23
Namba 2091 Oktoba 2 - 8, 2014 28 pes Niuspepa Bilong Yumi Ol PNG Stret! K1 tasol I go moa long pes 2... INSAIT: PIH Saveman Nius Globeathon wokabaut long pinisim kensa long ol meri.. Pes 7 na 14 Planti manmeri sori long lukim sip bilong Luteran siping - P4 Papua Hahine nau i gat opis - P8 Misel i stap long AOG konvensen kem - P15 Nupela ges sevis bilong ol pipel Lokel bisnis kampani i go pas… Sevis bai kam long haus dua… Mani kam bek insait long kantri... Isaac Liri i raitim CANAAN Gas Distributors, wanpela lokel ritel bisnis, bai wok bung wantaim bikpela gas kampani, Ori- gin Gas, long mekim isi gas sevis i go long ol man- meri. Dispela nupela sevis bai kamap long Pot Mosbi na bi- hain bai go long ol arapela senta long kantri. Dispela sevis bai lukim Canaan i bringim sevis i go long kastoma husat i save yusim gas long haus bilong ol. “Ol pipel bai no inap long go painim sevis, Canaan bai bringim sevis i kam long haus bilong ol,” Menesing Dairekta bilong Canaan, Paul Gabriel Morris i tok. 1,000 manmeri na pikinini i wokabaut go daun long PIH 3-Mail maunten rot na i go long Taurama Rot long stat bi- long Globeathon wokabaut long Sande 28 Septemba. Poto: Nicky Bernard. Moa piksa long wokabaut i stap long pes 14

Papua Hahine Nupela ges sevis P8 bilong ol pipelwantokniuspepa.com/images/WantokNiuspepa/2014/... · P2 Wantok Oktoba 2 - 8, 2014 nius Taim bilong nesenel eksem long PNG NESENEL eksem

  • Upload
    others

  • View
    3

  • Download
    0

Embed Size (px)

Citation preview

Page 1: Papua Hahine Nupela ges sevis P8 bilong ol pipelwantokniuspepa.com/images/WantokNiuspepa/2014/... · P2 Wantok Oktoba 2 - 8, 2014 nius Taim bilong nesenel eksem long PNG NESENEL eksem

Namba 2091 Oktoba 2 - 8, 2014 28 pes Niuspepa Bilong Yumi Ol PNG Stret! K1 tasol

I go moa long pes 2...

INSAIT:

PIH Saveman NiusGlobeathon wokabaut

long pinisim kensa longol meri.. Pes 7 na 14

Planti manmerisori long lukimsip bilongLuteran siping - P4

Papua Hahinenau i gat opis- P8

Misel i staplong AOG konvensen kem- P15

Nupela ges sevisbilong ol pipel Lokel bisnis

kampani i gopas…Sevis baikam longhaus dua…Mani kambek insaitlong kantri...

Isaac Liri i raitim

CANAAN Gas Distributors,wanpela lokel ritel bisnis,bai wok bung wantaimbikpela gas kampani, Ori-gin Gas, long mekim isigas sevis i go long ol man-meri.

Dispela nupela sevis baikamap long Pot Mosbi na bi-hain bai go long ol arapelasenta long kantri.

Dispela sevis bai lukimCanaan i bringim sevis i golong kastoma husat i saveyusim gas long haus bilongol. “Ol pipel bai no inap longgo painim sevis, Canaan baibringim sevis i kam longhaus bilong ol,” MenesingDairekta bilong Canaan,Paul Gabriel Morris i tok.

1,000 manmeri na pikinini i wokabaut go daun long PIH 3-Mail maunten rot na i go long Taurama Rot long stat bi-long Globeathon wokabaut long Sande 28 Septemba. Poto: Nicky Bernard.

Moa piksa long wokabaut i stap long pes 14

Page 2: Papua Hahine Nupela ges sevis P8 bilong ol pipelwantokniuspepa.com/images/WantokNiuspepa/2014/... · P2 Wantok Oktoba 2 - 8, 2014 nius Taim bilong nesenel eksem long PNG NESENEL eksem

P2 Wantok Oktoba 2 - 8, 2014 nius

Taim bilong nesenel eksem long PNGNESENEL eksem o tes bilong olgret 8, 10 na 12 long dispela yia istat pinis long Tunde dispela wikinsait long kantri.Ol gret 10 insait long Papua Ni-

ugini i statim pinis tes bilong ol webai kisim tupela wik olgeta long pin-isim na bihain bai gret 12 na gret 8.Seketeri bilong Edukesen Dokta

Michael Tapo i tok eksem bilong olgret 8 bai kisim foapela de na bi-long gret 10 na 12 bai ron long tu-pela wik.Namba olsem 54,000 gret 10 in-

sait long kantri i sindaun pinis longtes bilong ol we i stat long Sep-temba 30 na bai go pinis long Ok-toba 10. Long gret 12, nambaolsem 21000 skul pikinini insaitlong kantri bai statim tes bilong ollong Oktoba 13 go p inis long Ok-toba 24.Long Oktoba 27 go long Oktoba

30 em taim bilong ol gret 8 wenamba bilong ol i olsem 116,000 in-sait long kantri.Gret 10 Tes – Maths (Tunde 30

Septemba 2014, Business Studies

(Trinde 1 Oktoba 2014), Agriculture(Fonde 2 Oktoba 2014), Social Sci-ence (Fraide 3 Oktoba 2014), Sci-ence ( Mande 6 Oktoba 2014), Arts(Tunde 7 Oktoba 2014), Design &Technology ( Trinde 8 Oktoba2014), Personal Development(Fonde 9 Oktoba 2014), English(Fraide 10 Oktoba 2014).Gret 12 Tes – Advanced Mathe-

matics Paper 1 na General Mathe-matics Paper 1 ( Mande 13 Oktoba20140, Biology na ICT (Tunde 14Oktoba 2014), Physics na Legal

Studies (Trinde 15 Oktoba 2014),Geography (Fonde 16 Oktoba2014), Language & Literature naApplied English (Fraide 17 Oktoba2014).Gret 8 Tes – English Language

1 ( Mande 27 Oktoba 2014), Math-ematics (Tunde 28 Oktoba 2014),Combine Subjects (Trinde 29 Ok-toba 2014), English Language P2 (Fonde 30 Oktoba 2014).Pinis bilong ol dispela nesenel

eksem bai ol studens ken kisimsetifiket bilong ol we ol gret 8 bai

kisim certificate of Basic Education,Gret 10 bai kisim Lower SecondarySchool Certificate na ol Gret 12 stu-den bai kisim Upper SecondarySchool Certificate. Ol dispela seti-fiket em bikpela samting tru bikosbai i helpim ol student long goantap long ol bikpela skul olsemlong ol kolis na yunivesiti na ol ara-pela teknikel trening skul.Dokta Tapo i mekim tok amamas

na wanbel long olgeta sumatinlong dispela taim bilong neseneleksem insait long kantri.

Iligel Hi –Lo Loteribikpela long Hailens

Stanley Nondol i raitim

NESENEL Geming naKontrol Bod (NGCB) igivim tok lukaut i go longhusat i mekim iligel bisnislong Hi-Lo loteri longHailens i mas stop bikosem i tambu aninit long lobilong kantri. Sapos husat i go het na

mekim dispela bisnis bai loi mekim sav long ol.Dispela Hi-Lo em gem i

gat masin, na ol manmeri ibetim mani long papa bi-long bisnis na makimnamba bilong bal namasin i ranim bal gem.NGCB long wanpela

pablik notis i tok dispelaem iligel gem, ol opereta ikisim dispela Hi-Lo loterigem i go long Hailens namekim bisnis long Porg-era, Hagen na long Jiwakaprovins.Ekting Sif Eksekyutiv

Opis (CEO) bilong NGCB,imelda Agon i tok bod imekim wok painim long

dispelailigel loteri na husati mekim dispela bisnis baikisim mekim save bilongloa.Em i tok moa olsem Ne-

senel Kot i tokaut olsemHi-Lo gem i tambu longkantri.NGCB i tok husat man o

meri i mekim dispela bis-nis, helpim long putim dis-pela bisnis o ejen bilongkampani long ples ol imekim dispela iligel bisnismas kwiktaim stopim baigo long kamabus o baimkot fain sapos lo i kisim ol.Mis Agon i tok Hi-Lo lo-

teri gem em i tambu longkantriLong Februeri 2008 long

Nesnel Geset namba 22,NGCB aninit long GemingKontrol Ekt 2007 em iwanpela gavaman boditasol long olgeta laisensbilong geming na loteri in-sait long kantri.No gat wanpela ejensi o

gavman bodi long nesenelo provinsal gavman i gatpawa long givim tok orait o

kontrolim geming na loterilong kantri.NGCB long narapela

pablik notis i no long taim igo pinis i toksave olsemHi-Lo loteri, hos res masinwe NGCB i putim tok-tambu long en i lukim sam-pela lain ironim dispelabisnis long planti hap longkantri maski kot i putimtambu long 2009.NGCB i tok ol geming

masin i wok long go hetlong planti hap longhailens rijon, wanpela bi-long en em Hi-Lo loteri.NGCB i tok planti bilong

ol dispela lain i opret i nogat laisens. Sampela bisnis lain i gat

laik long mekim bisnisaninit long lo i kisim taimna weit bikos kot i stopipna wetim fainol disisen bi-long kot.NGCB i tok i gat kot oda

istap na bogat wanpelaman i bisnis i gat rait longmekim kain bisnis long laikbilong ol yet.

Ol tisa long PNG no redi yetlong nupela SBE karikulum

JAMES G. KILA i raitim

NAMBA 15 Edukesen Kon-gres o kibung bilong longMadang long Trinde, Sep-temba 17 i luksave olsem igat planti hevi i stap yet longsenis we bai kamap longsenisim autkam bes eduke-sen (OBE) i go long nupelastendet bes edukesen (SBE).Bikpela hevi i pas long no gat

gutpela trening ol tisa i kisimlong sait bilong dispela SBEkarikulum o rot long skulim olpikinini.Kongres long Madang i paini-

maut olsem ol tisa long kantrilong i no redi long tisim nupelakarikulum ya, bikos ol i no savelong rot wanem samting longbihainim.Planti lain husat i makim ol

provinsal Edukesen divisin bi-long ol provins, na tu ol tisa naPNG Tising Sevis Komisin ibringim bel-hevi bilong ol longdispela kongres o bikpela mit-ing. Kongres i bin kamap longMadang Risot Hotel.Ol i askim planti kain kain

kwesten i go long Deputi Seke-teri bilong Edukesen, DoktaEphraim Apelis long wanemwok i kamap pinis long senisSampela i sutim tok long Ne-

senel Edukesen Dipatmen longnogat aweanes bilong en long

dispela nupela SBE karikulum.Ol i tok dipatmen i toktok tasolna i no kamapim aweanes ogivim insevis trening long olpraimeri skul tisa long kantrilong save gut long rot bilongyusim dispela nupela kurikulim.Kongres long Madang i tokim

Dokta Apelis tu olsem sampelakain wok plen na askim i masgo nau long Nesenel Gavmanlong putim mani long kamapimtrening bilong ol tisa insait longkantri long stap long insevislong save moa long dispela nu-pela SBE kurikulim..

Planti ol tisa olsem dispela long Kalik praimeri long Karkar ailan no save yet long nupela SBEkarikulum.

Nupela gas sevis bilong ol pipel...Mista Morris i tok kampani bi-

long em i luksave olsem kantri naol pipel i nidim planti gas longhelpim ol long komyuniti olsem naol i kamapim dispela nupela kainsevis. Aninit long dispela sevis ol kas-

toma bai rejista na opim ol akaunbilong ol wantaim Canaan. Taimakaun bilong ol i stret, Canaan baibringim gas sevis i go long ol. Mista Morris i tok kampani bi-

long em bai nidim sapot bilongmidia, na tu, ol arapela ogenais-esen. Em i bin tok bikpela tok tenk yu

i go long Fincorp na ANZ longgivim mani long helpim dispelabisnis. Origin Gas i amamas long

sapotim wok na tingting bilongCanaan. Jenerel Menesa bilong Origin

Gas, Mis Lesieli Taviri, i tok ol iamamas long sapotim wanpela

lokel ritel bisnis, long wanem,mani bai go bek gen insait longkantri na strongim ikonomi. Antap long dispela, Gavana bi-

long NCDC, Powes Parkop, i tokamamas long Origin Gas naCanaan long kamapim dispelakain sevis. “Kantri bilong yumi i nidim planti

dispela kain sevis long kamaplong strongim lokel bisnis, nahelpim ol komyuniti bilong yumi,”Gavana Parkop i tok. Gavana i tok em i laikim planti

liklik lokel bisnis long kamapim olkain sevis olsem, na gavman baisapotim. Em i tok nau PNG Power i wok

long kisim bikpela taim long kon-trolim na givim sevis i go long olhauslain long ol komyuniti, nagavman i laikim ol liklik bisnisolsem Canaan long wok bungwantaim ol bikpela bisnis kam-pani na go pas long bringim sevis.

“Gas em i wanpela bikpelasamting we i ken helpim yumilong planti rot, na yumi mas opimtingting bilong yumi na givim sanslong ol lokel bisnis, na tu, ol ara-pela bikpela bisnis we gavman i

gat liklik se long en. Gavman i gat33.3 pesen se long Origin Gas. Gavana i makim maus bilong

gavman na tok em i laikim ol ara-pela liklik bisnis long bihainim rotwe Canaan i bihainim.

I kam long pes 1...

Gavana Parkop i toktok wantaim Mista Morris na ol biklain bilong OriginGas, Fincorp na ANZ. Poto: Isaac Liri

Page 3: Papua Hahine Nupela ges sevis P8 bilong ol pipelwantokniuspepa.com/images/WantokNiuspepa/2014/... · P2 Wantok Oktoba 2 - 8, 2014 nius Taim bilong nesenel eksem long PNG NESENEL eksem

Oktoba 2 - 8, 2014 Wantok P3nius

Polye T.H.EPati joinimOposisenTasol 4-pela minista i tok ol bai

stap yet wantaim O’Neill

Stanley Nondol i raitim

LIDA bilong T.H.E Pati,Don Polye i tokautolsem 14 memba patibilong em i joinimoposisen na nogatwanpela memba i goaut.Mista Polye i tok em i

no lukluk tumas longkisim lidasip bilong opo-sisen olsem ol tok win iraun olsem taim DonPolye i joinim oposisenbai kisim oposisen lidaposisen.Mista Polye i tok

aninit long Lo bilongpolitikel pati na kendidet na konstitusen bilong pati, 14pela memba long pati bilong em i stap yet na nogat wan-pela i lusim na go joinim narapela politikel pati.Praim Minista Peter O’Neill i rausim T.H,E Pati long

kolisen gavman bihain long em i rausim Don Polye longposisen bilong Treseri minista.Mista O’Neill i tok kolisin gavman i mas wok bung long

polisi na program bilong gavman tasol em i no gutpelalong Pati bilong Don Polye i stap long gavman na sam-pela pati memba i holim minista posisen na lida bilongol i go agensim polisi na disisen bilong gavman longplanti taim.Ol 4 pela memba bilong pati, ,Benjamin

Poponawa(Minista bilong Leba na indastri), DelialahGore (Minista bilong Komyuniti Divelopmen), Leo Dion(Deputi Praim Minista) na Douglas Tomuriea (Minista bi-long Fores na Klaimet Senis) i bin tokaut olsem ol i lusimT.H.E Pati pinis na joinim PNC Pati bilong O’Neill.Tasol mista Polye i tok i gat lo bilong Politikel pati na

kendidet na konstitusen bilong pati i banisim olgetamemba bilong pati.Konstitusen bilong T.H.E pati i tok klia olsem husat pati

memba i laik joinim narapela i mas kisim tok orait longpati. Tasol bihain long pati i glasim gut as bilong olmemba i laik lusim, i no bin givim tok orait na ol 4-pelaminista long O’Neill gavman i stap memba bilong T.H.Epati yet.Mista Polye i tok inters o laik bilong em i no long kisim

posisen bilong oposisen lida. Em i tok bikpela samtingem long glasim wok bilong gavman na stap kamapstrongpela was dok bilong gavman.Oposisen lida Belden Namah na Misat Polye wantaim

i tok em i no impoten long husat i kamap oposisen lida,tupela i tok bikpela samting em long kantri i mas savesapos O’Neill gavman i ranim gavman na menesim manibilong kantri gut aninit long loa.Minista bilong Fores, Douglas Tomuriesa, Delialah

Gore na Benjamain Poponawa i tok ol i lusim pinis T.H.EPati na joinim PNC pati.Praim Minista Peter O’Neill i tok ol lida husat i laik

lusim pati ol i stap na laik joinim narapela em laik bilongol. Nogat wanpela mani bosim ol. Ol i kisim mendet longol pipel ol i makim na mas i gat rispek long disisen bi-long ol.Ol 4-pela minista i tok ol bai stap wantaim gavman yet

na i no inap muv i go long oposisen wantaim Don Polye.Mista Polye bai lusim namel bens sia na sidaun wan-

taim oposisen taim palamen i bung gen long Oktoba 21.

LIDA bilong T.H.E Pati,Don Polye.

Praim MinistaPeter O’Neill insaitlong haus palamendispela wik, taimem i bin lonsim T.BAwenes Kempeininsait long hauspalamen long dis-pela wik. Em i sin-gaut long olgetaPapua Niugini si-tisen i mas paitlong daunim T.Bwantaim em. Poto:Nicky Bernard

Page 4: Papua Hahine Nupela ges sevis P8 bilong ol pipelwantokniuspepa.com/images/WantokNiuspepa/2014/... · P2 Wantok Oktoba 2 - 8, 2014 nius Taim bilong nesenel eksem long PNG NESENEL eksem

P4 Wantok Oktoba 2 - 8, 2014 nius

Planti manmeri sori long lukim ol sip bilong Luteran Siping

James G. i raitim

PLANTI ol manmeri long pablikna ol memba bilong EvanjelikolLutheran Sios bilong PNG longMadang provins sore na wari trulong lukim ol sip bilong LuteranShipping (Luship) i silip sorenau long basis long Madang.Ol dispela sip i gat rekot long

sevim planti ol rurel ples insait longMamose na Niugini ailan rijon insaitlong planti yia i go pinis na i savehalivim long karim ol bikpela kago.Tasol sore tru, nau ol sip ya i slipsore na ros i stap long Madang sipyad na dispela i bringim sore longbel bilong planti manmeri tru.Operesen bilong Lutheran Ship-

ping i bin stop long Me 26, 2014 bi-hain long wanpela likwideta ol imakim long salim ol sip na ol ara-pela propeti bilong kampani.Toktok na ol niuspepa ripot long

salim ol samting bilong LuteranShipping i bikpela tru long midia,tasol nau yet ol turangu sip i silipsore i stap long Madang haba.Lutheran Shipping i bin stat wok

long sevim ol pipel bilong PNGlong Momase na Niugini ailan moalong 100 yia, tasol i bin stopim op-eresen bilong en bihain long hevilong sait long menesmen insaitlong las faivpela yia.Planti ol lain long Madang nau i

ken lukim ol sip bilong Luship na iwari stret na sore na mekim kainkain toktok olsem moabeta Ne-senel Gavman o wanpela PNGkampani i mas baim ol sip nabringim ap gen operesen.Wanpela kaunsila blong Fin-

shafen, Okam Siki i tokim WantokNiuspepa olsem em i wari bikos Lu-ship i save bringim ol siping se-vises long ol rurel ples long Morobeprovins, tasol nau ol manmeri isave kisim hatpela taim stret.Ripot i bin kamaut olsem wan-

pela nupela siping kampani, Mo-robe Coast Shipping Ltd, sampelalain i statim long sevim ol ples weLuship i save ron long en, tasol dis-pela i no kamap.Kaunsila Siki i tok Gavman i mas

lukluk long hevi bilong Luship nasapotim na traim bringim em kam-bek gen.

Poto i soim kago sip bilong Luship Mv Kuder na pasindia bot Mv Mamose Express i silip sore long Madang habai stap wetim lain i gat intares long baim ol. Poto: James G. Kila

“K50m em praivet manibilong mi”, Namah

Stanely Nondol i raitim

OPOSISEN lidaBelden Namah itokaut olsem K50 mi-lien em yusim longsapotim ol kendidetbilong em long 2012ileksen em praivemani bilong em.Mista Namah i

mekim dispela tokklia long pablik bihainlong Praim MinistaO’Neill i putim kom-plen long ObusmenKomisin long mekimwok painim longNamah yusim K50milien . Tasol Obus-men Komisin i tok olbai nonap mekimwok painim long dis-pela.Mista Namah i

tokaut olsem K50 mi-lien em yusim long2012 ileksen empraivet mani bilongem. Em i tok em binbisnisman pastaimna bihain i kamapmemba bilong Van-imo Grin.Mista Namah i tok

wanpela taim em binkisim Praim MinistaO’Neill i go long Be-wani we i gat foresbisnis bilong em. Emi tok O’Neill i lukimlong ai bilong em olbisnis bilong mi.Obusman i tok em i

wok bilong opis bi-long politikel pati nakendidet.Tasol Mista O’Neill

i autim belwari olsemMista Namah i tok embin yusim K50 milienlong 2012 ileksen nawok painim i maskamap long dispela.Mista O’Neill long

wanpela pas bilongem i go long SifObusman i tok pabliki kisim tingting olsemObusman i mekimwansait long wanpelao sampela man. NaObusman i masmekim stretpela woklong olgeta komplenol i kisim long pablik.Praim Minista

O’Neill i tok dispelakomplen bilong emlong K50 milien embilong pablik i massave Mista Namah ikisim mani longwanem hap longyusim long sanapimol kendidet bilong emlong 2012 naObusaman Komisin imas mekim wokpainim long dispela.Mista O’Neiill i tok

Obusman i masnoken lusim dispela.Opis bilong politikel

pati na kendidet i leslong mekim sampelatoktok long dispelataim mipela i askimlong bikos Obusman

i tok em wok bilongOpis bilong Politikelpati na kenidet.Mista Namah i tok

em bin givim akuitel ofainensel ripot longOpis bilong Politikelaninit long lo na i tokklia long rot PNG Patibilong em i yusimmani long 2012 ilek-sen.Mista Namah i tok

ol politikel lida i masnoken traim longyusim politikel pawabilong ol long pablikopis. Em i tok ol lida i

mas rispektim wok bi-long ol konstitusenopis.Mista Namah i

mekim dispela toktokbihain long PtaimMinista O’Neill i tokbilong wanem naObusman i no laiklong mekim wokpainim long Namahna salim i go longOpis bilong PolitikelPati na Kenidet longmekim.Mista Namah i tok

“sapos Obusman ilukim olsem mi gatasua na singauim milong intaviu, bai migo.Mi bai nonap ron-awe olsem ol nara-pela lida yusim pawalong abrusim mekimsave bilong lo bilongkantri.

Ramu NiCo (MCC) mekim wok bihainim MOADIVELOPA bilong bikpelanikel/kobalt main long kantri, RamuNiCo Menesmen (MCC) Limited itokaut olsem em i kamapim planti in-frastraksa divelopmen wok we kam-pani i mas wokim aninit long 2000memorandum ov agrimen (MOA).Ramu NiCo Komyuniti Afes Jen-

eral Menesa, Martin Paining i tokplanti long ol Sosel Ikonomik Divel-opmen Progrem (SEDP) aninit longMOA na ol spin-of helpim olsemmedikol na edukesen komitmenaninit long MOA em Kampani ikamapim pinis na i bai go het yetlong wokim kamap.Ramu NiCo Projek long las wiken

i givim ripot bilong en long EktingMaining Minista, Mista Mori.Olgeta wok em i wokim aninit long

2000 MOA na nau i stap strong yetlong wok long 2013 rivais MOA.Mista Mori i tok amamas long

prisentesen bilong olgeta lain longlas wiken, na i laikim olgeta lain longstretim wanem ol hevi i stap pas-taimlong arapela hevi ken i kamap.Mista Mori i askim divelopa Ramu

NiCo (MCC) long wok gut wantaimMadang Provinsal Gavman longstretim ol hevi long provinsal level,na wok bung long lukim olsem Pro-jek i bringim gutpela helpim na sevisi go long ol pipel.Mista Mori i askim olgeta lenona

kampani insait long Ramu NiCo Pro-jek na ol lida bilong ol long menesimgut wanem wok i kamap na bisnis iken gro na divelopa bai luksave nasapotim ol.

Ekting Provinsal Edministreta bi-long Madang, Daniel Aloi i tokautolsem edministresen bilong Madangbai wok gut wantaim olgeta lain patiinsait long Projek.Mista Aloi i tokim ol lain papa-

graun na Nesenel Gavman olsemMadang Provinsal Edministresenbai wokim kamap wanem samtingem i mas wokim o komitmen bilongen long Ramu NiCo Projek.Siaman bilong KBK Lenona Asos-

esin (LOA), Mathew Dengua i tokamamas long Nesenel Gavmanlong luksave na kamapim ol wok in-sait long komitmen bilong en aninitlong MOA. Ol dispela projek ibringim gutpela helpim long ol pipellong Projek eria.

Ramu NiCo i wokim kamap dispela klasrum long Naru Praimeri skul aninit long 2000 MOA.

Page 5: Papua Hahine Nupela ges sevis P8 bilong ol pipelwantokniuspepa.com/images/WantokNiuspepa/2014/... · P2 Wantok Oktoba 2 - 8, 2014 nius Taim bilong nesenel eksem long PNG NESENEL eksem

Oktoba 2 - 8, 2014 Wantok P5heltnius

PIH makim kensa awenes – GlobeathonFrieda Sila Kana i raitim

PASIFIK Intenesenel haus sik wantaim olpatna bilong en olsem Pot Mosbi JeneralHausik i givim luksave long wok bilongawenes na edukesen long kensa bilong olmeri wantaim wanpela sotpela wokabaut in-sait long Mosbi siti long Sande 28 Septemba.Em i namba tu globeathon wokabaut i kamap.

Dispela yia em i kamap gutpela moa wantaim1,000 manmeri na ol midia lain i wokabaut. Lasyia i bin gutpela tru wantaim 500 manmeri napikinini i wokabaut. Bihain long wokabaut longlas yia planti meri moa i kisim save long hevi bi-long sik kensa. Globeathon em i wanpela spesol wokaton we

moa long 60 kantri long wol i save holim long ki-rapim tingting bilong ol meri na ol famili long hevinau i stap long kensa long ol meri. Ol ripot longwol i tok olsem samting olsem 19 pesen nupelalain i kisim sik long wan wan yia em ol lain i savekisim sik kensa. insait long PNG klostu 1,500meri i save kisim bagarap long dispela kain sikkensa long wan wan yia. Hai Komisina bilong India, Siaman bilong PIH,

Sir Moi Ave, Dadi Toka Jr. Sif Ekseketiv Opisabilong Kensa Faundesen, na Tura Kokomo,maskot bilong 2015 Pasifik Gems, mipela i laikmekim dispela ‘PIH Toksave’ long givim moatoksave na skul long kensa bilong ol meri, we isave kamap long ol hap bodi bilong kamapimbebi. Dokta Sapuri, namba wan dokta bilong ol meri

long PIH i tok, ‘dispela em i bikpela de bilong olmeri bilong wanem em i toktok long laip bilongol. Las wik mipela kisim wanpela meri i kam longBialla long Wes Nu Briten. Dispela meri i kamkisim tes na mipela lukim sevaikel kensa i statlong kamap long en. Mipela i katim na rausimhap i gat sik na em i orait na i go bek pinis longples. Long wankain stori i gat narapela merit u ibin kam long imejensi long Wewak tasol dispelameri em sik bilong em i kisim stes 4 pinis. Mipelai traim bes long helpim em tasol i hat na mipelasalim em go bek na 3 wik go pinis em i dai longsevaikel kensa. Ol meri i mas kisim save longwanem hap ol i ken kisim gutpela toksave nahelpim.” Meri bilong PM, Lady Linda Babao O’Neill,

husat i embeseda bilong PNG Kensa Faunde-sen i bin kamap long dispela wokabaut wantaimGavana Jeneral, Gren Sif Sir Michael Ogio. Emi tok em i amamas long lukim planti pipel ikamap long globeathon wokabaut long strongimtoktok bilong ol mer i i mas sekap hariap na luk-save long sik kensa binatang hariap na bai ol iken sevim ol yet.“Yumi ol mama i save putim helt na gutpela

laip bilong ol man bilong yumi, pikinini na olnarapela i go pas tru long yumi yet. Nau mi laiktok olsem yumi ol meri i mas lukautim helt bilongyumi. eksesais planti, kaikai gutpela nutrisenkaikai na sekap wantaim ol dokta long helt bi-long yu. Mekim taim long sekim yu yet. Yumi baii no inap long helpim famili bilong yumi saposyumi sik o no gat yu dai na yumi no stap moalong lukautim ol,” Misis O’Neill i tok. Gren Sif, Sir Michael Ogio i tok 40 yia i go

pinis nupela PNG i bin gat ol sik bilong ples na igat we bilon gples long daunim ol dispela sik.Tasol i kam long 20 yia bihain nau i gat ol nara-pela sik i kamap olsem kensa we yumi savekisim lon gpasin bilong kaikai na stap long ol sitina taun. “Mi gat bikpela wari long bikpela namba bilong

sik kensa long komyuniti tasol ol komyuniti i noluk olsem ol i no save long dispela bagarap istap,” em i tok. “Moa long 1800 meri long PNG i dai long sik

kensa na 2.9 milien long wol olgeta yia. Olsemna mi tok amamas long yupela ol helt woka naol dokta. Yupela mekim gutpela wok na yu masgo het yet olsem!” em i tok. Sir Michael i singaut long ol meri i mas go long

kisim sekap olgeta taim, stap gut wantaim heltlaip, kaikai gutpela kaikai, eksesais.Lae Bisket Kampani i bin givim ol bisket na

Supreme indastri i givim ol wara long ol lain iwokabaut.

1 2

31.Lady Linda Babao O’Neill, em-beseda bilong PNG Kensa Faundesenamamas long Tura. Poto: NickyBernard

3. Ol yangpela i go pas longglobeathon. Gutpela long planti yang-pela i wokabaut na kisim toksave longol i ken senisim pasin bilong ol na tok-save long narapela. Poto: Wantokripota.

2. Wantok Tim sanap kisim poto wan-taim PIH Maketing Menesa, Joel Sar-menta bipo ol i wokabaut. Poto:Wantok ripota.

Page 6: Papua Hahine Nupela ges sevis P8 bilong ol pipelwantokniuspepa.com/images/WantokNiuspepa/2014/... · P2 Wantok Oktoba 2 - 8, 2014 nius Taim bilong nesenel eksem long PNG NESENEL eksem

P6 Wantok Oktoba 2 - 8, 2014 merinius

Papua Hahine nau i gat opis Frieda Sila Kana i raitim

PAPUA Hahine Sosel EksenForam (PHSAF) em i wanpelaNGO i save wok long stretimhevi bilong ol meri long olSauten Rijon provins bilongPNG.Moa long 10-pela yia dispela

NGO i save mekim gutpela wokbilong edvokesi na edukesen longol komyuniti , tasol ol i no gat wan-pela hap long wok olsem opis.Long dispela yia wantaim helpimbilong Ox-fam Niu Silan, dispelaogenaisesen i gat opis longWaigani klostu long Laiplainsenta. Ox-fam i helpim ol long stretim

dispela hap haus na gen bai ol ibaim rent long Laiplain. I gat tu-pela pultaim wokmeri tasol olnarapela memba em ol i wokolsem ol volantia. Nau yet Ox-fami wok tasol long NCD na Sentralprovins bikos i no gat mani longgo aut long ol narapela provins bi-long Sauten rijon. Dispela yia ol i lukluk long wan-

pela program tasol na dispela embilong pinisim vailens long ol meri. Presiden bilong Papua Hahine,

Mathilda Koma i tok Ox-Fram i

helpim ol wantaim K100,000 long2013 long baim ol risos o samtingbilong ranim wok. Long dispelayia ol i helpim ol gen wantaimK80,000 long ronim ol operesenna bikpela program bilong ol. Wantaim dispela mani, Papua

Hahine i stretim haus bilong opisna hap bai go long baim rent nastatim opis bilong ol. Long taimPHSAF i stat long 2007 i kaminap 2013 ol i no bin gat gutpelaopis bilong wok bikos ol i no gatmani long mekim dispela. Plantibilong ol meri i wok insait long dis-pela foram em ol volantia tasol. Oli save wok long haus tasol namekim wok edvokesi na eduke-sen long ol meri long Sauten rijon. Ol narapela wok bilong PHSAF

em kaunseling bilong meri nafamili na long wok bilong ‘MaleEdvokesi’. Nesenel Gaming Kon-trol Bot i givim mani long ranimprogram bilong ol man i sanaplong strongim wok bilong pinisimpasin bilong man i paitim nabagarapim meri. Ol arapela we bilong ol i kisim

mani em long holim kopret dinawe ol i save kisim sapot i kam longol kampani, gavman opis na olmemba bilong Palamen.

Ol Ox-fam komiti na woklain

YangpelaLida Awotbilong KwinOL yangpela lida bilong Papua Niugini i masnominetim nem bilong ol o aplai long Yang-pela Lida Awot bilong Kwin. Dispela awot i luksave long ol yangpela

meri krismas bilong ol 18 i go long 29 lida bi-long ol Komonwelt kantri husat i save mekimwok long helpim komyuniti insait long hat-pela taim olsem taim bilong bagrap o taimbilong bikpela pait.Dispela narakain Awot bilong senisim laip

bai givim wanpela karamap presen longhusat i winim. Dispela karamap bai i gattrening na mentoring na wanpela wik longstap na skul long Yunaitet Kingdom pastaimlong ol i kisim Awot bilong ol long han bilongKwin stret.Wantaim sapot bilong dispela, ol wina bi-

long Awot bai mas givim wok yet longwanem samting ol i wokim i stap nau longkomyuniti bilong ol. Wanpela aplikesen o nominesen bilong

kisim awot i mas soim wok ekspiriens bilongem long wok insait long komyuniti long stre-tim sindaun bilong ol pipel long lokal, ne-senel na rijinol level.Em i mas gat hanmak long soim; krismas

bilong em i mas namel long 18 na 28 pas-taim long 16 Disemba 2014 em bai ol lain iwinim Awot i ken pinis taim ol i kisim 30 kris-mas na i no ken antap; em i sitisen bilongKomonwelt kantri; i mas soim pasin bilonggutpela lidasip na i mas gat gutpela referi bi-long givim stori bilong wok bilong en.Ol bai givim praioriti long ol lain husat i gat

stori bilong winim kain kain hevi longkamapim wanem gol o tingting ol i gat longen. Dispela aplikesen bai pas long 10 Ok-toba, 2014.

Man Edvokesi long haus kalabusPAPUA Niugini Koreksenel Sevis(PNGCS) i kirapim wanpela nu-pela program bilong ol Man Ed-vokesi long Biru Haus kalabus,Oro Provins.Insait long dispela program ol

bai wok wantaim ol man husat ibin kisim taim long pasin bilongpait, na tu kisim i go insait longJenda Inklusen na SoselInklusen (GESI) polisi imple-mentesen. Konsaltesen na trening em tu-

pela bikpela hap bilong dispelaprogram. Hap bilong konsalte-sen i bin stat long mun Ogaswantaim Gavana bilong Oro,Garry Juffa na ol Provinsel Ed-ministresen, Oro Komyuniti BesKoreksenel (CBC), Famili Sek-sual Eksen Komiti (FSVAC), BiruKomanding Opisa (CO), FamiliSeksual Vailens Yunit (FSVU) bi-long Polis na PNG na AustraliaLo na Jastis Program (PALJP)Edvaisa, Apolosi Bose.Masta trena, Sajen David

Yaka Mano bilong CS hetkwota itok Man Edvokesi em i wanpelarot bilong sapotim ol meri longwok bilong kisim ol man na olyangpela boi long toktok long ol

pren bilong ol long save moalong ol meri na ol yangpela gelna lusim ol pasin tumbuna na gi-aman tingting olsem ol mangi oboi ii rabisim ol meri. “Dispela pasin i mekim na ol

boi na ol papa i save paitim olmeri tumas bikos ol i save gat gi-aman tingting. Ol i no saverispekim ol meri. Planti taim olpapa na ol yangpela boi i no save

tingting long wanem kainbagarap ol i nap long givim longmeri bilong ol, gelpren ol susa bi-long ol, pikinini na mama bilongol,” Mista Yaka Mano i tok. Trening i gat foapela hap we

bai kamap insait long wanpelayia we namba wan hap i statpinis long las mun long Biru CS,Oro Provns. Man Edvokesi program aninit

long GESI i laik yusim ol boi naol papa long painimaut gut longwanem wok bilong ol insait longfamili na sosaiti, na stretim sam-pela rong tingting ol i save gatlong bipo yet i kam inap nau. Em bai soim ol yangpela man

na ol papa long askim kwestenbilong wanem na ol i save mekimdispela kain pasin long ol meri.Insait long GESI Polisi we Min-

ista bilong Pablik Sevis, DoktaPuka Temu, na Seketeri bilongDipatmen bilong Pesonel Menes-men, John Kali i bin sainim, dis-ain bilong Man Edvokesi longPNG em bilong makim stret olwok bilong ol yangpela man na olpapa insait long famili na sosaitina long painim wanem rot ol i nobihainim na i kamapim ol hevi in-sait long famili, olsem pasin bi-long paitim meri.Mista Mano i tok, CS i gat

bikpela bilip olsem taim dispelapailet projek i pinis long neks yia,ol bai skruim wankain programlong ol narapela CS insititusen tulong kamap olsem hap programbilong stretim tingting bilong olkalabus man husat i bin kisimtaim long pasin bilong pait.

Mista John Kali, Seketeri bilong Pesonel menesmen givim setifiket longwanpela pablik sevan ii kisim namba wan bilong GESI trening long Masdispela yia. Wantok file poto.

Tok lukaut long ol meri long was gutTOK lukaut i go aut long pablik, moa yet olyangpela meri long lukautim ol yet gut longol marit man i trikim ol wantaim mani nakisim ol i go long kar.Bos bilong ol Polis long Mosbi siti,

Suprintenden Andy Bawa i wokim dispelatok lukaut bihain ol i kisim planti ripot na olkomplen long ol man we ol meri i no savelong ol i wok long grisim ol wantaim manina kisim ol i go long kar bilong ol.Ol polis i putim ai nau long dispela samt-

ing bihain sampela pikinini meri na ol papa-mama i go long polis stesen na putim ripotlong ol man i grisim ol meri na kisim ol i golong kar.Mista Bawa i tok planti meri i bungim dis-

pela hevi, tasol ol i no putim ripot long ol.Em i tok long ol ripot polis i kisim, samt-

ing ya i no kamap long wanpela hap bilongMosbi siti long san na long nait, na long hapwe no gat planti lain i stap long en.Mista Bawa i tok planti ripot polis i kisim i

kamap long ol pikinini meri sumatin.Em i askim tu komyuniti na pablik long

kisim kar rejistresen namba, kala bilong karwe ol i lukim i mekim dispela kain pasin.Em i askim strong ol papamama long

givim gutpela tok stia i go long ol pikinini bi-long ol, na long no ken toktok long ol manol i no save long ol.Em i tok polis i no save yet husat tru i

wokim dispela kain pasin na Mista Bawa iaskim pablik long helpim long holim pasimol dispela kain man.

Page 7: Papua Hahine Nupela ges sevis P8 bilong ol pipelwantokniuspepa.com/images/WantokNiuspepa/2014/... · P2 Wantok Oktoba 2 - 8, 2014 nius Taim bilong nesenel eksem long PNG NESENEL eksem

Oktoba 2 - 8, 2014 Wantok P7PIH heltnius

PIH Saveman NiusPIH Saveman Nius“I kam long Pacific International Hospital Port Moresby”

Ph: (675) 323 4400 Fax: (675) 323 4600 Website: www.pih.com.pg

Fi bilong sekap i no winim K150, long yu ken kisim wanpela Pap smear tes bilong sekim sevaikel kensa, na em i ken luksave long planti narapela ol binantang bilong sik sapos i stap.Meri i no ken

wari na tingting

tumas!PIH Tok Tenkyu!Tenkyu tru olgeta manmerihusat i wokabaut longGlobeathon! Laikim Face-

book page “PNGGlobeathon”,

lukim ol poto na sapotimglobeathon 2015!!

Tenkyu long Lae Bisket naSupreme Industries long

sponsa long brekfas long ollain i wokabaut!!

Pacific Internation Hospital:4-mile ( Boroko bus stop) - 323 4400, Specialty Clinic (3-mile) 311 3000and Vision City - 310 0485 Website: www.pih.com.pgText line (for SMS inquiries ONLY) - 7155 8866

GLOBEATHON – PIH wokabaut LONG tok tenkyu long gutpela“Globeathon: Wokabaut bilongpinisim kensa long ol meri” longSande 28 Septemba 2014, i gowantaim planti narapela kantrilong Pasifik na Esia, we long PotMosbi i gat 1,000 lain i mas. Sampela askim i kam long PIH

teks lain 7155-8866 na tu long taimPIH i go long redio FM-100 Komyu-niti Kona program we Dokta Math-ias Sapuri, Dokta Faye Cabrera naJoel Sarmenta i bin go toktok. Ol-geta Trinde bilong namba tri wik bi-long mun bai ol dokta bilong PIH itoktok long kain kain samting bilongstrongim helt long 3 klok i go long 4klok apinun. Narapela bilong dis-pela toktok long redio bai kamaplong Oktoba 15.

Ol sop bilong was was i kenkamapim sevaikel kensa o nogat? Bai yu was was long waranating?No gat tru. Sevaikel kensa em i

save kamap long wanpela vaires obinatang. Nem bilong em i HPVvaires, o (human papillomavirus),na em i stap long planti lain. Em i no gat wanpela samting

long ol komesel prodak o longkaikai we bai kamapim HPV. I gatplanti kain HPV vaires tasol i gat 3-pela bilong ol tasol i save kamapimsevaikel kensa. Ol lain i no ken toktok nating

olsem vaires i nap go long ol merisapos ol i kaikai wanpela kainkaikai o yusim wanpela kain samt-ing i kamaut long pektori. Nambawan rot long kisim vaires em longtaim man na meri i slip wantaim. Man bilong mi em i gat 8-pela

krismas moa long mi. Long hapbilong mipela ol i save tok olsemsapos wanpela meri i slip wan-taim wanpela bikpela man olapun man em i ken kamapim se-vaikel kensa. Em tru o nogat?Man i gat moa krismas o meri i

no wanlain bilong man i no inaplong kamapim sevaikel kensa nat-ing. Dispela em sapos meri em igat krismas aninit long 18 o 20 yia,em nau dispela meri inap long

kisim. Dispela em bikos bodi bilongmeri i no kamap gut yet inap longkamapim pikinini. Sapos man em i gat krismas i

winim meri na sapos dispela man ibin save slip wantaim ol narapelameri bipo bihain em i bungim 18 yiameri, em i gat bikpela sans long emi ken gat HPV virus (tasol i no ol-geta kain HPV i save kamapim se-vaikel kensa, sampela tasol i kenkamapim sevaikel kensa). Dokta Sapuri i bin toktok long

redio olsem, “Sapos yu wanpelayangpela gel, krismas bilong yu ianinit long 18, na yu stat long slipwantaim man taim yu yangpela yettaim olgeta bodi bilong yu longkamapim pikinini i no bikpela gutyet long banisim yu long no kenkisim ol kain vaires na sapos yu slipwantaim wanpela man i gat HPVvaires na bodi bilong yu kisim sam-pela bagarap long taim yu slip wan-taim em, bai yu inap kisim dispelavaries. Olgeta meri i gat 20 krismas na

moa, i save gat gutpela banis longol praivet bodi bilong ol. Sapos yu

wanpela meri husat i save skraplong slip wantaim kain kain man yumas putim karamap guma bilongbanisim yu long no ken kisim HPVvaires na givim long narapela mangen. Ausait long man i putim kon-

dom, i gat narapela we ol meri iken banisim ol yet long kisimHPV o nogat?I gat wanpela vaksin o banis

marasin i stap nau we em i kenbanisim ol meri long HPV vaires.Nem bilong dispela marasin em‘Gardasil vaksin” na PIH em inamba wan haus sik long PNGlong holim na givim insait longPNG. Dokta Cabrera i tok, “Sapos yu

bin kisim Gardasil vaksin banis sutya pinis, em yu gat strongpelabanis moa long lukautim yu.” “Wantaim Garadasil banis

marasin, sapos wanpela yangpelameri o boi i wanbel long slip wan-taim tasol i no yusim karamapgumi, em i ken abrusim mak bilongkisim dispela vaires.” Dokta Sa-puri i tok tu olsem

Ol dokta i luksave olsem long olnarapela kantri, i gat opisel vaksi-nesen program we gavman i baimna ol i save givim sut long ol yang-pela gel krismas i no winim 13 yia. Wanpela lain i wokim namba

wan wok long givim sut long olyangpela gel em long Wes NuBriten Provinsel gavman.

Ol i kisim helpim long wanpelaogenaisesen bilong Australia na oli kamapim vaksinesen programlong provins.Ol meri bai save olsem wanem

sapos ol i gat HPV vaires na se-vaikel kensa?Em isi tru, long wanem meri i ken

go isi tasol long mekim wanpela tesbilong 5 minit tasol na pe bilong emi no winim K150 long PIH. “Paipminit tasol na yu pinis nau,” DoktaCabrera i tok.

Dokta Sapuri i tok yu ken savelong stori bilong yu bihain long 48o 72 aua tasol. Nau tu yu ken gotasol long Visen Siti Klinik o PIHlong wokim wanpela Pap Smia nayu no ken wokim apoinmen wan-taim dokta.

Dispela tes we ol mama husatkrismas bilong ol i winim 30 inaplong go kisim long olgeta 2-3 yiataim, em isi long mekim tasol olmeri i no save mekim. Long dispela wik mipela i harim

olsem wanpela mama grup longSolomon Ailan i wok long askimlong moa awenes i mas kamaplong kantri bilong ol bikos sevaikelkensa i wok long go pas tru longkamapim dai bilong ol mama na olyangpela meri, tasol ol meri i leslong go long sekap bikos ol man iluk daun long ol lain husat i save golong mekim dispela kain tes. Dispela i soim olsem Intenesenel

Globeathon em i mas kamap ol-geta taim long ol yia i kam bihain tu.Kensa em i wanpela sik we yumiken stopim, olsem na em i taim naulong yumi mas traim long stopimdai bilong o mama bilong yumi,meri bilong yumi, susa bilong yumina pikinini gel bilong yumi, longbikpela ‘C’.

{Yu ken salim askim bilong yulong SMS kam long PIH tekslain7155-8866}

Gavana Jeneral Gren Sif Sir Michael Ogio na meri bilong em Lady Esmie i bingo pas long wokabaut. Planti i kam wokabaut long dispela spesel de.Poto: Nicky Bernard.

Page 8: Papua Hahine Nupela ges sevis P8 bilong ol pipelwantokniuspepa.com/images/WantokNiuspepa/2014/... · P2 Wantok Oktoba 2 - 8, 2014 nius Taim bilong nesenel eksem long PNG NESENEL eksem

P20 Wantok Oktoba 2 - 8, 2014 bisnis

Stanley Nondol i raitim

NESENEL Eksekyutiv Kaun-sil (NEC) i tok orait pinis longgavman bai stretim sampelaloa bilong banisim ol pipellong no ken yusim ol samtingi no gutpela long intanet.NEC i tok orait long Cyber-

crime ( ol samting i no gut-pela long intanet) polisi.Dispela i nau opim rot bilongTask Fos bai wok nakamapim loa bilong banisimgut rot bilong yusim intanetlong kantri.Gagman i mekim dispela

muv bihain long planti kom-plen i kamap olsem tenkolojio save bilong kompyuta ikama long wol, na planti olyangpela na lapun i yusim in-tanet long mobail pon nalong kompyuta na i go long oleria we i bagarapim tingtingbilong ol.

Minista bilong Infomesenna Komyunikesen, JimmyMirringtoro, i tokaut olsemNEC i givim tok orait longK1.32 milien long mekimpablik awenes o toksavelong dispela loa bai dipat-men bilong em i kamapim.

Dispela pablik awenesTas Fos bai mekim em longtrenim ol kot jas, kot opisal,na ol polis man na meri longol rot loa bai banisim intanetlong kantri, na long kamapimloa bilong Cybercrime.Mista Miringtoro i tok dis-

pela polisi bai helpim kantrilong redi long lukluk na karimaut long loa bilong Cyber-crime.Em i tok aninit long polisi

na loa gavman i lukluk long: -Banisim PNG komyuniti

long cybercrime;-Lukautim kalsa na pasin

tumbuna;

-Kamapim sef na gutpelaples bilong olgeta sitisenlong yusim intanet okamapim sef cyberen-vairomen;- PNG loa bilong cyber-

crime bai wok gut wantaimcybercrime lo bilong ol ara-pela kantri o internesenel lobilong cybercrime;-Promotim na mekim gut

wok bilong daunim pasin dotikamap long cybercrime loa;na- Strongim ol lo bilong

kantri long mekim wok bilongcybercrime lo na strongimsekyuriti bilong cybercrime.Mista Miringtoro i tok Inta-

ejensi Tas Fos bai divelopimcybercrime lo bilong em yetna kamapim rivyu bilong 19-pela lo stap pinis long 1951 ikam long 2012Em i tok sampela samting

gavman i tingting long long

Gavman baiputim loa bilongbanisim intanet

NESENEL gavman i sanapstrong yet long sapotimRamu NiCo Projek na i laiklukim tupela distrik we Projeki stap long en em, Usino-Bundi na Raikos na tuMadang provins i kisimhelpim yet i kam long dispelawanpela nikel-kobalt projektasol long provins.Long soim sapot bilong en,

nesenel gavman aninit longRamu NiCo Projek memo-randum ov agrimen (MOA)stat long 2011 i kam 2014 igivim K13 milien long ol infra-straksa divelomen insait longdispela tupela distrik naprovins.

Carter Oiee em Ramu Pro-jek Kodineta wantaim Min-eral Risoses Atoriti (MRA) itokaut long dispela las wikenlong wanpela bikpela mitingwantaim Ekting Minista bi-long Maining, Wera Mori,projek divelopa Ramu NiCo,siaman bilong 4-pela lenonaasosesin (LOA), MadangProvinsal Gavman, Leba naIndastrial Rilesens na ol ara-pela stekholda long Madang.Dispela miting i kamap bi-

hain long sampela toktok i nostret em Memba bilongUsino-Bundi, Anton Yagamai mekim.Long toktok bilong Mista

Yagama, em i tok olsem Ne-senel Gavman na RamuNiCo i no kamapim ol wokaninit long agrimen, na dis-pela i kamapim hevi longKBK Main long Ogas 4.Mista Yagama i no bin staplong dispela miting las wiken.nesenel gavman i bihainim

ol komitmen bilong en nabringim kamap namba wanhap wok long stretim RaikosHaiskul wantaim mani-makolsem K1.1 milien. Namba tuhap bilong wok long stretimRaikos Hai Skul i lukim Ne-senel Gavman i givim K1.26milien, na wok ya i pinis longmun Ogas long dispela yia.

Nesenel gavman stap baksaitlong Ramu NiCo Projek

Bikpela wok mentenens long Raikos Hai skul we nesenel gavman i givim moa long K2 milienlong stretim aninit long tupela hap wok.

Page 9: Papua Hahine Nupela ges sevis P8 bilong ol pipelwantokniuspepa.com/images/WantokNiuspepa/2014/... · P2 Wantok Oktoba 2 - 8, 2014 nius Taim bilong nesenel eksem long PNG NESENEL eksem

siosnius Oktoba 2 - 8, 2014 Wantok P11

LONG olgeta niuspepa na EMTV, olmemba i wok long givim aut mi-lien na tausen kina i go long ol

sios. Ol visit o wokabaut praim minista na ol

memba i save mekim long wanwanprovins, distrik, taun, siti na ol liklik ples oli wok long givim lep rait long mani i golong ol sios i stat long ol liklik sios i goinap long ol mama sios.

Sampela ol dispela sio i no gat soselsevis wok olsem, skul, helt, na ol arapelasevis, tasol ol i wok long poketim olbikpela mani.

Sapos ol memba i gat gutpela tingting,ol inap givim mani i go long het opis na olbiklain long sios inap skelim na lukluklong ol wok we sios inap givim sevis i golong ol pipel na ol wok man bilong God,tasol nogat! Dispela kain ol wok i popaiapinis.

Tru, sapos yumi glasim gut tru, ol siosbilong PNG i popaia pinis long God nanau ol i wok long bihainim mani tasol.

Ol pasto i lus long strongim tingtingpinis long wok God i singautim na odeinimol long mekim.

Na ol pipel tu i les long givim wan tenna nau ol i bihainim ol memba olsem wan-pela dok i dai na blu lang i smelim napulim lain.

Dispela ol kain lain yumi ken tok, ol daihat lain bilong mani na i no dai hat longGod.

Wanpela gutpela piksa em yumi kenlukim wanpela mama sios (Luteran) longLae Morobe.

Ol memba bilong ol i putim sol na sugagut tru long ol bilip manmeri na ol wok-man, na bagarapim gut tru bilip bilongsista sios bilong yumi.

Em nau, i no lotu Luteran, Katolik, o Yu-nitet o Angliken sios tasol i mekim, nogat.Olgeta sios nau i bihainim Mista Mani napopaia pinis long wok tru God i singautyumi long mekim.

Bikos long mani, dispela 4 fol ministriyumi kisim long Jisas taim yumi oden ipopaia pinis. (Call, follow, Commission,given authority and being send to servethe people). Long pat bilong yumi pipelem wan tenth yumi kisim long potnait embilong God i no bilong laki, bia o narapelasamting.

Dispela em i no asua bilong yumi pipel,no gat. Em asua bilong ol memba bilongyumi na ol i lidim wok bilong God i go longrong hap.

Tru, tumas mi bin stap longpela taim lik-lik hia long kapitel siti na mi save gut truwanem praim minista na ol memba i savemekim lep rait mani i go long ol sios.

Na dispela i givim bikpela les long yumiol sios wokman long mekim wok na givimles long ol pipel long givim wan tenth longwok bilong God.

Em bai olsem wanem long tumora sios,na bilip bilong ol manmeri, na ol wokmanbilong God.

Ol Kristen Sioslong PNG i

pundaun longmani

Veronica Hatutasi i raitim

SEN Charles Lwanga Perislong Gerehu, Nesenel Kapi-tel Distrik long dispela wik ibin tok gutbai long wanpelagutpela perisina wantaim fu-nerel sevis long aste apinun.

Sampela perisina, ol familimemba, wantok, ol gutpelapren, ol wanwok na ol niuslaini bin tok gutbai long TheresiaKumo husat i bin lusim laip bi-long em long las wik.

Theresia i wanpela niusmerina em i holim bikpela wokolsem Dairekta bilong MidiaYunit bilong Praim Ministas Di-patmen.

Theresia bilong SimbuProvins tasol em i bin groaplong Goroka, Isten Hailans wefamili bilong em i stap long enna kolim ples. Em i bin gat 38krismas taim em i dai.

Theresia i lusim tripela liklikpikinini we ol famili bilong emnau bai lukautim.

Em i bin pinisim skul jenelislong Divain Wod Yunivesiti(DWU) na wok wantaim PostCourier niuspepa na ol arapelahap moa bipo em i joinimmidia long Palamen long yia2004.

Long yia 2011, ol i promotimem i go kamap Midia Dairektainap em i dai long las wik, bi-hain long em i bin sik long

sampela mun.Ol lain i mekim toktok i tok

Theresia em i wanpela strong-pela yangpela meri bilong hat-wok na mekim gut wok. Em igat gutpela pren pasin nalaikim ol narapela na i wanpelagutpela mama.

Theresia i wanpela yang-pela meri i holim dispelabikpela wok long opis bilongpraim minista we pastaim, olman tasol i save holim.

Tasol wantaim bikpela savena ekspiriens, Theresia imekim gut wok na go pas longol man na meri long MidiaYunit bilong Praim Minista longgivim ol nius long wok bilongPraim Minista, Dipatmen, Ne-senel Eksekyutiv Kaunsel naPalamen i go aut long ol ara-pela midia long kantri. Na olmidia i save autim long redio,TV na niuspepa i go aut longpablik long PNG.

Taim Praim Minista i go longol ovasis kantri na ol narapelahap bilong PNG, Theresia isave go wantaim long kisim olnius na poto na salim i kambek long PNG o Mosbi.

Ol wanwok na ol lain longPM Midia Yunit i sori no gut trulong lusim yangpela savemerina gutpela bos na poromanolsem Theresia.

Mi wanpela long ol niusripota na pren husat i bin gat

sans long go wantaim There-sia long wanpela wik raun i golong Bogenvil long munJanueri long dispela yia.

Mipela i raun paspas namekim wok gut tru long Buka,Arawa, Buin na Panguna nami lukim olsem wok bilongTheresia i no bilong 8 kilokinap long 4.06pm, no gat.

Em i stap sambai de na naitbikos wanem taim wok ikamap, ol bai singautim em.

Stap na situesen long Bo-genvil i no isipela samtingbikos long pait na gavman naol lida long Bogenvil na PNG imas was gut tru na skelim gutol toktok, wokabaut bipo ol imekim wanpela disisen.

Olsem na long biknait Fondenait mipela i stap long Arawa,Theresia i kisim wanpela fonkol long go long wanpela mit-ing we Minista Ben Micah naol arapela bikman bilong ne-senel gavman i mas bungwantaim ol Panguna lida.

Samting olsem 1.00 kilokbikmoning, Theresia i go nastap long tupela awa samting.i no long taim mipela i kirap nahariap mipela i ron long kar igo antap long Panguna.

Long dispela taim, Theresiai strong na helti, na strong longmekim wok. Wantaim ol nara-pela nius ripota bilong ol redio,TV na ol niuspepa long Mosbi

na Bogenvil, mipela i raun long“life on the fast lane”, long san,ren na taitwara long Bogenvilwe ol wara i no isi.

Theresia em meri bilongmekim pani, toktok gut nasoim gutpela pasin long olgetalain. Na em i gutpela lida meri,gutpela pren na yangpela merii bin gat gutpela bihain taimwantaim bikpela save na li-dasip long level i stap antap ino gat planti meri i holim.

Em i wanpela gutpela piksabilong ol meri PNG i lukluklong en na bihainim.

Long lotu sait, Theresia em iwanpela meri bilong lotu naem i save lotu long SenCharles Lwanga, sem sios misave go long en.

Mama bilong em tu i binpresiden bilong ol KatolikMama long Hailans rijon longsampela yia i go pinis.

Lewa bilong planti ol meriripota na ol man tu husat i binkamap long funerel sevis bi-long Theresia i bin bruk longlukim yangpela wanwok bilongol i bihainim siungaut bilongBikpela na go.

Ol i sori tru long tripela liklikpikinini we Theresia i lusim bi-hain.

Gutbai Theresia, bai mipela imisim o painim yu long wokraun olsem ol nius manmerilong Mosbi na kantri.

Sen Charles Lwanga siostok gutbai long Theresia …Gutpela bos, pren na mama

1- KAMAP LONG SIOS:Ol i karim bodi i go insaitlong sios.

2- BLESIM: Pater iblesim kasket o kofinwantaim bodi.

3- GUTBAI BOSMERI:Niusmeri na namba tubilong Theresia em Ma-trom John i putim rit oplawa long tok gutbailong gutpela bos napren.

4- LOTUTAIM: Ol famili,pren, wantok na wanwoklong taim bilong lotu.

5- WANWOK: Ol wan-wok olsem ol bikman ya,Chris Hawkins em midiaman bilong praim ministalukim bodi na tok gutbailong las taim.Ol Poto: Nicky Bernard

1 4

5

2

3

Page 10: Papua Hahine Nupela ges sevis P8 bilong ol pipelwantokniuspepa.com/images/WantokNiuspepa/2014/... · P2 Wantok Oktoba 2 - 8, 2014 nius Taim bilong nesenel eksem long PNG NESENEL eksem

P12 Wantok Oktoba 2 - 8, 2014 abcpasifiknius

PNG gavman i no gatbikpela tingting long lukautim plesDairekta bilong dispela NGO grup, Partners With

Melanesians, Ken Mondiai i sutim strongpela tok-tok long PNG gavman na ol ejensi bilong en iputim strongpela tingting long konsevesen woklong kantri.Em i autim dispela toktok bihain long Radio

Australia i askim em long lukluk bilong en long saitlong konsevesen wok long Papua New Guinea.

Wanpela bikpela wari em i bin autim nau em idispela SABL o Special Agriculture BusinessLeases we gavman i kirapim bilong ol foren inves-ta i go wokim bisnis long graun bilong ol aspleslong kantri.

Bilong yumi i save gut long bikpela long hapgraun bilong PNG we ol pipel bai lusim long 99 yiaaninit long dispela SABL or Special AgricultureBusiness Leases.

Dispela 5.2 milien hekta o 52 tausen skwea kilo-mita i go aninit long SABL long PNG, i moa longolgeta hap graun taim yumi putim wantaim Fiji naSolomon Ailan.Maski wanwan len eria bilong Solomon Ailan na

Fiji i namba tu na tri long Pasifik, graun bilongtupela wantaim i no kamap long mak bilong graunwe ol tredisenel papagraun long PNG i givim i golong ol foren investa aninit long SABL.

Dispela em i traipela hap graun tru.Mista Mondiai na ol NGO na ol man save long

sait long enviromen na konsevesen i wok long waritru long sait long ol senis we i go het nau long plesblong yumi.

Olgeta de na olgeta taim, ol i lukluk long ol ailanbilong yumi long ol bus, solwara, ol wara na ea naol i save wari tumas long bihain taim bilong ol pipelbilong yumi.

Ol i lukim bikpela hevi bai kamap long bihaintaim sapos gavman na yumi olgeta i no wokimwanpela samting nau long balensim sait longdivelopmen na konsevesen.

Long dispela nau, Mista Mondiai i tok ol NGO iwok long singautim PNG gavman long makimsampela hap bus long PNG olsem konseveseneria.

Solomon Islands PeaceVigil i harim ol wariLong International Day of Peace we i bin kamap

long Septemba 21, tripela ogenaisesen i binwokim wanpela gutpelal Peace Vigil long ailanbilong Guadalcanal long Solomon Ailan.Program Dairekta bilong Vois bilong Mere, Lisa

Horiwapu i ol tripela ogenaisesen em long Windsof Change, International Women’s Federation forPeace na Vois bilong Mere.

Ms Horiwapu i tok dispela vigil o bung em ol iholim long ples Navola long Not Guadalcanal.

Em i tok planti long ol meri i I bin toktok na iautim wari bilong ol long planti isu long komyuniti.

Tupela long ol em i posin long telings o pipiaDam bilong Gold Ridge Main na narapela em

Giant Afrikan Snail.

Sik misels long SolomonAilan i go antap Namba bilong pipol long Solomon Ailan husat i

bin kisim sik misels nau i go moa long 2,000 namoa long tripela i dai pinis long en.Opresen Menesa long Ministri bilong Helt

Imejensi Senta, Alison Sio, i tok planti long ol pipeli kisim sik ol i bilong Honiara na Guadalcanal.

Tasol em i tok misels i kamap tu long ol arapelaprovins long kantri.

Em i tok ol i surikim dispela wok banis sut bilongsik misels long PNG o Nila long Solomon Ailan naui muv i go long ol provins long kantri.

Ms Sio i tok long dispela wik, ol i kisim tu200,000 long ol banis sut marasin bilong stopimdispela sik.

Em i tok dispela bai ol i salim i go long ol provinsi ken yusim.

Polisi bilong ol bikpelapawa long teroris nau baigivim hevi long PasifikWANPELA man save long Pasifik i tok em ino

nid long ol gavman long Pasifik Ailan long prettumas long sait long Islamic State terroris, na i gohet kamapim ol kainkain nupela loa.Dokta Tarcisius Tara Kabutaulaka, Asosieta pro-

fesa long School of Pacific na Asian StudiesYunivesiti bilong Hawai’i i tok em i no ting ol IS baimakim ol Pasifik kantri.

Dokta Kabutaulaka i tok i gat ol sistem i stappinis long ol intanesenel arenjmen long ol kantrilong rijon i ken bihainim long sait bilong lukautimboda bilong ol.

Em i tok hevi long terroris long ol Pasifik kantrinap kam long rot we Australia na ol arapela pawalong rijon i kamapim ol nupela stretijik polisi.

Dokta Kabutaulaka i tok ol dispela polisi ol i nobilong lukautim ol Pasifik Island kantri, ol i bilonglukautim ol dispela bikpela pawa long rijon yet.Rijon i mas sapotim Fijibihain long ileksenWANPELA man save long Pasifik i tok maski

yumi laikim o nogat, Fiji nau i gat wanpela nipelagavman na ol bikpela pawa long rijon i mas helpim.Dokta Tara Kabutaulaka i tok bikpela win bilong

Frank Bainimarama na Fiji First Party bilong en isoim laik bilong ol pipel bilong Fiji.Em i tok Australia na Nu Silan i mas akseptim

laik bilong ol pipel bilong Fiji bihainim dispelademokretik ileksen.

Dokta Kabutaulaka i tok ol kantri long rijon tu imas akseptim bek Fiji long Pasifik Ailans Forum natu, long ol intanesenel bodi olsem Komonwel.

Dokta Kabutaulaka i tok rijon i mas helpim Fijilong kamapim ol gutpela samting long sait bilongdemokresi olsem fri midia na fridom long ol pipel iken tokaut.

REDI LONG SALENS: Nesenel Maining na Imejensi Reskyu Salens i bin kamaplas wik long Utu Sekonderi skul long Kavieng, Nu Ailan Provins long las wiken wei bin lukim 10-pela tim olsem Morobe Mining Joint Venture, Lihir Tim 1 naTim 2,Ramu Nico (Rifaineri), Ramu Nico (Main), Barrick Pogera, Simberi na Oil Searchi stap insait. As tingting long dispela salens em long givim ol Imejensi Rispons timbilog ol wan wan maining, oil na petroleum kampani sans long skelim na strongimsave na wok bilong ol. Hia yumi lukim ol Ok Tedi ERT memba, Pius Letenge (leflong fran na Claude George (rait long fran) ana narapela tupela i wok long redi nawokim paia reskyu trening opresen long OTML Fire Rescue trening graun longTabubil. Poto: OTML Midia

Ol Poto nabaut

Ol lida bilong Luteran Sios Kainantu Distrik i redi long go long bikpela bung.Poto: Paulus Tali

Claude George (long fran) na poro i putim aut paia long trening taim bilongol long OTML Fire Rescue trening graun long Tabubil. Poto: OTML MIdia

Ol papagraun long Wes Nu Briten Provins i protes egensim SABL. Poto ABC

Page 11: Papua Hahine Nupela ges sevis P8 bilong ol pipelwantokniuspepa.com/images/WantokNiuspepa/2014/... · P2 Wantok Oktoba 2 - 8, 2014 nius Taim bilong nesenel eksem long PNG NESENEL eksem

Oktoba 2 - 8, 2014 Wantok P13komentri

Published at Able Building

Complex, Sec 58 Lot 02,

Waigani Drive.

Websait: www.wantokniuspepa.comPe bilong wanpela yia, 52 niuspepa

KOMENTRI

EditorVeronica Hatutasi

Stopim pasin bilong pait namel long ol skul

Planti senis i wok long kamaphariap hariap na planti pikininilong taun i wok long paulnabaut. Klostu olgeta wik isave gat stori bilong ol skulpikinini i pait namel long ol yeto pait wantaim ol pikinini longnarapela skul. Dispela biruapasin i stat long taim olpikinini i stap yet long skul. Sapos yumi no wokim wan-pela samting nau long rausimdispela pasin nogut, bai sindaunbilong ol dispela yangpela man-meri i bagarap long bihain taim.Na ol narapela skul pikinini husati wok long lukim dispela pasinnau bai ting olsem pait namellong ol skul em i nomal.Dispela hevi bilong pait namellong ol skul i kamap bikpela trulong Mosbi na Lae. Long las tu-pela yia long Lae, tripela yang-pela studen i dai long dispelahevi. Ol arapela provins tu i savebungim dispela hevi. Ol papamama na skul bod ilaik pinisim dispela hevi tasol iluk olsem rot bilong pinisim dis-pela hevi bai i no inap kamaphariap. Sampela lain i sutim tok igo long skul yet i no hariap longluksave na stapim ol dispelahevi.Sampela i sutim tok long ol

papamama i no givim gutpelaskul na stia long laip bilongpikinini olsem na ol pikinini ikamapim bikhet pasin. Sampelai sutim tok long ol kalt grup longskul i paulim tingting bilong ol

pikinini.I gat planti as bilong tok. Na igutpela long glasim olgeta pas-taim, toktok wantaim ol skulpikinini na ol savelain husat i gat

eksperiens long stretim dispelakain hevi, na ating bai rot i klialong stretim dispela hevi. Eduke-sen dipatmen i luksave olsemdispela hevi i bagarapim ol stu-

den, na ol tu imekim wok paini-maut long rot bi-long stapimdispela hevi. Olpolis i tok save tuolsem skul yetwantaim papa-mama i mas kon-trolim ol pikininina no ken sin-gautim polis longtraim stretim dis-pela hevi.Dispela ol hevii kamapim plantinupela salenslong pasin bilongstopim hevinamel long olskul. Pilai spotem i wanpelagutpela programbilong kirapimtingting bilong olpikinini long skulkompetisen. Bipo dispelaprogram bilongskul kompetisen istrong tru na iwanpela gutpelarot bilong ol skul isoim save bilongol long pilai, na ikamapim plantigutpela spot

manmeri. I bin gat tisa trening bi-long ol spot tisa tasol ating dis-pela program i dai pinis. Olsemna tude ol tisa na komyuniti yet i

ken helpim long ranim dispelaprogram. I gat ol narapela gutpela kom-petisen olsem skul dibet bilongsalensim save bilong ol studenna givim ol strong long sanaplong ai bilong pablik na toktok.Pasin bilong pablik dibet baikamapim ol gutpela lida. Narapela rot bilong helpim olskul pikinini em long kirapimtingting bilong ol long joinim olskaut na gel gaid grup.Bipo i bin gat ol dispela grup i

strong long wan wan provins.Ating nau em i taim bilong ki-rapim ol gen na pulim ol skulpikinini i go insait.Bikpela salens i stap long bilipbilong yumi ol pipel. PNG i wan-pela Kristen kantri. I mas gat olkatekis o relijis instraksen (RI)tisa bilong ol lotu i go long olskul. Sampela skul i gat taim bi-long RI tasol planti i no bisitumas.Tude ol skul i pulap tru bikoslong fri edukesen. Ol klasrum ipulap na tisa i no inap skulim gutol studen o i no gat taim long luk-save long wari bilong ol studen.Ating ol tisa koles i mas gat

moa trening long saikoloji bilongol pikinini na pasin bilong luk-save long hevi na wari bilong ol. Laip bilong ol pikinini long tauntude i no wankain olsem laip bi-long ol papamama o tumbuna bi-long ol bipo. Yumi mas luksave long dispelana kamapim gutpela senis longstiaim laip bilong ol skul pikininina stopim ol long bikhet pasin bi-long pait namel long ol skul.

O’Neill na Namah sutim pinga go kamPRAIM Minista Peter O’Neill ilaikim Ombudsmen Komisinmas sekim lida bilong Opo-sisen, Belden Namah, longwe em kisim K50 milien nasapotim ol kendidet bilongem long 2012 nesenel ilek-sen.Tasol Oposisen lida,

Belden Namah, i tok PraimMinista no ken yusim opis bi-long em long pusim wok bi-long Ombudsmen Komisin.Praim Minista i tok bikosem bin raitim pas pinis longOmbudsmen Komisin,Komisin i mas kamapim dis-pela wok painimaut. Em Iskelim olsem OmbudsmenKomisin i no laik mekim dis-pela wok long sekim BeldenNamah wantaim dispela K50milien em I bin tok long en.Yumi ken lukim olsem tu-pela lida ya i gat birua nabikpela salens namel long tu-pela yet. Narapela wok longpainim wanem kain spes orot i stap long traim daunimnarapela long wok na po-sisen bilong em. Dispela bin stat long taimbilong wanpela kot sas longpraim minista we ol polis manbin kamapim. Dispela i bi-hainim ol toktok Mista

Namah bin mekim long Pala-men, na bihain Tas Fos Swiptim bin mekim wok painimautna givim go long polis longholim na sasim praim min-ista.Dispela salens namel long

tupela lida ya I stat long dis-pela taim i kam na bihain saitbilong gavman I wok longpulim planti memba bilongOposisen go long hap sait nasotim tru namba na strong bi-long Oposisen. Mista NamahI tok praim minista I wok longyusim Distrik mani bilong olilektoret long grisim na pulimol memba I go pulap long saitbilong gavman.Dispela i bin mekim Mista

Namah i tokaut olsem em Ibin yusim K50 milien bilongem yet long helpim ol dispelamemba long ileksen kempentaim. Nau ol no gat rispek nakirap lusim em tasol em nokros tumas bikos em bilippraim minista yusim distrikmani long pulim ol memba igo long em.

Mista Namah I tok em binbisnisman bipo long emkamap memba na em gatmani long dispela taim longhelpim ol kendidet bilong emlong pati long ileksen kem-pen bilong ol long 2012. Emtok sapos OmbudsmenKomisin laik kwestenim emlong dispela bai em tokautstret. Olsem na em tok PraimMinista no ken yusim sia bi-long em long pusim Om-budsmen long wok bilong ol.Em salens bilong Mista

O’Neill na Mista Namah longdispela taim.Praim minista yet i gat nem

pinis long wanem taim baiem sanap long kot bilong Li-dasip Traibunel long sampelarekot long mani bilong ilek-toret na long ol wok em Imekim wantaim mani bilongilektoret.Dispela em Ombudsmen

Komisin bin mekim wokpainimaut na lukim olsem igat sampela asua long olrekot olsem na ol givim golong han bilong Pablik Pros-ekyuta long sekim gut naaskim Sief Jas bilong Ne-senel Kot long kamapim dis-pela kot bilong LidasipTraibunel.

Em I wankain kot olsemolpela memba bilong PomioPaul Tiensten bin sanap longen na kot sasim em go long9-pela krismas kalabus longlas yia. Sampela memba bilong

bipo taim kot bilong LidasipTraibunel laik kisim ol baihariap tru ol risain long wokbilong ol olsem memba bi-long palamen na kamap mannating we ol no inap kot moainap tripela krismas.Belden Namah I bin sutim

tok tu olsem Peter O’Neill binyusim ol mani bilong kantriwe i no stap long baset longsapotim ol kempen bilong olmemba bilong em long 2012nesenel ileksen. Tasol MistaO’Neill tok em ol giaman tok-tok we i no gat as na trupelalong en.Sutim tok I go kam long

narapela narapela em wan-pela piksa yumi wok longlukim tude long ol lida bilongyumi long gavman. Maski tok i gat tru o rekot

long en em ol bai tromoi tasollong pablik i harim na lukimna skelim long ol yet. Sapostok i go long kot em kot baiskelim na mekimsave.

Jada 014

Page 12: Papua Hahine Nupela ges sevis P8 bilong ol pipelwantokniuspepa.com/images/WantokNiuspepa/2014/... · P2 Wantok Oktoba 2 - 8, 2014 nius Taim bilong nesenel eksem long PNG NESENEL eksem

P14 Wantok Oktoba 2 - 8, 2014 pihglobeathonniuspoto

PIH Globeathon: kensa wokabautPoto1: plawa bilongolges spika.

Poto 2: Mama napikinini redi long wokabaut.

Poto 3. Go aninit long4-Mail ova het bris.

Poto 4. Ol wok lainlong PIH.

Poto 5. PIH redimbena long wokabaut.

1

2 3

4 5

Page 13: Papua Hahine Nupela ges sevis P8 bilong ol pipelwantokniuspepa.com/images/WantokNiuspepa/2014/... · P2 Wantok Oktoba 2 - 8, 2014 nius Taim bilong nesenel eksem long PNG NESENEL eksem

Oktoba 2 - 8, 2014 Wantok P15laipstail

Misels i stap long AOG konvensen kemFrieda Sila Kana i raitim

NESENEL Kepital Distrik heltsevis i bin stap long 5-pela de bi-long Asembli ov God NesenelWimen Konvensen long JubiliAOG Koles long Rainbow, MosbiNot Wes long dispela wik.Ol nes i tok ol i painim olsem i gat

4-pela kes bilong misels pinisolsem na ol i singaut long ol miselssut marasin long kam na givimbanis sut long ol mama. Tupela Distrik Medikol Opisa em

Dokta Kidu na Dokta Sauk tu igivim taim bilong ol long sekim olsik na ol lain i gat sampela kainhevi. Na i bin gat dentis dokta bi-long tit tu i sambai long helpim. Dispela ol helt lain i bin givim

taim bilong ol long stap olsem ime-jensi tasol i luk olsem ol mama ikam long ol wantaim ol sik. Ol laini gat misels em wanpela bilong isSepik, wanpela bilong MaunHagen, wanpela bilong Jiwaka nawanpela bilong Enga.Ol helt woklain i ting olsem bi-

natang i stap long bodi bilong ol nataim ol i kamap long hotpela ples,ating em i kamap ples klia.“Mipela i mas putim banis tasol

long dispela sik misels i no ken goausait long banis long hia,” wan-pela nes opisa i tok.

Ol NCD Helt Nes Opisa sekim olmama long AOG konvensen.

Asembli ov God meribung kisim K200,000Frieda Sila Kana i raitim

“KAA tomota, Yesu Uarono, Kai to-mota. Yesu pande pakelemanmena. Netora moadoma nakenene.ibini Imanuel wa yoka ye,” em oltoktok bilong song ol meri AOG bi-long Pangia distrik i singim longPraim Minista long las wik Fraide 26Septemba long Mosbi taim ol i gobungim em long haus Palamen. “Yesu em i no wanpela ‘basta’

pikinini. Em i pikinini bilong manolsem na yupela opim bel bilong bil-lum gut na putim em i go insait nakarim i go,” dispela em i mining bi-long namba wan lain bilong dispelasingsing we ol i bin singim long tok-ples Pangia. Pasto Mark Walea bilong King-

dom Laip Embesi Asembli ov Godsios long Mosbi i bin stori long dis-pela singsing taim ol meri i singsingna danis na swingim bilum long franbilong ol ausait long haus Palamen. Pasto Walea i tok, “Em i no wan-

pela samting sapos praim minista ikam lukim ol mama ausait longPalamen o no gat. Tasol yumi masai op long lukim we God i laik gonau na yumi mas redi long wokwantaim em insait long nesen bi-long yumi. Olgeta samting long ikonomik,

sios na ol arapela divelopmen nau iwok long senis na yumi mas redilong ran wantaim God.”Biklain meri, namba klostu winim

4,000, husat i kamap long wan wikkonvensen bilong ol AOG mamalong Mosbi i bin mekim wanpela‘Jisas mas’ stat long Jack Pidik Paklong 5-Mail na i go bihainim Sir Hu-bert Mari Haiwe i go bihainimWaigani Draiv na i go long Pala-men. Olgeta mama i putim retpela klos

long makim olsem blut bilong Jisasi pinisim olgeta wok pinis na PapuaNiugini mas redi long kisim ol kaikaibilong hatwok bilong ol long graunbilong ol yet.Ol meri i bin gat bikpela amamas

na tenkyu long God i mekim samt-ing i kamap, taim Praim Minista ilusim wok bilong en na i kam longbungim ol ausait long haus pala-men. Toksave i bin kisim em leit na

ol i ting bai Minista bilong Sios,Meri, Yut na Komyuniti Divelopmen,Mis Delilah Gore tasol bai kambungim ol tasol ol i kirap no gut longharim olsem Praim Minista i redilong bungim ol. Ol lida bilong ol meri na ol pasto i

singaut long ol meri long Pangia,ples bilong Mista O’Neill long kamna singim wanpela song long tokples stret bai i ken kisim ia bilongem. Reveren Pandu, Nesenel Presi-

den bilong AOG i tok, “Meri painimhevi long helt, edukesen na rot bi-long mekim mani tasol Mista PraimMinista ol polisi bilong gavman bi-long yu i helpim ol nau long friedukesen na fri helt olsem na olmeri inap long baim balus na kamlong Mosbi. “AOG i gat bikpela amamas long

bung wantaim yu bikos namba wansios kongrigesen bilong AOG i binstat long ples bilong yu long Moreolong Pangia na bihain em i go longnarapela hap bilong Hailans. Ol meri Pangia i karim bel we yu

kamap long en, olsem na ol i laikkam tok tenkyu long yu na pre longyu.”Praim Minista Peter O’Neill, i

givim K200,000 long ol meri AOG,wankain olsem em i bin mekim longol meri bung bilong ol Luteran longlas mun long Boana, MorobeProvins. Minista bilong KomyunitiDivelopmen, Yut, Meri na Sios igivim wanpela K10,000 long ol. Reveren Mariana Maru, Presiden

bilong AOG meri i tok tenkyu longpraim minista olsem, “Polisi bilongyu long fri edukesen na fri helt nagutpela infrastraska long ikonomikdivelopmen i mekim na plantimama i nap long kalap long balusna kam long Mosbi long stap longdispela namba 8 Nesenel WimenKonvensen. Mipela putim ret kloslong singautim blut bilong Jisaslong karamapim dispela kantri.”Mista O’Neill i tok em i bin gat

planti miting na wok long mekim nadispela toksave i kam bihain trutasol em i bin surukim ol miting i gona em i kamap long bungim olmama.

Lida meri tok tenkyu long ol lida bilong palamen haus taim ol i kam bung long palamen haus las wik. Poto: NickyBernard

Praim Minista Peter O’Neill to gutbai long ol meri taim ol meri kam bung long palamen haus. Poto: Nicky Bernard

Rot i pas taim 4000 mama bilong olgeta hap bilong provins i wokabaut long Pot Mosbi siti las wik. Poto: FriedaSila Kana

Page 14: Papua Hahine Nupela ges sevis P8 bilong ol pipelwantokniuspepa.com/images/WantokNiuspepa/2014/... · P2 Wantok Oktoba 2 - 8, 2014 nius Taim bilong nesenel eksem long PNG NESENEL eksem

FONDE OKTOBA 2, 2014

4:30 AM G AUSTRALIAN NETWORK5:00 AM G JOYCE MEYER 1098-45:30 AM G EMTV NEWS REPLAY09:00 amG CLASSROOM BROADCAST3:30 PM G KIDS KONA

HI 5 S12 EP#32/39NEW MACDONALD’S EP#45/52SLEEPOVER CLUB S1 EP#5 SHAK S5 EP#28/33

5:30 PM G PACIFIC WAY S9 EP#156:00 PM G EMTV NATIONAL NEWS7:00 PM G RAIT MUSIK EP#2318:00 PMG RESOURCE PNG Ep#368:30 PM G SOKA XTRA EP#308:40 PMG HOT SPOT Ep#32

9:00 PM PG ELITE MUSIC ZONE #309:30 PM PG NRL FOOTY SHOW

Finale Join Fatty Vautin, Michael Slater, Erin Molan, Beau Ryan and Darryl Brohman, along with the game’s biggest names for all the fun and all things footy in the show’s 21styear.

11:30 PMG NEWS REPLAY00:00 AM Australia Network

FRAIDE OKTOBA 3, 2014

4:00 AM G AUSTRALIA NETWORK5:00 AM G JOYCE MEYER 1098-55:30 AM G EMTV NEWS REPLAY

EMTV brings you a replay of yester-

day’s National News, sports and weather. 6:30 AM G TODAY

Join Karl Stefanovic, Lisa Wilkinson and the team as they bring you the latest in News, Current Affairs, Sports,Politics, Entertainment, Fashion, Health and lifestyle.

09:00 amG CLASSROOM BROADCAST3:30PMG KIDS KONA

HI 5 S12 EP#33/39NEW MACDONALD’S EP#46/52SLEEPOVER CLUB S1 EP#6 SHAK S5 EP#29/33

5:30 PM G SKIPPY – “Flying Saucers”5:55 PM G CRIME STOPPERS6:00 PM G EMTV NATIONAL NEWS7:00 PM G IN MORESBY TONIGHT – 7:30 PMG OUT OF THE CROSSROADS – LAE8:00 PMG ALERT THREATENED SPECIES

Ep# 19:00 PM MA FRIDAY NIGHT MOVIE – EVERY

WHICH WAY BUT LOOSE10:30 PM G EMTV NEWS REPLAY11:30 PM Australia Network

SARARE OKTOBA 4, 2014

4:30 AM G AUSTRALIA NETWORK6:30 AM G EMTV NEWS REPLAY8:00 AM G AUSTRALIA NETWORK8:30 AM G SKILLICIOUS S2 EP#6/79:00 AMG DANI’S HOUSE S2 EP#1 9:30 AM G ULTIMATE GUINNESS WORLD

RECORDS – EP#30/5210:00 AM G PACIFIC WAY EP#15 – Rpt.10:30 AM G SKIPPY– “Flying Saucer” Rpt.11:00 AM G AUSTRALIA NETWORK

5:30 PM G OLSEM WANEM EP#386:00 PMG EMTV NATIONAL NEWS

Join our News Team as they bring to you what’s happening around the country and abroad in News, Sports & Weather.

6:30 PM G SECRET MILLIONAIRE USA S1 Ep #1

7:30 PM G RAIT MUSIK Ep #2318:30 PM MA MOVIE – CLARA’S HEART10:00 PMG EMTV NEWS REPLAY11:00 PM Australia Network

SANDE OKTOBA 5, 2014

3:30 AM G AUSTRALIA NETWORK6:30 AM G EMTV NEWS REPLAY

De - Mande – Fraide6am – 10am – Sankamap show – Host: Kas.T6:00am – Major Nius Bulletin6:15am – Komiuniti Notis Bod6:25am – Taim Bifo – wanpela singsing b’long bifo. 6:30am – Nius Hetlains 6:45am – Bonde gritins7:00am – Major Nius Bulletin – YUMIFM Nius Senta7:05am – YU TOK – komiuniti awenes program7:15am – WAN 4 DA ROAD – Hit Prediction

– niupela singsing 7:30am – Tok Pilai – stori b’long putim smail long nus pes.8:00am – Major Nius Bulletin – YUMIFM Nius Senta8:05am – YU TOK – komiuniti awenes program8:15am – “Papa Heni Fuka Show”.9:00am – Nius Bulletin – YUMIFM Nius Senta9:15am – Luksave long Komiuniti (Redio Pilai) Fraidei

Tasol9:30am – Final aua cruz10am – 3pm – Monin Trek na Belo Pack

– Host: Mummy DASH10:00am - Major Nius Bulletin – YUMIFM Nius Senta10:05am – YU TOK – komiuniti awenes program10:15am – Kona b’long yu. 10:45am – YUMI PAINIM WOK Segment11:00am – Nius – YUMIFM Nius Senta11:05am – YU TOK – komiuniti awenes program11:10am – Lukautim yu yet - Helt toktok 11:30am – Nius Hetlains b’long Belo Taim

- Laik b’long yu – Niupela singsing previu12:00pm – Major Nius Bulletin – YUMIFM Nius Senta12:05pm – YU TOK – komiuniti awenes program12:10pm – BELO Pack – Belo taim rekwes na dedikesen 12:15pm – Komiuniti Notis Bod 12:20pm – BELO Pack – Belo taim rekwes na dedikesen 1:00pm – Nius – YUMIFM Nius Senta1:05pm – YU TOK – komiuniti awenes program1:10pm – BELO Pack - Belo taim rekwes na dedikasen

2:00pm – Major Nius Bulletin – YUMIFM Nius 2:05pm – YU TOK – komiuniti awenes program2:45pm – YUMI PAINIM WOK Segment3pm – 7pm – Avinun Draiv Taim – Host: Vaviessie3:00pm – Nius – YUMIFM Nius Senta3:05pm – YU TOK – komiuniti awenes program3:10pm – Avinun cruz4:00pm – NIUS - YUMIFM Senta4:05pm – YU TOK – komiuniti awenes program4:10pm – FOAPELA KAM GUD LONG 4 – foapelasingsing4:30pm – Nius Hetlains4:45pm – YUMI PANIM WOK Segment5:00pm – Major Nius Hetlains – YUMIFM Nius Senta5:05pm – YU TOK – komiuniti awenes program5:10pm – 6:00pm – KULCHA Musik (1 hr) skelim lokalmusik 6pm – 7pm – NAIT BEAT – Host: Vaviessie6:00pm – MAJOR NIUS BULLETIN

– YUMIFM NIUS Senta6:05pm – YU TOK – komiuniti awenes program

6:10pm – 7:00pm Mon kamap sho6:45pm – Komiuniti Notis Bod7:00pm – 9:00pm – COCA COLA GARAMUT

– Host: Angra Kennedy7:00pm - Nius – YUMIFM NIUS SENTA7:05pm – YU TOK – komiuniti awenes program9:00pm – 00am - Nait Beat – Isi Cruz long nait00am – 6am – BRUKIM TULAIT SHOW – Host: TuluvanVitz/Talaigu Sopi/Bata Rat00:00 – Early Monin Taim Cruz ( ol lain brukim tulait shift)- Miusik / Request / Tok pilai- Kipim Kampani long ol nait shift.Wikens – Sarere6am – 10:00am – Wiken Sanrais Host: Talaigu Sopie7am – 9am – Sarere Monin Cruz9am – 11am - Monin Treks11am – 1pm - National Weekly Hit Parade – Host:Kasty - 1st aua NWHP12:00pm NIUS – YUMIFM Nius Senta12pm – 1pm - 2nd aua NWHP

Sarere belo cruz – Host: Tuluvan Vitz1pm – 2pm – Sarere Belo Taim Dedikesen2:00pm NIUS – YUMIFM Nius Senta2pm – 6pm - Sarere Avinun Cruz6:00pm NIUS – YUMIFM Nius Senta6pm – 00:00am - Nait beat7pm – 9pm - Coca Cola Garamut9pm – 00:00am - Nait cruz00:00am – 6am - Brukim Tulait ShowWiken - Sandei6am – 10am – Wiken Sanrais / Sandei Monin

wokabaut Muisik 10am – 12noon – Monin Treks12noon NIUS – YUMIFM Nius Senta12 – 2pm – Sandei Belo Taim Music2:00pm NIUS – YUMIFM Nius Senta2pm – 6pm – Sandei Avinun Draiv Music6pm - Nius – YUMIFM Nius Senta6pm – 8pm – GOSPEL REKWES AUA8pm – 00:00am - Late Nait Cruz – Poroman Aua00:00am – 6am - Brukim Tulait ShowProgram Director – YUMIFM – Kasty

EMTV Television Guide

6AM Stesen Op - Nius Hetlain - Musik na ol intaviu 6.30AM Nius na Karent Afes 7AM Stesen Pas 7PM Stesen Op7.01PM Ol Hetlain na Progrem Priviu7.15PM Spots7.30PM Nius na Karen Afeas8PM Helt8.15PM Musik8.30PM NIUS8.40PM Spots Riplei8.55PM Musik9PM Stesen Pas

TUNDE - Moning - Nait6AM Stesen Op - Nius Hetlain - Musik na ol intaviu 6.30AM Nius na Karent Afes 7AM Stesen Pas 7PM Stesen Op7.01PM Ol Hetlain na Progrem Priviu7.15PM Musik na Chit-Chat7.30PM Nius na Karen Afeas8PM Mama Graun8.15PM Musik/Spots8.30PM NIUS8.40PM Helt Riplei8.55PM Musik9PM Stesen Pas

TRINDE - Moning - Nait6AM Stesen Op - Nius Hetlain - Musik na ol intaviu 6.30AM Nius na Karent Afes 7AM Stesen Pas 7PM Stesen Op7.01PM Ol Hetlain na Progrem Priviu7.15PM Musik na Chit-Chat7.30PM Nius na Karen Afeas8PM Focus8.15PM Musik/Spots8.30PM NIUS8.40PM Mama Graun Riplei8.55PM Musik9PM Stesen Pas

FONDE - Moning - Nait6AM Stesen Op - Nius Hetlain - Musik na ol intaviu 6.30AM Nius na Karent Afes 7AM Stesen Pas 7PM Stesen Op7.01PM Ol Hetlain na Progrem Priviu7.15PM Musik na Chit-Chat7.30PM Nius na Karen Afeas8PM Youth8.15PM Musik/Spots8.30PM NIUS8.40PM Focus Riplei8.55PM Musik9PM Stesen Pas

FRAIDE - Moning - Nait6AM Stesen Op - Nius Hetlain - Musik na ol intaviu 6.30AM Nius na Karent Afes 7AM Stesen Pas 7PM Stesen Op7.01PM Ol Hetlain na Progrem Priviu7.15PM Musik na Chit-Chat7.30PM Nius na Karen Afeas8PM Wantok8.15PM Musik8.30PM NIUS8.40PM Youth Riplei8.55PM Musik9PM Stesen Pas

SARERE - Nait 7PM Stesen op - Ol Nius Hetlain/Progrem Priviu 7.05PM Musik na Chit Chat 7.30PM Nius 7.40PM Wantok 8PM Lokal Ben 8.30PM Nius 8.40PM Musik/Chit Chat 9PM Stesen Pas

SANDE - Nait 7PM Stesen op - Ol Nius Hetlain/Progrem Priviu 7.05PM Musik na Chit Chat 7.30PM Nius 7.40PM Femili Blong Serah (Redio Plei) 8PM Lukluk Bek Long Wik 8.30PM Nius 8.40PM Musik/Chit Chat 9PM Stesen Pas

RADIO AUSTRALIA TOK PISIN PROGRAMHARIM LONG: 101.9 FM

P16 Wantok Oktoba 2 - 8, 2014 entatenmenProgram bilong Wanwan De

Raun wantaim Wantok kru ...

Kapul bilongHarim tok

Nicky Bernard i raitim

ATSI em i wanpela kapul olsampela famili long Renbolong Gerehu i bin lukautim em

taim em i bebi o em i liklik stret. Taim mama bilong em i bin karim em

na raun long bus, sampela ol ples lainbilong Rigo long Sentral Provins binholim mama bilong Atsi na kisim emkam long taun. Na dispela famili binkisim Atsi na lukautim em.

Atsi nau em i bikpela kapul pinis. Emi save harim tok bilong ol famili bilongem long Renbo. Taim em i raun longwanem hap liklik diwai long banis bilongol na ol kolim nem bilong em, hariap truem bai lusim wanem hap em i stap longem na go long haus.

Planti pikinini long Renbo i savelaikim Atsi stret. Taim ol famili bilong emi kisim em na raun long rot, ol pikininibai kolim nem bilong em na ran goholim skin bilong em, toktok long em nabihain ol bai lusim em.

Atsi em man bilong kaikaim kainkainkaikai, em pilim i gutpela long em baiem kaikai tasol na dispela mekim embikpela kapul stret.

Tasol fevered bilong en, em snaxbisket. Taim yu givim snax bisket bai yuno inap lukim wanpela pipia bilong snaxbisket long graun o plua bilong haus.Em bai klinim gut tru taim dispela peket

bisket i pinis.Atsi i save pulim ai bilong ol

manmeri taim em raun long Renbomarket long wanem ol i save longnem bilong em. Skin kala na grassbilong em i stail stret olsem na ol-geta lain i save putim ai long em.

Atsi tu em i bikpela boi longwanem olgeta doklong banis bilong oli save gut long em.Taim em i kamdaun long hausna i laik goantap longdiwai, ol dokporo bilong embai lukluk longem tasol na emgo antap longwanem diwai emi laik go malololong en.

Ol famili bilongem i save lukautimem gut tru na ol isave putim bikpelawas long em longwanem, em i save pulimai bilong planti lain na tu em ino man bilong pret long ol manmeri.

Olsem na ol famili bilong em i saveputim bikpela was long em, nogut sam-pela lain kisim em na ronawe wantaim.

Page 15: Papua Hahine Nupela ges sevis P8 bilong ol pipelwantokniuspepa.com/images/WantokNiuspepa/2014/... · P2 Wantok Oktoba 2 - 8, 2014 nius Taim bilong nesenel eksem long PNG NESENEL eksem

7:00 AM G HILLSONG7:30 AM G AUSTRALIA NETWORK9:00 AM G BUSINESS PNG YR.3 EP#35 rpt.9:30 AM G AMAZING SPIES #3/2610:00 AM G OLSEM WANEM EP#37– RPT10:30 AM G RESOURCE PNG EP#36 – Rpt11:00 AMG COOKING ISN’T ROCKET

SCIENCE EP# 1311:30 AMITALIAN IKANA (Food) Ep #112:00 PMAUSTRALIA NETWORK12:30 PMG 2014 NRL GRAND FINAL5:00 PMG EMTV NATIONAL NEWS5:30 PM 2014 NRL GRANDFINAL - Live9:00 PMG VOCAL FUSION S1 – Ep#10

Top 910:00 PM G TOK PIKSA Ep# 4311:00 AMG EMTV NEWS REPLAY 11:30 Australia Network

MANDE SEPTEMBA 29, 2014

4:00 AM G AUSTRALIA NETWORK5:00 AM G JOYCE MEYER – 1098-15:30 AM G EMTV NEWS REPLAY6:00 AM G TODAY09:00 am G CLASSROOM BROADCASTS

3:30PM G KIDS KONAHI 5 S12 EP#29/39NEW MACDONALD’S EP#42/52SLEEPOVER CLUB S1 EP#2 SHAK S5 EP#25/335:30 PM G SKILLICIOUS SEASON 2 – 5:55 PM G CRIME STOPPERS6:00 PM G EMTV NATIONAL NEWS7:00 PM G SKUL BILONG YUMI Ep 8

8:00 PM G OUT OF THE CROSSROADS – LAE

8:30 PM G EXPEDITION ENDANGERED - SABAH

9:30 PM G COCA-COLA SPORTS SCENE EP 10:00 PMG EMTV NEWS REPLAY11:00pm Australia Network

TUNDE SEPTEMBA 30, 2014

5:00 AM JOYCE MEYER 1098-25:30 AM G NATIONAL EMTV NEWS REPLAY6:30 AMG TODAY09:00 am G CLASSROOM BROADCASTS3:30 PM G KIDS KONA

HI 5 S12 EP#30/39NEW MACDONALD’S EP#43/52

SLEEPOVER CLUB S1 EP#3 SHAK S5 EP#26/33

5:30 PMG DANI’S HOUSE – SEASON 2 – 5:54 G CHA CHING6:00 PM G EMTV NATIONAL NEWS7:00 PM G HAUS & HOME Ep#348:00 PM G BUSINESS PNG YR.3 –

Ep#35/2014 8:30 PM PG OUT OF THE CROSSROADS – LAE9:00 PM MERLIN SEASON 4 – EP#7/13 10:00 PM G EMTV NEWS REPLAY11:00 PM Australia Network

TRINDE OKTOBA 1, 2014

5:00 AM G JOYCE MEYER - 1098 - 35:30 AM G EMTV NEWS REPLAY

6:30 AM G TODAY09:00 amCLASSROOM BROADCAST3:30PM G KIDS KONA

HI 5 S12 EP#31/39NEW MACDONALD’S EP#44/52SLEEPOVER CLUB S1 EP#4 SHAK S5 EP#27/33

5:30 PM G ULTIMATE GUINNESS WORLD RECORDS EP#30/52

5:55 PMG CRIME STOPERS6:00 PM G EMTV NATIONAL NEWS

Join our News Team as they bring to you what’s happening around the country and abroad in News, Sports & Weather..

11:00 PM Australia Network

EMTV Television Guide

Oktoba 2 - 8, 2014 Wantok P17komik

Ol Progrem na Kilok iken senis oltaim...

BIABIA

KANAGE

TORO SUDOKU

KROSWODAntap1 Laikim tumas5 Pasin bilong ol

Indonesia long putim kala long laplap

10 Pis11 Wara12 Bihain tru14 Susa17 Bilum bilong ____18 Musik instramen20 Kukim long plaua21 Lait i ____23 Mani bilong wok24 Tudak27 Pawa masin30 Kaikai go insait long en31 Kain gras32 Long taim bilong Jisas

33 Redio35 Namba36 Melanesian Alaiens Pati37 Mak bilong kompas38 Narapela lain39 Pilim nogut40 Lusim ples42 Han bilong Australia gav-man44 Ailan long Maikronesia46 Vinega49 Wankain skoa long spot50 Toksave pepa bilongbaim

dinau51 Teknikel nokaut long bok-sen52 Solwara i kirap53 Provins bilong ol Miok54 Ailan long Bogenvil

55 Ples ol sumatin i kisimsave

Daunbilo1 Pilai2 Bilong sevim mausgras3 Putim i go antap4 Opisal buk bilong raunovasis5 Pren6 Bilong lukluk7 Televisen8 Yau9 Biktaun bilong Morobe13 Salim mani kwik long posopis15 Namba16 Mande em wanpela19 Hait na lusim ples20 Ples long Isten Hailans

22 Bilong rait23 Sampela ka gat dispelakain

gia25 Siksti minit26 I no hatwok27 Wara bilong prut28 Namba29 Namba wan man31 Redio stesin34 Ol rul37 Salim toktok long mobail40 Kontrolim spit bilong ka41 Senia plisman43 Ol soldia45 Tuna47 Hap diwai48 Ailan long Is Sepik50 Boil

Ansa bilong las wik Sudoku # 63

Ansa bilong Sudoku # 64 neks isu

Ansa bilong las wik kroswod, isu #

Page 16: Papua Hahine Nupela ges sevis P8 bilong ol pipelwantokniuspepa.com/images/WantokNiuspepa/2014/... · P2 Wantok Oktoba 2 - 8, 2014 nius Taim bilong nesenel eksem long PNG NESENEL eksem

Dia LaiplainMI WANPELA yangpela singelmama i gat 22 krismas. Boipren bi-long mi na papa bilong liklik pikininimangki i wok na stap long wanpelamaining taun long narapela provins.Mi save wok na stap ausait long

taun taim liklik bebi bilong mi, husatnau i gat 7-pela mun nau, emmamapapa bilong mi i lukautim istap long taun. Bebi bilong mi i dringsusu botol i stap bikos em i lusimsusu taim em i bin gat 4-pela mun.Wari mi gat long en em, i luk

olsem bebi bilong mi i no wari longmi nau. Long sampela wiken, mamabilong mi i save kisim bebi i kam stapwantaim mi, tasol long taim bilong gobek, em no bisi long mi. Tasol milaikim em stret bikos em i nambawan pikinini bilong mi.Narapela wari em, boipren husat i

papa bilong bebi i no tingim mi, oraitim pas o ringim mi taim mitupelai stap longwe long wanpela nara-pela. Mi save wari stret taim mitingim dispela na liklik bebi bilongmi. Long las tupela mun nau, mi nowok long kaikai o slip gut. Mi laikim helpim.

Worried MotherDia PrenTENKYU long raiti i kam long

Laiplain.

Mipela i sori long harim kain sin-daun yu stap long en, na mipela iluksave long pilings na wari yu gatlong liklik bebi i stap nau wantaimpapamama bilong yu na em i paswantaim ol. Na boipren na papahusat i no kontekim yu liklik. Bikoslong dispela, yu wari na yu no kaikaio stap gut. Tasol mipela i amamasolsem papamama bilong yu i woklong lukautim bebi bilong yu. Tasolmipela i tokim yu olsem em wei bi-long em long husat i stap olgeta taimwantaim bebi, em bai pas long em ool.Dispela i no min olsem bebi bilong

yu i no laikim yu, nogat. I moabetalong yu serim dispela wari yu gatwantaim papamama bilong yu. Olbebi i liklik tumas na wanem samtingol i mekim, ol i no luksave long eninap ol i groap long kamap ol bikpelapikinini.Mipela i sori olsem boipren na

papa bilong bebi i no save kontekimyu na yu stap nau wantaim wari. Yu-tupela i bin wokim sampela plen long

bihain taim bilong yupela taim yutu-pela i save poroman? Yu rait i go tulong em? Nogut em no save tuolsem yu gat bebi long em. Mipela i strongim yu long kontekim

em na painaut long posisen bilongem long yu na bebi. Na sapos em ino givim gutpela bekim, yu ken golukim provinsel Welfea Opis. Ol baihelpim yu. Lo i stap we papa bilongpikinini i mas helpim long sait bilongmentenens inap pikinini i gat 18 kris-mas. Dipatmen bai helpim yu pu-lumapim fom long mekim papabilong pikinini i peim mentenenslong pikinini.Ol man i ken lusim yumi tasol God

i no inap. Putim bilip bilong yu longGod tude, Proveb 3:5,6. God ipromisim yumi olsem em bai no inaplusim yumi- Hibru 13:5b.God i ken stiaim yu long mekim di-

sisen bilong yu.Laiplain

Sapos yu gat wari, rait i kamlong Lifeline, P O Box 6047,Boroko, NCD. Telipon:3260011.Raitim trupela nem na etres bi-long yu na bai mipela i ken salimbekim long pas bilong yu. Baimipela i no inap putim trupelanem bilong yu long stori.Laiplain

Raun wantaim Kanage olgeta wikHolim strong

KANAGE em bilong Watom ailanlong Is Nu Briten provins. Wanpelataim, ol bikman long ples askimKanage long go wantaim ol longRabaul taun. Ol kisim moto kamlong ples Vunavulile na go sanaplong rot wetim kar stap. Wanpelawaitman draiv kam na ol stopim em.Waitman askim ol, “Where areguys going?” Narapela yangpelamangi tokim em ol laik go longRabaul taun. Kwan, waitman tokimol long kalap. Yangpela mangi tokimol biklain long kalap na em yet baisindaun long fran long wanem emsave long Tok Inglis. Tasol nogat.Kanage tokim em long sindaun wan-taim ol lapun long baksait. Kanagekalap long fran na ol ron go. Ol rongo abrusim Vuvu na ren pundaun.Waitman ya tokim Kanage, “Please,wind up your window.” Kanage kirapsingaut go long ol lain long baksait,“Ol lain, waitman tok olsem holimstrong!” Ol ron go long kona bilongNonga Haus Sik na waitman yaaskim Kanage gen, “Please, wind upyour window.” No gat. Kanage kirapsingaut gen long ol lain long bak-sait, “Aiya, yupela holim strong.” Olron go na waitman ya belhat longwanem ren wasim insait bilong kar.Em singaut long Kanage, “Wind upyour window now!” Tasol nogat.Longlong Kanage singaut long ollapun long baksait, “Waitman tokkalap go ausait nau tasol.” Kanagetasol mekim na olgeta lapun kalap

na kisim bagarap long ol as bilong olbanana.

Mambu Wantok Bilong Yu Yet

San na munKANAGE wantaim poroman bilongem Orike pilai snuka long haus bi-long Kanage. Sampela meri Keremago long haus bilong Kanage longkisim wara long paip wara bilongKanage long wanem ol nogat waralong hap bilong ol. Orike lukim olmeri Kerema wokabaut go arerelong haus na em giaman na tokimKanage, “Aiyo, perendo! Bikpela kusstret pas long trausis bilong yu ya!”Kanage paul olgeta na hariap trurausim trausis bilong em. Ol meriKerema lukim Kanage sanap as nat-ing na wanpela bilong ol tok, “Aiyo,san tasol bikpela mun kam aut.”Kanage harim olsem na bekim,“Sapos mun i sain long ai bilong yu,yu bai tingting na pilim olsem yustap long mun ya.” Meri ya harimbekim bilong Kanage na em tok,“Ating mun ya i mas i gat strong-pela lait bilong paulim tingting bi-long man gen ya.”

Wopa MoteMosbi

Mangi PapuaKANAGE i save stap long Mosbi.wanpela wiken, boi kalap long balusna go long Rabaul. Em i go longlukim ol bagarap maunten paia ikamapim. Balus i go kamap longRabaul ples balus na Kanage lusimbalus na go arasait. Em i lukim wan-pela yangpela meri tolai sanap au-sait long teminel na em i askim merilong tok inglis olsem, “Hey lady, isthis Rabaul town” Meri tolai kirapna bekim. “Em nau.” Kanage paul naaskim gen na meri ya i mekimwankain toktok. Kanage belhat natokim dispela yangpela meri Tolaiolsem, “Oh no. it seems that she istrying to trap me. This is notRabaul. Em i tok olsem pinis nakalap long balus na go bek longMosbi. Samting tru i olsem Kanagei no save long tok pisin. Em i savelong tok inglis tasol. Watpo? Bikosem i bilong Papua yah.

Lapun Hookworm

Ol skwat! Salim ol gutpela Kanage

tok pilai i kam long: Kanage Tok PilaiP.O. Box 1982, Boroko, NCDPort Moresby.

Email:[email protected]

P18 Wantok Oktoba 2 - 8, 2014 olpotokanagelaiplain

Mi wari long bebi bilongmi i no laikim mi

Ol Raun Nabaut Poto:

ORO! ORO! Naispela tumbuna bilas bilong ol Oro we dispela liklik merii soim long PNG Indipendens de selebresen. Poto: Buana Ragela

LALAI: Trochus o lalai sel i gat gutpela mit bilong kaikai long ol PasifikAilan kantri na wol. Sel bilong em tu ol i save wokim ol baten long putimlong ol klos long en. Ol juwelri na hankraf. Kantri Samoa nau i kamapim nu-pela trokas o lalai sel fiseri wantaim ol nupela kain lalai sel bihainim ol nara-pela ailan kantri olsem Federetet Stes bilong Maikronesia, Masal Ailan,Cook Ailan na Frens Polinesia. Samoa i bin statim wok long ol nupela lalaisel long ol yia long 1990. Poto i soim tripela yangpela man Samoa i holimol lalai sel. Poto: Saut Pasifik Komyuniti o SPC

SAPOTIM AT: Benk Saut Pasifik (BSP) i sapotim PNG at na kalsa naolsem, em bai sponsaim Melanisen Ats na Tiata (MAT) At So bai kamaplong Mosbi namel long Oktoba 17 na 19 long dispela mun yet. So ikamap long wankain taim MAT i selebretim 100 yia anivesari bilongem. Poto: BSP Midia

Page 17: Papua Hahine Nupela ges sevis P8 bilong ol pipelwantokniuspepa.com/images/WantokNiuspepa/2014/... · P2 Wantok Oktoba 2 - 8, 2014 nius Taim bilong nesenel eksem long PNG NESENEL eksem

Oktoba 2 - 8, 2014 Wantok P21 bisnisnius

Jannelle Manihia bilong HugoCanning raitim

HUGO Canning Kampani i pinisimgut Indipendens Kes Promosenbilong en we i bin ran long Jun igo Septemba na i lukim 1500 laini putim nem. Long dispela maktasol 10-pela lain tasol i laki na iwinim K5,000 kes prais wantaim100 saplimentri prais wina i kisimsampela Ox Palm Red 2.72kglong selebretim indipendens de.Dispela promosen i kamap long

olgeta hap bilong kantri long kam-pani i tok tenkyu ol kastoma bi-

long en long stap gutpela klainlong planti yia long mekim Ox &Palm tru buli bif bilong PNG.Hugo Canning i laik tenkyu long

olgeta lai husat i bi go insait longdispela resis na tok amamas longol lain husat i winim prais long kesmani na ol arapela saplimentriprais. Promosens Kodineta, Jannelle

Maniha i tok, ol nem bilong olwina bai kamap long NesenelNiuspepa na Hugo CanningMaketing dipatmen bai toksavelong ol wina long rot bilong kisimprais bilong ol.

Indipendens Kes Promosen

Hugo Canning Promosen Kodineta, Jannelle Maniha pulim ol nem long bokisna wanpela polisman i witnesim.

Stanley Nondol i raitim

BIKPELA oil saplaia long kantri,Puma Energy Limited i lukluk longmekim moa invesmen long milienkina long oil bisnis long kantri longol yia i kam.Jenerel Menesa bilong kampani,

Peter Diezmann i tok kampani i gatbikpela bilip long gro bilong PNGikonomi, na i tok kampani baimekim namel long K300 na K500milien long narapela tripela yia.Mista Diezmann i tok kampani i

lukim planti sans bilong bisnis longkantri bikos ikonomi i gro gut longplanti sekta olsem egrikalsa, oil nages maining, forestri na planti moa.Em i mekim dispela toktok bihain

long kampani i tokaut long K3mi-lien sponsa i go long 2015 PasifikGames.Mista Diezmannn i tok kampani i

amamas long helpim mani longPasifik Gems bikos kampani imekim bisnis long kantri na i gatwok long sapotim ol lokol komyu-niti long ol wok olsem spot na olnarapela eria moa.Puma Energy i tekova long In-

terOil Limited long oil bisnis longkantri wantaim moa long K400 mi-lien invesmen.Nau Puma i wok long senisim

sain bot na ol tredmak bilong In-terOil i go long Puma Enegry. Em istat long Pot Mosbi na bai mekimlong olgeta sevis stesen na ol bis-nis bilong em long kantri.Mista Deizmann i bin wok long

bisnis bilong InterOil moa long 13-

pela yia na i gat save long woklong kantri wantaim gavman, papa-graun na i gat gutpela pren wan-taim ol komyuniti.Em i tok InterOil i gat gutpela

pren wantaim komyuniti long plantiyia pinis na taim Puma Energy itekova, wankain menesmen i stapyet na pren bilong kampani wan-taim gavman, papagraun na olstekolda na komyuniti i stap strongyet.Mista Diezman i tok kampani i

gat plen long mekim bisnis longkantri na gro bikpela.Minista bilong Spot na Pasifik

Gems, Justin Tkatchenko i tok emi gutpela long ol kampani i wok pat-nasip wantaim gavman long ol di-velopmen long kantri.Em i tok helpim bilong Puma

Enegy long Pasifik Gems i kamaninit long Pablik Praivet Patnasipna i makim maus bilong gavmanna tok tenkyu long Puma Energylong mani sapot long PasifikGems. Puma i gat moa long 40 sevis

stesen long kantri na olgeta sevisstesen bai gat nupela sain bilongPum Energy long makim tred makbilong bisnis bilong kampani.Mista Diezman i tok kantri i gat

bikpela oil na gas stap tasol kam-pani na gavman i no gat kontrollong prais bilong piul insait longkantri.Em i tok taim kantri i salim krud

oil i go long wol make, em i resiswantaim ol narapela kantri tu.Samting i kamap long wol maket.

Puma Energy lukluklong mekim moa milienkina invesmen

Page 18: Papua Hahine Nupela ges sevis P8 bilong ol pipelwantokniuspepa.com/images/WantokNiuspepa/2014/... · P2 Wantok Oktoba 2 - 8, 2014 nius Taim bilong nesenel eksem long PNG NESENEL eksem

OL MAMA grup na ol meriinsait long Ramu NiCoProjek eria long Usino-

Bundi na Raikos distrik massanap strong na wok bung-wan-taim na lukim wanem nupelaprojek ol i laik kirapim i mas rongut long helpim laipstail bilongol meri long bihain taim.Dispela em bikpela salens Min-

eral Risoses Atoriti (MRA) I givim olmama grup bilong Kurumbukari(KBK), Inlen Paiplain (Maigari)Kostal Paiplain na Basamukwimens grup.Dispela em wanpela kain histori

stret bikos em namba wan taim trulong ol meri long Ramu NiCo Pro-jek eria i kisim kain helpim I kamlong autsait long wokim agri-bisniswok bilong ol.Gutpela stori nau em olsem ol

meri insait long Ramu NiCo Projekeria long Usino-Bundi na Raikosdistrik long Madang provins nau iken go kam long maket long kar nadinki bilong ol yet na mekim ol ara-pela bisnis.Long las wik Sarere Sept 27, ol

wimen grup bilong KBK, InlenPaiplain (Maigari) na KostalPaiplain i kisim ki bilong tripela nu-pela daina trak na ol mama longBasamuk i kisim wanpela dinki nabisnis long pigri long han bilongMRA aninit long mani-helpim i kamlong Nesenel Gavman we WolBenk i givim.Ramu NiCo Projek Kodineta

wantaim MRA, Carter Oiee i mekimstrongpela toktok long ol mama naol meri insait long Ramu NiCo Pro-jek eria olsem ol i mas wok bungwantaim na kamapim wok longhelpim sindaun bilong ol yet longples na wan wan komyuniti bilongol.Mista Oiee i tok olsem dispela ol

kar ol mama i kisim em no bilongwanpela meri, grup o husat wanwan lain. Em blong sapotim wok bi-long olgeta mama long komyuniti.“Yupela ol grup lida i go pas long

wok mas wok olsem wanpela timlong lukim gutpela kaikai o frut bi-long wok bilong yupela. Taim yu-pela i wokim gutpela wok ol pikininina tumbuna long bihain taim baiamamas,” Mista Oiee i tok.Ol lain wimen grup i kisim ki bi-

long nupela trak em KBK Wimens

Grup, Inlen Paiplain na KostalPaiplain. Wan wan ol dispela trakem K98, 000 na i kam olsem spe-sel prais long Ela Motors longMadang, we i lukim trak i gat nais-pela ruf na tu sit bilong pasindiasindaun em ol putim matreskaramap long en.Narapela wimens grup long

Ramu NiCo Projek eria, BasamuWimens grup i kisim pigeri projekwe mani-helpim mak em moa longK90,000 bikos em bai karamapimtupela hap.MRA Menesa Spesel Projeks

Yunit lukautim Wol Benk MainingSekta Projek, Diclah Taureka i bingivim ki bilong tripela nupela trak igo long ol wimen lida bilong tripelawimen grup em KBK, Inlen Paiplainna Kostal Paiplain.Bihain long Mista Taureka i givim

ki long ol mama grup ya, em i givimsalens long ol meri olsem ol i masmekim dispela projek i kamap gut.“Bikpela salens nau i stap long

yupela ol mama long mekim dis-pela projek i wok gut,” Mista Tau-reka i tok.Vais Presiden (VP) bilong Ramu

NiCo (MCC) Mista Wang Baowentu i bin stap long dispela bung na itokaut olsem Ramu Projek i stapinsait long komisining stes bilongen yet, tasol Kampani bai sanapstrong yet long halivim ol komyunitiinsait long Projek eria bilong en.Dispela foapela wimen grup in-

sait long Ramu NiCo Projek i kisimprojek i kam long Wol Benk weMRA i menesim. Dispela grentmani sapot i kam aninit long Ne-senel Gavman Asisten Skim ol ikolim long Smol Grents Projek(SGP) blong ol mama insait long oleria we i gat maining operesenlong en.As-tingting bilong SGP em long

helpim ol meri long kirapim ol smolbisnis o strongim ol bisnis we i stappastaim wantaim bikpela tingtinglong helpim laipstail bilong ol merilong bihain taim insait long ol eriawe maining i stap long en.MRA Menesa Sasteinabiliti Plen-

ing, Stella Brere i askim dispela ol4-pela wimens long lukautim gutstret ol dispela projek long helpimsindaun bilong ol long bihain taim.Misis Brere i tok dispela em

namba wan taim tru kain projek i

kam long Wol Benk we NesenelGavman i givim long MRA longmenesim long luksave long hevi bi-long ol mama o meri insait longmaining projek eria long PNG.“Mi laikim yupela ol mama i mas

lukautim ol dispela Projek olsembebi bilong yupela stret,” MisisBrere i tok.Em i tok ol arapela lain dona

ejensi bai lukluk long wok na ripotbilong yupela. Sapos yupela men-esim gut dispela projek nau yupelai kisim na em i karim gutpela kaikai,ating moa helpim bai kam bihain.Ramu NiCo i helpim long putim

4-pela aplikesen long kisim helpimi kam long dispela SGP grenthelpim. Gutpela wok na save bi-long lain olsem Allan Wahwah longraitim gut proposal i karim kaikaistret na nau helpim i go long olmama grup long Ramu Projek eria.Allan i kisim sampela helpim i

kam long Ramu NiCo bisnis divel-opmen opisa, Brodney Seip naJenda Opisa Agatha Yombai.

P22 Wantok Oktoba 2 - 8, 2014 ramunius

‘Wanpela

Ramu NiCo,

Wanpela

Komyuniti’

Insait long moa long tupela yia, Ramu NiCo i sanapim pinis malti bilianKina Ramu Nikel Projek, na nau mipela i redi long komisinim.Bihain long mipela i kisim olgeta tok orait na stretim ol teknikal wok redi,

Ramu NiCo i go het wantaim bikpela wok konstraksen long namba tu hap bi-long 2008. I kam inap nau, olgeta bikpela konstraksen wok long Krumbukarimain sait na Basamuk rifaineri i pinis, na projek i stap redi long kisim komisino tok orait long mekim wok. Long wol tu, dispela kain hariap sanapim em i nokamap bipo long wanpela kain bikpela projek olsem, na i daunim olgeta

salens bilong graun na masin bilong mekim wok.

Ol dispela namba i soim klia mak bilong wok mipela i pinisim:

n Moa long 4.5 milian kubik mita bilong graun wok i pinisn Klostu 195,000 kubik mita simen i silip pinisn Klostu 48,000 tan stil bilding i sanap, hap long ol em ol nupelan Moa long 2,000 yunit masin i sanap redin Moa long 227 kilomita bilong baret na proses paip i silip (antap

long 135 kilomita slari paiplain)

Ramu NiCo redi long givim

Wimen Grup long Ramu Projekeria kisim 3-pela nupela trak

1

2

3

4

1. Tripela nupela trak bilongol mama long Ramu NiCoProjek.

2. MRA Menesa Sasteinabil-iti Plening, Stella Brere iaskim dispela ol 4-pelawimens long lukautim gutstret ol dispela projek.

3. Ol mama wantaim RamuNiCo na gavaman lain Isanap front long nupela karbilong ol.

4. Ol mama long InlenPaiplain kisim key bilongkar long Mista Taureka.

Page 19: Papua Hahine Nupela ges sevis P8 bilong ol pipelwantokniuspepa.com/images/WantokNiuspepa/2014/... · P2 Wantok Oktoba 2 - 8, 2014 nius Taim bilong nesenel eksem long PNG NESENEL eksem

ruralindastri Oktoba 2 - 8, 2014 Wantok P23

Sape Metta i raitim

PAPUA Niugini i lukim pinisnamba 39 yia bilong in-dipendens na planti ol distrikna provins i lukim pinisplanti gutpela senis i kamap.Tasol long wanpela distrik

long Isten Hailans, em i nokisim ol gavman sevis nalukim tu wanpela gutpelasenis ikamap.Ol pipel long rurel Okapa

distrik i wok long pilim penna i wok long singaut naulong kisim ol sevis bilonggavman long stretim gut olhan rot we ol i ken yusimlong karim ol kopi na gadenkaikai bilong ol i go i kamlong maket long taun,edukesen na helt sevis.Long wok egrikalsa, ol

fama husat i save groim olgaden kaikai na kopi i nidimhelpim tu long strongim wokbilong ol. Tasol gavman longlokal na provinsal level i nolukluk long sapotim ol famatu, olsem na wok bilongegrikalsa i no strong tumaslong Okapa distrik.Mekim olsem na wanpela

lokal koporetiv HailansOgenik Egrikalsa Kopretiv(HOAC) i luksave long warina hevi bilong ol pipel bilongOkapa, na em i wok long

helpim long sapotimegrikalsa, edukesen, heltsevis, stretim sampela sek-sen bilong ol han rot nakamapim tu ol wara saplaiprojek i go insait long olhauslain long distrik.Deputi kopretiv siaman

Ricky Eno i tokim Wantokolsem, maski sapos gav-man i no tingim ol pipel bi-long Okapa, HOAC em istap long helpim ol, longwanem, em i kopretiv bilongol.Em i tok, maski sapos ko-

pretiv em i bin kirap na woklong liklik taim tasol, em iluksave long belpen na nidbilong ol pipel, olsem na emi wok long givim helpim longsapotim ol wantaim ol samt-ing we bai i ken helpim ollong painim gutpela sindauninsait long ol wan wan haus-lain komyuniti bilong ol.Kopretiv siaman Daniel

Kinne i tok amamas olsemFAIRTRADE ogenaisesenbilong Australia na Nu Silani givim planti gutpela sapotwe i helpim HOAC longkirap na wok long Okapadistrik.Em i tok, nau yet, kopretiv

i helpim na sapotim ol el-emeneri na praimeri skullong rausim ol haus kunai

na sanapim ol gutpela haus.I no longtaim i go pinis,

HOAC i bin donetim 200 kopipalpa o kopi masin i go longol fama na growa long Yasubina Yagusa. Na em i redim tuol arapela egrikalsa saplai

long givim i go long fama longol arapela hauslain insait longOkapa.“Mipela i no ejensi o bodi bi-

long gavman, tasol mipela iwok long sapotim ol lokalpipel bilong mipela, long

wanem, mipela laik olsem ol imas apim stended bilong laip-stail bilong ol na sindaun gutinsait long wan wan komyunitibilong ol,” Mista Kinne i tok.Em i tok amamas tu long

patnasip program wantaim

FAIRTRADE Australia/NewZealand husat i amamaslong givim han na sapotimHOAC long bringim ol besik(basic) sevis i go daun longol liklik pipel long Okapa dis-trik.

Gavana Naru helpim ol kopi famaOL kopi fama na growa longol ol ples longwe long IstenHailans na Morobe provins iken kisim helpim long salimol beg kopi long ol liklik balusna i go long ol taun longprosesim na salim i go longol ovasis maket.Gavana bilong Morobe,

Kelly Naru i bin kamap longopis bilong Coffee IndustryCorporation (CIC) longGoroka na sainim Memo-rendum ov Agrimen (MoA)

wantaim ekting Sif Eksekyu-tiv Opisa bilong CIC, AntonBenjamin, long silim o pasimtok orait long dispela dil bi-long sabsidaisim ol pe bilongfreit bilong balus long karimol kopi beg i go long taun.Mista Naru i tok amamas

olsem provins bilong em baiwok wantaim CIC longsevim na helpim ol kopigrowa na fama long IstenHailans na Morobe provins.Em i tok, Morobe provins

em i namba tri provins husati save kamapim kopi bi-hainim Westen na IstenHailans provins.Mista Naru i tok, em i luk-

save long hatwok na belpenem ol kopi growa i savebungim, olsem na Morobeprovinsal gavman aninit longlukaut bilong em i kamapimdispela tingting long wok-bung wantaim CIC long dau-nim ol hevi bilong ol kopifama.

Naru sapotim ol kopi fama… Amamas bihain sainim dil..... Morobe Gavana Kelly Naru (rait) na ektingSif Eksekutiv opisa bilong Kopi Indastri Kopresen (CIC) Anton Benjamin i amamas na apim kopi kapbihain long ol i sainim MoA. Poto: Sape Metta

HOAC sapotim Okapa komyuniti

HOAC sapotim Okapa pipel… Siaman bilong Hailans Ogenik Egrikalsa Kopretiv Daniel Kinne (rait).

SAFE Cities Progrem i gohetim wok long mekim olmaket ples i seif na fri longol mama na ol yangpela merii mekim maket na tu, ol kas-toma i go na baim ol gadenkaikai.Gordons Maket i wanpela

long ol maket insait longMosbi Siti we Safe CitiesProgrem i kamap na long laswik Fraide, Gordons ManketPolis Yunit i bin selebretim wan-

pela yia anivesari bilong em.Sif Sajen Petrina Dikinn na

ol meri bilong Safe MarketSafe City Vendors Associa-tion i bin wokim selebresenwe Metropoliten Supriten-den, Andy Bawa, Polis Ste-sen komanda, GordonsPolis Stesen Komanda MarkMosinakave, NCDC Maketdivisen, NCDC Jenda na YutDesk, UN Wimen na ol wok-lain bilong Nesenwaid

Maikro Benk i bin kamaplong en.Long toktok bilong en,

Mista Bawa i tok PNG Polisfos i sapotim as tingting bi-long Safe Cities Progrem weol meri i ken pilim seif longwokim maket o go longmaket long baim ol samting.Em bin tok em i wok bilong

olgeta long lukim olsemmaket i seif ples na olsemem i bin tok tenkyu i go longol venda long wok patnawantaim ol polis, NCDC naol UN Wimen long wanpelayia.Em i tok 11-pela mun i go

pinis, sampela mama i woklong maket ausait longmaket eria na sampela manno gut i wokim nabaut longol.Tasol wantaim sapot bi-

long UN Wimen na NCDCSafe Cities Progrem, ol merii kamapim wanpela

asosiesen na wok gut wan-taim long lukautim maketples.Ol venda i gat yunifom na

putim long taim bilong wok,mekim ol wok, karimaut wokawenes na monitaim seftilong maket olgeta de.NCDC, Dipatmen bilong

Foren Afeas na Tred bilongAustralia na Ministri bilongForen Afeas na Tred bilongNu Silan i fandim dispelaprogram.Long ol mun i kam, ol bai

statim wok long stretim gutna bildim ol nupela hausmaket insait long GordonsMaket.“Bai yumi lukim seif, klin-

pela na gutpela ples we olmeri i ken mekim bisnis bi-long ol, na ol manmeri longsiti i ken pilim seif long gomaket long en,” Dokta Jef-frey Buchan husat i makimUN Wimen long PNG i tok.

Safe Cities Progrem selebretimnamba wan bonde

HEPI BONDE:Katim keik long selebret namnbawan bonde bilongSafe Cities Progrem.

Page 20: Papua Hahine Nupela ges sevis P8 bilong ol pipelwantokniuspepa.com/images/WantokNiuspepa/2014/... · P2 Wantok Oktoba 2 - 8, 2014 nius Taim bilong nesenel eksem long PNG NESENEL eksem

Oktoba 2 - 8 , 2014 Wantok P25spotnius

Tok sori long leit Selan Paliau

LEIT Selan Paliau i bin lusim laip long Fonde laswik long Lae. Em i bin dai taim em i stap long haplong mekim sampela wok.

Leit Selan em i wanpela man insait long kantri husat igat rekot long spot insait long kantri. Spot laip bilong em ibin stat taim em i skul long sekenderi skul long Australia.Taim em i stap long Australia em i bin pilaim ol spot olsemragbi yunien, kriket na volibal.

Bihain long em i lusim Australia na kam long PNG, em ibin pilai spot yet. Em i bin makim kantri long 1969 SautPasifik Gems long Pot Mosbi.

Long 1969 Saut Pasifik Gems, em i bin pilai ragbi yu-nien, na PNG i bin winim silva bihain long ol Fiji i winim ollong gren fainel 96-0 long Murray Bareks ples bilong pilai.

Bihain long makim kantri long pilai olsem wanpela spotman, em i bin kamap wanpela opisa wantaim Nesenel SpotOpis long Hohola. Em i bin wanpela man husat i bin givimlaip bilong em long divelopim spot insait long dispela kantri.

Leit Selan i bin gat bikpela laik long kantri long kamapimPapua Niugini Spot Faundesen long lukautim olgeta divel-opmen wok bilong spot insait long kantri, tru tumas olsemhat wok bilong em i karim kaikai taim yumi lukim na harimolsem PNG Spot Faundesen i wok strong long divelopimspot.

Bipo long em i kamap wanpela wokman bilong PapuaNiugini Spot Komisen, em i bin wok olsem Spot Dairekta bi-long Nesenel Kapital Distrik Komisen (NCDC).

Taim em i stap wantaim PNG Spot Komisen, ol i salimem i go long Lae long lukautim Momase Rijon.

Laspela bikpela wok em i mekim long helpim ol spotmanmeri em long las yia taim em i stap olsem kosa bilongbis volibal tim PNG long Mini-Pasifik Gems long Wallis naFutuna long Maikronesia.

Leit Selan em i go long planti Pasifik Gems olsem pilaiana kosa, na em i dai wantaim planti ekspiriens. Em i bingat ekspiriens long teknikel sait bilong spot tu, na tu, em ibin kwalifai long stap olsem wanpela referi bilong volibal.

Bipo long em i dai, em wantaim wanpela opisa bilongmipela long PNG Spot Faundesen, Peter Aglua, i stretimsampela pepa wok bilong PNG Spot Faundesen longhelpim ol memba long kaunsil.

Dispela pepa wok em i mekim bai helpim PNG SpotFaundesen long ran gut na mekim wok stret.

Long makim maus bilong mi na famili bilong mi, na olarapela husat i save long mi na em, mi laik tok bikpela belsori i go long famili long leit Selan. Long meri bilong emStella, na long ol pikinini.

Kantri bai misim wanpela wokman husat i givim taim nalaip bilong em long helpim spot i divelop.

Lukim yu gen neks taim…………..

SEVENPELA memba bilong 2015Pasifik Gems opis long Pot Mosbii go long Sydney long Australialong lukim Sydney YunivesitiGems we i kamap long namba 28Septemba na pinis long namba 3de bilong mun Oktoba.

As bilong dispela wokabaut bi-long ol dispela lain em long lukimdispela pilai na kisim sampelagutpela ekspiriens long rot bilongstap redi long neks yia long taimbilong Pasifik Gems.

Sif Ekseketiv Opisa (CEO) bi-long Pasifik Gems OgenaisingKomiti, Peter Stewart, i tok em igat strongpela bilip olsem dispelawokabout bilong ol memba bilongPasifik Gems bai givim ol gutpelatingting long rot long stap redi namekim gut dispela bikpela pilai.

7-pela Pasifik Gems memba i go long Australia

Ol memba bilong Pasifik Gems Opis husat i go daun long Australia.

Wanpela spot man bilongPNG long bipo….

HENRY Wan bilong LaeSnax Tigers na Kato Otio bi-long Sauten Rijon bai pilaiwantaim ol Praim Minista 13Kumul long bikpela PraimMinista 13 pilai egensimAustralia Kangaroos.

Kosa bilong ol Kumul, MalMeninga, na Papua NiuginiRagbi Futbal Lig (PNGRFL) ibin mekim disisen long kisimdispela tupela pilaia bihainlong ol i harim olsemWellington Albert bilong Pen-rith Panthers na Luke Pagebai no inap long pilai.

Wellington i kisim bagaraplong han bilong em na oldokta i tok em i no fit longpilai. Luke Page bai no inaplong pilai bikos ol CanberraRaiders bai kisim long pilaiwantaim ol long neks yia naol i laikim em long redi gutbipo long em i go pilai wan-taim ol.

Henry Wan bilong LaeSnax Tigers i bin pilai gut trulong dispela yia long posisenbilong em long fowod naKato Otio i bin soim ol se-lekta olsem em i gat bikpela

save long taim em i soimstail bilong em long nesenelsempionsip we i bin kamaplong las mun.

Mal Meninga i no amamasolsem Wellington Albert naLuke Page bai no inap longpilai tasol em i tok em i gut-pela tu long givim sans longol lokel pilaia bilong kantrihusat i gat gutpela save longpilai tu.

“Mipela i bin makimbikpela skwat long dispelayia bikos mipela i bin gattingting olsem sampela baino inap givim tok orait longpilai.

Mipela i les tu long putimpresa antap long ol pilaiahusat bai no inap long pilaibikos mipela i les longbagarapim sindaun bilongol,” Mal Meninga i tok.

Mal Meninga i tok Welling-ton i no bin amamas taim oldokta i tokim em long no kenpilai tasol em long gutpelabilong em na em i mas stapmalolo na redi long pilaiwantaim Panthers gen longneks yia.

PM 13 Kumuls kisimtupela nupela pilaia

Sif Eksekyutiv Opisa (CEO) bilong PNGRFL, Brad Tassel isanap wantaim Kato Otio.

PLANTI long ol spot man-meri bilong Papua Niugini ibin stap long sapotimHumen Raits Film Festivellong las wiken.

Ol memba bilong PotMosbi Vipers i bin stap longdispela festivel na toktoklong gutpela bilong spot wei save helpim ol manmerilong planti rot.

Dairekta bilong dispelaFilm Festivel, Alithia Baram-pataz, i tok ol i putim spot igo insait long program bi-long dispela festivel bikos oli luksave olsem spot i savemekim planti gutpela samt-ing long ol komyuniti.

“Bihain long ol spot man-meri i kam bek long Komon-welt Gems na nau ol i redilong Pasifik Gems, mipela ilukim planti gutpela samtinglong spot,” Mis Barampataz

i tok. Em i tok ol spot manmeri i

gat sans long kamap gut-pela manmeri insait longkomyuniti na kantri, naplanti yangpela manmeri iken lukluk antap long ol spotmanmeri, na bihainim rot ol i

bihainim. Ragbi lig pilaia bilong Pot

Mosbi Vipers, Samuel Koim,em i 25 krismas na em iamamas long sapotimkomyuniti na pilai ragbi longwankain taim.

“Ragbi lig em i wanpela

strongpela gem long kantri,na mipela ol ragbi lig pilaia iwok strong long helpim nakamapim ol gutpela komyu-niti,” Samuel i tok.

Planti ol arapela spotmanmeri tu i bin kamap longsapotim dispela festivel.

Ol spot manmeri sapotim festivel

Ol pilaia bilong Pot Mosbi Vipers husat i bin stap long sapotim dispela Humen Raits Film Festivel.

Isaac Liri i raitim

PAPUA Niugini Ragbi Fut-bal Lig (PNGRFL) i makim34-pela meri long pilailong tupela wimens skwatlong taim bilong PraimMinista 13 gem long Ok-toba.

Ol nesenel selekta bi-long PNGRFL i makim oldispela meri taim ol i lukimpilai bilong ol long Ne-senel Sempionsip longLae long las mun.

Ol dispela meri bai naugat sans long soim stailpilai bilong ol taim ol i pilailong Kokopo.

Bihain long dispela pilaiol selekta bai makim wan-

pela nesenel skwat bilongol meri. Dispela nesenelskwat bilong ol meri baipilai bai karim nem bilongkantri na pilai long intene-senel level long 2015.

Siaman bilong PNGRFL,Sandis Tsaka, i tok dispelaskwat bilong ol meri em igutpela bikos em baistrongim planti meri longpilai ragbi lig, na tu, pulimintres bilong ol meri longpilai ragbi lig long nau nalong taim bihain.

“Mipela bai go het longputim mani long sapotim olmeri long ragbi lig bikosbipo ol i no bin gatwankain sans olsem olman,” Mista Tsaka i tok.

PNGRFL makimwimens skwat

Page 21: Papua Hahine Nupela ges sevis P8 bilong ol pipelwantokniuspepa.com/images/WantokNiuspepa/2014/... · P2 Wantok Oktoba 2 - 8, 2014 nius Taim bilong nesenel eksem long PNG NESENEL eksem

P26 Wantok Oktoba 2 - 8, 2014 nrlnius

SKOA PRELIMINERI

FAINOL

2014 NRL GRENFAINOL DRO

Fraide: Septemba 26, 2014

Sarare: Septemba 27, 2014

ANZ Stedium

Sande: Oktoba 5, 2014

ANZ Stedium

Panthers 12 Bulldogs 18

ANZ Stedium

Vs

Rabbitohs 32 Roosters22

TUPELA NRL tim we i pilaistrong long dispela yia nakam long bung long grenfainel long salensim ol yetem Canterbury Bulldogs naSouth Sydney Rabbitohs. Dispela tupela tim em ol

tim bilong New South Walesyet, na tupela bai kamapwantaim wanpela strongpelapilai long dispela wiken(Sande).

Tupela tim i gat planti olstrongpela pilaia, na ol dis-pela pilaia bai autim olgetastail bilong ol taim ol i salens. Yumi long Papua Niugini i

save bihainim gut tru NRLlong wanem, planti manmeri isave laikim ragbi lig stret.Planti manmeri long kantribai redi long lukim dispela tu-pela tim i salens long grenfainel.

Laspela taim bilong Southslong winim gren fainel emlong 1971, na ol bai pilaistrong long winim taitel bihainlong planti yia i go pinis. Bulldogs i bin winim taitel

long tenpela yia i go pinis, naol tu bai pilai strong longstrongim gutpela nem bilongklap bilong ol. Ol Bulldogs i gat wanpela

gutpela kosa, Des Hasler,

husat i gat planti ekspirienslong lidim ol tim i go pilai longgren fainel, em i tokim NRLolsem em bai no inap longluk daun long Rabbitohs,long wanem, ol Rabbitohs ipilai strong tru long dispelayia. Ol Rabbitohs i gat Greg In-

glis na Lote Tuquri. Dispelatupela pilaia i gat ekspirienslong pilai long gren fainel.

Bulldogs o Rabbitohs? Husat tru bai win…..

BULLDOGS TRAI TAIM: Wanpela pilaia bilong Bulldogs i skoim trai long semi-fainel long las wiken.

ENNIS: Kepten bilong Bulldogs, Michael Ennis, em i gat bikpela laik tru long pilai long gren faineltasol em i bin kisim bagarap long lek bilong em taim ol i pilai long semi-fainel. Long dispela poto yulukim em i wokabout namel long Josh Reynolds na Josh Morris.

1971: Taim Souths i winim gren fainel long 1971.

BURGESS: Prop bilong Rabbitohs, Sam Burgess, bai pilailaspela gem bilong em wantaim Rabbitohs long dispelawiken.

SOUTHS PAWA: Ol sapota bilong Rabbitohs i weit longpela taim tumas long lukim tim bilong ol i pilailong gren fainel.

HODKINSON:Trent Hodkinson ibin helpim ol NewSouth Wales Blueslong winim Stet ovOrijin long dispelayia. Em wanpelapilaia we Bulldogsbai lukluk long emlong winim dispelagren fainel.

REYNOLDS: Faiv eit bilong Bull-dogs Josh Reynolds i kalap na ama-mas bihain long ol Bulldogs i skoimtrai na autim ol Panthers long semi-fainel long las wiken. Bulldogs iwinim Panthers 18-12. Reynoldsem wanpela strongpela faiv eit, naBulldogs bai nidim em long pilaistrong long winim dispela grenfainel. Dispela em namba wan taimbilong Reynolds long pilai long grenfainel. Em i tokim NRL olsem em baipilai strong long helpim Bulldogslong win.

Page 22: Papua Hahine Nupela ges sevis P8 bilong ol pipelwantokniuspepa.com/images/WantokNiuspepa/2014/... · P2 Wantok Oktoba 2 - 8, 2014 nius Taim bilong nesenel eksem long PNG NESENEL eksem

Oktoba 2 - 8, 2014 Wantok P27olspotpotonanius

TOKSAVE: Salim ol spots dro bilong yu kam long Feks; 325 2579, e-mel;[email protected] o kam lusimlong Wantok Niuspepa opis long Able Building Complex long Central Waigani, NCD.

Ol PotoIsaacLiri.

Ol spot poto long wiken...

Gems Viles bai lukim

moa long

4000 spot manmeri n

a opisal i

stap long en long ta

im bilong

Pasifik Gems. Tura amamas wantaim

ol Steamships Tradingragbi sevens tim.

Willie Minogabilong Hunterswantaim namba15 jesi bilong em.

Tura pilaiwantaim olliklik pikininilong laswiken.

Foapela yangpela etletiks mangi bilong Lae i redi long PNG Gems long Novemba.

Ol kriket pilaiabilong bihaintaim, BSP isapotim plantiliklik pikininilong kriket longdispela yia.

Page 23: Papua Hahine Nupela ges sevis P8 bilong ol pipelwantokniuspepa.com/images/WantokNiuspepa/2014/... · P2 Wantok Oktoba 2 - 8, 2014 nius Taim bilong nesenel eksem long PNG NESENEL eksem

PLANTI ol spot fasiliti bilong 2015Pasifik Gems i wok long luk naislong ai bilong ol manmeri taim ol iraun long Pot Mosbi. Minista bilong Spot, Justin

Tkatchenko i tok 45 pesen bilong olwok kontraksen i pinis na long munMe long neks yia olgeta bai pinis naPasifik Gems bai kamap. Gems Viles long Pot Mosbi bai

lukim moa long 4000 spot manmerina opisal i stap long hap. Ol rum in-sait long ol dispela fasiliti em olbikpela rum sais olsem 7 X 5 mita nawanwan rum bai gat toilet na ples bi-long waswas. Foapela manmeri baistap long wanwan rum.

Kampani we i go pas long mekimdisain bilong Gems Viles em Warenand Mahoney, na Projek Menesa bi-long dispela kampani, Bren Morrison,i tok envaironmen bilong Gems Vilesbai kamap olsem wanpela ples we olmanmeri bai laikim tru, long wanem,ol liklik gaden bai stap tu long mekimples i luk nais. “Haus kuk bilong Gems Viles bai

pinis klostu taim, na dispela haus kukem i wanpela bikpela haus we inaplong givim kaikai long 1000 manmerilong wanpela raun,” Mista Morrison itok. Minista Tkatchenko i amamas tru

long lukim Gems Viles long ai bilong

em, na em i tok olsem dispela GemsViles em i gutpela moa long dispelalong Glasgow long Skotlan we ol TimPNG i bin go stap long en taim ol ipilai long Komonwelt Gems long dis-pela yia. “Ol dispela fasiliti ol i mekim wan-

taim strongpela simen, na ol i stapmoa long 20 i go long 50 yia,” MinistaTkatchenko i tok.

Em i tok yumi ol manmeri bilongPapua Niugini i mas amamas longdispela fasiliti na lukautim gut bikosem bai helpim yumi long planti rot.

Lukim moa poto long pes 27

Gems Viles bai kamap wanpelanaispela hap na ol spot manmeribilong Pasifik bai amamas.