68
PALAESTRA LATINA ANN. XXX (Fase. II) - N. 170 M. A. JUNIO MCMLX

PALAESTRA - culturaclasica.com · redditur ex illo tempore Aelium ab imperatore P. Aelio Hadriano cognomi nandum. Postea Diocletiano imperante circiter tertium saeculum exiens Raetia

  • Upload
    others

  • View
    4

  • Download
    0

Embed Size (px)

Citation preview

  • PALAESTRAL A T I N A

    A N N . X X X (Fase. II) - N . 170 M. A. J U N I O M C M L X

  • PALAESTRA LATINATrimestres l i t te ra rum la t ina run t com m entarii BARUNÜNH edendi

    C o n s t a t in H i s p a n i a et Ame r i ca H i s p an i ca : 6 0 peset i s ; in Gal l ia : 8 f ranc i s ; in I tal ia: 1.000 l ibel l i s ; in G e r m a n i a : 6 ' 5 marc is ; in Angl la : 12*5 sol idis ; in r e l i q u i s c iv i t a t i b u s , 2 do l i a r i bu s .

    PA LAESTRA A D U LESCE N TIU M : C o n sta t in H ispan ia e t A m erica H ispan ica: 20 pese tis ; in G allia: 2 '5 francis; in Ita lia : 300 libellis; In G erm ania: 2 m arcis; in re liqu is c iv ita tibus: 0 ’50 dolaris.

    P r e t iu m m i t t a tu r oporte t ad ADMINISTRATOREM: L au ria , 5 , A par tado 1 0 4 2 - BARCELONA (10) vel ad PROCURATORES s in g u la ru m na t ionum

    Scripta ad M oderatorem : Conde, 2 - BARBASTR0 (Huesca)

    I N D E XA N N . X X X (Fase. II) N . 170

    M. J U N I O A. M C M L X

    C. EICHENSEER, Quod praeceptum ei sit observandumt qui vult scribere l a t i n e .................................................................................................................. 65

    N. MANGEOT, Aeneas in Orcum d escen d it ......................................................... 75M. PAOLILLO - F. ALOISE, P o r t u s ............................................................................ 80AE. ORTH, De Galeno P erg a m en o ............................................................................ 8 6G. B. BEACH, Plura de latina lingua inter doctos communi. . . 94J. M.° MIR, Nova et Vetera: Ludus litterarius - Schola . . . . 97]. SIDERA, Per Orbem ........................................................................................................... 103BIBLIOGRAPHIA, Sidera, Ijseuuijn, García, Molina, Aramendía, Gon zá l ez ,

    Phi loponus, Marqués, M i r .................................................................................................107

    PALAESTRA ADULESCENTIUMDe capil lorum cura apud R o m a n o s .....................................................................117B. RODRIGUEZ, Novissimum vulpis f a c i n u s ..................................................118J. PALOU, De mirabili eventu Domini Quixot i , I. RICART, De

    Jove Statore, P. CAPDEVILA, De se cu nd o bello Punico . 120F. GARCIA, Lupus e l ovis, P. PEREZ, Eridericus II . . . . 121C. M arcius C o r i o l a n u s ..................................................................................... 122De alumnorum commerc io episfulari.................................................................... 124N. MANGEOT, Periculosa cum bestia p u g n a ................................................. 126E. MIEIRA, Verborum aenigma, G. GARCIA, Ne me interfeceritis 126 A. AVENARIUS, Amor lucri ingenium acuit, Ad saltum equi,S o lu t io n e s .............................................................................................................................127Recubate molliter!; TORNER, FONTS, ARMENDARIZ, ORTIZ,L I O R C A ..............................................................................................................................128

  • PALAESTRA LATINAL I T T E R A R U M L A T I N A R U M C O M M E N T A R I I

    A S O C I I S C L A R E T I A N I S E D I T I

    A N N . X X X ( f a s c . II) - N. 170 M . J u n i o A. M C M L X

    Quod praeceptum ei sit obser

    vandum, qui vult scribere latine

    B ar th o ld u s G e o rg iu s N i e b u h r , v i r l i t te ra t i s s imus r e ru m q u e a n t i q u a r u m p e r i t i s s i m u s , die v ices im o sep t im o m en s i s A u g u s t i a n n o mil les imo s e p t i n g en t e s i m o s ep tu ag e s im o sex to Codan iae (s ive H afn iae !) na tus , m o r t u u s est die s e c u n d o m e n s i s Ja nua r i i an n o mil les imo oc t in g e n te s im o t r i ces imo pr imo in u rb e B onna 2. Q u i inde ab a n n o mil les imo s ep t i n g e n t e s i m o nonages im o q u a r t o C h i lo n i i 3 p e r d u o s a n n o s l i t t e r a ru m s tudi is se dedit , quae illinc

    * C C h L — C o r p u s C h r i s t i a n o r u m , s e r i e s L a t i n a , T u r n h o l t i (T u rn h o u t) in Belgio 19 54 sqq .

    C I L = C o r p u s I n s c r i p t i o n u m L a t i n a r u m , c o n s i l i o e t a u c t o r i t a t e A c a d e m i a e l i t t e r a r u m r eg ia e B o r u s s i c a e e d i t u m , Be ro l i n i ( Berlin) 1863 s qq

    C S E L = C o r p u s S c r i p t o r u m E c c l e s i a s t i c o r u m L a t i n o r u m , V i n d ó b o n a e (W ie n ) 1866 sqq.T h I L L = T h e s a u r u s L i n g u a e L a t i n a e , e d i t u s / u s s u e t a u c t o r i t a t e cons i l i i a b a c a d e m i i s

    s o c i e t a t i b u s q u e d i v e r s a r u m n a t i o n u m e lect i , L i p s i a e ( Leipzig) M C M sqq.1. B a c c i , Lexicon 3, R o m a e 1955, p. 177: Copenaghen: C o d a n i a , H a p h n i a , H a u n i a , Ha f ni a .S l e u m e r , A l b e r t , Kirchenlateinisches Wörterbuch 2, L i m b u r g / L a h n 1926, p. 376: H a v n l a ,

    — ae f.: Kopenhagen.2. Bonn. Q u o d o p p i d u m n u n c e s t c a p u t rei p u b l i c a e G e r m a n i c a e foedera l l s . Cf. P a l . L a t .

    n. 167: 2 9 ( 1 95 9) 162: G e r m a n i a e f o e d e r a l i s . C. T h L L v i , 1 994, 50*52: f oeder al i s G l o s s . v . 23, 2 5 ( = 69, 6): f o ed e r a < l e s > d i c u n t u r s a c e r d o t e s pe r q u o s foedera f i un t i n t e r d u a s g en t es , q u a e p o s t b e l l u m ad p a c e m r e d e a n t (vel v e n i u n t ) deducta ex S e r v . Aen. 1, 62. Cf . ibid. p . 594, 69- 99 5 , 80: f o e d e r a t u s , — a, — u m . Cf. V i t . L a t . n. 9. Janvier 1960, p . 84: A d e n a u e r , G e r m a n o r u m f o e d e r a t o r u m c a n c e l l a r i u s . Cf. T h L L : I n d e x l i b r o r u m s c r i p t o r u m i n s c r i p t i o n u m , S u p p l e m e n t u m , L i p s i a e 1958, p. 2 involucri: M i n i s t e r i u m r e r u m i n t e r n a r u m foeder i s G e r m a n i c i Bundes

    m inisterium des Innern) .3. Kiel. Q u o d o p p i d u m pr o pe a fine G e r m a n i a e ad s e p t e n t r i o n e s s p e c t a n t i s s i t u m est .

  • 66 Caelestis Eichenseer, 0 . S. B.

    digres sus p r im u m Hafniae postea in Angl ia et Scotia pe r secutus est. A n n o au tem milles imo oc t ingen te s im o in Dania ad rem publ icam accessit , sex anni s pos t in Borussia 4, ubi ra t ionem pub l i co ru m f r u c tu u m s u m p t u u m q u e 5 a l iq u a ten u s co n tu rb a tam m i ru m q u a n t u m com pos u i t . His anni s eam ep i s tu lam ad adu le scen tem q u e n d a m in l i tteras an t iquas in cu b i tu ru m datam scr ips isse v id e tu r , quae d em u m an n o milles imo oct ingentes imo u n d e q u a drages imo, pos t ejus scil icet mortem, in publ i cum proposi ta est. A n n o autem mil lesimo o c t ingen tes im o decimo discordiis variis com m otus a negot ii s p u blicis des t i t i t . Sed cum esse t acadëmiae l i t te rarum Borussicae sodalis, in academia 6 nova Berol inensi scholas de h is toria Rom an oru m habere prospero cu m ev e n tu coepit . D e inde ab anno milles imo oct ingentes imo decimo sexto u sq u e ad a n n u m mi l l es im um o c t in g en te s im u m vices imum ter t ium Romae m u n e r e legati Boruss ic i func tu s Bonnam in G e rm an iam rever t i t , ubi, quo magis in v i t am pr iva tam concedebat , eo felicius in l i t teras an t iquas inqui rebat magi s t r i m u n e re q u a d a m t e n u s u s q u e ad vitae finem per funct us 7.

    Ejus consi lia e t i am num n e u t iq u a m obsoleta, q u ib u s i llum adulescentem, qui in a n im u m i n d u x i t l i tter is an t iq u i s cogno scend is s tudere , d isert i ss ime prosecu tus est, in ce leberr imis hu jus gener is nu m era n tu r , qu ip p e quae non so lum cuique, q u i s tudia a n t iq u i t a t i s t ractat , necessario s in t observanda, sed et iam cui libet , qu i lat ine commen ta r i cogitat , u t ique respic ienda. Em inet aut em in ter ce teras h u ju s epis tu lae par tes i llud praecep tum quo qui sque m o n e tu r , ne se rmones lat inos var iarum ae ta tum arbit ra tu suo inso len ter in ter se permisceat, sed af fec ta turus colorem q u e n d a m cer tum e xe m plum scr ip to ris praes t ant io r is sequa tu r . A c ced u n t aliae res d i l igenter spectandae, u t ratio s en t en t i a r u m c o m p re h e n s io n em dilucide com ponend i a tque necess i tas s en t en t i as ev iden te r in ter se conectendi . T a m e n mirum est, q u o d ipse P. Nar-

    4. Preussen, Prusia, Prussia, la Prusse.5 C f c o m m e n t a r i o s , q u i i n s c r i b u n t u r C i c e r o , R o m a e e d i t e s : 1 ( D 5 8 ) , f ase . 1, p ag . 2

    involucri, cf. pa g , 10: p u b l i c i f r u c t u s s u m p t u s q u e a d m i n i s t e r *= Finanzminister, Minis tro de Hacienda, M in is tro de Finanzas.

    6. Universität, universidad, università, université; cf. B a c c i , op. mem., p. 6 80 sq.; v o c a b u l o • a ca demi ae » u t i t u r J o h a n e n 9 R u b e n b a u e r . Cf. T h u . i 245, 72-246, 22 A cad emi a , - a e f. Cf. Cic. Orat. 11 fa teor me. . . n o n ex r h e t o r u m officinis, sed ex A c a d e m i a e s p a t i i s exs t i t i s se ( T a c . Dial., 32; Q u i n t . Inst. 12, 2, 23). I n 9crfpt í s e cc le s i a s t i c i s n o n raro u s u r p a t u r n o m e n « A t h e na ei » . Cf. A a s 51 ( 19 59 ) 401: Pont i f ic i um A t h e n a e u m L at e r a n e n s e u n i v e r s i t a t i s t i t u l o et h o nore de co ra tu r ; cf. ibid. p. 74 79 e t 843. Cf. c o mm e nt a r io s , qu i C i c e r o i n s c r i b u n t u r : fase. 2 ( a n n i l958) , pag. 2 involucri: in m a x i m o A t h e n a e o Roman o, M e d i o l a n e n s i , P a t av i n o , eqs. Cf. T I u l i 1031, 18-31 A u r . Vi er . Caes. 14, 3: l u d u m i n g e n u a r u m a r t i u m , q u o d A t h e n a e u m v o c a n t ( inst i tu i t Hadrianus). L a m p r . Alex. Se v. 35, 2: ad A t h e n a e u m a u d i e n d o r u m et g ra ec or um e* l a t i n o r u m r h e t o r u m vel p o e t a r u m c au s a f r e q ue n t e r p rocess i t . H i e r , in Gal. 3 praef.: omi9s aque a p o s t o l i c o r u m s i m p l i c i t a t e e t p u r i t a t e v e r b o r u m q u a s i ad A t h e n a e u m et ad a u d i t o r i a c o n v e n i t u r , u t p l a u s u s c i r c u m s t a n t i u m s u s c i t e n t u r epist. 66, 9: q u a n d o o m n e A t h e n a e u m s cho las t i c o r u m vo c ib us c o n s o n a b a t . S i d o n , epist. 9, 14, 2: A t h e n a e i 9ubsel l l a .

    7. Cf. o pu s , q u o d i n sc r i b i t u r : Der Grosse Brockhaus, vol . XI I I , Lips iae 1932, p. 363 sq.

  • Quod praeceptum ei sit. 67

    c i ss ns Liebert in hac ep is tu lae par te lat ine r e ddenda id omiser i t , q u o d N i e b u h r o m n ib u s m agnopere inculcavi t . Q u o d u t r u m cons u l to fecerit necne, non sat i s consta t . U t au tem ra t i one s var iae v e r b o ru m in l a t inum v e r t e n d o rum in te r se conferri po ss in t , ea q u o q u e a f f e ru n tu r , quae J o h a n n e s Ruben- bauer , m ag i s te r l inguae lat inae ce le be rr im us i d em q u e sc r ip to r T h e s a u r i , q u i d ic i t ur , l inguae lat inae 8 c l ar is s im us , in l a t inum con ve r t i t . Idem per d u o d e qu ad r ag in ta fere an nos , q u o d sciam, id est per s ep tuag in ta q u i n q u e semest ria , in academia M onacens i exe rc i ta t iones 9 la t ine s c r ib e n d i h ab u i t , q u a s d ie v i ces imo q u in to m en s i s Julii an n o mil lesimo n o n g e n te s im o q u in q u ag e s im o sexto p lus s e p t u a g i n t a an n o s n a tu s f inivit hora tert ia p o s tm er id ian a ( s e c u n d u m recen t iorem m o d u m horas c o m p u t a n d i ) pol l ic i tus se e tiam in p o s t e ru m , si con d ic io n e s o ccas ionesque ita ferrent , scholas q u a s d a m h a b i t u r u m , et te s t a tus socie ta te se q u a d a m cu m d i sc ipu l is su is d e v in c tu m p e r m a n s u r u m l ib en tissi- m o q u e an im o cui l ibe t s u c c u r s u r u m , q u o t i e s d iff icul tates magnae s u p e r an d ae es se n t . Q u i e t i a m n u m id s tu d e t , u t co n ten t i s v i r i bus v o lu m en o c tavum T h e s a u r i i i nguae lat inae conficiat, qu o ea vocabula con t iner i n o s c u n tu r , quae ab m li ttera i n c o h a n t 10. Faxi t Deus , u t res p ro spe re procedat .

    T o t a m au tem N i e b u h r i ep is tu lam, ut i l luc r edeam us , u n d e d i sce ss im us , P. N a rc i s s u s Lieber t o rd in i s sanc t i Benedic t i in l a t inu m, qua pol lui t s e rmon is e legantia, t r ans tu l i t . Hic c o m p l u r i b u s co m m en ta r i i s , epis tu l i s , op u scu l i s lat ine reddi t i s , q u a m v i s m agna ex par te es sen t a r g u m e n t i difficill imi, t an tam ad e p tu s es t g lor iam, u t e t i a m n u m in schol i s h u j u s gene r is mer i to ce lebre tu r c o m m e n d e t u r q u e cu n c t i s la t ine s c r ip t u r i e n t i b u s 11 m ax im o cum fructu cum m e d i t a n d u s tu m i m i t a n d u s , cu m n o n so lum scr ip ta, q u i b u s de an t iqu i ta t e ag i tur in e ju s q u e co n d ic io n e s var ias i n q u i r i t u r , in lat i ru im co n ve r t e r i t , sed e t iam c o m m e n t a t i o n e s aetat is recen t ior is , q u a r u m sen ten t i ae s a e p e n u m ero n i m iu m q u a n t u m a genere d icendi cogi t and ive a n t i q u o r u m dif f erunt , m en te co n c ep e r i t more R o m a n o r u m a n t i q u o r u m v e rb i s q u e exp res se r i t Ciceron is e locut ioni non abs im i l ibus .

    C e te ru m J o h a n n e s C aro lus P u lc h r i m o n ta n u s , q u a n t u m scio, ipso u sus es t magi s t ro prob i s s im o o m n i u m q ú e ore n o n m ed iocr i te r laudato . Q u i d m i ru m , si t a m q u a m stella in caelo fu lgebat , q u i no n s o lu m adm ira t i onem sui n o n ex iguam excitavi t , sed m ul to magis d em o n s t r av i t , q u am flexibilis etiam-

    8. C f . L a t i n i t a s 5 ( 1 9 5 7 ) 1 1 5 : J o a n n e s R u b e n b a u e r ex c o l l e g i o s c r i p t o r u m « T h e s a u r iL i ng u ae L a t i na e« . C f . J . J i m é n e z , C . M. F., Thesaurus Linguae Latinae, P a l . L a t . n. 1 3 4 : 2 2( 1 9 5 2 ) 2 8 3 - 1 8 5 .

    9. Cf. P l in . nat. 11, 68: e x e r c i t a t io n e m . . . s o l l e m n e m h a b e n t ( = T h t L v, 2 1380, 581.10 C f S e r v . Aen. 6, 104: si p a r s s e q u e n s o r a t io n i s a v o ca l i in c o h e t . C a s s i o d Gramm, v u

    163, 2: (ex Papiriano) l i t t e r a m a q u a s e q u e n s i n c o h a t v e r b u m . Cf. ThLL v i i , 1 969, 49 53; 970, 63 . 70.

    1 1 . Cf. F o r c e l l i n i , Lexicon totius latinitatis, t o m i v , P a t a v i i 1 9 4 0 , p . 2 b 5 .

  • Caelestis Eichenster, 0 . S. B.

    n u m l ingua lat ina esse t id o n eaq u e ad sensa ment is ve rb is expl icanda, a tque id q u id em ea q u o q u e aetate, qua hom ines , u t J o h a n n i s 12 Papae Vicesimi T e r t i i verbis utar, jam coepissent s imi li ter a tq u e eae, quas fabricarentur, machinae algidi et du r i et amoris ex p e r t e s e x s i s t e r e 13. T a m e n providen t i a d ivina v id e tu r esse ef fec tum, u t in Narcisso , pat re illo reverendo, genius r o m an u s c u m C h r i s t ia no c o n ju n g e r e tu r . Idem cunc t is qu aes t i o n ib u s recen- t io r ib us q u am v i s i n t e r d u m difficillimis p ro r sus ape r tus m u l tu m q u e et iam in d isc ip linis na tu ra l ib us , quae hodie tan t i ae s t im an tur , versa tus mente co m p r e h e n d i t cuncta , q u ib u s c o m m o v er en tu r h o m i n u m animi non raro incer ti , q u o r s u m ver terent . Indoles au tem ejus natal i solo s ingular i ter praeformata 14 esse v idet u r . N a m A u g u s t ae V inde l i cum 15, in munic ip io provinciae Raetiae 16 jam in it io sp len d id i s s im o n a tu s est die duodev ice s imo m ens i s Marti i anno mil les imo oc t ing en te s im o quad rages im o quar to . H u j u s provinciae olim romanae s i tum cond ic ionesve P u b l i u s Corn el iu s Tac i tu s , ce leber r imus ille r e ru m scr ip tor ro m an us , la ud ibus extoll it . N a m ait; «Et haec qu idem pars S u eb o ru m in secret iora Ge rm an iae por r ig i tur ; propior, ut, quo modo paulo ante R h e n u m , sic n u n c D a n u v iu m sequar , H e r m u n d u r o r u m civitas, fida Romanis ; eoq ue solis G e rm an o ru m non in ripa com mercium, sed p en i tu s a t que in spl end id i s s im a Raetiae provinciae c o l o n i a 17». H u ju s provinciae capu t ci rc i ter a n n u m q u i n t u m dec imum ante C h r i s tu m na tum c ond i tum c o m puta tu r . Q u o d o p p i d u m sesquia l t ero saeculo t ransacto ci iciter a n n u m ce n te s imum vi ces im um p r im u m n om ine mun ic i p i i decora tum ins ignius r e d d i t u r ex illo t em pore Ae l ium ab imperatore P. Aelio H a dr i ano cognomin a n d u m . Postea Dioclet iano im p era n te ci rci ter te r t ium saeculum exiens Raetia in duas par tes d iv idi tur , in Raet iam pr imam et secundam . Illius p ro

    12. Cf. Collectanea Biblica Latina, vol . xm, R o m a e 1959, pag. 3; I O H A N I X X I I I P O N T I FICI S U M M O A U C T O R E S L A E T I O B T U L E R U N T . H o c loco n o m e n S u m m i Pont i f ic i s per h l i t t e r a m 9 cr ib i tu r . Q u a m s c r i p t u r a m a n t i q u i s s i m i e u an g e l i o r u m codices t e s t a n t u r . Cf. P a l .L a t . n. 162: 28 ( 1 9 5 8 ) 3 5 1 , a dn . 1.

    15. Osservatore Romano, A. xcix. - n. 82 (30 .049) Giovedì 9 Aprile 1959, p 1; Acta Apostoh- cae Sedis ( = A A S ) 51 ( 1959) 302; P a l . L a t . n . 166: 29 (1959) 66; Ephemerides liturgicae [ Romae j 7 3 ( 1 9 5 9 ) 368. Cf. ibid.: »Pro dolor , s u n t s a t mul t i , q u i mi ra p rog re s s i one a r t i u m a b n o r m i t e r capt i , L a t i n i t a t i s s t u d i a e t a l i as id g e n us d i s c i p l i n a s repel lere vel coèrcere sibi s u m a n t , ut q u a m m a x i m e ca l cu l i s et r a t i o n i b u s dedi t i et m a c h i n a t o r e s novae a e t a t i s s i n t cives».

    14 Cf. F o r c e l l i n i , Lexicon totius latinitatis, tom. ni, P a t av i i 19s0 , p. 810. Cf. T e r t ape!- 1, 10, 54 sq. (ChL 1, 86): q u a n t i e n i m ad m a l u m r e f o r m a n t u r (var. 1.: p r a e t o r m a n t u r ) ! q u a n t i t r a ns f u g a e i n p e rv er su m!

    15. « A u g u s t a V i n d e l i c u m seu V i n d e l i c o r u m » — Augsburg. Cf. T h L L i i 1418, /9-81: I t i n . Anton. Aug. p. 249. Cf. AAS. 51 (1959) 434: A u g u s t a V i n d e l i c o r u m .

    16. Cf. CI L V 3 9 3 6 P R O C U R A T ( o r ) A V G V S T O R ( u m ) E T P R O LEG(ato) P R O V I N CI AI R A I T I A I E T V I N D E L I C . E T V A L L I S P O E N I N ( a e ) . A n i m a d v e r t e q ua es o hoc e xe mp lu m m o n u m e n t u m q u e ae d i p t h o n g i sic e n u n t i a t a e , q u a s i s i t ai.

    17. T a c . Germ., 41 (ed. G u d e m a n n . ) Berol ini 1916, pg. 209 sq.

  • Quod praeceptum ei sit. 69

    vi nc iae t u m Curi a c a p u t e lec tum est , h u j u s A u g u s t a V in d e l i cu m c o m p r o ba tum. Sed jam illa ae ta te p r i m u m dioecesis C hr i s t ia na ibi c o n s t i tu ta c red i tu r n o n q u i d e m l i t te r arum m o n u m e n t i s tes t a ta sed mul t i s vas is f u n d a m e n t i s q u e a e d iu m C h r i s t i a n o r u m propr i i s effossis. Ibi Af ta , v irgo sanc ta e t m a r ty r , c i rc i te r a n n u m d u c e n te s i m u m n o n ag e s im u m a Narc is so , episcopo r e v e r e n t i s s i m o 19, ad re l ig ionem cathol icam c o m p lec te n d am 20 conversa pro C h r i s to Dei h o m i n u m q u e m ed ia t o re et ae ternae sa lu t is un o auctore s a ng inem p r o fud is se in rogo c o m b u s t a t ra d i tu r . H an c V e n a n t i u s F o r tu n a tu s , ce lebe rr imus ille poeta C h r i s t i a n u s , q u i saeculo sexto Raet iam peragravi t , s u m m o p e re cu l t am a tq u e ce lebra tam ca n ta v i t his ver s ibus :

    Pergis ad A u g u s t a m , qua V i rd o e l L i c c a 21 f luentant .Illic ossa sacrae vene ra be re m a r t y r i s A f r a e 22.

    Q u i d ig i tu r m i ru m , si i l lum, de qu o agimus , luce v i x aspecta ibi lavacro r e gener a t io n i s eccles iae Dei univer sa l i i n co rp o ra tu m par en tes prisca t em pora C h r i s t i a n o r u m recordat i n o m i n a v e r u n t A u g u s t i n u m , ex illo sci licet rhe to re ce lebe rr imo M ed io lan en s i , epi scopo p o s t m o d u m H i p p o n e n s i a tque eccles iae docto re o m n i u m longe doct is s imo et h u m a n i s s i m o et e lo q u en t i s s im o , qu i sc ient ia s c r ip t o r u m o p t i m o r u m a u c t o r u m q u e lo cup le t i s s im orum l inguae la t inae i m b u t u s mys ter i a C h r i s t ia n a s ingu la r i t e r c o m p r e h e n d i t , explan avi t , d e s c r i p s i t 23.

    H i s o m i n ib u s p ro spe r i s p r a e m o n i tu s c o n d i c i o n i b u s q u e co m m o d i s co m m o t u s g y m n a s i u m A u g u s t a n u m p rox im e ab abbatia Benedic t ina Sanct i S t e p h a n i s i tu m f r equen tav i t . H u j u s d i sc ip l inae cu r r i cu lo rite q u i n et iam

    18. Chur. E s t o p p i d u m i n H e l v e t i a s i t u m .19. M o d i g e r u n d i v i n o n e s t in l a t i n o g r a d u s s u p e r l a t i v u s . O b id i p 9 u m «reverenf i s s i -

    m u s» p a s s i v e u s u r p a t u r . Cf. A cta Conciliorum Oecumenicorum, ed Ed. S c h w a r t z , t om. II , vol . 4, Ber ol i ni e t L ips iae 1932, p. 26, 14 ( = L f . o M. epist. 41, 1): ab i ps i s r e v e r e n t i s s i m i s episcopi s . Ibid t o m. IV , vol. i , A r g e n t o r a t i 1914, p. 142, 7 sq.: j u b e t e ergo ea q u a e j u d i c a t a s u n t a Pho- t io e t E u s t a t h i o t e v e r e n t i s s i m i s e p i s c o p i s relegi , p. 14 2, 11 : a p r ae fa t i s r e v e r e n t i s s i m i s e p i s c o p i s . p. 144, 8: a d v e r s u s H i b a m r e v e r e n t l s s i m u m e p i s c o p u m p, 144, 19: r e v e r e n t i s s i m a e et s a n c t i s s i m a e m e m o r i a e J o h a n n e m . tom. I, vol . 3, p. 48, 5: s o r o r e m p i i s s i m a m ( v a n a lect. reve- r e n t i s s i m a m ) . t om. I, vol . 5, p. 9, 27 sq. : i n t e r r e v e r e n t i s s i m a s m a t r o n a s , p. 3 62 10: r e v e r e n t i s s i m i s p a l a t i n i s , t o m . I, vol . 4, p. 164, 6: m u l t i r e v e r e n t i s s i m i c ler ic i , p. 223, 6: r e v e r e n t i s s i m ae P u l cher l ae . p. 175, 11: e t p r a e s i t r e v e r e n t i s s i m o m o n a s t e r i o , t o m . II, vol . 3 , p a r s 1. C o d e x J u s t i n i a n u s 1, 3, 25, 1; 1, 3, 25, 2; 1, 3, 28, 1; 1, 3, 28, 3; 1, 3, 28, 4, multtsque aliis locis. G re g . M. Dial. 2, 3 5 (ed. M o r l c ca , R o m a e 1924, p. 130, 9): et r e v e r e n t l s s i m u m v i r u m G e r m a n u m e p i s c o p u m . —I n n u m e r a b i l i a al ia e x e m p l a e x s t a n t .

    20. Cf. L i t te r as e n c y c l l c a s « P r i n ce ps P a s t o r u m » J o h a n n i s X X I I I : q u i c a t h o l i c a m a m p l e c t u n t u r r e l i g i o n e m ( A A S 5! [1959] 8 5 i).

    21. H i d u o fluvii h c d i e a p p e l l a n t u r Wertach e t Lech.22. V e n . F o r t . M a rt . 4. 6 42 sq. ( M o n . Germ. Hist . , auct . a n t . I V, 1 p . 368).23. Cf. T e s t a r d , M a u r i c e , Saint A ugus t in et Ciciron, t. I: Cicéron dans la formation et dans

    l'oeuvre de sa int August in , t. II: Répertoire des textes, P a r í s 1' /58; H a g e n d a h l , H a r a l d , Latin Fathers and the Classics, G ö t eb or g 19 58 ( Studia graeca et latina Gothoburgensia, VI) .

  • 70 Caelestis Fichenseer, O. S. B.

    excellent iss ime t r a n s c u r s o 24 die v icesimo mensis Maji an n o milles imo o c t in gentes imo sexagesimo q u a r to i llud monas te r i um a Sancto S te phano n o m i n a tu m in g re s sus est 25( ubi ei nescio q u o m o d o N a rc i s s u s n o m en manach icum 2b i n d i tu m est, n o m en videl icet i l lius episcopi pr imi A u g u s t a n i . Ibi votis n u n c u p a t i s 27 t r i bus an n i s pos t sacerdot io auc tus 28 est. D e in d e H e r b i p o l i 29 per duo s annos in phi lológiam incubui t . T u m a professor ibus 30 publ ice cum t em p ta tu s tu m c o m p ro b a tu s com m en tat ion e académica connecta, quae est de doct r ina Tacit i 31, in doctores palam p ro m o tu s e s t 32. Hoc diplomate 33 tam ex o r n a tu s q u am ex p ed i tu s A u g u s t a m V inde l i cum re ver sus mun ia magistri pra ecep to r is que e x s e q u en d a suscepit . Inde ab anno milles imo oct ingentes imo d u o d ese p tu ag es im o disc ipu los s upe r io r um po t is s imum class ium l inguas an t iq u as Graecorum R o m an o ru m q u e docuit , per complures anno s etiam H e b rae o ru m . A n n o au tem milles imo oc t ingentes im o non ages im o pr imo tot i gym nas io m o d e ra n d o praefectus es t. Q u o d m u n u s tanta sapient ia , p rud ent i a , dexte r i ta te explevi t , u t memoria ejus dulc iss ima pe rmanse r i t o m n iu m animis infixa. Die vero v ices imo secu n d o mens is Marti i an no milles imo n o n g e n t e s imo ter t io in m o r b u m mort i fe rum incidi t et t r i bu s d iebus post , id est a. d. VIII Ka le ndas Apri les , corona conf ra t rum cinc tus eccles iaeque sacrament is

    24. Cf. C od . Theod. 6, 35, 14: q u i n d e c e n n i t r a n s c u r s o c u r r ic u lo ( = T h u . îv 1507, 56 9q.)2 > Cf. A u g . epist. 211, 5 ( C s e l 57, 3 60 , 4 ) : q u a n d o i n gres sa e 9 u n t m o n a s t e r i u m . G r e g .

    M. epist. 11, 15 ( Mon. Germ. Hist., epist. II, 2 7 7 , 23 ) : 9i i ng r es s us m o n a s t e r i u m n o n fuisses.26. Cf. C a s s i o d . Hist. 1, 11 ,1 ( C s e l 7 l , 33, 2 sq.): q ui c o n v e r s a t i o n e m o n a c h i c a i l lo

    t em p o r e f r u e b a n t u r . 6, 1, 12 (p. 307, 44 sq.): t o n s u s m o n a c h i c a m s i m u l a b a t v i t am . G r e g . M- epist. 9, 157 ( Mo n . Germ. Hist. , epist. II, 159, 1 sq.): d i v in i m o t u s i n sp i r a t i on e c o m p u n c t u s g r a t i a m m o n a c h i c a e c o n v e r s a t i o n i s a pp et i t . 1, 4 0 (p. ^5, l 8 sq.): Si q u os a u t e m a c le r ic a tu in m o n a c h i c a m c o n v e r s i o n e m v e n i r e c on t i ge r i t , n o n l iceat eis. . . eq9.

    27. C f Cic. Att. 8, 16, 1: c u m a n t e l uce m vo t a ea q u a e n u m q u a m so l ver et , n u n c u p a v i t . Phil. 3, 11 : a n t e l uce m vora. . . ea n u n c u p a v i t . 5, 24: vot i9 n u n c u p a t i s . Cf. P i u m XII : ob n u n c u p a t u m c as t i t a t i s v o t u m ( A A S 46 [1954] 177), ibid.: . . .qui a d u l e s c e n t e s a b i n g re d i en do S e m i n ar io vel a Rel ig ios i s O r d i n i b u s ac S o d a l i t a t i b u s a sa c r i s que n u n c u p a n d i s vot i s a ve r t e r e c o n t e n d u n t . . .

    2 * , Cf. S v e t . Vit. 5 : n o n s o l u m h o n o r i b u s v e r u m et s acer do t i i s a mp l i s s i mi 9 a uc t us ( = T h L L i i 1 3 5 5 , 4 6 sq. ) . CI L X I V 3 5 6 8 : ( s a c e r ) D O T I O A V C ( t u s ) , litteras mancas supplevit Mommsen (ThLL i i 1 3 5 5 , 5 8 ) . Cf. l i t t e r as e n c y c l i c a s Pii XI I «Sacra v i r g i n i t as « : C o ns i d e r en t p a r e n t e s q u a n t o s ibi h o n or i s i t s u u m f i l ium cernere s a c e r d o t i o auger i ( A A S ) 46 [ 1 9 5 4 ] 1 9 0 ) .

    29) H e r b i p o l i s , — Is f. = Wiirzburg. Hoc o p p i d u m In F ra n c o n i a infer iore ad f lumen M o e n u m s i t u m est . Cf. C i l x m 7070, 14 (saec. 1 init .) M o e n v s .

    30. Cf. S p a r t . Hadr. 20, 2 (ed. Ho h l , Lips lae 1955, p. 21, 13 sq. ) [Hadrianus] a p u d Ale- x a n d r i a m in m u s i o m u l t a s q u a e s t i o n e s p ro fes so r ibu s p r opo su i t et p r opos i ta s ipse d i ssolv i t .

    31. W i r c e b u r g i ( = H e r b i p o l i ) 1868),3 2 . Cf. K r e b s - S c h m a l z , Antibarbarus der lateinischen Sprache 7. 1, Basel 1 9 0 5 , p . 4 0 0 ; cf.

    B a c c i , Lexicon 3, R om a e 1 9 5 5 , p . 3 5 5 : I n d o c t o r u m n u m e r u m cooptar i , adlegi , a dsc r i bí ; docto- r is g r a d u m d i g n i t a t e m q u e a s se q u i , c o n se q u i , merer i ; l aurea d o n a r i , h o n e s t a r i , decorar i .

    33. Cf. ThLL v, 1 1225, b8-1226, 21: d i p lo m a , — ati9 n.

  • Quod praeceptum ei sit. 71

    efficaciter conf i rm a tus o b d o rm iv i t in D o m in o pra es to la tu s a d v e n t u m Chri s t i s u o s a m o r tu i s re susc i ta tu r i .

    H ic vi r cum s ap i e n t i s s i m u s tu m m o d e s t i s s im u s ep i s tu lam N i e b u h r i d ignam arbi t ra tu s , q u a e o m n i b u s cognoscenda n e q u e u m q u a m neg legenda p r o p o n e r e tu r , illa verba in l a t in u m con v e r t i t ra tus n o n solum ad u l e s c e n t i b u s in phi lo logiam in cu b i tu r i s , sed iis q u o q u e , qu i sacris officiis se d e d e r e n t totos, cons i l ium e d e n d u m esse, quo, quo t i e s la t ine scr iberent , l i ben tes m o n i t i q u e mem ores u t e r e n t u r . U n u m igi tur , q u i la t ine c o m m e n ta r i in a n i m u m in d u x i t , colorem s e r m o n i s se rv e t o p o r t e t ae ta tem q u a n d a m l i t t e r a ru m la t i nar um im i t a tu s vel s cr ip to re m q u e n d a m p r a e s t a n t i o r e m 34. N e m o a u t e m est , q u i n sciat in l ingua lat ina tria praecipue genera d i cendi d i s t in g u i solita, g e n u s h u m i le seu exile et g e n u s m ed iu m et g e n u s sublime. Sermo au tem co t id i a n u s in g e n u s d ice n d i hu m i le refer tur . Q u i ergo in col loqu i is fa mi l iaribus a u r ib u s ocul i sve inoffens is u s u r p a v e r i t ve rba t e l e p b c n a n d i 35 vel ie- l e g ra p h a n d i vel p h o t o g ra p h a n d i vel c h i o n o d r o m a n d i 36, —nisi s ch i a n d i (schiare) v e r b u m v i d e a t u r i n d u c e n d u m — , aliis d i cend i g e n e r ib u s u s u r u s rem e le gan t iu s ve rb is ex p r im e t . N a m te l ephon ice c u m amicis co l loque tu r , m a g i s t ru m s u u m te legraph ice de a l iqua re cer t iorem faciet , imagines p h o to g ra p h i a s co n f ic i e t37, d e n i q u e h iem is m e n s i b u s oblongi s soleis per n ives fulgidas c u r s u ci tato p ro l a b e tu r 38. Haec ergo d i scr im ina q u i d i l ig e n te r observaver i t , ne tere t es q u i d e m is au res offendet , im m o brevi ce r t io r fiet, q u id suis ips ius s e n t e n t i i s va lea t ad h o m i n u m an im o s cu m c o m m o v e n d o s t u m del ec tan dos .

    P os t h o c p ro o e m iu m ae q u o p ro l ix iu s en verba epi s tu lae l audatae i p s a 39;

    « C u m mih i mat er tua su a v i s s im a sc r ips is se t v ider i te p ro p en so an im o incl inare ad a n t i q u a r u m s tu d i a l i t t e r a ru m , n o n solum laetari me re spond i , sed orare et iam ipsam p a t r e m q u e t u u m , ne for te aliis v iv e n d i consi l i i s t ibi co n s t i t u t i s ab illa te v o lu n ta t e avocarent . C u m en im philologia —ita fere, opinor , r e sc r ip s i— quas i d u x esse t ce te ro ru m s t u d i o r u m , si q u i s h a n c ar tem aeta te pueril i , p e r in d e ac si per to tam v i t am esse t p ro fes su ru s , s u m m a t ractare t indus t r i a , o p t im e eu m sibi v iam aper i re ad q u a m l i b e t a liam in academia a m p le c te n d a m . Jam vero tam caram habes phi lo logiam, u t t ibi ad u le s cent i , q u a t ecum cari tate fa mil ia r i t a t eque su m c o n ju n c tu s , nu l l am al iam vitae

    34. Cf. B a c c i , Lexicon 3, p. V I I I35. Cf. B e a c h , V I T A L A T . n, 9. Janvier 1960, p . 1 00 s q .36. Cf. L u r z , S O C . L A T . 8 ( 1 9 4 0 ) 2; 1 8 ( 1 9 5 2 ) 16, 18, 20. c h f o n o d r o m a r e = sch i fa h ren ,

    esquiar, sciare, skier, to ski. Cf. o p u s c u l u m q u o d i n s c r i b i t u r : Linderbauer, P. B e n n o OSB. : De verborum mutuatorum et peregrinorum apud Ciceronem usu et compensatione, M é t a m a e ( = M etten)189 1 /9 2 , pag. 61.

    37. Cf. B a c c i , o p . m e m . , p . 277.3 8 . Cf. B a c c i , o p . m e m . , p . 5 7 0 s q . , E g g e r , Latinitas. A ( 1 9 5 6 ) 1 1 9 s q .39. L i e b e r t , P. N a r c i s s u s , Lateinische Stilübungen, A u g s b u r g 1905, p . 5 5 6 1 .

  • 72 Caelestis Eichenseer, Ü. S. B.

    condic ione m optare mal im praeter hanc ipsam. Est enim nulla nec t r an q u i l lior nec jucund io r , nul la quae , sive officia sive u su m spectas , mel ius c o n s u lar an imi paci h o n e s t eq u e tac torum conscientiae. Q u a m saepe me non sine magno dolore paeni tu i t , q u o d illa relicta t rans ii ad publ ica negot ia et co n tent iones, u n d e d ub i to an ne senec tu te qu idem urgente p e rpe tuo possim conquiescere . Ac magis t r i q u idem m u n u s ut s u m m a c o m m e n d a tu r sanc t i t ate, ita profecto, q u am v i s mul ta mala cogi ta tam ejus speciem i m m i n u a n t , h u m a n i s s im u m q u e m q u e vel max im e pe rduc i t ad v i tam beatam. Hoc ego q u o n dam mea sp on te s u s c e p tu r u s eram: qu o d u t in am per sequ i l icuisset! Jam cum in ingent i rei pub l icae quas i campo o m n es indus t r i ae nervos in tend er im , me certe fast id is iorem evas isse intel lego quam ut et iam n u n c i llud m u n u s s u bire poss im: tibi vero cum ex animo bene vel im, exopto , ne tali captus fastidio o t ium fugere c u p ia s i l lorum finium a n g u s to r u m , q u i b u s aequ e ac tu m u n i tu s meam ego t ransegi puer i t i am.

    Scr ipsera t ig i tur mat er tua velle te mih i co m m en ta t io n em exhibere , qua et i n d u s t r i am tuam probares et, q u a n t u m jam profecisses, in meam perferres not i t iam. Q u o d ut te ad hor ta re tu r , eam oravi, non solum ut s incer iss ime tibi me s tude re t ibi tu i s q u e inde p e r s p ic u u m esset, v e r u m et iam quo in ipsa phi lologia, cum qu id p e t e n d u m sit t um quae viae eo ferant aut deduc an t , satis habeo ex p lo ra tu m , u t et eum, cui ex illis u n am ini re cont iger it , ne d e cedat conf irmem et eum, qui sit abe rra tu ru s , ex animi mei sentent ia ut caveat moneam, id cm q u e qu o d ev e n tu r u s sit, nisi ad v iam redieri t , indicem. Ego q u id e m cum p le r u m q u e duce carerem et a l iquan do eos, qu i ducere possent , nimia indu lgen t ia m onen tes neglegerem, meam viam feci per mul ta ac densa d um et a . For te for tuna —deo sit gr a t i a— n u n q u a m e conspec tu amisi p ropos i t u m et cu r su m re lictum repetivi; sed mul to prop ius ad finem accessicsem nec tot pe r tu l i s sem labores, si qui s viam mihi monst ras se t . Q u o d ob in d u lg en t iam maxime om issu m esse non ignoro, tum q u o d n o n n e m o v id e tu r operam det rectavisse, quo m inus id efficeret, ut, quae praeciperer a puero pro sua aetate pa ru m modesto recte in te l legeren tur . N ec me fugit consi l ium a v o lu n ta te mea a l ienum certe mihi s tom achum fuisse m o t u ru m : si tamen a perito da tum esset, tum sal tem in pec tus demis issem et n u n c grato animo aes t imarem, et iam si acerbiss ime fuissem vu lnera tu s .

    Fateor l ibenter et vere possum hoc facere, co m m en ta t io n em tuam h o n o ri f icentiss imum indu s t r iae tuae te s t im on ium et q u a n t u m illis plus sex annis, cum u l t im u m una fuimus, laboraveris et didiceris, s u m m o me gaudio videre. Multa te video legisse cu m scientiae cupidi ta te et animi a t t en t ione . Jam vero hoc p r i m u m aperte te moneo, ut ser mon em lat inum, qual is in te sit, examines et hoc in genere a l iquid des iderar i tibi persuadeas . No lo te r e p reh e n d e re, quod n o n n u n q u a m in legem gra mm at i ca m peccaveris; hac enim de re nihi l d i ssent io a Spaldingio meo —cui ossa bene q u i e s ca n t— qui in schola nihi l m in u s ind ignabatu r , d u m m o d o ad n o tan d o paula t im il lud exst i rpare t .

  • Quod praeceptum ei sit. 7 3

    P e ju s se res habe t , q u o d s a e p e n u m e r o deficis in per iodis , q u o d falsis u ter is vo cibu s , q u o d sermo t u u s t u rg i d u s es t ac d i s so lu tus , q u o d verba i ne legan te r t ransfers .

    A d eo no n s impl ic i ter scribis, u t sen t en t i am , quae certa an im o tu o ob- ve r se tu r , am bi t io se efferas. Q u o d no n copiose et q u as i r o t u n d e scr ibere p o tes, non r e p r e h e n d o ; nam etsi f u e r u n t n o nnu l l i , s u p e r io r ib u s m ax im e t e m po r ib u s , q u i eximio praedi t i ingen io e x im iaq u e conf ormat i ra t ione jam pue r i id pro be ca llerent, p l e r u m q u e t am en ne esse q u i d e m p o te s t tal is perfectio. U b e r t a s en im o ra t ioni s et m a tu r i t a s posi ta est in m a tu r i t a t e animi : q u a e per aetat is t a n t u m g ra dus p ro g red i tu r . S e m p e r vero et p o s s u m u s et d e b e m u s nec fucatam v i r t u t i s speciem captare et s im p l i c i t e r r e c teq u e cogi tare ac loqui . H ic ig i tur accipe a me u t i le p ra ec e p tu m . C u m la t ine co m m en ta r i s , quae d ict u r u s es, q u am m ax im e potes s ub t i l i t a t e t ecum cogi ta et q u a m s impl i c is s i mis v e rb is absolve . Cog no sce c o m p o s i t io n e m s u m m o r u m s c r ip to ru m et i n t e r d u m in una et al tera per iodo im i t anda ita te exerce , u t in co n v e r t e n d o c o m p o s i t io n i s ped es d i sso lvas , d i s so lu tos lat ine r e d d e n d o r e s t i tuer e coner is , qu a q u i d e m in exe rc i t a t ione n o n tibi o p u s est mag is t ro ; sed ita velim id facias, ut , cu m ad jud i can d i m a tu r i t a t e m pe rv ener is , ex hac quas i m ed i t a t i o n e capias f r u c tu m . In sc r ib e n d o q uae re d i l igenter , n u m tua ora tio e u n d e m referat colorem: C ice ro n e m et L iv ium an T a c i t u m et Q u i n t i l i a n u m sequar is , n ihil curo; sed c e r t u m a l iq u o d t e m p u s er i t t ibi de l i g en d u m , au t p ro v e n ie t co n f u s u m q u i d d a m ac v a r iu m , q u o d di l igen tes gramm at i c i n o n m i n u s in- d i g n e n t u r q u a m si germanice scr ib en d o s e r m o n e m medi i saecul i X V I I et h u j u s aetat is permisceas . Pe r se q u e re ar tem c o n j u n g e n d i sent en t i as , s ine qua, q u i d q u i d p e r h i b e t u r la t inum, exc ruc ia t legentes . M a x i m e ve ro a n i m u m a d ver te ad t rans la t i on es ; in h is en im q u o d non o m n i v i t io caret , n o n es t f e re n d u m . Et h a n c ip sa m ob causam la t ine sc r ib endo tam egregie i n s t i t u i m u r ad u n iv e r s a e o ra t i on i s e l e g a n t i a m 40, qu o in genere s e c u n d u m a la t ino locum

    4U. H a e c v er ba h u j u s p r a e c e p t i s in g u l a r i t e r c o m p o s i t a J o h a n n e s R u b e n b a u e r m e n s e F e b ru a r i o , a n n o p C hr . n. 1954 h u n c ln m o d u m , du i n in a c a d e m i a M o n a c e n s i e x e rc i t a t i o ne s h a b e t recte s c r i b e n d i , l a t i ne redd i d i t :

    Lat ine cu m co m m en ta r is , ea, quae d i c t u r u s es, q u a m m ax im a po te r i s per spicu i ta te excogi ta to (m en te con c ip i to) et verb is q u am s impl ic is s im is ( q u a m s im pl ic is s im a) ex p r im i to (efferto). A t q u e (e t iam) c o m p r e h e n s i o n e m ( c o n t i n u a t i o n e m ) s c r ip to ru m m a x i m o r u m cognos c i to (cognoscas) et bis imit a n d i s te exe rce to (exerceas) n o n n u l l a s pai t es ita c o n v e r t en d o , u t mem bra d is so lvas d i s so lu taq u e in la t inum viciss im v e r te n d o t es t i tuas , q u am ad ex e r c i t a t i onem tibi magi s t ro (magis t r i i n s t i t u t i o n e ) n o n erit c p u s (q uam ad ex e rc i ta t i onem d u c e non egebis) . In sc r ib endo au te m sollicite requi i i to ( requ iras) , n u m se rm o tu u s uno sit colore, qua in re n ih i l mea in teres t (nihi l curo),

  • 74 Caelestis Eichenseer, 0 . S. B

    obt inet sermo gall icus. qui ne ipse q u id em pa t i tu r q u i d q u a m inep tum, quod G erm an i in suo ser mone m i ru m q u a n t u m neglegunt .

    Rect iss ime fecisti, qu o d duas illas com m enta t iones , quas exarasse te commemoraveras , non misist i , q u o n iam de his qui dem rebus om n in o non potes sano uti judicio.

    Disce, du lc iss ime, disce di l igenter! S em per explora, qu id jam cognoveris, et in dies doctior fieri s tude; haec enim cogno scen di ratio cum ab o m nibus om ni v ita am plec te nda est, t u m vero ab adu lescen t ibu s , q u o ru m in te gri a d h u c animi novi ta te l i t t e rarum ac du lced ine delec tan tu r . Q u i vero comm en ta r iu m de q u a l i c u n q u e re consc r ib i t , is profecto, q u a m v i s infitias eat, vu l t docere; docere au tem nem o potes t sine al iqua sapient ia , quo dono, si modo app e t im us , co m p en sa t d e u s def ic ientem adulescent iae alacritatem. A t qu i s ap iens esse non po tes t a d u lescen tu lu s . N ec licet ita se defendere, ut sibi ips i dicat talia se elaborare, qu o ar g u m en ta quae dam accura t ius perspi- ciat. Hac m en te qui id facit, perperam agit et cum suo damno . Incomposi te pot ius li tteris cons ignet , qu ae o m n i jam cogi ta t ione per tractavi t ; ne st i lum preh endat , ut i n t e r s c r ib e n d u m m ed i t e t ur . Q u i in orbem redigere s tudet , quae , sive res sive verba spectas , ne u m b ram qu idem perfectionis habere possun t , in m ax im u m is ad d u c i tu r per iculum, ne in specie et indil igent ia acquiescat au t pes s imam per n ic ios i s s im am que male scr ibend i exerc i tat ionem co nsequa tu r . O felicem arbuscu lam , quae in bono solo o p p o r t u n o q u e loco posita a p ru d e n t i cus tode in rec tum revocatur et firmissima succrescit! Sin immodica i rr igat ione in a l tum promissa inval ida est et mollis, sine praes idio et adminiculo ven t i ict ibus exposita, per om nem vi tam mater ia ejus erit so luta et prava s ta tura*.

    C a e l e s t i s E i c h e n s e e r , O. S. B.Ex archiabbatia Ottiltensis. in Germania.

    u t ru m reddas s e rm onem Cice ron is et Livi an Tacit i et Quint i l i ani , d u m m o d o u n u m al iquod sp a t iu m eligas, ne varietas informis (c onfusum qu iddam atque p e r m ix tu m ) oriatur, qua g ra mmat icus verus non m inus offendi tur (quam aeque. . . aegre fert, ac si.. .) q u am si germanice lo quens confund as sermonem ann i mi llesimi sescentes imi q u in q u ag es im i cum se rm o n e an n i millesimi oct ingentes imi . Praeterea disci to (discas) ar tem conectendi s en ten t i a s (senten- t en t i a ru m conect enda rum ), qua carens , qu icqu id t am quam latine ( lat inum) sc r ip tu m perhibeas , an im os legen t ium o b tu n d as . P raeci pue d en ique dil igens esto (sis) in usu t r ans la t ionum (in verbis t rans l a t i s adhibendi s ; in verbis t ransferendis) , qua in re q u id q u id non omni caret vi tio, perferr i non potest, q u o fit, ut, qu i lat ine scr ibere didicerit , o m n ib u s modis bene scr ibere sciat.

    Cf. S e y f f h k t Palaestra Ciceroniana 1886, p . 218. Cf. e t i a m H T o n d i n i , De Ciceronianae imitationis ortu et progressione ab exordio renatarum litterarum ad P. Bembum, L A T I N I T A S 7 ( 1959) 166-181.

  • Aeneas in Orcum descendit

    S u m m i m o m e n t i l ibros , si recte intel legere vel imus , qua m e n te q u a q u e ae ta te s in t conscr ip t i , intel legi opor t e t . Q u o d e t de sexto A e n e i d o s l ibro d i cen d u m vide tu r . Bella en im civilia, q u ae ant e V e rg i l i um n a tu m gesta s u n t effecerunt , u t op t imi q û iq u e , i n te r d iv ina et h u m a n a jura impie protr i ta misere jactati , id sibi q u ae s t i o n i s p o n e r e n t , n u m bo ni ea nd em ac mali po s t o b i t u m so r t em essent co nsecu tu r i . A t q u e q u o pe jus in jus t i t ia im pera ba t jus t i t iae , juri injuria, eo majorem sp em con c ip i e b an t v e n t u r u m al iquan do , qui p r i s t i n u m o r d in e m re s t i tue re t (Cic. Leg. 2, 36). N e c m u l t i doct i i n v e n i e b a n tu r , q u i T a r ta r i fabulas p ro ver is h abe re n t . Q u i in t anta re ru m p e r tu r b a t io n e et m u n d u m divina regi p ro v iden t i a et poenas ae te rn as fore mal is cr edeba t et b e a t i t u d in e m bonis , is se m e d i t a t i o n ib u s mys t ic is dare solebat , q u a s sec ta Stoica j u n i o r et P o s id o n iu s p o t i s s im u m alere s t u d e b a n t , (cf. Cíe . T u s c . ; Somnium Scipionis). Hac ipsa t u r b u len t a aetate Vergi l ius na tus es t nec secus a tq u e alii p lu r imi p h i lo s o p h ia Ep icu rèa animi t ranqu i l l i ta te m et pacem se c o n s e c u t u r u m speraba t . Sed lab an t i imper io o rd ine f irmo per A u g u s t u m re dd i to id coepi t consil i i consc r ibere ca rm en , q u o — H o m e r u m i m i t a n s — a n i m o r u m p o s t d i sce s su m so r t em i l lu s t ra re t et fu tu ra imper i i fata ore A n c h i s i s praedicere t . Cop iosa q u i d e m ei ex l i tteris graecis s u p p e t e b a t mater ia nec deera t U l ix i s in O r c u m d es c en s u s ( l ibro sexto); sed cu nc ta ordine poèt ico et c o n c in n o complec t i n eg o t iu m sane a r d u u m fuit. A t t a m e n diff icul tates o m n e s vici t i n g e n iu m Vergi li i ac labor i m p ro b u s . Eten im ac t ione s epicae, se rmones , d e sc r i p t i ones mira i n te r se v a r i a n t u r arte. Ipsa q u o q u e actio p r inceps n u n q u a m languet , sed inde ab exord io ad finem u s q u e au g e tu r et in p ra ec lar is s imum A n c h is i s s e r m o n e m d es in i t (752-886), cu lm en to t ius libri et coron am . Ac levis ille m e tu s , q u o q u i ex o r d iu m legit t en e tu r , in lae tam sp em t r an s i t . N a m s icut A e n e a s ex ses cen t is per icul is evas i t i n c o l u mis, ita e t Roma, licet p es s im a q u a e q u e passura , ex u m b r i s ad lucem a l iquando emerget . H a n c a r te m poèt icam ac tale d ra ma ac tu o su m nem o de in ce p s vates l a t i nus est as se cu tus , ne O v i d i u s qu idem .

    Sed q u id p o t i s s im u m Ve rg i l ius l ibro sex to i n ten d i t? Voleba t u t A n c h i s e s fu tu ra imper i i fata praedicere t , Ae neas , popul i R o m an i pate r ac s t i rps , ad i l lus t r ia facinora in f lammare tu r , A u g u s t u s im p e ra to r ea, quae omni ope ra et con te n t io n e p e r s eq u e re tu r , poët ice i l lus t ra ta v idere t , praeteri ta cu m p r a e s e n t ibus , pr aes en t i a cu m fu tu r i s una ea d e m q u e imagine co n junct a et se ip su m imper i i bene fac to rem ac m u n d i se rvato rem. Sed A e n eam , ut A n c h i s e m gen i to re m v idere posset . in O r c u m descendere necesse erat. Praeterea V e rg i lius H o m e r u m , q u em qu i l ibe t t u n c aetatis d oc tus R o m a n u s ap p r im e novera t ,

  • 76 N . Mangeot, 5. /.

    imi tand o pe rmul ta dicere debebat , ne legentes spe dej i cerentur .Q u i b u s praemiss is in ipsam libri sext i com po s i t ionem int ran us.A e n e a s e t S i b y l l a 1-155Desc r ib i tu r Apol l in is t em p lu m 13-33.Sub i to Sibyl la ades t. Inc ipi t drama: «Poscere fata t e m p u s est» 45.Jube t Sibyl la A eneam orare: «Cesses in vota precesque, Aenea?» 51.Jam orat so l lemniter , et u t ipsa Sibyl la cantet , flagitat: «Ipsa canas,

    oro» 56-76.V a t i c in a tu r Sibyl la «plena deo» plu r ima esse Aen eae ferenda pericula,

    p lu r ima facienda proelia, du m eo, qu o tendat , t andem pervenia t : «Tu ne cede malis, sed contra auden t io r ito» 77-96. «O bscu ra vera invo lvens» 100.

    T u m A e n ea s pet i t a Sibyl la, u t sibi in Orco geni torem videre liceat. A d u la tu r : «Potes n am q u e omnia» 98-123.

    A n n u i t q u id e m Sibyl la, sed tria posci t: u t qua e ra t ra m um aureum, T a r ta r i e lavem 1 3 6 1 4 8 ; M is e n u m i n h u m a t u m sepelia t 149-152; hos t iam di is infer is macte t 154-155.

    D e s c e n s u s p a r a t u r 156-263Mors Miseni 156-174; s epu l tu ra e praeparat io: a n im u m intende: «Ergo

    om nes magno c i rcum clamore f remebant» 175: q u a t t u o r spondaeos!Invent io rami aurei 185-211.F u n u s 211*235.Hos t i a diis inferis m ac ta tu r 236-263.D e s c e n s u s 264-900

    «Dl, q u i b a s I m p e r i u m e s t a n i m a r u m u m b r a e q u e s i l en te s Et C h a o s e t Ph l ege t on , loca noc te t acent i a late,Si t m l h l fas a u d i t a l oqui , si t n u m i n e ves t ro P a n d e r e res a l t a t e r ra e t c al ig ine m er sas * . 264-267

    C u m nefas esset vel scire sedem dei Tar tar i , so l l em nem poëtae s u p p l i ca t ione m m u l tu m adm ira mur .

    A d i t u s T a r t a r i 268-294« Iba nt o bsc ur i sola s u b n o c te per u m b r a mPe r qu e do mo s Di t i s va c u a s e t i n a n i a r e g na » . 268-269.

    A d hos v e r su s praecla r iss imos a n im u m intende!A c h e r o n 295-416

    « Hi n c v ia T a r t a r e i q u a e fert A c h e r o n t i s ad u n d a s ,T u r b i d u s h i c c a e n o v a s t a q u e v o r a g i n e gur ges A e s t u a t a t q u e o m n e m C o c y t o e r u c t a t h a r e n a m » . 295-297.

    Q u a m pul ch re C h a r o n p o r t i to r p ingitur! 298-304: «Stant lumina flamma». ..

    D e sc r ib u n tu r animae 305-316: A t t e n d e imaginem foliorum et avium!Aeneas an im as q u as d a m videt 333-383.Aeneas , C h a ro n , Sibyl la 384-416.Jam animas O rc o de tent a s consideremus. P r im u m v e n i u n t infantes

    vagientea et flentes, quos dulc is vi tae exsor tes atra dies ab ubere matris

  • Aeneas in Orcum descendit V

    rapu i t et acerbo fu ne re mers i t . N e sc iu n t , c u r s in t nat i . Fa tum ju x t a ipsas cu n a s p o su i t arcam. C a r m e n hoc fu n eb re s impl ic i ta te sua su av i s s im u m :

    • C o n t i n u o a u d i t a e voces , v a g i t u s e t i n g e n s I n f a n t i u m q u e a n i m a e flentes , i n l i m i n e p r i m o Q u o s d u l c i s v i t ae e x s or t es e t a b u be r e r a p t o s A b s t u l i t a t r a d i e s e t f u n e re m e r s i t acerbo». 426-429.

    A n i m a d v e r t e s p o n d ae o s : «voces, vag i tu s , f lentes»; dactylos : et «ab ube re raptos / ab s tu l i t at ra dies et fu ne re mers i t acerbo».

    De in de v e n i u n t , qui falso o l im c r im in e capit i s d am n a t i fue ran t ; n u n c v e r u m no n «sine sorte», n o n s ine jud ice M in o s q u ae s i t o r u r n a m movet et jus te judi ca t «vi tas et c r imina d i scens».

    T u m v e n i u n t , q u i i n s o n t e s m a n u s s ibi i n t u l e r u n t et v i tae peros i an im as pro jecerun t . Q u a n t o p e r e n u n c p a u p e r t a t e m et d u ro s perfer re labo res vel lent ! Sed fas obs tat . A t t e n d e : « le tum-lucem; projecere -pepe rere» : 434*439.

    P os t r em o v e n i u n t (440-476) «quos d u r u s am or cr ud el i tabe peredit» —tragoedia h u m a n a to t iens r e p e t i ta —. N e n u n c q u i d e m d u r u s am or eos qui esce re sini t , sed cur is vexat . I n d u c i t V e rg i l i u s in ipso med io l ibro —4 5 0 — mira ar te A e n e a m v id en tem D id o n e m infelicem:

    • E r r a b a t s i l va i n m a g n a » 450.

    n o n n e eam m e m b ra t rahe re v ides?I n fe l i x Dido. . .I l la so l o f ixos o cu lo s a v e r s a t e n e ba t ,N e c m a g i s i n c e p t o v u l t u m s e r m o n e m o v e t u r ,Q u a m si d u r a s i l ex a u t s t e t M a r p e s l a c au t e s .T a n d e m c o r r i p u i t s es e a t q u e i n i m i c a r e fug i t» .. 469*472.

    Q u a e d i c u n t u r e t q u ae t acen tu r , poe tam s u m m u m d e m o n s t r a n t .D e n iq u e v e n i u n t , q u i for t i t e r p u g n a n d o ce c i d e r u n t 477*547.R e l i n q u a m u s quae s u b s e q u u n t u r e t Tartarum ipsum v i d e a m u s 458-627.Q u a m s it ter r ib il i s locus i ste, a p e r t u m m a n i f e s t u m q u e re dd i t poèta:

    • Re sp i c i t A e n e a s , s u b i t o s u b r u p e s i n i s t r a M o e n i a l a t a v i d e t t r ip l ic i c i r c u m d a t a m u ro ,Q u a e r a p i d u s f l a m m i s a m b i t t o r r e n t i b u s a m n i s ,T a r t a r e u s P h l e g e t o n t o r q u e t q u e s o n a n t i a s axa » . 5 4 8 551.

    C o n s id e ra c o n s o n a n te s du ra s : r, s, t, c. Al l i te ra t iones : « r e s p i c i t s u b i t o , ru p e s in i s t r a , t o r r e n t i b u s T a r t a r u s t o r q u e t q u e , s o nan t i a saxa . V is , v i ru m , valeat» 553; «sedens* succ in c ta -e xsom nis , servat» 555; «stridore-ferri-tracta* q u e catenae» 558. Po rro d isc imus, q u i s s it j u d e x e j u s q u e minis t r i : Rad am an- t h u s rex Cretae , T i s i p h o n e ul t r ix , ag m ina so r o r u m E u m e n i d u m 566-579. Q u i s in t malefactores e o r u m q u e poen ae Sibyl la doce t 580-624. Haec q u e q u e l ibr i par s p u l c h e r r im a es t. P i n g u n t u r poenae d a m n a t o r u m , q u i sola fama e r a n t cogni t i : T i t an es , q u i caelum resc i nd ere s u n t aggressi et Jovem de t h ro n o deturba re . S a lm o n e u s Jovis fu lgur et t o n i t r u m im i t a t us ; T i t y o n gigas, cui v u l t u r im m a n is rost ro o b u n co im mor ta le jecur t onde t et viscera r i m a tu r cu iq u e nul la d a t u r requies . Ixion e t P e r i t h o u s , s u p e r quos s ax u m p e r p e t u u m

  • 78 N . Mangeot, S. /.

    casu ru m pende t . Para tae q u id e m s u n t epulae lau t iss immae, sed eas at t ingere F u r ia ru m maxima prohibe t 580-607. Ipse legas vel im ver sus immorta les .

    Post r em o v en iu n t , qui pat r iam auro v e n d i d e r u n t t y ra nno ; qu i leges auro c o n d i d e r u n t vel s u s t u l e r u n t ; qui ipsam filiam c o n s t u p ra v e ru n t . Poenae non d esc r ib u n tu r , sed t r i bus v e r s ib us qui o m n em s u p e r a n t descr ip tionem re fe runrur :

    « N o n m i h i si l inguae c e n t u m s i n t o r a qu e c e n t u m ,Fer rea vox, o m n i s s c e l e r u m c o m p r e n d e r e formas ,O m n i a p o e n a r u m p e rcu r re re n o m i n a poss im» 6 25 627.

    E l y s i u m 637-678Scaenas d a m n a t o r u m t r i s tes bea to rum s e q u u n t u r jucu ndae . Parcus est

    poeta in p i ngendo Elysio, non vul t legentes im ag inum copia fatigare, sed ut ipsi fingere et p ingere pergant , induci t . Q u a re Elys i i e jus que incolarum descr ip t io brevis o m n ib u s leg en t ibu s s u m m ae fuit et er it admi ra t ioni .

    «De vene re locos l ae t os et a m o e n a v i r ec ta F o r t u n a t o r u m n e m o r u m s e d e s q u e b e a t a s * . 638-639.

    An im adver te : F o r tu n a to ru m n e m o ru m se desque beatas! Beatorum felicitatem cum no n more C hr is t ia no posse t intellegere, in ludis gym nic i s consi stere dicit:

    «Pars in g r a m i n e i s e xe r cen t m e m b r a pa la es t r i s C o n t e n d u n t l u d o e t fu l va l u c t a n t u r a rena.Pars p e d i b u s p l a u d u n t c hor ea s e t c a r m i n a d i cu n t» . 642-644.

    U t gentes mul tae olim viros for t i ss imos una cum armis sepeli re consue ran t , ita et hic arma, cur rus , hastae ca ns p ic iun tu r . C e l eb ra n tu r ii praesert im, qui ob pat riam vulnera accepere, sacerdotes casti, vates, qui Phoebo digna locuti , v i tam a r t i bus excoluere, qui aliis bene fecere. Q u o s omnes v i t ta nivea cingi t 660-664.

    V a l l i s L e t h a e a 679-887Haec pars Aeneae descensum finit s caen am q u e s u m m i ponder is ' con t i

    net: A nch is i s ora t ionim sol lemnem, qua fu tu ra m populi romani sor tem vat ic in a tu r 752-887. Suavi ter p ingi tur , q u o m o d o A n ch is em pat rem tandem videat . Anch ise s lus t rat animas inclusas ; sed subi to:

    « Ae nea m, a lacr i s p a l m a s u t r a s q u e t e t e n d i t Ef f usae qu e g en i s l ac r i ma e e t vox exc i d i t ore:V e n i s t i t a n d e m t u a q u e e x s p e c t a t a p a r en t i V i c i t i te r d u r u m p i e t as? D a t u r ora t ue r i ,N a t e , t ua et no t as a ud i r e et r eddere v oc es « . 685-689

    A t ten d e spondaeos 687. —N o v e ra t pa ter fil ium v e n t u r u m : «Nec me mea cura fefellit* 691. N o v e r a t q u a n ta per icula esse t expe r tu s . M e tue ra t ne Dido noceret . Brevis oratio omnia con t inet . Brevi ter q u o q u e A e n eas respondet:

    . . . tua m e geni tor , t ua t r i s t i s i mago S a e p i u s o c c ur r en s haec l imi na t en de r e adegi t .

    . . .Da j unger e d e x t r a m ,Da, geni tor , t eque a m p l e x u ne s u b t r a h e nos t ro» 695-698.T e r c o n a t u s ibi col lo da r e b r a ch i a c i rcum,T e r f r us t ra c o mp r e n s a m a n u s effugi t imago». 700-701.

  • Aeneas in Orcum descendit 79

    V e rs u s breves , sed ar te v en u s t i s s im a . D e s c r i b u n t u r porro animae , p o s t qu am ab om ni labe s u n t purga tae , in corpora r ed ib u n t , n u n c v e r u m ad f luminis Lethaei u n d a s longa obl iv ia p o tan t . N o n p o s s u m non no tare v e r su s ce leberr imos:

    • H u n c c i r c u m i n n u m e r a e g e n t e s p o p u l i q u e v o l a b a n t A c v e l u t in p r a t i s u b i a p es a e s t a t e s e r e na F l o r i b u s I n s i d u n t va r i i s e t c a n d i d a c i r c u m Lil ia f u n d u n t u r , s t r e p i t o m n i s m u r m u r e c a m p u s » 705-709.

    N o n n e aud i s apes su su r ran te s : s-s-s; f r ementes : m-tn-m?S o l l e m n i s A n c h i s i s o r a t i o 752-886Est vat ic inat io in imper i i rom an i pr im ord ia rejecta, t e m p o r u m p ra e te r i

    t o r u m laudat io , p ra esen t i s ae ta t i s ad m on i t io , qua o m n e s R om an i tot v ir i s i l lu s t r ib u s d ig n o s se p ra ebea n t , fu tu ra e t e s t a m e n t u m . C o m p o s i t i o est grandis , l ingua nobil is , i n t e r d u m pathet ica :

    . . . «Inc l i t a R o m a I m p e r i u m t e r r i s , a n i m o s a e q u a b i t O l y m p o . 782.A u g u s t u s Ca es a r , d i vi g e n u s , a u r e a c o n d e t . 792.Saecula . . .E x c u d e n t al i i s p i r a n t i a m o l l i u s aera» . 847.

    O ra t io lo ngam v i ro ru m , q u i c o n d e n d o , d i l a t ando , re s t i t u en d o imper io s u m m i fu e ra n t m o m en t i , ser iem an te oculos poni t . Inde facile patet , q u a n t o pere poëtae r o m a n i coaequa les et pos ter i fu e r i n t commot i .

    E p i l o g u s 847-853« E x cu d e n t a l i i s p i r a n t i a m o l l i u s aera ,Ce d o e q u i d e m , v i v o s d u c e n t de m a r m o r e v u l t u s ,O r a b u n t c a u s a s m e l i u s c a e l i q u e m e a t u s D e s c r i b e n t r ad io e t s u r g e n t i a s i de r a d i ce n t :T u regere i m p e r i o p o pu l os , R o m a n e , m e m e n t o

    . . . pac iq ue i m p o n e r e m o r e m .Pa rc e r e s u b j e c t i s et d e be l l ar e s u p e r b o s » . 847 -853 .

    Hi ver sus luc ide d e m o n s t r a n t , q u a m mag na et G ra ec o r u m et R o m a n o ru m cu l tu ra et q u a n t a i n te r u t r a m q u e d i sc re pan t i a : « E x cu d e n t alii... T u regere. . .». Lege, quaeso, lente ora t ionem p raeclaram, jam m e c u m adm ira be r i s imag inem pe rg randem, ardore religioso et pa tr io an im at am , m ajes ta te ro m an a inf lammatam, l u m in e vitae, q u a e pos t h a n c es t fu tu ra , i l lu s t ra tam . Confe ras vel im d u ro s p r i s t i n o ru m v a tu m v e r su s h e x a m e t r o s cu m Ve rg i l i an is . Q u a m s u n t graves et graciles, f lexibiles et v e n u s t i , q u a n t o p e r e a r g u m e n t o accommodat i ! Haec o m n ia s o lu m ex ingenio vere poé t i co m anare po ter an t . Perfect io formae et abso lu t io s u m m a , q u a m Verg i l i u s in d u s t r i a ass idua s ibi co m p ar av i t , eu m o m n i u m t e m p o ru m va tem class icum reddit , ex q u o to t p o s t m o d u m poëtae d i d ice run t . V i n c i t V e rg i l i u s re lig ione H o m e r u m . Q u i q u a m v i s v i r rel ig iosus , t amen d e o r u m re ve re nt i a ca reba t et in eos quas i ludere v id et u r . C o n t ra Vergi l ius . S u m m a d e o r u m r e r u m q u e d iv i n a r u m reve rent ia . N o n n e A e n eae m ax im e p ro p r iu m deos Iliacos, q u o r u m p ra es id io im p er iu m r o m a n u m c o n s t i t u e re tu r , Latio i n fe r reF N o n n e aeta t i q u o q u e nos t r ae d i c tum vi de tu r :

    • Di sc i t e j u s t i t i a m m o n i t i e t n o n t e m n e r e d i vos » . 620. N . M a N G E O T , S. J.

  • P O R T U S

    C A R M E N M A T T H A E I P A O L I L L O

    in certamine poëtico Hoeufftiano magna laude ornatum

    Un p o r t est un sé j ou r c h a r m a n t p o u r u n e â m e fat iguée des lut tes d e la vie. B a ud e l a i r e - Le sp l een de Paris

    Q u a m juvat et varias ef mille coloribus apfas 1me visu nubes, sole cadente , sequi.

    Chrysolitho f lavo radiant et iaspide fulva,hinc amethystus et hinc fulgidus ardet onyx:

    tum cae lum videas violis florere tenellis 5(a pereunt citius!) staminibusque croci.

    Velificant placidis aditurae flantibus auris o c e a n i sedes hesperiosque sinus,

    sed tamen interdum, simul atque cupidine raptaeludendi subita sint studioque joci, 10

    inter se impingunt, miscent, dein vel lere fracto per sudum passim lanea morsa natant.

    Sic ea, qua e finxit celeri sibi mente puellus, urgent atque sua mobil itate cadunt.

    Sic illi telam texunt rursusque retexunt 15aurea mollicula somnia fila manu.

    Heus! infuscantur species rerumque colores et tenues, umbra progrediente, labant,

    dum longe, vergit qua conc avu s axis in aequor,lux etiam vitrea caerula pingit acu 20

    Hic se deo , moles ubi salsis innatat undis, pensilibus pedibus luminibusque vagor.

    Protendit portus sua s a x e a bracchia tamquam si precibus mutis invocet ipse mare,

    sed mare dormitat zephyri cantante susurro, 25spiritus et gravior crispa per alta meat.

    Lumina nunc urbis tenebras electrica lustrant alternatque procul f lammea signa pharos.

  • T R A D U Z I O N E

    Q u a n t o m' è do lce , al t ramontar del sole , Le va gh e nubi rimirar pel cielo,Nei mille toni lor trascoloranti!Del crisolito d'or h a n n o la luce E del fulvo diaspro lo splendore.Q u i l'ametista, lì l 'onice brilla:E puoi vedere il c i e lo rifiorire Degli stami di cro co e di viole,(Ahi, di quanto più breve la lor vital)Van v e l eg g i a n do al soff io d'aure dolci Verso le sedi de l l ' immenso o c e a n o O verso i porti dell 'esperia terra;Però talora, c o m e se le invada Un'improvvisa vogl ia di giocare ,Urtansi tra di loro, fann o zuffa,E poi, rescisso in mille pezz i il manto, S em b r a n o tanti b ioccol i di lana,C h e sparsi van n u o t a n d o per il cielo.Tali i pensieri, che improvvisamente S o r g o n o nella mente del fanciul lo,Così la tela dei bei sogni d'oro Si c o m p o n e per lui magica men te ,Per poi disfarsi rapida e leggera.Ma e c c o che si v a n n o o t te ne br and o Ahimè, colori e forme del le c o s e Pallenti al progredir del l 'ombre nere, Mentre nel punto d o v e si c o n f o n d o n o E cielo e mare, un palpito di luce Di cr o co e d'or ricama il t enue azzurro. D o v e si sporge il muraglion sul l 'onde lo s e gg o co n le g am b e pen zo l on i ,Mentre co n gli occhi v a g o tutto intorno. Protende il porto le sassose braccia,C o m e se invochi con muta preghiera Del mar l'amplesso; ma so n n e cc h ia il mare Dal susurrante zef iro ninnato,Ed un più fo n d o respiro del l 'acqua Per l' increspata superficie vola.

    O r a la luce elettrica rischiara Della città le tenebre; lo n ta n o

    1

    5

    10

    15

    20

    25

    30

    35

    40

  • Matthaei Paolillo

    Lammina purpureo tracfu longinqua cruentai

    inque vices pigris usque recedi! aquis.

    Multisono fervet portus clamore crepido:

    hic viles ba cas mnemosynumque loci,

    hic laudat fontis medicatae v o c e liquores:

    itque reditque cito plurima turba p ed e .

    O m n e s festinant: videas qua n do q ue licebit

    tum pueros querula v o c e rogare stipem,

    tum vetulas lenas, nictantes sa e p e puellas,

    si qui noct e velint aere parare toros.

    Ecce gemit tractu plostrum manuale quod undat

    pellitis cistis corpatinisque grave.

    Viribus intentis sistit nervisque sgb inde

    inclamans gerulus: «Ne rota cruro terot...

    Qu id cessas?... covesis. . . propere decedi te, quaeso»

    interea madido sudor in ore fluit.

    Major fit motus, strepitus crebrescit et hora,

    qua grandis linquat litora navis, adest .

    Tota fremit, nigrum fumum volvente camino,

    defigitque ocu lo s orbe nitente suos,

    Argus ut, et punctis stellantibus aequor in umbra,

    luce locessitum, vermiculisque tremit.

    3am signo navant operam, redit ancora fundo,

    jam funes a lacer solvere nauta porat.

    Extremum mandata procul renovantur ituris,

    mixta statim variis interitura sonis.

    Ac dum mille vibrant pontis constrata locertis

  • Portus

    ÎI faro lancia la sua intermittente Fiammante luce, una purpurea lista O r a insanguina l 'onda, or si ritira Dal l 'acqua pigra. L'ampio m o lo intanto G ià tutto si empie di confus e grida.U n o a comprar ad alta v o c e invita Perle false e souvenirs del luogo .Un altro fiaschi d 'acqua minerale: •£ intanto dappertutto è un va e un vieni Di frettolosa folla. E puo i vedere Adolescenti che c o n mesta v o c e C h i e d o n o l'altrui mercé a ruffiane v e c c h ie e ammiccant i g iovinet te, intese Ad ad escar chi vogl ia, nella notte,Comprar da lor un'ora di piacere.

    Ecco che a v a n z a stridendo un carretto, C h e on degg ia , carco di valigie e borse;Di tanto in tanto c o n grande tens ion e Dei suoi nervi e dei muscoli , il facch in o Gridando , ferma il suo carretto pieno:«Che la ruota la g a m b a n o n ti schiaccia!. . . «Muoviti dunque!. . . Fate attenz ione! . . .«Presto, per gent i l ezza, un pò di largo! ......Fd intanto il sudor gli ino nd a il volto.Il mov imen to va crescendo , intenso Vieppiù si fa il fragore, e si avvic ina L’ora in cui de ’salpar la grande n av e .E' tutta un fremito, e la ciminiera Di nero fumo m an d a a m pi e volute,E com' Argo, dall 'orbita sp lendente ,Figge gli occ h i nel mare, ch e nel l 'ombra Di punti e luminose vibrazioni Trema, percosso dal la viva luce.Un se gn a le c o m a n d a la manovra;Vien l 'àncora dal porto ritirata;£ si prepara a sciogl iere le funi L'agile marinaio. O g n u n rinnova Le sue ca lde preghiere, co n parole Dest inate a perir subitamente In m e z z o a quel f rastuono generale .E mentre mille braccia sul gran ponte

  • M atthaei Paolillo

    el d?cunt crebro lintea m ota vale,

    ex ora celebri vasto molimine puppis exced it sensim tracta minore rate.

    Lenta prius, leviorque dehinc resoluta remulco

    lobitur arva super liberiora maris.

    Interea claris lanternis ostia portus

    sibila cont inuans altera navis init.

    Sic ea d em semper statio, sursumque deorsum

    assiduum motum, qua sinuatur, habet.

    Funibus, antemnis, malis glomeratur acutis

    et jactat Chalybum bracchia stricta manu.

    Aéra nam scandunt, redeunt carchesia rursus

    ac navis laxa forcipe gluttit onus.

    Si spectas lassus certandi vespere portum

    errandique modum denique lassus aves,

    nescis quid misere tendant, ut tristior alter

    res velit usque novas, anxius alter opes .

    Sic sua quemque trahit, quae versat pectora, cura.

    Sed tu, certandi lasse v iaeque, mane.

    Mox tantus fremitus premitur: nox provida murmur

    adspirans flatu sopiet om ne levi.

    Haec eg o conspicio studio sine cuncta nec ulla

    immotum cordis co m m o v et aura lacum.

    Q u a m juvat et varias et mille coloribus aptas

    in c ae lo nubes, so le cadente, sequi.

    MATTHAEUS PAOLILLO

  • Portus 85

    S'agi tano, ed i fazzolet ti d à n n o A quei che parton l'ultimo saluto,A p o c o a p o c o la massiccia n a veDal l 'a ffol la ta sp o nd a si a l lontana , 8 5Rimorchiata da un'agil navice l la.Lenta dapprima, poi più lenta, sciolta D el tutto alfin dal suo rimorchio, scorre Sulla distesa del l 'aperto mare.£d e c c o che, c o n i fanali acces i , 9 0Mentre a distesa urla la sirena,Guardinga entra nel porto un'altra nave .Sempr e cosi la rada: in al to, in basso,£' il suo grand'arco in un co nt inu o m oto .Di funi, e antenne , ed alberi appuntiti 9 5Tutto è un grovigl io e un agitar le bracc ia Dall e mani dei Calibi forgiate.S a ig o n le gru, ri scendono , e la nave Il tutto inghiotte nel c a p a c e grembo.S e dal la lotta oppresso, osservi a sera 100Il porto, e s t an c o di v a g a b o n d a r e Hai brama alfin di un p o c o di riposo,N o n sai perchè co n a f fa n n o sa lena f a c c i a n o tanti sforzi, insoddisfattoA cercar l'uno sempre n u o v e cos e , 105Ans iosamente l'altro le r i cchezze .Cosi ciascun trascina la sua pen a C h e gli tormenta I an ima. Tu s tanco Di lottar e d'andar, ti prego, aspet ta.Tra breve cesserà tanto agitarsi: 110C h è sopirà col suo l ieve f iato O g n i rumore, provvida, la notte.S e n z a curiosità tutto ciò guardoD al mio sito, nè alcun' aura di ventoL'immobil la g o del m io co re turba. 115Q u a n t o m'è do lce , al tramontar del sole,Le v agh e nubi rimirar pel cielo.Nei mille toni lor trascoloranti . . .

    M o n t e Poro 16 - 2 0 ag o s t o 1959

    tradusse FRANCESCO ALOISE

  • DE G A L E N O PE R G A M E N O(129 - c. 205)

    G a le n u s med icus tam diu l au d ab i tu r , q u a m d i u scient ia medicae artis exstet . Q u a m ob rem de Galeni vita et v i r t u t ib u s no nnu l l a nar rare juvat ; qui qu idem permul t a de se in to t scr ip t i s commem ora t , et imprimis duo bus l ibris p lu r im a opera a se composi ta recenset, q u ib u s et iam vi tam qu od am modo del ineavi t .

    Brevi ter Galeni v i tam sec u n d u m vi tae anno s indicavi t Prosopograph ia imperi i Romani , q u am edidi t A r t u r u s Ste in (pars IV fase. 1, Berol ini 1952, pg. 4 - 6 ) ; praeterea c f . Galenos n. 2 in RE ( P a u l y - W i s s o w a ) vol. 7 pars 1 coi. 578-591, de qu o scr ips i t J. Mewaldt . G eorg ius M isch in opere Geschichte der Autobiographie de Galeno unam t an tu m sen tent iam protul i t , q u a m q u a m Ga lenus ipse mille fere sen ten t i as de se en u n t i av i t ; su spicar i ig i tur licet, Misch Galeni scr ipta pror sus non legisse et ideo i l lud u n u m dic tum qu o d est apud Misch om ni auctor i tate carere.

    G a le nus in urbe Pergamo (Asiae Minoris ) aestate 129 p. Chr . n. na tus est. Ipse saepius loqu i tu r de «nostra Asia».

    Pater e jus N ico n appe l labatur ; fuit a rchi tec tus et in familiis nob i l ibus ac d iv i t ibus n u m era ba tu r ; aedificia cons t ru x i t , ex q u i b u s magna lucra sibi comparare po tu i t i i sque filius per totam vi tam frui. N icon var ii s li tteris excu l tu s septem ar tes l iberales didicisse v i de tur ; carmina q u o q u e fecit; in collegio sac erdotum fuit, u n d e in te l legitur filium postea m ed icu m gladia torum a pont i ficibus creari potuisse ; pa te r ar ch i t ec tus tres par tes archi t ec turae novisse v idetur :

    1. a r tem aedif icandi vel aedi ficat ionem ipsam, q u a m G a le n u s saepius ex e mpl i causa affert;

    2 . gnomicam. qua horologia c o n s t r u u n t u r , qual ia horologia et iam N i conem fecisse ce r tum est; c lepsydras q u o q u e fecerat, quas G a le nus d il igenter descr ips i t (cf: H. S a UPPE, Ausgewaehlte Schriften, pg. 476);

    3. mechanicam, id est machina t ionem;ex his patr is cons ider a t ion ibus et co m p u ta t i o n ib u s et iam filius mul ta ad

    med ic inan utilia percipere potui t .Galeni pater m o d e s tu s fuit (5, 17); idem que magna di l igent ia l inguam

    p u ra m graecam a d h ib u i t (8, 587); regulis m or ib u sq u e G ra eco rum filium educavi t et docui t (8, 857).

    N ico n socius collegii sacerdotum templ is aedif icandis interfui t , maxime templo Asclepii Pergameni ; ipse Asclep ium vene ra ba tu r , et filius Niconi s per to tam vi tam Jovis Asclepi i d iv in i ta tem coluit .

  • De Galeno Pergameno 87

    M ate r Galeni , cu ju s n o m en no n t radi tu r , t am e n p ro p te r saevi t iam Xan- th ippa P e rg am en a n o ta n d a est; nam ancil las m o rd eba t et i r acunda sem per l i tigabat ; ra t ione h u j u s feminae r ixosae habi ta p a te r fil ium «Ga lenum» ( = h o m i n e m lenem) nom inaba t ; n ih ilo sec ius G a le n u s q u o q u e m agnam n a t u rae l i t igiosae pa r te m a mat re h e r ed i t a t e suscepi t ; u t pa ter mul ta scient ia o r n a tu s fui t , ita filius m ax im a in d u s t r i a o m n i b u s l i t ter is i l lius tempo ris v a cavit; jam p u e r q u in d e c im a n n o r u m ad ar tem logicae incubui t ; pa te r magis t ros q u a t t u o r c l ar is s im ar um s ch o la ru m ph i lo soph ia e elegit i i sque filium d o c e n d u m t radid i t ; G a le n u s o m n es magnas illas sec tas p h i lo s o p h ia e q u a t t u o r cognovi t , ex q u i b u s d o c t r i n a m P la ton is e t Ar i s to te l i s p ro p t e r u t r i u s q u e aucto r i ta t em praetul i t ; sed in ar te logicae d o c t r i n a m Per i p a t e t i co iu n i et S toicorum sec u tu s est . P la tonem tam saepe fere l auda t q u a m Ar i s to t e l em , u t r u m q u e a u te m m u l to c reb r i u s q u a m alios p h i lo so p h o s ; adu les cen s dicta aurea Py th agora e d idic i t et cot id ie in m em ori am revocav i t ( « De d ig n o s cen d i s a n im i affectibus», Pg. 358).

    Id qu o d N i c o n , pat er Ga len i , s tud i is l i t t e r a ru m ol im occu p a tu s a ssecu tus n o n erat, e jus v o lun ta t i et consi l i i s o b s e c u tu s filius o b t in u i t o m n e s q u e sc ien t ias sibi c o m p arav i t . Q u i m u l to p r iu s q u a m aequales puer i Pergameni f u n d a m e n t a l i t te r arum cognovi t , qu ia e familia d iv i te o r i u n d u s a l iorum h o m i n u m d o c t i s s i m o r u m c o l l eg a ru m q u e pat r i s c o n s u e tu d i n e u t e b a t u r et m ax im e a pat re ipso h o n o r u m c u p id o apte ad finem gloriae e«t i n s t i t u tu s ; a n n o s q u i n dec im n a tu s d i sc i p l in ae logicae s t u d e r e co epi t (19, 59); ad h a n c phi lo soph iae par tem m a x im e se con tu l i t d u m re l iquas sap ien t i ae par tes m i n u s respic it . A puer i t i a t an ta c u p id i t a t e d i scend i et legendi af fec tus eiat , u t q u a m p r im u m et i am im pe tu q u o d a m scr ibend i exci ta re tur ; q u o fac tum est u t qu in g en ta p rope sc r ip ta in lucem edere t; j u v e n i s mu l ta et l o n g i n q u a i t inera s tu d io ru m causa ideo facere potui t , q u o d m a g n am rem famil iarem poss idebat ; quae i t inera patre m o r tu o subi i t ; circa a n n u m 150 Pe rgami ve r sa tus est, cum N i c o n pater e v i t a cess it , cu ju s d o m u m filius n u m q u a m pat re v ivo reliqui t; t u m u n u m et v ig in t i a n n o s n a tu s erat . S o m n io pat r i s a s tu d io p h i lo so p h ia e ad m edic inae ar tem c o m m o t u s es t (10, 609. 14, 608. 16, 223. 19, 59.); a ph i lo soph ia vero, q u a m p r i m o in a n i m u m recepera t , n u m q u a m des t i t i t . C u m Cice ro so lum s tu d io l i t t e r a ru m g ra eca ru m di l igent is s imo tam am plam accepi t e r u d i t i o n em , G a le n u s n ihi l a l iud nisi l i t teras graecas ingen ter auc tas legit n e q u e al iam l in g u a m n e q u e l a t i nam didici t . G a le n u s ab adu lescent ia se hoc p ro p o s i tu m s e c u tu m esse affirmat: in suis l ibris so lum suas d i squ i s i t iones n e q u e ullas a l i o rum v i r o r u m t radere (2, 659). I l lum bibl iotheca ampl iss ima a t q u e ce leberr ima P ergamena f r e q u e n t e r u s u m esse ver is imi le es t et p u e r u m et iis t em p o r ib u s , q u i b u s m ed icus g lad ia to ru m in patr ia fuit . G a le n i erud i t io s ep t e m a r t i b u s l ibera l ibus con fo rm ata est; t r i v iu m didici t: grammaticam, ad q u a m ejus léxica et d i s p u t a t i o n e s phi lologae et p e r m u l t i H o m er i ver sus p e r t i n e n t ; rhetoricam, c u ju s arti« vocabu la crit ica G a le n u s saepe in Hippocra-

  • 88 Aemilius Orth

    lis a l io ru mque medicorum ope r ib us ju d icand i s adh ibet ; musicam, quae ad san a n d o s an im os a l iquid valet , sed apud G a le n u m sat is raro inveni tur . Q u a d r i v iu m bene nov i t : arithmeticam a pat re acceptam, geometriam, ad quam Euclidis e lementa spec ta nt a G a le no laudata ; astronomiam, qua kal endar ium et cu r sus m o rb o ru m definiri solebat; dialecticam, ad quam scr ipta mul ta com posui t . G a ju m ducem phi losophiae Pla tonicum P erg ame num nobi lem descr ips it , u t ex Gaji figura eae v i r tu te s em ine ren t , quas G a le nus ipse poss idere volui t: G a ju s fuit jus tus , pecun iae non appe ten s ; facile quivi s eu m adire potera t ; nam lenis et c lemens erat. G a le n u s an n o 151 S m y r n a m ad A lb in u m , p h i lo so p h u m Pla tonicum, d i sc ipulum Gaji phi losophi , se contul i t . M in u s bona v a le tud ine u s q u e ad vi tae a n n u m du o d e t r i c e s im u m usus est (6,756) . H o s p h i lo sophos , q u o r u m c o n s u e tu d in e Romae u tebatu r , enumerat :

    Alexander ; Caec i l i an us (11, 359); C lau d iu s Seve rus (consul a. 163). Eudemus . Flavius Boe thus (consul) . Glaucon (8, 361). Galeni opi ni o de logica c lar ior fui t ex in scr ip t ione h u j u s libri, qui vocatur : oxi r¡ feiOjiExptx/; dvaXuTtxYj àjieivtov xyjç xù>v üx

  • De Galeno Pergameno 89

    as t ro n o m iae H i p p a r c h o N icaeens i (c. 150 a. C hr . n . ) n isùs est (18 B 240); a s t ro nom ia en im k a lenda r i o t empor i m o r b o r u m i n d ica n d o erat . G a le n u s satis j u v e n i s a s tud i is ph i lo soph ia e , ana tomiae , physio log iae profectus ad pat ho logi am et t h e r a p i a m magis m a g i s q u e se conver t i t ; si p r i u s arti medicae s tu d u i s s e t , h a u d facile ad p h i lo so p h ia m se conve r t i s se t ; cu jus haec s u n t verba: «A b ad u les cen t i a ph i lo soph ia e s tu d u i ; pos tea cu m medic inae operam dare coep issem, a v o l u p t a t i b u s ab s t inu i et res m u n d i con tem ps i , quae a p p e t i so lent ; recusavi m an e ad po r ta s d i v i t u m currere , cu m istis h o m in ib u s eq u o vehi , ad po r ta s r egu m ex sp e c ta re et cu m i isdem in eo rum aedes me conferre eo3que sem p e r comitar i ; t e m p u s m e u m n o n p ro d ig u s ef fudi n e q u e me infel icem feci ad iens h o m i n e s divi tes , q u ae actio «salutat io» di c i tu r ; im mo s t u d u i t o t u m t e m p u s m e u m ad m ed ic in am ex e rce n d a m et ad co n s id e r a n d a m cogi- t a n d a m q u e ar tem m edend i con su m ere ; p e r p e t u o no ctes meas thesau r is vigi lavi , q u o s a n t i q u i nobis r e l i q u e ru n t ; q u i s gloriari po t e s t se ita, u t ego feci, egisse? ad q u o d access i t g e n u i n u m ac u m en ingeni i et in te l lec tus velox, quo m ih i con t ig i t , ut i n g en tem scient iae mate r iam in me rec iperem».

    C o r i n t h i N u m e s i a n u m m ed icu m an a to m icu m au d iv i t , q u em et iam A le xandr ian i e t in alias u rb e s s ec u tu s es t (2, 217); o p t im e ar tem an a to m iae ab hoc magi s t ro N u m e s i a n o didic i t , q u a n i s u s m u l ta s et difficiles cu ra t iones mi ro mod o perfecit . A n a t o m i a m in ca d av e r ib u s s im ia ru m o s t e n d eb a t , qu ae a n t e q u a m p r a e p a r a r e n t u r , aqua m e r g e b a n t u r (2, 233). A n n o 159 Pergami med icus g lad ia to ru m cr ea tus et q u i n q u i e s c o n t i n u o a pon t i f ic ibus Pe rgameni s ad hoc m u n u s v o ca tu s est; an n o 164 R o m a m pro fectus pau lo po st ibi ita g lo r i aba tu r : xai *jv xoòvojia FaX^voû «et m a g n u m era t n o m e n Ga leni»; e t iam haec co n f es su s est: «Nu l la d ies p raeter i t , q u i n ex em p la artificii mei o s t en d am . . . p le r iq ue medici , qu i facul ta tem meam m i x tu r a s fac iendi o bse rvant , n e s c iu n t , ubi praecepta ad talia m ed icam en ta c o m p o n e n d a scr ipta s in t; cu ras meas ne imi tar i q u i d e m p o s s u n t ; p ro p ter ea n o n n u l l i medic i me p a r a d o x o p o io n et pa r adoxo logo n n o m i n a v e r u n t . P ecu n iam peto n e q u e ab ullo d i s c i p u l o r u m m e o r u m n e q u e ab h o m i n i b u s aegrot is, q u o s curo; q u in e t iam aegrot is, q u o t i e s c u m q u e egeni s u n t , non m odo m ed icamen ta , pot iones , uncta et similia gra t i s offero, sed e t iam servos mi tto, qu i illis p ro v id e a n t et ad s in t , si auxi l io ca rent , ac praeterea eis c ibum ne cessa r i um parar i jubeo. Am ici t ia s cu m m ul t i s medic is inii , qu i me c o n s u l u e r u n t , et n u m ero s o s alios n o n n u l l i s p r in c ip ib u s co m m e n d a v i n e q u e ab ullo c o r r u p tu s n e q u e d o n a t u s sum ; immo illis med ic is i n s t r u m e n t a et m ed ica m e n ta dono dare solebam, q u i b u s egeban t , a tq u e a l iq u ib u s medicis e t iam pecun ias ad m u n u s m ed en d i g e r e n d u m necessar ias la rg i tus su m » . N o n ignorav i t A t h e n a s aucto r i ta t e pol it ica p ro r su s carere so lam q u e Rom am re ru m pot i tam ep i to m en oe cum enae esse, q u a p r o p t e r ad im p e ra to r e s ro m an o s co n tend i t . A t h e n a s co m m em ora t (7, 290) i m p r im i s p r o p te r il lam pes tem bello Pe loponnes iac o ibi exor tam; alias haec u rb s G a le n i an i m u m nul lo modo affecisse v id e tu r , m ax im e quia

  • 90 Aemilius Orth

    nulla schola medic inae A t h e n i s exs ti t i t . Romae a l i quam diu m ed icus etiam impera tor is Marci Au re l i i e j u sq u e filii C o m m o d i imperator is fuit; Marco q u id em Aurelio cot id ianam p o t ionem (an t ido tum ) m andav i t ut b ibere t s iccum ther ia cum, qu o d s ine aqua et s ine v ino, m ix tu m suco papaver is b ib i tu r (14, 3); idem ther i acum h o m in es d ivi tes Romae hab i t an te s ex imperator is apotheca (14, 24) em e r u n t , morem im pe ra to r is secut i ; ther i acum urginea mar i t ima ( = « s p e c i e scil lae») c o m p o s i tu m erat, q u a cor et vesica incitari solet; mul ta s obs ervat ione s de medicis ae qual ibus fecit; de mori bus med icor u m scr ipsi t; v i tam et ges tus med ico rum aegrotos a d e u n t iu m t rac tavit ; corpor is m und i t i am , u n g u e s d igi torum, g es tu m corpor is in sedendo, m od um co l loq uendi cum aegrotis (18 B 697.708), v e s t im en tu m medic i (18 B 692) respexi t ; ex h is re bu s ju re Galeni ips iu s mos v ivend i conc lud i potest : e rud itu m , loquacem, h u m a n u m , bene ves t i tum et cu l tu m , j u c u n d e col loquentem cu m aegrotis, et ap t i s s ime eos t r ac tant em se praebuisse s em per patet; n a tu r a m op t imam vim m ed en d i con s t i t u i t h is