• Parazitoloji’ye Giriş

• Canlılar ilk defa Carolus Linnaeus tarafından

adlandırılmıştır. Buna göre bütün canlılar iki adla tanınmakta

olup, bunlardan ilk isim cins ve ikinci isim ise türü gösterir.

Örnek: Ascaris lumbricoides.

• Bir görüşe göre canlılar iki, diğer bir görüşe göre ise üç

aleme ayrılır.

• Birinci görüşe göre, Protist’ler Hayvanlar Alemine dahil

edilmektedir; böylece canlılar iki alemde incelenmektedirler.

• İkinci görüşe göre ise Protist’ler hayvanlar alemine dahil

edilmeyip, bu adla anılınca canlılar üç aleme ayrılmış olurlar.

• Parazit, diğer bir canlının üzerinde veya içinde bunun

zararına olarak yaşamaya adapte olan canlı anlamına gelir.

Üzerinde veya içinde adapte olduğu canlıya konak denir.

• Ayrı türden canlıların ortak yaşamasında üç çeşit ayrılabilir:

• Sığıntılık, yardımlaşma ve parazitlik.

• Sığıntılık (commensalism): Bir canlının diğerinden barınma,

sığınma, taşınma ve besin bulma bakımından yararlandığı

halde ona zararlı veya yararlı olmaması durumudur. İnsanın

kalın bağırsağında yaşayan Entamoeba hartmanni gibi.

• Yardımlaşma (mutualism): Birlikte yaşayan iki canlının bir

birinden yararlanması halidir. Likenlerdeki alg ve mantarlar

arasındaki ilişkide olduğu gibi.

• Alg, fotosentezle mantara organik besinler hazırlar,

• Mantar ise alglere destek ve koruyucu olur ve maden tuzları

sağlar.

• Termitlerle onların bağırsağında yaşayan kamçılılar

arasındaki ilişki de böyledir.

• Parazitlik: Bir canlının diğer bir canlının üzerinde veya

içinde ona zarar vererek yaşamasıdır. Örn; Ascaris

lumbricoides’in insanın ince bağırsağındaki gıdalara ortak

olması.

• Sığıntılık, yardımlaşma ve parazitlik arasında sınırlar her

zaman kesin değildir. İnsanlarda amipli dizanteri yapan

Entamoeba histolytica, bazen bağırsak boşluğunda sığıntı

olarak besin artıkları ile geçinir.

• Bazı durumlarda parazit konağa yararlı ürünler sentezler.

• Parazit-Konak ilişkileri: Bazı parazitler gelişmelerini tamamlayabilmeleri için sadece bir tür konak yeterlidir; Bunlara monoksen parazit denir. Örn: Giardia intestinalis, A.lumbricoides.

• Bazı parazitler ise evrimlerini tamamlayabilmeleri için birden fazla konak türüne gereksinim duyarlar.

• Bunlara heteroksen parazitler denir; örn: Taenia saginata.

• Bazı parazitlerin gelişmesi için bir ara konak yeterlidir;

bunlara diheteroksen parazit denir. örn; Taenia saginata.

• Bazı parazitlerin evrimi için ise birden fazla ara konak

gereklidir; bunlara poliheteroksen parazitler denir.

(Diphyllobothrium latum).

• Parazitin erişkin şeklinin yaşadığı konağa son konak,

• Parazitin olgunlaşmamış şekillerinin geçici olarak yaşadığı,

bazen evrimi için gerekli olan konağa ara konak denir.

• Parazit için doğada kaynak rolü oynayan konak veya

konaklara rezervuar denir.

• Bazı parazitlerin bir konaktan diğerine bulaşmasında rol

oynayan artropod ve diğer omurgasız hayvanlara vektör

denir.

• Parazitin gelişmesinde ara konak veya son konak olarak bulunması zorunlu olan vektör biyolojik vektör, olmayan mekanik vektör olarak tanınır.

• Bir parazit için ancak belirli canlı veya canlılar konak olabilir:

• 1- Bazı parazitler için ancak bir tür canlı konak olabilir. Örn;

Pediculus humanus, Taenia saginata. Bazı parazitler

özellikle bir tür canlıyı tercih ederler; Örn: Bazı sivrisinek

türlerinin sadece insan kanını tercih etmesi (bunlara

antrofilik).

• 2- Parazitlerin bazıları çeşitli konaklarda yaşayabilirler. Örn;

Trichinella spiralis ve Schistosoma japonicum çeşitli

hayvanlarda ve bu arada insanlarda parazitlenebilirler.

• 3- Bazen bir parazit nadiren de olsa tesadüfen yerleştiği bir

konakta bulunabilir; F.hepatica’nın insana yerleşmesi gibi.

• Parazitliğin çeşitleri

• - Zorunlu (mecburi) Parazitlik: Bu parazitlikte, parazitler

yaşayabilme veya nesillerini sürdürebilme bakımından

parazitliğe mutlak ihtiyaç duyarlar; Örn; A.lumbricoides.

• - İstemli (Fakültatif) Parazitlik: Bu parazitlikte, parazitler

serbest olarak yaşar ancak mutlak bir ihtiyaç olmadan

bazen parazit olabilirler. Mesela ölü hayvanların

vücutlarında ve bitkisel maddeler üzerinde gelişen Lucilia ve

Sarcophaga cinsine bağlı sineklerin larvaları insan

vücudunda parazit olarak bulunabilir.

• - Kalıcı parazitlik: Bu parazitlikte, parazitler konak üzerinde

veya içinde yaşam süreleri boyunca yaşarlar.

A.lumbricoides, şeritler ve uyuz etkenleri insanda aylarca

yaşarlar.

• - Geçici parazitlik: Parazitler beslenmek veya bir ihtiyacını

sağlamak üzere konağa kısa bir süre için gelir ve istediği

zaman da konağı terk ederler. Sivrisinek ve tahtakurusu gibi.

• - Devamlı (sürekli) parazitlik: Parazitler, bütün hayatı ve

evrim dönemleri boyunca (helmintlerde yumurta,

protozoonlarda kist dönemleri hariç) parazit olarak yaşarlar.

• Uyuz etkenlerinin bütün evrim dönemleri insan derisi içinde,

Askarisler ve şeritler insan bağırsağı içinde yaşarlar.

• Parazitlik, bir konakta (bitler) veya

• Konak değişimi (Plasmodium) ve Nesil değişimi ile (kenede

Borrelia) birkaç konakta olabilir.

• - Dönemli (periyodik) parazitlik: Parazitler, ancak belirli bir

evrim döneminde parazit olarak yaşarlar. Mesela çengelli

solucanların larva safhaları toprakta serbest olarak,

erişkinleri ise insanda parazit olarak yaşar. Bunların aksine

larvaları parazit, erişkinleri serbest olarak yaşayan parazitler

de vardır. Bunlara protelien parazit (yavru parazit) denir;

bazı sinek larvalarında olduğu gibi.

• - Dış parazitlik veya ektoparazitlik: Parazitler, konak vücudunun dış yüzünde yaşar; bitler ve tahta kuruları gibi.

• - İç parazitlik veya endoparazitlik: Parazitler, konak

vücudunun içinde yaşarlar ve ikiye ayrılırlar:

• 1. Dokular dışı endoparazitlik: Taenia saginata’ da olduğu

gibi, parazitler vücut boşluklarında fakat dokuların dışında

yaşarlar.

• 2. Dokular içi endoparazitlik: Karaciğer ve alyuvarlar içinde

yaşayan Plasmodiumlar ve makrofajlar içinde yaşayan

Leishmanialarda olduğu gibi, parazitler kanda veya diğer

dokularda bulunurlar.

• Endoparazitler ektoparazitlerden, doku içindekiler doku dışındakilerden konakla daha yakın bir ilişki içindedirler.

• Bütün parazitler arasında hücre içi parazitlerin ayrı bir yeri

vardır. Burada parazit konak hücreleri içinde yaşamakta ve

böylece kendini vücudun kan serumunda bulunan öldürücü

maddelerinden ve hatta bir dereceye kadar ilaçlardan

koruyabilmektedir.

• Bunların dışında başka parazitlikler de vardır:

• Özel parazitlik: Parazit, belirli bir canlının belirli bir organında yaşar. Taenia saginata sadece insanın ince bağırsağında yaşar.

• Gezici parazitlik: Parazitin her zaman bulunduğu dokudan

veya boşluktan başka bir yerde bulunmasıdır.

A.lumbricoides, ince bağırsakta yaşadığı halde bazen diğer

organlarda bulunabilir.

• Şaşkın parazit: Bir parazitin kendi konağında değil, başka

bir tür canlıda yaşamasıdır. Kemirgenlerin bir paraziti olan

Capillaria hepatica’ya insanda rastlanması gibi.

• Rasgele (aksidental) parazitlik: Serbest yaşayan bir canlının

başka bir canlının vücuduna rastgele alınması ve bunun

zararına yaşamasıdır. Evrimlerini serbest olarak geçiren

karasinek ve Fannia cinsine bağlı bazı sinek larvalarının

insanın sindirim sistemi veya idrar yollarında bir süre

parazit olarak yaşaması örnek verilebilir.

• Yalancı parazitlik: Bu durumda aslında bir parazitlik durumu söz konusu değildir.

• Başka hayvanlarda parazit olabilen helmint, protozoon veya

artropodların bazı evrim dönemleri besinlerle vücuda girer

ve vücut çıkartılarında görüldüklerinde o vücuda ait bir

parazit olarak zannedilirler. Bu duruma yalancı parazitlik

denir.

• Yurdumuzda koyunların karaciğerinde çok sık rastlanan

Fasciola hepatica ve Dicrocoelium dendriticum’u içeren

karaciğerlerin yenmesi ile insanın dışkılarında bu

parazitlerin yumurtalarına rastlanması ve parazitlik olarak

değerlendirilmesi buna örnek verilebilir.

• İnsanda Parazitlik: Parazitlerin bir kısmı bazı tür hayvanlar

ve insanlarda parazit olarak bulunurlar. Bir kısmı ise

hayatlarının belirli dönemlerinde hayvan türlerinde, diğer

bir döneminde ise insan vücudunda parazit olarak bulunurlar.

• İnsanlara geçebilen hayvan hastalıklarına zoonoz denir. • Endoparazitlerle oluşan parazitliğe infeksiyon denir.

• Bir paraziti taşıyan bir kimsenin aynı tür parazitle dışarıdan tekrar infekte olmasına süperinfeksiyon denir.

• Bir kimsenin kendisinde bulunan parazitten oluşan bulaşıcı şekillerle tekrar infekte olmasına otoinfeksiyon denir.

• Ektoparazitlerle oluşan parazitliğe infestasyon denir.

İnfestasyonda artropod, deri ya da mukozayı sokarak kan ve

doku sıvısı veya elemanlarını emerek beslenir ve tahriş

meydana getirebilir.

• Parazitin vücutta çoğalmaması, ancak alındığı sayıda

bulunması ya da alınan kurtçuk veya yumurta sayısı kadar

erişkin parazitin oluşması durumuna invazyon denir.

• Paraziter hastalıkların adlandırılması: Hastalıkları adlandırmak için kullanılan sözcüğün sonuna osis, asis, iosis, iasis, ose ekleri konur. Parasitosis, helmintiasis, protozoosis, cestodiasis, taeniasis, ascariasis, leishmaniasis, leishmaniose, toksoplasmosis, pediculosis gibi.

• Bir parazit türünün yaptığı hastalık belirtilmek istendiğinde cins adının sonuna böyle bir ek konduktan sonra yanına tür adı yazılır. taeniasis saginata, taeniasis solium, leishmaniasis donovani, leishmaniasis tropica, toksoplasmosis gondi ....... gibi.

• Parazitlerin kaynakları ve bulaşması: Parazitler, beslendikleri ve çoğaldıkları yerlerde insan ve hayvanların vücutlarında bulunur.

• Bağırsak protozoonlarının çoğu kist veya ookist şekilleri ile sindirim yolundan bulaşıp enfeksiyon yapar.

• Deriden bulaşan protozoonlar, artropodun vücudundaki

belirli şekillerle bulaşır.

• Sindirim yolundan bulaşan helmint infeksiyonları,

embriyonlu yumurta veya larva ile,

• Deriden bulaşan helmint infeksiyonları, dış ortamda veya

artropodun vücudunda gelişen (enfektif) larva ile bulaşır.

• Miyaz hastalığı, dipterlerin yumurta veya larvaları ile oluşur.

• Bulaşma, kirlenmiş toprak veya su, parazitin olgunlaşmamış

enfeksiyöz evresini içeren besin, kan emen artropod,

parazitin bulunduğu hayvan, parazitli insan ve elbisesi,

yatağı ve diğer eşyası ile olur.

• A.lumbricoides, Trichuris trichiura, Ancylostoma duodenale,

Necator americanus ve Strongyloides stercoralis insana

topraktan bulaşır.

• Hastaların çıkartıları ile kirlenen sudaki parazitler, sindirim yolundan, bazen de deriden vücuda girerler.

• Bazı besinlerde parazitin olgunlaşmamış infeksiyöz şekli bulunur;

• Diphyllobothrium latum, tatlı su balıkları ile,

• Taenia saginata sığır eti ile, Trichinella spiralis ve Taenia solium domuz eti ile bulaşır.

• Bazı parazitler evcil ya da yabani hayvanlarla bulaşır.

• Kist hidatik köpeklerden, Toxoplasma gondii kediden,

Trichostrongylus türleri ot yiyen bazı hayvanlardan bulaşır.

• Entamoeba histolytica, Trichomonas vaginalis, Enterobius

vermicularis, Hymenolepis nana gibi parazitlerin

bulaşmasında insan önemli bir kaynaktır.

• Bit ve uyuz etkenleri insandan insana geçer. Parazitli insanların kullandığı eşya da bulaşma kaynağı olur.

• E.vermicularis, H.nana ve S.stercoralis ile otoinfeksiyon

sonucu reinfeksiyonlar olabilir.

• Artropodların bulaştırması: Artropodlar bazı protozoon ve

helmint hastalıklarına vektör olabilirler.

• Vektör olan artropod, hastalık etkenini hasta ya da portör

olan insan veya hayvandan ya da bunların çıkartılarından

alarak sağlam insan veya hayvanlara bulaştırırlar.

• Vektör artropodun vücudunda parazitin çoğalması veya

gelişmesi gibi biyolojik bir olay geçmezse, buna mekanik

vektör denir. Artropodların hastalıkları bu şekilde

bulaştırmasına da mekanik bulaştırma denir.

• Parazitin evriminde zorunlu olarak yer alan ya da parazitin

çoğalma veya gelişmesini sağlayan vektöre biyolojik vektör,

böyle bulaştırmaya ise biyolojik bulaştırma denir.

• Bu her iki bulaştırma çeşidi vektörün sokması ile

oluştuğunda aktif bulaştırma, vektörün sokması olmadan

oluşan bulaştırmaya ise pasif bulaştırma denir.

• Aktif mekanik bulaştırma: Parazitin bulaşabilen şekillerini

içeren vücut çıkartısı veya lezyondan beslenerek, ya da

hastadan kan emerek ağız kısımları parazitle kontamine

olmuş vektörün sağlam konağı sokarak bulaştırmasıdır.

• Stomoxys calcitrans şark çıbanlı kişilerin yaralarından aldığı

Leishmania tropica’yı, sokarak başka insanlara

bulaştırabilir.

• Pasif mekanik bulaştırma: Vektörün üzerine konduğu

maddeden vücuduna bulaşan veya sindirim kanalına girip

canlı olarak dışkısı ile sağlam konakların mukoza ve

konjuktivasına, yiyecek ve mutfak gereçlerine taşımasıdır.

• Örn; Karasineğin dışkıya konarak üzerine bulaştırdığı

protozoon kistleri ve helmint yumurtalarını bulaştırması.

• Biyolojik bulaştırma: Vektör, parazitin evriminde ara konak

(Leishmania tropica için Phlebotomus’lar) veya son konak

(Pasmodium’lar için Anopheles sinekleri) olarak bulunur.

• Aktif biyolojik bulaştırma: Vektörün sokması ile olan

biyolojik bulaştırmadır.

• 1. Parazit vektörün vücudunda sadece çoğalır. Bu durum

daha çok virüs ve bakteri hastalıklarında görülür. Vebalı

fareden kan emen pirenin sindirim sisteminde Yersinia

pestis çoğalır ve pirenin sokması ile bulaşır.

• 2. Parazit vektörün vücudunda gelişir. Sivrisineklerin

Wuchereria bancrofti mikrofiler (larva)’lerini alarak

geliştirmesinde olduğu gibi parazit sayı olarak artmaz.

• 3. Parazit vektörün vücudunda hem evrim geçirir ve hem de

çoğalır. Plasmodium’ların sivrisineklerde hem biyolojik

gelişmesini tamamlaması ve hem de çoğalması gibi.

• Pasif biyolojik bulaştırma: Örn: Hymenolepis nana’nın

çapraşık evriminde parazitin yumurtalarını alan larva

dönemindeki pirelerin vücudunda, pire erişkin hale gelene

kadar parazitin bulaşıcı şekli gelişir. Bu pirelerin insanlar

tarafından rasgele yutulması sonucu parazitin erişkin şekli

oluşur.