Panevropski univerzitet APEIRON Banjalukaapeironsrbija.edu.rs/Centar_za_izdavacku_djelatnost/Radovi/Specij... · 4.1. Moodle i glavne karakteristike 26 4.1.1. ... Objektno orijentisano

Banja Luka, novembar 2008.

Panevropski univerzitet APEIRON

Banjaluka

Specijalistički studij

Miloš Nenad, profesor

» OO/SQL pristup učenju na daljinu na primjeru informacionog sistema škole «

Mentor: Prof. dr Zoran Ž. Avramović, dipl. inž. elek.

SPECIJALISTIČKI RAD „OO/SQL pristup učenju na daljinu na primjeru informacionog sistema škole“

Specijalizant: Miloš Nenad, prof. Mentor: Prof. dr Zoran Ž. Avramović

2

SADRŽAJ Apstrakt 4

Pojmovnik 5

1. UVOD 8

2. INFORMACIONI SISTEM ŠKOLE 9

2.1. Elementi informacionog sistema škole 10

2.1.1. Hardverski elementi IS-a 10

2.1.2. Softverski elementi IS-a 11

3. PLAN MJERA ZAŠTITE INFORMACIONOG SISTEMA ŠKOLE 12

3.1. Struktura informacionog sistema škole 12

3.2. Mjere zaštite IS-a škole 13

3.3. Verifikacija bezbjednosnog informacionog sistema škole 17

4. SISTEM ELEKTRONSKOG U ČENJA ŠKOLE – E-Learning 26

4.1. Moodle i glavne karakteristike 26

4.1.1. Karakteristike Moodle projekta 26

4.1.2. Upravljanje web-sajtom 27

4.1.3. Upravljanje korisnicima 27

4.1.4. Upravljanje zadacima 28

4.1.5. Dodatne mogućnosti 29

4.2. Instalacija i administracija sistema 30

4.2.1. Softverski uslovi instalacije 31

4.2.2. Preuzimanje i raspakivanje verzije Moodle 1.9.2.+ 31

4.2.3. Pokretanje paketa 32

4.2.4. Pokretanje webserver-a 33

4.2.5. Pokretanje Moodle instalacije 34

5. ADMINISTRACIJA „E-LEARNING“ SISTEMA 43

5.1. Pravljenje sopstvene teme mijenjanjem teme „FORMAL WHITE“ 43

5.2. Prijavljivanje na E-learning sistem 46

5.2.1. Podešavanje reCAPTCHA 49

5.2.1.1. Prijavljivanje na sistem kao novi korisnik putem e-pošte 50

5.3. Nalozi i ovlašćenja 51

5.3.1. Dodavanje novog korisnika 51

5.3.2. Ovlašćenja 52

5.4. Kursevi 54

5.4.1. Modul „Opšti“ 56

5.4.2. Modul „Upisi“ 57



3

5.4.3. Modul „Obavještenje o isteku upisa na kurs“ 58

5.4.4. Modul „Grupe“ 58

5.4.5. Modul „Dostupnost“ 58

5.4.6. Modul „Jezik“ 59

5.4.7. Modul „Preimenovanje uloge“ 59

5.5. Prijavljivanje korisnika Olivera Šarac-Nenad u ulozi „Student“ u E-learning sistem 62

5.5.1. Izbor željenog kursa iz spiska kurseva 63

5.6. Predavač (Teacher) - Dodjela uloga i lozinki korisnicima kurseva 64

5.7. Prijavljivanje u ulozi „Teacher“ (Aleksandar Nenad) u sistem 65

5.8. Rezervne kopije (Backup) 67

5.8.1. Pravljenje rezervnih kopija (Backup) 67

5.8.2. Vraćanje rezervne kopije (Restore) 71

5.9. Administracija aktivnosti (resursa) u kategorijama kurseva 74

PRILOG - Primjeri E-Learning sistema 77

ZAKLJU ČAK 80

LITERATURA 81



4

OO/SQL pristup učenju na daljinu na primjeru informacionog sistema škole

Apstrakt: U ovom radu prikazao sam organizaciju informacionog sistema škole i mogućnosti

korišćenja njegovih resursa od strane korisnika kao što su: uprava, administrator, nastavnici, učenici i roditelji. Da bi se postigla potrebna bezbjednost IS škole izradio sam detaljan plan mjera zaštite IS-a. Verifikacijom bezbjednosnog IS škole izvršio sam testiranje našeg bezbjednosnog IS-a i ustanovio da ona još nije zadovoljavajuća. Pored toga namjera mi je bila da prikažem i korišćenje elektronskog obrazovanja u IS škole i njegov značaj i doprinos poboljšanju obrazovno-vaspitnog procesa u našem školstvu. Ovaj sistem obrazovanja na daljinu, kao dodatni vid obrazovanja u školi, značajno će unaprijediti prvenstveno naše sposobnosti korišćenja novih načina komunikacije. Proširićemo naša znanja kao i načine sticanja znanja izvan školskih učionica. U radu je koriščen sistem elektronskog obrazovanja na daljinu otvorenog koda zasnovan na objektno orijentisanom programiranju podržanog SQL-om. Izabran je jer je besplatan, omogućuje kreiranje kurseva i web sajtova na mreži koji će se koristiti za potrebe IS škole. Predstavljene su njegove glavne karakteristike, administracija i upravljanje web sajtom, softverski uslovi instalacije, postupak instalacije u sistem, način upravljanja korisnicima sistema. Opisane su i mogućnosti korišćenja sistema od strane kategorija korisnika sistema kao što su: administrator, predavač sa ureñivačkim pravima, predavač bez ureñivačkih prava, kreator kursa i student. Prikazane su i dodatne mogućnosti sistema.

Klju čne riječi:

Informacioni sistem, Mjere zaštite, Verifikacija, E-Learning, OO/SQL, Baza podataka, Internet, Korisnički nalozi, Uloge, Administrator, Predavač, Student, Moodle, Administracija, Backup, Restore, Kursevi, Resursi, Aktivnosti.



5

POJMOVNIK

CSS Cascading Style Sheets

Jezik formatiranja pomoću kojeg se definiše izgled elemenata veb stranice.

DAT Disaster Assesiment Team

Tim za procjenu katastrofe.

DDT Disaster Development Team

Grupa ljudi koji će realizovati plan obnove.

DHCP Dynamic Host Configuration Protocol

Protokol za dinamičko konfigurisanje računara. Predstavlja skup pravila koji omogućuju ureñajima na rač. mreži dodjele IP adresa, to jest automatski dijeljenu adresu, adresu rutera za prvi skok i adresu njegovog DNS servera. Nazvan je „plug and play“ protokolom jer automatizuje mrežne aspekte.

DL Distance Learning Učenje koje podrazumijeva da su predavač i student na udaljenim lokacijama. Može da uključuje poštu, tv programe, video materijale ili e-learning.

DNS Domain Name Service

Usluga kao pomoć na mreži jednog ili više računara u pronalaženju putanje do željenog čvora. Na osnovu toga svaki sistem na mreži ne mora čuvati spisak svih sistema sa kojima želi komunicirati.

DRP Disaster Recovery Plan

Plan za ponovno uspostavljanje punog pogona nakon (katastrofalnog) pada sistema.

DSP Discretionary security property

Diskreciono svojstvo sigurnosti koristi matricu pristupa da specificira diskreciona prava.

E-Learning Electronical Learning

Kompjuterski pristup materijalima i obrazovnim resursima za učenje preko interaktivnog okruženja (Interneta) uz povremene provjere znanja testiranjem. Omogućava elektronsku komunikaciju sa predavačima i ostalim korisnicima kurseva.

EMIS Education Management Information System

Informacioni sistem upravljanja u obrazovanju.

ETHERNET Ethernet Arhitektura mreže sa zajedničkim medijumom. Najviše korišćena arhitektura za lokalne mreže (LAN). Standardizovana je kao IEEE 802.3.

FTAM File Transfer, Access and Management

Protokol za prenos i upravljanje datotekama kako je definisano u OSI.

FTP File Transfer Protocol

Protokol za prenos datoteka koji koristi TCP/IP za mrežnu komunikaciju.

GNU GPL GNU Public Licence

GNU-ova Opšta javna licenca koju koristi najveći dio GNU programa, kao i neki programi slobodnog softvera koji nisu dio projekta GNU. Najčešće je korišćena licenca slobodnog softvera na svijetu i daje pravo svima



6

da pokreću, mijenjaju, kopiraju i distribuiraju softver, ali pod uslovom da ne nameću nikakva ograničenja na svoje distribuirane kopije.

HTML HyperText Markup Language

Programski jezik koji se koristi za kreiranje hipertekstualnih dokumenata na Webu.

HTTP HyperText Transfer Protocol

Protokol koji se koristi za prenošenje hipertekstualnih dokumenata.

INTERNET Internet Svjetska mreža meñusobno povezanih računara.

IS Information system

Definicija Internacionalne federacije za obradu podataka (International Federation for Information Processing - IFIP): "Informacioni sistem je sistem koji prikuplja, pohranjuje, čuva, obrañuje i isporučuje informacije važne za organizaciju i društvo, tako da budu dostupne i upotrebljive za svakog ko se želi njima koristiti, uključujući rukovodstvo, klijente, zaposlene i ostale. Informacioni sistem aktivni je društveni sistem koji se može, ali i ne mora, koristiti informacionom tehnologijom."

KPL Key Personnel List Spisak lica koja se moraju obavijestiti u slučaju katastrofe.

LAN Local Area Network Skup od dva ili više računara meñusobno povezanih u jednu računarsku mrežu na relativno malom prostoru koji pokriva učionicu, više učionica ili zgrada.

Moodle

Modular Object-Oriented Dynamic Learning Environment

Modularno objektno orijentisani sistem elektronskog obrazovanja.

MySQL MySQL

MySQL je višenitni, višekorisnički SQL sistem koji upravlja relacionim bazama podataka. Predstavlja server baza podataka (database server) i obezbjeñuje višekorisnički interfejs za pristup bazi podataka preko mreže pomoću korisničkog imena i lozinke (password).

NAT Network Address Translation

Predstavlja postupak preslikavanja mrežne adrese kojim ruter zamjenjuje stvarnu adresu klijenta (računara) u paketu mrežnog saobraćaja svojom adresom.

OL OnLine Learning Učenje koje podrazumijeva Internet i Web servis za predstavljanje sadržaja učenja.

OOP Object oriented programming

Objektno orijentisano programiranje koristi objekte i njihove interakcije kao osnovu za projektovanje računarskih programa i različitih aplikacija softvera.

OSI Open System Interconnection

Model ISO standarda za definisanje razmjene podataka.

PEM Privacy Enhanced Mail

Zaštićena e-mail komunikacija.



7

PHP PHP: Hypertext Preprocessor

Specijalizovani skriptni jezik prvenstveno namijenjen za izradu dinamičnog veb sadržaja.

PGP Pretty Good Privacy

Program za enkripciju e-mail poruka. Korisnici PGP-a imaju dva ključa, javni i tajni. Pomoću javnog ključa koji je dostupan svima vrši se šifrovanje poruke koja se šalje. Pomoću tajnog ključa koji je dostupan samo vlasniku omogućuje se dešifrovanje i čitanje poruke koja mu je poslana (kodirana javnim ključem). PGP može da se koristi i za digitalni potpis.

POP3 Post Office Protocol 3

Protokol kojeg e-mail klijenti (programi) koriste za primanje poruka elektronske pošte sa e-mail servera.

PSP Property – star property

Subjekat odreñenog nivoa povjerljivosti ne može pisati ni u jedan objekat na nižem nivou povjerljivosti. Nema pisanja prema dole (engl. no write-down).

RIP Routing Information Protocol

Protokol koji se koristi za razmjenu informacija izmeñu rutera.

RMON Remote monitor Udaljeni mrežni monitor koji omogućuje skup informacija o mrežnom saobraćaju.

RPC Remote Procedure Call

Omogućavanje izvršavanja procedura na serveru.

Ruter Router

Računarski ureñaj koji povezuje računarske mreže. Svakom paketu podataka odreñuje putanju – rutu kojom treba da taj paket ide i da se proslijedi sledećem ureñaju u nizu. U LAN mrežama obično su veza izmeñu te mreže i Interneta.

SMTP Simple Mail Transfer Protocol

Protokol aplikacijskog sloja za elektronsku poštu koji koristi uslugu pouzdanog transfera prenosa podataka protokola TCP. Kada server šalje poruku drugim serverima ima ulogu SMTP klijenta, a kad ih prima ponaša se kao SMTP server.

SNMP Simple Network Management Protocol

SNMP protokol je standard za upravljanje i nadzor mreže koji definiše strategiju upravljanja TCP/IP mreža.

SQL Structured Query Language

Strukturni jezik za upite. Najviše se koristi za rad sa relacionim bazama podataka.

SSP Simple Security Property

Jednostavno svojstvo sigurnosti. Subjekat odreñenog nivoa ne može čitati objekat na višem nivou povjerljivosti. U ovom slučaju nema čitanja prema gore (engl. no read-up).

TCP/IP Transmission Control Protocol

Najviše korišćeni protokol koji koriste računarske mreže na Internetu. U upotrebi je i za prenos podataka u lokalnim mrežama. Na njemu se bazira Internet.



8

1. UVOD Promjene u okruženju obrazovno-vaspitnog procesa u velikoj mjeri utiču na sistem

obrazovanja i vaspitanja učenika. Svjedoci smo vremena u kojem tržište stvara potrebe za novim znanjima i kadrovima. Da bismo se uspješno snašli u tako dinamičnom okruženju, a znamo da se cjelokupno znanje čovječanstva skoro svakih pet godina udvostručuje, potrebno je da imamo efikasan pristup informacijama korišćenjem ne samo jednog već više izvora informacija.

Tradicionalni način obrazovanja gdje je predavač aktivan, a učenik pasivni posmatrač dešavanja u učionici potrebno je kombinovati sa savremenim obrazovanjem koje u prvi plan postavlja učenika i posebno ističe izgrañivanje ličnosti učenika i sticanje znanja kroz njegovu aktivnost u timskom radu ili individualno. Važno je napomenuti i značaj korišćenja informacionih tehnologija kao moćnih „alata“ u procesu sticanja znanja. Prednosti su ogromne jer se npr. korišćenjem elektronskih izvora informacija i npr. Interneta mogu koristiti mnogi resursi koji nude informacije prikazane na različite načine i u različitim vidovima, kao što su: tekst, slike, zvuk, animacije, video, film,...

U poslednjih šesnaest godina sve više se koriste računari i novi sistemi učenja i pri tom je prisutna vremenska i prostorna udaljenost predavača i slušaoca. Novi sistemi učenja su e-learning (electronical learning) i d-learning (distance learning). Prije oko šest godina pojavila se i telefonska aplikacija m-learning (mobile learning).

Sve većim razvojem Internet tehnologija i globalne računarske mreže i priključivanjem sve više korisnika na Internet stvoreni su preduslovi za razvijanje novih sistema učenja i omogućeno je da je moguće pohañati nastavu preko Interneta sa bilo koje lokacije bez obzira gdje se predavač nalazi. Na našim prostorima već se čine prvi koraci i osnivaju fakulteti koji omogućavaju ovakav vid obrazovanja. E-learning predstavlja instrukcioni sadržaj ili način učenja korišćenjem elektronske tehnologije. Uglavnom se koriste obrazovni materijali na CD ROM-u, DVD ROM-u, WBT (WEB Based Training – Nastava putem Interneta), CBT (Computer Based Training – Kompjuterski bazirana nastava), AoD (Audio on demand – Audio zapis po zahtjevu), VoD (Video on demand – Video zapis po zahtjevu), kvizovi, sinhronizovani i nesinhronizovani konferencing. Izmeñu korisnika ovakvog načina učenja komunikacija je elektronska, a može da bude i u realnom vremenu – direktna. Računar ima ulogu posrednika u komunikaciji izmeñu elektronskog profesora – aplikacije instalirane na nekom serveru i korisnika koji traži odgovor. Kada su student i profesor fizički udaljeni tada se e-learning koristi i kao d-learning, a komunikacija može biti trenutna i odgoñena.

U ovom radu namjera mi je bila da prikažem korišćenje elektronskog obrazovanja i njegov značaj i doprinos poboljšanju obrazovno-vaspitnog procesa u našem školstvu.

Prikazao sam organizaciju informacionog sistema škole i mogućnosti korišćenja njegovih resursa od strane korisnika kao što su: uprava, administrator, nastavnici, učenici i roditelji. Da bi bezbjednost informacionog sistema škole bila na odgovarajućem nivou izradio sam detaljan plan mjera zaštite IS-a. Verifikacijom bezbjednosnog informacionog sistema škole testirao sam kolika je bezbjednost našeg IS i ustanovio da ona još nije zadovoljavajuća.

Korišćenje samo „papirnate“ literature, koja često nudi „statične i zastarjele“ informacije, u svakom slučaju ne omogućava brži razvoj i usklañivanje sa potrebama tržišta. Znamo da je u vremenu u kojem živimo formula za uspješan posao: „Prava informacija u pravo vrijeme i na pravom mjestu.“

Može se pretpostaviti da elektronsko obrazovanje kao dopuna tradicionalnom obrazovanju vodi do sveobuhvatnijeg pristupa informacijama i znanju omogućujući željeni



9

prostor i često zapostavljenim darovitim učenicima jer je tradicionalna nastava bila orijentisana prema prosječnom učeniku.

Upoznavajući i koristeći ovaj sistem obrazovanja na daljinu značajno ćemo unaprijediti naše sposobnosti korišćenja novih načina komunikacije. Proširićemo i načine sticanja znanja izvan školskih učionica.

2. INFORMACIONI SISTEM ŠKOLE Organizacija informacionog sistema škole omogućuje korišćenja sljedećih resursa:

• Korišćenje resursa lokalne mreže (LAN) – nastavni materijali, testiranja, zajednički rad u timu, zajednički rad u mrežnim programima,...

• Korišćenje resursa Interneta primjerenih školskim potrebama – nastavni materijali, komunikacijski programi, ...

• Korišćenje EMIS programa za voñenje škole

• Korišćenje elektronskog dnevnika škole

• Korišćenje sistema obrazovanja na daljinu - Moodle

• Uvid u realizaciju nastavnog procesa i obavještavanje nastavnog i drugog osoblja o odlukama

• Pristup arhivi nastavnih planova i programa i priprema za čas

• Komunikacija sa roditeljima i podaci o uspjehu

U informacionom sistemu škole biće lični računari meñusobno povezani u školsku računarsku mrežu (LAN). Pomoću Rutera lokalna računarska mreža biće spojena na Internet korišćenjem kablovskog modema. U IS-u škole server (računar izuzetno jake konfiguracije) sa neprekidnim napajanjem omogućavaće korišćenje mrežnih resursa (i softvera i hardvera). Uprava škole imenovaće administratora informacionog sistema škole i on će nadgledati funkcionisanje mreže, dodjeljivati prava pristupa odreñenim resursima IS-a, dodjeljivati korisnička imena, lozinke i vršiti potrebne izmjene i popravke. Pristup resursima IS-a biće moguć i sa Interneta, to jest sa lokacija van škole (od kuće, sa posla itd.) ali samo onim resursima koje je odobrio školski administrator mreže.

Da bismo efikasno realizovali elektronsko učenje kao dopunu i proširenje postojećeg tradicionalnog „papirnatog“ obrazovanja potrebno je unaprijed pretpostaviti šta nam je sve potrebno za ovakav vid sticanja znanja. Važno je istaknuti da je zamišljeno u ovom projektu da se elektronsko obrazovanje uvodi kao dodatni vid obrazovanja u školi i da se neće nikom nametati, to jest uvažava se sloboda izbora onih koji ga žele koristiti.

Pri osmišljavanju školskog informacionog sistema i njegove infrastrukture imao sam u vidu njegove unaprijed zacrtane potrebe, a one se odnose na:

• serverski računar (sa neprekidnim napajanjem) – za elektronsko obrazovanje i za potrebe web prezentacije škole



10

• statička Internet adresa

• bežična veza (WiFi funkcije)

• mogućnost korišćenja Interneta sa svih školskih računara

• mogućnost interne razmjene podataka

• postojanje video nadzora

• TCP/IP prenos slike i zvuka uživo

• štampanje

2.1. Elementi informacionog sistema škole

2.1.1. Hardverski elementi IS-a Osnovne elementi informacionog sistema škole činiće: server, ruter, LAN, Internet,

kablovi, video nadzor i štampač.

Server

Ulogu servera imaće računar koji ima veoma jaku konfiguraciju i neprekidno napajanje.

Ruter

Ruter predstavlja centralni dio informacionog sistema i potrebno je da ima firewall i NAT (Network Address Translation) funkcije kao i ugrañeni četvoroportni switch. On sadrži i softver (firmware) koji ima mogućnost precizne kontrole saobraćaja izmeñu LAN mreže i Interneta. Ima i DHCP server za automatsko dodjeljivanje lokalnih IP adresa. Ruteru je dodata bežična tačka pristupa (wireless access point) i omogućuje i bežično povezivanje WiFi klijenata.

SLIKA 2.1 Opis rada rutera na prevoñenju adresa (Ruter NAT description)

U svakom paketu koji izlazi van mreže ruter mijenja IP adrese računara i upisuje svoju adresu kao adresu pošiljaoca.

LAN

U lokalnoj mreži (LAN) koristiće se Ethernet switch-evi i imaće ulogu da obezbjeñuju Ethernet pristup lokalnoj mreži sa školskih računara.



11

Internet

Potrebnu Internet brzinu moguće je postići korišćenjem kablovskog modema sa brzinom saobraćaja od maksimalno 1Mb/s. Potreban je paket bez ograničenja saobraćaja od Internet provajdera. Ova brzina omogućuje i prenos audio i video materijala uživo putem Interneta. Da bi server imao mogućnost hostovanja u školi potrebno je proširiti paket sa uslugom dodjele statičke javne IP adrese.

Kablovi

Da bi se omogućile velike brzine prenosa podataka (do 1Gb/s) u lokalnoj mreži potrebno je izabrati kablove što većeg kvaliteta. Upravo kablovi kao što su CAT5e Ethernet kablovi to i omogućuju.

Video nadzor

Kamere za video nadzor imaće ulogu nadzora školskog prostora, kao i izvoñenje pojedinih predavanja uživo (Live). One će biti samostalni mrežni ureñaji sa sopstvenom IP adresom. Imaće ugrañen mikrofon i mogućnost snimanja noću. Objektiv kamere moći će se pomjerati u svim pravcima i pokrivaće se veliki prostor, a biće i omogućeno daljinsko upravljanje kamerama.

Štampač

Za štampač ćemo izabrati Hewlet Packard multifunkcijski ureñaj (štampač, kopir, skener) koji će biti umrežen u lokalnoj mreži i biće moguće štampati na njemu sa pojedinih računara.

2.1.2. Softverski elementi IS-a Za potrebe informacionog sistema škole planirano je da se koristi EMIS program, to jest

aplikacija za upravljanje školom koja podrazumijeva module kao što su: učenici, odjeljenja, zaposleni, finasije, sistem.

Korišćenjem EMIS programa, koji se već duže vrijeme koristi u Republici Srpskoj, biće nam dostupni podaci o učenicima, njihove ocjene i to će nam omogućiti bolju organizaciju i rukovoñenje školom, kao i još bolju komunikaciju sa roditeljima.

Osim EMIS programa u planu je korišćenje i elektronskog dnevnika (e-dnevnik) , tj. aplikacije koju je prihvatilo Ministarstvo prosvjete Republike Srpske, i biće moguć veoma efikasan uvid u ocjene učenika, kao i mogućnost njihovog slanja Internetom na e-mail adrese roditelja, kao i servisom SMS poruka na mobilne telefone. Koristiće se i softver za video nadzor školskog prostora.

Planirano je i korišćenje web prezentacije škole na Internetu i na njoj postavljeni link za sistem elektronskog učenja Moodle koji će staviti na raspolaganje mnoge materijale potrebne za nastavni proces i omogućiti komunikaciju učenika, nastavnika i roditelja i unutar i van školskih prostorija.

Pri radu sa prethodno pomenutim aplikacijama koristiće se mreža principa rada klijent-server i omogućavaće pristup serveru sa neprekidnim napajanjem.



12

3. PLAN MJERA ZAŠTITE INFORMACIONOG SISTEMA ŠKOLE Očigledno je da se samo dobrim poznavanjem rizika funkcionisanja IS-a može napraviti

dobar plan mjera zaštite. U tabeli 1 prikazan je detaljno razrañen plan mjera zaštite IS-a.

U obrazovnom procesu potrebe korišćenja informacionog sistema su različite. Upravu škole interesuje: uvid u realizaciju nastavnog procesa, obavještavanje nastavnog i drugog osoblja, kao i roditelja o svojim odlukama, EMIS program, elektronski dnevnik (e-dnevnik), korišćenje elektronskog učenja pomoću sistema Moodle. Nastavnici su zainteresovani za: pristup arhivi nastavnih planova i programa i priprema za čas, treba im efikasan alat za pisanje periodičnih izvještaja, EMIS program, elektronski dnevnik (e-dnevnik), elektronsko učenje pomoću sistema Moodle. Učenici su zainteresovani za: korišćenje sistema elektronskog učenja Moodle, multimedijalnih sadržaja i razmjenu informacija sa drugim učenicima i nastavnicima. Roditelji su najviše zainteresovani za realizaciju nastave, zalaganje učenika, podatke o uspjehu i vladanju itd.

3.1. Struktura informacionog sistema škole

Korisnici IS-a Način koriš ćenja IS-a

Uprava škole

� Uvid u realizaciju nastave

� Voñenje dosijea učenika i nastavnika

� Finasije i sl…

� Primjena EMIS programa

� Primjena elektronskog dnevnika (e-dnevnik)

� Primjena elektronskog učenja pomoću sistema Moodle

� Obavještavanje nast. osoblja i roditelja o odlukama

� Komunikacija sa roditeljima u školi i van prostorija škole elektronskim putem

Nastavnici škole

� Pristup arhivi nast. programa i planova

� Izrada priprema za nastavu

� Ispomoć nastavi

� Korespondencija sa učenicima, kolegama i upravom

� Diskusija sa kolegama (forum)

� Izrada obrazovnih sadržaja

� Pisanje izvještaja

� Primjena EMIS programa

� Primjena elektronskog dnevnika (e-dnevnik)



13

� Primjena elektronskog učenja pomoću sistema Moodle

� Komunikacija sa učenicima u školi i van prostorija škole elektronskim putem

� Komunikacija sa roditeljima učenika u školi i van prostorija škole elektronskim putem

Učenici škole

� Razmjena elektronske pošte

� Korišćenje sistema elektronskog učenja Moodle

� Korišćenje raznih multimedijalnih obrazovnih sadržaja

� Razmjena informacija sa drugim učenicima i nastavnicima kako u školi tako i van prostorija škole i elektronskim putem

Roditelji učenika

� Uvid u realizaciju nastave

� Uvid u zalaganje učenika i podatke o uspjehu i vladanju itd.

� Uvid u elektronski dnevnik (e-dnevnik)

� Uvid u EMIS program (savjet roditelja)

� Komunikacija sa nastavnicima i upravom kako u školi tako i van prostorija škole i elektronskim putem

� Javna diskusija (forum)

Tabela 3.1 Korisnici IS-a

3.2. Mjere zaštite IS-a škole Da bi IS škole efikasno funkcionisao potrebno je projektovati plan mjera zaštite i

prijedlog je predstavljen u Tabeli 3.2.

Plan mjera zaštite informacionog sistema škole

Ozn

aka

aktiv

nost

i

Aktivnost Nosioci Sarañuje Rokovi

Opšta (pravna ) akta

1 Izrada i revizija pravilnika kojim su normativno regulisana pitanja bezbjednosti IS

uprava

administrator sept.

2 Izrada i revizija pisanih uprava administrator sept.



14

uputstava za postupke u slučaju:

požara, loma, vandalizma ili sabotaže, kvara na klima ureñajima, pada napajanja električnom energijom, pada telekomunikacionih linija,

pada hardvera, elementarnih nepogoda

3 Voñenje dnevnika IS administrator uprava dnevno

Kadrovi

4 Zapošljavanje radnika od povjerenja

uprava administrator po potrebi

5 Edukacija korisnika o mjerama sigurnosti

uprava administrator tromj.

6 Sprovoñenje kontrola u poznavanju mjera zaštite

uprava

administrator tromj.

7 Provjera posjedovanja sredstava

za prvu pomoć

uprava

administrator

mjes.

8 Provjera u poznavanju mjera prve pomoći

uprava administrator polug.

9 Obuka u sprovoñenju zaštitnih mjera

uprava

administrator,

korisnici

tromj.

Organizacione mjere zaštite IS

10 Razdvajanje dužnosti i funkcija korisnika

uprava

administrator sept.

11 Sprečavanje namjernog uništenja resursa IS od strane nezadovoljnih korisnika

uprava,

administrator,

korisnici

12 Autorizacija (i revizija) pristupa pomoću korisničkog imena i lozinke

administrator uprava stalna

13 Restrikcija pristupa resursima IS administrator uprava

14 Šifrovanje (enkripcija) podataka administrator uprava

15 Praćenje svih aktivnosti korisnika na IS

administrator

uprava dnevno

Fizičke mjere zaštite IS

16 Nabavka hardvera propisanih specifikacija i kvaliteta

uprava administrator po potr.

17 Izrada jedne ili više kopija podataka koje se čuvaju na raznim medijima

administrator uprava, sedm.



15

korisnici

18 Planiranje redudantnih dijelova sistema koji preuzimaju funkciju prestanka rada glavnog sistema

administrator uprava okt.

19 Upotreba programa za pravljenje rezervne kopije podataka i njihovo vraćanje

administrator uprava po potr.

20 Upotreba programa za šifrovanje i dešifrovanje poruka

administrator

korisnici

21 Upotreba programa za automatsko praćenje korisnika

administrator uprava stalno

22 Zaštititi pristup aktivnim utičnicama administrator

pom. osoblje po potr.

23 Zaštititi kanalice administrator


24 Isključiti mrežne segmente

sa smetnjama

administrator


Zaštita u mrežnom okruženju

25 Koristiti šifrovanje;

onemogućiti provjeru identiteta korisnika utemeljenu na podacima IP nivoa


26 Koristiti IP vatreni zid

(filtriranje paketa i lokalne mreže)

administrator

uprava stalno

27 Definisati listu računara koji imaju pravo pristupa zaštićenom računaru

administrator uprava

28 FTP: Provjeravati datoteke

sumljivog sadržaja

administrator uprava,

korisnici

po potrebi

29 FTP: Pažljiva uspostava javnog poslužitelja


30 E-mail: Zabrana upotrebe SMTP

protokola. Pravilna konfiguracija

programa za razmjenu elektronske pošte (sendmail)


31 E-mail: Koristiti šifrovanje administrator

uprava, korisnici po potr.

32 WWW: Zabraniti pristup ili postaviti datoteku index.html


33 WWW: Dozvoljavati samo administrator uprava stalno



16

provjerene

cgi programe

34 WWW: U Web pretraživaču

zabraniti izvršavanje Java programa.

administrator

korisnici stalno

35 WWW: Primjenjivati šifrovanje

za tajni prenos podataka

administrator

korisnici po potr.

Zaštita softvera

36 Redovno i ažurno instalirati dodatke operativnom sistemu


37 Redovno instalirati nove

verzije programa


38 Redovno ažurirati antivirusni program


39 Provjeravati primljeni sadržaj.

Primjenjivati antivirus programe.

administrator

korisnici stalno

Zaštita podataka

40 Provjera identifikacije i

autorizacije korisnika


41 Onemogućiti pokretanje

programa za hvatanje paketa (npr. tcpdump)

administrator stalno

42 Pratiti stanje mrežnih priključaka opreme


43 Koristiti Lan prespojnike administrator uprava

44 Koristiti šifrovanje na višim nivoima


45 Pratiti promet po lokalnoj mreži administrator uprava stalno

Zaštita infrastrukture

46 Postavljanje servera na zaštićenu lokaciju

uprava

administrator

47 Pravilno dimenzionisanje instalacija

uprava

administrator

48 Provjeravanje ispravnosti električnih instalacija

uprava

administrator po potr.

49 Nabavka rezervnih ureñaja za napajanje el. energijom

uprava

administrator



17

50 Redovno održavanje klima ureñaja

uprava

administrator po potr.

Protivpožarna zaštita

51 Kontrole zapaljivih materijala uprava administrator po potr.

52 Obezbjeñivanje zona sa zabranom pušenja

uprava

53 Ugradnja detektora požara uprava administrator

54 Obezbjeñivanje automatskih ureñaja za dojavu požara i/ili javljače požara „na dugme“

uprava

55 obezbjeñivanje ureñaja za gašenje požara

uprava

56 Provjera ureñaja za gašenje požara

uprava, administrator

mjes.

57 Obezbjeñivanje vatrostalnih kasa

uprava administrator

58 Provjera uvježbanosti kadra u gašenju požara

uprava polug.

Tabela 3.2 Plan mjera zaštite IS škole

U svakom trenutku sigurnost informacionog sistema škole može da bude ugrožena i to je osnovni razlog realizacije našeg plana mjera zaštite. Reagovanjem na odgovarajuće sigurnosne incidente štiti se IS škole i otklanjaju odreñene prijetnje. Cilj ovakve orijentacije škole je osiguranje neprekinutosti komunikacija i maksimalna zaštita informacionih i drugih resursa. Sprovoñenjem plana mjera zaštite postiže se zadovoljavajući nivo informatičke sigurnosti unutar škole.

3.3. Verifikacija bezbjednosnog informacionog sistema škole Ovu verifikaciju sam izvršio na osnovu modela iz knjige „Da li ste sigurni da ste

bezbedni“ autora Boška Rodića i Gorana ðorñevića. Uputstvo za verifikaciju doslovno glasi: „VERIFIKACIJA BEZBEDNOSNOG NIVOA INFORMACIONOG SISTEMA

U nastavku teksta dajemo sopstveni upitnik, primer za ocenjivanje, proveru, bezbednosnog nivoa IS. Ocenjivanje se obavlja tako da se za odreñeno pitanje upisuje broj (do) maksimalnog broja poena koliko je dopustivo po pojedinom pitanju. Ponderisanje pojedinog pitanja izvršeno je na osnovu procene značaja (tog pitanja) za opštu bezbednost IS. Upitnik se popunjava kroz intervju nosioca bezbednosti u IS.

Za neka pitanja daju se i negativni poeni. Može se zaključiti da, ukoliko je ukupan zbir poena veći od 60%, bezbednost je zadovoljavajuća itd.

Godine 1999. proverena je i ustanovljena metodologija provere bezbednosnog sistema informacionih sistema (IS) po svim (poznatim) aspektima. Metodologiju ilustruje prikazani Upitnik. Upitnik je, u stvari, podsetnik za proveru. Svako pitanje je normirano, tako da u zavisnosti od veličine i složenosti preduzeća u kom se nalazi informacioni sistem, vreme



18

provere kreće se od 77 čovek/dana do 125 čovek/dana. Pitanja su i ponderisana pa se, nakon provere, može dati i ocena bezbednosnog sistema IS.

Upitnik je prošao validaciju prilikom provere bezbednosnog sistema jedne od najvećih jugoslovenskih banaka. Na ovom mestu, iz razloga poslovne tajne, možemo kazati samo toliko da je bezbednosni sistem navedene banke dobio (jedva) pozitivnu ocenu.

Ako se ima u vidu krajnji cilj provere sistema bezbednosti IS – garancija da u odreñenom periodu (provera se ponavlja nakon isteka odreñenog vremena) neće doći do proboja (iznenañenja), tada se ovaj posao mora obaviti uz angažovanje respektivnijih resursa čovek/dan.

Ukupna, prosečna, ocena se izvodi kao prosta aritmetička sredina.

Obeležite (zaokruživanjem slova) sektor u kom se nalazi Vaš IS. Upitnik je anonimnog karaktera.”1

KADROVI DA

(Max)

NE

(Min) OCJENA

1.

Da li postoji opšti kadrovski upitnik? Da. Ali se uopšte ne primjenjuje. 10,00 4,00

2.

Vrše li se provjere novih saradnika, prilikom zapošljavanja u IS? 10,00 10,00

3.

Vrši li se test poznavanja posla? Da. Jedino godišnji sistematski pregled. 6,00 3,00

4.

Da li postoji probni rad? 6,00 6,00

5.

Sprovodi li se osnovna obuka za sva lica koja su na bilo koji način u vezi sa dizajnom ili sprovoñenjem zaštitnih mera? Da. Prisustvovanjem seminarima. 7,00 3,00

6.

Sprovodi li se specijalistička obuka za izvršioce u bezbednosnom dizajnu? 7,00 -7,00

7.

Da li se obuka sprovodi u kontinuitetu? Ne. Samo ponekad, seminari. 7,00 -3,00

8.

Sprovodi li se obuka u primjeni zaštitnih mjera za lica koja direktno koriste mjere zaštite? 7,00 3,00

9.

Da li vršite provjeru ljudstva u poznavanju mjera zaštite? 7,00 3,00

10.

Da li posjedujete sredstva za prvu pomoć? Da. Ali ne i na svim potrebnim lokacijama. 10,00 8,00

11.

Da li se vrši provjera ljudstva u poznavanju mjera prve pomoći? Da. Jednom u par godina. 10,00 3,00

87,00 33,00 3,79

1 Rodić Boško, Goran ðorñević, Da li ste sigurni da ste bezbedni, Produktivnost AD, Beograd 2004. str.184.



19

NORMATIVI

1.

Imate li pravilnik kojim su normativno regulisana pitanja bezbjednosti IS? 10,00

10,00

2.

Da li su u Pravilniku definisani skupovi preventivnih i sanacionih mjera? 6,00

6,00

3.

Da li je izrañen katalog opasnosti? 5,00

5,00

4.

Da li ste osigurani kod osiguravajućeg preduzeća? 8,00

8,00

5.

Da li su sačinjeni pismeni ugovori sa nekom drugom organizacijom u korišćenju rezervnog "backup" sistema? 7,00

-7,00

6.

Postoje li pisana uputstva za postupke u slučaju: požara, loma, vandalizma… Da. Postoje, ali nisu detaljno razrañena. 8,00

4,00

7.

Imate li propisane postupke za zaštitu u slučaju ratne opasnosti (prije ratnih dejstava, u toku i poslije)? Da. Za informacioni sistem nema konkretno propisanih postupaka. 9,00

2,00

8.

Da li postoji plan za ponovno uspostavljanje punog pogona nakon (katastrofalnog) pada sistema (Disaster Recovery, Plan-DRP)? Ne. Nije još razrañen. Sad zasad administratoru je pepušteno da se o tom pobrine. 8,00

-2,00

9.

Vodi li se dnevnik rada IS? 7,00

7,00

10.

Da li imate posebnu evidenciju intermitentnih grešaka? 6,00

6,00

74,00 39,00 5,27

ORGANIZACIONE MJERE ZAŠTITE

1.

Da li su identifikovane kritične aplikacije za koje se moraju obezbijediti alternativna rješenja? 6,00

6,00

2.

Da li su identifikovane kritične konfiguracije? 6,00

6,00

3.

Da li su testirana ("backup") alternativna rješenja? Da. Djelimično, samo na pojedinim računarima. 7,00

2,00

4.

Da li su planirane zaštitne mjere u uslovima backup-a? 5,00

-5,00

5.

Da li postoji podjela poslova po timovima, licima, za oporavak sistema? 5,00

5,00

6.

Da li je izrañen spisak saradnika koji imaju ovlašćenja u slučaju katastrofa? Da. Jedino postoji spisak dežurnih nastavnika. 5,00

2,00

7.

Da li su saradnici upoznati sa svojim ovlašćenjima i dužnostima u slučaju katastrofa? Da. Moglo bi da se detaljnije informišu. 7,00

2,00

8.

Da li postoji KPL list (Key Personnel List), spisak lica koja se moraju obavestiti u slučaju katastrofe? 6,00

-6,00

9.

Da li postoji DDT tim (Disaster Development Team), grupa ljudi koji će realizovati plan obnove? 6,00

-6,00



20

10.

Da li postoji DAT tim (Disaster Assesiment Team) za procjenu katastrofe? Ne. Samo postoji komisija za procjenu štete. 6,00

-2,00

11.

Da li ste planirali smjene tako da u IS (dva operatera u "mašinskoj" sali) nikad ne radi samo jedno lice? 8,00

-8,00

12.

Da li ste obezbijedili zamjenljivost na poslovima? Da. Trebalo bi obezbijediti pomoćnika administratoru. 8,00

6,00

13.

Programer unosi izmjene u programima isključivo uz saglasnost nadležnog lica. 8,00

8,00

14.

Različita lica kodiraju i testiraju programe. 8,00

8,00

15.

Različita lica kodiraju transakcije i održavaju datoteku (bazu podataka). 8,00

-8,00

16.

Vrši se provjera autentičnosti primaoca izlazne dokumentacije. 8,00

8,00

17.

Evidentira se izdavanje izlazne dokumentacije. 8,00

8,00

18.

Primalac izlazne dokumentacije provjerava izlaz u odnosu na očekivani. 8,00

4,00

19.

Da li imate kontrolu kvaliteta obavljanja poslova u svim fazama? 8,00

-8,00

20.

Da li je jasno definisan rezultat svake faze rada? 8,00

-8,00

21.

Da li su za svaku fazu rada (zaokruženu celinu) definisani neophodni resursi? 8,00

-8,00

22.

Da li uporeñujete stare i nove verzije programa? 8,00

8,00

23.

Da li programsku biblioteku tretirate kao jednu od datoteka (baza podataka)? 8,00

8,00

24.

Da li je jednoznačno odreñeno ko je zadužen za bezbjednost IS? 7,00

7,00

170,00 29,00 1,71

FIZI ČKA ZAŠTITA

1.

Da li ste regulisali kontrolu ulaska u prostorije (centra)? Da. Trebalo bi instalirati video nadzor. 7,00

4,00

2.

Da li je onemogućen ili otežan uvid spolja u aktivnosti IS (CAOP-a)? Da. Trebalo bi pojačati kontrolu kretanja osoba u nedozvoljenim prostorijama. 7,00

5,00

3.

Da li je kontrolisan pristup do vitalnih resursa IS (CAOP-a)? Da. Na prostoriji servera postavljena sigurnosna vrata. 7,00

4,00

4.

Da li se ograničava pristup u "mašinskoj" sali samo na izvršioce? 7,00

7,00

5.

Posedujete li šifro bravu? Ne. Ali bi je svakako trebalo nabaviti. 7,00

-3,00

6.

Posjedujete li (zapečaćene) duplikate ključeva? Da. Posjedujemo, nisu još zapečaćeni. 7,00

4,00

7.

Da li se vrši identifikacija izvršilaca kojima je dozvoljen prisup podacima i sistemu? 7,00

7,00



21

8.

Da li se za potrebe identifikacije koristi sistem skena zenice oka, otiska prsta, dlana i sl? 6,00

-6,00

55,00 22,00 4,00

ZAŠTITA SOFTVERA

1.

Da li je napravljena matrica ovlašćenja? 6,00

6,00

2.

Da li primjenjujete pravilo no-read-up (Semple Security Property)? 7,00

7,00

3.

Da li primenjujete pravilo no-write-down (Property – star property)? 7,00

7,00

4.

Postoji li propis kojim je regulisano posjedovanje kopija operativnog sistema? 7,00

-7,00

5.

Postoji li propis kojim je regulisano posjedovanje kopija uslužnih (licencnih) programa? 7,00

-7,00

6.

Da li koristite originalni – licencni uslužni softver? 10,00

-10,00

7.

Da li koristite piratski uslužni softver? -10,00

-10,00

8.

Da li se pridržavate copyright-a? 10,00

10,00

9.

Da li ste regulisali postupak snimanja novog – licencnog softvera? 5,00

5,00

10.

Da li posjedujete kopije operativnog sistema? 7,00

7,00

11.

Da li posjedujete kopije uslužnih programa? 7,00

7,00

12.

Kopije softvera se nalaze u dislociranom vatrostalnom sefu. 8,00

8,00

13.

Postoji li propis kojim je regulisano posjedovanje kopija aplikativnog softvera? 6,00

-6,00

14.

Da li posjedujete kopije aplikativnog softvera? 8,00

8,00

15.

Prostorije u kojima se skladište kopije softvera (podataka) su sa kontrolisanim pristupom i sa odgovarajućom mikroklimom. 9,00

9,00

16.

Kopije aplikativnog softvera nalaze se u dislociranom vatrostalnom sefu. 8,00

8,00

102,00 42,00 4,12

ZAŠTITA REZIDENTNIH PODATAKA

1.

Da li postoji pregled vitalnih podataka? Da. U skadu sa pravilima. 5,00

5,00

2.

Postoje li smernice za klasifikaciju podataka sa stanovišta povjerljivosti i bezbjednosti? 5,00

5,00

3.

Da li je u vezi sa klasifikacijom podataka, prema vrsti i stepenu povjerljivosti, odreñeno i vrijeme režima povjerljivosti? 5,00

5,00

4.

Postoji li za povjerljive dokumente, na bilo kom mediju, propis o posebnom postupku i šta treba učiniti kada se dokumenti iskoriste (vratiti dokumente ili uništiti)? 5,00

5,00



22

5.

Da li ste onemogućili kopiranje i iznošenje podataka (softvera) na izmjenljivim medijima? 9,00

-9,00

6.

Onemogućena neovlašćena izmjena podataka. 7,00

7,00

7.

Onemogućeno neovlašćeno objavljivanje podataka. 7,00

7,00

8.

Podacima se selektivno pristupa. Da. U skladu da matricom ovlašćenja. 7,00

7,00

9.

Evidentira se pristup podacima. Da. Ono se odnosi na proteklo vrijeme, planski a i slučajno. 7,00

7,00

10.

U obradi koristite kontrolne tačke. 7,00

7,00

11.

Da li se prilikom obrade arhivira protokol promjena? 7,00

7,00

12.

Da li se prilikom obrade ažuriraju duple datoteke? 7,00

7,00

13.

Da li se štite od KEMZ-a (kompromitujuće elektromagnetsko zračenje)? 6,00

6,00

14.

Posjedujete li dislocirane kopije podataka (traka, diskova i sl) sa najvažni-jim podacima? 8,00

-8,00

15.

Imate li propisani postupak za ažuriranje kopija? 7,00

7,00

16.

Sprovodi li se propisani postupak za ažuriranje kopija? 7,00

7,00

17.

Postoje li odreñeni propisani rokovi u kojima treba održavati kopije? 7,00

-7,00

18.

Pridržavate li se propisanih rokova za održavanje kopija? 7,00

7,00

120,00 72,00 6,00

ZAŠTITA U MREŽNOM OKRUŽENJU

1.

Da li u prenosu podataka koristite steganografiju, skremblovanje ili kriptografiju? 8,00

8,00

2.

Koristite li kontrolu pristupa paket filtracijom Layer 2 packet filtriranje? 10,00

10,00

3.

Koristite li kontrolu pristupa paket filtracijom Layer 3 packet filtriranje? 8,00

10,00

4.

Koristite li dodatne filtre na višim nivoima OSI modela (aplikativni nivo)? 8,00

8,00

5.

Da li imate programski sistem za analizu uspješnosti filtriranja paketa kao vida zaštite? 8,00

8,00

6.

Da li koristite SNMP (Simple Network Management Protocol)? 8,00

8,00

7.

Da li koristite RMON (Remote MONitoring)? 8,00

8,00

8.

Da li se proverava identitet pošiljaoca paketa (authentication)? 8,00

8,00

9. Da li koristite zaštićenu e-mail komunikaciju, PEM (Privacy 8,00 8,00



23

Enhanced Mail)

10.

Da li koristite digitalne sertifikate (autentičnost, identifikacija i enkripcija)? 8,00

8,00

11.

Da li koristite PGP (Pretty Good Privacy)? 8,00

-8,00

12.

Da li pri prenosu podataka štitite podatke tuneliranjem? 8,00

-8,00

13.

Da li koristite L2 tunele? 10,00

-8,00

14.

Da li koristite L3 tunele? 8,00

-8,00

15.

Da li koristite multiprotokol tunele (GRE...)? 8,00

-8,00

16.

Da li u Dial-In sistemu vrsite autentikaciju? 8,00

8,00

17.

Da li u Dial-In sistemu vršite autorizaciju akcija na mreži? 8,00

8,00

18.

Da li u Dial-In sistemu vršite accounting utrošenih resursa? 8,00

-8,00

19.

Da li se za potrebe autentikacije u bilo kom prethodnom slučaju koristi sistem skena zenice oka, otiska prsta i sl? 6,00

-6,00

154,00 46,00 2,99

ZAŠTITA INFRASTRUKTURE

1.

Da li imate rezervu kritičnih resursa? 6,00

6,00

2.

Da li vršite plansku degradaciju sistema? 7,00

7,00

3.

Ako posjedujete mainframe računar, da li je lociran tako da bude maksimalno zaštićen od spoljašnjih uticaja (blizina radarskih ureñaja i provodnika visokog napona, kanalizacionih i vodovodnih instalacija); uticaj mehaničkih vibracija (tramvaj, pruga, itd)? 7,00

7,00

4.

Da li su instalisani ureñaji za zaštitu od poplave, od prskanja vodovodnih cevi i instalacija? 10,00

-10,00

5.

Da li je isporučilac sistema poštovao sve propise i zahtjeve u vezi sa instalacijama što se tiče održavanja, rukovanja računarom itd? 10,00

10,00

6.

Da li se pridržavate minimuma neophodnih mjera zaštite koje zahtijeva isporučilac opreme? 10,00

10,00

7.

Da li je obezbijeñeno napajanje instalisanom snagom blizu trafo-stanice? Ne. Ali su nabavljeni rezervni ureñaji za napajanje električnom energijom. 6,00

-3,00

8.

Da li je pravilno dimenzionisana instalacija? 9,00

9,00

9.

Da li su odgovarajući (i ispravni) prekidači, razvodna tabla? 9,00

9,00

10.

Da li se u pravilnim vremenskim intervalima provjerava ispravnost električnih instalacija? 7,00

7,00

11.

Da li za kritične obrade (aplikacije) posjedujete rezervne ureñaje za napajanje električnom energijom? 7,00

7,00



24

12.

Da li je klima redundantno dimenzionisana? 7,00

7,00

13.

Da li je obezbijeñena redovnost održavanja klima ureñaja? 7,00

7,00

14.

Da li kritične dijelove klima ureñaja držite u sopstvenom skladištu? 7,00

-7,00

15.

Da li je za klima ureñaj obezbijeñen siguran dovod svježeg vazduha, vode i energije? 6,00

6,00

16.

Da li je identifikovana kritična (najslabija) tačka klima ureñaja? 6,00

-6,00

121,00 66,00 5,45

PROTIVPOŽARNA ZAŠTITA

1.

Objekat u kom je smješten IS (CAOP) otporan je na visoke temperature. Da. Meñutim postoji trebalo bi ukloniti neke lakozapaljive materijale. 10,00

7,00

2.

Pregrade, obloge, u IS su nezapaljive. Da. Postoje obloge koje su zapaljive. 10,00

7,00

3.

Vrše li se inspekcije (skladišta) zapaljivih materijala? 6,00

6,00

4.

Postoje li zone sa zabranom pušenja? 5,00

5,00

5.

Da li je na snazi zabrana korišćenja otvorenih grejnih tela? 8,00

6,00

6.

Da li su ugrañeni detektori požara? 7,00

7,00

7.

Da li posedujete automatske ureñaje za dojavu požara i/ili javljače požara "na dugme"? 6,00

6,00

8.

Posjedujete li odgovarajuće ureñaje za gašenje požara? Da. Mislim da bi ih trebalo još nabaviti. 8,00

6,00

9.

Da li se ureñaji za gašenje požara provjeravaju u propisanim rokovima? 8,00

8,00

10.

Da li imate vatrostalne kase i koristite li ih? 5,00

5,00

11.

Provjerava li se uvježbanost kadra u gašenju požara? Da. Trenutno se to obavlja samo jednom u par godina. Trebalo bi bar polugodišnje da se provjerava uvježbanost kadra za gašenje požara. 7,00

4,00

80,00 6,09 0,76

SISTEM U OSNOVI NE SMIJE BITI UGROŽEN ZBOG

1.

Razvoja i esploatacije novih aplikacija. 9,00

9,00

2.

Gašenja starih aplikacija. 9,00

9,00

3.

Montaže novog hardvera. 9,00

9,00

4.

Instaliranja novog sistemskog softvera. 9,00

9,00



25

5.

Fluktuacije kadrova. 9,00

9,00

6.

Preuzimanja novih radnih zadataka i zaduženja. 9,00

9,00

7.

Promjena u organizacionoj strukturi. Da. Sa obzirom da uprava škole ima privremeni mandat u upravljanju postoji mogućnost nekih neplaniranih poteza u organizacionoj strukturi. 9,00

5,00

8.

Arhitektonske i grañevinske promene u objektu gde je smješten sistem. Da. Planirane su nadogradnje objekta. 9,00

5,00

72,00 64,00 8,89

PROPUSTI

1.

Do sada nismo imali pojavu slučajnog oštećenja IS (centra) i podataka. Da. Bilo je pojedinačnih slučajeva oštećenja podataka. 7,00

5,00

2.

Do sada nismo imali pojavu namjernog oštećenja opreme i podataka. Da. Imali smo namjerna oštećenja: miša, tastature, podmetača za miša.

10,00 8,00

3.

Do sada nismo imali pojavu zloupotrebe ovlašćenja. 10,00 10,00

27,00 23,00 8,52

Max. broj poena

Uk. osv. poena

Prosječna ocjena

1062,00 442,0

9 4,68

Napomena: 637,2

Može se zaključiti da, s obzirom da je ukupan zbir poena (442.09) manji od 60%, bezbjednost IS nije zadovoljavajuća.

Da bi bezbjednost IS bila zadovoljavajuća potrebno je najmanje 637.2 poena, to jest 60% od 1062 poena što iznosi 637.2 poena.

Tabela 3.3 Upitnik verifikacije bezbjednosnog nivoa IS



26

4. SISTEM ELEKTRONSKOG UČENJA ŠKOLE – E-Learning

4.1. Moodle i glavne karakteristike Zoran Budimac sa koautorima Zoranom Putnikom, Leom Jakelićem i Živanom

Komlenov u Moodle priručniku za predavače Kako kreirati lekcije u softverskom oruñu piše: „Moodle je softverski paket za kreiranje Internet-baziranih kurseva i websajtova. Radi na svakom računaru koji podržava PHP i podržava mnoge tipove baza podataka (posebno dobro MySQL).

Moodle je raspoloživ besplatno kao softver otvorenog izvornog koda (kao deo GNU Public Licence). Naziv projekta proizašao je iz skraćenice za Modular Object-Oriented Dynamic Learning Environment. Osim skraćenice, na engleskom ova reč označava „proces lenjog krivudanja kroz nešto, izvršavanje stvari onda kada vam se one rade, besposličenje i igranje sa užitkom, koje često vodi ka pronicljivim i kreativnim rezultatima”. Razvoj projekta je započeo Marti Dougiamas koji ga i danas vodi.

Veći broj prototipova je proizveden i odbačen pre nego što je 20. avgusta 2002. godine zvanično predstavljen Moodle 1.0. Verzija je namenjena manjim grupama univerzitetskog nivoa i tema je naučnih istraživanja koja analiziraju prirodu saradnje i uticaja koji se javljaju unutar malih grupa odraslih učenika. 2003. godine, kreirana je i kompanija moodle.com.

Dizajn i razvoj Moodle-a voñen je filozofijom učenja i načinom razmišljanja koji se u teoriji skraćeno naziva „social constructionist pedagogy”. Teorija se može opisati razjašnjenjem četiri glavna koncepta koji stoje iza nje:

• Konstruktivizam - ova filozofija smatra da ljudi aktivno konstruišu novo znanje kroz interakciju sa okruženjem.

• Konstrukcionizam - ova teorija smatra da je učenje posebno efikasno

• kada konstruišete nešto za druge da iskuse.

• Društveni konstruktivizam - ovaj deo filozofije proširuje pomenute ideje na grupu ljudi koji konsturišu jedni za druge, stvarajući sopstvenu zajedničku kulturu sa deljivim značenjima.

• Povezano i pojedinačno - ova ideja pokušava dublje da prouči motive pojedinaca koji učestvuju u diskusiji.

4.1.1. Karakteristike Moodle projekta

• Moodle je projekat koji je aktivan i stalno se razvija i menja.

• Promoviše društvenu, konstruktivističku pedagogiju

• Pogodan za potpuno samostalne on-line kurseve ili kao dodatak kursevima lice-u-lice;

• Jednostavan, malih hardverskih i softverskih zahteva, efikasan, pristupačan kroz pretraživač;

• Jednostavan za instalaciju na svakoj platformi koja ga podržava

• Zahteva samo jednu bazu podataka i dozvoljava njeno deljenje sa drugim sistemima;

• Spisak kurseva raspoloživ na web-sajtu opisuje sve postojeće kurseve, uključujući i prava i pravila pristupa;



27

• Kursevi se mogu kategorisati i pretraživati. Jedan Moodle web-sajt može podržavati hiljade kurseva;

• Naglasak je na visokoj bezbjednosti - sve forme se kontrolišu, podaci proveravaju, poslati podaci šifruju;

• Većina tekstova koji se unose se mogu mijenjati raspoloživim WYSIWYG HTML editorom.

4.1.2. Upravljanje web-sajtom

• Laka instalacija

• Instalacija Moodle projekta se na računaru vrši prema uputstvu raspoloživom u okviru dokumentacije projekta;

• Instalacija se može izvršiti na web-serveru koji radi pod Apache serverom, ima instaliranu podršku za PHP i koristi MySQL bazu podataka;

• Instalacija se može izvršiti i na lokalnom računaru;

• Web-sajtom upravlja „administrator”, koji se definiše pri instalaciji;

• Postojeća instalacija Moodle-a može biti proširena dodatnim plug-in modulima za nove aktivnosti;

• Dodatne „teme” omogućavaju administratoru da prilagodi izgled, boje, fontove i ostalo lokalnim potrebama i željama;

• Dodatni jezički paketi dozvoljavaju potpuno prilagoñavanje svih tekstualnih sadržaja web-stranica željenom jeziku. U februaru 2005. godine, su postojali jezički paketi za 43 jezika.

• Sav programski kod je jednostavno izmenljiv i prilagodljiv.

4.1.3. Upravljanje korisnicima

• Cilj je maksimalno smanjiti intervencije administratora, uz potpuno očuvanje nivoa bezbednosti;

• Na raspolaganju je spektar mehanizama autentikacije korisnika;

• Omogućeno je kreiranje e-mail naloga i njegove verifikacije. Na raspolaganju su IMAP, POP3 i NNTP protokoli, kao i pristup news forumima, sa SSL kodiranjem;

• Deo sistema je i kontrola korisničkih (studentskih) naloga. Dozvoljeno je kreiranje eksternih baza podataka za autentifikaciju;

• Svakom korisniku je dovoljan jedan nalog za pristup celom sajtu. Svaki nalog može imati drugačija prava pristupa.

• Moguće je predavaču ukinuti prava izmene kursa (za privremene predavače);

• Nalog administratora upravlja kreiranjem kurseva i definiše predavača dodelom korisnika pojedinim kursevima. Jedini nalog koji ima dozvolu kreiranja kurseva i držanja nastave u njima je nalog kreatora kursa;

• Za svaki kurs, postoji „članska šifra”, koja ne dozvoljava pristup nikom osim studentima;



28

• Ispis studenata može izvršiti predavač po želji, a u slučaju neaktivnosti, sistem ispisuje studenta automatski, nakon isteklog zadatog vremenskog perioda;

• Studentima se preporučuje kreiranje sopstvenog „profila”, koji sadrži i fotografiju i unos osnovnih podataka. Sakrivanje e-mail adrese je dozvoljeno;

• Svaki korisnik ima mogućnost da definiše detalje komunikacije sa sistemom, kao što su: jezik komunikacije, vremenska zona ili format datuma, vremena ili valute.

• Nastavnik ima punu kontrolu nad kursom, uključujući i zabranu pristupa drugim nastavnicima;

• Na raspolaganju je izbor formata kursa: nedeljni, po temama, ili „društveni” format, zasnovan na diskusijama;

• Na raspolaganju je spektar aktivnosti u okviru kursa: forumi, dnevnici, kvizovi, resursi, izbori, pregledi, zadaci, ćaskanja i radionice

• Promene kursa koje su se desile od poslednjeg prijavljivanja, mogu biti prikazane na početnoj stranici (pružajući time osećaj zajedništva);

• Većina tekstova koji se unose se mogu menjati raspoloživim WYSIWYG HTML editorom;

• Sve ocene dobijene za rad na forumima, dnevnicima, kvizovima i zadacima se mogu videti u okviru iste web-stranice, a mogu biti i preuzete u obliku tabele;

• Kompletne informacije o aktivnostima studenata su na raspolaganju tekstualno i grafički, po potrebi podeljeno po pojedinim modulima;

• Skup e-mail komunikacije je raspoloživ u HTML ili tekstualnom formatu;

• Skaliranje rezultata je potpuno prilagodljivo željama i zahtevima predavača;

• Korišćenjem backup funkcije je moguće snimanje kompletnih kurseva, koji se kasnije mogu rekonstruisati na proizvoljnom Moodle serveru.

4.1.4. Upravljanje zadacima

• Za svaki zadatak se mogu zadati krajnji datumi i maksimalne ocene;

• Studenti mogu svoja rešenja zadataka - kodirana datumom snimanja -snimiti na server (u proizvoljnom formatu);

• Dozvoljeno je i snimanje zakasnelih zadataka, ali je pri tome predavač precizno obavešten o vremenu kašnjenja;

• Za svaki pojedinačan zadatak, ceo „razred” može biti ocenjen (zajedno sa komentarima zadataka) u jednom formularu na jednoj stranici;

• Komentar od strane predavača je povezan sa stranicom na kojoj se nalazi rešenje zadatka, te tako vraćen studentu e-mail-om;

• Predavač ima mogućnost da dozvoli ponovno predavanje rešenja zadatka nakon ocenjivanja, za ponovno ocenjivanje.

• Predavač ima mogućnost kreiranja kvizova sa raznim tipovima pitanja i raznim mogućnostima odgovaranja. Više o mogućnostima rada sa kvizovima biće rečeno kasnije.



29

4.1.5. Dodatne mogućnosti

• „Modul za ćaskanje” - koji omogućava laku i jednostavnu tekstualnu komunikaciju izmeñu studenata;

• „Modul izbora” - omogućava glasanje o pitanjima od interesa za nastavnika ili za kurs;

• „Modul foruma” - koji omogućava diskusije o pokrenutim temama u režimima „samo-nastavnik”, „vesti”, „otvoreno-za-sve” ili „pojedinačno”;

• „Dnevnički modul”- omogućuje pojedinačnu komunikaciju izmeñu predavača i studenta;

• „Modul resursa” - dozvoljava prikaz elektronskog sadržaja proizvoljnog formata (doc, ppt, flash, video, audio ...);

• „Modul pregleda” - pruža mogućnost analize rada celog „razreda”, a rezultati su vidljivi na web-sajtu u vidu tabele ili grafikona;

• „Modul radionice”- omogućava nastavniku pregled i ocenjivanje dokumenata.2

2 Zoran Budimac, Zoran Putnik, Lea Jakelić, Živana Komlenov: Kako kreirati lekcije u softverskom oruñu, Novi Sad, februar 2007. str. 55-57



30

4.2. Instalacija i administracija sistema Na Web lokaciji www.moodle.org moguće je pronaći više verzija Moodle Web

aplikacije i preuzeti ih u .zip ili .tar formatu.

Postoje dvije kategorije u kojima se distribuira Moodle aplikacija:

• Standard Moodle distribution

• Complete Install Packages (Moodle+Apache+MySQL+PHP)

Standard Moodle distribution – u njoj se nalazi samo Moodle aplikacija, bez Web servera, PHP-a i baze, koje je potrebno prethodno samostalno instalirati, bilo pojedinačno ili bilo korišćenjem nekog od gotovih paketa kao što je XAMPP. Unutar ove grupe moguće je instalirati različite verzije aplikacija kao što su: Latest Release (zadnje izdane stabilne verzije), Latest Stable Branch (zadnje stabilne verzije, koje se dnevo nadograñuju sa najnovijim promjenama) i Beta of next release (buduće verzije koje su još u fazi razvoja i testiranja).

Complete Install Packages – sadrži osim Moodle-a kao web aplikacije i svo potrebno okruženje u kojem Moodle može raditi. U operativnom sistemu MS Windows koristi se aplikacija XAMPP (http://www.xampp.org), koja sadrži Apache Web server, MySQL, PHP i Perl. Ovaj paket moguće je pokrenuti i bez instalacije i u tom slučaju Moodle neće promijeniti sistemske postavke računara, kao što su Registry datoteke, instalacije servisa i dr. Pored paketa za instalaciju sa stranice za download moguće je preuzeti i bazu modula (Modules and Plugins) i preko 65 prevoda Moodle okruženja (Language Packs).

Za dodatnu pomoć pri instalaciji mogu se koristiti Moodle dokumentacije za administratore:

http://docs.moodle.org/en/Installing_Moodle

http://docs.moodle.org/en/Installing_AMP

Ja sam se opredijelio za kompletni paket Moodle 1.9.2+ sa lokacije http://download.moodle.org.

Kompletni paket Moodle 1.9.2+ kao zip fajl sadrži webserver koji se zove Apache, Moodle aplikacija i Moodle-u odgovarajući MySQL server baza podataka i PHP program.

Instalacioni proces će se odvijati u tri osnovna koraka:

1. Preuzimanje, raspakivanje i pokretanje kompletnog instalacionog paketa.

2. Pokretanje webserver-a.

3. Instalacija Moodle-a korišćenjem web pretraživača.



31

SLIKA 4.1 Moodle paketi za Windows

4.2.1. Softverski uslovi instalacije

• Windows 98/ME (minimum)

• Windows NT/2000/XP/Vista (odgovarajući)

• 256 MB RAM (minimum), 512 MB RAM (odgovrajući)

• 160 MB slobodnog prostora na Hard disku (još prostora će biti potrebno za „upload“ korisnika)

4.2.2. Preuzimanje i raspakivanje verzije Moodle 1.9.2.+

SLIKA 4.2 Preuzimanje kompletnog paketa Moodle 1.9 zip file



32

Po preuzimanju kompletnog paketa Moodle 1.9.2+ kao zip fajl na računar izvršio sam njegovo raspakivanje (extract) i kreiraće se folder koji se zove „server“ (C:\server). Verzije prije 2008. godine kreiraju polder koji se naziva „moodle“. Može se i dati drugačiji naziv, tj. umjesto C:\server može se nazvati i C:\Moodle ili C:\Web. Važno je napomenuti da će u svakom slučaju biti napravljen folder moodle koji će čuvati Moodle aplikaciju.

SLIKA 4.3 Kreiranje foldera „server“ pri raspakivanju zip paketa Moodle 1.9.2+

4.2.3. Pokretanje paketa U Windows explorer-u pronañimo fajl „setup_xampp.bat“, pritisnimo na njega strelicom

miša i pokrenimo ga (SLIKA 4.4) i pri tom će se izvršiti konfigurisanje Xammp i webserver-a, ali se neće promijeniti ulazi u windows registru i neće se promijeniti podešavanja sistemskih varijabli.

SLIKA 4.4 Pokretanje fajla setup_xampp.bat

Glavni folder

Moodle program



33

SLIKA 4.5 Sadržaj foldera “server”

SLIKA 4.6 Uspješno konfigurisani webserver i XAMPP

Sa SLIKE 4.6 se vidi da su uspješno konfigurisani webserver i xampp.

4.2.4. Pokretanje webserver-a Pokrenimo webserver pomoću fajla Xampp_start (Slika ) koji se nalazi u folderu

“C:\Server”. Poslije pokretanja ovog fajla treba ga ostaviti otvorenog sve dok je potrebno, a zatvoriti korišćenjem fajla Xampp_stop. Ova oba progama kontrolišu Apache i MySQL programe kojima raspolaže webserver. Važno je napomenuti da neke lokacije posebno pokreću i zaustavljaju Apache i MySQL sa njihovim bat fajlovima koji su smješteni u folderu C:\server. Na nekim računarima sa više mogućih webserver-a pokreću se korišćenjem „restart“. Dobra ideja je staviti prečicu komandi pokretanja i zaustavljanja lokacije u Windows-ov „start“ menu.

Setup

Start

Stop



34

4.2.5. Pokretanje Moodle instalacije Neposredno prije početka Moodle instalacije potrebno je pokrenuti Moodle aplikaciju

kao na Slici .

SLIKA 4.7 Pokretanje aplikacije Start Moodle

Kada pokrenemo web pretraživač u području „address bar“ ukucajmo „localhost“ ili http://127.0.0.1 i pritiskom tastera Enter ili dugmeta Go pokrenuće se po prvi put Moodle instalacija.

SLIKA 4.8 Unosenje „localhost“ u „address bar“

Na uvodnom ekranu izvršićemo izbor jezika za Moodle okruženje. U padajućem meniju kombo boksa izabraćemo srpski jezik – latinica.

Pokretanje aplikacije Start Moodle



35

SLIKA 4.9 Izbor jezika u Moodle okruženju

Pritiskom na dugme Next dobićemo sljedeći okvirni dijalog kao na SLICI 4.10 u kojem se provjeravaju PHP podešavanja i server treba da proñe sve testove da bi Moodle ispravno funkcionisao. Kao što se vidi stavke Pass ispisane zelenom bojom označavaju da su sve opcije uspješno prošle test. U slučaju da neka od opcija nije korektna onda bi se pojavila stavka crvene boje i dalje bi bilo potrebno rješavanje problema.

SLIKA 4.10 Provjeravanje PHP podešavanja

Izbor jezika (srpski-latinica)



36

Sad je potrebno izvršiti potvrñivanje Moodle instalacije, to jest potrebno je unijeti putanju do Moodle direktorijuma kao i do direktorijuma podataka u kojem Moodle čuva postavljene podatke. Mogućnost čitanja i upisivanja podataka iz ovog direktorijuma trebao bi da ima korisnik web servera, ali oni ne bi trebali biti dostupni direktno preko web-a. U području gdje se navodi web adresa potrebno je unijeti adresu naseg web sajta preko kojeg učenici koriste Moodle, a to je: http://weblokacijaskole.org/moodle .

SLIKA 4.11 Potvrñivanje lokacije Moodle instalacije

Najveći dio Moodle podataka čuvaće se u bazi podataka i iz tog razloga potrebno je izvršiti podešavanja baze podataka. Ona će biti kreirana automatski prilikom instalacije, sa podešavanjima kao na SLICI 4.12. Pošto je kod nas u pitanju instalacija kompletnog paketa Moodle predložena podešavanja mogu da ostanu nepromijenjena.

SLIKA 4.12 Podešavanje baze podataka

Za skolu: http://weblokacijaskole.org/moodle



37

Sada se vrši provjeravanje Moodle okruženja, tj. da li razne komponente našeg sistema zadovoljavaju sistemske zahtjeve. Ukoliko postoji neka greška u tom slučaju sistem bi nas upozorio kako nastaviti.

SLIKA 4.13 Provjeravanje Moodle okruženja

Ukoliko smo na početku instalacije promijenili jezik instalacije sada imamo mogućnost da preuzmemo “Srpski (sr_lt)” jezički paket, a ako to ne želimo možemo ga kasnije preuzeti iz administratorskog okruženja.

SLIKA 4.14 Preuzimanje – „Srpski (sr_lt)“ jezički paket

Pritiskom na dugme „Sledeći“ otvara se okvirni dijalog koji saopštava da je konfiguracija završena i da je Moodle pokušao da sačuva našu konfiguraciju u datoteci smještenoj u korjenskom direktorijumu Moodle instalacije. Config.php je uspješno kreiran.



38

Prvi dio instalacije Moodle-a je završen!

SLIKA 4.15 Završetak konfiguracije Moodle-a

SLIKA 4.16 Okvirni dijalog o autorskim pravima

Prije rada sa Moodle-om u ovom okvirnom dijalogu upoznajemo se sa autorskim pravima i prihvatamo uslove korišćenja programa sa „Yes“. Bitno je naglasiti da je Moodle objavljen pod licencom GNU Public Licence.

Sljedeći okvirni dijalog nas upoznaje sa verzijom Moodle-a koju trenutno koristimo. Vidimo da je to Moodle 1.9.2+ (Build: 20080730).

SLIKA 4.17 Verzija Moodle-a u primjeni



39

Pritisnimo dugme „Continue“ (nastavi) i slijedi osnovno podešavanje baze podataka. Tabele potrebne za Moodle će se automatski kreirati uz obavještenje zelenim slovima „Success“ (uspješno).

SLIKA 4.18 Podešavanje baze podataka

U ovom koraku se vrši podešavanje modula i blokova tabela sve dok se ne završi ispisivanje obavještenja o uspješnom kreiranju. Nakon toga potrebno je pritisnuti dugme Continue (Nastavi). Ovaj postupak će se ponavljati nekoliko puta da bi se kreirale sve potrebne tabele.

SLIKA 4.19 Podešavanje modula tabela

Izvršimo popunjavanje korisničkog ugovora administratora. Veoma je važno zbog zaštite da unesemo umjesto admin neko drugo korisničko ime, kao i da unesemo neku lozinku



40

jer administratori jedini imaju pristup svim resursima sistema. Ovaj obrazac korisničkih podešavanja isti je kao i za korisnike.

SLIIKA 4.20 Podešavanje administratorskog korisničkog ugovora

Moodle instalacija je dovršena i po prvi put pokrećemo početnu stranicu Moodle administratora. Kasnije ćemo dodavati korisnike, kurseve i vršiti administraciju sistema.



41

SLIKA 4.21 Početna stranica Moodle administratora (Miloš Nenad)

Administraciju Moodle aplikacije vršićemo pomoću bloka „Site Administration“ sa lijeve strane kao na SLICI 4.22.

SLIKA 4.22 Blok za Administraciju Moodle-a

Administraciju ćemo vršiti izborom pojedinih opcija ovog bloka.



42

Sada ćemo promijeniti jezik, to jest pridružićemo Srpski jezik Moodle okruženju, tako što ćemo izabrati opciju „Language“ i podopciju „Language packs“ i pokretanjem konekcije na Internet pojaviće nam se sljedeći programski prozor kao na SLICI 4.23. U lijevoj koloni prikazani su instalirani, a u desnoj jezici koje možemo pridružiti. Izabraćemo „Srpski (sr_lt) i pritisnuti na dugme „Install selected language pack“.

SLIKA 4.23 Pridruživanje Srpskog jezika - „Srpski (sr_lt)“

Nakon uspješno obavljene instalacije sistem nas obavještava da je dodat Srpski jezik – latinica. Sada ćemo izabrati opciju „Language“ (jezik), (SLIKA 4.24) i podopciju „Language settings“ nakon čega će se otvoriti prozor pod nazivom „Language settings“, i u njemu pod „Default language“ umjesto „English“ izaberimo „Srpski (sr_lt)“ pa sačuvajmo izmjene izborom dugmeta „Save changes“. Znači,omogućili smo da prijavljivanjem u Moodle biramo za jezik radnog okruženja izmeñu engleskog i srpskog jezika. Izaberimo ponovnim prijavljivanjem u Moodle „Srpski (sr_lt)“ i pojaviće se radno okruženje na srpskom jeziku kao na slici SLIKA 4.24.



43

SLIKA 4.24 Administratorsko okruženje na srpskom jeziku

5. ADMINISTRACIJA „E-LEARNING“ SISTEMA

5.1. Pravljenje sopstvene teme mijenjanjem teme „FORMAL WHITE“ Najlakši način da se napravi sopstvena tema je da se prethodno koristi neka gotova

tema, npr. „Formal white“ tema, a potom da se izmijene neke željene stavke. Pronañimo temu „Formal white“ na stablu Windows Explorer-a u folderu Moodle, to jest podfolderu „theme“ i kopirajmo je u isti folder „moodle/theme“ pod imenom „kopijaformal_white“(paziti da u nazivu imamo samo jednu rijec i da nemamo velikih slova).

Da bih napravio sopstvenu temu izabrao sam kao šablon temu „Formal white“ sa lokacije C:\server\moodle\theme\formal_white.

Možemo na više načina napraviti sopstvenu temu u Moodle-u mijenjajući boje, font-ove i zaglavlja.

Da bismo ovo uspjeli napraviti biće nam potrebno sledeće:

• Kopiranje fajlova i direktorija u našoj Moodle instalaciji,

• Ureñivanje fajlova u Moodle instalaciji,

• Razumijevanje i korišćenje HTML-a i CSS-a,

• Razumijevanje i korišćenje Web grafike i softvera za ureñivanje.

Za analiziranje korišćenog CSS-a na Moodle strani koristićemo program Firebug sa lokacije http://getfirebug.com/. Ovo je ekstenzija Firefox web pretraživača kojeg ćemo prvo instalirati sa lokacije http://www.mozilla.com/en-US/firefox/. Firebug nam omogućuje da se po pritiskanju desnog dugmeta miša na neki element na HTML strani i izborom opcije „Inspect Element“ prikažu informacije o elementu koji sadrži CSS karakteristike.



44

NAPOMENA: Sve promjene (boja, pozadina,...) pravio sam u progamu Notepad++ izborom css fajlova, npr. fw_color.css i u njemu mijenjam boje podloge kod logo-a u header-u. Pomoću programa Firebug i Web Developer-a samo detektujem koji su kodovi, a onda otvaram program Notepad++ i u njemu vršim izmjene koje želim. Paziti kad snimamo u Notepad++ da snimimo u tipu css.

Uspio sam promijeniti logo na sledeći način:

Koristio sam logotipe škole koje sam kreirao pomoću programa Gimp preuzetog sa lokacije http://www.gimp.org/ i njihovi nazivi su: mylogo (visina 100 piksela) i mylogo_small (visina 50 piksela).

SLIKA 5.1 Izrada logo-a škole

Pomenute logotipe sam kopirao u folder na lokaciji C:\server\moodle\theme\formal_white. U programu Notepad++ otvorio sam fajl „header.html“ koji se nalazi na lokaciji C:\server\moodle\theme\formal_white. U editoru Notepad++ prikazano da je umjesto logo.jpg trebalo unijeti mylogo.jpg i umjesto logo_small.jpg trebalo je unijeti mylogo_small.jpg (odnosi se na <h1 class="headermain">).

Prikazani kodovi iz editora to i prikazuju:

<div id="page">

<?php //Accessibility: warning: ALT text will need editing if logo changes. 'headermain' is now H1, see theme/standard/styles_layout.css: .headermain

if ($home) { // This is what gets printed on the home page only

?>

<?php print_container_start(true, '', 'header-home'); ?>

<h1 class="headermain"><img alt='Moodle' src='<?php echo $CFG->httpsthemewww .'/'. current_theme() ?>/mylogo.jpg' /></h1>

<div class="headermenu"><?php echo $menu ?></div>

<?php print_container_end(); ?>

<?php } else if ($heading) { // This is what gets printed on any other page with a heading

?>

<?php print_container_start(true, '', 'header'); ?>

<h1 class="headermain"><img alt='Moodle' src='<?php echo $CFG->httpsthemewww .'/'. current_theme() ?>/mylogo_small.jpg' /></h1>



45

<div class="headermenu"><?php echo $menu ?></div>

<?php print_container_end(); ?>

<?php } ?>

Na sledećoj slici možemo vidjeti kako izgleda naslovna strana administratora (Miloš Nenad) nakon izmjene logo-a.

SLIKA 5.2 Naslovna strana Moodle-a OŠ „Ivan Goran Kovačić“ Mrkonji ć Grad

Napomena: Sa lokacije http://sourceforge.net/project/showfiles.php?group_id=95717&package_id=102072 preuzeo sam program Notepad++ v5.0.3. Zbog efikasnijeg rada sa CSS-om sa lokacije https://addons.mozilla.org/en-US/firefox/addon/60 preuzeo sam program Web Developer 1.1.6 i instalirao ga u Firefox web pretraživaču. Na lokaciji http://www.drpic.com/ vršio sam obradu logo-a.

Promjene boje header-a (zaglavlja) u bijelu uradio sam u programu Notepad++ tako što sam u otvorenom fajlu fw_color.css koristio sledeće kodove:

*** Header

***/

#header-home, #header {

background-color: #FFFFFF;

border-color:#C6BDA8;

}



46

5.2. Prijavljivanje na E-learning sistem

Kada u web pretraživaču unesemo adresu lokacije našeg e-learning sistema, npr. www.websajtskole.org/moodle pojaviće se uvodni ekran na kojem je potrebno izvršiti prijavljivanje na sistem pomoću korisničkog imena i lozinke u području „Login“. Prethodno je najbolje u padajućem meniju kombo boksa izabrati jezik radnog okruženja kao na slici .

SLIKA 5.3 Izbor jezika

Po izboru jezika treba pritisnuti „Login“ (Prijava) na sistem i dobije se sledeći okvirni dijalog kao na slici .

SLIKA 5.4 Prijava na sistem

U području Korisničko ime (User name) potrebno je unijeti već dodijeljeno korisničko ime i lozinku od administratora lokacije. Za neke kurseve moguć je pristup i neregistrovanim korisnicima u ulozi gosta. U slučaju zaboravljenih parametara sistema bira se dugme „Da, treba mi pomoć za pristup sistemu. Ove stavke definisao je administrator sistema u bloku na lijevoj strani radnog okruženja pod imenom „Administracija sajta“ kao na slici



47

SLIKA 5.5 Blok Administracija sajta

U našem slučaju administrator je („Upravljanje provjerom indentiteta“) zbog zaštite Informacionog sistema škole odlučio da onemogući korisnicima da sami prave svoje naloge, tj. sve naloge praviće ručno samo administrator i proslijeñivati ih (korisničko ime i lozinku) do korisnika sistema kao na slici.

SLIKA 5.6 Upravljanje provjerom identiteta (Administracija sajta)

Napomenimo da je moguće (u našem slučaju to administrator ne dozvoljava) i samostalno prijavljivanje na sistem kao novi korisnik i pravljenje naloga potvrñivanjem putem e-pošte. To je uobičajen način provjere identiteta. Poslije prijave i izbora novog imena korisnika i lozinke e-pošta se šalje na njegovu adresu. Pomoću sigurnog linka, koji se nalazi na stranici e-pošte, korisnik potvrñuje svoj nalog. Podaci koji su uneseni uporeñuju se sa onima koji su sačuvani u Moodle bazi podataka. Da li će se ovaj sistem (registracija i prijavljivanje elektronskom poštom) u budućnosti primjenjivati u školi zavisiće od odluke uprave škole i administratora.



48

SLIKA 5.7 Načini pristupa E-learning sistemu

Sa slike vidimo da se u lijevom bloku unosi korisničko ime i lozinka za već postojeće korisnike, a u desnom bloku se unose podaci za nove korisnike. Izborom dugmeta „Kreiranje novog korisničkog naloga“ bićemo obavješteni da je za omogućavanje prijavljivanja i pomoću elektronske pošte potrebno koristiti „reCAPTCHA“ i preuzeti jedan „API key“ sa lokacije http://recaptcha.net/api/getkey .

SLIKA 5.8 Prijava za preuzimanje „API key“



49

SLIKA 5.9 Prikaz kako radi „reCAPTCHA API“

1. Korisnik učitava web stranicu sa reCAPTCHA učitanim Java skript upitom.

2. Korisnik pretražuje zahtjeve upita za reCAPTCHA. reCAPTCHA daje korisniku upit i znak da identifikuje upit.

3. Korisnik popunjava formu web stranice i prihvata rezultate aplikacionog servera, zajedno sa znakovima upita.

4. reCAPTCHA provjerava korisnikov odgovor, i daje nazad odgovor.

5. Ako je tačno, dozvoljava se korisniku pristup nekim od servisa i informacija. Npr. dozvoljava im se da komentarišu na forumu, registruju za wiki, ili da imaju pristup adresama e-pošte. Ako je netačno, možemo dopustiti korisnicima da probaju ponovo.

5.2.1. Podešavanje reCAPTCHA

Domain Name: localhost reCAPTCHA will only work on this domain and subdomains. If you have more than one domain (or a staging server), you can create a new set of keys.

Public Key: 6LdxdQMAAAAAAHfWTYBzV3T9iN--lLZRy6OHNFyM Use this in the JavaScript code that is served to your users

Private Key: 6LdxdQMAAAAAAAT2RfYGyhnrlLb5SHbCMfxo5rA3 Use this when communicating between your server and our server. Be sure to keep it a secret.

SLIKA 5.10 Prikaz ključeva dobijenih sa lokacije reCAPTCHA

U bloku „Administracija sajta“ izborom „Korisnici/Provjera identiteta“ i „Provjera identiteta putem e-pošte“, potrebno je uključiti „ reCAPTCHA“ element kao na slici.

Klijent-server komponente- reCAPTCHA plugins reCAPTCHA server

Aplikacioni server Korisnik/Klijent računar

Server aplikacija koji ima instaliran

reCAPTCHA plugin

Rješavanje CAPTCHA prikazanog u aplikaciji Kontrolni server

Omogućavanje „back-end“ usluga za sve aplikacione servere



50

SLIKA 5.11 Provjera identiteta putem e-pošte

Sad je potrebno u bloku „Administracija sajta“ izabrati „Korisnici/Provjera identiteta“ i potom „Upravljanje provjerom identiteta“ i unijeti javni i privatni ključ koji smo dobili sa lokacije reCAPTCHA kao na slici.

SLIKA 5.12 Unos ključeva u ReCAPTCHA

5.2.1.1. Prijavljivanje na sistem kao novi korisnik putem e-pošte Kada na početnoj strani sistema izaberemo opciju prijavljivanje (login) dobijemo dva

bloka jedan do drugog kao na slici. Izborom na desnom bloku dugmeta „Kreiranje novog korisničkog naloga“ otvori nam se sljedeća strana kao na slici i potrebno je unijeti podatke o sebi kao korisniku sistema.

SLIKA 5.13 Prijavljivanje novog korisnika

Ako dobijemo sledeće obavještenje o greški kao na slici onda to znači da je potrebno izvršiti SMTP podešavanja konfiguracionog fajla u modulu „Administracija sajta“.



51

SLIKA 5.14 Poruka o greški

Ako se korisnik, npr. korisničko ime: „oliveramg“ pokuša prijaviti na sistem bez dobijene e-pošte koju treba da primi na adresi [email protected] sistem će upozoriti na to da je potrebno potvrditi prijavu registracije e-poštom.

SLIKA 5.15 Potvrñivanje prijavljivanja u e-pošti linkom

Ako je korisnik pritisnuo link u e-pošti njemu će se u pretraživaču učitati početna strana E-learning sistema škole i moći će se prijaviti na sistem pod korisničkim imenom i lozinkom.

5.3. Nalozi i ovlašćenja Nalozi omogućuju korišćenje resursa sistema i u „Administraciji sajta“ organizovani su

po modulima: „Pregled spiska korisnika“, „Zahtjevne akcije korisnika“, „Dodaj novog korisnika“, „Postavljanje korisnika“, „Postavi slike korisnika“, „Polja profila korisnika“.

5.3.1. Dodavanje novog korisnika

Ako je administrator onemogućio prijavljivanje novih korisnika e-poštom onda je potrebno dodati ih ručno iz bloka „Administracija sajta“ izborom opcije „Dodaj novog korisnika“.

SLIKA 5.16 Dodavanje novog korisnika

Na slici vršimo unos podataka za novog korisnika pri čemu primjećujemo da su polja označena crvenim zvjezdicama obavezna. Pored ovih obaveznih polja moguće je unijeti i opis, sliku i interesovanja korisnika. Poslije izvršenih unosa potrebno je izabrati dugme „Ažuriraj



52

profil“ i poslije toga izabrati početnu stranu na kojoj će se novi korisnik prijavljivati na sistem pomoću svog korisničkog imena i lozinke.

SLIKA 5.17 Unos podataka za novog korisnika

Na ovaj način administrator dodaje sve korisnike sistema.

5.3.2. Ovlašćenja U modulu „Ovlašćenja“ potrebno je definisati uloge i korisnička pravila u odnosu na

korišćenje resursa sistema. Sastoji se iz opcija: „Definiši ulogu“, „Dodijeli globalne uloge“, „Korisnička pravila“.

Izborom opcije „Ovlašćenja“ i podopcije „Definiši uloge“ moguće je vršiti dodjelu uloga kao što je to prikazano na slici. Vidimo da postoje tri dugmeta kojima možemo upravljati ulogama, dozvoljavati dodjeljivanje i mijenjanje uloga. Izborom dugmeta „Dodaj novu ulogu“ vršimo dodjeljivanje nove uloge.



53

SLIKA 5.18 Uloge u E-learning sistemu

Moguće je dodijeliti sledeće uloge: administrator, kreator kursa, predavač sa ureñivačkim pravima, predavač bez ureñivačkih prava, student, gost, identifikovani korisnik.

Opišimo ove uloge:

Administrato r (admin) – može pristupati svim resursima sajta i vršiti izmjene u svim kursevima. Dodjeljuje uloge svim ostalim korisnicima sistema.

Kreator kursa (Course creator) – ima ovlašćenja kreiranja novih kurseva i učenja u njima.

Predavač sa ureñivačkim pravima (Teacher) – može raditi bilo šta sa kursevima uključujući aktivnosti i ocjenjivanje studenata (učenika). Ova uloga se automatski dodeljuje kreatorima novih kurseva i ne dodeljeje ukoliko kreator već ima neophodan nivo pristupa u nadreñenom kontekstu.

Predavač bez ureñivačkih prava (Non-editing teacher) – može učiti u kursevima i ocjenjivati studente (učenike), ali ne može vršiti druge aktivnosti.

Student (Student) – oni imaju manja odobrenja prilikom rada sa kursevima. Korisnicima koji upišu kurs biće automatski dodijeljena ova uloga.

Guest (Guest) – imaju najmanja odobrenja i obično ne mogu unositi tekst nigdje. Da bi mogli se mogle slati poruke na forume i slično potrebno je da korisnik propisno pristupi sistemu.

Identifikovani korisnik (Authenticated user) – svi prijavljeni na sistem kao korisnici. Osigurava mogućnost da svi korisnici mogu da rade makar nešto korisno na nivou sajta (npr. čitaju poruke na diskusionim forumima, pristupaju resursima i sl.).

Primjer dodijeljene uloge („Dodijeli globalne uloge“) administratora na ime Miloš Nenad prikazan je na sledećoj slici.



54

SLIKA 5.19 Dodijeljena uloga administratora sistema

5.4. Kursevi Modul „Kursevi“ sastoji se iz modula: „Dodavanje/Ureñivanje kurseva“, „Upisi“,

„Zahtjev kursa“, i „Rezervne kopije“.

Za kreiranje kurseva potrebno je imati dodijeljene privilegije od administratora sistema. Nove kurseve pored administratora mogu da kreiraju kreatori (creators) i oni ujedno mogu i da predaju. Korisnici u ulozi nastavnika ili profesora vezani su za pojedine ili više kurseva. Prvo ćemo kreirati kategorije a onda kurseve koji im pripadaju.

Izaberimo u bloku lijevo „Administracija sajta“ modul „Kursevi“ i zatim „Dodavanje/Ureñivanje kurseva“.

SLIKA 5.20 Modul „Kursevi“

Na sledećoj stranici, kao na slici, prikazane su opcije dodavanja kategorija i kurseva.

SLIKA 5.21 Dodavanje kategorija i kurseva

Opcija „Miscellaneous“ označava kategoriju podrazumijevane vrijednosti, tj. kategoriju raznovrstan (razno). Pritisnimo na dugme „Dodaj novu kategoriju“ i dobićemo novu stranicu kao na slici.



55

SLIKA 5.22 Unos kategorije

Unijeli smo za naziv kategorije „9. RAZRED“ i pritisnimo „Sačuvaj promjene“. Sada je napravljena kategorija kurseva „9. RAZRED“ i možemo je vidjeti na početnoj strani na desnom donjem dijelu. Uključimo ureñivanje pritiskom na dugme „Uključi ureñivanje“ i sada ćemo strelicama „pomakni ulijevo“ i „premjesti gore“ postaviti blok za „Kategorije kurseva“ gore na lijevu stranu.

Dodajmo podkategoriju kategoriji „9. RAZRED“ pod imenom „INFORMATIKA“ tako što ćemo izabrati kategoriju „9. RAZRED“ i na sledećoj stranici izaberimo opciju „Dodaj podkategoriju“.

SLIKA 5.23 Unos podkategorije „INFORMATIKA“

Unesimo u područje „Naziv kategorije“ tekst „INFORMATIKA“ i pritisnimo „Sačuvaj promjene.“ Na ovaj način kreirana je podkategorija „INFORMATIKA“ kojoj ćemo sada dodati podkategoriju pod imenom „ Osnove programiranja i programski jezici“.

Izborom podkategorije „INFORMATIKA“ otvara se nova stranica i na njoj biramo „Dodaj novu kategoriju“ kao na slici. Unesimo potrebne podatke i podkategorija „Osnove programiranja i programski jezici“ će biti kreirana.

SLIKA 5.24 Prikaz kreiranja podkategorije „Osnove programiranja i programski jezici“

Kurseve kreiramo tako što izaberemo podkategoriju npr. „Osnove programiraranja i programski jezici“ i izaberemo dugme „Dodaj novi kurs“ kao na slici.

SLIKA 5.25 Dodavanje novog kursa „Ciklična algoritamska struktura“



56

U novootvorenoj stranici za dodavanje kursa ima sedam modula u koje je potrebno unijeti podatke tastaturom ili ih izabrati iz padajućih menija. To su sledeći moduli:

• Opšti – pruža osnovne informacije o kursu,

• Upisi – predstavlja načine upisivanja na kurs, uloge, vremensko trajanje korišćenja kursa, upisni period,

• Obavještavanje o isteku upisa na kurs – obavještavanje i podešavanje vremena za istek roka upisa,

• Grupe – podešavanje da li ima grupa i da li su vidljive,

• Dostupnost – podešavanje kome je kurs dostupan i da li je dostupan u ulozi gosta, podešavanje lozinke za pristup kursu,

• Jezik – izbor jezika kursa koji će se koristiti kao podešeni, tj. studenti (učenici) neće moći izabrati i druge jezike osim podešenog,

• Preimenovanje uloge – unošenje osobe koja je zadužena za kurs (profesor, kreator kursa, administrator).

Unesimo i izaberimo podatke potrebne za kreiranje novog kursa „Ciklična algoritamska struktura“ korišćenjem svih sedam modula kao na prikazanim slikama koje slijede.

5.4.1. Modul „Opšti“ U ovom modulu nalaze se opšte informacije o kursu i one su definisane u sledećim

stavkama:

• Kategorija – predstavlja kategoriju kojoj pripada kurs koji dodajemo,

• Puno ime kursa – uneseno ime kursa koji dodajemo (Ciklična algoritamska struktura),

• Kratki naziv – je šifra predmeta u nastavnom planu i programu,

• Rezime – predstavlja kratki sažetak opisa kursa,

• Format – je način predavanja, sedmični, tematski, društveni idr.,

• Broj sedmica/tema – označava dužinu trajanja kursa,

• Datum početka kursa – je tačan datum kad počinje kurs,

• Skriveni odjeljci – predstavljaju odjeljke koje ne trebaju da vide učenici (studenti),

• Broj vijesti koje treba prikazati – su vijesti o predmetu,

• Prikaz ocjena - profesor može izabrati da ocjene budu prikazane ili da budu skrivene od učenika (studenata),

• Prikaz izvještaja o aktivnostima – može se podesiti da bude vidljiv ili ne prikaz broja upisanih na kurs kao i broja posjeta kursu,

• Maksimalna veličina datoteka za postavljanje – je najveća veličina datoteke koja se može postaviti na web stranici,

• Da li je ovo metakurs? – preporučena vrijednost je „Ne“.

Ako nam neka od stavki nije dovoljno jasna onda ćemo izborom ikone objašnjenja dobiti dodatna pojašnjenja u otvorenom okvirnom dijalogu.



57

SLIKA 5.26 Modul „Opšti“ za unos i izbor podataka

5.4.2. Modul „Upisi“ Predstavlja načine upisivanja na kurs, uloge, vremensko trajanje korišćenja kursa, upisni

period i zabrane upisa na kurs. Sastoji se od sljedećih stavki:

• Dodaci za upis – ostaviti podrazumijevanu vrijednost,

• Podrazumijevana uloga – podrazumivana je uloga „Student“ (učenik) ali može imati i druge uloge kao što su: administrator, course creator, teacher, non-editing teacher, guest,

• Može se upisivati na kurs – odobrenje upisa na kurs i ograničenje vremenskim periodom,

• Datum početka – označava tačan datum kad počinje kurs, ali je prethodno potrebno izabrati ograničen vremenski period upisa kursa,

• Datum završetka kursa – označava tačan datum kad završava kurs,

• Upisni period – predstavlja rok upisa na kurs ako je prethodno isključen datum završetka kursa.



58

SLIKA 5.27 Modul „Upis“

5.4.3. Modul „Obavještenje o isteku upisa na kurs“ Ovaj modul sastoji se od sljedećih stavki:

• Obavijesti – predstavlja dozvoljavanje ili ne slanja obavijesti profesora ili administratora,

• Obavijesti studente – je podešavanje sistema za obavještavanje studenata (učenika), a može biti dozvoljeno ili ne,

• Granična vrijednost za trajanje članstva – vremensko upozorenje o trajanju članstva u nekom kursu.

SLIKA 5.28 Modul „Obavještenje o isteku upisa na kurs“

5.4.4. Modul „Grupe“ Obuhvata sledeće stavke:

• Grupni mod – označava da li je u kursu moguće raditi po grupama,

• Obavezno – predstavlja da li je kurs obavezan za sve studente (učenike), standardno je podešeno na „Ne“.

SLIKA 5.29 Modul „Grupe“

5.4.5. Modul „Dostupnost“ Sadrži sledeće stavke:

• Dostupnost – predstavlja da li je ili nije kurs dostupan studentima (učenicima),



59

• Lozinka za upis kursa – u ovom polju unosi se lozinka pristupa kursu, a nju je odredio i dodijelio predavač samo onima koji pohañaju odreñeni predmet.

• Pristup gostima – standardno je podešeno da je zabranjen pristup gostima, a može se izabrati i da im se odobri sa ili bez lozinke da pohañaju pojedine kurseve.

SLIKA 5.30 Modul „Dostupnost“

5.4.6. Modul „Jezik“ Stavka Obavezan jezik – predstavlja mogućnost da se izabere neki od jezika u

padajućem meniju (Srpski, Bosanski, Hrvatski, Engleski) i onda ne bi bilo moguće da student (učenik) izabere neki drugi jezik koji želi. Iz tog razloga je najbolje da ova stavka ima izabranu standardnu vrijednost „Nije obavezno“.

SLIKA 5.31 Modul „Jezik“

5.4.7. Modul „Preimenovanje uloge“ U ovom modulu unose se samo one osobe koje rade na kursu. Sa slike se vidi da je

potrebno popuniti samo polja za „Administrator“ i za „Teacher“ (Predavač). Ostala polja nisu obavezna i mogu ostati i prazna.

SLIKA 5.32 Modul „Preimenovanje uloge“

Kada završimo popunjavanje podataka o kursu potrebno je izabrati dugme „Sačuvaj promjene“ koje se nalazi na dnu stranice i sve naše izmjene biće sačuvane. Ako bi se desilo da ne izaberemo ovo dugme tada bismo izgubili sve izmjene koje smo napravili vezane za kurs.



60

Na sličan način kreiraćemo i sve ostale kurseve (za sve razrede) u okviru odgovarajućih kategorija i podkategorija. Početna stranica će izgledati kao na slici.

SLIKA 5.33 Početna – administratorska strana E-Learning sistema sa kursevima

Da bi u opisu kurseva na naslovnoj stranici sistema bili vidljivi „Administrator“ i „Teacher“ potrebno je u bloku „Administracija“ izabrati stavku „Izgled“ i njenu podstavku „Menadžeri kurseva“ kao na slici.

SLIKA 5.34 Izbor „Menadžeri kurseva“

Izborom opcije „Menadžeri kurseva“ pojavljuje se sledeća stranica za podešavanje kao na slici. Izborom, tj. potvrñivanjem polja ispred „Administrator“ i „ Teacher“ omogućuje se mogućnost prikaza ovih stavki u opisima kurseva na početnoj stranici sistema.

Ovo podešavanje nam omogućava kontrolu nad tim ko se pojavljuje pod opisom kursa na početnoj stranici E-learning sistema. Korisnici trebaju da imaju najmanje jednu ulogu pod nekim kursem da bi im bilo omogućeno pojavljivanje pod opisom kursa.



61

SLIKA 5.35 Izbor ko će se pojaviti pod opisom kursa na početnoj strani

Naprimjer ako je za kurs „Linijska algoritamska struktura“ u ulozi administratora Miloš Nenad, a u ulozi predavača Aleksandar Nenad onda je potrebno izvršiti dodjeljivanje uloga u pomenutom kursu na sledeći način:

Prvo izaberemo kurs „Linijska algoritamska struktura“ i na otvorenoj administratorskoj stranici za ureñivanje kursa izaberemo u bloku „administracija“ stavku „Dodijeli uloge“.

SLIKA 5.36 Izbor dodjele uloga

U novootvorenoj stranici prikazane su uloge svih korisnika kursa kao na slici. One su podešene tako što se izabere npr. u koloni „Uloge“ (kao na slici) izabere neka od uloga koja se želi podesiti pa se toja ulozi pridruži odgovarajuće ime i prezime korisnika sistema.



62

SLIKA 5.37 Prikaz dodijeljenih uloga za kurs

Prikažimo npr. podešavanje uloge za Teacher (predavač), tj. dodajmo ime i prezime Aleksandar Nenad ulozi „Teacher“.

Prvo pritisnimo strelicom miša pod „Uloga“ (slika) ulogu Teacher. Na sledećoj stranici (SLIKA 5.38) potrebno je da iz spiska potencijalih korisnika (kolona desno) izaberemo željeno ime Aleksandar Nenad, zatim da za stavku „Uloga koja se dodjeljuje“ izaberemo Teacher i na kraju pritisnemo dugme „Dodaj“. Nakon toga u koloni lijevo (SLIKA 5.38) pojaviće se ime korisnika Aleksandar Nenad. Ostale uloge (Administrator, Student) dodali smo na sličan način.

SLIKA 5.38 Dodjela uloge Teacher korisniku pod imenom Aleksandar Nenad

Na početnoj stranici E-learning sistema u spisku kurseva za kurs „Linijska algoritamska struktura“ pojaviće se natpis - Administrator: Miloš Nenad, Predavač: Aleksandar Nenad.

5.5. Prijavljivanje korisnika Olivera Šarac-Nenad u ulozi „Student“ u E-learning sistem

Prijavljivanjem korisnika u ulozi „Student“ pod korisničkim imenom „oliveramg“ (Olivera Šarac-Nenad) dobije se korisničko okruženje sistema kao na slici. Potrebno je napomenuti da joj je prethodno dodijeljena ova uloga kao na slici (SLIKA 5.41 Dodjela uloge „Student“ za korisnika Olivera Šarac-Nenad).



63

SLIKA 5.39 Korisničko okruženje: Olivera Šarac-Nenad u ulozi „Student“

5.5.1. Izbor željenog kursa iz spiska kurseva Izborom nekog od kurseva npr. za 9. razred pod imenom „Linijska algoritamska

struktura“ na sledećoj stranici biće potrebno unijeti lozinku za kurs koja je dodijeljena od strane predavača kao na slici. Važno je napomenuti da za ovaj kurs administrator nije dozvolio pristup u ulozi gosta, tj. bez lozinke.

SLIKA 5.40 Prijava na kurs od strane korisnika u ulozi „Student“ Olivera Šarac-Nenad



64

5.6. Predavač (Teacher) - Dodjela uloga i lozinki korisnicima kurseva Za kurs „Linijska algoritamska struktura“ predavač je Aleksandar Nenad. Potrebno je da

se predavač prijavi na sistem pod svojim korisničkim imenom „acomg“ i da izabere ovaj kurs, a potom da izabere opciju „Dodijeli uloge“. Dobićemo stranicu sa sledećim podešavanjima kao na prikazanoj slici.

SLIKA 5.41 Dodjela uloge „Student“ za korisnika Olivera Šarac-Nenad

Sa slike se vidi da je potrebno u spisku potencijalnih korisnika (ima ih trenutno 3) izabrati korisnika Olivera Šarac-Nenad i za ulogu koja se dodjeljuje izabrati „Student“ pa potom pritisnuti dugme „Dodaj“ čime će kurs dobiti korisnika u ulozi „Student“.

SLIKA 5.42 dodijeljena uloga Student

Predavač (Teacher) dodijeliće lozinku kursu tako što će izabrati željeni kurs, a potom iz bloka „administracija“ izabrati opciju „podešavanja“ i nakon toga dobićemo stranicu „Ureñivanje podešavanja kursa“ i na njoj u modulu „Dostupnost“ definisaćemo parametre kao na slici.

Možemo primijetiti da je predavač izabrao da je ovaj kurs dostupan studentima. Izabrao je za lozinku kursa „e18is7r“ i saopštiće je korisniku kursa Olivera Šarac Nenad. Pristup u ulozi gosta za ovaj kurs nije dozvoljen.

Na sličan način omogućiće se i drugim korisnicima pristup kursevima.



65

SLIKA 5.43 podešavanje lozinke za kurs „Linijska algoritamska struktura“

Korisnik Olivera Šarac-Nenad u ulozi „Student“ prijaviće se u sistem korišćenjem lozinke kursa „Linijska algoritamska struktura“ „e18is7r“ i nakon prijave dobićemo izgled kao na slici.

SLIKA 5.44 Prijava na kurs „Linijska algoritamska struktura“

Sad je omogućeno korišćenje sadržaja ovog kursa.

5.7. Prijavljivanje u ulozi „Teacher“ (Aleksandar Nenad) u sistem Predavač se prijavljuje na sistem korišćenjem svog korisničkog imena (npr. „acomg“) i

dodijeljene lozinke (npr. „e18is7r“) kao na slici.

SLIKA 5.45 Prijava u sistem u ulozi „Teacher“ (Predavač)



66

Nakon unosa potrebnih podataka sistem odobrava pristup i omogućuje se korišćenje resursa kao na slici. Radno okruženje „Teacher“ (Predavač) prikazuje kurseve koji su mu dodijeljeni.

SLIKA 5.46 Prijava u sistem u ulozi „Teacher“ (Predavač)

Sa slike se vidi da je Predavač nadležan za sledeće kurseve: Linijska algoritamska struktura, Razgranata algoritamska struktura, Ciklična algoritamska struktura, Osnovne Internet usluge i Računarska multimedija.

Izborom odreñenog kursa „Teacher“ (Predavač) će vršiti administraciju kursa. Ako bismo željeli da naš predavač ima ovlašćenja da sam može kreirati nove kurseve onda bi bilo potrebno dodijeliti mu ulogu „Kreator kursa“ (Course creator). To će omogućiti administrator sistema izborom u bloku „Administracija sajta“ stavke „Korisnici“ i u podstavci „Ovlašćenja“ potrebno je izabrati opciju „Dodijeli globalne uloge“. Dalje se podešava slično kao na slici (str. 52) tako što se izabere uloga „Course creator“ (Kreator kursa) i dodijeli mu se korisnik pod imenom Aleksandar Nenad.

Sad je omogućeno da Predavač koji ima ulogu i Kreatora kursa može pored administracije kursa dodavati i nove kurseve.



67

SLIKA 5.47 Podkategorija „Osnove programiranja i programski jezici“

Predavač može da dodaje nove kurseve, npr. u podkategoriju „Osnove programiranja i programski jezici“, izborom dugmeta „Dodaj novi kurs“.

5.8. Rezervne kopije (Backup) O pravljenju rezervnih kopija (backup-a) najviše treba da se brine administrator sistema,

ali i predavačima je dodijeljena mogućnost da ih mogu praviti. U njima mogu da se nalaze dijelovi ili potpune kategorije sa kursevima. One mogu kasnije da se iskoriste na više načina. Jedan od njih je da se u slučaju nekih grešaka ponovo vrate pohranjeni sadržaji. Drugi načini su da se iskoriste za kopiranje sadržaja iz jedne kategorije kurseva u drugu i da omoguće usklañivanje kurseva na serveru sa kursevima na lokalnom računaru.

5.8.1. Pravljenje rezervnih kopija (Backup) Administrator sistema može da definiše na koji način će se praviti rezervne sistema.

Izborom u bloku „Administracija sajta“ (na lijevoj strani) stavke „Kursevi“ i njene podstavke „Rezervne kopije“ otvara se stranica u kojoj je potrebno izabrati unos koji definiše šta će uključivati pravljenje rezervne kopije.

SLIKA 5.48 Blok „Administracija sajta“



68

Nakon izbora podstavke „Rezervne kopije“ otvara se stranica koja je prikazana na slici.

SLIKA 5.49 Izbor stavki rezervne kopije

Na slici je prikazano da se može izabrati i automatsko pravljenje rezervnih kopija sa uključivanjem modula kursa sa ili bez korisničkih podataka. Moguće je izabrati i da li će se uključiti svi korisnici sistema ili samo pojedini, kao i opcije u vezi izvještaja o aktivnostima, datoteka sajta, datoteka kursa, poruke, blog-ovi, broj rezervnih kopija koji se treba čuvati za svaki kurs. Omogućen je i izbor dana u sedmici i podešavanje vremena kad će se vršiti automatsko pravljenje rezervnih kopija.



69

Na primjeru kursa „Osnovne Internet usluge“ prikazaćemo na koji način „Predavač“ može da napravi rezervnu kopiju. Prvo se izabere pomenuti kurs, a potom u prikazanom sadržaju kursa potrebno je izabrati u bloku „Administracija“, na lijevoj strani, „Kreiranje rezervne kopije“ kao na slici.

SLIKA 5.50 Blok „Administracija“

U sledećem koraku na prikazanoj stranici, kao na slici, imaćemo mogućnost da izaberemo (potvrdimo polja ili ne) stavke aktivnosti kao i stavke korisničkih podataka pojedinačno.

SLIKA 5.51 Izbor stavki za rezervnu kopiju

Sa slike se vidi da se može za prvi i treći nivo stavki mogu uključiti ili isklju čiti (Sve/Nema) sve stavke, dok za srednji nivo stavki podešavanja se vrše izborom opcija (Da/Ne) u padajućoj listi. Moguće je birati da li će se kopirati: samo korisnici koji su upisani na ovaj



70

kurs ili svi u sistemu, izvještaj o aktivnostima, korisničke datoteke, datoteke kursa, datoteke sajta korišćene u ovom kursu, istorija ocjena. U trećem nivou vrši se izbor koje će uloge biti kopirane u rezervnoj kopiji. Izborom dugmeta „Nastavak“ slijedi novi korak.

SLIKA 5.52 Unos imena rezervne kopije

Na ovom dijelu stranice gdje se detaljno opisuje rezervna kopija i šta će ona sadržavati potrebno je unijeti ime rezervnoj kopiji koja će biti sačuvana u ZIP arhivi.

Izborom dugmeta „Nastavak“ na dnu stranice dobićemo napravljenu gotovu rezervnu kopiju kao na slici.

SLIKA 5.53 Tok pravljenja rezervne kopije (Backup)

Na slici je prikazan potpuni tok procesa i može se primijetiti na dnu stranice „Kreiranje rezervne kopije je uspješno završeno“ što znači da je završeno pravljenje rezervne kopije (Backup). Izborom dugmeta „Nastavak“ dobićemo spisak svih napravljenih rezervnih kopija sa



71

detaljnim podacima kao na slici. Najbolje je rez. kopiju sa servera kopirati i čuvati na sigurnom mjestu.

SLIKA 5.54 Spisak sigurnosnih kopija

5.8.2. Vraćanje rezervne kopije (Restore) Pomoću prethodno napravljene rezervne kopije (Backup) moguće je kategoriju kurseva

ili kurs pojedinačno vratiti u prethodno stanje. Potrebno je da se iz bloka „Administracija“ izabere stavka „Restauriranje rezervne kopije“ kao na slici.

SLIKA 5.55 Blok „Administracija“ – Restauriranje rezervne kopije

Na stranici će se otvoriti direktorij sa uskladištenim rezervnim kopijama kao na slici. Ako je rez. kopiju potrebno unijeti sa lokalnog računara u Moodle to se može uraditi korišćenjem opcije „Upload“ pri radu sa datotekama.

SLIKA 5.56 Pohranjena rezervna kopija (Backup)

Izborom opcije „Restauriranje rezervne kopije“ (slika) pokrenućemo proces vraćanja na prethodno stanje i na stranici će se tražiti da se potvrdi „Da“ ili „Ne“.



72

SLIKA 5.57 Izbor vraćanja rezervne kopije

Izborom dugmeta „Da“ otpočinje proces vraćanja rezervne kopije pod imenom „ rezervna_kopija-cf105-28102008-2244.zip“ i pojavljuje se sledeća stranica kao na slici.

SLIKA 5.58 Detalji o rezervnoj kopiji



73

Na slici su prikazani koraci o postupku vraćanja rez. kopije, detalji o kursu, kreiranju rezervne kopije i o rezervnoj kopiji. Izborom dugmeta „Nastavak“ može se izabrati da li će se rez. kopija vratiti u novi kurs (to je moguće samo uz ovlašćenja) ili će se dodati u postojeći kurs (uz prethodno brisanje ili dodavanjem podataka postojećim podacima).

SLIKA 5.59 Izbor opcija vraćanja rezervne kopije

Nakon izbora opcije, npr. „Postojeći kurs – prethodno brisanje kursa“, potrebno je izabrati dugme „Nastavak“ nakon čega se otvara sledeća stranica na kojoj je potrebno izvršiti izbor kursa za vraćanje rez. kopije.

SLIKA 5.60 Izbor kursa za restauriranje

Izborom kursa „Osnovne Internet usluge (CF105)“ sistem nas obavještava da proces restauriranja može duže potrajati.

SLIKA 5.61 Obavještenje o restauraciji

Nakon izbora dugmeta „Restaurirajte ovaj kurs upravo sada!“ pokreće se završni proces vraćanja rezervne kopije.



74

SLIKA 5.62 Detalji procesa restauracije

Sa slike se može primijetiti da je restauriranje podataka uspješno završeno i izborom dugmeta „Nastavak“ otvara se stranica kursa „Osnovne Internet usluge“ koji je sad moguće koristiti.

Za sve ostale kurseve sistema postupak pravljenja rezervne kopije i postupak vraćanja rezervne kopije u stistem je sličan.

5.9. Administracija aktivnosti (resursa) u kategorijama kurseva Pri kreiranju kategorija kurseva i kurseva moguće je birati aktivnosti, to jest module za

učenje i komunikaciju. Oni se mogu postavljati željenim redoslijedom koji kasnije može biti promjenljiv, mijenjati sadržaj i brisati ako bude potrebno. To je moguće uraditi na način da u



75

gornjem desnom uglu izaberemo dugme „Uključi ureñivanje“ kao na slici. Drugi način je pomoću bloka „Administracija“ izborom pomenute opcije.

SLIKA 5.63 Izbor ureñivanja

Nakon toga se na stranici pojavljuju dodatne kontrole koje omogućuju: dodavanja resursa, aktivnosti, ažuriranja, premještanja, vidljivost ili nevidljivost grupa, vidljivost ili nevidljivost sedmica kursa, dodjeljivanja uloga idr.

SLIKA 5.64 Dodatne kontrole

Da bi se dodale neke od aktivnosti potrebno je pritisnuti na padajuću listu “Dodaj aktivnost” i izabrati željenu aktivnost kao na slici.

SLIKA 5.65 Dodavanje aktivnosti

Na slici su prikazane aktivnosti koje se mogu dodati u izabrani kurs. Predstavimo ukratko neke od aktivnosti:

Forum – omogućuje postavljanje odreñene teme za diskusiju, kao i diskusiju na već postavljenu temu. Može se diskutovati sa drugim studentima i predavačima i diskusija je asinhrona. Značaj foruma je u razmjeni mišljenja i traženja pomoći i rješenja za neke probleme od drugih korisnika sistema.

Izbor – može sa se koristi kao mala anketa. Na postavljeno pitanje nudi odgovore slično kao u kvizu ili testu i potrebno je izabrati jedan od njih, ali nema tačnih ili netačnih odgovora.



76

Lekcija – ima više različitih stranica sa materijalima i na kraju su pitanja (većinom višestruki izbor). Struktura materijala odreñuje da li će kretanje kroz lekciju biti jednostavno ili složeno. Naše napredovanje kroz lekciju biće napred, nazad ili ćemo i dalje ostati u njoj što je uslovljeno našim odgovorima na postavljena pitanja.

Pričaonica – predstavlja razmjenu mišljenja, to jest razgovor preko web-a u realnom vremenu. Na ovaj način se prikupljaju različita mišljenja o nekim temama.

Riječnik – omogućuje definisanje odreñenih pojmova i njihovo automatsko povezivanje. Oni se mogu pretraživati na različite načine.

SCORM/AICC – je skup web paketa po istoimenim standardima i sadrži web stranice, fleš prezentacije, Javascript programe, grafike idr.

Test (Quiz) – se koristi za provjeravanje znanja studenata koji koriste kurs. To se izvodi sa pitanjima i zadacima koji su postavljeni u kurs. Odgovori mogu biti: višestruki izbor, tačno ili netačno, kratki odgovori, podudaranje nekih pojmova, numerički, idr. Pitanja su pohranjena u bazi podataka i iz nje se mogu koristiti neograničen broj puta, kao i za potrebe drugih kurseva uz dozvolu autora pitanja testa (kviza). Prilikom pravljenja pitanja zadaju se skale bodova i vrijednosti za pitanja i na osnovu toga kasnije sistem automatski vrši ocjenjivanje studenata i računa diskriminatorski indeks pitanja na osnovu tačnih ili netačnih odgovora. Rezultati testova mogu se prenositi na lokalni računar u MS Excel formatu.

Wiki – omogućuje grupni rad tako što se može pisati tekst zajedno sa drugim korisnicima kao na školskoj tabli. Prva stranica predstavlja zajedničku projektnu stranicu. Pristup wikiju se može ograničiti i ogranizovan je u grupama i podgrupama. Sve stranice su povezane i wiki omogućuje i razmjenu mišljenja.

Zadaci – postavljaju ih predavači studentima i pri tom su obično odredili krajnji rok za predaju zadataka kao i ocjenu koja se može dobiti. Studenti šalju na server sistemu svoje riješene zadatke u zahtijevanom formatu (Word, Excel idr.) pomoću opcije “Upload”. Ove zadatke vidi samo predavač na kursu a ne i drugi studenti. Nakon toga predavač u okviru istog modula pregleda, ocjenjuje i daje povratne informacije. Sistem automatski elektronskom poštom nakon pola sata od ocjenjivanja šalje rezultate studentu.

Na sličan način kao i aktivnosti dodaju se i resursi. Kao što se vidi sa slike izborom padajuće liste „Dodaj resurs“ i izborom željenog resursa vrši se njegovo dodavanje.

SLIKA 5.66 Dodavanje resursa

Resursi mogu biti dokumenti (tekstualna stranica, web stranica) postavljeni na server ili linkovi koji vode na neki od sadržaja Interneta. Za resurse je važno napomenuti da treba postaviti opciju da se otvaraju u novom prozoru.

Sa svim ostalim mogućnostima ovog sistema moguće se upoznati korišćenjem literature, naprimjer web lokacija kao što je http://docs.moodle.org/ .



77

PRILOG - Primjeri E-Learning sistema



78



79



80

ZAKLJU ČAK U svakom trenutku sigurnost informacionog sistema škole može da bude ugrožena i to

je osnovni razlog realizacije našeg plana mjera zaštite. Reagovanjem na odgovarajuće sigurnosne incidente štiti se IS škole i otklanjaju odreñene prijetnje. Cilj ovakve orijentacije škole je osiguranje neprekinutosti komunikacija i maksimalna zaštita informacionih i drugih resursa. Sprovoñenjem plana mjera zaštite postiže se zadovoljavajući nivo informatičke sigurnosti unutar škole. Kao početni korak u administraciji E-Learning sistema predstavljeno je pravljenje željenog radnog okruženja za korisnike sistema, to jest sopstvene teme, mijenjanjem postojeće teme „Formal white“. Prikazani su i programi koji su pogodni za takvu namjenu kao i kodovi u editoru na osnovu kojih se mogu vršiti pojedinačne izmjene nekih od elemenata okruženja kao naprimjer: logo-a, zaglavlja, boje pozadine i dr. Opisana su oba načina prijavljivanja korisnika u sistem. Prvi način je da prijavljivanje izvodi administrator ručno, a drugi način je elektronskom poštom gdje se koristi korisnički nalog koji popunjava korisnik i šalje administratoru sistema koji odobrava pristup. Na primjeru potrebnih kategorija školskih kurseva (6. razred, 7. razred, 8. razred, 9. razred) od šestog do devetog razreda prikazano je kako se prave kategorije, podkategorije i kursevi. Predstavljeno je u koracima kako se podešavaju sledeće stavke: nalozi (dodavanje novih korisnika) i ovlašćenja korisnika (definisanje uloga i korisničkih pravila), kursevi (dodavanje i ureñivanje novih kurseva, moduli podešavanja kurseva), prijavljivanje korisnika u ulozi „Student“, prijavljivanje korisnika u ulozi „Teacher“, izbor željenih kurseva iz spiska kurseva uz odobrenja, korišćenje dodatnih mogućnosti sistema. Zbog posebne važnosti za bezbjednost sistema prikazani su načini pravljenja rezervnih kopija kategorija kurseva i kurseva i ponovno vraćanje u sistem.

Zbog velikog napretka u svjetskoj nauci i privredi u XXI vijeku potrebno je mijenjati i proces obrazovanja. Stalnim gomilanjem znanja kojim čovječanstvo raspolaže škole su dovedene u položaj da učenicima prenose samo jedan dio tih znanja, a učenike osposobljavaju da sami znaju koristiti resurse školske mreže i Interneta kako bi pronašli druga potrebna znanja. Posebno se naglašava na sticanju znanja i vještina i na njihovoj primjeni. Različiti izvori sticanja znanja doprinose kvalitetnijem znanju i bili bi od velikog značaja i nastavni materijali postavljeni na E-Learning sistemu škole. Ovaj sistem elektronskog učenja još uvijek nije zaživio u školama Republike Srpske i Bosne i Hercegovine iako postoji interes. Potrebno je da se svi oni koji su uključeni u proces obrazovanja više zauzmu za primjenu elektronskog učenja kako bi se više ulagalo u škole i fakultete. Uz minimalnu opremljenost škola i obuku računarski nepismenih nastavnika ovaj vid elektronskog učenja bio bi moguć. Ako bi se omogućila zajednička web lokacija, tj. portal škola preko Interneta to bi mnogo doprinijelo komunikaciji i razvoju obrazovanja. U početku uvoñenja ovog sistema, da bi se prevladao otpor prema inovacijama, najbolje bi bilo da ga koriste samo oni koji to žele, a da se ostali priključuju kasnije kad budu za to spremni.



81

LITERATURA

1. Zoran Ž. Avramović: Idejni projekat i tehničko rešenje informacionog sistema „SMS Internet”,Studije i projekti, ITV Multimedia, Beograd, 2004.

2. Zoran Ž. Avramović: Računarstvo u nastavi na Univerzitetu u Beogradu, Meñunarodna konferencija: Pravci razvoja Univerzitetske nastave, DIIT, Dnjepropetrovsk, Ukrajina, 1998. godine, 25–30.

3. Zoran Ž. Avramović, Damir Trninić, Olivera K. Notaroš: Informacioni sistemi za podršku naučnim skupovima, JUŽEL, Vrnjačka Banja, 1998. godine, 188–190.

4. Zoran Ž. Avramović, Radomir Z. Radojičić, Dragoslav S. Savkić: Osnovne karakteristike objektno orijentisanog programskog sistema ARS za simulaciju sistema masovnog opsluživanja, YUINFO, Brezovica, 1996.

5. Dragica Radosav, E-learning & ODL tehnologije, Art print, Banja Luka: Panevropski univerzitet »Apeiron«, 2008.

6. Dragica Radosav, Zoltan Kazi, Ljubica Kazi, Učenje na daljinu i autorski sistemi, Beograd, 2004. III Meñunarodni simpozijum: Tehnologija i informatika u obrazovanju-izazov 21.veka, rezimei str.12

7. Zoran Budimac., Zoran Putnik, Lea Jakelić, Živana Komlenov, priručnik za predavače-Kako kreirati lekcije u softverskom oruñu Moodle, Novi Sad, februar 2008.

8. Boško Rodić., Goran ðorñević., Da li ste sigurni da ste bezbedni, Produktivnost, Beograd, 2004.

9. Branko Bognar, Priručnik za korištenje sustava Moodle za mrežnu suradnju i elektroničko učenje u okviru projekta „Mreža zajednica učenja“ -prema tekstu Raya Lawrencea, http://e-lar.net/moodle/mod/resource/view.php?id=67, Internet res., 2005.

10. Boris Mrña, Priručnik 2008, EU VET BiH 3, http://moodle.vetbih.org/ , Internet res., 2008.

11. Ivana Bosnić, Moodle – priručnik za seminar, Hrvatska udruga za otvorene sustave i internet, listopad 2006. ,Internet res., 2008.

12. Vlatka Paunović, Siniša Tomić, PHP priručnik uz seminar-web programiranje, Hrvatska udruga za otvorene sustave i internet, listopad 2006., http://www.open.hr/download.php?list.4, Internet res., 2006.

13. Richard Matthew Stallman, Manifest GNU-a, prevod Strahinja Radić ([email protected]), 16. nov 2002., http://alas.matf.bg.ac.yu/~mr99164/gnu/manifest-utf-8.html#0.1, Internet res., 2008.

14. Salim Šabić., Uputstvo za upotrebu Moodle E-Learning aplikacije za nastavu namijenjeno za profesore i asistente, http://nastava.out.edu.ba/ , Internet res., 2008.

15. http://www.moodle.com, Internet res., 2008.

16. http://docs.moodle.org/hr/ Glavna_stranica, Internet res., 2008

17. http://docs.moodle.org/en/installing_Moodle, Internet res., 2008.

18. http://www.cet.co.yu/, Internet res., 2008.

19. http://www.link-elearning.com/linkdl/elearning/eLearningKnjiga.php, e-learning knjiga "UČENJE PREKO INTERNETA", Internet res., 2008.

20. http://www.cert.hr , Internet res., 2008.

21. http://www.cert.hr/documents.php?lang=hr&page=12, Upravljanje sigurnošću informatičkih sistema, Internet res., 2008.

22. http://www.cert.hr/documents.php?lang=hr&page=12, Upravljanje sigurnosnim rizicima, Internet res., 2008.

23. http://sr.wikipedia.org/sr-el/NAT, Internet res., 2008.

Documents

Panevropski univerzitet APEIRON Banjalukaapeironsrbija.edu.rs/Centar_za_izdavacku_djelatnost/Radovi/Specij... · 4.1. Moodle i glavne karakteristike 26 4.1.1. ... Objektno orijentisano