
tugaydi, كو٢\faransiyyun\ shakllari ham borki ularda \a\ unlisi tushib qoladi.
So‟z oxiri ح \t\ bilan tugagan otlar nisbiy sifatga aylantirilayotganda ح \t\
tushib qoladi.Masalan;
siyasiyun\-siyosiy\٤ب٢ siyasatun\-siyosat\٤بخ
madaniyun\-shaharlik, rivojlangan\ ل٢ madinatun\-shahar\ل٣خ
Oxirgi misolda yana so‟z ichida o‟zgarish qilish mumkin.
\t\ح lug‟atun\-til –ga o‟xshagan so‟zlarda so‟z oxirigagi\ـخ ,sanatun\-yil\خ
olib tashlangandan so‟ng ١\viyyun\qo‟shimshasi qo‟shiladi: ١\sanaviyyun\-
yillik, ـ١ \lug‟oviyyun\-lug‟oviy.Shu qo‟shimsha bilan اة\abun\-ota, اؿ\ahun\-
aka-ga o‟xshash otlardan nisbiy sifatlar yasaladi. اث١ \abaviyun\-otalik,
.ahaviyun\-aka-ukalik\ اف١
Ba‟zida nisbiy sifatlarا٢\aniyyun\ qo‟shimchasi qo‟shilib yasaladi.Masalan;
,ruhoniyun\-ruhoniy\ هؽب٢ - ruhun\- ruh, jon\هػ
35
ma‟naviy.
Mashq.O‟qinq, ko‟chiring va o‟zbek tiliga tarjima qiling:
ػوث٢ . نا اوك٤ن بت ه٢. ن اوك٤وخ بجخ اىث٤٤خ . اطبجخ الاىث٤٤خ م٤خ . ؟
ل بة. اذ بجخ بثخ . نا اوع او١ ػب اكو٣و٢. اذ ه٢ . اطبت اؼوث٢ م٢ .
ا او١ كلاػ بو. ب لب و٣ب. عه٣خ الاىث٤٤زب. ن
نا اطبجب ؼ٤لب. برب اطبجبرب ه٣برب. لاء اؼ غزل. اله اؼبه٤
ي اللاؽبد او٣بد ببد.. لاء اؼبد غزلاد , الائض٤و
بد
tovilun\-uzun\ب٣
ahmaru\ (hamro‟u muannas)-qizil\اؽو)ؽواء(
asfaru\(safro‟u muannas)sariq\الو)لواء(
٢ػوث \a‟rabiyyn\-arabcha
injliziyyu\-inglizcha\اغ٤ي١
farisiyyun\-forscha\كبه٢٣
minzadatun\-stol\ لح
a‟tiqun\-eski\ ػز٤ن
‟munirun\-yorug\٤و
o‟zbakiyuun\-o‟zbek\اىث٢٤
shahriyyun\-oylik\ و١
\nassun\-matn
.sohifatun\-gazeta\ؾ٤لخ
٢٣ \yavmiyyun\-kunlik
zakiyyun\-ziyrak\م٢
shabbun\-o‟smir\بة
ha\-mana\ ب
hahuna\-mana bu yerda\ ب
ay\-ya‟ni\ ا١
Mashq.Yozma holatda arab tiliga tarjima qiling.
Oson ish, qiyin dars, eski jadval, sog‟lom erkak, olima ayol, kasal o‟smir,
toza ko‟ylak, uzoq joy.Bu arabcha matn.Bu elektr chirog‟. Bu inglizcha oylik
jurnal.U yosh injiner. Bular mashhur Misrlik olimlar.
OTLARNING TURLANISHI (13-dars)
Arab tilida uchta kelishik mavjud.
36
1. Bosh kelishik (raf‟)
2.Qaratqich kelishigi (jar)
3. Tushum kelishigi (nasb)
O‟zbek tilida esa oltita kelishik bor.
Kelishiklsrning nomi Qo‟shimchasi misol So‟roqlari
Bosh kelishik - uy kim?, nima?, qaerda?
Qaratqich kelishiqi -ning uyning kimning?,nimaning?,qaerning?
Tushum kelishigi -ni uyni kimni?, nimani?, qaerni?
Jo‟nalish kelishigi -ga, ka, qa uyga kimga?, nimaga?, qaerga?
O‟rin- payt kelishigi -da uyda kimda?, nimada?, qaerda?
Chiqish kelishiqi -dan uydan Kimdan?,nimadan?, qaerdan?
Arab tilida bosh, qaratqich, va tushum kelishiklaridan boshqa ya‟ni jo‟nalish, o‟rin-
payt, va chiqish kelishiklarining qo‟shimchalarining qo‟shomchalari ko‟makchilar bilan
ifodalanadi. Ko‟makchidan keyin kelgan ot albatta qaratqich kelishigining shaklida
bo‟lishi kerak. Lekin o‟zbek tiliga tarjima qilganda ko‟makchi qaysi ma‟noni anglatsa,
o‟sha ma‟noda tarjima qilinadi.
Arab tilida otlarning ko‟pchiligi uchta kelishigda turlanadi. Biroq ba‟zi otlar faqat
ikkita kelishikda turlanadi, chunki tushum kelishiigining ma‟noi qaratqich
kelishigining ma‟nosida to‟g‟ri keladi.
So‟z
oxiri
Muannas jins Muzakkar jins Kelishik Holatlar
un
in
an
بجخ
بجخ
بجخ
بت
بت
بجب
Bosh kel
Qarat
kelishig
Tushum
kelishig
Noaniqlik
U
i
a
اطبجخ
اطبجخ
اطبجخ
اطبت
اطبت
اطبخ
Bosh kel
Qarat.kel
Tushum.kel
Aniqlik
Otlarning ikkilik son va to’g’ri ko’plik son shakllarining turlanishi.
Otlarning ikkilik son shakllari faqat ikkita kelishikda, bosh kelishik va qaratqich-
tushum kelishiklarida turlanadi
Aniqlik holati Noaniqlik holati
37
So‟z oxiri Muannas muzakkar Muannas Muzak
kar
kelishi
k
Ani
Ayni
اطبجزب
اطجز٤
بجباط
اطبجز٤
بجزب
بجز٤
بجب
بج٤
Bosh
.kel
Qar-
tush.kel
To‟g‟ri ko‟plikning muannas va muzakkar jinslari ham bosh kelishik, qaratqich-
tushum kelishiklarida turlanadi.
So‟z
oxiri
Aniqlik holati Noaniqlik holati Kelishik jins
Una
Ina
اللاؽ
ؽ٤اللا
كلاؽ
كلاؽ٤
Bosh kel
Qar-tush.kel
Muzakkar
Atun-
Atu-
Atun-
Ati-
اللاؽبد
اللاؽبد
كلاؽبد
كلاؽبد
Bosh.kel
Qar-tush.kel
Muannas
Ko‟rsatish olmoshlarining qaratqich-tushum kelishikida ikkilik son shakli
quyidagicha bo‟ladi: muzakkar jinslarda ن٣ \hazayni\ va م٣ي\ zaynika\
Muannas jinslarda بر٤ \hatayni\ va ر٤ي \taynika\ bo‟ladi.
Ega, ot-kesim va ular bilan moslashgan aniqlovchilar bosh kelishik shaklida bo‟ladi:
Otlar holatda qaratqich kelishikda hamda ko‟makchilardan so‟ng kelsa
quyidagicha bo‟ladi. Masalan: ك٢ اـوكخ \fi g‟urfati\-xonada, ا٢ اغ \ilal masna‟i\ -
zavodga.
Matnni yozing, o‟qing va tarjima qiling:
روعخ ؽ٤بر٢
ابثؼخ ػو١ 7 ل ب ثـذ ا٢ اثوا هؽخ الله . ػو١ جغ ػوح خ . لد ك٢ عياؿ ػ
مجذ ا٢ الهخ الاثزلا٣خ رقوعذ ب ثؼل ػو اد . افند اله الا ك٢ اـخ اؼوث٤خ ك٢ ري
الهخ. ص ازؾوذ ثبغبؼخ . اجؾذ بجب ثبق الا ك٢ ٤خ ازبه٣ـ.
.٢ افز٢ اجو١ اف٢ اـ٤و اباث٢ اػبئزب ٤ذ ج٤وح ٢ ؤلخ ؽخ اكواك:
اث٢ ٣ؼ لب ك٢ غ ٤بهاد ثل٣خ ابخ . ا٢ رؼ لهب له ؼ او٣ب٤خ ك٢
اجو١ بجخ ث٤خ اغـواك٤خ ك٢ عبؼخ اىث٤زب ا٤خاؼل از٤ل١ افز٢
بد
asbaha\-bo‟ldi\-اجؼ
لا٣خاثز -\ibtidoiya\-boshlang‟ich
mu‟allafatun\-tashkil qiladi\- إلخ
38
KO’MAKCHILAR BILAN KELUVCHI OT-KESIM(14-dars)
Kesim ot orqali ifodalanganda ك٢ \fi\, ػ٢ \a‟la\ ko‟makchilari bilan
qaratqich kelishiginiing shaklida bo‟ladi.Bunday kesimlarni kesimning ismiy qismi
deyish mumkin, agar unda «bor» degan so‟z tushirib qoldirilgan bo‟lsa.Masalan;
salimun fi l-qoriyati\-Salim qishloqda(bor)\٤ ك٢ اوو٣خ
al-a‟milatu fi l-ma‟ma‟li\-Ishchi (ayol)fabrikada(bor)\اؼبخ ك٢ ؼ
الح ازبة ػ٢ \al-kitabu a‟la l-minzadati\-kitob stolning ustida(bor)
Ismiy gaplarda ega kesimdan keyin kelishi ham mumkin.Bunda ega noaniqlik
holatida bo‟ladi va so‟zlashuvda urg‟u kesimga tushadi.Masalan;
ح ػ٢ الح زبة ك٢ ؿوكخ ل
\fi g‟urfati minzadatun va a‟la l-minzadati kitabun\
Xonada stol va stolning ustida kitob(bor)
.huna kitabun\-kitob shu yerda\ب زبة
Agar kesimdan oldin \l\ ko‟makchisi qo‟yilsa, kesim kimdandir yoki
nimanidir borligini ifodalaydi va bunday jumlalar tarjima qilinganda «mavjud» so‟zi
qo‟shib ishlatiladi.Masalan; ؼ زبة\lil mu‟allimi kitabun\-O‟qituvchida kitob
(mavjud)
Aqar ega kesimdan oldin kelsa, unda jumla predmetni shaxsga tegishli
ekanligini ifodalaydi:
.al-kitabu lil mua‟llimi\-Bu kitob o‟qituvchiga tegishli\ ازبة ؼ
Mashq.Quyidagi ismlarni ikkilik shaklida turlang
بو، ف٤ب ، كب ، ل، زوع
Mashq.O‟qing , ko‟chiring va o‟zbek tiliga tarjima qilinq.
هع. ا٣ اؼخ ؟ ٢ ك٢ اج٤ذ. ٣عل ك٢ ن اـوكخ ؟ ب ؼ لاة. بما با٣ اؼ؟ ك٢ ا
خ. ك٢ ري ا٣ ازبة ؟ ازبة ك٢ اقياخ. اقلظخ ػ٢ اطب٣عل ب ؟ ب ٣عل ػ بثو .
اقلظخ ككزو. ك٢ ن اغخ هخ ٣خ. ؼ ل٣ن هل٣. ؼب وخ ع٤خ. ك٢ ن اوخ ؽغورب.ك٢
ر٤ي اؾغور٤ ثبثب.ا٣ اؼطق؟ اؼطق ػ٢ اغت .اوجؼخ ا٣ب بى. ا٣ ٤؟ ٤ ب. ها٣ذ
ن٣ اؼب٤.
غ ابثز٤ . ػب بى . ع اؼ مت ؾك ا٢ ا٤خ. هعغ ٤
هب. مت ا٢ اغبؼخ غ اؼ٤ اؼبد. غ عذ ك٢ ابك١ ٤. ه٣ذ؟ ه٣ذ لاغزلر
؟عذ غ الب٤ اه٣.
بد
qissatun\-qissa\هخ ayna\-qayerda\ا٣
ila ayna\-qayerga \muskuv\-Moskva\ا٢
yuvjadu\(tuvjadu)-bor\٣عل min ayna\-qayerdan\ ا٣
jalasa\-o‟tirdi\ع ma‟a\-bilan\غ
39
jalastu\-o‟tirdim\عذ ma‟a man\-kim bilan\غ
jalasta\-o‟tirding\عذ ma, maza\-nima\ب،بما
ro‟ayta\-ko‟rding\ها٣ذ shiqqatun\-kvartira\وخ
ro‟aytu\-ko‟rdim\ها٣ذ mishjabun\-ilgich\غت
zahaba\-yurmoq\مت me‟ tafun\-palto\ؼطق
roja‟a\-qaytmoq\هعغ qub‟atun\-shlyapa\هجؼخ
هائ \ro‟isun\-boshliq ػبa‟sha\-yashamoq
hivarun-so‟zlashuv ؽاه
ػ٤ الا. الا لا. - الا ػ٤ -
٤ت ٤ق از ؟ ،وا -٤ق ؽب؟ -
ك٢ ؿوكخ اله. -او ٤ت ا٣ب. ا٣ اؼ؟ -
طلاة ا٣ب بى.ا -اكا ، ا٣ اطلاة؟ -
، ىب. ؼ -اكم اغو ؟ -
مت أ٢ اج٤ذ. و٣. -ا٣ ؾك؟ -
الأ كو. - ز٢ مت -
بى كبخ . - ٣عل ك٢ ري اـوكخ؟ -
. ك٢ ك٢ اب -ا٣ ى٣ت ؟ -
ا٢ اطبول -ا٢ ا٣ مت ٤؟ -
ا٢ اوبء -ا٢ اوبء -
OLD KO’MARCHILAR (15-dars)
Arab tilida 1) ك٢ \fi\-da,ichida, ا٢\ila\-ga,da, ػ٢ \a‟ la\-ustida, \min\-dan,
.hatta\ -hattoga o‟ xshahs old ko‟ makchilar mabjud \ؽز٢
اب ,varo‟a\-orqasida\ هاء ,tahta\-ostida\ رؾذ ,favqo\-ustida\ كم (2
\amama\ -oldida, ث٤ \bayna\-orasida, ػل \i‟nda\ -yonida, هج \qobla\ -gacha, ثؼل
\ba‟da\- keyinga o‟xshash ravishlar borki, ular ko‟makchilar roliga kirib tushum
kelishigi shaklida bo‟ladi.Gapning ma‟nosiga qarab ulardan ba‟zilari bosh kelishik
yoki qaratqich kelishigi shaklida bo‟ladi.Bu holatda ular asliy ko‟makchilar
\min\, ا٢ \ila\ va boshqalar bilan birikib kelishi mumkin.Masalan;
-qobla l\ هج اله ,ba‟da\-so‟ng, yana\ثؼل ,ba‟da d-darsi\- darsdan keyin\ثؼل اله
imtihani\-imtihondan oldin, هج \min qoblu\-oldin, الابا٢ \ila l-amami\-oldinga. Arab tilida faqat uchta kelishig bo‟lganligi uchun old ko‟makchilar
qolganlarini to‟ldirib turish uchun xizmat qiladi.Shunday qilib qaratqich kelishigidagi
ko‟makchilar ma‟noni konkretlashtirish, lo‟ndalashtirish uchun va boshqa muomila
vositalari uchun xizmat qiladi.
BA’ZI OLD KO’MAKCHILARNING MA’NOLARI
40
fi\ predmetni joylashgan o‟rinni va harakatni vaqtini bildiradi\ك٢
(holatini).Masalan; ك٢ اغ \fi masna‟i\-zavodda, ك٢ اج٤ذ \fi al-bayti\-uyda, ك٢
.fi l-qodimi\-qadimda\ اوبك٣
ك٢ a‟la\ ham\ػ٢ \fi\ ifodalagan ma‟noni beradi, faqat biror narsani ustida
ekanligini ifodalaydi ك٢ \fi\ esa ichida ekanligi bildiradi.Masalan; ػ٢
a‟la al-ardi\-yerda\ الاه
; ila\ shaxs va joy(o‟rin)ni ifodalab,voqea tomonga yo‟nalganligini bildiradi\ا٢
ila\ ا٢ اؼ ,ila as-suvqi\-bozorga\ ا٢ ام ,ila al-jame‟ati\-universitetga\ ا٢ اغبؼخ
al-muallimi\-o‟qituvchiga va shu bilan birga harakatning meyyorini bildirib,
«gacha»qo‟shimchasini ham ifodalaydi; ا٢ ا\ila al-muskuv\-Moskvaga yoki
Moskvagacha.
;hatta\ ko‟makchisi vaqt va masofani chegarasini ifodalaydi\ؽز٢
.hatta al-jame‟ati\-universitetgacha\ ؽز٢ اغبؼخ ,hatta as-sabahi\-tonggacha\ؽز٢ اجبػ
\min\ bir necha ma‟nolarni ifgodalaydi a)chiqish kelishigi ma‟nosida
min al-g‟obati\-o‟rmondan. B)materialning\ اـبثخ ,min al-jabali\-tog‟dan\ اغج
nimadan qilinganligini bildiradi; فبر مت \hotamu min zahabin\-tillo
uzuk.v)ta‟alluqlikni va ajratishni bildiradi; بئلخ
.toifatun min al-musaqqifina\-madaniyatlilar guruhidan\اضو٤ل٤
bi\ jonsiz pridmetlar uchun ishlatilib voqeani yo‟nalishini va qurol aslaha\ة
ma‟nosida keladi; ؼباوة ثب \daraba bi-alasoi\-tayoq bilan urdi, و
harvala bi al-aso\ -tayoqni olib, yugurib ketdi. Shu bilan birga predmetning\ثبؼب
joylashgan o‟rnini ifodalaydi (ك٢ fi – ga o‟xshab); وبوحثبا \bi al-qohirati\-
Qohirada.
-ma‟a al\ غ اله ;ma‟a\ harakatni birgalikda qilganligini bildiradi\غ
mudarrisi\-o‟qituvchi bilan.
\li\ maqsad, sabab, egalig va boshqa ma‟nolarni ifodalaydi;
روثخ ,masani‟u lil-varoqi\-qog‟oz fabrikasi\بغ اهم
بؾخ يهاػخ
\turbatun solihatun liz-ziro‟ati\-ziro‟at uchun unumli yer, ؼ زبة \lil-mu‟allimi
kitabun\-o‟qituvchida kitob bor, هب طبت\qola lit-tolibi\-u
talabaga –dedi.
;i‟nda\ kimningdir yoki nimaningdir yonida ekanligini bildiradi\ػل
.i‟nda al-mu‟allimi\-o‟qituvchining oldida(yonida)\ػل اؼ
,ka-an-nari\-olovdek\ببه ;ka\ ko‟makchisi qiyoslash uchun xizmat qiladi\ى
;a‟n\ dan, bilan, haqida ma‟nolarini beradi\ػ ػ ٤ت فبو \a‟n toyyibi
hotirin\- chin dildan, ػ ا٤٤ \a‟n il-yamini\-o‟ng tomondan. ػ \a‟n\ -haqida
ma‟nosida kelganda «so‟ramoq»fe‟lidan keyin qo‟yiladi;Masalan ب ػ
٤\sa‟la a‟n salimin\- u Salim haqida so‟radi.
Matnni yozing va tarjima qiling.
41
ات
قجي ؽز٢ . كلػب اثوى اكوا١ جب بئب ثؼلا ػو٣ن ٣ب هطؼخ فجي. ب ج٢ كو٤و عبب ك٢ اط
ػ٢ ها . كلو اقجي . اما ثبج٢ وث ثؼب وخ. كووة ٤ز ٤ؼط٤ ظ ات ا
فن بث٤ز . كوا١ ب ؽ ك ب هع ك٢ مي اهذ ٣ظو جبى ات بهؽب ل الا
. كوث اوع ثبؼب كل اج٢ ٣ل ٤قن اض اثوى اض هق ثبجبة كػب اج٢ ػب
٢ اب ات ي ز ٣وؿ ال واؿ ات . ص هب وع ٤ق روثػ٢ ابثؼ وثخ عؼ
: ٤ق روة ات ٣طت ي ٤ب٤ب . كبعج اوع هبئلا
بد
kalbun\-kuchuk\- ت
hubzun\-non\- فجي
abroza\-ko‟rsatdi\-اثوى
shubbakun\-deraza\- جبى
maddun\-cho‟zmoq\-ل
samanun\-pul\-ص
ع “JALASA” “O’TIRMOQ” FE’LINI O’TGAN ZAMONDA
TUSLANISHI(16-dars)
Ko'plik
son
Ikkilik son Birlik son Jinslar Sha
xs
Jalasnaعب
---
Jalastu
عذMuzakkar
Muannas
1
Jalastum عز
Jalastunna
عز
Jalastuma
عزب
Jalastaعذ
Jalastiعذ
Muzakkar
Muannas
2
Jalasuعا
Jalasna ع
Jalasaaعب
Jalasataعزب
Jalasaع
Jalasatعذ
Muzakkar
Muannas
3
Ayni vaqda bo'layotgan voqeani ifodalash uchun ko'pincha sifatdosh bilan
ismiy gapda kesimning o'rnida ishlatiladi.Masalan; عب ٤ \salimun jalisun\-
Salim o'tiribdi(Salim o'tiruvchi (so'zma-so'z tarjimasi)
Sifatdosh o'ziga ta'alluqli so'zlarni olishi mumkin;
Masalan; عب ػ٢ اوؼل \huva jalisun a'la al-maq'adi\-u stulda o'tiribdi.
42
Ismiy gapdagi kesimning inkor shakli ٤ \laysa\(muannasda laysat)-emas
inkor fe'li yordamida yasaladi.Bunda ة \bi\ ko'makchisi bilan kesim tushum kelishigi
shaklida yoki qaratqich kelishigi shaklida qo‟yiladi;Masalan;
\salimun laysa jalisan\٤ ٤ عبب
= Salim o‟tirgani yo‟q.
\salimun laysa bijalisin\٤ ٤ ثغب
Mashq ishlash; زت \kataba\, ؽوط \haraja\, مت \zahaba\ fe‟llarini o‟tgan
zamonda tuslang.
Mashq ishlash;Mana bu matnni ko‟chiring va o‟zbek tiliga tarjima qiling.
\fi g’urfati d-darsi\-Darsxonada
ك٢ ؿوكخ اله
ػ٢ ٤و هح ل غ. ػ٢ اؾبئ ؾ ك٢ ؿوكخ اله . ب ٣عل ػ بلاد وبػ
ؼ . ػ٢ ن الح ؾجوح ـ٤وح و٢ ا١ فو٣طخ ج٤وح. ثغاه ابكنح رعل لح
ه. اطبثو اؾخ ػ٢ اػ.
اطلاة عب اطجبد عببد ا٣ب. ؾك ٤ ؽبوا. ؿبئت . كبخ ا٣ب ٤ذ ثؾبوح.
ه ؟ ا٣ ى٣ت ؟ ٤ذ ثو٣خ . ٣عل ب كز ٢ ك٢ اج٤ذ .ؾك و٣. ػل اطبث٤ت . كبخ
وؼل الاب ثغبت و٣.ب ب ٢ م١ عبخ فق بكهح . ب بثبرب ٤طزب .٤ب عب ػ٢ ا
ب. ب عبب ؼب.ل٣وب ق
ثؼل ه٤ كف اؼ . ب م١ ث٤ اطلاة .فوط ؾك ا٢ اػ . اهق اب اؼ. ب
اطلاة ؿوكخ اله ػخ كم اغو كقوطاؼ ػ خ ػوث٤خ. كبعبة ؾك ػ٢ اله. ثؼل ب
ل٤ي. ثؼل او اطلاة مت ا٢ اؼت. اطبجبد ا٢ ا٤ب..ا٢ ا
بد
ثغاه g‟urfatud-darsi\-auditoriya\ ؿوكخ اله \bijavari\yaqinida
ma‟an\-birga\ؼب surotun\-surat\هح
nuzhatun\sayil\يخ mal‟abun\-stadion\ؼت
muhlisun\-muhlis\ق siynama\-kino\٤ب
maq‟adun\-stul\وؼل ‟hadiqotun\-park,bog\فل٣وخ
a‟la l-furi\tezda\ػ٢ اله tobibun\-tabib\ج٤ت
vaqofa\-turmoq\هق ha huva za\-mana u\ب م١
ajaba\-javob bermoq\ػغت julisun\-o‟tirmoq\ع
كؽ \dahala\-kirmoq ٤ثؼل ه \ba‟da qolilin\- biroz vaqtdan
so‟ng
Mashq ishlash.Quyidagi so‟zlarni o‟zbek tilga tarjima qilinq.
Chirog‟ stolning ustida.Lineyka stulning tagida.Talaba o‟qituvcining yonida.Stul
eshikning orqasida.Nodira kutubxonadan keldi.O‟qituvchi kirdi.
MOSLASHUV QOIDASI(17-dars)
43
Agar aniqlanuvchi so‟z siniq ko‟plik shaklida shaxsni bildirib, ot bilan ifoda
qilingan bo‟lsa, aniqlovchi u bilan jins, son, kelishik va holatlarda to‟liq moslashadi;
Masalan;
ب اؼولاءاوع \ar-rijalu-l-uqola‟u\-aqilli kishilar
an-nisa‟u l-uqola‟u\-aqilli ayollar\ ابء اؼبهلاد
rijalun kasiruna\-ko‟p erkaklar\ هعب ض٤و
Aqar aniqlanuvchi so‟z siniq ko‟plik shaklida yoki to‟g‟ri ko‟plik shaklida
muannas jinsida shaxsni emas predmetni bildirib ot bilan ifodalanib kelsa , u holda
aniqlovchi muannas jinsining birlik shaklida bo‟ladi.Masalan;
al-buyutu l-jadidatu\-yangi uylar (aniq)\ اج٤د اغل٣لح
ال٤لح اوبلاد \al-maqolotu l-mufidatu\-foydali maqolalar (aniq)
buyutun jadidatun\-yangi uylar (qandaydir)\ ث٤د عل٣لح
maqolotun mufidatun\-foydali maqolalar (qandaydir)\ وبلاد ل٤لح
Yuqoridagi qoida aniqlovchining o‟rniga o‟tuvchi ko‟rsatish olmoshlarida ham
ishlatiladi, shu bilan birga ismiy kesimlarga ham.Faqat kesim umumiy qoidaga
bo‟ynsinib noaniqlik holatida turadi.Masalan; اوعب ػولاء\ha‟ula‟i r-
rijalu u‟qola‟u\-bu erkaklar aqillidur لاءابء ػبهلاد \ha‟ula‟i n-nisa‟u
a‟qilotun\-bu ayollar aqillidir ن اج٤د عل٣ل ح\hazihi l-buyutu
jadidatun\-bu uylar yangi
د ل٤لحوبلان ا \hazihi l-maqolatu mufidatun\-bu maqolalar foydali
Mashq ishlash.Quyidagi so‟zlarning siniq ko‟plik shakli va ma‟nolarini
lug‟atdan topib yozing . ل\tiflun\ؿوكخ\g‟urfatun\,\miskinun\,ؽبكصخ \hadisatun\,
.\sakinun\ ب
Mashq ishlash. /fi al –maktabati/- ”Kutubxonada” matnini ko‟chiring va
o‟zbek tiliga tarjima qiling.
ك٢ ازجخ
ك٢ ازجخ. ك٢ ن ازجخ ض٤و زت اطجػخ اقطخ . ب رعل ؤلبد اكث٤خ ؾ
طبؼخ ٢ اؼخ ٤وح . ب بلاد ن ٢ هبػخ اثبـبد الاىث٤٤خ او٤خ اؼوث٤خ. ػ٤خ.
ه. ؼ وثبئ٤خ . ػ٢ اؾ٤طب فوائاخ زت . ػ٢ ري اطبلا د ؾبثو بث٤يوا٢ ف
اطلاة عب ؽ اطبلاد . ـ ثبوواءح ازبثخ. اب اطبجبد ك عببد ؽ الح
بى لح ج٤وح ػ٢ ن الح ػلك ج٤و اؾف اغلاد لاة. ثبوواءح ائي اط
ثبـبد ا٤خ الاعج٤خ .
بػز٤ ص مجا ا٢ اغبؼخ . ني اطبجبد ب ع ٣لا ث ع اطلاة ك٢ ازجخ بػخ ا
مج ا٢ بى.
بد
44
matbu‟atun\-bosma\طجػخ
hovla\-atrofda\ؽ
mahtutatun\-qo‟l yozma\قط
sodaqotun\-do‟stlik\ لهخ
طبؼخهبػخ ا \qo‟atul mutola‟ati\-o‟quv zali
zaruriyun\-zaruriy\وه١ suvarun\-suratlar\ه
qiroatun\-o‟qish\هواءح va kazalika\-shuningdek\ ني
kitabatun\-yozuv\زبثخ bal\-balki\ث
hiytinun\-devorlar\ف٤طب ‟nayyurun\-yorug\٤و
a‟dadun\-son\ػلك karosiyun\-stullar\وا٢
solihun\-qiziqish\بؼ mahobirun\-siyohdonlar\ؾبثو
suhufun\-gazetalar\ؾف a‟dadun kabirun min\-ko‟p\ ػلكج٤و
ؼة vuddiyun\-do‟stona\ك١ \shu‟ubun\-xalqlar
IZOFA BIRIKMASI (18-dars)
Arab tilida moslashgan aniqlovchilardan tashqari moslashmagan aniqlovchilar ham
bo‟lib, u izofa birikmasi ham deb ataladi. Bunday birikmalarda asosiy ism ikkinchi ismni
qaratqich kelishigida (kasrali) bo‟lishini taqazo etadi.Ikkinchi ism birinchisini aniqlaydi,
u qanday kelishikda bo‟lishidan qat‟yi nazar.Ikkilik va to‟g‟ri ko‟plik shakllaridaا \al\-
artikli bo‟maydi, so‟z oxiridaqi \nun\ tushib qoladi .Masalan;
غبؼخله ا \mudarrisu l-jame‟ati\-universitet o‟qituvchisi
له mudarrisa al-jame‟ati\-universitetning 2ta o‟qituvchisi\لهب اغبؼخ
.mudarrisu l-jame‟ati\-universitetning o‟qituvchilari\اغبؼخ
Bunday juftlikni birinchi ismiga ا \al\ artikli qo‟shilgan bo‟lsa yoki atoqli (ot)ism
bo‟lsa to‟liq aniqlik holatida bo‟ladi.Bunda birinchi ism so‟zning boshida turgan
eganing o‟rniga o‟tishi ham mumkin.Masalan;
ؿوكخ ٤ baytu l-a‟mili jadidun\-ishchining (ma‟lum)uyi yangi\ث٤ذ اؼب عل٣ل
g‟urfatu salimin vasi‟atun\-Salimning(aniq)xonasi keng\اؼخ
Izofa birikmasi mustahkam sintaktik birikma hisoblanib, ular o‟z sheriklarining
orasiga hech qanday qo‟shimcha so‟z qo‟shilishga yo‟l qo‟ymaydi. Mana shuning
uchun moslashgan aniqlovchi birinchi izofali birikma ismga ikkinchi ism
(ko‟makchisiz qaratqich kelishigida) moslashmagan aniqlovchidan so‟ng
qo‟yiladi.Masalan;
daftaru t-tolibi jadidun\-talabaning yangi daftari\ ككزو اطبت عل٣ل
daftru t-tolibati haza\-talabaning bu daftari\ ككزو اطبجخ نا
mihfazatu l-muallimi l-jadidu\-o‟qituvchining yangi\ قلظخ اؼ اغل٣ل
sumkasi
45
mihfazatu l-muallimi haza\-bu o‟qituvchining sumkasi\ ؾلظخ اؼ نا
Izofa birikmasining ikkinchi ismi o‟z navbatida uchinchi ism bilan qaratqich
kelishigining shaklida ko‟makchilarsiz aniqlanib kelishi mumkin, oxirgilari-
to‟rtinchi ism va hakazolar.Shunday qilib izofa zanjiri hosil bo‟ladi, shunday zanjirki
ko‟makchilarsiz keluvchi qaratqich kelishigi shaklidagi izofa zanjiri .Ulardan
faqatgina oxirgilari ا \al\ artiklini olishi mumkin, oldingilari esa na ا\al\ artiklini
va na tanvinlarni qabul qiladi.Masalan;
uhtu mu‟allimi l-madrasati\-maktab o‟qituvchisining singlisi\- افذ ؼ الهخ
kitabu uhti mu‟allimi l-madrasati\-Maktab o‟qituvchisi\- زبة افذ ؼ الهخ
singlisining kitobi.
Ammo izofa zanjiri tilning stilistik meyyorlariga ko‟pam to‟g‟ri
kelavermaydi.Shuning uchun izofa zanjirining o‟rniga moslashmagan aniqlovchilar
bilan \min\, ك٢ \fi\, \li\, ة\bi\ ko‟makcilari ishlatiladi. صة هط \savbu
qutnin\-paxtali kiyim ل٣ن ؾك\sodiqu mahmudin\-Mahmudning do‟sti
vahakazolarni misol qilish mumkin.
Izofa ikki xil bo‟ladi: ma‟naviy va lafziy.1)Ma‟naviy izofa ot+ot(ma‟naviy
izofadan)=iborat bo‟ladi.
2)Lafziya izofa sifat+otdan iborat bo‟ladi.Masalan;
ma‟naviyga misol; زبة ٤\kitabu salimin\-Salimning kitobi
ho‟itul bayti\-uyning devori\فبئ اج٤ذ
lafziyga misol; اوبخ \tovila l-qomati\-uzun bo‟yli
hotamu zahabin\-tillo uzuk\فبر مت
Matni ko‟chiring va tarjima qiling
ك٢ ا٤خ
ب ٤خ اؼ اوه٤خ . ٢ روغ ك٢ ػبهح قخ ثبهع ائ٢. ك٢ ن ا٤خ زجخ هبػخ
ـبد الاكاة اوه٤خ وا٢ اطبؼخ ؿوكخ ؼ٤ ؿوكخ له ؿوكخ لاعزبع ؿوكخ
الا٣وا٢ او ال١ او ا٢٤ ه وق. ك٢ ا٤خ ػلح اهب: او اؼوث٢ او
ك٢ ى٤ زله٣ اـبد الاكاة ازبه٣ـ.لاربه٣ؼ اجلا اوه٤خ .ب ٣عل ػلك ج٤و الابرنح ا
زجخ ا٤خ ض٤و ازت اله٤خ اغوائل اغلاد ك٢ قزق اـبد.
ث٢ . ؾك ٤ اق اضب٢ نا او .و٣ بك٣وح بجزب اب بت اق الا او اؼو
اق اضب٢ او ال١ .
بد
zohmatun\-baland\-قخ
shariun\-ko‟cha\- بهع
karosiyun\-kafedra\- وا٢
buldonun\-davlatlar\- ثلا
mudarrisiyati\-darsliklar\- له٤خ
46
taqo‟u\-joylashgan\-روغ
٤ “LAYSA” “EMAS” FE’LINI O’TGAN ZAMONDA TUSLANISHI
(19-dars)
Ko‟plik son Ikkilik son Birlik son Jins Shaxs
Lasna ب ___ Lastuذ Muzakkr
Muannas
1
Lastumز
Lastunna ز
Lastuma
بز
Lasta ذ
Lasti ذ
Muzakkar
Muannas
2
Laysuu ٤ا
Lasna
Lay sa٤ب
Laysataa٤زب
Laysa ٤
Laysat٤ذ
Muannas
Muzakkar
3
Jadvaldan ko‟rib turganingizdek, 1-2- shaxsda va 3-shaxs muannas jinsining ko‟plik
shaklida ٤ \laysa\ o‟zakli ١ \yo\ unlisini tushirib qoldiradi.So‟z oxiridagi
shaxsiy qo‟shimchalar o‟sha oddiy fe‟llarga qo‟shiluvchi qo‟shimchalardir. Faqatgina
٤ \laysa\ inkor, hozirgi zamon fe‟liy bo‟g‟lovchisidir.
Mashq ishlash.Ushbu matnni ko‟chiring va o‟zbek tiliga tarjima qiling
كنح اـوكخ ولخ . نا ككزو ؾك. ن لح اؼ. ب ه اوب . بى ه ثبة ث٤ذ لزػ . ب
اؾجو. كبخ رنح الهخ الاثزلائ٤خ .رلانح الهخ اضب٣خ ك٢ اؼت. لاة اؼل ك٢ ؽل٣وخ
اؼبد. ٤ ؼ٤لب ، ث ه١ علا. ا٤ ٤ب ؾك ٤ب ٤ب بت ؼل اؼ٤اجل.
ثؾبو٣ .ب بجب ٤خ اغـواك٤خ . ٤ا ل٤. هعغ لاة ٤خ اغبؼخ . الاك اؼب
ضول٤ . اب ػب غ اغواهاد اق . اذ ل٣و اغ؟ لا . اب ذ ثل٣وااللاؽ٤
اغ؟
بد
qolamu r-rosasi\-qalam\ه اوب
.qolamu l-hibri\-ruchka\ه اؾجو
kulliyatun\-fakultet\٤خ
\jarraratun\-traktor\عواهح
muvatinun\-vatandosh\ا
zohmun\-katta\ق
ibtida‟iyun\-boshlang‟ich\اثزلائ٢
لاع \jiddan\-judayam
jame‟yn\-hammasi\عب٤غ
mudirun\-direktor\ل٣و
47
baldatun\-shahar\ثلح
ma‟hadun\-institut\ؼل
sanaviyun\-ikkinchi bosqich\صب١
a‟simatun\-poytaxt\ػبخ
tavlidun\-generatsiya\ر٤ل
Matnni ko‟chiring va tarjima qilinq. Maqollar.
ػ٢ اق٤و لبػ. ازغبه٣ت ىا٣بكح ك٢ اؼو . اك ػ اؼ ثبؼ. اؼ غوح اؼ ال
.ا ػخ الاخ جت الازوبخ .انة كاء الم لبء.الاػب ثقارب.صورب
لا ٣ؾزبط ا٢ اج٤ب . اي لا رغ٢ اى اؼت. ا ؾ٤طب آماب. لا ٣غزغ ٤لب ك٢ ؿل اؽل. اؼ٤ب
اق اب لا ٣جو٢ اؽل ػ٢ ؽبخ لا رق بػخ ازؾبخ. اما رقب اب ظو اوم.
لازواػ او٢.
بد
tajriba -\tajarib\- رغبه٣ت
dalil- \dallun\ ك
kasallik -\da‟un\- كاء
devorla- \hiytonun\- ٤طبؽ
o‟g‟ri -\lossun\
bahslashmoq -\tahosoma\- رقب
meva yig‟moq \tajana\- رغ٢
tikan, shoxcha -\shavkun\- ى
KANA” “BO’LMOQ” FE’LINI O’TGAN ZAMONDA“ ب
TUSLANISHI (20-dars)
Ko‟plik son Ikkilik son Birlik son Jins Shaxs
Kunna ب
___
Kuntu ذ Muzakkar
Muannas
1
Kuntum ز
Kuntunna ز
Kuntumaزب Kunta-ذ
Kuntiذ
Muzakkar
Muannas
2
Kanuu با
Kunna
Kanaa بب
Kanata برب
Kana ب
Kanat بذ
Muzakkar
Muannas
3
kana\-bo‟lmoq fe‟li o‟tgan zamonda edi, hozirgi zamonda bo‟ladi deb\ب
tarjima qilinadi .Bunda asosan ot-kesim tushum kelishigi shaklida bo‟ladi.Masalan;
بب ٤ بج \kana salimun toliban\-Salim talaba edi
48
ب٣ ٤ بج \yakunu salimun toliban\-Salim talaba bo‟ladi
Bu fe‟l mustaqil ma‟noda ham ishlatiladi;
ب مي ك٢ ٣ ا٣ب ا٤ق اوبئع
\kana zalika fi yavmin min ayyami s-soyfi l-qo‟izi\-
bu yozning issiq kunlaridan birida bo‟lgan edi.
Mashq ishlash;Ko‟chiring va o‟zbektiliga tarjima qiling.
Mashq; Arab tiliga tarjima qiling.
Sening do‟sting–tarixchi. Mening o‟rtog‟im rassom. Uning xonasi
yorug‟.Ularning maktabi uzoq. Ular(yol)ning instituti yaqin. Bizning ko‟chamiz
keng. Deraza ochiq edi. Eshik yopiq edi. Uning xonasi toza edi.
IKKI KELISHIKLI ISMLAR (21-dars)
Ikki kelishikli ot(ism)larning xusuisyati shundan iboratki, ular noaniqlik
holatida tanvinlarni qabul qilmaydi va kelishiklarning so‟z oxiri qo‟shimchasini
qabul qiladi; Bosh kelishikda -\u\ qaratqich-tushum kelishiqida \a\ bo‟ladi. Lekin
aniqlik artikli ا \al\ bilan izofaning aniqlanmishi bilan kelsa, ( va qaratqich
kelishiginind shaklidagi ot bilan birga kelganda, birikma olmoshlari bilan kelganda)
uch kelishikda turlanadi.
Ikki kelishikli otlarning turlanishi
Noaniqlik holati
bosh kelishikda اك \afzolu\- eng afzali
qaraqich-tushum kel-da اك \afzola\- eng afzalligini(ng)
Aniqlik holati
bosh kelishik الاك \al-afzolau\-eng afzali
qaratqich kel الاك\al-afzoli\-eng afzalining
tushum kel الاك\al-afzola\-eng afzalini
Ot bilan kelganda
Bosh kelishik اك اب\afzolu n-nasi\- insonlarning yaxshisi
Qarat kelishik اك اب\afzoli n-nasi\- insonlarning yaxshisining
Tushum kel. اك اب\afzola n-nasi\-insonlarning yaxshisini
Ikki kelishikli otlarga ushbular kiradi
fa‟la‟u\(vazni jismoniy kamchilik yoki rangga ishora\ كؼلاء \af ‟alu\اكؼ .1
qiladi), كؼلا \fu‟lanu\ vazni(bo‟shlik yoki to‟lalikka ishora qiladi)dagi
sifatlar.Masalan; اجو \akbaru\-eng katta, اك \afzolu\-eng katta,
٤ب ,jav‟anu\(muan.jins jav‟a) –och qolgan\عػ \malyanu\-to‟la
-\dijlatun\كعخ ,makkatun\-Makka\خ t\ ta-marbuta bilan tugovchi atoqli otlar\ ح .2
Dajla(daryo), كبخ \fatimatu\-Fotima.
49
;t\ ta-marbuta bilan tugallanmagan muannas jinsiga kiruvchi atoqli otlar\ ح .3
;zaynabun/ kabi atoqli otlar/ ى٣ت \ misrun\-Misr\و
a) ا \anu\ bilan tugagan otlar; ػضب \u‟smanu\-Usmon, ٤ب\sulaymanu\-
Sulaymon.
b) كؼ\fu‟alu\-vaznidagi otlarػو\u‟maru\-Umar, ىؽ\zuhalu\-Saturn,
v) fe‟l vaznidagi otlar; اؽل \ahmadu\-Ahmad, ٣ي٣ل \yazidu\-Yazid.
d)chet tilidan kirib kelgan ismlar; ٣ف \yusufu\-Yusuf, اثوا٤\ibrohimu\-
Ibrohum, (uch harfliga misol ػ \nuhun\-Nuh).
;a‟u\ bilah tugovchi ismlar\ اء .5 ؾواء \sohro‟u\-cho‟l, ؽواء\hamro‟u\-qizil
6. كاػ \fava‟ilu\, لبػ \mafa‟ilu كؼب \fa‟alilu\, لبػ٤\mafa‟ilu\ vaznida keluvchi
siniq ko‟plik shaklidagi ismlar; ػا \a‟vasimu\-poytxtlar, لاه \madarisu\-
maktablar, كها \darohimu\-pullar.
Kelishikda o’zgarmaydigan (yoki so’z oxiri ا alif yoki ١ yo- bilan
tugaydigan) ismlarning turlanishi
1. Alif yoki alifi maqsura bilan tugaydigan ismlar kelishiklarda turlanmaydi;
٢\musa\-Muso كز٢ \fata\-o‟smir, ػب \a‟son\-tayoq.
Masalan; بوة ثبؼ \zoraba bi l-a‟so\-u tayoq bilan urdi
.zahaba musa ma‟a l-fata\-Muso o‟smir bilan ketdi\مت ٢ غ الز٢
2.So‟z oxiri ١ \yo\ bilan tugagan
ؼب ,\qozin\ هب ;al\ siz\ ا) al-ma‟ani\-ma‟nolar\اؼب٢ ,al-qozi\-sudya\ اوب٢
\ma‟anin\ «in») bilan tugagan ismlar ham ikki kelishikda turlanadi ;
Noaniqlik holati bosh-qaratqich kelishigida هب \qozin\, ؼب \ma‟anin\
Noaniqlik holati tushum kelishigida هب٢\qoziyan\, ؼب٢ \ma‟aniya\
Aniqlik holati bosh-qaratqich kelishigi اوب٢ \al-qozi\, اؼب٢ \al-ma‟ani\
Aniqlik holati tushum kelishigi اوب٢ \al-qoziya\, اؼب٢ \al-ma‟aniya\
Mashq ishlash.O‟qing, ko‟chiring va o‟zbek tiliga tarjima qiling.
\Toshqandun\-Toshkent
ول
ؿ٤وب ثلاك اجب اط٢ . ول ػبخ عو٣خ ول ل٣خ هل٣خ وهل ثقبها
ل اجلح ا٤ب الاىث٤٤زب. ٢ ل٣خ ع٤خ ػبوح ، ض٤وح الاغبه الاىبه ا٤ب . ك٢
ض٤و اؾلائن ازيبد . ك٤ب ػلك ج٤و الاه الاثزلائخ ؼبل اؼ ازجبد ازبفق
بهػ كها٤ب ااك ١ ؿ٤وب اؤبد اضوبك٤خ.ا
ك٤ب ػلح ٤بد : ٤بح ازبه٣ـ ٤بح اغـواك٤خ ٤بح اؼ اوه٤خ ك٢ ول عبؼخ ج٤وح .
اـ....
به الاىبه اب كاه اؼب٢ غ٤ ث٤ الاغ ك٢ ٤لا ثب٣خ قخ ٢ كاه"اؼب٢ غ٤"
ك٢ بهع ائ٢ كلم عل٣ل ق لازوجب ا٤ف .كاهح ج٤وح.
50
٣خ ثب٣برب بوخ .ك٤ب ا٤بهاد الارجبد اوطو ػل٣لح اب .اهػب اغل٣لح ػوول
اوثبئخ )ازو ا( ابغ اؼ اـ.
بد
a‟mirun\-yashnagan\ػبو
ma‟un\-suv\بء
mutanazzihatun\-park\زيخ
muassasatun\-idora\إخ
saqofiyun\-madaniy\صوبك٢
muzavvadun\- \ta‟minlangan\يك
yaqumu bi\-yasamoq\٣و ثـ
shata\-har xil\ز٢
-\ma‟hadu-d-dirosati sh-sharqiya\ؼل الهاخ اوه٤خ
sharqshunoslik instituti
tanvirun\-yoritish\ره
nashrun\-tarqatmoq\و
asiya\-Osiyo\ا٤ب
vusto\-o‟rta\ط٢
nafsun\-o‟zi\ ل
اؽلس \ahdasu\-yangi
٣ \yazummu\-birlashtiradi
a‟mmatun\-omma\ػبخ
mu‟addun\-tayyor\ ؼل
zohiyautn\-atrof\بؽ٤خ
mathafun\-muzey\زؾق
masrohun\-teatr\وػ
fasihun\-keng\ك٤ؼ
funduqun\-mehmonxona\كلم
shahiqun\-baland\ بن
Mashq ishlash.Mana bu gaplarni arab tiliga o‟giring.
U uzun bo‟yli.Sizning qo‟shningiz oriq.U Sulaymon bilan o‟tiribdi.Biz kecha
teatrda bo‟ldik.Mehmonlar yangi mehmonxonada yashaydilar.
OLD KO’MAKCHILAR BILAN KELUVCHI BIRIKMA
OLMOSHLARI (22-dars)
51
Birikma olmoshlari old ko‟makchilar bilan qo‟shilib ham kelishi mumkin.Masalan;
-+ـ \min+hu=minhu\-undan ػي +ىػ \a‟n+ka=anka\sening
Birikma olmoshlari ػ٢ \a‟la\, ا٢ \ila\, ل١ \lada\ ga o‟xshash
ko‟makchilar bilan birikganda ko‟makchilarning alifi maqsurasi \ay\ diftongiga
almashtiriladi va shundan so‟ng birikma olmoshlari qo‟shiladi; ا٤ب \ilayha\-
uning, ػ٤ب \a‟layna\-bizning, ل٣ \ladaykum\-sizning. Bunda 1-shaxsning birikma
olmoshi ١ \ya\ga o‟xshab eshitiladi; ا٢ \ilayya\-menga, ػ٢\a‟layya\-menda.1-
shaxsning birikma olmoshi ك٢ \fi\-dan ko‟makchisi bilan kelganda ham shunday
talaffuz qilinadi; ك٢\fiyya\-menda .3-shaxsdagi ـ\hu\, ب \huma\, \hunna\
birikma olmoshlaridagi zamma o‟zidan oldingi cho‟ziq ١\y\ni ta‟sirida yoki
\ay\diftongini ta‟sirida \i\(kasra)ga almashtiriladi; ٤ك \fihi\-unda, ل٣ \ladayhi\-uning
yonida ا٤ب \ilayhima\-u ikkoviga , ػ٤ \alayhim\-ularda(muan.jins)
\l\ ko‟makchisida birikma olmoshlari qo‟shilaganda tovushlar fatxaga
almashtiriladi; \lahu\, ب \lana\, ي \laka\ faqatgina 1-shaxsning birikma
olmoshi qo‟shilganda; ٢ -liya deb o‟qiladi.
Aqar old ko‟makchisi bilan boshqariladigan ot shuning ma‟nosiga mos
keladigan birikma olmoshiga almashirilsa, unda
ك٢ اـوكخ لح \fi l-g‟urfati minzodatun\-xonada stol bor,
lil mu‟allimi kitabun\-o‟qituvchida kitob bor\ؼ زبة
kabi jumlalar quyidagicha ko‟rinishda bo‟ladi;
fiha minzodatun\-unda stol bor\ك٤ب لح
lahu kitabun\-unda kitob bor\ زبة
fi\ old ko‟makchisi biror narsaning aniq joyda ekanligini bildiradi, \l\ old\ك٢
ko‟makchisi esa egalikni bildiradi , ػل \i‟nda\-yonida, ل١ \lada\-yonida, غ
\ma‟a\-bilan
Masalan; ػل زبة\i‟ndahu kitabun\ -unda kitob bor(naqd)
ladayhi kitabun\-unda kitob bor(naqd)\ل٣ زبة
بةؼ ز \ma‟ahu kitabun\-unda kitob bor(o‟zida)
Bunday gaplarning inkor ma‟nosini ifodalash uchun ٤ \laysa\-emas inkor-feli
ishlatiladi yoki ب\ma\-emas fe‟li ishlatiladi.Masalan:
laysa lahu sodiqun\-uning do‟sti yo‟q\ ٤ ل٣ن
زبةب ػل \Ma indahu kitabun \ uning kitobi yo‟q
Mashq ishlash.Matnni ko‟chirinq va o‟qinq.
ثنخ كاء ب ؼطق ع٤. ب ؟ افو. ي هجؼخ كاء ؟لا .٢ اجخ ع٤خ.٤ذ
اذ ؽي٣؟ ي ٣ب ٤ ؟ بب خ ث٤بء.بما ٣عل ك٢ ع٤جي؟ ك٢ ع٤ج٢ ه ا٤ ؼي ه اؾجو؟
اذ و٣؟ لا. اب ذ و٣ب لا ؽي٣ب. اب رؼت علا ثؾبعخ ا٢ اواؽخ . ك٢ ؿوكزي ػو٣خ؟ اع .
ك٤ب ػو٣خ و٣ؾخ . رؼب ب ب ٢ م١ ػو٣خ ، رل.
بد
bizlatun\-kastyum\- ثنخ
ؼطق- \mi‟tafun\-palto
52
-\lavnun\-rang
jaybun\-kista\-ع٤ت
hazinun\-hafa\-ؽي٣
a‟rikatun\-divan\- ػو٣خ
FE’L (23-dars)
Fe‟l – shaxs yoki predmetning ish harakatini (holatini)ifodalaydi.Arab tilida
fe‟l muhim so‟z turkumlaridan hisoblanadi, chunki fe‟liy shakllarning boyligidan
tashqari ko‟pchilik ot(ism)lar fe‟liy o‟zaklardan olinadi.
Fe‟llar uch va to‟rt harfli bo‟lishi mumkin.Bular- birlamchi hosila fe‟llar.
Ularning unli tovushlarining o‟rnini almashtirib yoki ko‟makchi harflarning o‟rnini
almashtirib, undoshalrni ikkilantirib hosila fe‟llar yasaladi.
Uch harfli fe‟llarning 15 tagacha vazn(bob)lari mavjud bo‟lib, ulardan o‟ntasi
ko‟proq ishlatiladi.To‟rt harfli fe‟llarda faqatgina 4 ta vazn(bob) mavjud.Arablar har
bir bobni quyidagicha belgilaydi.Masalan; 1-bob كؼ\fa‟ala\, 2-bob كؼ \fa‟aala\,
3-bob كؼب \faa‟ala\ deb belgilanadi va hakazolar.
Fe‟llarning hamma boblari hozirgi-kelasi zamoni va o‟tgan zamoni mavjud
bo‟lib ular sonlarga, jinslarga, shaxslarga o‟zgaradi va mayllari mavjud.Arab tilining
fe‟llarida inkor shakli yo‟q bo‟lganligi uchun arab tili lug‟atlarida inkor shakli
o‟rniga fe‟lning uchinchi shaxs, muzakkar jins, o‟tgan zamon shakli
beriladi.Masalan; زت \kataba\- u yozdi
Uch harfli fe’llarnng birinchi bobi
Yuqorida aytilganidek, uch harfli fe‟llarning1- bobi كؼ \fa‟ala\
كؼ
vaznida edi.Masalan; زت \kataba\, مت \zahaba\-ketdi, فوط\haroja\-chiqdi.
Fe‟llarning 80 % ga yaqini shu bobning vaznida, qolganlari كؼ\fa‟ila\
yoki كؼ\fa‟ula\ vaznida bo‟ladi (ikkinchi o‟zakli undosh kasrali yoki zammali
bo‟ladi)Masalan; وة \shariba\-ichmoq, و \karuma\-sahovatli bo‟lmoq,
53
fa‟ila\ vaznlari o‟timli\ كؼ fa‟ala\ yoki\كؼ .fariha\-xursand bo‟lmoq\كوػ
bo‟ladi, كؼ \fa‟ula\ vazni esa o‟timsiz.O‟timsiz fe‟llar ko‟makchilar yordamida
o‟timli bo‟ladi.Masalan; مت\zahaba\-ketmoq مت ثـ \zahaba bi\-olib ketmoq
bo‟ladi.
O’TGAN ZAMON FE’LI
Arab tilida o‟tgan zamon fe‟li nutq paytigacha sodir bo‟lgan ish-harakat yoki
holatni ifodalaydi. Biroq, arab tilining o‟tgan zamoni harakatning tugamaganligini,
o‟tgan zamonda hali davom etayotganligini bildiradi va harakat umuman
bo‟layotganligini va davomiyligini ifodalaydi. Masalan; \kataba
roshidun\ زت هل -Rashid yozdi, Rashid yozayapti
O‟tgan zamon fe‟li shaxs-son qo‟shimchalari jadvali.
Ko‟plik son Ikkilik son Birlik son Jins shaxs
\na\-biz ب -------- \tu\-menد Muzakkar
muannas
1
\tum\-siz ر
\tunna\-sizر
\tuma\-siz ikkingiz
رب --\ta\-senد
\ti\-senد
Muzakkar
muannas
2
\uu\-ularا
\na\-ular
\a\-ular ikkovi ا -
\ata\-uar ikkovi رب -
\ a\-
\at\-u د
Muzakkar
Muannas
3
1-bob fe‟lning o‟tgan zamoni muzakkar jins, birlik son, 3-shaxs, o‟tgan
zamonidan olinib, so‟z oxirgi \a\ unlisini o‟rniga mos keladigan olmoshlar
biriktiriladi.
Inkor shaklini ifodalash uchun ب\ma\-emas ko‟makchisi ishlatiladi.Masalan;
ma kataba\-u yozgani yo‟q\ب زت
Majhul nisbat shaklida fe‟lning birinchi o‟zakli undoshi zammali, ikkinchi
o‟zakli undoshi kasrali qilinadi; زت \kutiba\
qod\ ko‟makchisi o‟tgan zamon fe‟li bilan ishlatilsa tugallangan ma‟noni\هل
beradi.Masalan; هل زت \qod kataba\- u yozib bo‟ldi.
Mashq ishlash.O‟qing , ko‟chiring va o‟zbek tiliga tarjima qiling
\al-a'ilatu val a'qroba'u\-Bizning oila
اؼبئخ الاهوثبء
54
قب . ـ . ب ي ج٤و ٤و، ٣وغ ك٢ هت ال٣خ ػبئزب جوح . ٢ ؤلخ ػلح ا
لهخ .٢ اة ا . اث٢ ٣ؼ ك٢ ؼ ا٤ظ. فجواء اؼ . ا٢ ؼخ اـخ الاىث٤٤خ ك٢ ا
٤ اؼبد . اب افذ ا٣ب. افذ بجخ ؼل اؼاضب٣خ.اب بت ٤خ الاكاة ك٢ اغبؼخ . ٢ اؿ
، ثط٢ ء اقوبد .اف٢ ك ر٤ن اق الا الهخ الاثزلائخ . ب عل علح . علب ٤ـ اث٤ب اؼو
علرب لح . ابعلب ع٤ ؼ زت غلاد . قخ ٣غ ابه ك٢ اؾل٣وخ ، ك٢ ظ الاغبه
ك٢ و٣خ.
خ ثؼب اي . اثزب رنح خ اج٤ذ . ٢ ـاؾل٣ل. ىعخ اثخ ىعز هث ٣ؼ ػب ك٢ خ
الهخ اض٣خ.
بد
ma‟malun- nasiji\- tikuv fabrikasi\- ؼ ا٤ظ
لؼ اؼ٤ اؼبد -\ma‟hadul-mua‟llimina va-l-mu‟allimati\-pedagogika instituti
sikkatul-hadidi\-temir yo‟l\- خ اؾل٣ل
robbatul-bayti\-uy bekasi\-هثخ اج٤ذ
FE'LLAR BILAN BIRIKIB KELGAN OLMOSHLAR (24-dars)
Birikma olmoshlari fe'llar bilan kelganda to'ldiruvchi vazifasini
o'taydi.Masalan; زج\katabahu\-u uni yozdi
sa'altuha\-men undan so'radim\بزب
Birikma olmoshlari fe'lning 3-shaxs, muzakkar jins, ko'plik son shakllariga
birikganda so'z oxiridagi alif tushib qoladi.Masalan;
هزا \qotaluu\-ular o'ldirdilar هز\qotaluhu\-ular uni o'ldirdilar
Fe'lga 1-shaxsning birikma omoshi birikganda, fe'l bilan birikma olmosh
orasiga \nun\ harfi qo'yiladi, agar fe'l muzakkar jins, ikkinchi shaxsning ko'plik
shakl, o'tgan zamonda turgan bo'lsa, unda fe'lga \nun\dan oldin \vov\ cho'ziq
unlisi qo'shiladi.Masalan;
a‟rafa\-u tanidi\ػوف
a‟rafani\-u meni tanidi\ػوك٢
a‟raftum\-sizlar tanidingiz\ػوكز
٢ػوكز \a‟raftumuni\-sizlar meni tanidingiz
Birikma olmoshlari to'ldiruvchi vazifasini o'tayotganda tushum kelishigining
shaklidagi fe'ldan yoki fe'liy ismdan alohida yoziladi.Unda quyidagicha yoziladi
iyyaka\-seni\ ا٣بى ,iyyahu\-uning\ ا٣ب ;\iyya\ا٣ب
Masalan اػط٤زي ا٣ب\a'toytuka iyyahu\-men senga uni berdim(biror narsa)
ma'rifati iyyaka\-meni sen bilan tanishivum\ؼوكز٢ ا٣بى
Mashq ishlash.O'qing, ko'chirib oling va o'zbek tiliga tarjima qiling
\yavmu amsi\-kechagi kunim
٣ ا
55
الا اذ عذ ا٢ ابئلحؿوكخ الا ذ ا ٢ ثبوا كـذ ع٢ ٣ل١ ص كفذ
طب ص وثذ اب١ ثبو ثؼل مي عذ ه٤لا ك٢ ؽغور٢ غ اؾ ا١ ثبج اجاقجي
زجذ زج٤ ، ص افند زج٢ ككبرو١ مزت ا٢ اغبؼخ ثبزوا .ػل ب ذ ا٤ب هلذ ٤بهح رب٢
خ مجا را ا٢ ؿوكخ اؼ٤ اؼ ري ا٤وح كلف ا اغبؼهلذ ثبووة اغبؼخ . ي
ثؼل ا . ؽ٤ئن عبءد اطبجبد ا٣ب كلف اؽن اطلاة ؿوكخ اله كغاغو كؽ كم .
كبعبة ؟ ٤خ كزؼ اجبة كلؽ اؼ ؽ٤بب ؾ هككب ػ٤ ازؾ٤خ. هب اؼ : كهز كه
ػ ٣ب و٣. كقوط و٣ ا٢ اػ ؾ اطلاة : ؼ ، كهبب. هب اؼ : ع٤ل ، ام رؼب ا٢ ا
ص ؽوط و٣ زجذ عخ ثبؾخ ص افن اطجب٤و زت ث ػ٢ اػ عخ ػوث٤خ كوواب عوح .
افو١ كووارب .
اج٤ز. ا١٢ كقوط اطلاة اطبثبد ؿوكخ اله مجا ؽ٤ مي كم اغو وح افو
بد
\nahaza\-turmoq(uyqudan)
\navmun\-uxlamoq
bakiron\-erta\ ثبوا
lahmun\-go'sht\ ؾ
vajhun\-yuz\ع
makanun\-joy\ ب
\vasolun\-kelmoq
akala\-yemoq\ا
qola\-u aytdi\ هب
١ \mashviyun\-qovurilgan
hubzun\-non\ فجي
basolun\-piyoz\ث
HOZIRGI-KELASI ZAMON FE’LI (25-dars)
Hozirgi-kelasi zamon fe‟li gapirilayotgan paytda yoki undan biroz keyin sodir
bo‟ladigan tugallanmagan ish-harakatini yoki holatini bildiradi .
1-bob fe‟lning hozirgi-kelasi zamon shakli so‟z oldiga va so‟z oxiriga shaxs-son
qo‟shimchalrini biriktirilib yasaladi.Bunda birinchi o‟zakli undosh sukunli qilinadi
ikkinchisi esa uchta (a.i,u) unlilardan birini qabul qiladi.(fatha,kasra yoki zamma)
Hozirgi-kelasi zamon fe‟lini yasovchi shaxs-son old qo‟shimchalar va so‟z oxirida
birikuvchi qo‟shimchalar jadvali. Ko‟plik son Ikkilik son Birilk son jins
Shax
s
......ـ.
----------
. ا..............
Muzakkar
muannas
1
رـ........... muzakar 2 رـ.............. رـ ............ ا
56
رـ..........
٣رـ.........
muannas
٣ـ..........
٣ـ...........
٣ـ..............ا
رـ..............ا
٣ـ..............
رـ.............
muzakkar
muannas
3
Jadvaldan ko‟rinib turganidek, birlik sonda 2-shaxs, muzakkar jins va muannas
jinsning 3-shaxsining old ko‟makchilari bir xil; xuddi shunday ikkilik shakl, 3-shaxs,
muannas jinsda va 2- shaxsning ikki jinsida ham old ko‟makchilari bir-biriga o‟xshash
Hozirgi kelasi zamon fe‟lininng tuslanish jadvali
Ko‟plik son Ikkilik son Birlik son Jins Shax
s
muzakkar ازت ------- زت
muannas 1
رزج
رزج
رزجب
رزت
رزج٤
muzakkar
muannas 2
٣زج
٣زج
٣زجب
رزجب
٣زذ
رزت
muzakkar
muannas 3
Ikkinchi o‟zakli undoshning tovushiga qarab 1-bob fe‟lining hozirgi-kelasi zamon
shakli uchga bo‟linadi;
٣لؼ (yaf ‟alu\, 3\ ثلؼ (yaf ‟ulu\, 2\٣لؼ (1 \yaf „ilu\
Agar fe‟lning ikkinchi o‟zakli undosh tovushi o‟tgan zamon fe‟lining shaklida zammali
bo‟lsa, hozirgi-kelasi zamon shaklida ham zammali bo‟ladi.
.yakburu\-katta bo‟lmoq\٣جو (kabura)جو ;yaf‟ulu\ Masalan\ ثلؼ (fa‟ula)كؼ
O‟tgan zamon fe‟lining ikkinchi o‟zakli undoshi kasrali bo‟lsa, hozirgi kelasi zamon
shaklida ko‟pincha fathali bo‟ladi; كؼ \fa‟ila\ ٣لؼ \yaf‟alu\,
Misol uchun; ػ\a‟lima\ ٣ؼ\ya‟lamu\-bilmoq.
Agar o‟tgan zamon fe‟lining ikkinchi o‟zakli undoshi fathali bo‟lsa, hozirgi- kelasi
zamon shaklida ikkinchi o‟zakli undosh ko‟pincha zammali bo‟ladi;
\kataba\ زت ;yaf ‟ulu\.Masalan\ثلؼ \fa‟ala\كؼ زت٣ \yaktubu\
Kamdan-kam hollarda kasrali yoki fathali bo‟ladi.
;yaf ‟ilu\.Masalan\ ٣لؼ \fa‟ala\كؼ ع \jalasa\ ٣غ\yajlisu\-o‟tirmoq
;yaf 'alu\.Masalan\ ٣لؼ \fa'ala\كؼ كزؼ \fafaha\ ٣لزؼ\yaftahu\-ochmoq
57
Fe‟lning hozirgi kelasi zamon inkor shaklini ifodalash uchun لا \la\-emas
yoki ب \ma\-emas ko‟makchilari yordamida yasaladi.Masalan;
ma yaktubu\-u yozmaydi\ ب ٣زت la yaktubu\-u yozmaydi\لا ٣زت
Majhul nisbat shaklini hozirgi kelasi zamon shaklidan olib old qo‟shimchasi
zammali qilinadi, ikkinchi o‟zakli undosh esa fathali qilinadi.Masalan;
yuktabu\-yozilayapi,yoziladi(kimdir tomonidan) Hozirgi-kelasi zamon\٣زت
fe‟li shakli bilan ushbu yuklamalar ishlatilishi mumkin
sa\. Bu yuklama hozirgi-kelasi\ ـ savfa\ va uning qisqartirilgan ko‟rinishi\ف
zamon shakliga haqiqatdan ham kelasi zamonda bo‟lishini ifodalaydi;
.sayaktubu\-u yozadi\٤زت savfa yaktubu\-u yozadi\ف ٣زت
,qod\ bu yuklama fe‟lning hozirgi kelasi zamon shakliga ishonsizlik, gumon\هل
ba‟zida kabi ma‟nolarini beradi.Masalan;
.qod ya‟rifuhu abuka\-otang uni biladiganga o‟xshaydi\هل ٣ؼوك اثى
.inna l-javada qod ya‟suru\-ba‟zida yaxshi otlar ham qoqiladi\ا اغاك هل ٣ؼضو
Mashq ishalsh. Lug‟atdan foydalanib, quyidagi so‟zlardan hosirgi kelasi zamon
shaklini yasang
,haraja\-chiqmoq\فوط ,manaha\-sov‟ga\ؼ
hasuna\-yaxshi bo‟lmoq\ؽ hafiza\-yodlamoq\ؽلع
Mashq . \huvarun\-so‟zlashuv
ؽاه
و ؼ٤لا - - لا رل ه ؼ٤لا الا ب
وا ؽب٢ ٤ت ؾز٢ ع٤لح ٤ق اذ - له٢ ؟ اذ ؾ٤ؼ ؟ؽبي ٣ب او .٤ق -
ؾؾل لله ا٢ ا٣ اذ مات ؟ اب لاب بب ا -
. ؽلس ٢ء
ؽب٢ ٤ت ا٣ب . ٤ق ؾخ اث٤ي اي ؟ -
ذ ا ؟. ؼ ب ؽلس ٢ء ا٣ ا٢ اؼب - ذ ك٢ اوو٣خ -
ك٢ أ٣خ اوو٣خ ؟ - ك٢ اوو٣خ ٣ب٢ اثبك -
ذ ك٤ب بثوب ؟ - ؼ ، ذ ؼب ك٢ لهزب -
ااذ ري اوو٣خ ؟ - لا اب لد ك٢ ن ال٣خ -
ر ؟ ا٣ - ب اغل٣ل. خ ، ك٢ يك٢ ري اجب٣
ا٣ ي اغل٣ل ؟ ك٢ ابهع ائ٢ -
ه٤خ . اب ا٥ ك٢ اق اضب٢ك٢ اغبؼخ او - رله ؟ ك٢ أ١ عبؼخ -
ا٢ اوبء . - غ الاخ ا٢ اوبء . -
بد
او ؼل -\nahar sa‟yidan\-xursand
qudumun\-kelmoq\-هل
hirrijiyun\-bitiruvchi\فو٣ظ
58
ma‟a shadidu l-asif\-qattiq afsuslik\غ ل٣ل الاق
asifun\-afsus\اق
bit-tob‟ i\-albatta\ثبطجغ
BO’GLOVCHILAR VA ULARNING TURLARI (26-Dars)
Gapning uyushuq bo‟laklari bir xil so‟roqqa javob bo‟lib, bir xil sintaktik
vazifani bajarib keladi va bir-biri bilan teng bog‟lovchi, zid bog‟lovchi va ayiruvchi
bog‟lovchi kabilar vositasida bog‟lanadi. Gapning bosh bo‟laklari ham, ikkinchi
darajali bo‟laklari ham uyushub kelishi mumkin.
Uyushgn egalar, ismiy kesimlar, to‟ldiruvchilar, aniqlovchilar va hollar bir hil
kelishikda bo‟ladi, uyushgan fe‟l-kesimlar esa bir xil shaxs, jins va maylda
bo‟ladi.Bog‟lovchilar ma‟nosiga qarab bir necha turga bo‟linadi.
1) Teng bog‟lovchi bog‟lovchisi ikkita uyuhsiq bo‟lak aloqasini bildiradi;
summa\-so‟nra, shundan so‟ng\ ص fa\-so‟ngra; va ketma-ketlikni\كـ
bog‟lovchisi bir oz uzilishdan so‟ng ish-harakat bo‟lganligini bildiradi.
Masalan;
\mahmudun yaqro’u va yaktubu\ؾك ٣وواء ٣زت
Mahmud yozyapti va o‟qiyapti
\dahala u’smanu va u’maru fasalimun\كف ػضب ػو ك٤
Usmon, Umar so‟ngra esa Salim kirdi
\ja’a mahmudun summa ahovahu\عبء ؾك ص افبا
Mahmud keldi, so‟ngra uning ikkita akasi (keldi)
2) Zidlovchi bog‟lovchi ; ث \bal\-balki, \lakin\-lekin bog‟lovchilari
inkor yuklamasi bor bo‟lgan gaplarda ishlatilib gapning bir bolagining ikkinchi
bo‟lagiga zid ekanligini bildiradi.Masalan;
\ma kataba salimun bal mahmudun\ب زت ٤ ث ؾك
Salim emas, balki Mahmud yozdi
la\-emas bo‟glovchisi faqat o‟zida inkor yuklamasi bo‟lmagan gaplarda\لا
ishlatiladi. U ham bir gapning ikkinchi bo‟lagiga zid ekanligini ifoda etadi.Masalan;
-\al-qoidatu xossotun la a‟mmatu\اوبػئلح فبخ لا ػبخ
qoida umumiy emas shaxsiydir.
3)Ayiruvchi bog‟lovchilar; ا\av\-yoki, اب \imma\-ammo اب \va
imma\-va ammo bog‟lovchilari keltirilgan dalillarning faqat realligiga ishora qiladi.
Masalan; اوة ك٢ ابػ ب٣ب ا هح \ashrobu fi s-sobahi shayyan av qahvatan\-
Men ertalab choy yoki qahva ichaman
-\huz imma kitaban va imma daftaron\فن اب زبثب اب ككزوا
kitobni yoki daftarni ol.
59
am\-yoki bog‟lovchisi ham yuqoridagi ma‟noni berib faqat u so‟roq gaplrada\ا
ishlatiladi.Masalan;
ن اغخ ا ٤ااذ زت \a anta katabta hazihi l-jumlati am salimun\-
Bu jumlani sen yozdingmi yoki Salimmmi?
4) Yuqorida sanab o‟tilgan bog‟lovchilardan tashqari yana tushuntiruvchi bog;lovchi
ham bo‟lib u ا١\ay\-ya‟ni bog‟lovchisidir.Masalan;
بءاؾ٤ب أ١ ٤ اغ \ja’a l-hyyatu ay salimun\-
Tikuvchi keldi yani (u) Salim(dir)
GAPNING UYUSHIQ BO’LAKLARI BILAN KELUVCHI FE’LIY
JUMLALAR
Agar jumlada ikkta uyushgan ega bo‟lsa –biri muzakkar jinsda, biri esa
muannas jinsda bo‟lsa, ulardan oldin keluvchi fe‟l kesim undan keyn kelgan ega bilan
moslashadi.Masalan;
-\zahaba r-rojulu va l-mar‟atu\مت اوع اواح
erkak va ayol ketishdi
\zahabati l-mar‟atu va-r-rojulu\مت اواح اوع
ayol va erkak ketishdi
Agar fe‟l kesim ikkta gapning uyushuq egasidan so‟n kelsa, gapning uyushuq
bo‟laklarining joylashish tartibidan qat‟iy nazar, har doim ikkilik shaklda qo‟yiladi.
Masalan; اوع اواح مجب \Ar-rojulu va l-mar‟atu zahabaa\
-erkak va ayol ketdi.
-\al-mar‟atu va r-rojulu zahabaa \ اواح اغ مجب
ayol va erkak ketdi
Matnni yozing, o‟qing va tarjima qiling.
٣ الازولا
٣ الازولا 1991ه٣خ الا و٣بف ك٢ اافو و اؿط ا جزجو خ ػلا هئ اغ
زب ثؼل ازوبلاب عو٣خ ٤ذ عو٣ غو٣خ اى ثزب اجؾذ عو٣زب عو٣خ زوخ
زل عو٣خ اىث٤زب ثؼ٤ل ازولاب .ؾاىث٤زب. ك٢ ا ا٣ ػب ر
نا ا٤ ػطخ ك٢ عو٣زب . ري٣ ل اىث٤زب ثبي٣بد اغ٤خ روكوف الاػلا ك٢
خ اوئ٤خ ) ازلي٣( ثواظ فبخ . ػخ الاماػب . رن٣غ الاما
، اما ب او٤ب ظوح ػ٢ اقبهخ اغـواك٤خ اىثزب ٢ عو٣خ اىثزب كخ زوخ
اب و١ ا اغو٣خ روغ ك٢ آ٤ب اوي٣خ رؾلب هبىاهزب ه٤وؿيزب ربعزب روزب ،
٢ بكخ ج٤وح رؾلب اكـبزب ، ٣ؾلب اب اـوث٢ ثؾو آها . اغ ة ، ػ
عو٣زب ع٤خ اهب فجخ ، عب ؼزل ، بب بك٤خ ، ف٤ورب ض٤وح . ول ذ
بػزب ، هاعذ ع٤غ ا٤بك٣ ، اهرلغ بب ، رولذ ىهاػزب ، طذ عو٣زب خ بخ ك٢
رغبهرب ، ازو ازؼ٤ ك٤ب ثل اؾخ او٤لح از٢ رؼ ػ٢ اؼبك ا٤ب .
بد
hilpiramoq-\rofrofa\-هكوف
60
nazar tashlamoq-\alqo nazrotan\ او٢ ظوح
hosildor-\xosibun-\فت
radio eshittiradi-\ al-izoatun\ الاماػخ
rivojlanmoq-\roja\-هاط
bayram, bezatish \tahtafilun\- رؾزل
sentabr \aylululun\- ا٣
FE’LNING IKKINCHI VA BESHINCHI BOBLARI(27-dars)
Ikkinci bob
Uch harfli fe'lning 2-bobi birinchi bobdan olinib, uning ikkinchi o'zakli harfi
ikkilantirib fathali qilib o'qiladi, uning 1-bobdagi tovushi qanday bo'lishidan qati'iy
nazar.Shunday qilib 2-bobning vazni mana bu ;\fa'aala\كؼ
كؼ
Boshqa boblardagi kabi bu vazn ham 3-shaxs, muzakkar jins, o‟tgan zamon shakli,
aniq daraja hisoblanadi. Uning hozirgi kelasi-zamon shakli ٣لؼ\yufa‟iilu\-vaznida
yasaladi. Shundau qilib 2-bobning asos qilib olingan shakli quyidagicha bo‟ladi;
;yufa‟iilu\.Masalan\٣لؼ ,\fa‟aala\كؼ
.yu‟allimu\-o‟rgatmoq\٣ؼ ,\a‟llama\ػ
Majhul nisbat shakli umumiy qoida bo‟yicha yasaladi كؼ\fu‟iila/ ٣لؼ\yufa‟aalu\
2-bob ushbu ma‟nolarni ifodalaydi:
a) ma‟noni kuchaytirib beradi; harakatni kuchliligini yoki obyektlarning ko‟p
ekanligini ifodalaydi.Masalan;
zorraba\-qattiq urmoq, ko‟p urmoq\ وة zoraba\-urmoq\وة
kassara\-mayda-mayda qilib sindirmoq\و kasara\-sindirmoq\و
g‟ollaqo\-ko‟p eshikni yopmoq\ؿن g‟olaqo\-yopmoq\ؿن
b)majburlash ma‟nosida yoki o‟timsiz fe‟lni o‟timli qiladi .O‟timlini esa ikki
barobar o‟timli qiladi.Masalan;
farraha\-xursand qilmoq\ كوػ fariha\-xursand bo‟lmoq\كوػ
allama\-o‟rgatmoq\ػ a‟lima\-bilmoq\ػ
v) e‟lon qilish yoki quruq yolg‟on ma‟nosini beradi;
.kazzaba\-yolg‟onchi deb topmoq\نة kazaba\-aldash\نة
d) ot ifodalagan narsaga o‟xshatish.Masalan;
zahhabun\-oltinlash\مت zahabun\-oltin\مت
Beshinchi bob
Fe‟lning beshinchi bobi ikkinchi bobning oldiga رـ\t\old qo‟shimchasini
biriktirib yasaladi; رلؼ\tafa‟aala\ bo‟ladi
61
رلؼ
Beshinchi bobning asos qilib olingan shakllari mana bunday bo‟ladi;
;yatafa‟aalu\.Masalan\٣زلؼ \tafa‟aala\ رلؼ
yata‟allamu\-o‟rganmoq, ta‟lim olmoq\٣زؼ \ta‟allama\ رؼ
Majhul nisbat shakli ushbu vaznda bo‟ladi;
\yutafa‟alu\٣زلؼ \tufu‟ila\رلؼ
Beshinchi bobning quydagicha ma‟nolari bor:
1) Ikkinchi bobning teskari ma‟nosini beradi.Masalan;
ta‟allama\-o‟rganmoq\رؼ ,a‟llama\-o‟qitmoq\ػ
takassaro\-(o‟zi) mayda bo‟lib sinmoq\رو ,kassaro\- mayda qilib sindirmoq\و
2)Biror narsaga intilish, harakat qilish.
tashajja‟a\-jur‟at qilmoq \ رغغ shaju‟a\-botir bo‟lmoq\غغ
tajammala\-bezanmoq\ رغ jamula\-chiroyli bo‟lmoq\ع
Mashq ishlash.Quyidagi fe‟liy o‟zaklardan fe‟lning 2-bob vaznini yasang va
hozirgi-kelasi zamon shakllarida tuslang.
fasola\-bo‟lnoq, ajratmoq\ ك ,hasila\-yetishmoq\ؽ
.nazama\-tashkil qilmoq, tartiblamoq\ظ ,rotaba\-tartiblamoq\هثذ
Mashq ishlash.Quyidagi fe‟liy o‟zaklardan fe‟lning 5-bob vaznini yasang
,a‟jaba\-ajablanmoq\ ػغت ,qodima\-taqdim qilmoq\هل
.shakaro\-shukr qilmoq\و fakaro\-fikrlamoq\كو
Mashq ishlash.Quyidagi gaplarni arab tiliga tarjima qiling.
Talabalar fransuz tilida gaplashyapti.Ular chet tillari institutida o‟qiydilar.Ular arab
tilida gaplashmaydilar.Biz sharqshunoslik institutida o‟qiymiz.
Mashq ishalsh.O‟qing, ko‟chirib oling va o‟zbek tiliga tarjima qiling.
\yavmu l-a‟mali\-ish kuni
٣ اؼ
اك٢ء ابث ٣ظق ابه٢ ال ٣ اؼب ثبوا ك٤ـ ع ههجز ٣ل٣ ثببء
لوخ ٣ ؼو ثب اـ. الاب ث
ه ك٢ اطجـ . ثؼل ه٤ ٣لف اؼب هبػخ الا ٣غ ا٢ ك٢ ل اهذ رؼل ىعز الط
٣وة اب١ غ ابئلح ك٤وع ك٢ الا : الا ، ٣ب اوؿ٤ق ثبغجخ ايثلح ا اج٤ ام ص
او ا اوح غ اؾ٤ت او . ثؼل الطه ٣ؾوط اؼب اج٤ذ ثنت ا٢ اغ ثبزوا ا ك٢
ازوا٤ج .
٣ز ك٢ ابػخ ٣ؼ اؼب جغ بػذ ك٢ ٣ . ٣وع ك٢ اؼ ك٢ ابػخ اضبخ جؾب
ج٤ذ . ك٢ ابء هل ٣نت اؼب غ ىعز ا٢ ا٤ب ا اوػ ا ك٢ اوثؼخ ثؼل اظو ص ٣وعغ ا٢ ا
اؾل٣وخ ض٤وا ب ٣غ ك٢ اج٤ذ ٣وواء اغوائل ا اغلاد .
62
بد
roqabatun\-bo‟yin\ههجخ
\sinnun\ (asnanun.ko‟p)-tish
naqiyun\-toza\و٢
zubdtun/-moy/ ىثلح
minsh afatun\-sochiq / لخ
dafiyu\-issiq\ كاك٢
\mushtun\-taroq
halibun\-sut\ؽ٤ت
tafarraja\-sayil q-q\ رلوط
furshatun\-shyotka\كوخ
jaffafa\-quritmoq,artmoq\علق
masluqun\-qaynatilgan\م
خعج \jubnatun\-bir bo‟lak pishloq.
HOLLAR (28-dars)
-\qottun\ه ,kaza\-shunday\نا ,huna\-bu yerda\ ب ,amsi\-kecha\ا
hech qachonga o‟xshash, kelihsiklarda o‟zgarmaydigan ravishlar arab tilida juda kam.
Holatlarni ifodalash uchun ot, sifat, sifatdoshlar tushum kelishigi shaklida
yoziladi, noaniqlik holatida esa biror old ko‟makchisi bilan qaratqich kelishigining
shaklida bo‟ladi.Masalan;
sari’an\-tezda\و٣ؼب sari’un\-tez\وع
عب \jalisun\-o‟tirmoq عبب\jalisan\-o‟tirgan holda
٤ \laylun\-tun ٤لا\laylan yoki ثب٤bil-layli\-tunda
Hollar turli xil ma‟nolarni ifoda qiladi.
1)Payt holi-harakatni bajarilgan vaqtini bildiradi.Masalan;
zahaba salimun naharon\-Salim ertalab ketdi\ مت ٤ وا
sakantu huna shahroyni\-men bu yerda ikki oy yashadim\ذ ب و٣
Payt holi izofa birikmasi bilan ham ifoda qilinishi mumkin
a)ravish-ko‟makchi ot bilan keladi .Masalan;
ba’ba az-zuhri\-peshindan so‟ng\ثؼل اظو
b)ot tushum kelishigi shaklidagi boshqa ot bilan kelsa.Masalan;
vaqta d-darsi\-dars vaqtida.Ba‟zi hollarni ifodalovchi\ هذ اله
so‟zlar al artikli bilan kelishi ham mumkin; ا٤\al-yavma\-bugun,
-al-barihata\-kecha.Maxsus ravish\اجبهؽخ ,al-aan\-hozir\الا
ko‟makchilar hollarni ifodalab bohs kelishik shaklida ishlatiladi;
.min qoblu\-oldin, ilgari\ هج ,ba’du\-yana; so‟ngra\ثؼل
2)O‟rin holi-harakatning yo‟nalishini va o‟rnini ifodalaydi.Masalan;
jalastu fi l-hadiqoti\-men bog‟da o‟tirgan edim\عذ ك٢ اؾل٣وخ
63
.nazaro yaminan va yasaro\-u o‟ng va chapga qaradi\ظو ٣ب ٣بها
O‟rin holi izofa birikmasi yordamida ham ifodalanishi mumkin.
a)ravish-ko‟makchi ot bilan kelsa,masalan; اب اغبؼخ \amamal-jame‟ati\-
universitet oldida. هاء اغلاه \varo‟a l-jidari\-devor orqasida.
3)Miqdor holi ish harakatining necha marta bajarilganligini, bosib o‟tilgan yo‟l yoki
vaqtning uzunligini bildiradi.Masalan;
\qora’tu haza l-kitaba marratayni\هواد نا ازبة ور٤
bu kitobni ikki marta o‟qidim.
tafakkarna tovilan\-biz uzoq fikrladik\ رلوب لا
4)Daraja holi-ish harakatining bajarilgan darajasiga ishora qiladi.Masalan;
huva jasurun jiddan\-u juba botir\ عو علا
5)Maqsad va sabab holi-ish harakatining sabab va maqsadini bildiradi;
.huva yartajifu g’ozaban\-u g‟azabidan titrayapti\ ٣ورغق ؿجب
-\zoraba ibnuhu ta‟diban lahu\وة اث ربك٣جب
u o‟g‟lini odob berish uchun urdi.
6)Holat holi obyekt yoki subyektning qanday holatda ekanligini bildiragi.Holat holi
o‟zi aniqlab kelayotgan so‟z bilan sonda va jinsda moslashadi.Masalan;
ؽبخ اهام اؼلابدكفذ اؼخ
\dahalati l-mu’allimatu homilatan avroqo l-a’lamati\-
Muallima baholari qo‟yilgan tabelni qo‟lida ko‟targan holda kirib keldi.
Mashq ishlash.Matnni ko‟ching, transkripsiyalang va o‟zbek tiliga tarjima qiling
ح ازبثخ . فوا. هل رقق ػ ؾببهح ازبم اـخ اؼو٣خ . و٣ رؾ اووا ءا٤ عب ء و٣ زب
. ؾك لا ٣ؾ اوواءح ث زبثخ ٢ رغ هذ اله زجخ. هب ب اؼ ا : اؽذ ٣ب و٣
عج٤خ . ها٣ذ كبخ ثن اـخ . ؾ غ٤ل اـبد الاثؼ اطلاة ٣ؾ اـخ اؼوث٤خ ٣ز ث٤
بط فطب . عهوة ث٤زب . ٢ ود ػ اي
بد
muta‟axxiron\- kechikuvchi\زبفوا
ajada\-yaxshi q-q\اعبك
lavhu z-zujaji\-oina,shisha\ػ ايعبط
haroba\-qochmoq\وة
ash‟ala\-yondirmoq\اؼ
nahvun\-taraf\ؾ
bibut‟in\-sekin\ثجء
shita‟un\-qish\ زبء
muntahiban\-diqqat q-q\زجب
,hatafa\-olib ketmoq\فطق
jaybun\-kista,cho‟ntak\ع٤ت
tasallaqo\-yuqoriga osilmoq\رن
64
FE’LNING TO’RTINCHI BOBI (29-dars)
Uch harfli fe‟llarning to‟rtinchi bobi birinchi bobga old ko‟makchi alif qo‟shiladi va
birinchi o‟zakli harf sukunli qilinadi.Vazni quyidagicha bo‟ladi;
\af „ala\اكؼ
اكؼ
Fe‟lning 4-bobi hozirgi- kelasi zamonning vazni ; اكؼ\af ‟ala\, ٣لؼ\yufa‟ ilu\
Masalan; افوط \ahroja\, .yuhriju\-chiqarmoq\ ٣قوط
Majhul hisbat shakli اكؼ\uf „ila\ ٣لؼ \yuf „alu\
4-bob quyidagi ma‟nolarni ifodalaydi.
1)Ikkinchi bobning ma‟nosiga o‟xshayda. Biror ishga majburlash
ma‟nosida.Masalan;
axroja\-chiqarmoq\افوط xoroja\-chiqmoq\فوط
aktaba\-yozdirmoq\ازت kataba\-yozmoq\زت
2)Ushbu bobdagi ba‟zi fe‟llar o‟timsizligicha qolishi mumkin .Ot bilan ifoda qilinsa biror
joyga bormoq ma‟nosida bo‟ladi .(agar fe‟l shahar yoki mamlakat nomidan yasalgan
bo‟lsa).
amsora\-Misrga jo‟namoq\ او misrun\-Misr\ و
Mashq ishlash. له\sodoro\-chiqmoq, زظ\nataja\-natija, ػ\a‟lana\-e‟lon,
balag‟o\-yetmoq fe‟llaridan 4-bob vaznini yasang, ularni hozirgi-kelasi zamon\ثؾ
va o‟tgan zamon shakllarida tuslang
Mashq ishlash.Matnni o‟qing, ko‟chiring va o‟zbek tiliga tarjima qiling.
\ziyarotu l-mu‟allimi\-O‟qituvchini ziyorat qilish
ى٣بهح اؼ
٣ ك٢ بؽ٤خ ال٣خ. ٣وغ ث٤ز ك٢ ؽل٣وخ ض٤وح الاغبه ن ٤٣ مجذ غ اف٢ اـ٤و ي٣بهح ؼب.
ؿوكخ لالاك اـبه ق ػلح ؿوف: ؿوكخ لازوجب ايائو٣ ؿوكخ اطؼب ؿوكخ ا الاىبه
طجـ ـخ .
ب اـ٤و ك٢ ؿوكخ الازلجب ث وه. ؿوكز ن اؼخ ٤وح .ك٤ب ض٤و هبثب ؼب ىعز اثز
الاصبس : ك٢ اه٢ اـوكخ ث٤ ابكنر٤ واح ج٤وح ك٢ ه الا٣ عبى از٤لي٣ ك٢ ه الا٣و عبى
اواك٣. ىعباز٤ل ثبووة
65
رلا . ب ػ لا ث ، ٣ب الاك١ وؽجب ث ب ؼب : الا ب كفب اج٤ذ ب ػ٤ . هب
ؽبب ٣ز ؼ٢ ثبـخ اؼوث٤خ. ك٢ اصبء مي رذ ىعز غ اف٢ بذ ػ ؾز كهاز ك٢
زبمب .الهخ الاثزلائخ. عب ػل بػخ ا اضو ص هعؼب ا٢ اج٤ذ وػ٤ ج ى٣بهح ا
بد
ziyarotun\-ziyorat\ى٣بهح
g‟urfatu t-to‟ami\-oshxona\ؿوكخ اطؼب
g‟urfatu n-navmi\-yotoqxona\ؿوكخا
hujrotu l-istihmam\-hammom\ؽغوح الازؾب
mug‟silatun\-yuvinish xonasi\ـخ
asasun\-mebel\اصبس
ززوجبؿوكخ الا \g‟urfatul istiqbal\-mehmonxona
aqso\-eng uzoq\اه٢
arhaban bikum\-marhamatوؽجب ث
tafazoluu\-marhamat qilinglar \ رلا
d aqiqun\-nozik\ كه٤ن
FE’L MAYLLARI (30-dars.)
Arab tilida fe‟lning beshta mayli mavjud: Ijro(yoki xabar) mayli, shart mayli, buyruq
mayli, istak mayli va kuchaytirma (ta‟kid) mayli.
Ijro mayli fe‟lning boshlang‟ich ma‟noli ko‟rinish hisoblanadi. Bu maylda ish-harakat
biror zamonga ta‟alluqli bo‟ladi.
Ijro maylidagi ish-harakat gapiruvchi tomonidan real voqe‟lik deb fikr qilinsa, shart,
istak va buyruq mayllaridagi ish-harakat esa mumkin bo‟lgan, istalgan yoki qilinishini
gapiruvchi talab qilgan ish-harakat deb tushiniladi.
Shart mayli
To‟g‟ri fe‟lning shart mayli hozirgi-kelasi zamon shaklidan olinib, so‟z oxiri sukunli
qilininadi.Ko‟plik shaklning 2-3-shaxs, muannas jinslaridan tashqari hamma shakllarda
so‟z oxiridagi nunlar tushib qoladi.
Uch harfli fe‟llarning 1- bob shart maylidagi tuslanish jadvali
Ko‟plik son Ikkilik son Birlik son Jinslar Shaxs
Muzakkar ازت ----- زت
Muannas
1
رزجا
رزج
رزجب
رجذ
رزج٢
Muzakkar
Muannas
2
Muzakkar ٣زت ٣زجب ٣زجا
Muannas
3
66
رزت رزجب رزج
Shart mayliling majhul nisbat shakli umumiy qoida bo‟yich yasaladi.
Shart mayli quyidagi yuklamalardan so‟ng keladi.
a) ا\in\-agar, ز٢ \mata\-qachon, ب\mahma\-nimaiki,
yuklamalari o‟zidan keyin kelgan ikkta fe‟llni shart mayli shaklida kelishni
talab qiladi.Masalan; ا رقوط افوط\in tahruj ahruj\-agar sen chiqsang, men ham
chiqaman.
b) \lam\-emas, ب \lamma\-emas, \li\-mayli, لا la\-emas yuklamalari shartlilikni
ifoda qilmasada, lekin o‟zidan keyin kelgan bitta fe‟lni shart mayli shaklida kelishini
talab qiladi.Ulardan ikkita oldingi yuklamalar shart maylining shakli hozirgi kelasi
zamon shaklidan olingan bo‟lsa ham harakatni inkor qiladi va ma‟ noni o‟tgan
zamonda ifodalaydi.Masalan;
.lam(lamma) yaktubu\-u yozmadi\ )ب( ٣زت
Buyruq mayli
Buyruq maylining shakli 2- shaxs, shart maylidan olinib old ko‟makchi رـ\t\
harfi olib tashlanib, yasaladi. Bunda so‟z boshida ikkita undoshni o‟qish qiyin
bo‟lganligi uchun so‟z boshiga vaslali hamza qoyiladi.Alifning harakati fe‟lning o‟rta
o‟zagiga bog‟liq bo‟ladi.Agar fe‟lning o‟zagini o‟rta harfi zamma bo‟lsa zamma
bo‟ladi.Masalan;
uktub\-yoz\ اجذ ----ktub زت ------\taktub\رجذ
Agar o‟zakning ikkinchi harfi kasra yoki fatha bo‟lsa, vaslali alif kasrali bo‟ladi.
Masalan; رغ\tajlis\-------- اعب \ijlis\-o‟tir
iftah\-och\اكزؼ -------\taftah\رلزؼ
Uch harfli fe‟llarning 1-bobini buyruq maylida tuslanish jadvali.
Ko‟plik son Ikkilik son Birlik son Jinslar
ازج ا
ازج
ازجب
ازت
ازج٢
Muzakkar
Muannas
Buyruq-man qilish shakli لا\la\-emas yuklamasi yordamida 2-shaxsning shart
maylidan olinadi , lekin so‟z boshidagi رـ \t\ old ko‟makchi harfi olib tashlanmaydi
Masalan.
.la taktubu\-yozmanglar\لا رزجا ,la taktub\-yozma\لا رزت
Buyruq mayillariniing 1- va 3- shaxslarining shakllari \li\-mayli yuklamasi yordamida
yasaladi.Bunda fe‟l shart mayli shaklida turadi.Masalan;
liyaktub mayli, u yozsin\٤زت
liyaktubuu\-mayli, ular yozsinlar\٤زجا
67
linaktub\-mayi (keling), biz yozaylik\زت
Agar \li\ yuklamasidan oldin \vov\-va yoki كـ \fa\-so‟ng bog‟lovchisi bo‟lsa
\li\ ning tovushi tushib qolib sukunli qilinadi .Masalan;
falyaktub\-so‟ngra mayli u yozsin\ ك٤زت va lyaktub\ yoki\ ٤زت
1-va 3-shaxs, buyruq maylining inkor shakli لا\la\-emas yuklamasi yordamida
yasaladi.Masalan; لا ٣زت\la yaktub\-mayli yozmasin.
FE’LNING UCHINCHI VA OLTINCHI BOBLARI (31-dars)
Uchinchi bob
Fe‟lning uchinchi bobi birinchi bobdan olinib, uning birinchi o‟zak harfiga cho‟ziq
unli tovush qo‟shib yasaladi, quyidagi vaznda bo‟ladi ; كبػ \faa‟ala\
كبػ
Hozirgi-kelasi zamon va o‟tgan zamon shakllarininig asos qilib olingan shakllari
quydagi vaznda bo‟ladi. كبػ\faa‟ala\ ٣لبػ\yufaa‟lu\,Masalan;
.yukaataba\-yozishmoq\٣برت \kaataba\ برت
Majhul nisbat shakli quyidagicha bo‟ladi; كػ\fu „ila\, .\yufaa‟alu\٣لبػ
Fe‟lning uchinchi bobi quydagi ma‟nolarni beradi:
1)ikki shaxs o‟rtasidagi bo‟lgan o‟zaro munosabatni bildiradi.
رتب --kataba\-yozmoq\زت \kaataba\-yozishmoq
zooroba\-urishmoq\بهة --zoroba\-urmoq\وة
2)harakat qilish va musobaqa qilish ma‟nosida:
saabaqo\-musobaqalashmoq\بثن sabaqo\-quvib o‟tmoq\جن
عفل \xoda‟a\-aldamoq فبكع\xooda‟a\-aldashga urinmoq
تؿب g‟olaba\-yutmoq\ؿت \g‟oolaba\-yutishga harakat q-q
3)birinchi bobning ma‟molariga mos keladi.
safaro\-safar qilmoq\لو =\saafaro\بكو
shahida\-guvoh bo‟lmoq\ل =\shaahada\بل
Oltinchi bob.
Uch harfli fe'llarning 6-bobi 3-bobning oldiga رـ \t\old ko'makchi harf qo'shib
yasaladi va quydagi vaznda bo'ladi: رلؼب \tafaa'ala\
رلؼب رلبػ
Hozirgi-kelasi zamon va o‟tgan zamon shakllarining asos qilib olingan shakllari
quyidagicha bo'ladi: رلبػ \tafaa‟ala\ ٣زلبػ \yatafaa‟alu\ masalan;
yatakaatabu\-xatni olib bormoq\ ٣زبرت \takaataba\ربرت
68
Majhul nisbat shakli; رلػ\tufuu‟ila\ ٣زلبػ \yutafaa‟alu\.
6-bob fe‟lining mana bunday ma‟nolari bor:
1)o‟zaro yoki umumiy aloqalarni ifodalaydi;
tazooroba\-oz‟aro urishmoq\ربهة zoraba\-urmoq\وة
tabaadala\-o‟zaro almashmoq\رجبك badala\-almashmoq\ثل
tasaqoto\-ko‟p tushmoq\ربه saqoto\-tushmoq\و
2)o‟zini biror narsaga o‟xhsatish ma‟nosini ifodalaydi:
هبر marozo\-kasallik\ و \tamaarozo\-o‟zini kasalga o‟xshatish
tajaahala\-o‟zini bilmaslikka solish\رغب jahila\-bilmaslik\ ع
Mashq ishlash. ػ\a‟mila\-ish, \nazola\-jang q-q, ؼل\sa‟ada\-
baxtli bo‟lmoq fe‟llarini 3-bob vaznida hozirgi-kelasi zamon va o‟tgan zamon shakllarida
tuslang.
Mashq ishlash ػ\a‟vana\-yordam q-q, \kamula\-to‟la bo‟lmoq
sodama\-itarmoq fe‟llaridan 6-bob vaznini yasang va ularni hozirgi kelasi zamon\ل
va o‟tgan zamon shakllarida tuslang.
Mashq ishlash.Quyidagi matnni ko‟chiring, unli tovushlarini oz‟ orniga qo‟yib, o‟zbek
tiliga tarjima qiling.
\yavmu r-rohati\-Dam olish kunida
٣ اواؽخ
ق ، ك٢ ؽبك . ك٢ ا٤٤زب ك٢ ا٣ب الاؽ٤ ك٢ اغو٣خ الاىث٤ك٣زو٣ؼ اؼب اضول ؿ٤و اب
بثبد هوة ض ن الا٣ب ، ٣زلوط ض٤و اب ك٢ ازي بد اؾلائن البف اجؾ٤واد الابه ا ك٢ اـ
ال .
ك٢ اؽبػجلاط٤ق ػب اطبئواد ٤بهح ٣وكب ثل . ٣ؾت الازواؽخ غ ػبئز ك٢ اؾو ،
اطج٤ؼخ . هج٤ ٣ اؼطخ الاجػ٤خ ٣زيك ثبطؼب اوه١ ٣ب فم ثبب اثب اجبهب ؿ٤وب
٤بهح ك٢ اـل ثبوا ٣نج ا٢ اؾو ؽ٤ش ٣زو٣ؾ ابه .ا ك٢ بء الاىخ ٣غؼ مي ٤ الا
ها٣ز ك٢ ٣ الاؽل اب٢ ك٢ زي ؿ٤و ثؼ٤ل عل ع٤ بذ ٤بهر اهلخ ك٢ هاث٤خ ه٤خ الاهرلبع ،
ك اؼب ٣ؼج ٣و ، ك٢ اغخ اوبثخ رجذ الاغبه اضوح ، الاـطبح ثبؼت الافو الاىبه
وا ا٢ الا كب ٤ ػ٢ اجب رقذ ظ غوح ٣ظهوة اغل ؽلبح الاهلا . اب االا كبب عب
كوؽ٤.
٤ هل رهكد فلك اهربؽذ اػبث .ج ك٢ ابء هعؼ ا ا٢ اج٤ذ
بد
yavmu-rrohati\-dam olish kuni\٣ اواؽخ
u‟tlatun\-bekorchilik\ػطخ
kadihun\-ishchilar\بكػ
hiznun (ahzonun)-(dala)qo‟ynida\ؽ)اؽب(
kubun\-stakan\ة
hofin\-yalang oyoq\ؽبف
69
ziffatun\-qirg‟oq\لخ
jadvalun\-buloq\عل
robiyatun\-qir\هاث٤خ
mug‟ottatun\-qoplangan\ـطبح
tazavvada\-saqlanmoq\ريك
u‟shbun\-ko‟k o‟tlar\ػت
xoddun\(xududun)-yuz,bet,aft\فل)فلك(
shahiyatun\-ishtaha\٤خ
qoylulatun\-yarim kundagi uyqu\ه٤خ
tavarroda\-oftobda qizarmoq\رهك
EGAGA TA’SIR QILUVCHI YUKLAMALAR(32-dars)
Arab tilida oltita yuklama bor. Ular o‟zidan keyin kelgan egani tushum kelishigi
shaklida (fathali) bo‟lishini talab qiladi.Ular quyidagilardir:
,inna\-albatta\ا ا \anna\-nimaiki, ب\kaanna\-shunga o‟xshash, ؼ \la‟alla\-
shoyadki, balki, \lakinna\-lekin, ٤ذ \layta\-qani edi.
Masalan; ا ٤ب ٤\inna saliman nashitun\-albatta Salim chaqqon
.la‟alla muhammadan yaktubu\-balki Muhammad yozar\ؼ محمدا ٣زت
lahu kitabun\-uning kitobi ga o‟xshash ismiy gaplarda ham qoida\ زبة
yuqoridagiga o‟xshahs bo‟ladi.Masalan; ٤ذ ٢ بك٣وب قب \layta li sodiqan
muhlisan\-qani edi haqiqiy do‟stim bo‟lsa!
iz u-akkidu lahu anna i „ndahum a‟lilan ismuhu\ام ال ا ػل ػ٤لا ا عجوا
jubron\-Va men uni ishontiramanki, ularda Jubron ismli kasal bor.
inna\ yuklamasi mavjudligida kesimga tasdiqlovchi \l\ yuklamasi\ا
qo‟shiladi:
٤ با ٤ \inna saliman lanashitun\-Salim shubhasiz chaqqon
ma\ yuklamasi bilan\ ب (\ka‟anna ب ,anna\ ا ba‟zida) inna\ yuklamasi\ا
birikkanda egaga ta‟sirini bir oz yo‟qotadi va ko‟pincha fe‟ldan oldin keladi.Bunda
«faqat» deb tarjima qilinadi;
innama l-manzoru jamilun\-albatta manzara chiroylidir\اب اظو ع٤
va hum innama yajtame‟una liyatahaddasuu fi haza\ اب ٣غزؼ ٤زؾلصا ك٢ نا
kullihi\.Albatta, ular hammasi haqida gaplashib olish uchun yug‟ildilar
Birikma olmoshlari bu yuklamalar bilan kelib, eganing o‟rniga o‟tadi va bosh
kelishigi shaklida (zammali) bo‟ladi.Masalan;
٤ا \innahu nashitin\-u albatta, chaqqon
la‟allaka sha‟irun\-balki sen shoirsan\ؼي بػو
ka‟anna\,\lakinna\yuklamalariga 1-shaxs birikma\ب ,\anna\ا,\inna\ا
olmoshi qo‟shilganda, yuklama bilan olmosh orasiga \nun\ harfi qo‟yiladi
70
٢ا \inni\ yoki ا٢ \innani\, ا\inna\ yoki yoki اب\innana\ shakllarida
ishlatiladi.
anna\ yuklamasi to‟ldiruvchi yoki ega ergash gaplarda, qo‟shma\ا
gaplarda keladi. Masalan;
same‟tu anna ahoka mumassilun\ -men seni akangni\ؼذ ا افبى ض
artist deb eshitgan edim
ػ ػإ اؼ ا الاب \va minal ma‟lumi anna l-insana mas‟ulun a‟n
a‟malihi\- Ma‟lumki, inson o‟z ishiga mas‟uldir.
anna\ yuklamasi ba‟zi old ko‟makchilar bilan birga kelganda ularning ma‟nosiga\ا
muvofiq keladigan ma‟nolarni ifodalaydi;
,bima anna\-shundayiki\ثب اa‟la anna\-o‟sha vaqtda\ ػ٢ ا li anna\-chunki\لا
.illa anna\-biroq\الا ا ,\bayda anna\ ث٤ل ا ,\g‟oyru anna\ؿ٤وا
Mashq ishlash.Matnni o‟qing, ko‟chiring va o‟bek tiliga tarjima qiling.
ازبم. لا ثل ب طبؼخ ازت . اب رؼ ا ن ابي . أ ازبة بي ثط . ا اطو٣ا ؾزي ع٤لح .
ك٢ اطبؼخ ؽ٤بح ؼ . ػذ ا اؼ بكغ . ود اجبهؽخ لأ اله بذ ض٤وح . هل رقق ؾك
. اب اؼ ل٣ن طلاة .بكو اف ا٢ ثـلاك ػ اله ، ؼ و٣ . ٣ؼزول اغغ ا بة نة
٤وعغ هو٣جب. ا وع ط٤ق ؽوب. ؼ٢ امت ؼي ا٢ ا٤ب .لا ي ا وه. ارنو اب مجب
ا٢ اػ ابه . اضبثذ ا رجل ااء ك٢ اب الاه اوه٣خ ؾخ. ا٤ بء.
لا غبػ ثلا لبػ .رلود ثأ
بد
batolun\-qahramon\- ثط
muhzabun\-tarbiyali\-نة
sahhartu-l-barihata\-tong ottirdim\-ود اجبهؽخ
kifahun\-jang, olishuv\- لبػ
FE’LNING YETTINCHI VA SAKKIZINCHI BOBLARI(33-dars)
Yettinchi bob
Uch harfli fe‟llarning 7-bobining vazni 1-bobdan olinib اـ \in\ -old
ko‟makchi harflari qo‟shilib yasaladi; الؼ\ infa‟ala\
الؼ
Hozirgi-kelasi zamon va o‟tgan zamon shakllarining asosi quyidagicha vaznda; الؼ
\infa‟ala\, ٣لؼ\yanfa‟ilu\.Masalan;
yanqolibu\-ag‟darilmoq\٣وت,\inqolaba\اوت
7-bob 1-bob bildirgan ma‟noga teskari noaniqlik ma‟nosini bildiradi.Masalan;
inqota‟a\-kesilmoq\اوطغ qota‟a\-kesmoq\هطغ
Sakkizinchi bob.
71
Uch harfli fe‟llarnindg 8-bobi birinchi bobdan olinib, uning oldiga اalif
ko‟makchisi qo‟yiladi va birinchi hamda ikkinchi o‟zak harflarining orasiga ـذ \t\
harfi qo‟yiladi, birinchi o‟zakli undosh esa sukunli qilinadi;
اكزؼ
Hozirgi-kelasi zamon shakli va o'tgan zamon shakllarining asosi quyidagicha
bo'ladi. اكزؼ \iftaa'ala\ ٣لزؼ\yafta'ilu\ .Masalan;
yajtame'u\-yig'ilmoq\٣غزغ \ijtama'a\اعزغ
Majhul hisbat shakli; اكزؼ \uftu‟ila\٣لزؼ\yuftu‟ila\
Fe‟lning 8-bobi mana bu ma‟nolarni beradi:
1) 1-bobning ma‟nosiga majhul-qaytish ma‟noni beradi. Agar 1-bob harakatni
o‟tumli ekanligini ifogalasa, 8-bobda esa harakatni o‟timsiz ekanligini
ifodalaydi.8-bobning bu jihatlari 7-bobga o‟xshaydi.Masalan:
ijtama‟a\-yig‟ilmoq\اعزغ jama‟a\-yig‟moq\عغ
زوا nasharo\-nashr q-q\و \intasharo\-nashr qilinmoq;
2)o'zi uchun biror narsaga erishmoq ma'nosi;
iktasaba\-o'zi uchun ishlab chiqmoq\ازت kasaba\-ishlab chiqmoq\ ت
3)ayrim paytlarda o'z ma'nosiga ko'ra 1-va 6-bob ma'nosida keladi;
ijtazaba\- jalb qilmoq\اعزنة -\jazaba\عنة
ixtosoma\-tortishmoq\ افز -\taxosoma\رقب
Fe'lning 8- bobi yasalayotganda assimilyatsiya bo'lishi mumkin:
a)birinchi o'zakli undosh \vov\ ba'zida ١ \yo\ tushib qoladi, o'rniga رـ\t\
ko'makchi harf qo'yiladi va د \t\ ikkilantirib o'qiladi.Masalan;
ning o'rniga(avtahada)ارؾل vahada\-yakka bo'lmoq\ؽل
;ittahada\-yig'ilmoq\ارؾل
b)agar birinchi o'zakli harf birorta emfatik harflardan bo'lsa (to, ظzo, dod,
sod.) unda رـ \t\ ko'makchi harf \to\ emfatik tovushga aylanadi.Masalan;
(idtaroba o'rniga اطزوة)doraba\-urmoq\وة
.idtoroba\-urimmoq, hayajonlanmoq\اطوة
;ittola'a\-ko'rinmoq\اغ (ittola'a o'rniga) اغ tola'a\-chiqmoq\غ
v)agar birinchi o'zakli undosh birorta ك \dol\, م\zol\, ى \ze\ ga o'xshash tish orasi
sirg'aluvchi tovushlardan bo'lsa , unda د \t\ ko'makchi harf ulardan biriga
assimilyatsiya qilinadi.Masalan;
(iztakaro o'rnigaامرو ) zakaro\-eslamoq\مو
izzakaro\-eslamoq bo'ladi\ امو
(iztaharo o‟rniga اىرو ) zaharo\-yaltiramoq\ىو
.izdaharo\-qullamoq bo'ladi\ اىكو
72
Mashq ishlash. ػ \a'kasa\-aks ettirmoq, و \kasaro\-sindirmoq,
fa'ala\-qilmoq fe'llarini 7-bob vazniga aylantiring va ularni hozirgi kelasi\كؼ
zamon shaklida va o'tgan azmon shakllarida tuslang.
Mashq ishlash.
,shag'ula\ shug'ullanmoq\ ـ ,naxaba\-tanlamoq\ قت
soluha\-yaramoq fe'llarini 8-bob vazniga\ؼ ,vafaqo\-yordam bermoq\كن
aylanytiring va ularni hozirgi-kelasi zamon va o'tgan zamon shakllarida tuslang.
Mashq ishlash.Matnni o'qing, ko'chiring va o'zbek tiliga tarjima qiling.
هذ ػ
كؾ٤٤ز كوك ازؾ٤خ ظ ك٢ عئذ ا٢ بؽج٢ ك٢ اجبػ كبم ٣ززـ ك٢ ثزب. لا اؽل ؼ .
اب ػوكذ اواه اي٣بهح ك٢ هذ اؼ ػ. اي غب اكة اي٣بهح . كبثز هبئلا : لا ،
الاب ه٤ ػ٤ ا ك٢ ػ . ؼي رزؼ اؾو ػ٢ ايب . ا اؾ٤بح ػ ايب ؽو كجو٤ذ افنا
هذ ػلا . افو ػ ٣ ا٢ ؿل كول كوؽ ٣ . كق٢ عئ٢ اؼ٤خ كزبه ػ٢ ء
٢ ـ أ لا ٣وا٢ اوو ك٢ ثزب٢ ػبك ا
٣ف اؾلاك.
بد
hirsun\-saqlamoq\ؽو
zolla\-davom etmoq\ظ
ibtasama\-kulmoq\اثز
qoyyimun\-boshqaruvchi\ه٤
tasamaro\-suhbatlashmoq\ربو
BO'LMOQ VA DAVOM ETMOQ FE'LLARI (34-dars)
Bularga ب \kaana\ va uning opa-singillari kiradi (ko‟makchi fe‟llar); به
\soro\, اجؼ\asbaha\,ا\amsi\, ثبد\baata\-aylanmoq, bo‟lmoq; ب ثوػ \ma bariha\, ب
, \ma fatiy‟a\ب كز٢ ,\ma zaala\ب ىا ,\ma dama\ كا ب الي \ma anfakka\-to‟xtatmay
davom ettirmoq, ظ\zolla\-qolmoq,davom ettirmoq; ٤\laysa\-emas, yo‟q. Bulardan
ko‟proq ishlatiladigani ب \kaana\-bo‟lmoq fe‟lidir. Bu fe‟llarning hammasi ismiy
gaplarda bo‟g‟lovchi vazifasini o‟taydi.Bu fe‟llardan keyin kelgan ismiy kesim
tushum kelishigining shaklida bo‟ladi.
.savfa\ yuklamalari fe‟llarga aniqlik kiritish uchun ishlatiladi\ف \qod\هل
kana\ mustaqil fe‟llarning hozirgi-kelasi zamon shaklida kelganda o‟tgan\ب
zamonda uzoq davom etganligini va ko‟p marotaba bo‟lganligini ifogalaydi.
Ko‟pincha bo‟lib o‟tgan voqe‟alarni hikoya qilish uchun ishlatiladi.Masalan;
زت \kataba\-u yozar edi (bir marta)
kaana yaktubu\-u yozar edi (ko‟p vaqt, bir necha marta)\ ب ٣زت
.ma bariha yaktubu\-u yozishdan to‟xtamas edi\ب ثوػ ٣زت
73
1) ko‟makchi fe‟llar va mustaqil fe‟llar bir-biri bilan yonma-yon yoki alohida
kelishi ham mumkin.Masalan; با ٣و ثؼ ن ال \va kanuu yunkiruna ba‟zo
hazihi l-funun\-Ular ba‟zi fanlarni inkor qilar edi.
\va kana fi l-maziy yunkiru haza l-qovla l-ma‟sur\ ب ك٢ اب٢ ٣و نا او اأصه - U
ilgari bu maqolni inkor qilar edi.
Agar ularni ega ajratib tursa, mustaqil fe‟l ega bilan jinsda, sonda
moslashadi.Masalan;
-kanat a‟ynahu tabruqoni bariqo z-zu‟ri va l-\بذ ػ٤ب رجوهب ثو٣ن انػو الا اوك
alami va sh-shurudi\-Uning ko‟zlari parishonxotirlik, alam va dahshat bilan chaqnab
turar edi.
qod\ yuklamasi bilan kelgan bunday murakkab fe‟llar o‟tgan zamonda harakatning\هل
uzoq davom etib tugaganligini bildiradi.Masalan:
-fa qod zolla yaktubu fi hazihi s-suhufi va l\ كول ظ ٣زت ك٢ ن اؾق اغلاد .
majallati\-Va u, bu jurnal va gazetalarga yozishni davom etar edi;
2)ko‟makchi fe‟l ham mustaqil fe‟l ham hozirgi-kelasi zamon shaklida kelishi
mumkin.Bunday murakkab fe‟l harakatni ilgari doim bo‟lganligini va gapirulguncha
harakat bo‟layotganligini bildiradi.Masalan;
٤ جلا ٣يا ٣ؼ بؾخ هؿ ا عاى اؼ- \la yazalu ya‟malu ka n-nahlati rog‟ma
annahu javaza s-sab‟ ina\-Uniing yoshi yetmishga yetsa ham xuddi asal- arigek
ishlayapti.
3)ikki fe‟l ham هل \qod\ yuklamasi bilan o‟tgan zamon shaklida kelishi
mumkin.Masalan; ب\kana kataba\ yoki ب هل زت \kana qod kataba\
ko‟rinishida bo‟ladi.Bunday murakkab fe‟llar harakatni hozirgina o‟tgan zamonda
bo‟lganligini yoki birorta harakatdan oldin bo‟lganligini ifodalaydi.Masalan; ب هل
ي ؽز٢ ٣ؼك بؽجهوه ا ٣واث اب ا \kana qod qorroro an yurobito amama l-manzili
hatta ya‟uda sohibuhu\-U uyning egasi kelguncha uyning oldida joylashishni qaror
qilib bo‟ldi.
4)yana mustaqil fe‟llarni هل\qod\ yuklamasi bilan o‟tgan zamonda, ko‟makchi
fe‟llar, hozirgi-kelasi zamon shaklida kelishi ham mumkin. ٣ هل زت\yakunu qod
kataba\ shaklida.Bunday fe‟llar harakatni kelajakda biror voqe‟a(harakat)dan so‟ng
bo‟lishini ifodalaydi;
٣ هل رو الاػا .... كزقوط ا٢ ؽل٣وخ اؾ٤ابد يخ ؼي ىعزي الاكى ان٣
....جوا اطبػا ا ٣زا ا ٤٣وا
va tamarru l-a‟vamu…fatahruju ila hadiqotil-hayvonoti lin-nuzhati va ma‟aka
zavjatuka va avladuka allazina yakununa qod kaburuu va stato‟uu an
yatakallamuu va an yasiru.
Va yillar o‟tadiki, sen, farzandlaring va zavjang bilan hayvonot bog‟iga
borasan, ular katta bo‟lgan bo‟lishadi va sen bilan gaplasha olishadi.
Mashq ishlash.Matnni ko‟chiring va o‟zbek tiliga o‟giring.
74
ا ن ال ٣خ اجؾذ ع٤خ . بذ اهػب ٤وخ ز٣خ كبهد ػو٣خ زو٤خ . بذ
لاىث٤٤خ . ب ك٢ ؼل اؼ٤ اؼبد كبهد ؼخ اـخ ا٥كاة اكبخ بثخ م٤خ رؼذ
ثبزب ل٣ل ػ٤بب ب ثوؽزب ؾك بجب ك٢ مي اؼل ص اجؼ لهب . بذ ا٤خ رذ ا٤
ب ا٤ ؽبب بذ ؿ٤ كاء . .ع٤ز٤ ثواهز٤
بد
multaviyatun/-qiyshiq/ ز٣خ
g‟oymun/-bulut(lar)/-ؿ٤)ؿ٤(
ihtimamun/-qiziqish/-ازب
halikun/-quyuq/-ؽبي
barroqun/-yarqiragan/-ثوم
FE'LNING O'NINCHI VA TO'QQIZINCHI BOBLARI (35-dars)
O'ninchi bob
Uch harfli fe'llarninh o'ninchi bobi birinchi bobdan olinib, unga
ista\ old ko'makchi harflari qo'yiladi va birinchi o'zak harf sukunli\ازـ
qilinadi; ازلؼ\istaf 'ala\
10-bobning hozirgi kelasi-zamon va o'tgan zamon shakllarining asos qilib
olingan shakllari quyidagi vaznda bo'ladi; ازلؼ \istaf 'ala\ ٣زلؼ \yastaf
'ilu\
masalan; اوج\istaqbala\ ٣زوج \yastaqbilu\-kutib olmoq
Majhul nisbat shakli; ازلؼ\ustuf 'ila\ ٣زلؼ \yustaf 'alu\.
Mana bu ma'nolarni ifodalaydi:
1) so'ramoq, qidirmoq va o'zakda bo'lgan ma'noga uzoq vaqt intilish.Masalan;
ista'zaro\-kechirim so'ramoq\ ازؼنه a'zaro\-kechirmoq\ػنه
istaxroja\-chiqarmoq( kon)\ازقوط xoroja\-chiqmoq\فوط
istantoqo\-so'ramoq\اطو nataqo\-gapirmoq\طن
2)o'zakda yasalgan ma'noni o'shanday deb topmoq, hisoblamoq.Masalan
istahsana\-yaxshi deb hisoblamoq\ازؾ hasuna\-yahshi bo'lmoq\ؽ
ista'zama\-ulug' deb hisoblamoq\ازؼظ a'zuma\-ulug' bo'lmoq\ػظ
3)Ba'zida 10-bob boshqa boblarniing ma'nosida ishlatiladi;
1-bob ػغت \a'jaba\, 5-bob رؼغت\ta'ajjaba\, 10-bob ازؼظ \ista'jaba\
4)10-bob fe'li otdan yasalib va shu ismga aylanish ma'nosini bildiradi.
وغازؾ hajarun\-tosh\ؽغو \istahjaro\-toshga aylanmoq
وض \nasrun\-burgut وضاز \istansaro\-burgutga aylanmoq
To'qqizinchi bob
75
Uch harfli fe'llarninig 9-bobi birinchi bobdan olinib, uning oldiga ا (
)alif old ko'makchi harfi qo'yiladi va birinchi o'zak harfi sukunli qilinadi,
uchinchi o'zak harf esa ikkilantiriladi, vazni mana;اكؼ\if 'alla\
اكؼ
9-bob quyidagi ma'nolarni ifodalaydi;jismoniy kamchilik va rangni
angltadi.Masalan;
.ixzorro\-yashilga aylanmoq\افو xoziro\-yaxshi bo'lmoq\فو
i'vajja/ qiyshaymoq(odam tanasi)\ اػط a'vija\-qiyshiq bo'lmoq\ػط
ahmaru\-qizil\اؽو اؽو \ihmarra\-qizarmoq
Bu bob juda kam ishlatiladi.Uning asos qilib olingan shakli quydagicha;
.\yaf 'allu\٣لؼ \if 'alla\اكؼ
Fe'llarning qolgan beshta vazni juda kam uchraydi. Mana ular;
11-bob اكؼب\if 'aalla\,masalan; اؽبه \ihmarro\-judayam qizarmoq
12-bob اكؼا\if 'avala\,masalan; اف\ixshavshana\-juda qo'pol bo'lmoq
13-bob اكؼ\if 'avalla\-masalan; اعى\ijlavazza\-tez yuruvchi bo'lmoq
14-bob اكؼ\if 'anlala\-masalan; اػي\i'lankaka\-qalin bo'lmoq(soch h.)
15-bob اكؼ٢\if 'anla\-masalan; او٢ \islanqo\-yonboshlamoq
Shunday qilib fe'llarniing boblari tengsizdir, ular bir-biri takrorlanmaydi.
Mashq :az-ze'bu va l-hurufu s-sog'iri-“Bo'ri bilan qo'zichoq” hikoyasini, o‟qing,
ko‟chiring va tarjima qilinq.
ـ٤وانئت اقوف ا
ب ك٢ هل٣ ايب فوف ػطب. ب ـ٤و علا . كنت ا٢ و ـ٤و ٤وة . ب نا
عبء ا٢ اقوف هب : ي ؽز٢ خ ػ٢ عج ورلغ كقوط اـبثخ مئتثاو هو٣جب ؿب
غ ي اذ ك٢ اغخ ااذ ػود ابء ان١ اوة ؟ كوب اقوف : ٤ق اػو ػ٤ي ابء
٢ ذ ك٢ اؼب اب٢ رز٢ . اؼب٤خ از٢ ٣أر٢ ا٤ب ابء ؟ كوب انئت قوف : اذ ا٥ رنث
٢ كب ػو١ زخ او كو. كوب انئت : ام افى كوب اقوف: اب ب ذ لد ك٢ اؼب اب
ز٢ . كوب اقوف: ٤ ٢ اؿ . كوب انئت : ام اثي ان١ زز٢ . كوب اقوف : اب
كلا ثل ػوبثي . ص ب ز٢ . ا اؾبثي ٣ز٤ ٤ ٢ اة لا ا . كوب انئت : ام اؽل اهبهثي
ت ث ا٢ اـبثخ ا . ؽ ثبب م
.2ح جلأ اووا
بد
ze'bun\-bo'ri\مئت
'jabalun\-tog\عج
ma'a kavnika anta\-seni borligingda\غ ي اذ
ata\-ketmoq\ار٢
76
shatama\ -so'kmoq\ز
xurufun\-qo'zichoq\فوف
a'kkaro\-loyqalatmoq\ ػو
i'qobun\-jazo\ ػوبة
atshanu\-suvsagan\ ػطب
munxofizun\-past\قل
a'lin\(aliyatun)-yuqori\)ػب٤خ(ػب
TO'RT HARFLI FE'LLAR (36-dars)
To'rt harfli fe'llar uch harfli fe'llarga qaraganda unchalik ham ko'p
emas.To'rt harfli fe'llar quyidagicha yasaladi:
a) titrovchi undosh tovushlarni takrorlab.Masalan;
zalzala\-zilzila\ىي
\valvala\-qichqirmoq;
b)uch harfli fe'lning cho'ziq ikkilangan undoshnini birini qisqartirib o'rniga
boshqa undosh qo'yib yasaladi.Masalan;
dahroja\-yumalatmoq\كؽوط darroja\-ag'darmoq\كهط
;zahlaqo\-sirpantirmoq\ىؽن zallaqo\-sirpanchiq q-q\ىن
v)chet tilidan kirib kelgan ismlarniing o'zagidagi undosh harf uchtadan ko'p
bo'lsa;
Masalan;
falsafa\-faylasuf bo'lmoq\كق faylasufun\-faylasuf\ك٤ف
.tanajlaza\-inglizlashmoq\رغي injlizu\-inglizlar\اغ٤ي
d)bir jumla yoki so'z birikmalaridan ham yasaladi;Masalan;
basmala\-deb talaffuz\ث bismi l-lahi\-Tangri nomi bilan\ث الله
qilinadi«Tangri nomi bilan»
ro‟sul mali\-asosiy boylik\ها اب
rasmala\-boylik to‟plamoq\ه
Birinchi bob
To‟rt harfli fe‟llarda to‟rtta bob mavjud, ularning 1-(asosiy)bobi quydagi
vaznda bo‟ladi.\fa‟lala\
كؼ
To'rtinchi bobning hozirgi-kelasi zamon va o'tgan zamon shakllari quydagicha
vaznda bo'ladi; كؼ\fa'lala\ ٣لؼ\yufa'lilu\
yutarjimu\-tarjima qilmoq\٣زوعو \tarjama\روع
yudahriju\-dumalatmoq\٣لؽوؿ \dahroja\كؽوط
77
Birinchi bob o'timli ma'noga ega.
Hosila boblar
To'rt harfli fe'llarning 1-bobidan quydagi uchta hosila fe'llar yasaladi, ular
o'timsiz ma'noga ega.
Ikkinchi bob 1- bobning oldiga رـ \t\ old ko'makchisi qo'shib
yasaladi;رلؼ\tafa'lala\
رلؼ
To'rt harfli fe'llarning 2-bobining hozirgi-kelasi zamon va o'tgan zamon
shakllari quydagi vaznda bo'ladi رلؼ \tafa'lala\ ٣زلؼ\yatafa'lalu\
masalan;
yatadahroju\-dumalamoq\٣زلؽوط \tadahroja\رلؽوط
Bu bob 1-bobga teskari ma'noda. Buni yuqoridagi misoldan ko'rishimiz
mumkin.
Qolgan ikki bob juda kam ishlatiladi. Mana ularning vaznlari :
Uchinchi bob: اكؼ\if 'anlala\ ٣لؼ\yaf 'anlilu\.Masalan;
yabronshiqu\-qullamoq, xursand\٣جون \ibronshaqo\اثون
bo'lmoq
To'rtinchi bob: اكؼ \if 'alalla\ ٣لؼ \yaf 'alillu\.Masalan;
.yazmahillu\-yo'qolmoq, qulamoq\٣ؾ \izmahalla\اق
Mashq ishlash.Quydagi gaplarni arab tiliga tarjima qiling.
Arab tili oson emas.Menga bu artistning ashula aytishi yoqadi.U(ayol)
shaharning markazida yashaydi.Fotima va Maryam ikkalasi ham teatrda.
Mashq ishlash. “ Yalqov va musofir” hikoyasini ko'chiring va o'zbek tiliga
tarjima qiling.
/tufayliuyn va musafitun/-
و ل٢٤ بك -
ازو ب ؾب . ا ؾت ل٢٤ هعلا ك٢ لو كب يلا ثجؼ ابى هب اوع : فن كهب
الله ا٢ زؼت . ك٢ اوع كبزوا . ص هب اوع : ه ، كوب اطل٢٤ : ه اذ ازو ،
كوب اوع .ص هب طل٢٤ : ه ، كبصوك . كوب . الله ا٢ لا . كضوك اوع كبجق . كوب لا اؽ .
ص هب : كبؿزوف . هب : اف٢ ا ٣وت اوم ػ٢ ص٤بث٢ . كـوف ؽز٢ اهر١ اضو٣ل . كوب : ه
ا٥ ك . هب اطل٢٤ : ؼ ، ا٢ ز٢ نا اقلاف ، هل الله ازؾ٤٤ذ ضوح فلاكي . رول كب .
""اوط اواثغ
78
بد
tufayliyun/-kutilmagan mehmon, yalqov/-ل٢٤
irtava/-chanqoqni bostirmoq/اهر١
xilafun/-kelishmovchilik/فلاف
sohiba/- yo‟ldosh bo‟lmoq/ؾت
istahya/- uyalmoq/ازؾ٢٤
sarada/-bezamoq/ صو ك
saridun/-sho‟rvani yemoq/صو٣ل
maroqo/-sup sho‟rva/وم
ig‟tarafa/- sho‟rvani suzmoq/-اؿزواف
g‟orofa/-sho‟rvani suzmoq/ؿوف
BUYRUQ MAYLI(37-dars)
Buyruq maylining shakli uch harfli fe'llarning 1-bob 2- shaxsidan
olinib, old ko'makchi harf \t\ olib tashlanadi o‟rniga vaslali alif qo'shiladi.
Masalan;
7-bob رلؼ \tanfa ' il\ الؼ \infa 'il\
8-bob رلزؼ \tafta' il\ اكزؼ \ifta' il\
10-bob زلؼ \tastaf 'il\ ازلؼ\istaf 'il\
Buyruq fe'lini yasashdagi o'rta o'zakka e'tibor berish. Bu faqatgina 1-bobda
bo'ladi, 4- bobda esa o'ziga xos xusuisyatga ega;
4-bob رلؼ \tuf 'il\ اكؼ \af 'il\
2-,3-,5-va 6-boblarning so'z boshiga hech narsa qo'shilmaydi.
2-bob رلؼ \tufa 'il\ كؼ \fu 'il\
3-bob رلبػ \tufa 'il\ كبػ \fa a'il\
5-bob رزلؼ \tatafa 'al\ رلؼ \tafa 'al
6-bob رزلبػ \tatafa'al\ رلبػ \tafa 'al\
To'rt harfli fe'llarning buyruq mayli ham shu qoida bo'yicha yasaladi;
\tarjim\روع \tutarjim\رزوع
\tazahloq\ريؽن \tatazahloq\رزيؽن
MASDARLAR
Masdar-(manba, o'zak deb tarjima qilinadi) fe'ldan yasalgan otlar bo'lib
umumyi ma'noga ega bo'lgan otlar.Fe'lning har bir bobi o'zining masdariga ega
Uch harfli fe'llarning masdarlari
79
Birinchi asosiy bob qirqqa yaqin masdarlarga ega.Ularni yodda saqlab qolish
juda qiyin bo'lganligi uchun lug'atdan foydalanamiz.
Lug'atlarda 1-bobning masdarlari asos qilib olingan shakldan so'ng «in»ning
boshiga qo'yiladi.Agar fe'l o'timli bo'lsa, uning masdari quyidagi vaznda bo'ladi;
\fa'lun\ كؼ
Masalan; وة/zoroba\-urmoq وة\zorbum\-urish
Agar fe'l o'timsiz bo'lsa, uning masdari quydagicha bo'ladi; كؼ \fu'ulun\
bo'ladi agar fe'l كؼ\fa'la\-bobida bo'lsa.Masalan; فوط\xoroja\-chiqmoq
xurujun\-chiqish\فوؿ
Agar fe'l كؼ\fa'lun\-vazni كؼ\fa'ila\ bobida bo'ladi.Masalan; كوػ \fariha\-
xursand bo'lmo كوػ\farahun\-xursandchilik.
Bir martani ifodalovchi ism
Bir martalik ot harakatning bir marta bo'lganligini ifodalaydi.Bir martalik ot
masdarning oxiriga muannas jinsining ح\t\ sini qo'shib yasaladi, bunda 1-bob
uchun كؼ\fa'lun\ vazninng masdari olinadi.Masalan;
zorbatun\-bitta zarba\ وثخ zorbun\-zarba\ وة
Bir martalik ot ikkilik son va ko'plik son shakllarida ham bo'ladi;
zarbaatun\-zarbalar\وثبد zarbatani\-ikkita zarba\وثزب
Hosila boblardan yasalgan bir martalik otlarga misollar;
.iltifatatun\-bitta iltifot, qarash\ازبكزخ taqli'atun\-bitta yangi(cha)\رو٤ؼخ
Bir martalik ot o'zida bir martalik tushunchani paydo qilish kerak bo'lsa,
t\ so'z oxiri qo'shimshasi\ح vahidatun\-bitta so'zini qabul qilishi mumkin, u\اؽلح
bilan masdarlarga qo'shiladi.Masalan;
-taduru l-arzu davrotan vahidatan fi l\رله الاه كهح اؽلح ك٢ ا٤
yavmi\.Yer bir kunda bir marta aylanadi.
Mashq ishlash.Matnni o'qing, ko'chiring va o'zbek tiliga tarjima qiling.
ا.
ث٤ اب ب ، ك٢ الاه اغو٣خ الاىث٤٤زب. ػب ا اجلاك از٢ لد ك٤ب رؼ٤
ب ك٢ ا٤ اب٤خ . ا٢ اه٣ل ا ٣ ٢ ػي٣يا ٣ؾزو ع٤غ اب ك٢ اؼب . اي ءاعلاكب اثب
.رؼ ا٢ هل ىهد ثلاكا ض٤وح اعل ثلا ض ب
Maqollar.
اصب لا ٣جؼب : . ت ٤ب عل علا.ء ف٤و مجاو ة. اكؽوف ك٢ هجي ف٤و اق زجي
بت ػ بت ب
بد
-\vatonun\-vatan
a‟sha\-yashamoq\- ػب
biladun\-mamlakat\-ثلاك
80
mar‟un\-er kishi\-وء
ISTAK MAYLI (38-dars)
Istak mayli shart maylidan olinib, oxiridagi sukun fathaga
aylanytiriladi.Bunda ham shart maylidagi kabi so‟z oxiridagi hamma nunlar tushib
goladi, faqatgina ko‟plik son 2- va 3-shaxsdagi muannas jinslarning so‟z oxiridagi
nunlar tushib qolmaydi.Masalan;
,\yaktubuu\٣زجا ,\yaktuba/ ٣زجب /yaktuba / ٣زت
lekin ٣زج\yaktubna\, رزج\taktubna\
Istak mayllari ergash gaplarda ishlatiladi va quyidagi yuklamalardan so‟ng keladi;
li\-nimaiki\ـ ,kay\-nimaiki qilmoqlik\ ٢ ,an\- nimaiki qilmoqlik\ا
qilmoqlik,
\li\ yuklmasi oldingi ikkita yuklama bilan birikib kelishi ham mumkin-لا-
\li'an\ va ٢\likay\, chunki yuqorida aytilgan yuklamalari bilan لا \la\ inkor
yuklamasi birikib kelishi ham mumkin. ا لا \an la\ yoki الا \alla\,
لا٤ \kayla\,ئلا\lialla\, ٤لا \likayla\-chunki yo'q.
Bularning ichida eng ko'p ishlatiladigani ا \an\ yuklamasidir.
huva yuridu an yaktuba \-U yozishni hohlayapti\ ٣و٣ل ا ٣زت
ismah li an ajlisa huna\-Menga o'tirmoqlikka ruxsat\اؼ ٢ ا اع ب
ber
,an\ yuklamasi odatda istak, maqsad, imkoniyat, qaror, rozilik, buyruq\ا
inkor, izn so'rash, qo'rquv, xursandchilik, ajablanish fe'llaridan so'ng va
duna\-boshqa old ko'makchilaridan so'ng\ك ,ba'da\- keyin\ثؼل ,qobla\-gacha\هج
keladi.Masalan;
yujibu a'layka an takdaha\-sen ishlashing kerak\٣غت ػ٤ي ا رلػ
yanbag'i laka an tarji'a sare'an\-senga tez qaytmoqlik lozimdur\٣جـ٢ ي ا روعغ و٣ؼب
la astate'u an atahaddasa ma'ahu\-men u bilan gaplasha\لا ازطغ ا ارؾلس ؼ
olmayman
Agar so‟z o‟tgan zamonga bo‟lgan dalil haqida bo‟lsa ا \an\
yuklamasidan so‟ng keladigan fe‟llar o‟tgan zamon shaklida bo‟ladi.Masalan;
قي ؼواثبد ب ز٤غخ ط الاطبه ثلح ا و وق \va kana min natijati
hutuli l-amtori bishiddati an saqoto saqfu mahzani lil‟aroboti\ - Kuchli yomg‟irning
natijasida mashinalar omboriniing shifti qulab tushdi.
٢\Li\, ٢\kay\, لا\lian\, ٢ \likay\- bog‟lovchi-yuklamalar endi bo‟layotgan
harakatning maqsadini ifoda etadi. ب انثبثخ افن هطؼخ ؽغو ٤وز ث \-va ahaza qit‟ata
hajarin liyaqtula biha z-zubabata\ -va u pashshani o‟ldirish uchun toshni oldi.
.isma‟ kay tafhama\-Eshitgin, tushunish uchun\اغ ٢ رل
Istak mayli yana quydagi yuklamalardan so'ng keladi;
81
‟hatta\- hattoki, chunki yuklamasi natija, maqsad, buyruq, man\فز٢ (1
qilish ma‟nolarini ifodalaydi.Masalan;
it‟ab fi shababika hattaa tahsula a‟la-\ارؼت ك٢ بثبثي ؽز٢ رؾ ػ٢ اواؽخ ك٢ وي
r-rohati fi haromika\-Qariligingda rohatlanishing uchun yoshligingda ishla.
الا روهل ؽز٢ رطغ - \la tarqud hatta tatlu‟a shamsu\-Kun chiqquncha uxlab yotma;
fa\ -so‟ngra yuklamasidan so‟ng kelib ketma-ketlikni ifodalaydi, oldingi\كـ (2
jumlada inkorlikni, buyruq, istak, orzu, so‟roq ma‟nolarini bildiradi.Masalan;
hal i‟ndaka ma‟a fa‟shrobahu\-senda meni ichishim uchun\- ػلى بء كبوث
suv bormi?
3) \lan\-hech qachon yuklamasi kelasi zamonda bo‟lishi kerak bo‟lgan harakatni
qattiq inkor qiladi.Masalan; - ٣زت محمد \lan yaktuba muhammadun\-Muhammad
hech qachhon yozmaydi.
SIFATDOSH
Sifatdosh harakatni va holatni shaxs yoki predmetnig vaqtinchalik
bajarilganligini va ularnining xususiyatini bildiradi.Arab tilida sifatdoshlar vaqtni
ifodalamaydi, lekin darajalarga bo‟linadi:aniq daraja va majhul nisbat darajalarga
bo‟linadi.Ular har xil boblarning har xil vaznlaridan yasaladi.
Aniq daraja 1-bobning كبػ\fa‟ilun \vaznidan yasaladi.Masalan; برت
\katibun\-yozuvchi, majhul nisbat shakli esa لؼ\maf „ulun\ vaznidan yasaladi,
masalan; زة\maktubun\-yozilgan. Mazkur fe‟llardan sifatdosh hozirgi-kelasi
zamon shaklidan olinib, old ko‟makchi harf ١\yo\ ـ \mu\ old ko‟makchisiga so‟z
oxiri zammali va zammali tanvin qilinadi.Bunda aniq darajada shaklida ikkinchi
o‟zakli harf kasrali qilinadi, majhul nisbat shaklida esa fathali
qilinadi.Sifatdoshlarning 9-bobi darajalarda o‟zgarmaydi.
Sifatdoshlarning vazni ma bunday bo‟ladi; boblar Aniqlik Noaniqlik
vaznlar misollar vaznlar Misollar
لزػ لؼ كبرؼ كبػ 1
ؼ لؼ ؼ لؼ 2
برت لبػ برت لبػ 3
و لؼ و لؼ 4
زؼ زلؼ زؼ لؼ 5
زبت زلبػ زبت زلبػ 6
وت لؼ وت لؼ 7
غزغ لزؼ غزغ لزؼ 8
ؾو لؼ 9
زوج زلؼ زوج زلؼ 11
To‟rt harfli fe‟llardan yasaladigan sifatdoshlar
82
1
2
لؼ
زلؼ
لؽوؿ
زلؽوط
لؼ
زلؼ
لؽوط
زلؽوط
Sifatdoshning muannas jins shakli muzakkar jins shaklidan olinib, so‟z oxiriga
,katibatun\-yozuvchi ayol\برجخ ;t\ qo‟shilib yasaladi.Masalan\ح
.maktubatun\-yozilgan(muannas jinsda)\زثخ
Sifatdoshlar ham o‟zining fe‟llik xususiyatini yo‟qotmaydi.Sifatdoshlar gapda
aniqlovhi kesim o‟rnida ishlatiladi. Biroq otlashgan sifatdoshlar so‟z turkumining
har qanday turiga o‟tishi mumkin. Otlashgan sifatdoshlar arab tilida juda
ko‟p.Masalan; برت \katibun\-yozuvchi ma‟nosidan tashqari yana kotib
ma‟nosida; زوع \mutarjimun\-tarjima qilinadigan ma‟nosidan tashqari yana
tarjimon ma‟nosidaغزغ\mujtame‟un\-yig‟ilgan ma‟nosidan tashqari jamiyat; زغ
\mustame‟un\-eshituvchi, tinglovchi ma‟nolarida bo‟ladi.
Mashq ishlash.Matnni o‟qing, ko‟chiring va o‟zbek tiliga o‟giring. As-soyyadu va d-dubu-Ovchi bilan ayiq.
ا٤بك الة
ل٣لا . كب ٢٣ ؼ ب ا٢ افو لا ٣لبهه بك كثب هثب . كبل الة ض٤وا اؽجب ك٤ب
ك٢ ب ػزخ ٣ؾلظ اما ب اؾواد اى٣خ . ٣جن ؼ
وح فوط ا٤بك ا٢ ثؼ اغبد ؼ الة . كي ك٢ اطو٣ن ك٢ ظ غوح ٤زو٣ؼ كب ب
. كوطذ مثبة ػ٢ ع . كؼب الة واها ٢ روعغ ا٤بك افن الة ٣ؾو ػ٢ ؽت ػبكر
ي ؿت ال ة ؿجب ل٣لا افن هطؼخ ؽغو ٤وز ثب انثبثخ ٢ ػ٢ رو ػ٢ ع. ػل م
ع. كبد ا٤بك ك٢ اؾب .
ػل ػبه ف٤و ل٣ن عب .
2 ح"" جلا اووا
.Lug‟atlarبد
soyyadun\-ovchi\ ٤بك-
بك)٤٣ل(- \soda\= \yasidu\-ovlamoq
robba\-tarbiyalamoq\هث٢
nama\-uxlamoq\ب
nazala\-to‟xtamoq\ي
dubbun\-ayiq\كة
٢\masha\ -yurmoq
وح ` \marrotan\-bir marta
خمثبث \zubabatun\-pashsha
vus‟un\-kuch\غ
mu‟zin\-zararli\ء م
“SON” (39 -dars)
83
Sonlar otning sanog‟ini yoki tartibini bildiradigan so‟zlardir. Ikki xil: sanoq va
tartib sonlar bor. 10 gacha bo‟lgan soda sanoq sonlar quyidagilardir.
Tartib sonlar
Sanoq sonlar
raq
am
birinchi-avvalu(uvla) ا٠( ) ا
bir-vohidun 1 اؽل
ikkinchi-sanin (soniyatun) صب )صب٤خ( ikki-isnani(isnatani) اصب )اصبرب ( 2
uchinchi- salisun صبش uch-salasun صلاس 3
to‟rtinchi-robiun هاثغ to‟rt-arba‟un اهثغ 4
beshinchi-xomisun فب besh-xomsun 5 ف
oltinchi-sadisun بك olti-sittun 6 ذ
yettinchi-sabu‟n بثغ yetti- sab‟un 7 جغ
sakkizinchi-saminun sakkiz- samanin صب
(samaninyatun صبب )صب٤خ(
8
to‟qqizinchi-tasiun ربغ to‟qqiz-tis‟un رغ 9
o‟ninchi-a‟shirun 11 ػو o‟n-asharun ػبو
Ularninig muzakkar jinsi ko‟rinishining oxiriga ( ح ) “ta”-marbuta qo‟shib
muannas jinsi hosil qilinadi.
Arab tilida “0” soni "لو " “sifrun” so‟zi bilan ifodalanadi.
1 DAN 20 GACHA SANOQ SONLARNING SANALMISH BILAN KELIHSI
1dan 10gacha sonlar sodda sonlar bo‟lib, biz ular bilan yuqorida tanishdik. 10 dan
yuqorisi esa murakkan sonlarga kiradi. Sodda sanoq sonlarning sanalayotgan ism
(bundan buyog‟iga sanalmish) bilan bo‟lgan sintaktik bog‟ lanishi bo‟lihsi mumkin
1) 1 va 2 sonlarini ifodalashda sanoq sonni ishlatmasa ham bo‟ladi, chunki birlik
yoki ikkilik sondaligi uning bitta yoki ikkitaligini ko‟rsatib turad:
ikkita qalam-[qalamoni] هب
qalam( bitta qalam) ه
84
Agar sanalmishning bitta yoki ikkitaligini ta‟kidlash zarur bo‟lsa “bir” va “ikki”
sonlari xuddi moslashgan aniqlovchi kabi sanalmishdan keyin qo‟yiladi va u bilan
moslashgan aniqlovchi kabi to‟liq moslashadi:
bitta jurnal-[majallatun vahidatun] غخ اؽلح
ikkita jurnal-[majallatani isnatani] غزب اصزب
bitta qalam-[qolamu vahhidun] ه اؽل
ikkita qalam-[qolamoni isnatani] ب اصزب ه
2) 3 dan 10 gacha sanoq sonlar sanalmish bilan izofa birikmasi tuzib keladi.
Bunda son aniqlanmish, sanalmish esa unga izofa bo‟lib ko‟plik sonda keladi.
Sonning jinsi sanalmishning birlik sondagi jinsiga teskari jinsda bo‟lishi kerak:
uchta jurnal-[ salasu majallatin] صلاس غلاد
to‟rtta jurnal-[a‟rba‟u majallatin] اهثغ غلاد
uchta qalam-[salasatu aqlamin] صلاصخ اهلا
to‟rtta qalam-[a‟rba‟u aqlamin] اهثغ اهلا
8 soni “illatli harf” bilan tugagan so‟z bo‟lgani uchun u izofaga aniqlanmish
bo‟lsa yoki “ا” artikli olsa, “yashirinib” turgan " " harfi yuzaga chiqadi:
Sakkizta jurnal-[samani majallatin] صب٠ غلاد
Sakkizta qalam-[samaniyata aqlamin] صب٤خ اهلا
Bunda izofa birikmasini soddalashtirish uchun uni " " old ko‟makchisi bilan
bo‟lib tashlash mumkin. Bu yerda hamjinslar qarama qarshiligi saqlananadi:
8 ta jurnal-[samanin min majallatin] اغلاد صب
7 ta qalam-[ sab‟atu min aqlamin] جؼخ الاهلا
3) Sanalmish va sanoq son moslashgan aniqlovchi birikmasi tuzib, unda avval
sanalmish, so‟ngra son keladi. Ikkovining jinsi yuqoridagi kabi bir-biriga teskari
bo‟lishi va sanalmish ko‟plik sonda bo‟lishi shart. Maaslan:
Oltita qalam-[al-aqlamus-sittatu –aqlamu sittatu] اهلا زخ -الاهلا ازخ
Beshta qoida-[al-qova‟idul-xomsu- qova‟idu xomsuu] هاػل ف –اواػل اق
" اؽل" [ahadun]- “bir” so‟zi ham sanoq sonni anglatadi, ammo u murakkab sonlar
tarkibida keladi. Bundan tashqari [ahadun]- "اؽل " so‟zi gapda yana “kimdir” gumon
olmoshi yoki inkor gaplarda “ hech kim” ma‟nosida ham ishlatiladi:
Hech kim kirmadi-[ ma dahala ahadun] ب كف اؽل
85
Kimdir kirdi - [ dahala ahadun] اؽل كف
3dan 10 gacha bo‟lgan noaniq sonni " ثغ " biz‟un (muan. biz‟atun ثؼخ) “bir
necha” so‟zi ifodalaydi . Sanalmishga nisbatan u ham teskari jinsda bo‟ladi va u
bilan izofa birikmasini tuzib keladi:
Bir necha oy-[ biz‟atu ash‟hurin] ثؼخ او
Bir necha yil-[ biz‟atu sanavatin] ثؼخ اد
4) 11 dan 19 gacha bo‟lgan murakkab sanoq sonlar-birlik va o‟nlikdan tashkil topadi.
11 sonidagi “bir”ni "اؽل " ( muannas jinsida [ihda] اؽل ) so‟zi 12 sondagi “ikki”
ni esa " اصب "( muannasa jinsida [isnata] اصزب ) so‟zi ifodalaydi). Bunda birlik son 10
soni bilan har ikkala komponenti tanvinsiz, faqat tushum kelishigida bo‟lgan,
kelishikda o‟zgarmas birikma tuzib keladi (12 dan tashqari). 11 va 12 sonlarida birlik
va o‟nlik bir hil jinsda, 13 sonidan boshlab esa bir-biriga teskari jinsda bo‟ladi.
Sanalmish esa noaniq holatda, tushum kelishigida va birlik sonda keladi. 11 dan 99
gacha bo‟lgan sanoq sonlarning 3 sonidan boshlab birligi sanalmishning jinsiga
teskari jinsda bo‟ladi. Ammo 1 va 2 sonlarining jinsi sanalmishning jinsi bilan bir xil
jinsda bo‟ladi.
11 dan 20 gacha bo’lgan sanoq sonlarining sanalmish bilan kelishi:
raqam
Tarjimasi va
trankripsiyasi
Sanalmish muannas
jinsda bo‟lsa
Tarjimasi va
transkripsiyasi
Sanalmish muzakkar
jinsda bo‟lsa
11 11ta jurnal- ihda a‟sharata
majallatan 11ta kitob-ihda a‟shara اؽل ػوح غخ
kitaban اؽل ػو زبثب
12 12 ta jurnal –isna (isnata)
a‟sharata majallatan اصب)اصزب( ػوح غخ
12ta kitob-isna (isnata)
a‟shra kitaban اصب)اص٠(ػو زبثب
13 13 ta jurnal-salasa a‟sharata
majallatan ta kitob-salsata a‟shara 13 صلاس ػوح غخ
kitaban صلاصخ ػو زبثب
18 18 ta jurnal-samaniya
a‟sharata majallatan ta kitob-samaniyata 18 صب٢ ػوح غخ
a‟shara kitaban ب٤خ ػو زبثبص
20 20ta jurnal-i‟shruna majallatan 20 ػو غخta kitob-i‟shruna kitaban ػو زبثب
1 DAN 20 GACHA TARTIB SONLARNING SANALMISH BILAN KELISHI
10 gacha bo‟lgan tartib sonlar va ularning sanalmish bilan kelishi bizga
“Moslashgan aniqlovchi” darsidan ma‟lum.
11 dan 19 gacha bo‟lagan tartib sonlar ham sanoq sonlar kabi mabniy
(o‟zgarmas) sonlardir. Sanalmish bilan kelayotganda ularning ikkala komponenti ham
tushum kelishigida bo‟ladi va faqar birliklari " ا " artikli oladi. Tartib sonlarning
o‟nlik, yuzlik, minglik va ularndan katta yaxlit sonlari sanoq son shaklida bo‟ladi.
86
“Birinchi” so‟zi o‟rnida [hadi](alhadi) ) ؽبك ) اؾبك muannas jinsda [hadiyatun]
(alhadiyatun) ؽبك٣خ )اؾبك٣خ( so‟zi ishlatiladi. Masalan:
Tarjima va transkripsiya Sanalmish muannas jinsda
bo‟lsa
Tarjima va transkripsiya Sanalmish muzakkar jinsda
bo‟lsa
11-kecha-al-laylatul-hadiyata
a‟sharata dars-ad-darsul-hadiya-11 ا٤خ اؾبك٣خ ػوح
a‟shara اله اؾبك ػو
12-kecha-al-laylatus-saniyata
a‟sharata ا٤خ اضب٤خ ػوح 12-dars-ad-darsus-saniya
a‟shara اله اضب٠ ػو
13-kecha–allaylatus-salisatu
a‟sharata dars-ad-darsus-salisa-13 ا٤خ اضبضخ ػوح
a‟shara اله اضبش ػو
20-kecha-allaylatul-i‟shruna 20 ا٤خ اؼو-dars-ad-darsul-i‟shruna اله اؼو
YAXLIT O’NLIKLAR (40-dars)
Arab tilida yaxlit o‟nlik son o‟ttiz sonidan boshlab muzakkar jinsdagi birlik
sonning oxiriga "—" [una] qo‟shimchasi qo‟shib hosil qilininadi. 20 soni esa
:ko‟rinishida bo‟lishi bizga ma‟lum [i‟shruna] "ػو"
60 oltmish-sittuna 20 ز yigirma-i‟shruna ػو 70 yetmish-sab‟una 30 جؼ o‟ttiz-salasuna صلاص
80 sakson-samanuna 40 صب Qirq-arbauna اهثؼ 90 to‟qson-tis‟una 50 رؼ Ellik-xomsuna ف
Yaxlit o‟nlik son jinsda o‟zgarmaydi. Ular sanoq sonda ham, tartib sonda ham, ikkala
jinsa ham shu ko‟rinishda bo‟ladi. Ular to‟g‟ri ko‟plik, muzakkar jinsdagi ismlar kabi
ikki keishikda turlanadi:
Bosh kelishik- ػو [i‟shruna]
Qaratqich-tushum kelishik- ػو٣ [i‟shrina]
Mashq. Yozing va o‟qing. Jumlalarni tarjima qiling.
ازذ ههخ الازؾب ػ٢ اص٤ ػو٣ ؤالا. ثؾ ب ل٣زب ول صلاس لا٣ ق
ػوى ؟ ػو١ اؽل اهثؼ خ. ا٤ ك٢ طغ اضبضخ اغل٣لح. ك٢ اخ اصب ػو وا.
ػو؟ ف٤ ػو. ىػذ الخ ايهع ػ٢ بئز٤ اهثؼ٤ يهػخ.رىع اغخ فب
جؼ اق قخ و٣ب.
ابكخ ث٤ ل٣خ ول وهل بئزب فخ جؼ ٤ زوا. ك٢ زجخ اغبؼخ اق زبة ك٢
وث٤خ البه٤خ جؼبئخ فخ اهثؼ زبثب ك٢ الاهزبك اه ثؼخ آلاف ك٢ اؾوم اـز٤ اؼ
ر ا٤ب جغ ػوح غخ و٣خ ك٢ ػبد قزلخ.
87
بد:
از -[ishtamala]-joy olmoq
tarqatmoq-[tavazza‟a]-رىع
har xil-[muxtalifatan]-قزلخ
20 DAN YUQORI BO’LGAN SANOQ SONLARNING SANALMISH BILAN
KELISHI
21 dan boshlab 99 gacha bo‟lgan sonlarda birlik sonlar o‟nliklar bilan [vov]
""bog‟lovchisi vositasida bog‟lanadi va uch kelishikda turlanadi [isnani] اصب
muannas jinsda [isnatani] اصزب(ikki) so‟zidan tashqari . 11 dan 99 gacha sanoq
sonlarning 3 sonidan boshlab birligi sanalmishning jinsiga teskari jinsda, 1 va 2
sonlarining jinsi esa sanalmishning jinsi bilan bir xil jinsda bo‟ladi. Sanalmish birlik
sonda, noaniq holatda va jinsda bo‟ladi. Sanalmish birlik sonda, noaniq holatda va
tushum kelishigida keladi:
21 dan 99 gacha bo‟lgan sanoq sonlarning sanalmish bilan kelishi:
Tarjima va tarnskipsiya Sanalmish muannas jinsda
bo‟lsa
Tarjima va transkripsiya Sanalmish muzakkar
jinsdsa bo‟lsa
21ta toliba-vahidatun va
i‟shruna tolibatan 21ta tolib-vahidun va i‟shruna ا ؽلح ػو بجخ
toliban اؽل ػو بجب
22ta toliba-isnnatani va
i‟shruna tolibatan 22ta tolib-isnnani va ishruna اصزب ػو بجخ
toliban اصب ػو بجب
34 ta toliba-a‟rba‟un va
i‟shruna tolibatan ta tolib-a‟rba‟atun va 34 اهثغ صلاص بجخ
i‟shruna toliban اهثؼخ صلاص بجب
65 ta toliba-xomsun va
sittuna tolibatan ta tolib-xomsatun va sittuna 65 ف ز بجخ
toliban فخ ز بجب
90 ta toliba- tis‟una tolibatan 90 رؼ بجخ ta tolib-tis‟una toliban رؼ بجب 99 ta toliba-tis‟un va tis‟una
tolibatan ta tolib -tis‟atun va tisuna 99 رغ رؼ بجخ
toliban رؼخ رؼ بجب
“Yuz” mazmuni jinsi o‟zgarmaydigan "بئخ" [mi‟atun] so‟zi bilan ifodalanadi.
Ushbu so‟zning ikkilik sondagi ko‟rinishi ikki yuzni ifodalaydi: ikki yuz
[mi‟atani]- بئزب soni “yuzliklar” mazmunida, ya‟ni ko‟plik sonda ham, shu shakl
bilan ishlatiladi.
300 dan 900 gacha bo‟lgan yaxlit yuzliklarni 3 dan 10 gacha bo‟lgan sonlarning
sanalmish bilan kelishi qoidasi boyicha hosil qilinadi.Bunda "ئخ"ا [mi‟atun] so‟zi
sanalmish bo‟lib keladi:
To‟rt yuz-[a‟rba‟u mi‟atin] بئخ (اهثغ yoki اهثؼبئخ )
Uch yuz- [salasu mi‟atin] صلاس بئخ (yoki صلاصبئخ )
88
Yuzliklarning sanalmishi esa ulardan keyin بف ا٤ [muzofun ilayhi]-ya‟ni unga
izofa bo‟llib kelib, birlik son, noaniq holat va qaratqich kelishigida qo‟yiladi, 300
sonidan boshlab ular bilan izofa zanjiri hosil qiladi:
Tarjima va tarnskipsiya Sanalmish muannas jinsda
bo‟lsa
Tarjima va
transkripsiya
Sanalmish muzakkar
jinsdsa bo‟lsa
100 ta gazeta-mi‟atu
jaridatin 100ta kitob-mi‟atu بئخ عو٣لح
kitabin بئخ زبة
200 ta gazeta-mi‟ata
jaridatin 200ta kitob-mi‟ata بئزب عو٣لح
kitabin بئزب زبة
400ta gazeta-a‟rba‟u
mi‟ati jaridatin 400ta kitob-arba‟u اهثغ بئخ عو٣لح
mi‟ati kitabin اهثغ بئخ زبة
“Ming” mazmuni muzakkar jinsdagi " آلاف ( " اق ( [alfun] (ko‟plikda. alafun)
so‟zi bilan ifodalanadi. Ushbu so‟zning ikkilik sondagi ko‟rinishi ikki mingni
ifodalaydi:
Ikki ming-[alfani]- الب
Minglik sonlar va ular bilan kelgan sanalmish “100” soniga ta‟alliqli bo‟lgan
qoidalar bo‟yicha keladi:
Tarjima va tarnskipsiya Sanalmish muannas
jinsda bo‟lsa
Tarjima va transkripsiya Sanalmish muzakkar
jinsdsa bo‟lsa
1000ta gazeta-alfu
jaridatin اق عو٣لح
1000ta kitob-alfu kitabin اق زبة
2000ta gazeta-alfa
jaridatin الب زبة 2000ta kitob-alfa kitabin الب عو٣لح
3000ta gazeta-salasatu
alafi jaridatin 3000ta kitob-salasatu alafi صلاس آلاف عو٣لح
kitabin صلاس آلاف زبة
Yuzlik va mingliklar bilan bir yoki ikki sonlari quyidagicha keladi:
1001ta gazeta-alfu
jaridatin va jaridatun ta kitob-mi‟atu 101 اق عو٣لح عو٣لح
kitabin va kitabun بئخ زبة زبة
1002 ta gazeta-alfe
jaridatin va jaridatani ta kitob-mi‟atu 102 اق عو٣لح عو٣لرب
kitabin va kitabani بئخ زبة زبثب
Yuzlik va mingliklar bilan birlik va o‟nliklar ham kelsa, sanalmishni eng
oxirgi sanoq son boshqaradi:
105 ta gazeta-[mi‟atu va xomsu jaroida]- بئخ ف عوائل
1317 ta kursi-[alfun va salasu mi‟atin va sab‟ata a‟shara kursiyan]
اق صلاصبئخ جؼخ ػو و٤ب
89
50053 ta kitob-[xomsuna alfan va salasatun va xomsuna kitaban]
ف الب صلاصخ ف زبثب
Yuz ming-[mi‟atu alfin]- بئخ اق
Ikki yuz ming-[ mi‟ata alfin] بئزب اق
Million-[alfu alfin] اق اق (yoki ko‟p. malayin لا٤٣ )
Milliard-[milliyarun] ٤به (yoki ko‟p. millyarotun ٤بهاد )
kabi sonlar ham ishlatiladi. Sanalmish ular bilan yuqoridagi qoidalar asosida keladi.
Mashq. Yozing, o‟qing va tarjima qiling.
اجلا اؼوث٤خ
ك٢ اؼب اصب ػو كخ ػوث٤خ . روغ ال اؼوث٤خ ك٢ هبهر٢ آ٤ب اكو٣و٤ب . اجلا اؼوث٤خ ا
هؼخ ك٢ اكو٣و٤ب ٢ : و ٤ج٤ب عيائو ر اـوة كا ه٣زب٤ب ع٤ج ر٢
اب عيه اوو اؾواء اـوث٤خ . اب ال اؼوث٤خ از٢ روغ ك٢ آ٤ب ك٢ : اؼوام اه٣خ
الاهك اؼك٣خ ا٤ الابهاد ػب اجؾو٣ ا٣ذ هطو. جلا اؼوث٤خ ابء ه٤خ
اخ الاهك٤خ اب٤خ اغه٣خ اؼوث٤خ ض عو٣خ و اؼوث٤خ اخ اؼوث٤خ اؼك٣خ
اه٣خ اؼ )ا٢ آفو(
ر الابهاد اؼوث٤خ ازؾلح جغ ابهاد ػوث٤خ ٢ : اث ظج٢ ، كث٢، ابههخ ،ػغب، ا او٣٤
، هأ اق٤خ الؾغ٤وح.
٤خ از٢ رذ ك٢ ل٣خ الاله٣خ ك٢ اؼو ل اؼوث٤خ ظخ فبخ ٢ عبؼخ ال اؼوث
) أق رؼبئخ ف اهثؼ٤( جغ ك ػوث٤خ اهو ٤ضبهب ك٤ب . ص اذ ا٤ب 1991
اهثغ ػوح كخ أفو١ . الف اوئ٤ رأ٤ اغبؼخ ٢ ر ص٤ن اؼلاهبد ث٤ ال اؼوث٤خ .
بد :
اؼوث٤خعبؼخ ال [jomi‟atu d-davlatul a‟rabiyati]-Arab dalatlar ligasi
birlashgan-[muttahidun] زؾل
qabul qilindi, tasdiqlandi -[uqirru ]اهو
qo‟shildi [inzoma] ا
mustahkamlash -[tuvsiqu] ر ص٤ن
[zomma] birlashtirmoq
amirliklar [imorotun] ابهاد
tashkilot [munazzimatun] ظخ
nizom: hujjat, bitim [misoqun] ٤ضبم
maqsad, nishon [hadafa] لف
90
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‟YXATI:
1. «Учебник арабского языка», Б.З.Холидов. 1981 год.T.
2. «Учебник арабского языка», Ковалев.А.А., Шарбатов.Г.Ш. 1969год.
3. «Arab tili»,E.Talabov, 1992yil.
4. «Учебник арабского языка», Мамедов.А., Джахани 1965 год.
5. «Arab tili», Botirbek.Hasanov.Toshkent.,1998 yil.
6. «Избранныие сочинения»., IV-том., И.Ю.Крачковский.
7. «Arab tili grammatikasi», N.Ibrohimov.Toshkent,1999 yil.
8. «Арабский язык», Мамедов.А., Боку., 1984 год.
9. «Грамматика арабского языка», Каир, 1989 г од.
10. «Учебник арабского летературного языка», 1967-1968 год.
11. «Мы говарим по арабский», Фролова.О.Б. 1972 год.
12. «Вводный курс современного арабского языка», 1967-68год.
13. «Arab tili», Musohojayev.R., Toshkent 1996 yil.
14.Arab tili asosiy qoidalari tizimi.O.Musayev.Toshkent.2000yil
15. Arab tili darslari.Hasanov.H. M . Abzalova.Toshkent.2006.yil
91
