PAWA«0* "'ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΩΝ ΓΚΗΟΛΙΚΟΚ

ΚΑΤΑ ΤΝΜΗΜΑΝ <ΚΛΙΛΟΜ<ΝΟΝ

ΤΟΜΟ* Κ\ ΑΙ>. 3 <ΙΟΥΛΙΟ£-£<ΡΤ<Μ*ΝΟ* 1»7$>

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Δ. ΣΟΛΩΜΟΥ (μτφ. Μ. Σίγουρου) Στο θάνατο Οΰγου Φώσκολου (Ποίημα) ΟΥΓΟΥ ΦΩΣΚΟΛΟΥ (μτφ. Μ. Σίγουρου) . . . . .Είς εαυτόν, Στη μακρινή αγάπη,

All'amata (Ποιήματα) Α. ΜΑΡΚΕΤΟΥ... Οδγος Φώσκολος : Ή μοίρα καί δ πόνος* Ό πόνος καΐ οί Ιδέες,

ΟΙ Ιδέες καί ò αγώνας (Μελέτη) Μ. FERNANDEZ - GALIANO. Ό Πλάτων σήμερα (Μελέτη) Λ. ΠΟΛΙΤΗ Ή αλληλογραφία τοϋ Σολωμοϋ μέ τον αδερφό του (Μελέτη) Β. ΒΑΛΑΩΡΑ... . . . . . . . Το ανθρώπινο οίκοσύστημα καί τα προβλήματα του (Μελέτη) Κ. ΒΑΚΑΛΟΠΟΥΛΟΥ 'Οδηγίες τής γαλλικής' κυβέρνησης προς το νεοδιορισμένο

πρόξενο Félix Beaujour στα 1794 (Μελέτη) Κ. ΠΟΥΡΝΑΡΟΠΟΥΛΟΥ Το έπάγγελα τοϋ ΐατροΟ είς τό Βυζάντιον (Μελέτη) Γ. ΔΗΜΗΤΡΟΚΑΛΛΗ. Το στοιχείο τής βασιλοκτονίας σ' δνα ποίημα

τοϋ Κρυστάλλη (Μελέτη) ΑΝ. ΡΑΜΟΥ -ΧΑΨΙΑΔΗ .Τα περί τοϋ Μηδισμοϋ τοϋ Παυσανίου (Μελέτη)

• Γ. Γ. ΖΩΡΑ.. . . .Τρεϊς Έλληνες συμφοιτητές Ιατροί στο Πανεπιστήμιο τής Πάδοβας καί §να σχετικό ανέκδοτο (Μελέτη)

Γ. ΑΠΟΣΤΟΛΟΠΟΥΛΟΥ Πρόσωπο καί κόσμος τών προσώπων στή φιλοσοφική ανθρωπολογία τοϋ Helmut Plessner (Μελέτη)

Β. ΠΕΣΜΑΖΟΓΛΟΥ . . . . . . . . . . . . . . .....Τστορία καί Λογοτεχνία (Μελέτη) Β. ΛΑΖΑΝΑ. .Τιβούλλου ή §κτη ελεγεία τοϋ δευτέρου βιβλίου (Μελέτη) Γ. θ . ΖΩΡΑ. . Ό Κάλβος καί οί σχέσεις του (Μελέτη)

ΧΡΟΝΙΚΑ Γ. θ . Ζ. * · . Τής Συντάξεως (Χρονίκόν) if.... , . . . . . Tò Συνέδριον «Αριστοτέλης» έν Θεσσαλονίκη (Χρονίκόν) £ Τό Α' Διεθνές Πανιόνιον Συνέδριον 28ης Σεπτεμβρίου ­

1ης 'Οκτωβρίου 1978 (Χρονίκόν)

Π λ > Κ Α * i OS ♦1Λ*ΛΦΠΚ*Η Π<Μ*ΑΙΚ«Η ΚΑΤΑ TNMWIAK <ΚΑΙΑ»Μ<Η*Κ

Ι δ ι ο κ τ ή ^ τ η ς : ΦΙΛΟΛΟΠΚΟΣ ΣΥΛΛΟΓΟΣ «ΠΑΡΝΑΣΣΟΣ» Γραφεία : Πλατεία *Αγ. Γεωργίου Καρύτση 8 — Αθήναι (Τ.Τ. 124)

Ε π ι τ ρ ο π ή Σ υ ν τ ά ξ ε ω ς : Ι. ΘΕΟΔΩΡΑΚΟΠΟΥΛΟΣ : Πρόεδρος ΦιλολογικοΟ Συλλόγου Παρνασσός ΓΕΩΡΓΙΟΣ Θ. ΖΩΡΑΣ : Πρόεδρος ΦιλολογικοΟ τμήματος Παρνασσού ΣΑΒΒΑΣ ΛΟΪΖΙΔΗΣ : Γεν. Γραμματεύς ΦιλολογικοΟ Συλλόγου Παρνασσός ΙΩΑΝΝΗΣ ΑΙΛΙΑΝΟΣ : Σύμβουλος ΦιλολογικοΟ Συλλόγου Παρνασσός

Έ κ δ ό τ η ς - Δ ι ε υ θ υ ν τ ή ς Σ υ ν τ ά ξ ε ω ς : ΓΕΩΡΓΙΟΣ Θ. ΖΩΡΑΣ οδός Πολυτεχνείου 5α, Αθήναι (Τ.Τ. 103)

Γ ρ α μ μ α τ ε ύ ς Σ υ ν τ ά ξ ε ω ς : ΜΑΡΙΑ ΜΑΝΤΟΥΒΑΛΟΥ

Π ρ ο ϊ σ τ ά μ ε ν ο ς τ υ π ο γ ρ α φ ε ί ο υ : ΙΟΡΔΑΝΗΣ Α. ΜΥΡΤΙΔΗΣ οδός Σεϊζάνη 5, 'Αθήναι

Τιμή τεύχους Δρχ. 80 (Α. Ν. 1092/1938, άρθρον 6, § 1)

ΕΤΗΣΙΑ ΣΥΝΔΡΟΜΗ (συμπεριλαμβανομένων καΐ τών ταχυδρομικών) : 'Εσωτερικού Δρχ. 320 'ΕξωτερικοΟ Δολλ. 14

Δια Συλλόγους, Σχολεία Δρχ. 350 Δια Τράπεζας, Επιχειρήσεις, 'Οργανισμούς, Ανωνύμους 'Εταιρείας,

Δήμους καΐ Κοινότητας Δρχ. 500

. (Συνέχεια περιεχομένων) it...... .Tò ίστορικόν τοΟ 'Ελληνισμού τής ΑΙγύπτου (Χρονικον) <£ Συνέδριον τής Εταιρείας Πελοποννησιακών Σπουδών

έν Πύργω 'Ηλείας (Χρονικον) it Τα εγκαίνια τής Βιβλιοθήκης Κοραή (Χρονικον) μ.μ. Άπο τήν κίνησιν τοΟ Συλλόγου «Παρνασσός» (Δελτίον αριθμ. 37,

'Ιούλιος ­ Σεπτέμβριος 1978 (Χρονικον)

'Εμβάσματα αποστέλλονται έπ* ονόματι τοΟ ΦιλολογικοΟ Συλλόγου «Παρνασσός». Χειρόγραφα δημοσιευόμενα ή μή δεν επιστρέφονται.

Ρ Α ^ Κ Α * * ^ * ΤΟΜΟ* Κ' ΙΟΥΛΙΟΣ - *<ΡΤ<Μ&ΝΟ* 1»7$ ΑΝΟΜ. 3

ΑΦΙΕΡΩΜΑ ΦΩΣΚΟΛΟΥ

ΔΙΟΝΥΣΙΟΥ ΣΟΛΩΜΟΥ

ΣΤΟ ΘΑΝΑΤΟ ΟΥΓΟΥ ΦΩΣΚΟΛΟΥ

"Εκλαψε ή γη σου όταν έπη ες στα ξένα, καΐ ζηλεύοντας, έκλαψε την ώρα που αντί δική της δάφνη, απ άλλη χώρα δόξας κλωνάρι έχει μαγέψει εσένα.

Και πικρότερα κλαίει, και απελπισμένα μαζί χτυπάει τα δυό της χέρια τώρα, φωνάζοντας : δεν Εχω ή μανροφόρα μήτε νεκρό το σώμα του μ' εμένα!

Σε ξορκίζω στοϋ νου και της ψυχής σου τ9 ατίμητα καλά, πού τ άπεικάζει μόνον έξοχο πνεύμα, εμάς λυπήσου!

Κι αν, όπως τέτοια συφορά τη βιάζει δέν αγαπάς να κλάψει πάντα ή γη σου, τέκνο της άλλο ας βγει, πού να σου μοιάζει.

ΟΥΓΟΥ ΦΩΣΚΟΛΟΥ ΕΙΣ ΕΑΥΤΟΝ

Την αλυσίδα τής σκλαβιάς μου αγάλι τραβώ, κ' ή ζωή μου στην αγάπη γέρνει και στην ελπίδα, σε δ,τι ό νους μου βάλει, σε δ,χι πώ ή γράψω μια στοργή με σέρνει.

Σύ με άκοϋς μόνο, ερημικό ακρογιάλι, πού εδώ τη νύχταν ό "Ερωτας με φέρνει κάί ξεχύνω κρυφά θλίψη μεγάλη, θρήνου πλημμύρα πού με συνεπέρνει.

Κι αρχίζω να παραμιλώ, να λέω για τήν άσβυστη φλόγα πού ή ματιά της μου άναψε, και για το θεϊκό της σώμα,

21

- 322 -

για τα μοσχοβολά πυκνά μαλλιά της και για δσα μοϋπε το γλυκό της στόμα κ έτσι από αγάπη μ3 έμαθε να κλαίω.

ΣΤΗ ΜΑΚΡΙΝΗ ΑΓΑΠΗ

"Ετσι έπρεπε, άφοϋ σ" εχω παρατήσει, να φωνάζω στο κΰμα το αφρισμένο και να στεγνώνει των δακρύων τη βρύση τώρα κουφό τα αγέρι κι* αγριεμένο.

Θεοί κι' άνθρωποι μας έχουνε χωρίσει. . . Ζω εξόριστος απ' τον χαριτωμένο τόπο, κ εσύ θα μ έχεις λαχταρήσει στης νιότης τον καιρό τον ανθισμένο.

Μ' έπλανοϋσεν η ελπίδα πώς δ χρόνος και τα βάσανα και τα αιώνια δάση κ οι έρμοι βράχοι πού ζω, σαν θεριό, μόνος

θάκαναν την καρδιά μου να ησυχάσει. Μα ή αγάπη, πού δεν μπορεί να σβύσει, και μες στον άδη θα με ακολουθήσει

ALL'AMATA

Βαριά στενάζω μισοκοιμισμένος ολημερίς, μα όταν ή Νύχτα κράζει τάστρα στα ουράνια, και τη γή σκεπάζει με ίσκιους βουβούς ό αέρας παγωμένος,

δπου είν έρημος δεντροφυτεμένος ό κάμπος πάω, κι' ο νους μου λογαριάζει πώς ό κόσμος κ' ή τύχη με σπαράζει κι' από τον "Ερωτα είμαι πληγωμένος.

Και πότε σ' ενα δέντρο θ' ακουμπήσω, πότε στο κυματόδαρτο ακρογιάλι με τις ελπίδες μου πάω να μιλήσω.

Κάί λέω, ξεχνόντας κάθε παραζάλη της ζωής και της μοίρας πού με θλίβει,

— «φως των ματιών μου από με ποιος σε κρύβει ;»— (Μεταφράσεις : Μαρίνου Σίγουρου)

ΟΥΓΟς ΦΩςΚΟΛΟς (Η ΜΟΙΡΑ ΚΑΙ Ο ΠΟΝΟΣ Ο ΠΟΝΟΣ ΚΑΙ ΟΙ ΙΔΕΣΣ

ΟΙ ΙΔΕΕΣ ΚΑΙ Ο ΑΓΩΝΑΣ)

Άπο τα χρόνια τα πανάρχαια, τα μυθικά, μαζί με τα νερά τής Μεσο­

γείου, έτσι όπως τα κυλάνε οί αέρηδες άπο τη μια κατεύθυνση στην άλλη, όμοια — θάλεγε κανείς — κινούμενοι άπ' την ανησυχία τους, άπο τη δίψα του άγνωστου ή άπο την πικρήν ανάγκην (κι αργότερα, φερόμενοι άπο της Ιστορίας τους ανέμους τους ορμητικούς) πάνω στα ίδια εκείνα τα νερά, οί άνθρωποι άπο τις γύρω ακτές, τις κοντινές ή μακρινές, περνούσαν στις απέναντι. Ά π ' τ' ανατολικά στα δυτικά, στα βόρεια, στα νότια κι αντί­

στροφα . . . Ή 'Ελλάδα απλωνόταν στή «Μεγάλη Ελλάδα», στην 'Ιωνία, στον

Εύξεινο.. . Οί Ρωμαίοι έξαπολύνονταν σαν καταιγίδα και τους σάρωναν . . . Οί πολιτισμοί ωρίμαζαν, παράκμαζαν ή έσμιγαν μέ άλλους, ξαναγεν­

νιόνταν, ξανάνθιζαν . . . Ή Ρώμη, κάποια φορά, έγινε «Νέα Ρώμη», έγινε Κωνσταντινούπολη. Οί Έλληνες ξανά κυριάρχησαν, κάτω άπο τό Σταυρό· κι ύψωναν φραγμούς στις πνέουσες, άπ' όλα τα σημεία του ορίζοντα, λαί­

λαπες τών νέων βαρβάρων. Μά, ήρθε μια ώρα πού τό ρολόϊ της ίστορίας σταμάτησε. Έγινε τό ανή­

κουστο. 'Ωσάν ή ϊδια ή φύση νά επιτέθηκε εναντίον τοϋ έαυτοϋ της. "Ορ­

μησε ό Σταυρός άπό τή Δύση και κατασπάραξε τό Σταυρό στην 'Ανατολή! Ήταν στα 1204. Μά ό «σταυρός» εκείνος τοϋ Δάνδολου, τοϋ αφέντη της Βενετίας, δέν ήταν αυτός της πίστης της Χριστιανικής. Αυτόν ή 'Ιστορία ψάχνει ακόμη νά τον βρει για νά τον στήσει στην κορυφογραμμή της 'Ανθρωπότητας.

"Οταν, ΰστερ' άπό δυόμισυ περίπου αιώνες, ή θανάσιμα πληγωμένη Αυτοκρατορία υπόκυψε οριστικά και για πάντα — τούτην τήν φοράν στους Μωαμεθανούς — μονάχα ή Κρήτη, πού τήν κρατούσαν ακόμη σα δική τους οί Βενετσιάνοι κι έφεραν εκεί χιλιάδες έποικους, μπόρεσε ν ' αντισταθεί. Οί έποικοι, μέ τό πέρασμα τών αιώνων, έξελληνίσθησαν κατά τό μεγαλύ­

τερο μέρος τους. Κι όταν, στα 1669, οί Τοϋρκοι κατόρθωσαν νά κυριεύσουν επιτέλους τήν μεγαλόνησο, ενα πλήθος άπό Βενετούς και "Ελληνες τρο­

μαγμένους άπ' τον αλλόθρησκο βάρβαρο εισβολέα μπήκαν στα πλοία της

— 324 —

πολύ ταραγμένης τώρα «Γαληνότατης», πού έβαλαν πλώρη για τις ύστα­

τες στην Ελλάδα κτήσεις της — στα νησιά του 'Ιονίου . . . Στα πλοία πού άραξαν στη Ζάκυνθο ήταν και κάποιες οικογένειες

Σολωμού και Κάλβου* σ' αυτά πού πήγανε στην Κέρκυρα ήτανε κάποιοι Φώσκολοι . . .

'Ανοίγοντας μία παρένθεση, εδώ, πρέπει να πούμε ότι του ποιητή του Κάλβου ή οικογένεια δεν ήταν άπ' αυτούς τους Κάλβους πού ήρθανε στη Ζάκυνθο άπ' τήν Κρήτη. Καταγόταν ό ποιητής άπο τους Κάλβους πού βρίσκονταν αιώνες πριν στην Κέρκυρα. Κι εκεί θα είχαν πάει οι προγονοί τους άπο τήν 'Ιταλία, όπου άπ' τον Μεσαίωνα ακόμη ήταν γνωστοί δύο οίκοι ευγενών με το επώνυμο αυτό — στή Βενετία ό ένας, στην Πλακεντία ô άλλος. Τυχαία ô πατέρας του 'Ανδρέα Κάλβου πήγε άπο τήν Κέρκυρα στή Ζάκυνθο κι εκεί γνώρισε καί παντρεύτηκε τή γυναίκα άπ' τήν οποίαν έγεννήθηκεν ό ποιητής. Όμοια, τυχαία πήγε του Οΰγου Φώσκολου ό πατέ­

ρας άπό τήν Κέρκυρα (γενέτειρα δική του καί του δικού του πατέρα) στή Ζάκυνθο, όπου ερωτεύθηκε και παντρέφτηκε μια ντόπια καλλονή, τή Δια­

μαντίνα Σπαθή, πού ήταν τότε χήρα άπό δεύτερο γάμο καί πού άπ' αυτήν γεννήθηκε ό ποιητής.

Τ' όνομα Φώσκολος δεν πρωτακούστηκε στα Εφτάνησα τον καιρό πού ήρθαν οί πρόγονοι του Ούγου άπό τήν Κρήτη. Μέσα στον ΙΕ' αι. ένας Μάρ­

κος κι ένας Νικόλαος Φώσκολος χρημάτισαν Βάϊλοι ι στην Κέρκυρα­

καί Προβλεπτής2 στή Ζάκυνθο ένας Πέτρος Φώσκολος. Στή Ζάκυνθο, επίσης, με τό ίδιο αυτό αξίωμα, ένας άλλος Μάρκος Φώσκολος, λίγα χρό­

νια πριν άπ' τήν πτώση της Κρήτης στα χέρια των Τούρκων, καθώς κι £νας άλλος Νικόλαος Φώσκολος λίγα χρόνια μετά άπό τό γεγονός αυτό. Ήταν ακόμη κι ένας Λεονάρδος Φώσκολος πού άνηκε κι αυτός στην αρι­

στοκρατία τής Βενετίας καί πού σα ναύαρχος τοΰ στόλου της εϊχε δράσει νικηφόρα στις ελληνικές θάλασσες εναντίον των Τούρκων, έναν αιώνα περίπου προτού να γεννηθεί ό ποιητής.

Πρέπει να σημειώσουμε — γιατί έχει σημασία αυτό — πώς ό Οδγος έλεγε κι έγραψε ότι άπ' αυτού του τελευταίου Φώσκολου τον ευγενή οϊκο προερχόταν ή δική του φαμίλια. Να σημειώσουμε, ακόμη (γιατί κι αυτό έχει τήν ίδια σημασία) ότι ενώ ό ποιητής βαφτίστηκε με τ' όνομα Νικόλαος,

1. Ό «Βάϊλος» ήταν ευγενής Βενετός, πού εκλεγόταν άπο τό Μεγάλο Συμβούλιο (τής Βενετίας) καί περιβαλλόταν με διοικητική καί δικαστικήν έξουσίαν στα Επτάνη­

σα, μέ έδρα τήν Κέρκυρα. Μαζί μέ τρεις άλλους Βενετούς ευπατρίδες είχε στα χέρια του τήν έν γένει Διοίκηση (Reggimento) των νησιών.

2. Provveditore, θα πει Προβλεπτής. Ό λαός, στα 'Επτάνησα, τον αποκαλούσε ΠρεβεδοΟρο. Ήταν ό κατά τόπους Βενετός διοικητής.

— 325 —

πήρε αργότερα άπό μόνος του το όνομα Οδγος και ότι Hugo Fuscus λε­

γόταν ένας άπ' τους πρώτους ιδρυτές της Βενετίας . . . Ό πατέρας του ποιητή, πού τον έλεγαν 'Ανδρέα, είχε σπουδάσει την

ιατρική στο Πανεπιστήμιο τής Πάδοβας — όπου στέλνανε τα παιδιά τους, εως τις αρχές του αιώνα μας ακόμη, για να σπουδάζουν αυτή τήν επιστήμη, οί αρχοντικές οικογένειες τής Επτανήσου. Κι ήταν μόλις 23 χρόνων ô 'Ανδρέας Φώσκολος όταν, τελειώνοντας τις σπουδές του, ήρθε στή Ζάκυνθο και παντρεύτηκε τήν κατά επτά χρόνια μεγαλύτερη του Διαμαντίνα 1 "2.

Ό ποιητής ήταν τό πρώτο παιδί τής οικογένειας· τον άλλο χρόνο γεννήθηκε — στή Ζάκυνθο επίσης — ή Ρουμπίνα και τον άλλο ό 'Ιωάν­

νης — Διονύσιος. 'Αργότερα, σαν πέθανε στο Σπαλάτο τής Δαλματίας ό πατέρας του 'Ανδρέα Φώσκολου (παπους του ποιητή) πού ήταν κι αυτός γιατρός και υπηρετούσε στο έκεϊ νοσοκομείο, διορίσθηκε στή θέση του ό 'Ανδρέας. "Ετσι, ή οικογένεια όλη έφυγε άπό τή Ζάκυνθο για τό Σπαλάτο — στα 1875 — όπου, τον επόμενο χρόνο, γεννήθηκε τό τέταρτο παιδί, ό Κωνσταντίνος ­ "Αγγελος ή 'Ιούλιος. "Ομως, ΰστερ' άπό δυο χρόνια ακόμη, πέθανε άπό αιμόπτυση κι ό ϊδιος ό πατέρας του ποιητή, σ' ηλικία 34 χρόνων. Ήταν στα 1788 — κι ό Ούγος είχε κλείσει τα δέκα . . .

"Ετσι όπως, στο διάβα τών αιώνων, φυσώντας ολοένα οί άνεμοι τής Μοίρας, τους πήγαιναν, τους έφερναν, τους Φώσκολους, πάνω σ' αυτές τις θάλασσες τής Μεσογείου — άπό τήν 'Αδριατική ώς τό 'Ιόνιο κι ώς, ανατολικά, στο Αιγαίο κι ώς κάτω χαμηλά, στο Κρητικό, άπ' όπου τους κυνήγησαν οί Τούρκοι — όμοια ένοιωθε, δεκάχρονος ό Ούγος στο Σπαλά­

το, να τους χτυπά αλύπητα, στο πέρασμα του, ό άνεμος τής Μοίρας τής φαμίλιας του* και — δίχως τον πατέρα τώρα — έβλεπε, ανυπεράσπιστος αυτός, ή μάνα, τά πιο μικρά κι άπό τον ϊδιον αδελφάκια, να φεύγουνε και να σκορπούν μακριά άπό τό αφιλόξενο πια γι' αυτούς, Σπαλάτο . . .

Στερνή παραγγελία του πατέρα ήτανε να πάνε και νά εγκατασταθούν στή Βενετία, όπου ή μάνα θά μπορούσε νά φροντίζει για τά — όσο ασήμαντα και νά ήταν — συμφέροντα τους. Φρόνιμα ενεργώντας εκείνη, πήρε με τό πλοίο πάλι τά παιδιά της, μα δεν ανέβηκε τής Δαλματίας τις ακτές, αλλά τράβηξε — αντίθετα — τον κάτω δρόμο. Πρώτος σταθμός ή Κέρκυρα, όπου άφησε σέ συγγενείς τά πό μικρά παιδιά. Κι ύστερα στή Ζάκυνθο, όπου παρέδωσε σέ μιαν αδελφή της, τήν 'Ιωάννα Σπαθή Μιχαλίτση, τον πρωτότοκο της. Και κίνησε μετά, μόνη της για τή Βενετία, για νά ίδεΐ πώς ήταν εκεί τά πράγμτα. Μόνο στα 1793 (όταν δηλαδή, ό Ούγος ήταν δέκα

1 ­ 2. 'Από τήν γαμήλιο πράξη, και τήν βαπτιστήριο πράξη τής Διαμαντίνας φαίνε­

ται ότι ό γάμος έγινε τον 'Απρίλη τοΰ 1777 καί ότι εκείνη βαφτίσθηκε τον Σεπτέμβρη του 1747.

— 326 —

πέντε χρόνων) κατώρθωσε να συγκεντρώσει έκεΐ όλη την οίκογένεια. Και πάλι, δεν έμπόρεσε να τους βάλει να κατοικήσουν κάπου άλλου πού να ήταν καλλίτερα άπό τήν ενορία του "Αγιου Φραγκίσκου, στον λεγόμενο Κάμπο τών Γάτων. Λαϊκή ή συνοικία, βυθισμένη στο σκοτάδι* άθλιο το σπι­

τάκι πού νοίκιασε έκεΐ ή Διαμαντίνα, χωρίς ούτε γυαλιά να έχει στα παράθυρα του . . .

Δέν ήταν και πολύ χειρότερο αυτό το σπίτι άπό εκείνο το δικό τους όπου κάθονταν στή Ζάκυνθο, προτού να φύγουνε για τό Σπαλάτο. Ήταν κι αυτό σε μια συνοικία άπό τις πιο φτωχικές τής πόλης, όπου κατοικούσαν, κατά το πλείστον σέ παράγκες, οί ψαράδες κι άλλοι διάφοροι ναυτικοί και μεροκαματιάρηδες — έκεΐ κοντά στην ακτή μέ τους πέτρινους κυμα­

τοθραύστες . . . Πρέπει να σταθούμε στην παραγματικότητα αυτή τής φτώχειας — καί,

ιδιαίτερα, τών συνθηκών εκείνων τής κατοικίας — τής οικογένειας· στην πραγματικότητα αυτή πού τή συναντούμε σ' όλη τήν παιδική και τή νεανι­

κή ζωή του ποιητή — μέ τήν εξαίρεση, ίσως, τής μικρής εκείνης αναλαμπής στή σύντομη περίοδο τής διαμονής στο Σπαλάτο.

Ξέρουμε τήν υπερευαισθησία του, ξέρουμε πόσο πρώιμα αναπτύχθηκε ή νοημοσύνη του. Κι ήξερε, βέβαια, το παιδί πώς ήταν γιατρός ό πατέρας του, γιατρός κι ό παποϋς του. Καί δέν μπορεί παρά να είχε ακουστά —■ έστω καί αόριστα — για τό παρελθόν τό ιστορικό τών Φώσκολων, μέ τά μεγάλα αξιώματα πού κατείχαν για τό παρελθόν αυτό πού επανειλημμένα τό επικαλέσθηκε αργότερα. 'Οπωσδήποτε, ήξερε πώς βρίσκονταν σέ μια κοινωνική καί μορφωτική στάθμη πού ή άπό μέρους του αυτή συνειδητο­

ποίηση της τον έκανε να αισθάνεται ταπείνωση, στους χώρους εκείνους τής κατοικίας του κι ανάμεσα στον άνθρώπινον περίγυρο όπου ήταν υπο­

χρεωμένος να ζει. Του γεννιόταν ή αόριστη εντύπωση μιας αδικίας, πού θύμα της ήταν κι αυτός κι όλη ή οικογένεια του. Ή επίγνωση τής προ­

σωπικής διανοητικής υπεροχής του, απέναντι στ' άλλα παιδιά τής ηλικίας του, συντελοϋσε στο να αισθάνεται πιο έντονα ότι άδικιόταν καί ταπεινω­

νόταν. Καί δέν μπορεί να υπάρχει αμφιβολία πώς τά βιώματα αυτά έπαιξαν σημαντικό ρόλο στή διαμόρφωση τής κοινωνικοπολιτικής ιδεολογίας του καί στή δημιουργία καί τήν ανάπτυξη τής έφεσης του ν' αγωνίζεται εναντίον τής κάθε μορφής αδικίας πού υφίσταται ό άνθρωπος.

Είναι πολύ γνωστό ότι άπό τά πρώτα εκείνα παιδικά του χρόνια εκδή­

λωνε μια μελαγχολία πού φαινόταν παράξενη για τήν ηλικία του. «Βασα­

νιζόταν», λένε, «άπό κάποιον μυστικό πόνο». Μα είναι καταστάσεις ψυ­

χικές πού τις δημιουργεί, τόσο συχνά, ή δυσαρμονία μέ τον ανθρώπινο περίγυρο. Έγραψε ό ίδιος στο σονέττο εκείνο πού τό τιτλοφορεί. Ή Ζω­

γραφιά μου :

V: ι

— 327 —

εχθρός στον κόσμο κι εχθρικά σε μένα τα στοιχειά (μετάφρ. Στεφ. Μαρτζώκη)

Και σ' έναν άλλο στίχο, στό ϊδιο ποίημα :

mesto ί pia giorni e solo e ognor pensoso.

«Κατηφής τις πιο πολλές ήμερες και μόνος κι όλες τις ώρες σκεφτι­

κός». 'Από μικρό παιδάκι. "Ετσι όπως και ό Μπάυρον. "Ετσι όπως και ό Ντάντε. Σε δυσαρμονία κι αυτοί με τον περίγυρο τους, άπό τήν ηλικία εκείνη. Και μ' έναν παρόμοιο πόνο ι.

'Οπωσδήποτε, ό μικρός Φώσκολος μπορούσε να αισθάνεται και να νοιώθει, τήν κάθε φορά, κάτι πού παρέμενε απρόσιτο για τ' άλλα παιδιά. Είχε αυτός τις δικές του σκέψεις, τους δικούς του προβληματισμούς. Κι αναπτύχθηκε γρήγορα σ' αυτόν μια κριτική διάθεση — εκείνη πού έδωσε αργότερα τους πολύτιμους καρπούς της στα Δοκίμια του και στις άλλες φιλολογικές εργασίες του.

Δέν θα ήταν υπερβολή αν έλεγε κανείς ότι άπ' αυτόν τον πόνο, πού τον βασάνιζε κατά τα πρώτα παιδικά του χρόνια, έπήγασαν όλες οί αρετές πού τον έλάμπρυναν μέχρι τό τέλος της ζωής του 2. Εϊν' αυτό, ακριβώς, πού μπορούμε νά πούμε και για τον Ντάντε πάλι και για τον Μπάυρον. Ό Φώ­

σκολος πολλές φορές μιλούσε κι έγραφε ό ίδιος — κυριότατα στις θαυμά­

σιες εκείνες επιστολές του — για τήν εύεργετικήν επίδραση πού εΐχε πάνω του ό πόνος πού του έδωσε ή ζωή του. Τό σχολίασε ώραΐα τό τελευταίο τούτο ό Μαρίνος Σίγουρος γράφοντας ότι στό Epistolario εκείνο του Φώ­

σκολου «εύρίσκομεν τήν ειλικρινή έξομολόγησιν μιας ψυχής φρονιματι­

σμένης εις τό σχολεϊον του πόνου και τής δοκιμασίας»· και γράφοντας επίσης : «Αί δοκιμασίαι τοϋ Φώσκολου έδυνάμωσαν τον χαρακτήρα του και έβάπτισαν τήν ποιητικήν σκέψιν του «έν πνεύματι άγίω και πυρί». Εις τάς έπιστολάς του ποιητοΰ ανευρίσκω τήν βαθεΐαν άντίληψιν πού εΐχε δια τήν δυστυχίαν . . .».

Στην 'Αλληλογραφία πάλι του ποιητή συναντούμε τή φράση : «Μόνο

1. Ό Ντάντε, ό Φώσκολος κι ό Μπάυρον — θρεμμένοι μέ τή μελέτη τοϋ πρώτου οί δυο τελευταίοι — σχηματίζουν ενα μοναδικό πνευματικό τρίγωνο, πού μέσα του μπορεί κανείς νά κινηθεί μέ τήν πιό μεγάλη ασφάλεια για να κατανοήσει πληρέστερα τήν προ­

σωπικότητα τους καί τήν υπάρχουσα ενότητα ζωής και έργου τοϋ καθενός τους. 2. Σχετικό είναι αυτό πού έγραψε ό Map. Σίγουρος στή μελέτη του για τον Φώσκο­

λο : «Ή παιδική αυτή μελαγχολία είναι τό πρώτον φανέρωμα τής ψυχικής του διαθέσεως, πού ύστερα κυριαρχεί καί συντελεί εις τήν διαμόρφωσιν του χαρακτήρος του...» Καί σ' εν' άλλο σημείο τής ίδιας μελέτης : «Αί πρώται εντυπώσεις άποτυποϋνται βαθέως εις κάθε ψυχήν καί είναι κατόπιν πιστοί σύντροφοι εις όλη ν τήν ζωήν. Αί πρώται συμφοραί άπετύπωσαν άνεξίτηλον τήν σφραγίδα των εις τήν ίσχυράν ψυχήν τοϋ ποιητοϋ».

— 328 —

τά δάκρυα μας διδάσκουν την αλήθεια». Κι έγραψε κάπου άλλου : «ποτέ δεν ήμουν περισσότερο λυπημένος (άλλα και) ούτε δυνατότερος εναντίον τοϋ πόνου­ και αισθάνομαι δτι είμαι υπέροχος καί προχωρημένος μαθητής της δυστυχίας» Κ

Υπόμενε τις αντιξοότητες, διδασκόταν άπό τή δυστυχία πού τον έπληττε. 'Αντιμετώπιζε μέ «στωϊκότητα», πριν άπ' τά δέκα ακόμη χρόνια του, τά δεινά της ζωής του. Το έγραψε, το τελευταίο τοϋτο, στην κοντέσσα τοϋ" "Αλμπανυ — τή φίλη τοϋ Άλφιέρι — σε μιαν επιστολή του χρονο­

λογούμενη άπό τίς 23 του Μάη στα 1814. Μέ «στωϊκότητα»! Τά πάντα μας υποχρεώνουν να το πιστέψουμε. Ή εξομολόγηση, όμως, αυτή μας δημιουρ­

γεί ενα πρόβλημα. Γιατί ναι μέν, τόσο πολύ συχνά, συγκεντρωνόταν στον εαυτό του κι έδινε διέξοδο στο πάθος του, ξανοιγόμενος στις πολλές βαθιές σκέψεις του, άλλα καί συχνά επίσης ή «στωϊκότητα» του πήγαινε περίπατο, έτσι πού δεν μπορούσε ν' αποφύγει εκείνα τά βίαια ξεσπάσματα της ορ­

γής πού — όπως είναι γνωστό—τον χαρακτήριζαν2. "Αν, μάλιστα, λά­

βουμε υπ' όψη μας τά συμφραζόμενα του (μέσα στο πλαίσιο τής επιστολής του όπου τοποθετεί εκείνη τήν εξομολόγηση) αντιλαμβανόμαστε ότι το «πρόβλημα» γίνεται πιο περίπλοκο : Γράφει στην κόμησσα δτι ήταν περί­

που δέκα χρόνων όταν ξέσπασε ή Γαλλική 'Επανάσταση, δτι έφθασε στή Βενετία «τήν εποχή ακριβώς πού οί Ιδέες τής παγκόσμιας ελευθερίας έβραζαν» καί δτι «έπρεπε έτσι υποχρεωτικά» να στραφεί «στην ελευθερία καί στην πολιτική δράση», παρ' όλο πού «άπό χαρακτήρα» έκλινε «στους Στωικούς».

1. Ή εξομολόγηση αύτη τοϋ Φώσκολου μας φέρνει στή μνήμη μια παρατήρηση τοϋ Γ. Καλοσγούρου στή μελέτη του πάνω στον «Σαούλ» τοϋ Άλφιέρι : «Ή ενέργεια τοϋ πνεύματος είναι, σε κάθε καιρό καί τόπο, αγώνας καί δυστυχία* καί μέσα σ' αυτή τή δυστυ­

χία καί σ' αυτόν τον αγώνα δείχνεται τοϋ άνθρωπου το υψος». Καί σαν συνέχιση καί συμ­

πλήρωση τής φράσης αυτής, έρχεται ή σχεδόν ταυτόσιμη παρατήρηση τοϋ Σίγουρου, στή μελέτη του πάνω στον Φώσκολο : «Το πνεΰμα είς τον κόσμον αυτόν έχει άσπονδον έχθρόν τήν εύτυχίαν».

2. Κοινό γνώρισμα — καί το τελευταίο τοϋτο — καί τοϋ Ντάντε καί τοϋ Μπάυρον. Μέ τή διαφορά πώς αν ό πρώτος ήταν πάντα σχεδόν ερεθισμένος για τίς κακίες τοϋ κόσμου, στον δεύτερο κυριαρχούσε εκείνη ή ανήσυχη θλίψη πού δια μέσου τοϋ έργου του επέδρασε στο πνεϋμα καί στην ψυχολογία, των νέων ιδιαίτερα, τής Ευρώπης τοϋ καιροϋ του. Βέβαια, ό Βυρωνικός πόνος (πού, οπωσδήποτε, είχε τίς πρώτες αρχές του στις συνθήκες καί τα συμβάντα τής ζωής του κατά τήν παιδική του ηλικία) αποτέλεσε αργότερα — κατά èva μεγάλο μέρος — μιαν έκφραση τής απογοήτευσης πού απλωνόταν, τότε, σ' όλο τον ευρω­

παϊκό χώρο. Τής απογοήτευσης εκείνης τής οφειλόμενης στις τραγικές εξελίξεις πού παρουσίασε ή Γαλλική Επανάσταση καί στην διάψευση τών ελπίδων πού γέννησε ή εμφάνιση τοϋ «ελευθερωτή» Βοναπάρτη. Ό Φώσκολος — άλλοτε θαυμαστής κι αυτός τοϋ Ναπολέοντα — ήταν άπό κείνους πού δοκίμασαν μια βαθύτατη πικρία για τήν «προ­

δοσία» τών δημοκρατικών ιδανικών τους άπα μέρους τοϋ χθεσινού τους ινδάλματος.

— 329 —

Ποιο νόημα, λοιπόν, έχει τό τελευταίο τούτο; Και πώς συνδέεται αν­

τιθετικά ή «κλήση» του προς τους Στωικούς με τη «στροφή» του προς τα επαναστατικά ιδανικά και προς τήν πολιτική δράση; Ή δημιουργούμενη στο σημείο αυτό σύγχυση (άπό υπαιτιότητα, κυριότητα, του ϊδιου του ποιητή) μας υποχρεώνει να προσπαθήσουμε να βάλουμε τα πράγματα στή θέση τους:

Στο σονέττο πού το τιτλοφορεί : «Ή ζωγραφιά μου» (και πού προηγου­

μένως είχαμε καταφύγει πάλι σ' αυτό) βρίσκουμε τό στίχο :

γοργό το βήμα, οι στοχασμοί, οι πράξεις, ή λαλιά

και τον άλλο :

ΙΤαληκαρίσιο φέρσιμο στο χέρι και στο στόμα

και ακόμη τον στίχο :

γεμάτος πείσμα, ανήσυχος, ταχύς, πάντα οργισμένος.

Ή φίλη του Ίσαβέλα Θεοτόκη, εξ άλλου, πού ήταν γνωστή για τήν ίκανότητά της νά περιγράφει σε σύντομα «σκίτσα» τις μεγάλες προσωπι­

κότητες του καιρού της, λέει γι' αυτόν : «. . . Ή ψυχή είναι θερμή, δυνατή; περιφρονεί τήν τύχη και τό θάνατο. Ή διάνοια ζωηρή, γοργή και τρέφεται άπό υπέροχες και ισχυρές ιδέες . . . Εύσπλαχνικός, γενναίος, ευγνώμων. . 'Ελευθερία, ανεξαρτησία, είναι τά είδωλα της ψυχής του. Θα ξερρίζωνε τήν καρδιά του άπό τό στήθος του, αν δεν του φαίνονταν φιλελεύθεροι όλοι οί παλμοί τ η ς . . . » .

Είν' όλα εκείνα τά χαρακτηριστικά του, πού τά ξέρουμε άπό τους βιο­

γράφους του και άπ' όσους προσωπικά τον γνώρισαν, άλλα και πού τά καταμαρτυρεί επίσης ολόκληρο τό συγγραφικό έργο του. Ό Σίγουρος, βαθύς μελετητής του, κάνει αυτή τήν τοποθέτηση : «Αί πράξεις και ή ζωή του Φώσκολου είναι μία έκδήλωσις φυσικής ορμής, δεν είναι έργον τέχνης υπομονετικά δουλευμένον, όπως τά ποιήματα του. "Ετσι, ή ζωή άλλων αν­

θρώπων είναι μία υπολογισμένη επιχείρησες, άπό τά πρώτα χρόνια ώς τάς τελευταίας στιγμάς, και άλλων είναι ξέσπασμα μιας τρικυμίας».

Είναι, λοιπόν, ένας χαρακτήρας ευθύς κι ορμητικός, ή σκέψη του κι­

νείται γρήγορα και συλλαμβάνει τό «πρακτέον»· αντιδρά πάντοτε άμεσα. Δέν αφήνεται ποτέ στην τύχη. Μάχεται πάντα για κάτι τό υψηλό. "Ετσι, τή «στωϊκότητα»— κατά τήν παιδικήν ηλικία του — δε μπορούμε νά τήν εννοήσουμε παρά μόνο (σέ συσχετισμό με τον βαθύ πόνο πού του έδωσε ή ζωή) σάν έφεση και δύναμη αντίστασης στην καταφορά της τύχης, σαν εσωτερική παρόρμηση και σάν θέληση νά κρατηθεί όρθιος, νά μή λυγίσει. Μέ τήν εννοιαν αυτή, ή «στωϊκότητα» του (για τήν οποίαν έκανε λόγο)

— 330 —

δεν έρχεται σ' αντίφαση οϋτε με την ομολογία του — σ' εκείνο το σονέττο — πώς ήταν πάντα οργισμένος, οΰτε με τα τόσο συχνά παρατηρούμενα στη ζωή του ξεσπάσματα οργής.

'Οπωσδήποτε, όμως, πρέπει να παρατηρήσουμε ότι οργιζόταν και αντιδρούσε άμεσα και βίαια μόνον όταν δεν αμφέβαλλε καθόλου πώς το δίκιο ήταν όλο δικό του ή πώς τον πρόσβαλλαν σε βαθμό ασυγχώρητα με­

γάλον, όπως στην περίπτωση του «αστείου» με τό φλασκί στή Βενετία. Σε κάθε άλλη περίπτωση έκρινε μ' επιείκεια και μέ θέληση για κατανόηση τον κάθε φταίχτη, άπό τότε πού ήταν μικρό παιδί ακόμη. Χαρακτηριστικό είναι τό επεισόδιο μέ τό «χαμίνι» πού έκλεβε τα μήλα άπό τον κήπο της θείας του Ουγου. 'Εκείνο, όμως, πού μας μαρτυρεί τό τέλειο, υποδειγματικά χριστιανικό, «πνεύμα κατανοήσεως», πού μπόρεσε να φθάσει σ' αυτό ό Φώσκολος άπ' τήν νεανικήν ακόμη ηλικία του, είν' ενα γράμμα πού — στα δεκαοχτώ του χρόνια — είχε απευθύνει σέ κάποιο φίλο του :

«Δώσε δίκιο σ' όποιον λέει κακά για μέ. Γιατί να του αφαιρέσεις τα δικαιώματα πού του δίνει ό νους του κι ή καρδιά του; Μήπως γέλασε, άφαρ­

πάστηκε, ενθουσιάστηκε μέ τους στίχους μου; Ό χ ι . Πώς, λοιπόν, θές να πή καλό; Τ' αρέσει μήπως ή αγροτική μου άπλότης, ή ελεύθερη κι' ειλικρι­

νής ομιλία μου, ή ή ατημέλητη στάση μου; Απεναντίας τα μισεί. Λοιπόν, γιατί να επαινέσει τήν ελεύθερη συμπεριφορά μου, τήν άγροικότητά μου και τή φυσική μου άφροντισία — Δώσε δίκιο σ' όποιον λέει για μέ κακά».

Εύκολα αντιλαμβάνεται κανείς ότι μια τέτοια πνευματική και ψυχική καλλιέργεια δέν είναι δυνατό να οφείλεται στο επαναστατικό πνεύμα και τήν έπαναστατικήν ορμή, πού σάρωναν κοινωνικά σχήματα και πολιτικά καθεστώτα τήν έποχήν ακριβώς αυτή. Σέ μιαν εποχή, δηλαδή, πού σ' όλες τις αντιμαχόμενες παρατάξεις φούντωναν τα πάθη και τα μίση. Ούτε πού μπορεί κανείς να ισχυρισθεί ότι ό Φώσκολος ήταν — όταν έγραφε αυτό τό γράμμα — κοινωνικά και πολιτικά ουδέτερος. 'Απεναντίας, έχουμε τό δεδομένο ότι άπό τότε ακόμη πού μόλις άρχιζε να καταλαβαίνει τον κόσμο, γινόταν ό δέκτης των δημοκρατικών ιδεών. "Ενας δέκτης, μάλιστα, πού ήταν φυσικό να εΐναι πολύ ευαίσθητος στα προερχόμενα άπό τήν πλευράν εκείνη μηνύματα, έτσι πού ζούσε μέ τήν καθημερινή πληγή της στέρησης, της αδικίας και της ταπείνωσης.

Ό ίδιος έγραψε ότι ό πατέρας του ήταν «διωκόμενος, για τις άντιολι­

γαρχικές ιδέες του». Και αναφέρεται, βέβαια, στην εποχή πού ό Ούγος δέν ήταν ακόμη δέκα ετών, γιατί όταν βρισκόταν σ' αυτή τήν ηλικία, πέ­

θανε ό πατέρας του. Τό πιθανότερο, μάλιστα, είναι ν' αναφέρεται στα χρό­

νια τα πριν άπό τό διορισμό του στο νοσοκομείο του Σπαλάτο πρίν, δηλαδή, φθάσει ακόμη στα έξη χρόνια του ό ποιητής. Και σ' εκείνη, πάλι, τήν περίοδο ήταν πού μαθαίνοντας τα πρώτα γράμματα άπό τον Μαρτε­

— 331 —

λάο, ήταν ολόπλευρα εκτεθειμένος στην επιρροή του Φιλικού αύτου, πού θεωρούσε πρώτο μέλημα του να μεταδίδει στους νέους τις δημοκαρτικές αρχές του και να τους εμπνέει τα ιδανικά της εθνικής και τής πολιτικής ελευθερίας.

Δεν ξέρουμε ποιες άλλες ειδικές επιδράσεις προς τήν κατεύθυνση αυτήν εϊχε δεχθεί, κατά τα πρώτα εκείνα χρόνια τής ζωής του. Το μόνο πού ξέρουμε με βεβαιότητα είναι πώς, άπό τότε ακόμη, αυτός ήταν ό ιδεολο­

γικός προσανατολισμός του. "Ενας «προσανατολισμός» πού αποτέλεσε, με τον καιρό, εν' άπό τα θεμελιακά στοιχεία τής πνευματικής του ύπαρξης­

πού το νόημα του ήταν άπ' αρχής — στή συνείδηση του μικρού εκείνου παιδιού — πρωταρχικά η θ ι κ ό και πού γι' αυτό ακριβώς (και σ' όλη τή μετέπειτα ζωή του) τόσο οί κοινωνικοπολιτικοί όσο και οί εθνικοί αγώνες του, δεν ανταποκρίνονταν απλώς στην επιταγή τών ιδεών πού ήλέχτριζαν τήν ατμόσφαιρα τής εποχής, άλλα και εκφράζανε μια βαθύτατη ψυχική του ανάγκη. Τούτο όλο μπορεί, ϊσως, να τό κάνουν περισσότερο κατανοη­

τό οί προσωπικές μαρτυρίες του ποιητή για τήν προσωπικότητα τής μη­

τέρας του και για τήν επιρροή πού άσκησε στή διαπαιδαγώγηση του : Στην προαναφερόμενη επιστολή του προς τήν κοντέσσα d'Albany

κάνει λόγο για «υψηλές αρετές» τής μητέρας του. Σ' άλλην επιστολή, γραμ­

μένη μετά τό θάνατο της, λέει πώς «Ήταν γυναίκα αληθινά ήρωϊκή. Συνδυα­

ζόταν σ' αυτήν ή επιείκεια, ή χάρη και προπάντων τό ουράνιο αίσθημα τής ευσπλαχνίας και ή αρετή τής αγαθοεργίας...» Άλλου γράφει : «Μέ τα αγαπητά χαρίσματα τής καρδιάς της έγλύκανε τον οξύ χαραχτήρα μου και τα φλογερά πάθη μου». Στό ίδιο αυτό κείμενο ', γραμμένο μετά τό θάνατο της, προχωρεί — πέραν άπό τις αναφορές στην καθαρά ηθική φυσιογνω­

μία της — σέ συσχετισμούς ενδεικτικούς τών αντιλήψεων της πάνω στα θέματα τής εθνικής και τής πολιτικής ζωής. Γράφει :

«Και πάνω άπ' όλα, μια γυναίκα μοϋ προσθέτει στην αίώνιαν αγωνία μου και μια τύψη συνειδήσεως επειδή αγάπησα τήν Ελευθερία και τήν Πατρίδα περισσότερο άπό έκείνην...». 'Αναφέρεται, βέβαια, στην αυτοε­

ξορία του άπό τήν 'Ιταλία για λόγους ιδεολογικής συνέπειας. Σκέφτεται, όμως, ότι τήν συνέπειαν αυτή και ή ίδια του τήν έδίδαξε. Γι' αυτό συνεχί­

ζει : «. . . Θα ήταν γι' αυτήν πιο θανάσιμη ή πληγή αν έγώ (λησμονώντας τις οικογενειακές παραδόσεις, πού συχνά μοΰ μίλαγε γι' αυτές και τους βίους τών αρχαίων πού αυτή μ' έδίδαξε) προτιμούσα τή σωτηρία μου παρά τήν τιμή μου, κηλιδώνοντας έτσι, ή άπό συμφέρον ή άπό φόβο ή άπό ταπει­

νή φιλοδοξία, δλη μου τή ζωή...» Πιο σαφής, όμως, πάνω στό ζήτημα τών

1. Ο ΰ γ ο υ Φ ώ σ κ ο λ ο υ , «Οί Τάφοι» Έκδ. Ελευθερουδάκη, 'Αθήνα, 1927, σελ. 79, όπου σημειώνεται ή πηγή : «Prose Politiche di Ugo Foscolo», σελ. 252 ­ 253.

— 332 —

ιδεών της μητέρας του, γίνεται σε μιαν επιστολή του γραμμένη πριν άπο το θάνατο της, όπου κάνει λόγο για «τη φιλελεύθερη εκπαίδευση πού μου έδωσε».

Άξεχώριστες, λοιπόν, οι ηθικές από τις ιδεολογικές καταβολές στα βάθη της πνευματικής του ύπαρξης. Και «άπό κούνια» — θα λέγαμε — φιλελεύθερος, μέ καταπληχτικά αναπτυγμένο τό αίσθημα τής δικαιοσύνης και του σεβασμού για τα δικαιώματα τών οποιωνδήποτε άλλων. Κι όχι μόνο «στή θεωρία», αλλά και «στην πράξη». Τήν πιο πειστική απόδειξη γι' αυτό, μας τήν δίνει ή «πολεμική επιχείρηση του» στο Έβραίικο Γκέτ­

το, στή Ζάκυνθο, τον Μάϊο του 1785 — όταν, δηλαδή, ήταν επτά χρόνων! Τό έβαλε στο νου του» και τό έκανε. 'Αλλά, για να βάλει στο νου του να τό κάνει αυτό, υπήρχε ή «εμπνέουσα ιδέα»· εκείνη ή — όσο και νάταν ακόμη νεφελώδης — σύλληψη τής έννοιας τής αλληλεγγύης προς τον αδικούμενο, προς τον οπωσδήποτε πάσχοντα, άνθρωπο. Ά π ό κει κει πέρα ήταν ζήτημα ιδιοσυγκρασίας : Αυτός είχε «εκ φύσεως» τήν ορμητικότητα, τήν τάση για άμεση αντίδραση* τα δυο αυτά συναφή χαραχτηριστικά του, πού και τα δυό, όμως, ανάγονταν στην πανίσχυρη εκείνη ροπή του να εκ­

δηλώνεται απερίφραστα, να αύτοαποκαλύπτεται, να δείχνεται στους άλλους «όποιος» εΐναι, να «εκφράζει» μέ τον κάθε δυνατόν τρόπο όλον τον εαυτό του. Και ή ροπή του, πάλι, αυτή συμπορευόταν και συμμεγενθύνοταν μέ τήν αποκτώμενη — ύπό τήν επίδραση προσώπων και καταστάσεων — κοινωνικότητα του.

"Αν αποτραβιόταν συχνά άπό τους άλλους ανθρώπους και — άπομο­

νούμενος — αύτοσυγκεντρώνοταν και στοχαζόταν και δημιουργούσε, τούτο δέν διαψεύδει, βέβαια, πώς εϊχε μια βαθύτατη συνείδηση τών δεσμών πού τον ένωναν μέ τήν τριγύρω του κοινωνία 'Αντίθετα : τόσο εκείνο τό συχνό άποτράβηγμά του άπό τους άλλους όσο και τό κάθε τι πού έγραφε άπο­

μονούμενος, μαρτυρούν πόσο πολύ επηρεαζόταν άπό τα συμβαίνοντα γύρω του­ και μαρτυρούν τήν άσβηστη και ολοένα άνανεούμενη φλόγα του ενδιαφέροντος του γιά τα «κοινά» και τήν πάρα πολύ δυνατήν αίσθηση τής κοινωνικής ευθύνης, πού δέν έπαυε ποτέ να τον διακατέχει Τήν αΐ­

σθησιν εκείνη πού — κατά τα πρώτα παιδικά του χρόνια — αποτέλεσε εν' απόκτημα οφειλόμενο, κυριότατα, στην παιδευτικήν επίδραση του οικογενειακού του περιβάλλοντος και πού έγινε, μέ τον καιρό, τό βασικό στοιχείο τής ηθικής του συνείδησης. Δυό αλληλένδετοι παράγοντες συν­

τελέσανε στο τελευταίο τούτο : Τα ιδεολογικά ρεύματα τής εποχής του καί ή αποκτώμενη ευρύτερη κολτούρα του. "Ομως και τήν ούσιαστικήν επίδραση του άπό τα ρεύματα εκείνα τήν προετοίμασε ή — μέσα στο οι­

κογενειακό του πλαίσιο — κατά τήν πρώτη του ηλικία, παίδευση του (μέ τον «κατ' εξοχήν» ηθικό χαραχτήρα της) όπως καί αυτή πάλι ή πρώτη

— 333 —

παίδευση του ήταν εκείνη πού — έστω καί ασυνείδητα — τον κατηύθυνε στους χώρους όπου ιδιαίτερα συντελέσθηκε ή πνευματική του καλλιέργεια : Δεν είναι καθόλου τυχαίο ότι οί δυο ήθικοφιλόσοφοι, ό Πλούταρχος και ό Ντάντε (ό δεύτερος μάλιστα καί με τήν αίγλη της ποιητικής μεγαλοσύνης του) περισσότερο τον ήλκυσαν — έτσι, ακριβώς, όπως καί ό ϊδιος ό Ντάντε από δυο συγγραφείς (με τα γεμάτα άπό θέματα ηθικής φιλοσοφίας βιβλία τους) πρωταρχικά έλκύσθηκε άπό τον Βοήθιο, με το De consolatone phi­

losochiae καί άπό τον Κικέρωνα, με το Laelius de amicitia. Ή λέξη «στροφή», λοιπόν, πού βρίσκουμε στην επιστολή του εκείνη

προς τήν κοντέσσα του Άλμπανυ, δεν μπορεί με κανένα τρόπο να ερμη­

νευθεί σαν ιδεολογική στροφή ή σαν στροφή άπό τήν αδιαφορία για τα κοινωνικοπολιτικά ζητήματα στο ενδιαφέρον του γι' αυτά. 'Αντίθετα, πορεύθηκε με συνέπεια στις ιδεολογικές κατευθύνσεις — τις κοινωνικές καί ηθικές — πού του εΐχαν «παιδιόθεν» χαραχθεί άπό τήν οΐκογενειακήν αγωγή του καί πού παγιώθηκαν καί οριστικοποιήθηκαν, έτσι καθώς μέ το πέρασμα του χρόνου ή αποκτώμενη κολτούρα του του επιβεβαίωνε τήν ορθότητα τους.

"Αν άλλαξε κάτι, αυτό ήταν ό τόπος της διαμονής του. Πρώτα σε Βε­

νετικές κτήσεις : Στή Ζάκυνθο, στή Δαλματία, πάλι στή Ζάκυνθο. Μετά, όμως, στην ίδια τή Βενετία­ στή Μητρόπολη! Πρώτα σ' επαρχιακό περι­

βάλλον : Λίγος ό κόσμος, στενοί οί ορίζοντες, μηδαμινή ή πνευματική κίνηση, άμεση ή επίβλεψη τών οφθαλμών της εξουσίας. Μετά, όμως, ή πρωτεύουσα : τό κέντρο μιας παλιάς θαλασσοκρατορίας· εκεί όπου συνέρ­

ρεαν καί διασταυρώνονταν οί πολυάριθμοι ταξιδευτές, φέρνοντας μαζί τους τον αέρα του κόσμου. 'Εκεί καί τό κέντρο της πνευματικής ζωής· μέ τις παλιές, μεγάλες καί πλούσιες βιβλοθήκες' μέ τον έκδοτικόν οργασμό, μέ τα φημισμένα φιλολογικά σαλόνια. 'Αλλά καί κάτι άλλο : Φανερή, εκεί, καί απειλητική ή μεγάλη κρίση πού διερχόταν ή παμπάλαιη Πολι­

τεία : Ό «κάτω» λαός καί τό πιο μεγάλο μέρος τών παλιών Ευγενών, βυθι­

σμένοι σ' όλες τις αθλιότητες της ανέχειας. Κι άπ' τή γειτονική Γαλλία έρχονταν τα μηνύματα τής γενικής ανατροπής...

«"Εβραζαν» — έγραψε ό Ούγος — όταν πήγε στή Βενετία, οί «ιδέες τής παγκόσμιας ελευθερίας». Καί τότε έπαψε «να κλίνει στους Στωικούς». Τώρα πια μπορούμε ν' αντιληφθούμε καλλίτερα τό νόημα τών λόγων του : Στή Ζάκυνθο ή στο Σπαλάτο είχε τις «ιδέες», είχε τα ιδανικά τής ελευθερίας καί τής εθνικής ανεξαρτησίας, έβλεπε τήν αδικία καί τήν καταπίεση, οραματιζόταν έναν κόσμο δικαιότερο καί ωραιότερο (βεβαιωθήκαμε προη­

γουμένως γι' αυτό) άλλα καί δεν έβλεπε πώς ήταν δυνατόν ή πραγματικό­

τητα εκείνη, ή υφιστάμενη — πού τήν ένοιωθε ακλόνητη — να μεταμορ­

φωθεί σε κάποιαν άλλη. "Ετσι, δεν μπορούσε παρά να τήν αντιμετωπίζει

— 334 —

με «στωϊκότητα» την πραγματικότητα εκείνη, πού τον κύκλωνε, πού μέσα σ' αυτήν ήταν υποχρεωμένος να ζει . . . Μά, εδώ, στή Βενετία κατάλαβε — για πρώτη του φορά — πώς το «ανέφικτο» ήταν και κάτι περισσότερο άπο εφικτό. "Οχι μόνο έγινε πιο πέρα — εκεί, στα δυτικά — ένας απίστευ­

τος σεισμός, άλλα κι έφθανε κιόλας ή βουή του, έφθανε μέχρι τή Βενετία τήν ίδια . . .

Ήταν στα 1793. Πάνω στα δεκαπέντε χρόνια του . . . Ή «στωϊκότητα» του — μπροστά στή δύναμη της κακής Μοίρας των λαών — άνηκε πια στο παρελθόν. Στο ατομικό του παρελθόν — έτσι πού μια καινούργια Μοίρα άρχιζε να πορεύεται, μέ της Ιστορίας τα βήματα, προς τή Βενετία και έτσι πού τήν άκουγε να τον καλεί στην προετοιμασία του ανοίγματος του δρόμου για τον ερχομό της.. .

"Επρεπε — λέει — τώρα «να στραφεί στην πολιτική δράση». Ναί. Μά έπρεπε να κάνει και κάτι άλλο — καί, μάλιστα, πιο πολύ αυτό το άλλο : Να φροντίζει για να γίνεται ολοένα καί ικανότερος για κείνη τή δράση. Καί γι' αυτό ένας τρόπος υπήρχε : Ν' αναπτύσσει το πνεύμα του . . .

Τέσσερα χρόνια πέρασαν ακόμη ώσπου να εμφανισθεί ό Ναπολέων «προ τών πυλών» της Βενετίας. Ό δεκαπεντάχρονος Ούγος (Niccolò, τον έλεγαν ακόμη) έφτασε τα δεκαεννιά. Καί μέσα σ' αυτά τα τέσσερα χρόνια καταβρόχθισε αμέτρητα βιβλία. Κόντεψε να κάνει δική του όλη τήν κλασ­

σική Παιδεία* τήν ελληνική καί τή ρωμαϊκή. Καί τήν 'Ιταλική λογοτεχνία, από τις πρώτες αρχές της, μέχρι τις ήμερες του. «Καί μάλλον ένδελεχώς», εγραψ' αργότερα ό ίδιος, μελέτησε «τον πατέρα Ντάντε καί τον "Ομηρο, πατέρα της ποιήσεως όλης. . .».

'Από τους νεώτερους, ό Παρίνι (γεννημένος μισόν αιώνα πριν άπο τον Ουγο) καί ό Άλφιέρι — γεννημμένος είκοσι χρόνια μετά τον Παρίνι — γίνονται τα ΐνδάλαματά του. Κι αυτό δεν είναι τυχαίο. Βρίσκει σ' αυ­

τούς ό,τι περισσότερο ανταποκρίνεται στην κοινωνικοπολιτική, τήν ηθική καί τήν έθνικήν αγωγή, πού άρχισε ν' αποκτά άπο τα παιδικά του χρόνια. Δέχονται κι οί δυο κι εκφράζουν — όπως καί αυτός — τις ιδέες πού οδήγη­

σαν στή Γαλλική 'Επανάσταση, μέσα στα πλαίσια τών 'Ιταλικών παραδόσεων καί στην υπηρεσία του ιδανικού της εθνικής ανεξαρτησίας. Μόνο πού ό Ούγος δεν είναι μόνον 'Ιταλός· είναι — άλλο τόσο — κι "Ελληνας. Ό Μπάϋρον, μάλιστα, έγραψε αργότερα ότι ό άνθρωπος αυτός δέν μοιάζει τόσο για 'Ιταλός όσο γι' αρχαίος "Ελληνας. Δέν είναι, τώρα, ή στιγμή για να τό εξετάσουμε τό τελευταίο αυτό. 'Αρχίσαμε να λέμε για τις κατευ­

θύνσεις στις όποιες στράφηκαν οί μελέτες του, ευθύς μετά τον ερχομό του στή Βενετία. Τότε πού ετοιμαζόταν ν' αποδυθεί στην «πολιτική δράση» για τήν οποίαν έκανε λόγο σ' εκείνη τήν επιστολή του προς τή φίλη τού Άλφιέρι. Καί, ακριβώς, σαν μια πρώτη καί έντυπωσιακήν εκδήλωση αύ­

— 335 —

της τής «δράσης» του, μπορούμε νά θεωρήσουμε το ανέβασμα στη σκηνή (στο θέατρο Sant'Angelo, της Βενετίας) της τραγωδίας πού — κατά μίμηση του Άλφιέρι — έγραψε, πάνω στα δεκαοχτώ του χρόνια. Θριάμβευσε με τον «Θυέστη». Κι όχι τόσο για τις θεατρικές αρετές του έργου όσο για τις ιδέες πού εκφράζονται σ' αυτό. Ή πρώτη παράσταση δόθηκε στις 4 του Γενάρη στα 1797. Κι ακολούθησαν άλλες εννιά, κατά τις αμέσως επόμενες ήμερες.

"Ενα χρόνο προηγουμένως είχε γράψει τή γνωστήν Ώδή του στον «Ελευθερωτή Βοναπάρτη». "Ολ' αυτά, όμως, θορυβήσανε τις αστυνομι­

κές αρχές. Κι αναγκάσθηκε νά φύγει άπό τή Βενετία — εγκαταλείποντας τήν οικογένεια του — και νά πάει στο Μιλάνο. Άλλα, σέ τέσσερεις μήνες (στις 16 του Μάη, στα 1797) οί Γάλλοι, μπαίνοντας στην πόλη του Άγιου Μάρκου, καταλύσανε για πάντα το πολίτευμα της «Δημοκρατίας» εκείνης των Δόγηδων. Κι ό Φώσκολος επέστρεψε, μέσα στον γενικό ενθουσιασμό — για νά ξαναφύγει όμως, άλλοίμονο, τον 'Οκτώβρη του ίδιου χρόνου! Γιατί τότε (στις 17 του μηνός) ό ίδιος ό «ελευθερωτής» μέ τή συνθήκη του Καμποφόρμιο, τήν πούλησε στους Αυστριακούς τή Βενετία μ' όλες τις κτήσεις πού της απόμεναν, εκτός άπ' τα νησιά του Ιονίου .. .

Άπό τότε κι ύστερα, ό αγώνας του ήταν συνεχής, εντατικός και πολύ­

μορφος, μέχρι τις ύστατες στιγμές της ζωής του. Μ' όλα τα μέσα καί μ' ό­

λους τους τρόπους. Μέ τό όπλο στο ένα χέρι και μέ τήν πένα στο άλλο — μέχρι τήν ώρα πού (μέ τό Βατερλώ) ή «Ιερή Συμμαχία» θριάμβευσε. Αρ­

γότερα, ό αγώνας μέ τήν πένα μονάχα — άπό τήν 'Ιταλία, άπό τήν Ελβε­

τία, από τήν Αγγλία. Αγώνας για τήν έθνικήν ένεξαρτησία καί τήν πολι­

τικήν ελευθερία τής 'Ιταλίας, της Επτανήσου, της Ελλάδας όλης. Καί αγώ­

νας για τήν ανύψωση τήν πνευματική καί τήν ηθική τών συνανθρώπων του. "Ολο του τό έργο, τό ποιητικό καί τό ευρύτερο συγγραφικό, εΐν' ή έκφραση αυτής τής επίμονης προσπάθειας του. Άρρωστος, στην Αγγλία, ζητάει νά του έπιτρέψουνε νάρθει στή Ζάκυνθο, νάρθει στή Στερεά Ελλάδα, για νά προσθέσει τις δυνάμεις του στον αγώνα εναντίον τών Τούρκων. Μα ό θάνατος τον προλαβαίνει. Ό Καποδίστριας, πηγαίνοντας νά τον επι­

σκεφθεί στο Λονδίνο, τον βρίσκει σέ αφασία . . . Δέν τον ξαναεΐδε ζωντανόν ούτε ή «μητρική» (όπως έλεγε) πατρίδα

του ούτε ή «πατρική». Άφησε τήν τελευταία πνοή του στή Βρεταννία. 'Εκεί, τελικά, τον είχαν πάει κι έκεΐ τον άφησαν οί άνεμοι τής Μοίρας τής φαμίλιας του, φυσώντας άπό τα νερά τής Μεσογείου μέχρι εκεί ψηλά στις βόρειες θάλασσες . . .

Άλλα, τον άφησαν έκεΐ, άφοϋ προηγουμένως τον επήραν καί τον σή­

κωσαν μέχρι τα ϋψη εκείνα όπου φθάνουν όσοι εμείς τους λέμε ε κ λ ε κ τ ο ύ ς τής ανθρωπότητας. Κι άπό έκεΐ ψηλά πού έφθασε δέν τοΰλειψε, ούτε μια

— 336 —

στιγμή, ή παρόρμηση να λέει στους άλλους το κάθε τι πού άπο έκεΐ μπο­

ρούσε αυτός να βλέπει. Να το λέει στους ανθρώπους όλους, προσπαθώντας να τους τραβήξει και τους ίδιους ψηλά έκεΐ, για να μπορέσουνε κι αυτοί να έποπτεύουνε άπο έκεΐ, με το φως της Γνώσης, τον κόσμον όλο, τις δυ­

νάμεις πού τον κυβερνάνε, αυτές πού τώρα — αγνοώντας τες — τις λένε Μοίρα . . .

MANUEL FERNANDEZ ­ CALIANO Καθηγητού Πανεπιστημίου Μαδρίτης

Ο ΠΛΑΤΩΝ ΣΗΜΕΡΑ

Οΐ είκοσιτρείς σχεδόν αιώνες πού έχουν περάσει άπο το θάνατο τοΰ Πλάτωνα ως σήμερα έχουν χρωματιστή έντονα άπο τον σεβασμό, τον εν­

θουσιασμό και τήν λατρεία για το φιλολογικό και φιλοσοφικό του έργο και γενικά για τήν προσωπικότητα του. Ό Αριστοτέλης, κι όταν ακόμη διαφωνή ριζικά μαζί του, τον σέβεται, ό Φίλων αναζητεί σ' αυτόν τη σύνθε­

ση τής ελληνικής και τής ιουδαϊκής σκέψεως, ό Πλωτίνος και ό Πορφύριος νεοπλατωνίζουν με τρόπο εξαίσιο, ό "Αγιος Αυγουστίνος τον εκχριστιανί­

ζει. Στις παραμονές τής πτώσεως τής βυζαντινής αυτοκρατορίας ό Γεώρ­

γιος Γεμιστός αναζητεί σωτήριες λύσεις των ελληνικών πολιτικών πραγμά­

των στις συνταγές του πλατωνικού έργου. Στα τέλη τοΰ 15ου αιώνα οί Μέδικοι και ό Marsiglio Ficino τοΰ απονέμουν τιμές θεοΰ, ενώ ό Ραφαήλ τον τοποθετεί στο κέντρο τοΰ έργου του «Ή Σχολή τών Αθηνών». Ό Λέων ô 'Ιουδαίος, ό Fox Mordilo και ô Fray Luis de Leon γεύονται νάματα πλατωνικά στην αναζήτηση τής ουράνιας αρμονίας. Για τον Kant έξ άλλου και τους γερμανούς ιδεαλιστές ώς τον Hegel ή πλατωνική φιλοσοφία αποτέλεσε τή βάση και το θεμέλιο σε εκλεπτυσμένες θεωρίες. Ό Schleier­

macher τον μεταφράζει άψογα στα γερμανικά και προς τά τέλη τοΰ 19ου και τις αρχές τοΰ δικοΰ μας αιώνα οί "Αγγλοι ελληνιστές [— κοντά στους οποίους μαθήτευσε καί ή δική μου γενιά —, δπως οί Pater, Jowett, Tay­

lor, Shorey κ.ά.,] σχολιάζουν καί εκδίδουν το έργο τοΰ «θείου Πλάτωνα» (όπως τον καθιέρωσαν) σε αλλεπάλληλες εκδόσεις καί μελέτες. Για τον Whitehead μάλιστα ή φιλοσοφική παράδοση τής Ευρώπης δεν ξεπερνά σέ σημασία τήν αξία μερικών μόνο υποσημειώσεων στους διάλογους τοΰ μεγάλου διδασκάλου.

Έδώ καί σαράντα όμως χρόνια άλλαξαν οί άνεμοι καί οί γενιές τών παραδοσιακών πλατωνολατρών καί πλατωνοφίλων έμειναν άφωνες ακού­

γοντας για τον αγαπημένο τους φιλόσοφο εκφράσεις υβριστικές, στις όποιες εύκολα διακρίνονταν ένας απροσδόκητα έντονος εχθρικός τόνος καί ένας πέρα για πέρα μνησίκακος χαρακτήρας. Ί ο κακό άρχισε ουσιαστικά

22

— 338 —

με τον Nietzsche, τον φιλόσοφο δηλαδή πού έλεγε για τον εαυτό του «δεν είμαι άνθρωπος, είμαι δυναμίτης» και πού πραγματικά πολύ συνετέλεσε στο να θρυμματιστή τελικά ή Ευρώπη τών νεανικών μου χρόνων. Για τον Nietzsche είχε ιδιάζουσα σημασία ή διάκριση πού έκαναν οι αρχαίοι "Ελ­

ληνες στις λέξεις α γ α θ ό ς ή έ σ θ λ ό ς (πού σήμαιναν ε κ λ ε κ τ ό ς , α υ θ ε ν τ ι κ ό ς , όχι καλός) και στή λέξη κ α κ ό ς (πού δεν είχε τή σημε­

ρινή σημασία, άλλα αντιστοιχούσε στο κ ο ι ν ό ς , τ ο υ ό χ λ ο υ ) . 'Αργό­

τερα οι λέξεις αυτές απέκτησαν σημασία ηθική (και σ' αυτό συνετέλεσε πολύ ό χριστιανισμός) και μάλιστα για χάρη μιας ηθικής πού τήν επέβαλ­

λε ό ν ό μ ο ς , δηλαδή μια ελεύθερη συμβατικότητα. Τό ϊδιο λάθος, τονίζει ό Nietzsche, επαναλήφθηκε και στους νεώτερους λαούς, Οπως τό αποδει­

κνύει ή γερμανική γλώσσα, ή οποία στή λέξη s c h 1 e e h t έδωσε τελικά τή σημασία του κ α κ ό ς , ένώ στην αρχή αντιστοιχούσε στο s c h 1 i c h, δηλ. είχε τήν έννοια του ά π λ ο ΰ , τ ο ΰ κ ο ι ν ο ύ ( v u l g a r ) . Σύμφωνα όμως με τήν αρχαιοελληνική αντίληψη υπήρχε σαφής διάκριση μεταξύ δύο δια­

φορετικών επιπέδων : στο ενα οι κύριοι, πού έχουν απόλυτη ελευθερία σέ κάθε τι πού τείνει προς τήν ανδρεία, τή φιλοδοξία και τις επιθυμίες τους· στο άλλο οι δούλοι, άνθρωποι ασθενείς και ασήμαντοι από τή φύση τους, οί όποιοι για να αμυνθούν έχουν επινοήσει τεχνητές οχυρώσεις, επιχειρή­

ματα πού καλύπτουν τήν αδυναμία τους. Και συνεχίζοντας μέ τον ίδιο τρό­

πο ό ακράτητος Γερμανός φιλόσοφος συνδυάζει ετυμολογικά τή λατινική λέξη m a l u s μέ τήν ελληνική μ έ λ α ς , δίνοντας έτσι τήν ευχέρεια νά παρατηρήσουμε ότι ή αρχική σημασία της λέξεως αυτής αναφέρονταν στις κατώτερες φυλές, νεγροειδεϊς και όχι βέβαια άριες, προορισμένες νά υποδουλωθούν και νά γίνουν αντικείμενο εκμεταλλεύσεως άπό τους κυρίαρχους λαούς τοΰ Βορρά. [Οί ιδέες αυτές θα αναπτυχθούν μέ περισσό­

τερες υπερβολές και μέ έξ ίσου γελοία επιχειρήματα άπό τους θεωρητικούς τοΰ έθνικοσοσιαλισμοΰ, ένας άπό τους οποίους διέκρινε στο πρόσωπο τοΰ Δον ­ Κιχώτη — τοΰ ξανθού, λεπτού, ιπποτικού και ιδεαλιστή — και στο πρόσωπο τοΰ Sancho Panza — μελαχροινοΰ, άγροίκου, πεζοΰ και ύλιστή — τους δύο αντιπροσωπευτικούς τύπους τοΰ ανώτερου και τοΰ κατώτερου εθνολογικού επιπέδου, και μάλιστα στην 'Ισπανία πού ανέκαθεν ήταν τόσο ανεκτική στα φυλετικά ζητήματα].

'Εκείνο όμως πού έχει τώρα για μας σημασία είναι νά υπογραμμίσου­

με τό γεγονός ότι [όπως σωστά τό παρατήρησε και ό "Αγγλος φιλόλογος Dodds], ό Nietzsche εμπνεύστηκε αυτές τις θεωρίες άπό τον Πλάτωνα. Πώς όμως γίνεται, ώστε ό αρχαίος φιλόσοφος μας νά βρίσκεται τόσες φορές μπλεγμένος άπό τον ϊδιο τον Nietzsche στην καταδίκη τοΰ Σωκρά­

τη, τοΰ καταστροφέα τοΰ μεγαλοφυοΰς διονυσιακού στοιχείου τής έλλη­

κής ψυχής, τοΰ βλάσφημου ισοπεδωτή τής λογικής, τής αρετής και τής

— 339 —

ευτυχίας, της τριάδας πού αποτελεί το κλειδί μιας ζωής αγαθής ; Είναι απλό : ό Nietzsche δεν ακολουθεί ουσιαστικά τις ιδέες του Πλάτωνα, άλλα ενός άπό τα πρόσωπα των διαλόγων του, του φανταστικού σοφιστή Καλ­

λικλή [«le type vulgaire du nietzschéen» στη φράση του Camus], αύτοϋ με τον όποιο συνομιλεί ό Σωκράτης στον Γοργία. [Και όταν άκοϋμε τον Nietzsche να έπαινή τ ο ν λ α ό τ ώ ν κ υ ρ ί ω ν , τό ευπρεπές ξανθό θη­

ρίο πού περιπλανάται διψώντας λεηλασία και νίκες, συνειδητοποιούμε αμέ­

σως ότι εδώ υπάρχει ή ηχώ τών λόγων του Καλλικλή, ό όποιος παραπο­

νιέται γιατί ή κοινωνία, διαμορφώνοντας τους εκλεκτούς ανθρώπους, τους εξημερώνει και τους σμικραίνει, ακριβώς όπως ό ζωολογικός κήπος επι­

δρά στα εξημερωμένα λιοντάρια]. Δέν είναι λοιπόν περίεργο πού ό Γερ­

μανός φιλόσοφος ορμά εναντίον τοϋ "Ελληνα εκείνου, πού εμφανίζεται να άναιρή δια τοϋ Σωκράτη με τρόπο λαμπρό τις θηριώδεις θεωρίες τοϋ σοφιστή. Διότι υπάρχει και ενα γεγονός πού δέν πρέπει να ξεχνούμε και πού εξασθενίζει σέ πολλά τα σύγχρονα άντιπλατωνικά ρεύματα, για τα όποια θα μιλήσω αμέσως : ότι δηλ. ούτε ό Γοργίας, ούτε ό Πολιτικός ούτε ή Πολιτεία ούτε και οί Νόμοι μπορούν νά γίνουν κατανοητοί, αν δέν διαπίστωση κανείς, ότι τα έργα αυτά άποτελοϋν μια πλήρη και ολο­

κληρωτική καταδίκη τών ολιγαρχικών ιδεών πού είχαν αποκτήσει τόση ισχύ στην 'Αθήνα τής εποχής τοϋ Πλάτωνα.

Ό Nietzsche πέθανε στα 1900 [στην ακμή ακριβώς τής Belle Epoque εκείνης, για τήν οποία θα μπορούσε κανείς νά πή ό,τι και ό Talleyrand για μια προγενέστερη : ότι όσοι φτάσαμε καθυστερημένα για νά τήν γνω­

ρίσουμε δέν μποροΰμε νά ξέρουμε τί είναι ή γλυκύτητα τής ζωής]. Στην τότε Γαλλία ή δημοκρατία αναπτυσσόταν χωρίς ιδιαίτερα προβλήματα. Στην 'Αγγλία ή βασίλισσα Βίκτωρ ία ζή τον τελευταίο της χρόνο. [Στην 'Ισπανία κυβερνά ό Silvela]. "Ολα πάνε καλά. Είναι ακόμη πολύ νωρίς για τό κύκνειο άσμα του εθνικισμού, τον καταστροφικό για όλους πόλεμο τοϋ 1914, καταστροφικό και για τους νικημένους, άλλα και για τους νικη­

τές. Στή Ρωσία ή εξουσία πέφτει, σαν ώριμο φροΰτο, στα χέρια τών άπειρων ακόμη κομμουνιστών. Στην 'Ιταλία ένας κατά κάποιο τρόπο επίγονος τοϋ Nietzsche, ό Benito Mussolini, αναλαμβάνει τήν εξουσία ανάμεσα στους δυναμικούς στίχους τοϋ D'Annunzio και στις προκηρύξεις τοϋ φουτουρι­

στοϋ Marinetti. "Eva σχεδόν χρόνο αργότερα, στην 'Ισπανία ένας άλλος δυνατός άνδρας, ό στρατηγός Primo de Rivera, ανεβαίνει στην αρχή. Δυο μήνες αργότερα, στις 9 Νοεμβρίου 1923, ό Hitler επιχειρεί τό πρώτο του πραξικόπημα στο Μόναχο. Δεκαέξι άτομα χάνουν τότε εκεί τή ζωή τους, και μεταξύ τους ό Theodor von der Pfordten, συγγραφέας ενός παράξενου φυλλαδίου, όπου γινόταν λόγος για τήν ανάγκη νά γιατρευτούν οί συμ­

φορές τής Γερμανίας τής Βαϊμάρης άπό ουτοπικούς κυβερνήτες, γεμά­

— 340 —

τους αρετή και δράση, σαν τον φιλόσοφο ­ βασιλιά πού προσδοκούσε ô Πλάτωνας.

Στο μεταξύ, μια μαύρη μέρα του 1929, οί τίτλοι άξιων του Χρηματι­

στηρίου της Νέας Υόρκης κατρακυλούν στα βάθη με θόρυβο. Πρόκειται για τήν αρχή μιας μακρόχρονης και θλιβερής παγκόσμιας καταπτώσεως. [Οί εργάτες χωρίς δουλειά σε αμέτρητα πλήθη συνωστίζονται στους δρό­

μους της Ευρώπης και τής 'Αμερικής, ζητώντας ελεημοσύνη μέ τρόπο λίγο ή πολύ διακριτικό. Οί Γερμανοί έθνικοσοσιαλιστές βλέπουν στή δη­

μοκρατία τήν πηγή όλων των δυστυχιών του κόσμου. Στα 1931 ό Άλφόν­

σος ΙΓ' τής 'Ισπανίας εγκαταλείπει τον κλονιζόμενο θρόνο του]. Στις πρώ­

τες μέρες του 1933 ό Hitler αναλαμβάνει τήν καγκελλαρία. Και σχεδόν αμέσως οί θεωρητικοί τοΰ έθνικοσοσιαλισμοϋ αναζητούν και πάλι τήν έμπνευση τους στον Πλάτωνα. Σύμφωνα λοιπόν μέ τήν παράξενη θεωρία του Guenther, ό "Ελληνας φιλόσοφος — πού εμφανίζεται ώς ένας ίνδοευ­

ρωπαΐος ρατσιστής έναντι ενός καταφρονητέου προελληνικού υποστρώ­

ματος — ήταν πρόμαχος τής μελλοντικής a u f n o r d u n g , τής «έ κ β ο­

ρ ε ι ο π ο ι ή σ ε ω ς » , αυτής δηλαδή πού έγινε αιτία να γίνουν στάχτη και να περάσουν μέσα άπό τις καμινάδες τών στρατοπέδων συγκεντρώσεως τόσα εκατομμύρια Εβραίων και τσιγγάνων. Σύμφωνα πάλι μέ τον Grun­

sky, καθηγητή του χιτλερισμού στο πανεπιστήμιο του Μονάχου, οί τύ­

ποι τής ψυχής εθνικό σοσιαλιστικός, άστικο ­ φιλελεύθερο ­ ανθρωπιστι­

κός και κομμουνιστικός αντιστοιχούν στην ϊδια, προοδευτικά αυξανό­

μενη σε διαφθορά κλίμακα πού είχε χρησιμοποιήσει και ό Πλάτων — καθώς θα δούμε — για να κατάταξη τα καθεστώτα τής εποχής του. Τον ϊδιο καιρό σκλήραιναν επί πλέον και τα πράγματα στην λεγόμενη τώρα ΕΕΣΔ : 'Αφού διώχτηκε ό Τρότσκυ, ό πιο έξυπνος, ό πιο ευέλικτος, αλλά και ό περισσότερο ουμανιστής άπό τους μπολσεβίκους, ή Ρωσία, βγαίνον­

τας άπό τό χάος τοΰ εμφυλίου πολέμου, κλείστηκε στον εαυτό της. [Στο μεταξύ αρχίζουν στή δυτική Ευρώπη και οί αντιδράσεις [(μέ διαδηλώσεις περισσότερο εντυπωσιακές παρά αποτελεσματικές)] εναντίον τοΰ ΐταλικοΰ και τοΰ γερμανικοΰ φασισμοΰ. Τήν ϊδια εποχή σημειώνονται οί πρώτες έντονες διαμαρτυρίες για τις καταπιέσεις στις ισπανικές Άστούριας στα 1934, λίγους μήνες μετά τήν επικράτηση τής δεξιάς στις εκλογές τοΰ Νοεμβρίου τοΰ περασμένου χρόνου. Τον Φεβρουάριο τοΰ 1936 ή ισπανική αριστερά παίρνει τήν Revanche καί, για πρώτη φορά, παίρνουν θέσεις στην ισπανική Βουλή κομμουνιστές βουλευτές. Λίγες μέρες αργότερα κυκλο­

φορεί μια ισπανική μετάφραση τής πλατωνικής Πολιτείας, αφιερωμένη άπό τον μεταφραστή της στους βουλευτές εκείνους. Βρίσκουμε εκεί αρκε­

τές, πολύ περίεργες υποσημειώσεις. Ό Πλάτων έχει κάπου μιλήσει, σκαν­

δαλίζοντας πολλούς, για τό βάρος πού προκαλεί στην κοινωνία ή διατρο­

— 341 ­

φή και ή μέριμνα των ανίκανων και γενικά των μη παραγωγικών ανθρώπων, οί οποίοι, ωστόσο, είναι γενήτορες απογόνων εξ ίσου άχρηστων γιά τήν ανθρώπινη κοινότητα. Ό μεταφραστής μας λοιπόν, υπερβάλλοντας σε όλα, χρησιμοποιεί τις ιδέες αυτές ως βαρύ πυροβολλικό, προτείνοντας τήν εκκα­

θάριση όλων αυτών συλλήβδην τών άχρηστων δντων. Και ή πράξη αυτή θα άποτελέση, ισχυρίζεται, το πραγματικό καλό, όχι οί ψεύτικες έννοιες της αρετής και της υποκριτικής χριστιανικής ηθικής, πού εμμένει στην ιδέα τής αγάπης κλπ. Και ένώ ό αρχαίος φιλόσοφος αφήνει απλώς να έννοηθή, δτι θα ταίριαζε στην ιδανική πόλη να εχη έναν αριθμό κατοίκων σταθερό κατά τό δυνατόν, ό ενθουσιώδης 'Ισπανός μεταφραστής του ξε­

στρατίζει ακόμη περισσότερο : Είναι ακατανόητο νά εύνοήση κανείς τήν αύξηση τών γεννήσεων, μιμούμενος τον Mussolini πού αποσκοπεί μόνο στην αύξηση τών στρατολογούμενων δυνάμεων, τις όποιες πάλι χρησιμοποιεί σε εγκληματικούς πολέμους, δπως αυτόν τής Αιθιοπίας· ή έκτρωση, ό πιο σκληρός μαλθουσιανισμός και κάθε άλλο περιοριστικό μέτρο είναι επι­

τρεπτά και συμφέροντα στην οργάνωση τής ανθρώπινης κοινότητας.Άλλα ας επιστρέψουμε στή Ρωσία, πού τώρα, 1935, 1936, 1937, περνά τήν κρί­

ση τών μεγάλων σταλινικών εκκαθαρίσεων. Είναι τά χρόνια όπου πρέπει κανείς νά είναι προσεκτικός σε κάθε τι πού λέει.] "Ηδη, σε πολύ πρόωρη χρονολογία, στα 1920, ô Bertrand Russel — γιά τον όποιο θα μιλήσουμε πιο κάτω αναλυτικότερα — διέβλεπε απηχήσεις τής πλατωνικής Πολιτείας στις θεωρίες και στις τότε πρώτες ενέργειες τών μπολσεβίκων, προκαλών­

τας, καθώς και ό ίδιος τό αναγνωρίζει, τον σκανδαλισμό τόσο τών κομμου­

νιστών όσο και τών πλατωνιστών. Τώρα λοιπόν, στα 1938, ένας κάπως ασύνετος καθηγητής, ό Skatkin, τόλμησε νά ύποβάλη στους φοιτητές του τήν ιδέα, ότι πολλές άπό τις φασιστικές ιδέες έχουν τήν προέλευση τους στην πλατωνική φιλοσοφία. Ή αντίδραση ήταν άμεση : Οί πιστοί στο κόμμα συσπειρώθηκαν, και τό πανεπιστήμιο (ή Σύγκλητος, ό Κοσμήτωρ), τό κόμμα, οί νεαροί πιονέροι, όλοι μαζί, ενώνοντας τήν οργή τους, πέφτουν επάνω στον μικρό παράφωνο. Ή Σοβιετική Ρωσία δέν ανεχόταν [— καθώς σχολιάστηκε αργότερα—] νά χρησιμοποιήται άπό κανέναν τό όνομα του Πλάτωνα έ π ί μ α τ α ί ω .

Άλλα και στή Δύση έχει ήδη αρχίσει νά ύποβόσκη μια μεγάλη θύελλα εναντίον του "Ελληνα φιλοσόφου, σάν νά ήθελαν οί αιώνες νά τον ενο­

χλούν διαρκώς, και νά μήν του επιτρέπουν νά ζή στην απομόνωση πού τόσο έδειξε νά τήν έπιθυμή στα τελευταία του χρόνια. Ή ιστορία αρχίζει στα 1934 μέ τό βιβλίο του Αμερικανού Fite, πού έχει τον συμπτωματικό τίτλο «The Platonic legend». Λίγο αργότερα, στά 1937, γυρίζει όλον τον κόσμο ό περιβόητος λίβελλος «Plato today», έργο τοΰ γνωστού 'Εργατικού βου­

λευτή Crossman, ενός άπό τους πιο θορυβώδεις Άγγλους οπαδούς του

— 342 —

ισπανικού δημοκρατικού κόμματος. [Στα χρόνια αυτά ανήκει και ό γοη­

τευτικός μϋθος — για εκείνους πού νοσταλγούν εκείνη την εποχή — του John Cornford, του διανοούμενου και ποιητή, πού ώς μέλος του βρεταν­

νικοϋ τμήματος της Διεθνούς Ταξιαρχίας πέθανε από χτύπημα πυροβόλου κοντά στο Έσκοριάλ. Ό πατέρας του Cornford, πού είναι ένας εκλεκτός μεταφραστής και ερμηνευτής τοΰ Πλάτωνα, αποτιμά τις πολιτικές απόψεις του "Ελληνα φιλοσόφου με αξιοσημείωτη ηρεμία, αρνούμενος τήν ύπαρξη οιασδήποτε ομοιότητας μεταξύ του ιδανικού πλατωνικού καθεστώτος και τοΰ κομμουνισμού. Πρέπει ωστόσο να σημειωθή ότι τότε στή Δύση δεν ήταν αυτή ή έτικέττα πού κολλούσαν στον Πλάτωνα.] Σε μια Ευρώπη, πού όλο και περισσότερο ασφυκτικά περικλείονταν άπό ολοκληρωτικά κινήματα, ό "Ελληνας συσχετιζόταν μέ φασιστικούς χαρακτηρισμούς. «Όσο πιο πολύ διαβάζω τήν «Πολιτεία» — λέει ό Crossman — τόσο πιο πολύ τή μισώ». Καί, ύστερα από τον αιφνιδιασμό αυτόν, προχωρεί σε απόψεις τόσο υπερβολικές και ανακριβείς, όπως π.χ. ότι ό φιλόσοφος υπολόγιζε στην αστική τάξη σαν πεδίο για στρατολόγηση φυλάκων, ότι ό ίδιος ό Πλάτων υπηρέτησε στή ζωή του τήν ολιγαρχική φατρία καί ότι — όπως τουλάχιστο τό αποδεικνύουν τα επανειλημμένα του ταξίδια στις αυλές δυο [αλλεπάλληλων] τυράννων — δέν θα ήταν μάλλον δυσαρεστη­

μένος αν προσέφερε τις υπηρεσίες του σέ ενα καθεστώς ανάλογο μέ τό χιτλερικό. Ό Crossman εΐναι ολοφάνερα εμπαθής· σ'εκείνα τά τρομερά χρόνια δέν ήταν εύκολο να είναι κανείς αντικειμενικός. Στα 1937 επίσης ό καθηγητής Hoernlé, φυγάδας στή Νότιο 'Αφρική ύστερα άπό μια θλι­

βερή εμπειρία στή Γερμανία, υπογραμμίζει τις λίγο ή πολύ φαινομενικές ομοιότητες μεταξύ της πλατωνικής π α ι δ ε ί α ς καί τών εννοιών της πολιτικής αγωγής, οι όποιες, μέ τρόπο μάλλον ανεπιτυχή, εΐχαν αρχίσει να υιοθετούνται στα εκπαιδευτικά προγράμματα πολλών άπό τά καθεστώ­

τα της εποχής. Ό καθηγητής Acton, γνωστός περισσότερο στην Ιταλία τοΰ Mussolini παρά στή Γερμανία, προτιμά να ύπογραμμίζη, σέ ένα άρθρο του δημοσιευμένο τό 1938, τά υποθετικά πλατωνικά χαρακτηριστικά της φασιστικής ιδεολογίας, όπως π.χ. τήν έννοια τοΰ αλάθητου κυβερνήτη, τοΰ χρισμένου άπό τή θεία χάρη, τή νιτσεϊκή απώθηση τών χριστιανικών άρχων της αγάπης καί τής ανοχής καί τήν αντικατάσταση τους άπό άλλα κριτήρια, όπως ή στρατιωτική καί πολιτική τιμή, ή φυσική ανδρεία, ή περι­

φρόνηση τοΰ θανάτου, ή ικανότητα νά ύπομένη κανείς στωικά τις συμφο­

ρές, ή νομιμοφροσύνη, ή λαμπρή εμφάνιση μέ ωραίες στολές καί οπλισμό. Βέβαια άπό όλα αυτά υπάρχουν ορισμένα προηγούμενα σέ εμβρυώδη κα­

τάσταση στην πλατωνική Πολιτεία, άλλα δέν υπάρχει μεγαλύτερη παρε­

ξήγηση άπό τό λανθασμένο αυτό είδος τών γενικεύσεων πού γίνονται grosso modo, χωρίς ιδιαίτερη προσοχή για τή λεπτομέρεια. ["Ας δούμε

— 343 —

π.χ. που συσχετίζονται με τον υποτιθέμενο μιλιταρισμό τοΰ Πλάτωνα, ενα θέμα πού αργότερα θα άποτελέση το αγαπημένο θέμα του Russel. Είναι βέβαια γεγονός ότι ô στρατηγός Ludendorff εΐχε πει ότι αυτό πού κάνουν οί άνθρωποι δέν είναι πόλεμος για πολιτικούς λόγους, αλλά πολιτική πού αποσκοπεί στον πόλεμο. Είναι επίσης αλήθεια ότι ô Mussolini τραγούδησε με τα μέτρα του D'Annunzio πολλές φορές τις δόξες πού προσφέρει ô "Αρης. 'Αλλά ας δούμε τί ακριβώς γράφει ο Πλάτων : «Τό γε μήν άριστον ούτε πόλεμος ούτε ή στάσις, άπευκτόν δέ το δεηθήναι τούτων, ειρήνη δέ προς αλλήλους άμα και φιλοφροσύνη . . .»

Τί έχουμε λοιπόν να απαντήσουμε σ' αυτό; Οί επιθέσεις του μαρξισμού (όχι όμως του σοβιετικού κομμουνισμού,

όπως είδαμε) εναντίον τοΰ Πλάτωνα ένετάθησαν κατά τα τέλη τοΰ δευτέρου παγκοσμίου πολέμου, ιδίως στις άγγλοσαξωνικές χώρες. Στα 1940 κυκλο­

φόρησε το βιβλίο τοΰ Winspear The Genesis of Plato's thought, ένώ ό Benjamin Farrington υποστήριζε ανάλογες θεωρίες μέ μια σειρά βιβλίων πού είχαν αρχίσει να δημοσιεύωνται ήδη άπό τό 1936. Ό Farrington είναι ειδικός μελετητής τοΰ 'Επικούρου. Αυτό πρέπει να τό συσχετίζουμε μέ τό γνωστό γεγονός ότι ή διατριβή τοΰ Καρόλου Marx στρεφόταν γύρω άπό τίς σχέσεις της επικούρειας φιλοσοφίας μέ τήν προγενέστερη τοΰ Δημο­

κρίτου. Και ό Farrincton, σέ ενα άπό τα πιο γνωστά του έργα, στο The Faith of Epicurus, έχει ως στόχο τον Πλάτωνα. 'Αναφέρεται εξ άλλου και τό περίφημο απόσπασμα, όπου ό Σάμιος φιλόσοφος, συκοφαντημένος για τή δήθεν έκθήλυνση των «επικούρειων» συνηθειών του, παρουσιάζει τον εαυτό του να προτίμα τό στρώμα άπό καλάμια και όχι τό πολυτελέστα­

το ανάκλιντρο, πού αντίθετα θα τό χρησιμοποιούσαν, όπως ήθελε ό Γλαυ­

κών, οί πολίτες της εκλεκτής πλατωνικής πολιτείας. Ό Farrincton αναφέρει επίσης — αν ήταν δυνατόν να τό παράλειψη — τή σκληρότητα τών πλατω­

νικών κανόνων πού σχετίζονται μέ τους δούλους και τή συγκρίνει μέ τήν ανεκτικότητα τοΰ 'Επικούρου [αλλά και μέ έναν υποτιθέμενο νόμο για τή γενική ευδαιμονία τής αθηναϊκής δημοκρατίας, για τήν οποία ή κατηγορία αυτή τών διανοητών τείνουν να μας προσφέρουν μια εικόνα αρκετά ρόδινη.] 'Υπάρχει όμως και κάτι πιο σοβαρό, στο όποιο θα επανέλθουν και άλλοι μελετητές στις επόμενες δεκαετίες : Είναι ή προσχεδιασμένη εκ μέρους τοΰ Πλάτωνα καταφυγή στο ψέμα. Θα ασχοληθούμε μέ τό ζήτημα αυτό αργότερα. Προς τό παρόν, θα περιοριστώ να αναφέρω ακροθιγώς τίς άντι­

πλατωνικές γνώμες άλλων φιλολόγων ή φιλοσόφων, μαρξιστών ή και φιλομαρξιστών, τών οποίων ενα πλήρη ματάλογο μπορεί κανείς να βρή στο εκφραστικά τιτλοφορημένο έργο τοΰ Levinson In Defense of Plato. Συναντούμε στην ομάδα αυτή π.χ. μεταξύ άλλων τον Thomson, μαρξιστή ερμηνευτή επίσης τοΰ Αισχύλου. Ό Thomson καταδικάζει τό πλατωνικό

— 344 —

εκπαιδευτικό σύστημα, θεωρώντας το επίτηδες καταστρωμένο για να δη­

λητηριάζη το νοΰ του λαοϋ με υπολογισμένα ψέμματα. Συναντούμε επίσης στον ϊδιο κατάλογο και τον Arnold Toynbee ακόμη, περισσότερο βέβαια ανεξάρτητο άλλα καθόλου λιγότερο σκεπτικιστή σέ ό,τι άφορα στη μορφή του φιλοσόφου ­ βασιλιά, για τον όποιον 6 "Αγγλος ιστορικός νομίζει ότι δεν θα δίσταζε να σηκώση το σπαθί, όταν δεν θα μπορούσε να «κατή­

χηση» αλλιώς και αποτελεσματικά τους υπηκόους του. Έδώ επίσης ανή­

κουν, σέ ιδιαίτερη θέση, δύο διάσημοι διανοούμενοι και ευγενείς, ô Sir Karl R. Popper και ό πρόσφατα πεθαμένος, με τό φωτοστέφανο τοϋ προο­

δευτικού αγίου, λόρδος Bertrand Rus sel. Οί δυο αυτοί φιλόσοφοι έχουν τουλάχιστο τό προτέρημα ότι ανεβά­

ζουν το επίπεδο της διαμάχης για τον Πλάτωνα, επειδή, απαλλαγμένοι από τήν απτή λεπτομέρεια, της προσφέρουν μια αληθινά φιλοσοφική βάση. Για τον πρώτο, συγγραφέα ενός εκτεταμένου βιβλίου με τον τίτλο The open Society and its enemies, πού τυπώθηκε για πρώτη φορά στα 1945, εΐναι αναμφισβήτητο ότι ό Πλάτων ευνοεί τήν υιοθέτηση τοϋ ψεύδους εκ μέρους τών ηγεμόνων, ότι αρέσκεται να άναπλάθη τήν αποκρουστική ολοκληρωτική μορφή του φιλοσόφου ­ βασιλιά, ότι επινοεί ή υπερασπί­

ζεται τήν προπαγάνδα, τή λογοκρισία, τήν αστυνόμευση και κάθε λογής άλλες μορφές αντιδημοκρατικές. Και επί πλέον : ή βλαβερή επίδραση του ιδεαλισμού του Hegel σέ ολοκληρωτικά καθεστώτα, όπως στον ναζι­

σμό και τον κομμουνισμό, συνδέεται με τον Πλάτωνα, εφ' όσον ό ιδεαλι­

σμός εκείνος εΐναι απήχηση τών πλατωνικών θεωριών καί, τό χειρότερο, ενα τερατώδες συμπίλημα στοιχείων πού προέρχονται από τον Πλάτωνα, τον 'Αριστοτέλη καί τον Ρουσσώ, συμπίλημα πού έμελλε να όδηγήση αναγκαστικά στις κλειστές κοινωνίες της Ευρώπης του τέλους τοϋ 19ου αιώνα. [Τα υπόλοιπα θα επακολουθήσουν άπό μόνα τους.]

Ό Bertrand Russel ένας άνθρωπος εξ ίσου οξυδερκής όσο καί αυ­

θαίρετος κάποτε, προχωρεί ακόμη πιο πίσω. Φαίνεται ότι ό Πλάτων διατύ­

πωσε κάποτε τή γνώμη ότι όλα τα βιβλία τοϋ Δημοκρίτου έπρεπε να καοΰν. Τί σύμπτωση — σχολιάζει χαιρέκακα ό "Αγγλος φιλόσοφος — να μήν μας έχουν μείνει παρά μόνο μερικά αποσπάσματα του! Ό Δημόκριτος ήταν ατομιστής, ύλιστής, ντετερμινιστής, ελεύθερος στοχαστής, ώφελι­

μιστής, οπαδός της θεωρίας της εξελίξεως, επιστήμονας καί θερμός δημο­

κράτης· ό Πλάτων ακριβώς τό αντίθετο. Ό Δημόκριτος εΐναι γέννημα καί θρέμμα της εποχής τοϋ Περικλή, μιας εποχής φιλελεύθερης όπως άλλες μεταγενέστερες εμπορικές κοινωνίες [σαν π.χ. τήν 'Ιταλία τοϋ Μεσαίω­

να, τήν υποδουλωμένη αργότερα καί διεφθαρμένη άπό τα στρατεύματα τοϋ ^Ισπανοΰ κατακτητή της τοϋ Gran Capitan]. Ή όπως ή Όλλανδία καί ή 'Αγγλία τοϋ Που καί 18ου αιώνα, στις όποιες δέν κατάφερε νά προξενήση

— 345 —

τις ϊδιες καταστροφές ή δυναστεία τών Austrias. "Η ακόμα ή ϊδια ή 'Αμε­

ρική, ή πριν από την τεχνοκρατία της και την ατομική της βόμβα 'Αμε­

ρική, ή οποία καθώς φαίνεται εϊχε την τύχη να σωθή στα 1898 άπό τα νύχια τοΰ άτυχου Ίσπανοϋ ναυάρχου Cervera κατά τον μοιραίο για τις ισπανικές κτήσεις ίσπανοαμερικανικό πόλεμο. "Ετσι λοιπόν έχουμε στην προτελευταία άπό τις παραπάνω ιστορικές περιόδους τήν απόλυτα λογική εμφάνιση ενός νέου Δημοκρίτου στο πρόσωπο του Locke, τοΰ φιλελεύθερου και εμπειρικού" σαν τον Russel και τον Popper. Γιατί πραγματικά στον εμπειρισμό, τον αίσθητισμό και τον σχετικισμό δέν χωρούνε ούτε δόγμα­

τα ούτε σχολαστικισμοί ούτε θρησκευτικοί ή φυλετικοί διωγμοί, άφοΰ κανένας έδώ δέν εΐναι σίγουρος ότι έχει δίκιο. Ό γνήσιος εμπειρικός ή ό φιλελεύθερος ποτέ του δέν λέει «αυτό είναι αλήθεια», άλλα απλώς «τείνω να θεωρήσω δτι κάτω άπό τις παρούσες συνθήκες αυτή ή γνώμη εΐναι πι­

θανώς καλύτερη». 'Αλλά μέ αυτό τον τρόπο έρχεται και ô ίδιος σέ κάποια αμηχανία. «Είναι ξεκάθαρο, ότι όλα αυτά, κύριοι είναι γνώμες τοϋ Δημο­

κρίτου, πού κανένας δέν μας υποχρεώνει να τις ασπαστούμε», σημειώνει ειρωνικά ό Ισπανός ποιητής Antonio Machado, και προσθέτει : «Οί πρα­

γματιστές . . . δέν αντιλήφθηκαν δτι αυτό πού κάνουν είναι να μας ωθούν στην εκλογή μιας πίστεως, μιας πεποιθήσεως, και ότι ό ορθολογισμός πού μάχονται είναι ήδη ένας καρπός της επιλογής πού μδς συνιστούν, και μά­

λιστα ό πιο δοκιμασμένος ως τώρα». "Οπως κι αν έχουν τα πράγματα, τα δογματικά συστήματα — μαρξι­

σμός, φασισμός, ακόμη και ό καθολικισμός τοΰ Βατικανού καί, φυσικά, καί ό Hegel πάνω άπ' όλα καί στο βάθος ό Πλάτων — έχουν αρκετά πλεο­

νεκτήματα : τήν ειρήνη, τή συνοχή, κάποτε κάποια θεαματικά επιτεύ­

γματα. 'Αλλά, έφ' όσον δέν υπάρχει ή δυνατότητα τοϋ διαλόγου, ή Ulti­

ma Ratio είναι κατ' ανάγκην ή βία : Ό παγκόσμιος καί ό εμφύλιος πόλε­

μος σέ ό,τι άφορα στή δημόσια ζωή, ή καταπίεση καί ή φυλακή στην ιδιω­

τική. Ή Πολιτεία είναι έργο — λέει ό Popper — πού δέν θα έπρεπε να τό θαυμάζη κανένας τίμιος άνθρωπος· οί νέοι στην πολιτεία εκείνη εκπαι­

δεύονταν μόνο καί μόνο εν όψει τής πολεμικής αρετής· τα παραμύθια πού οί γιαγιάδες θά διηγούνταν στα μικρά παιδιά για να τα κοιμήσουν θα έπρεπε να περάσουν προηγουμένως άπό τή λογοκρισία· ή καλή μουσική υποχωρεί μπροστά στα εμβατήρια πού ερεθίζουν τον λαϊκό πατριωτισμό* ή μαζική βρεφοκτονία διακηρύσσεται δημοσία­ τό συστηματικό ψέμμα επιβάλλεται στους κυβερνήτες, κλπ.

Καί ή πολεμική εξακολουθεί μέ τον ίδιο ρυθμό. Καί δέν πρόκειται μάλλον να τελείωση για πολύ ακόμη ή πολεμική αυτή. 'Αλλά και ή εξέλι­

ξη της δέν θά μπορούσε να είναι περισσότερο περίπλοκη. 'Επισημάνα­

με όλους τους δυνατούς συνδυασμούς : ολοκληρωτικοί στοχαστές έπικρί­

— 346 —

νουν τον Πλάτωνα, όπως ακριβώς ό Nietzsche* άλλοι τον θεοποιούν, καθώς οί θεωρητικοί της χιτλερικής εποχής, στους οποίους αναφέρθηκα πιο πάνω· κομμουνιστές τον εγκωμιάζουν [μέ τον τρόπο του Τσπανοΰ μεταφρα­

στή του 1936·] μαρξιστές τον μισούν, όπως ό Crossman καί ό Thomson· δημοκράτες τον λατρεύουν, καθώς έκαναν οί "Αγγλοι του 19ου αιώνα [καί ό Cornford του ισπανικού εμφυλίου πολέμου­] φιλελεύθεροι, λίγο ή περισ­

σότερο ριζοσπάστες, όπως ό Toynbee, ό Popper καί ό Rus sel, τον θεωρούν επικίνδυνο. Μερικές φορές φαίνεται — λέει ό Bambrough, συγγραφέας μιας ενδιαφέρουσας ανθολογίας σύγχρονων κειμένων γύρω από τον Πλά­

τωνα, ότι υπάρχουν τόσες Πολιτείες, όσοι καί οί αναγνώστες της πλα­

τωνικής. "Οπως σχεδόν πάντοτε, ή αλήθεια βρίσκεται στο μέσον. Καί μάλιστα

σέ μια περίπτωση, όπως αύτη τής πολεμικής για τον Πλάτωνα, όπου ό φάκελλος του κατηγορούμενου φιλόσοφου είναι ενα απίστευτο κράμα χονδροειδών συκοφαντιών άπό τη μια μεριά καί αντιρρήσεων πολύ σοφά τοποθετημένων άπό την άλλη.

''Ας πάρουμε, για παράδειγμα, τις κατηγορίες για φασισμό ή συνερ­

γασία μέ τον φασισμό, κατηγορίες πού απηχούν οί απόψεις τοϋ Russel, να ποϋμε. Ή Σπάρτη, λέει, ήταν υπέρ τής ολιγαρχίας· τό ϊδιο ήταν καί ή οικογένεια καί οί φίλοι τοϋ Πλάτωνα, πού προδοτικά συνέβαλαν στην πτώση τών 'Αθηνών. 'Αλλά δέν είναι καν βέβαιο αν οί Λακεδαιμόνιοι ήταν μέ τό μέρος τής ολιγαρχίας (αυτό θα μπορούσε να είπωθή για τον Λύσανδρο, αλλά όχι καί για τον Παυσανία, ό όποιος, μέ μεγάλη πολιτική όξύνεια προώθησε αποτελεσματικά τή συμφιλίωση τών δύο μερών)· ούτε φαίνεται ότι οί Τριάκοντα ενήργησαν ώς πληρεξούσιοι τής Σπάρτης, εφ' ό­

σον οί στρατιωτικές δυνάμεις τών Λακεδαιμονίων έμεναν αδρανείς στην 'Ακρόπολη· ούτε γνωρίζουμε άλλους ολιγαρχικούς, ανάμεσα στους συγγε­

νείς τοϋ Πλάτωνα, εκτός άπό τον Χαρμίδη καί τον Κριτία, άπό τους οποίους ό ένας ήταν θείος του καί ό άλλος μακρινός του συγγενής· ούτε πρέπει να ξεχνούμε ότι ή οικογένεια τοϋ Πλάτωνα καυχιόταν για τήν καταγωγή της άπό τον δημοκράτη Σόλωνα [ούτε κάποιος πού ισχυρίζεται ότι περιο­

ρίζεται μόνο στα γεγονότα, μπορεί να παράβλεψη μια τόσο γνωστή καί τεκμηριωμένη εξέλιξη, όπως είναι ή εξέλιξη τοϋ Πλάτωνα. 'Υπάρχει άλ­

λωστε καί ή μαρτυρία τής έβδομης επιστολής [(πού τήν έχουμε τώρα εύ­

κολα στην εύχρηστη έκδοση τής Margarita Toranzo)], καθώς επίσης καί πολλές άλλες μαρτυρίες].

Είναι αλήθεια ότι ό Πλάτων είχε αηδιάσει καί άπογοητευθή μέ τις αποτυχίες τής ανίκανης δημαγωγίας, πού διαδέχθηκε τον Περικλή στην πολιτική σκηνή τών 'Αθηνών. Είναι αρκετά γνωστές οί πικρές του παρο­

μοιώσεις : τα λαϊκά δικαστήρια μοιάζουν σαν επιτροπές παιδιών, πού,

— 347 —

υστέρα άπο τις κατηγορίες ενός ζαχαροπλάστη, αναλαμβάνουν να δικάσουν τον γιατρό πού τους δίνει καθάρσιο και τους επιβάλλει δίαιτα* ό λαός μοιάζει με τον κυβερνήτη ενός γεροϋ και μεγάλου πλοίου, το όποιο όμως το κατευθύνει, επειδή είναι κουφός, τυφλός και αδαής, σύμφωνα με τα κέφια και τις ραδιουργίες του πληρώματος' ή χώρα είναι ενα μεγάλο ύπο­

μονητικο ζώο, τοϋ οποίου οί συνήθειες και ο χαρακτήρας έχουν μελετηθή μέ πονηριά άπο τους δημαγωγούς, πού θέλουν να το θέσουν στή δική τους υπηρεσία. Ή κατάσταση αυτή βέβαια έχει τήν αρχή της παλιά. Τή χρονιά πού γεννήθηκε ό Πλάτων, οί κάτοικοι της Μυτιλήνης σώθηκαν ώς εκ θαύ­

ματος άπο τή σφαγή, όταν το καράβι πού μετέφερε τήν αλλόκοτη διαταγή να θανατωθούν έφτασε μέ καθυστέρηση, μέ αποτέλεσμα να το προφτάση τήν τελευταία στιγμή ενα άλλο, πού έφερε κι αυτό μια δεύτερη επιεικέστε­

ρη διαταγή, εξ ϊσου αλλόκοτη, πού ακύρωνε τήν πρώτη. Δυο χρόνια αργό­

τερα όλοι οί 'Αθηναίοι ξεκαρδίζονταν στα γέλια μπροστά στην απροσδό­

κητη επιτυχία τοϋ γελωτοποιού Κλέωνα στή Σφακτηρία. 'Εννέα χρόνια αργότερα ό Πλάτων, παιδί έντεκα χρονών τότε, έμελλε να ανατρίχιαση μέ τή σφαγή της Μήλου.

Τέλος πάντων, εκείνοι πού ώς εδώ είχαν πληρώσει τά σπασμένα ήταν οί σύμμαχοι ή εχθροί τών 'Αθηνών. 'Αλλά ή δίκη τών Άργινουσών ήταν ήδη κάτι τό σημαντικό : Ό Σωκράτης πού τότε ήταν «πρύτανις», ήταν ό μόνος πού αντιτάχθηκε στον παραλογισμό εκείνο, μέ τον όποιο εντελώς άδικα καταδικάστηκε τό άνθος τοϋ άθηναϊκοΰ στρατού. Σέ κανέναν λοιπόν δέν πρέπει να φανή παράξενο τό ότι ό Πλάτων δοκίμασε έναν νεανικό ενθουσιασμό μπροστά στις νέες δυνατότητες πού πρόσφερε στην πατρί­

δα του ή ολιγαρχία τών Τριάκοντα. 'Ανάλογη ήταν άλλωστε και ή στάση ή δική μας, όσων είχαμε ζήσει στην Ευρώπη τοϋ 1920 και 1930, πού τότε εκατομμύρια ανθρώπων, άποκαρδιωμένων άπό τ ή μαλθακή αδυναμία τών δημοκρατιών, στρέφονταν συνεπαρμένοι προς τά ιδανικά μιας νέας και καλύτερης καταστάσεως. Αυτοί πού γεννηθήκανε εκείνα τά χρόνια πιστεύα­

με ακόμη σέ όλα, στην καθοδήγηση τών λαών άπό ηγέτες πού δέν σφάλλουν ποτέ, στον θρίαμβο μερικών αγνών ιδανικών, σέ μια γενική εκκαθάριση πού θα απομάκρυνε τά κατάλοιπα της παρακμής και θα έκανε να ξαναλάμ­

ψη ή αναζωογονημένη Ρώμη· άλλοι προβλέπαμε στή μεγάλη άρειανή αν­

θρωπότητα ή στην παγκόσμια αδελφότητα ή σέ μια δικαιότερη κατανομή τών αγαθών μέσα σέ μια κοινωνία χωρίς πλούσιους και φτωχούς. Κάτι ανάλογο θα πρέπει να αισθάνονταν και οί 'Αθηναίοι — Mutatis Mutandis — του τέλους τοϋ 5ου αιώνα.

[«'Επειδή δε ολιγαρχία έγένετο, — λέει ό Πλάτων, μέ τό στόμα τοϋ Σωκράτη — οί τριάκοντα αύ μεταπεμψάμενοί με .. . προσέταξαν άγαγεϊν εκ Σαλαμίνος Αέοντα τον Σαλαμίνιον ίνα άποθάνοι . . .» Και προσθέτει

— 348 —

μέ αμίμητη νηφαλιότητα : « . . . εγώ δε φχόμην άπιών οΐκαδε». 'Αρκετά ενδεικτικά είναι και όσα προσθέτει ό Πλάτων στην "Εβδομη επιστολή του, αναφερόμενος επίσης στην ϊδια ομάδα τυράννων : «Όρων δήπου τους άνδρας (δηλαδή τους Τριάκοντα) εν χρόνω όλίγω χρυσόν άποδείξαντας τήν έμπροσθεν πολιτείαν . . . έδυσχέρανά τε και έμαυτόν έπανήγαγον από των τότε κακών χρόνω δε ού πολλω μετέπεσε τα τών τριάκοντα τε και πδσα ή τότε πολιτεία* [πάλιν δε βραδύτερον μέν, εΐλκεν δέ με όμως ή περί τό πράττειν τα κοινά και πολιτικά επιθυμία.] ήν ούν και εν έκείνοις άτε τεταραγμένοις πολλά γιγνόμενα ά τις αν δυσχεράνειεν, και ουδέν τι θαυ­

μαστόν ήν τιμωρίας εχθρών γίγνεσθαι τινών τισιν μείζους εν μεταβολαΐς· .. .κατά δέ τίνα τύχην αυ τον έχαΐρον Σωκράτην τούτον δυναστεύοντές τίνες είσάγουσιν εις δικαστή ριον . .. σκοποϋντι δέ μοι ταϋτά τε και τους ανθρώπους τους πράττοντας τα πολιτικά, και τους νόμους γε και τα εθη, όσω μάλλον διεσκόπουν .. . τοσούτω χαλεπώτερον έφαίνετο ορθώς είναί μοι τα πολιτικά διοικεΐν . . . κακών ούν ού λήξειν τα ανθρώπινα γένη, πριν αν ή το τών φιλοσοφούντων ορθώς γε και αληθώς γένος εις αρχάς ελθη τα πολιτικά ή τό τών δυναστευόντων εν ταΐς πόλεσιν εκ τίνος μοίρας θείας όντως φιλοσοφήση»].

Βλέπουμε λοιπόν πόσο εμπαθείς αποδεικνύονται άπό τή μια μεριά οί ανόητες κατηγορίες για συνεργασία μέ απολυταρχικά καθεστώτα και για προδοσία, αν παραβληθούν μέ τήν σχεδόν φωτογραφικά πιστή αυτή πνευ­

ματική απεικόνιση της μακρόχρονης δοκιμασίας του βασανισμένου αύτου ανθρώπου. Και άπό τήν άλλη μεριά βλέπουμε επίσης πώς ό άνθρωπος Πλάτων, πού ενδιαφερόταν για τα πράγματα όπως είχαν, πεθαίνει, για να έπιτρέψη τή γέννηση ενός φιλοσόφου πού έχει πάθος για τις αγνές ιδέες, για τα πράγματα όπως θάπρεπε να είναι καί δπως κατά πασαν πιθα­

νότητα δεν πρόκειταν να γίνουν ποτέ σ' αυτόν τον κόσμο. "Ετσι γίνεται ώστε να παρουσιάζεται μπροστά στα μάτια μας ένας Πλάτων σκληρός, μονήρης, κάποτε αμείλικτος θιασώτης της τόσο αντιπαθητικής ουτοπίας, αποκρουστικής για τους ανθρώπους τοΰ χτες, τοΰ σήμερα καί του πάντοτε. Γιατί, βέβαια, κανείς δέν είναι διατεθειμένος να αποκήρυξη αυτή τή σπίθα της τόσο ανθρώπινης αναρχίας πού μας κληροδότησε τό προπατορικό αμάρ­

τημα. Επειδή κανένας άπό μας σήμερα δέν έχει διάθεση να παραιτηθή άπό τις αξιώσεις του πάνω στή ζωή έστω καί αν ζή — καί εσείς είστε ήδη μάρ­

τυρες αύτου τοΰ γεγονότος — σέ ανέχεια έναν κόσμο τεχνοκρατούμενο καί απογυμνωμένο άπό ιδανικά, όπου ό προσγειωμένος δημόσιος υπάλληλος αντικαθιστά τον ρωμαλέο ήρωα, όπου τα κιτρινισμένα βιβλία τών ποιη­

τών μας μένουν αδιάβαστα, όπου υπάρχει, ακόμη καί μέσα στο σπίτι μας, τρόπος να μας επιβάλλεται, μέσα άπό ενα σωληνωτό κατασκεύασμα, τό κάθε τι : πώς θα πρέπει να ζούμε, τί μας αρκεί να ξέρουμε καί τί απόψεις

— 349 —

θα πρέπει να έχουμε για το κάθε ζήτημα. Γι' αυτό και στα νιάτα μας αγα­

πήσαμε με πάθος τον Aldous Huxley και αργότερα τον Orwell. [Άπο το 1932 έχουμε το προφητικό βιβλίο του πρώτου «Brave new world», το όποιο στην 'Ισπανία τιτλοφορήθηκε με τον δανεισμένο από την σαικσπηρική «Τρικυμία» έντονα σαρκαστικό τίτλο Un mundo Feliz ("Ενας ευτυχισμένος κόσμος). Στο έργο αυτό προφητεύονται για τό μέλλον της ανθρωπότητας κάθε είδους παραλογισμοί : Ή παραγωγή μέσα σε εργαστήρια διαφόρων τύπων πολιτών, με ρυθμιζόμενο δείκτη νοημοσύνης πού μπορεί να κανο­

νιστή κατά τό γούστο του προγραμματιστή, έτσι πού να παράγεται ενα μικρό ποσοστό κυβερνητών καί ενα απέραντο πλήθος διανοητικά καθυστε­

ρημένων ατόμων, προορισμένων για οδυνηρά ή δυσάρεστα έργα* μια ύπνο­

παιδευτική εκπαίδευση, πού θα άποσκοπή στην εμπέδωση γνώσεων, ιδεών, κανόνων καί πολιτικών συνθημάτων τα πειστικά χάπια· ή εξουδετέρωση τών πιθανών επαναστατών ώς άχρηστων καί ανεπιθύμητων για τήν κοι­

νωνική μηχανή εξαρτημάτων. 'Ακόμη πιο ανησυχητικά εΐναι όσα συμ­

πληρώνει ό Huxley σ' έναν δεύτερο πρόλογο του, γραμμένον στα 1946 : ό συγγραφέας βεβαιώνει ρητά πώς μόνον ενα πράγμα μένει να αναθεωρή­

σει στις παλιές του προβλέψεις : Τώρα θα πρέπει να τοποθέτηση αυτή τήν τρομακτική κοινωνία του βιβλίου του όχι πια στον 26ον αιώνα — όπως εΐχε υπολογίσει πριν 14 χρόνια, άλλα πολύ πιο νωρίς, ϊσως στον φθί­

νοντα είκοστόν αιώνα. "Αλλωστε τον προηγούμενο χρόνο (1945) ό "Αγγλος συγγραφέας, πού είναι γνωστός με τό ψευδώνυμο George Orwell καί πού κι αυτός είχε τραυματιστή πολεμώντας στις γραμμές της Διεθνούς Ταξιαρ­

χίας, εξέδωσε τό έργο του Animal Farm. Τό έργο αυτό αποτελεί ενα είδος μύθου, όπου γίνεται καταφανής σάτιρα του κομμουνιστικού τρόπου ζωής : σέ μια φάρμα κατοικεί μια κοινότητα ζώων εκεί διαπρέπει ενα γουρούνι ό «σύντροφος Ναπολέων», πού έχει για «σλόγκαν» τό σύνθημα : «'Όλα τα ζώα εΐναι ίσα, αλλά μερικά εΐναι πιο ίσα από τα άλλα». Αίγο αργότερα, στα 1949, ό Orwell μας προσφέρει τό μυθιστόρημα επιστημονικής φαντα­

σίας πού έχει για τίτλο «1984», όπου ό συγγραφέας υπόσχεται — καί μά­

λιστα για πολύ σύντομα — μια παγκόσμια κοινωνία, όπου θα κυριαρχή­

σουν τα ισοπεδωτικά συνθήματα καί τό άγρυπνο μάτι του Μεγάλου 'Αδελ­

φού, πού όλα τα βλέπει καί όλα τα ακούει καί πού θα είναι τοποθετημένο στον τοίχο κάθε δωματίου κάθε σπιτιού. Για να κλείσουμε τό σύντομο αυτό καί παράξενο δειγματολόγιο μελλοντολόγων — πού καί τους πιο αδιάφορους θα πρέπει να τους έκανε να ανατριχιάσουν, προσθέτουμε καί τό μυθιστό­

ρημα τοΰ 'Ισπανού πεζογράφου Miguel Delibes «Παραβολή τοΰ ναυαγού» (Parabola del Naufrago), όπου συναντούμε τήν ανατριχιαστική περιγραφή τοΰ εργοστασίου μετατροπής τέως ανθρώπων σέ πρόβατα].

"Ολες αυτές οί ανησυχίες, μέσα στις όποιες ζή ό σημερινός κόσμος,

— 350 —

είναι, επαναλαμβάνω, αυτό πού κάνει να φαίνωνται μέσα από έναν υπερβο­

λικά μεγεθυντικό φακό ορισμένες ιδέες του Πλάτωνα για την ουτοπική του Πολιτεία. 'Ανέφερα πιο πάνω, π.χ. ότι τον κατηγορούν πώς στρατο­

λογεί τους φρουρούς του μέσα άπο τήν αστική τάξη, παρ' δλο πού ο ίδιος βεβαιώνει : «.. .και αν αύ έκ τούτων τις (δηλαδή των εργατών και των γεωρ­

γών) ύπόχρυσος ή ύπάργυρος φυή, τιμήσαντες (οι άρχοντες) άνάξουσιν τους μεν εις φυλακήν, τους δέ εις έπικουρίαν . . .» Μερικοί πάλι επέμεναν να επικαλούνται στα άντιπλατωνικά τους επιχειρήματα το ζήτημα της βρε­

φοκτονίας, πού δήθεν συστηματικά προτείνει ό Πλάτων στην πολιτεία του­ αλλά ό Πλάτων, όταν μίλα για κατώτερα και ελαττωματικά ή καθυ­

στερημένα πλάσματα, περιορίζεται — όπως άλλωστε του το επιβάλλει το αυστηρά λογικό σχήμα τών ιδεών του — να συζητά τήν απομόνωση τους σέ έ ν α ν τ ό π ο μ υ σ τ ι κ ό κ α ι κ ρ υ μ μ έ ν ο . Τον επικρίνουν για τήν αδιαφορία του προς τους δούλους — χαρακτηριστικό άλλωστε τής πλειοψηφίας όλων τών Ελλήνων συγγραφέων — ενώ από τήν άλλη μεριά δεν υπογραμμίζουν τις, φιλελεύθερες απόψεις του σχετικά με τήν πλήρη ισότητα μεταξύ ανδρών και γυναικών και δέν δίνουν προσοχή στις πρωτοπορειακές του ιδέες για μια ουσιαστική ενότητα τών ελληνικών κρατιδίων.

Οί επικρίσεις και γενικά ή κριτική αυτή γίνονται από ανθρώπους πού βρίσκονται ολοφάνερα σέ πλεονεκτική θέση. Τό σπουδαιότερο πλεονέκτη­

μα τους συνίσταται στην εκμετάλλευση του γεγονότος ότι ô Πλάτων μένει πάντα καθηλωμένος από τό ανεφάρμοστο του πολιτικού σχήματος πού έχει αναπτύξει — πράγμα βέβαια πού και ό ίδιος τό ήξερε πολύ καλά — και από τις αναπόφευκτες τολμηρές υπερβολές του. "Ας μήν ξεχνούμε ότι αργότερα θέλησε να εξουδετέρωση μερικά άπό τα μειονεκτήματα αυτά στους Νόμους. "Ας πάρουμε για παράδειγμα μια άπό τις πιο συχνές επικρί­

σεις πού του γίνονται σέ σχέση με τήν Πολιτεία και γιά ενα ζήτημα στο όποιο ή δική σας γενιά, πού ιδιαίτερα απεχθάνεται τήν υποκρισία, θα έδειχνε μια ευαισθησία περισσότερο ηύξημένη :

Ό Πλάτων αγαπά πάνω άπ' όλα τήν αλήθεια· αυτό είναι αναμφισβή­

τητο και όσοι τον κατέκριναν στο ζήτημα αυτό δέν έλαβαν υπ' όψη τους τα ίδια, τα πολύ σαφή κείμενα του φιλοσόφου : «Τό μεν δή τω οντι ψεύ­

δος ού μόνον ύπό θεών αλλά και υπ' ανθρώπων μισείται . . . Έγώ δέ λέγω ότι τη ψυχή περί τα όντα ψεύδεσθαί τε και εψευσθαι και άμαθη είναι και ενταύθα έχει ν τε και κεκτήσθαι τό ψευδός πάντες ήκιστα αν δέξαιντο, και μισουσι μάλιστα αυτό εν τω τοιούτω».

"Ολα αυτά είναι ξεκάθαρες απόψεις. Παρ' όλα αυτά, διαβάζουμε στα ίδια τα κείμενα, ότι θα ήταν έγκλημα, κάτω άπό ορισμένες συνθήκες, νά λες τήν αλήθεια σέ έναν τρελό. Αυτό βέβαια αποτελεί μια ακραία περίπτω­

— 35i —

ση : "Εναν τρελό μπορείς να τον εξαπάτησης. Άλλα ένα παιδί; 'Εδώ αρ­

χίζουν οί διχογνωμίες. Σήμερα τα παιδιά επαναστατούν εναντίον τών γο­

νέων τους πού τους μιλούν για τον Ά η ­ Βασίλη και δεν τους προσφέρουν την κατάλληλη σεξουαλική διαπαιδαγώγηση. Άλλα ό Πλάτων θεωρεί σκόπιμο να άρχίζη κανείς τήν εκπαίδευση τών παιδιών με τήν βοήθεια μύθων μύθων, λογοκριμένων, βέβαια, καί αυτό για λόγους ηθικής. Για­

τί αλίμονο στους γονείς πού θα έδιναν για παράδειγμα στα παιδιά τους τή συμπεριφορά τοϋ Δία απέναντι στον Κρόνο ή του Κρόνου απέναντι στον Ουρανό ! Ώραΐα ώς εδώ. Άλλα τον λαό; "Εχουμε το δικαίωμα να τον εξα­

πατήσουμε ή όχι; Ό Macchiavelli έχει δώσει τήν απάντηση : Ή α ρ ε τ ή , ή virtù τοϋ ηγεμόνα δεν έχει καμιά σχέση μέ τήν αρετή τοϋ υπηκόου του. Μοναδικό της θεμέλιο είναι ό στόχος, ή αποτελεσματικότητα και ή επιτυ­

χία τοϋ κυβερνητικοΰ έργου. Ό Κρέων της Αντιγόνης τοϋ Anouilh — ένας ολότελα αντιπροσωπευτικός τύπος τεχνοκράτη — μας αφήνει έκπλη­

κτους στο τέλος τοϋ έργου, όταν ισχυρίζεται ότι δεν τον ενδιαφέρει αν το πτώμα, για το όποιο γίνεται λόγος, εΐναι τοϋ'Ετεοκλή ή τοϋ Πολυνείκη. Άλλα υπάρχουν πλήθος περιπτώσεων μέ κρίσεις συνειδήσεως, ιδιαίτερα σε καιρό πολέμου, οπότε ό πολιτικός βρίσκεται συνεχώς στην ανάγκη να εξαπατά.

Ό Πλάτων λοιπόν κάνει λόγο για ενα ευγενές και καλοπροαίρετο ψέμμα, ένα γ ε ν ν α ΐ ο ν ψ ε ϋ δ ο ς , μ έ τ ό όποιο θα πρέπει να πείθουμε τους πολίτες ότι ή ψυχή τοϋ καθενός περιέχει ορισμένα ιδιαίτερα, διαφο­

ρετικά άπό τοϋ διπλανοΰ του, στοιχεία — χρυσάφι, ασήμι, χαλκό καί σί­

δερο —, μέ τα όποια γίνονται περισσότερο ή λιγότερο κατάλληλοι για ηγέτες. Οί σχολιαστές καί επικριτές τοϋ φιλοσόφου διαρρηγνύουν έδώ τα ιμάτια τους : 'Ιδού ό Goebbels μέ τον πολιτικό του μύθο για τήν άρειανή φυλή* να ό Στάλιν μέ τον πολιτικό μϋθο τοϋ άντεπαναστάτη [Trotsky, τοϋ σύμμαχου τοϋ καπιταλισμού.] 'Ωστόσο, ό ίδιος ό Conrford παρατηρεί πολύ σωστά ότι ή λέξη ψ ε ϋ δ ο ς στή γλώσσα τών αρχαίων 'Ελλήνων δέν είχε τόσο έντονη σημασία όσο σήμερα οί αντίστοιχες ευρωπαϊκές· σήμαιναν, στον Πλάτωνα ιδιαίτερα, απλώς ψευδαισθήσεις, μύθους πού θα έπρεπε να διαδοθούν ανάμεσα στο λαό, μέ σκοπό τήν καλύτερη λειτουρ­

γία τοϋ πολιτεύματος καί τής κοινότητος, καί πού, όπως ό ίδιος ό φιλό­

σοφος αναγνώριζε, δέν θα γίνονταν πιστευτοί άπό κανέναν. Άλλο ζήτημα αν θέλη κανείς να συγκρίνη τό ψ ε ΰ δ ο ς αυτό μέ φάρμακο πού μόνο ό γιατρός πρέπει να χειρίζεται, όχι ό άρρωστος. 'Εκείνο όμως πού συμβαίνει είναι ότι ό ηγεμόνας γνωρίζει πιο πολλά άπό τον λαό. Αυτό όμως είναι βασικό για τον Πλάτωνα. Καί αυτό είναι πού αποτελεί, γι' αυτούς πού σή­

μερα τον κατακρίνουν, αίρεση καί αμάρτημα. Πριν όμως ανακεφαλαιώσουμε όλες αυτές τις σκόρπιες παρατηρήσεις,

— 352 —

ας δούμε μια άλλη, ανεξάντλητη πηγή επικρίσεων και άγανακτήσεως, ιδιαίτερα εκ μέρους του Russell, την περιβόητη κοινοκτημοσύνη γυναι­

κών και παιδιών. Οί επικρίσεις στο ζήτημα αυτό θα ήταν βέβαια δικαιολο­

γημένες, αν στηρίζονταν στή φαινομενική όψη του προβλήματος και όχι στο σημαντικό γεγονός ότι όλο τό σύστημα, μέσα στο όποϊο εντάσσονταν, δεν ήταν πραγματοποιήσιμο σύμφωνα με τήν αντίληψη του ϊδιου του Πλά­

τωνα, ό όποιος μάλιστα εκθέτει τις σχετικές λεπτομέρειες με τρόπο ειρω­

νικό. [Υπενθυμίζω τό φοβερό σχέδιο με δυο λόγια : Μια φορά τον χρόνο, θα γίνωνται ορισμένοι, ας ποϋμε, αγώνες με σκοπό τον γάμο, οί όποιοι θα αποβλέπουν στο να αναπληρωθούν μελλοντικά τα κενά πού θα έχουν στο μεταξύ δημιουργηθή στην τάξη τών φυλάκων εξ αιτίας τών θανάτων. Θα λάβουν μέρος τόσα ζευγάρια, όσα παιδιά θα πρέπη να γεννηθούν με­

ρικούς μήνες αργότερα. Τό πρώτο πρόβλημα θα είναι να βρεθούν οί σύ­

ζυγοι πού να είναι πάντα είκοσι τουλάχιστον χρόνια μεγαλύτεροι άπό τις συζύγους· στην αντίθετη περίπτωση θα διέτρεχαν τον κίνδυνο να δια­

πράξουν αιμομιξία και οί δυο μελλόνυμφοι, άφοϋ και οί δυο αγνοούν εντε­

λώς τους γονείς των. Ή μεγάλη αυτή διαφορά ηλικίας δεν θα είναι σοβαρή, αν δέν θα ύπαρξη μακροχρόνια συζυγική ζωή, άλλα μονάχα μια σύντομη συμβίωση, πού θα λήγη μέ διαζύγιο και εγκράτεια ως τον επόμενο χρόνο. Τα παιδιά θα πηγαίνουν στον παιδικό σταθμό, όπου θα τα θηλάζη κάθε μέρα διαφορετική μητέρα — πράγμα βέβαια πού θα εχη ανυπολόγιστες συνέπειες (και αυτό δέν τό προέβλεψε ό Πλάτων) στην αύξηση της θνησι­

μότητας τών βρεφών κλπ. Εκείνο λοιπόν πού ενδιαφέρει τον φιλόσοφο είναι ή μεγαλύτερη δυνατή καθαρότητα και άκμαιότητα της φυλής· και για να τό επιτυχή αυτό, χρησιμοποιεί ενα άλλο ψ ε ύ δ ο ς , ενα είδος παραβά­

σεως τών όρων του παιχνιδιού, πού θα έπιτρέψη στους άνδρες τους πιο ωραίους και πιο υγιείς να πάρουν γυναίκες του ίδιου τύπου και αντίστρο­

φα. Ή διαδικασία αυτή — πού είναι ανεφάρμοστη και εντελώς παιδαριώ­

δης — δεν αξίζει να προκαλή τήν αγανάκτηση του Russell και τών άλλων επικριτών. Ό καχεκτικός και αδικημένος άπό τή φύση, αυτός πού αιωνίως θα εχη τήν ατυχία να χορεύη μέ τήν πιο άσχημη ή καί να μή χορεύη καθό­

λου, θα περιοριστή να καταριέται τήν τύχη του στή διάρκεια τριών ή τεσ­

σάρων τέτοιων διαγωνισμάτων και αν τελικά δέν είναι ένας καθυστερημένος τοϋ τύπου πού μας περιέγραψε ό Huxley, τότε θα καταλάβη μέ τα πολλά τήν άπατη του παιχνιδιού. Και ή μεγάλη ατυχία του Πλάτωνα είναι δτι, πριν εγκατάλειψη αυτό τό τμήμα της ουτοπικής του πολιτείας στους Νόμους, δέν αντιλήφθηκε ότι δέν εΐχε καμιά ανάγκη να καταφυγή σ' αυτό τό απατηλό σύστημα επιλογής. Ό 'Αδείμαντος προβάλλει τήν εύλογη αντίρρηση ότι οί φρουροί αυτοί δέν είναι ευτυχισμένοι στή συζυγική τους ζωή· ό Σω­

κράτης άπαντα δτι αυτόν δέν τον ενδιαφέρει ή ατομική ευτυχία, άλλα ή

— 353 —

ευτυχία και ή ευδαιμονία ολόκληρης της κοινότητας. "Αν όμως επιτείνου­

με το σχήμα αυτό στις ακραίες συνέπειες του, αν ή πόλη μεταμορφωθή σε τέλειο πρότυπο δικαιοσύνης και ομόνοιας, τότε οι φύλακες θα υπομεί­

νουν άγόγγυχτα τήν θυσία αυτή, εφ' όσον εξυπηρετεί ενα ιδανικό. Άλλα και οί μοναχοί, οί κλεισμένοι σε αυστηρή απομόνωση, δεν θα είναι ούτε και αυτοί ευτυχισμένοι, με τήν συνηθισμένη σημασία της λέξεως· ούτε θα είναι επίσης και οί στρατιώτες πού πεθαίνουν για τήν πατρίδα, ούτε ακόμη και εκείνος πού εθελοντικά πολέμα για να εξουδετέρωση τους εχθρούς του λάου. Κι δμως αυτές είναι ανθρώπινες περιπτώσεις πού υπήρ­

ξαν, υπάρχουν και θα υπάρξουν και στο μέλλον. Ό Πλάτων, πού εντελώς άδικα ονομάστηκε άπό τον Nietzsche χ ρ ι σ τ ι α ν ό ς π ρ ο Χ ρ ι σ τ ο ύ καί α ν θ ε λ λ η ν ι κ ό ς α σ κ η τ ή ς , δέν υπόσχεται ούτε κι' αυτός τήν ευτυχία στον κόσμο αυτόν.]

Εκείνο πού τελικά συμβαίνει με τον μεγάλο αυτόν φιλόσοφο και με­

γαλειώδη άνθρωπο είναι ότι, έπειτα άπό μια μεγάλη σειρά αρνητικών εμπειριών, πού περιγράψαμε, ή ψυχή του όλο καί πιο πολύ γεμίζει άπό απαισιοδοξία σχετικά με τήν ανθρώπινη φύση καί με μια αυξανόμενη δυ­

σπιστία στις δυνατότητες της ανθρωπότητας να σωθή άπό μόνη της με ëvav αυτόματο θρίαμβο του ορθού λόγου. Μπροστά στή δυναμική σύλληψη του κόσμου, πού γεννήθηκε με τον Γαλιλαίο, στέριωσε μέ τον Μίλτωνα καί έφτασε στο αποκορύφωμα, για τήν ώρα, μέ τον Einstein, μπροστά στην εικόνα του Russeau για τον καλό άγριο άνθρωπο καί τή σύλληψη πάλι τοΰ ανθρωπίνου δντος πού ακολουθεί τον δρόμο της απεριόριστης εξελι­

κτικής προόδου, μιας προόδου πού δεν έχει τόση σημασία αυτή καθεαυτή, όση ή θέληση για τήν πραγματοποίηση της προόδου, ό Πλάτων, μέσα σε μια πικρή παράδοση πού προέρχεται εξ ίσου άπό τον "Ομηρο καί τους λυρικούς, πιστεύει σε μιαν αναπόφευκτη παρακμή τών πραγμάτων, τών λαών καί τών καθεστώτων. « . . . Χαλεπόν μεν κινηθήναι πόλιν ούτω συστά­

σαν αλλ' έπεί γενομένω παντί φθορά έστιν, ούδ' ή τοιαύτη σύστασις τον άπαντα μενεΐ χρόνον, άλλα λυθήσεται...»

Θα χρεωκοπήσουν λοιπόν οί άπατες πού αποσκοπούσαν στην ευγο­

νία* θα αρχίσουν να έμφανίζωνται παιδιά πού δέν θάπρεπε ποτέ να γεννη­

θούν θα αλλοιωθούν τα στοιχεία τής ψυχής· ή αριστοκρατική φύση του άνθρωπου, τέλεια στην αρχή, θα εξελίχθη διαδοχικά σε τιμοκρατική, όπως στή Σπάρτη, όπου τα πάντα υποτάσσονταν στον πόλεμο καί στο χρήμα­

αργότερα ολιγαρχική ή απροκάλυπτα ολοκληρωτική καί απάνθρωπη· δημοκρατική καί προσανατολισμένη στην επανάσταση τών καταπιεσμένων φτωχών εναντίον τής τάξεως πού τους καταπιέζει* καί, τέλος, τυραννική, όπως στο θλιβερό παράδειγμα τόσων ελληνικών πόλεων.

Κι όλα αυτά — προσέξτε πώς συνδέονται μέ τό πρόβλημα τών σημε­

23

— 354 —

ρινών γενεών — επειδή ό γιος τοϋ αριστοκράτη θα άρχίση να άντιμετω­

πίζη τον πατέρα του σαν ενα ανόητο ιδεαλιστή· και ό γιος τοϋ τιμοκράτη θα διακρίνη στον δικό του πατέρα μια επικίνδυνη μονομανία με τή δόξα και τή ματαιότητα* και ό γιος τοϋ όλιγαρχικοΰ υποκύπτει στον πειρασμό τής ζωής τοϋ κηφήνα και της ηδονής, τοϋ άνθους τοϋ λωτοΰ, τής ελευθε­

ρίας και τής πολιτικής, άλλα επίσης — θα πρόσθετε ένας Πλάτων τοϋ εί­

κοστοΰ αιώνα — αντιλαμβάνεται ότι ό πατέρας του έχει καταχραστή τις εξουσίες, έχει ταπεινώσει τον πλησίον του, κερδίζοντας το μίσος τοο* και ό γιος τοϋ δημοκράτη, αηδιασμένος άπό τις ασυδοσίες και το χάος πού προκάλεσε ή έκφυλη δημαγωγία, ζητά άπό τον Δία έναν τύραννο, όπως οί βάτραχοι τοϋ βάλτου : θα άναφωνή τό «ζ ή τ ω ο ί α λ υ σ ί δ ε ς » , όπως έκαναν οί δικοί μας δουλοπρεπεϊς οπαδοί τής απόλυτης μοναρχίας τοϋ 19ου αιώνα, ή τό « Θ έ λ ο υ μ ε τ ο μ α σ τ ί γ ι ο», φράση με τήν οποία τελειώνει τό βιβλίο τοϋ Huxley για τον ευτυχισμένο κόσμο. Κάθε γενιά αποκτά εμπειρία παρακολουθώντας τα σφάλματα τών γονέων της. Τό ϊδιο συνέβη και στην περίπτωση τοϋ Πλάτωνα σε σχέση με τον Σωκράτη. Τον Σωκράτη τον οδηγεί στο θάνατο ή αιώνια μανία τοϋ διαλόγου με το πλήθος. 'Αντίθετα, ό μαθητής του καταλήγει στο τέλος να κλειστή στην 'Ακαδη­

μία, όπου δέχεται μονάχα μερικά εκλεκτά πνεύματα πού είναι γνώστες τής Γεωμετρίας· και ανάμεσα τους, βρίσκεται και ό διάδοχος του Σπεύσιππος, πού, μολονότι είναι ένας στοργικός μαθητής και ανεψιός, θα εξελίχθη σε μέτριο φιλόσοφο και ολέθριο διευθυντή τής 'Ακαδημίας.

"Εχουμε λοιπόν άπό τή μια μεριά τή μοιρολατρική κυκλική παράδοση, πού υλοποιήθηκε με τον Ηράκλειτο και ή οποία, μέσω τοϋ Πολυβίου και τοϋ Gianbattista Vico θα φτάση ώς τον Nietzsche και τον Spengler και ως ενα σημείο ώς τον Toynbee. Άπό τήν άλλη μεριά έχουμε έναν πεσσιμι­

σμό για τον εαυτό του και τήν υπόλοιπη ανθρωπότητα* ή απαισιοδοξία αυτή ξεκινά άπό έναν άνθρωπο αριστοκρατικής οικογένειας και περιβάλ­

λοντος και καταλήγει αναγκαστικά στην επιφύλαξη απέναντι σ' αυτόν τον διανοούμενο, πού άπό τον έλεφάντινο πύργο του αντιμετωπίζει τους συνανθρώπους του σαν ανήλικους, επιβάλλοντας τους τήν αιώνια θεραπεία τοϋ πατερναλισμού και τής πεφωτισμένης δεσποτείας. 'Αλλά πάλι, αυτή ή ίδια πίστη σε μια αέναη άνακύληση τών ανθρώπινων πραγμάτων καταλή­

γει στο να άπογοητεύη αναπόφευκτα κάθε μεταρρυθμιστή, πού διαβλέπει πώς οί μεταρρυθμίσεις του θα μείνουν ανεφάρμοστες]. Έτσι, στην αρχή ό Πλάτων μάχεται υπέρ τής τολμηρής του θεωρίας για τον βασιλιά ­ φιλό­

σοφο καί, γεμάτος όνειρα για τήν πραγματοποίηση αυτών τών ιδεών του στρέφεται προς τις Συρακούσες· στο τέλος όμως, μετά τήν αποτυχία τών σχεδίων του στην πράξη άπό τον οπαδό του Δίωνα, αναγνωρίζει τήν ήττα του μπροστά στην ολοκληρωτική σχεδόν διάψευση τών ελπίδων του.

— 355 —

Γράφει μελαγχολικά στο έκτο βιβλίο της Πολιτείας : « . . . ταϋτα πάντα λογισμω λαβών, ήσυχίαν έχων και τά αύτοϋ πράττων, οίον εν χειμώνι κο­

νιορτοϋ και ζάλης υπό πνεύματος φερομένου ύπο τειχίον άποστάς, ορών τους άλλους καταπιμπλαμένους ανομίας, αγαπά ει πη αυτός καθαρός αδι­

κίας τε και ανοσιών έργων τόν τε ένθάδε βίον βιώσεται και τήν άπαλλαγήν αύτοΰ μετά καλής ελπίδος ϊλεώς τε καί ευμενής άπαλλάξεται». Νά, λοιπόν, ό Πλάτων στα γηρατειά του. Και σ' αυτήν τήν απογοήτευση αναφερόμε­

νος ό Russell σημειώνει αμείλικτα πώς ο ί φ α ν α τ ι κ ο ί α π ο τ ύ γ χ α ­

ν α ν π ά ν τ ο τ ε , γ ι α τ ί ε π ι δ ί ω κ α ν τ ο α ν έ φ ι κ τ ο . Με περισ­

σότερη κατανόηση ό 'Ισπανός κλασικός φιλόλογος Adrados περιγράφει τόν φιλόσοφο σ" αυτή τή φάση της εξελίξεως του ώς τόν ιδεαλιστή, ό όποιος, στον άγώνά του νά άποφύγη τις υπερβολές τοϋ εγωισμού — και στή δυσπιστία του απέναντι στους ομοίους του, θα πρόσθετα εγώ — συγκεν­

τρώνει στον εαυτό του όλους τους θριάμβους· απομονώθηκε έτσι, μή κατορ­

θώνοντας παρά μόνο νά οικοδόμηση μια τάξη αδιασάλευτη για μια ανθρω­

πότητα δυστυχισμένη και στερημένη άπό τήν αυθόρμητη τάση προς τήν πρόοδο.

Είναι όμως δυνατό νά μήν ύπάρχη τίποτε πού νά λυτρώνη αυτόν τόν αποτυχημένο ονειροπόλο ; 'Ασφαλώς και υπάρχει. Εϊναι κυρίως ή πίστη του στις δυνατότητες τοϋ άνθρωπου νά φτάση μέσα από τή σπουδή των πραγμάτων στο 'Αγαθό, άφοϋ πρώτα περάση άπό τή μακρόχρονη περιπλά­

νηση του άπό τά βάθη τοϋ σκοταδιστικού σπηλαίου ώς το φώς τοϋ ήλιου. Ό σοφός κυβερνά καί ακριβώς γι' αυτό πρέπει νά κυβερνά, επειδή εϊναι σοφώτερος καί γνωρίζει το αγαθό. Οί άνθρωποι πρέπει νά καθοδηγοΰνται άπό έναν άνθρωπο πού είναι ειδικευμένος στο χειρισμό τών ανθρώπων. Ό γιατρός πρέπει νά φροντίζη για τή θεραπεία τών ασθενών, εϊτε αυτοί το θέλουν είτε όχι.

— 'Αλλά, θα προβάλουν αντιρρήσεις οί εμπειριστές, δεν υπάρχουν για τήν πνευματική θεραπεία μέτρα ξεκαθαρισμένα, όπως υπάρχουν για τή σωματική υγεία. Γιατί, ποιος θα άναλάβη νά ξεχωρίση τόν γιατρό άπό τόν κομπογιαννίτη, τόν χειρουργό άπό τόν δήμιο;

— Καί ό στρατιωτικός; Δέν εϊναι αυτός πού πρέπει κανονικά νά κα­

τευθύνη τις επιχειρήσεις στον πόλεμο; Δέν βλέπεις πόσους παραλογισμούς έκαναν οί 'Αθηναίοι σαλαμοποιοί καί σκυτοτόμοι, όταν τους εϊχαν έμπιστευ­

θή—όπως το ζητοΰσαν οί κανονισμοί της δημοκρατίας — τήν ευθύνη τοϋ στρατοΰ;

— 'Ασφαλώς, ενα είναι τό σωστό : ό υποδηματοποιός νά άσχολήται μέ τά παπούτσια, καί, επίσης ό στρατηγός μέ τις μάχες καί τά σχέδια πο­

λεμικών επιχειρήσεων. Καί για νά ύπάρχη κάποια συνέπεια στην πολιτική τοϋ πολέμου δέν χρειάζεται παρά νά χρησιμοποιηθούν, π.χ., οί πολιτικοί

— 356 —

κομισάριοι ή οι βουλευτές της σχετικής με τα θέματα αμύνης κοινοβου­

λευτικής επιτροπής. — Και ô κυβερνήτης και πλοηγός; Τί θα κάνη; Θα εξάρτηση τον χει­

ρισμό του πηδαλίου του καραβιού άπό τις θελήσεις τής πλειοψηφίας των ταξιδιωτών;

— Ό χ ι βέβαια, άφοϋ εμείς έχουμε επιτρέψει στον κυβερνήτη να κα­

τευθύνη το καράβι. Μόνο πού δέν δεχόμαστε να μας ύποδεικνύη αυτός ποϋ θα πρέπει να θέλουμε να πάμε.

— Αυτό γίνεται επειδή έχει πείρα, είναι επειδή έχει ξανάρθει στο λιμάνι αυτό και επί πλέον ξέρει ότι τό ταξίδι δέν αξίζει τον κόπο.

— Αυτό δέν μας ικανοποιεί : Θέλουμε και εμείς να δοκιμάσουμε, έχουμε και επικαλούμαστε το δικαίωμα να αποκτήσουμε τήν αναγκαία πείρα κι εμείς, έστω κι αν χρειαστή να περάσουμε δυο φορές ξυστά από τους υφάλους.

— Έστω κι αν αυτό σας στοίχιση ακριβά; — Μάλιστα, έστω κι' αν μας στοίχιση ακριβά] — Και ό αρχιτέκτονας; Δέν πρέπει αυτός να είναι ό μοναδικός αρμό­

διος και ικανός να χτίζη σπίτια, αφού αυτή είναι ή δουλειά του; — Βέβαια, άρκεΐ να χτίζη τα σπίτια μας σύμφωνα μέ τό δικό μας γού­

στο, άφοΰ εμείς είμαστε τελικά πού θα τα κατοικήσουμε, όχι αυτός. — Τότε λοιπόν δέν θα πρέπει να μήν άξίζη τίποτε αυτή ή υψηλή «Elite»

τών διανοουμένων, στην οποία συμπεριλαμβάνονταν ανέκαθεν και οί ειδικοί πού έχουν για τέχνη τους να ξεχωρίζουν τήν αλήθεια και τό σωστό ;

— Καμιά αντίρρηση. Μόνο πού θα θέλαμε κι εμείς νά φτάσουμε στο ίδιο ύψος μ' εκείνους.

— Είστε όμως διατεθειμένοι να ύποστήτε τις συνέπειες τής μακρό­

χρονης και κοπιαστικής αναβάσεως; — Θα τις υποστούμε όσο μπορούμε. 'Αλλά όμως για ποιο λόγο οί

κορυφές αυτές νά είναι τόσο ψηλά και νά είναι προσιτές μόνο σε λίγους; — Τί θέλετε λοιπόν; Ά ν κατεβάσουμε τό επίπεδο τους δέν θα αδικού­

με τή χώρα; Και έκτος αύτοΰ, δέν νομίζετε ότι θα διαπράξουν σοβαρά λάθη στή διακυβέρνηση τής χώρας αυτής, αν αναλάβουν νά τήν καθοδη­

γήσουν νέες τάξεις, νέες ομάδες πολιτών; — Και μήπως εκείνοι πού τήν κυβερνούσαν ως τώρα δέν έχουν κάνει

ποτέ λάθος; Και ούτω καθεξής . . . Έτσι θα μπορούσε νά συνεχιστή ό διάλογος

αυτός ανάμεσα στα παλιά και στα νέα καθεστώτα, ένας διάλογος πού κρατά αιώνες τώρα και πού θα συνεχιστή μέ τον ϊδιο τρόπο στον αιώνα τον άπαν­

τα. Και ό Πλάτων θα βρίσκεται πάντα στο βάθος όλων αυτών τών συζητή­

σεων, ό Πλάτων μέ τήν ευγενική του φυσιογνωμία, τό πλατύ του μέτωπο και τό χαμόγελο του τό κάπως θλιμμένο.

ΛΙΝΟΥ ΠΟΛΙΤΗ Καθηγητού Πανεπιστημίου

Η ΑΛΛΗΛΟΓΡΑΦΙΑ ΤΟΥ ΣΟΛΩΜΟΥ ΜΕ ΤΟΝ ΑΔΕΡΦΟ ΤΟΥ

(Μερικές διευκρινίσεις)

Σέ παλαιότερο τεύχος του Παρνασσού 1 δημοσιεύτηκε άρθρο τοΰ κ. Νίκου Ι. Γρυπάρη με τον τίτλο «Οί περιπέτειες της οικογενειακής αλληλο­

γραφίας του Δίον. Σολωμού». Ό κ. Γρυπάρης δημοσιεύει εξι γράμματα του Γ. Βλαχογιάννη προς τον Λ. Χ. Ζώη (από τον 'Ιούλιο ώς τον Νοέμβριο του 1929), πού αναφέρονται στην αγορά άπό τον Βλαχογιάννη της αλληλογρα­

φίας τοΰ Σολωμού με τον αδερφό του Δημήτριο 2. Δε θα συζητήσουμε ποιο είναι το επιστημονικό όφελος άπό τή δημοσίευση παρόμοιων γραμμάτων. Άλλα σχολιάζοντας τα γράμματα ό έκδοτης διατυπώνει διάφορες εικασίες και καταλήγει στο συμπέρασμα πώς χάθηκε ένας σημαντικός αριθμός επι­

στολών τοΰ Σολωμοΰ. Είναι σωστό τό συμπέρασμα αυτό 3 ; Ά ς δοΰμε τα πράματα από τήν αρχή. Πρώτος ό Ν. Α. Βέης τό 1906 4

1. Τόμ. \Ζ\ άρ. 4 (Όκτ. ­ Δεκ. 1975), σσ. 505 ­ 521. 2. Ό κ. Γρυπάρης δέν αναφέρει ποΰ τα βρήκε τα γράμματα και που βρίσκονται

σήμερα' μόνο άπό μια φράση πού γράφει παρεμπιπτόντως (σ. 513) συμπεραίνουμε πώς εϊναι «στα χέρια του». Ίσως αρχικά να ανήκαν στη συλλογή τοΰ κ. Σπύρου Μαλαφούρη, όπου ό κ. Γρυπάρης έχει βρει καί άλλα ενδιαφέροντα χειρόγραφα (βλ. Νέα Έοτία 99 (1976), σ. 508).

3. Δέ θά σχολιάσω επίσης και όσα άστοχα και αταίριαστα λέγονται σέ πολλά ση­

μεία τοϋ άρθρου είτε για τον μακαρίτη Λ. Χ. Ζώη, πού χαρακτηρίζεται «πωλητής ή με­

σολαβητής ή καί μεταπράτης», ή γίνεται λόγος για τις «εμπορικές του συναλλαγές» καί τίς «μεταπρατικές εργασίες» του, είτε για τή Νανά Λούντζη, τήν κάτοχο των χειρογράφων, όσο κι αν χαρακτηρίζεται «αρχοντική, στην ευτυχή [;] της έννοια, ψυχή», εΐτε ακόμη για τις «ξεπεσμένες οικονομικά φαμελιές της λιμπροντορίστικης αριστοκρατίας», «τους μπενεστάντηδες καί τά λιμόπαπα» κ.ά. Οί μακροσκελεΐΓ ύποσημειώσειο 3 καί 4 της σελ. 508 περιέχουν επίσης πολλά άστοχα καί περιττά, ή εκτείνονται σέ ολόκληρους συλλογι­

σμούς για ν' αποδείξουν τά αυτονόητα (πώς ή Κυρία π.χ. της αλληλογραφίας Βλαχο­

γιάννη είναι ή Νανά Λούντζη). 4. Ν. Α. Β έ η , Νέα γράμματα καί τραγούδια τοϋ Σολωμοΰ, Νουμάς 4 (1906), σ.

3. Τό σύντομο άρθρο είναι ενδιαφέρον καί για τήν εξτρεμιστική «ψυχαρική» δημοτική πού χρησιμοποιεί ό νεαρός ακόμη τότε Βέης.

— 358 —

μίλησε για την αλληλογραφία τοϋ ποιητή με τον αδερφό του Δημήτριο, πού τήν ανακάλυψε «στις φυλλοθήκες τής αρχοντικής φαμίλιας τοΰ κ. Δημη­

τρίου Λούντζη ­ Σολωμού στή Ζάκυνθο» — τοϋ εγγονού δηλ. τοϋ Δημήτριου, γιου τής κόρης του Άννέτας καί τοΰ Νικόλαου Λούντζη. Ό Βέης μας δίνει πληροφορίες καί για τον αριθμό: «είναι άπάνου­κάτου ώς 80 τα γράμματα αυτά»' καί δεν είναι όλα γράμματα τοΰ ποιητή· ό Βέης μιλεί ρητά καί για τίς απαντήσεις τοΰ Δημήτριου, ακόμη για μια επιστολή τοΰ Γ. Τερτσέτη προς το Σολωμό, για μερικά επιγράμματα κ.ά.

Τήν αλληλογραφία τήν παραχώρησε αμέσως τότε (μας το λέει ό Βέης) ό Δημήτριος Λούντζης στον Σπ. Δε Βιάζη για να τή μελετήσει καί να τή δη­

μοσιεύσει, πράγμα πού αυτός τό έκαμε, το 1909 ­ 1910, σε συνέχειες στο περιοδικό Παναθήναια 1, με τον γενικό τίτλο «'Από τον βίον καί τα έργα τοΰ Σολωμοΰ». Δημοσίευσε δηλ. (σε μετάφραση άπό τό ιταλικό πρωτότυπο) κυρίως τίς επιστολές τοΰ ίδιου τοΰ Σολωμοΰ, τήν επιστολή τοΰ Τερτσέτη πού αναφέρει ό Βέης, καί άπό τίς επιστολές τοΰ Δημήτριου μόνο «αποσπά­

σματα ή έπιτομήν, οσάκις έχουν ίστορικήν σημασίαν». Εκείνο πού πρέπει να τονιστεί (καί τοΰτο γιατί έχει δημιουργηθεί αρκετή σύγχυση στό θέμα αυτό είναι α) πώς οι επιστολές τοΰ ποιητή πού δημοσίευσε ό Δε Βιάζης εί­

ναι συνολικά 60, καί β) πώς δημοσίευσε όλες όσες περιέχονταν στό αρχείο Λούντζη. Τό πρώτο θα έπρεπε να ήταν αυτονόητο, άφοΰ πρόκειται μόνο για απλή αρίθμηση* υπάρχει όμως κι εδώ κάποια σύγχυση.Έτσι οι Βογιατζάκης ­Τωμαδάκης 2 υπολογίζουν τίς δημοσιευμένες επιστολές σε 58, ό κ. Ν. Τωμα­

δάκης 3 σε 57 («Τάς υπολοίπους, άγνωστον διατί, δέν έξέδωσεν» [ό Δε Βιά­

ζης]). Τό λάθος προήλθε άπό τό γεγονός ότι πολλές φορές ό Δε Βιάζης, ιδίως στό τέλος όπου δημοσιεύει τίς άχρονολόγητες επιστολές, δέ δηλώνει μέ σα­

φήνεια ποΰ τελειώνει ή μία καί ποΰ αρχίζει ή άλλη 4. Τό ίδιο σίγουρο πρέπει να θεωρηθεί καί τό ότι οί 60 επιστολές πού δημοσίευσε ό Δε Βιάζης ήταν όλες οί επιστολές τοϋ ποιητή πού περιείχε ή συλλογή. Ό κ. Τωμαδάκης ση­

μειώνει, όπως είδαμε, ότι τίς υπόλοιπες ό Δε Βιάζης δέν τίς εξέδωσε. Ποιες υπόλοιπες;'Υποθέτω πώς έδώ γίνεται μια άλλη σύγχυση, γιατί λίγο παρα­

πάνω, μιλώντας για τήν ανακάλυψη Βέη, ό κ. Τωμαδάκης αναφέρει 80 επι­

στολές « τ ο ΰ π ο ι η τ ο ΰ», ενώ ό ίδιος ό Βέης είχε μιλήσει για 80 σ υ ν ο­

ί. Σ' ενα πρώτο μέρος (Α') στον τόμ. 17 (1909) 340 ­ 42 δημοσίευσε μερικούς ιταλι­

κούς καί ελληνικούς στίχους, καί στό δεύτερο μέρος (Β'), τόιι. 18­19 (1909­10) τήν αλληλογραφία. Βλ. καί Σ. Π. Β ο γ ι α τ ζ ά κ η ­ Ν . Β. Τ ω μ α δ ά κ η, Βιβλιογραφία Διονυσίου Σολωμού, Χανιά 1934, σ. 22, άρ. 89.

2. Βιβλιογραφία, ο.π., σ. 22, άρ. 89. 3. Εκδόσεις καί χειρόγραφα τοϋ ποιητοΰ Διονυσίου Σολωμοΰ, Άθ. 1935, σ. 113. 4. Τον ακριβή αριθμό εϊχα δώ^ει ήδη στό βιβλίο μου Ό Σολωμός στά γράμματα

του (Άθ. 1956), ο. 52 καί 70.

— 359 —

λ ι κ α γράμματα. Άλλα και από τις 55 επιστολές τοϋ Σολωμοϋ, πού είδε και κατέγραψε στο σπίτι τοϋ Βλαχογιάννη ό κ. Τωμαδάκης (βλ. παρακάτω), δίνει την πληροφορία πώς πέντε είναι «όλως ανέκδοτοι — μέχρις αποδεί­

ξεως τοϋ εναντίου», δεν είχαν δηλ. δημοσιευτεί από τον Δε Βιάζη. Και αύτη όμως ή πληροφορία δεν είναι σωστή· ό κ. Τωμαδάκης προφανώς δέν μπό­

ρεσε να ταυτίσει τις μεταφράσεις τοϋ Δε Βιάζη με το πρωτότυπο '. Ή πλη­

ροφορία, πού δίνει ό Βέης σ' ένα τουριστικό περιοδικό και σέ πολύ μετα­

γενέστερη εποχή 2, πώς άπό τίς επιστολές τοϋ ποιητή «ό Δε Βιάζης έδημο­

σίευσεν εις έλληνικήν μετάφρασιν τάς χαρακτηριστικωτέρας αυτών», είναι αόριστη και αβάσιμη, και άστοχο τό συμπέρασμα πού συνάγει άπό τήν (κα­

θόλου κατηγορηματική) μαρτυρία αυτή ό κ. Γρυπάρης (σ. 507, σημ. 1), πώς «στην κατοχή τών κληρονόμων τοϋ [Δημ. Λούντζη] είχαν μείνει ανέκ­

δοτα γράμματα τοϋ Δίον. Σολωμοϋ σ' αριθμό πού δέν μποροΰμε νά καθο­

ρίσουμε». Τό 1929 ή σολωμική αλληλογραφία περιέρχεται μέ αγορά στην κατο­

χή τοϋ Γ. Βλαχογιάννη· έδώ εντοπίζονται οι «περιπέτειες» πού αναφέρει στό άρθρο του ό κ. Γρυπάρης. Θα μιλήσουμε γι' αυτές αμέσως παρακάτω. Κατόπιν, τό 1935 (ή λίγο πιο πριν) ό κ. Ν. Τωμαδάκης βλέπει τή συλλογή στα χέρια τοϋ Βλαχογιάννη και είναι ό πρώτος πού δίνει έναν ακριβή «έλεγ­

χο» τών επιστολών τοϋ ποιητή πού περιέχονται σ' αυτή, μέ αναγραφή της αρχής και τοϋ τέλους τής καθεμιάς στό ιταλικό πρωτότυπο 3. Δίνει επίσης τήν πληροφορία (σ. 112) πώς ή συλλογή τοϋ Βλαχογιάννη περιλαμβάνει και τήν επιστολή τοϋ Τερτσέτη προς τό Σολωμό (δημοσιευμένη κι αυτή άπό τον Δε Βιάζη) «ως και ίκανάς τοϋ Δημητρίου Σολωμοϋ προς τον ποιη­

τήν, όλως ανέκδοτους». Οί επιστολές τοϋ ποιητή, για τις όποιες δίνει τον κατάλογο, είναι συνολικά 55* άπό τίς δημοσιευμένες άπό τον Δε Βιάζη λεί­

πουν επομένως 5. Τέλος, τον 'Ιούνιο τοϋ 1940, ή συλλογή, μέ εισήγηση δική μου (ήμουν τότε 'Επιμελητής τών Χειρογράφων), περιέρχεται μέ αγορά άπό τον Βλαχογιάννη στην Εθνική Βιβλιοθήκη. Σύμφωνα μέ τήν αναγρα­

φή στό ειδικό Βιβλίο Εισαγωγής τοϋ Τμήματος Χειρογράφων, ό Βλαχογιά­

νης παρέδωσε τα ακόλουθα: 1) 55 επιστολές τοϋ Διουνυσίου Σολωμοϋ προς τον αδερφό του Δημήτριο, 2) 21 τοϋ Δημητρίου προς τον ποιητή, 3) 1 του Γ. Τερτσέτη και 1 τοϋ Ι. Μοντάνι προς τον Σολωμό, 4) 1 επιστολή τοϋ

1. Οί πέντε επιστολές, πού θεωρεί ανέκδοτες, είναι οί ακόλουθοι αριθμοί τής αναγραφής του : 15 (δημ. Δε Βιάζης, Παναθήναια 18, 166), 31, 32, 33 (αύτ. σ. 302 ­ 303), 48 (αύτ. 19, 232).

2. Ν. Β έ η ς , Ό Σπυρ. Δε Βιάζης και το «περνάρι» τοϋ Σολωμοϋ, περ. 'Ηώς, Ιούλιος 1947, σ. 10­11. Πρβ. και Γρυπάρη, σ. 507, σημ. 1.

3. 'Εκδόσεις και χειρόγραφα, σ. 119­127.

— 360 —

'Ανδρέα Βούλγαρη και 1 τετράστιχο ιταλικό (αντίγραφο). Σύνολο: «κομ­

μάτια» 80 ι. Άπό την αρχική μαρτυρία του Βέη για «80 γράμματα άπάνου ­ κάτου»

ώς τήν τελευταία κατάληξη στην 'Εθνική Βιβλιοθήκη, ή αριθμητική δια­

φορά είναι μόνο όση μπορεί νά χωρέσει ανάμεσα στο «άπάνου ­ κάτου» τοϋ Βέη καί στον ακριβή αριθμό 80 της 'Εθνικής Βιβλιοθήκης. Περισσό­

τερο θετική είναι ή διαφορά τών 5 αριθμών άπό τις 60 επιστολές της δη­

μοσίευσης Δε Βιάζη καί τις 55 της καταγραφής Τωμαδάκη. Θα γίνει γι' αυ­

τές λόγος παρακάτω. 'Ωστόσο πρέπει αμέσως εδώ νά ποϋμε πώς ή μνημονευόμενη πώς παρα­

δόθηκε άπό τον Βλαχογιάννη επιστολή του 'Ανδρέα Βούλγαρη δέν μπορεί νά άνηκε στή συλλογή Λούντζη· είναι του 1828, απευθύνεται στον φίλο του Μάργαρη, καί μνημονεύει τήν εντύπωση πού του έκαναν τα ποιήματα τοϋ Σολωμού. Τίποτα δέν δικαιολογεί νά βρισκόταν ανάμεσα στην οικογενειακή αλληλογραφία. Αυτό επιβεβαιώνεται καί άπό το (6ο) γράμμα του Βλαχο­

γιάννη προς τον Ζώη (μετά τήν δεύτερη αποστολή), πού δημοσιεύει ό κ. Γρυπάρης, όπου του γράφει πώς τοϋ επιστρέφει τ ò γράμμα του Τερτσέτη 2, καί τοϋ στέλνει α κ ό μ α ε ν α ά λ λ ο γ ρ ά μ μ α , τοϋ 'Ανδρέα Βούλγαρη, παρακαλώντας τον νά τοϋ τα αντιγράψει καί νά τοϋ τα μεταφράσει. Άπό τή διατύπωση είναι φανερό πώς το γράμμα τοϋ Βούλγαρη ήταν «άλλο», άσχετο με τήν αποστολή (καί άγνωστο καί στον Ζώη), πού ό Βλαχογιάννης θα τό είχε προμηθευτεί άπό άλλου καί τό ενσωμάτωσε στή συλλογή του. Καί μια άλλη ένδειξη: τό γράμμα δέν έχει τον αύξοντα αριθμό μέ μολύβι πού έχουν όλα τα άλλα γράμματα της συλλογής (βλ. για τό θέμα αυτό παρακάτω). "Ωστε ουσιαστικά τα έγγραφα της συλλογής Λούντζη πού περιήλθαν στην 'Εθνική Βιβλιοθήκη άπό τον Βλαχογιάννη είναι 79.

'Αλλά ποιες είναι οι «περιπέτειες» της αλληλογραφίας πού αποκαλύ­

πτουν τά δημοσιευόμενα γράμματα τοϋ Βλαχογιάννη; 'Από αυτά προκύ­

πτει πώς γιά τήν αγορά μεσολάβησε φιλικά ό Λ. Χ. Ζώης* έπειτα πώς ό Βλα­

χογιάννης δέν έλαβε άπό τή Ζάκυνθο όλες τις επιστολές μονομιάς. Τον 'Ιού­

λιο τοϋ 1929 (γράμμα αρ. 1) πληροφορεί τον Ζώη δτι, ενώ εκείνος τοϋ έγρα­

φε πώς τοϋ στέλνει 57 γράμματα, στο φάκελο βρήκε μόνο 47· προσθέτει πώς οί επιστολές είναι αριθμημένες μέ μολύβι καί ότι λείπουν οί αριθμοί 23, 39 καί 42, καί μετά τον άρ. 50 δέν υπάρχει τίποτε άλλο. Τό δέμα μέ τό όποιο

1. Το τετράστιχο (Se del mio Dendrinò), γνωστό καί άπό άλλου, βλ. στα "Απαντα 2, 226. Για τήν επιστολή Βούλγαρη βλ. έδώ αμέσως παρακάτω.

2. 'Εντελώς άστοχα τά όσα γράφονται σχετικά μέ το γράμμα αυτό άπό τον κ. Γρυ­

πάρη, σ. 520, σημ. 4.

— 361 —

τοΰ έστειλαν τά γράμματα είχε κάποια περιπέτεια, γιατί αντί νά παραδοθεί στον Βλαχογιάννη στα Γενικά 'Αρχεία του Κράτους (όπου ήταν διευθυν­

τής) παραδόθηκε στο Υπουργείο Οικονομικών. Ό Βλαχογιάννης φοβάται ότι χάθηκαν γράμματα ή ότι τοΰ τά υπεξαίρεσαν ή ότι τά παρακράτησε ή κυρία πού τά κατείχε. Άλλα μέ τά δύο τελευταία γράμματα (άρ. 5 και 6) τοΰ Νοεμβρίου τοϋ ϊδιου χρόνου, τά πράματα ξεκαθαρίζουν. "Ηδη στο 5ο ό Βλαχογιάννης γράφει: «Στείλατε μου ευχαριστίας τά τοΰ Σολωμοΰ, και τοΰ άδελφοΰ του, αν απευθύνονται στον ποιητή. "Ετσι θα αύξηση ό αριθμός αυτών πού εχω». Και στο 6ο δηλώνει ρητά πώς «μέ τήν τελευταία τούτη αποστολή» έλαβε 33 γράμματα. Άρα σύνολο (47 + 33): 80. Ό Βλαχογιάν­

νης φαίνεται ικανοποιημένος και δεν κάνει πια λόγο για απώλεια ή υπεξαί­

ρεση 1­ υποθέτω πώς θά θεώρησε ότι μέ τά 33 της δεύτερης αποστολής κα­

λύφθηκε τό κενό της πρώτης. "Αλλωστε ό αριθμός των 80 γραμμάτων πού έλαβε ανταποκρινόταν στον αριθμό πού είχε δώσει στην ανακοίνωση του ό Βέης.

Άλλα ό κ. Γρυπάρης καταλήγει στα ακόλουθα συμπεράσματα (cr. 511­

12): «Τό δεύτερο δέμα είχε 33 γράμματα τ ο ΰ έ θ ν ι κ ο ΰ π ο ι η τ ή (ή υπογράμμιση δική μου) κι ανεξακρίβωτο αριθμό επιστολών τοΰ Δημήτρη Σολωμοΰ στον αδελφό του Διονύσιο. . . "Ωστε συνολικά κι από τις δυο απο­

στολές ό Βλαχογιάννης έλαβε, όπως ό ίδιος ομολογεί στα γράμματα του, 80 γράμματα τ ο ΰ Δ ί ο ν . Σ ο λ ω μ ο ΰ (πάλι ή υπογράμμιση δική μου). . . Σύνολο 80 γράμματα. "Εδωσε στην Εθνική Βιβλιοθήκη 55, λείπουν άλλα 25. Ξέχωρα τά δέκα χαμένα» 2. Ό λογαριασμός θυμίζει τό λαϊκό «ΤρεΤς τό τό λάδι, τρεις τό ξίδι κι εξι τό λαδόξιδο». Δηλαδή, αν καταλαβαίνω καλά, ό κ. Γρυπάρης υπολογίζει τις επιστολές τοΰ ποιητή πού λείπουν, συνολικά σέ 35:10 πού χάθηκαν κατά τήν πρώτη αποστολή, και άλλες 25 (ολογράφως είκοσι πέντε) πού δέν παρέδωσε ό Βλαχογιάννης στην 'Εθνική Βιβλιοθήκη (τίς παρακράτησε; τίς υπεξαίρεσε; τί σημαίνει «όπως ό ϊδιος ο μ ό λ ο γ ε ΐ»;). Τό συμπέρασμα είναι και αβάσιμο και παράλογο.

Τό βασικό λάθος είναι πώς ό κ. Γρυπάρης θεωρεί και τά 80 γράμματα πού έλαβε ό Βλαχογιάννης ώς γράμματα μόνο «τοΰ έθνικοΰ ποιητή». "Ηδη όμως, όπως είδαμε, ό Βέης είχε μιλήσει και για τις απαντήσεις τοΰ άδερφοΰ του, και ό Βλαχογιάννης (στο 5ο γράμμα) έγραφε στον Ζώη ότι ευχαρίστως

1. Μόνο πολύ αργότερα θά πει στον κ. Τωμαδάκη πώς «καθ' όδόν άπωλέσθησάν τί­

νες, παραπλανηθέντος τοϋ δέματος έν φ περιείχοντο» (Τωμαδάκης, ό.π., σ. 113). 2. Για να ενισχύσει τήν άποψη του παραπέμπει και στον Ν τ ί ν ο Κ ο ν ό μ ο ,

Σολωμικά, Άθ. 1963, σ. 27, σημ. 2, ό όποιος, αφαιρώντας τα 60 πού δημοσίευσε ό Δε Βιάζης από τα 80 πού βρίσκονταν, σύμφωνα μέ τον Ν. Βέη, στην αρχική συλλογή, συμπεραίνει πώς έμειναν άγνωστα 20. Και αυτός ό συλλογισμός, όπως θά φανεί, είναι λανθασμένος.

­ 362 —

θα λάβει «τα του Σολωμοΰ και τα του αδελφού του, αν απευθύνονται στον ποιητή». Και όταν τα λαβαίνει (6ο γράμμα) γράφει: «"Ελαβα τα σταλθέντα καί σας ευχαριστώ πολύ. Σας στέλνω σήμερα δρχ. δύο χιλιάδες για τήν κυ­

ρία πού εΐχε τα γράμματα του Σολωμού. Στου αδελφού του τα γράμματα δε δίνω σημασίαν κτλ». Αυτό σημαίνει (τουλάχιστον για τους κατανοουντες τήν έλληνικήν) πώς έλαβε «τα σταλθέντα», πώς ανάμεσα σ' αυτά ήταν καί μερικά του αδερφού του, στα όποια όμως (άφοΰ τά είδε) «δε δίνει σημασίαν».

Το πράγμα άλλωστε αποδεικνύεται αναμφισβήτητα, καί πολλές άλλες αστοχίες καί συγχύσεις ξεκαθαρίζουν ι από νέα στοιχεία πού μπορούν σή­

μερα να προσαχθούν καί πού είναι: α) τρία γράμματα τοΰ Λ. Χ. Ζώη προς τον Βλαχογιάννη (20.6, 12.7, καί 18.7.1929), πού συμπληρώνουν τά αντίστοι­

χα τοΰ Βλαχογιάννη προς τον Ζώη καί πού παραδόθηκαν καί αυτά κατά τήν αγορά στο Τμήμα Χειρογράφων, β) πρόχειρες ιδιόχειρες έγγραφες, μέ μολύβι, σέ χαρτιά πού χρησιμοποίησε ό Βλαχογιάννης ως φακέλους, καί γ) ή αρίθμηση μέ μολύβι επάνω στα γράμματα, πού τήν αναφέρει καί ό Βλαχογιάννης (στο 6ο γράμμα), παρατηρώντας μάλιστα πώς «έχει πολλές διακοπές ανάμεσα» 2.

Στο πρώτο του γράμμα (της 20 Ιουνίου) ό Ζώης πληροφορεί τον Βλα­

χογιάννη ότι τοΰ στέλνει («57 έπιστολάς, άπό τάς οποίας αί 50 ανήκουν εις τον ποιητή ν, αί δέ λοιπαί 7 εις τον άδελφόν του (αρ. 1, 13, 17, 20, 22, 30, 34) καί τίνα άλλον Romani ίσως3 (της 17 περιεσώθη μία σελίς, ή δέ 22, άφορώσα αϊτησιν, πιστεύω ότι είναι ιδιόχειρος τοΰ Ποιητοΰ)». Τά ϊδια επαναλαμβάνει ό Ζώης καί στο 3ο γράμμα (της 18 Ιουλίου), επειδή νόμιζε πώς είχε χαθεί το πρώτο. "Ετσι μαθαίνουμε μέ ακρίβεια ποιο ήταν

1. Λεπτομερέστερα θά αναπτυχθούν τα καθέκαστα στην εισαγωγή της έκδοσης τής συνολικής αλληλογραφίας τοΰ Σολωμού πού εχω εξαγγείλει άπό καιρό. Ό κ. Γρυ­

πάρης δυσπιστεί αν ή έκδοση «κυκλοφορήσει καμιά φορά». Καί θά πω αμέσως : δικαιο­

λογημένα. Μπορώ όμως να τον πληροφορήσω, καί μαζί καί όσους άλλους ενδιαφέρονται ή ανησυχούν, πώς όλη ή εργασία έχει τελειώνει καί δέν θ' αργήσει νά παραδοθεί στο τυπογραφείο.

2. Βλ. καί παραπάνω. Τους αριθμούς αυτούς τους έσβησα, επειδή ασχήμιζαν τα πρωτότυπα, φρόντισα όμως νά κρατήσω σημείωση (πού υπάρχει μαζί μέ τά άλλα στοιχεία στο αρχείο), όπου δηλώνεται ή αντιστοιχία των αριθμών αυτών μέ τις επιστολές στή σει­

ρά τής δημοσίευσης τους άπό τον Δε Βιάζη. (Έκτος άπό αυτό οί αριθμοί σώζονται ακό­

μη σέ φωτογραφίες πού είχαν ληφθεί πριν άπό τό σβήσιμο).—Ή υποψία του Βλαχογιάν­

νη σχετικά μέ τις διακοπές στην αρίθμηση, πώς αυτό «σημαίνει πώς ή κυρία [ή κάτοχος] κρατεί τά καλύτερα καί μεγαλύτερα», ήταν, καθώς θά φανεί, τελείως αδικαιολόγητη. Ό ίδιος άλλωστε προσθέτει αμέσως : «ίσως όμως κάνω λάθος».

3. Πρόκειται για τήν επιστολή του G. Montani (τοϋ 1818), πού κι αυτήν τήν είχε δημοσιεύσει ό Δε Βιάζης, τήν ίδια εποχή μέ τις άλλες, στο περ. Παρθενών (Πειραιά) 2 (1909) 1­7.

— 363 —

το περιεχόμενο της πρώτης αποστολής 1. Τα γράμματα του Ζώη συμπλη­

ρώνουν τα τρία πρώτα του Βλαχογιάννη* δέν υπάρχουν άλλα, σχετικά με τα επόμενα τρία (Σεπτεμβρίου και Νοεμβρίου). 'Υπάρχουν όμως τα ση­

μειώματα με μολύβι του τελευταίου, πού αναγράφουν :

Α' αποστολή Έπιστολαί του Δίον. Σολωμού 40

» του Δημ. Σολωμού 7 47

Β' αποστολή Έπιστολαί Δίον. Σολωμού 16

» Δημητρίου » 16 » Τερτσέτη 1

33

Σε άλλο σημείο πάλι ό Βλαχογιάννης σημειώνει: «Δημ. Σολωμού εγγρ. 21». Το σύνολο λοιπόν των επιστολών πού έλαβε ό Βλαχογιάννης και μέ

τις δύο αποστολές είναι 80 (47 + 33), όσες (παρά μία) παρέδωσε στην Εθνική Βιβλιοθήκη. Ωστόσο χρειάζονται μερικές διευκρινήσεις. Οι επιστο­

λές του Διονυσίου πού έλαβε είναι (σημειώνει) 56 (40 + 16), ενώ αυτές πού παρέδωσε στή Βιβλιοθήκη 55· δέν νομίζω ωστόσο πώς παρέπεσε καμιά : ό Βλαχογιάννης συναριθμεί ασφαλώς και τό (μή αυτόγραφο) τετράστιχο του Σολωμού, για τό όποιο δέν γίνεται άλλου λόγος. Οί επιστολές του Δη­

μήτριου πάλι υπολογίζονται σέ 23 (7 + 16), έναντι τών 21 της 'Εθνικής Βι­

βλιοθήκης, αλλά και του σχετικού σημειώματος τοΰ ϊδιου του Βλαχογιάννη. Στις 7 ωστόσο της πρώτης αποστολής έχει συναριθμήσει και τήν επιστολή τοΰ Montani (όπως τό είχε κάμει και ό Ζώης)· για τή μία πού υπολείπεται (και πού θα είναι ή αναφερόμενη μέ τον άρ. 22 στο γράμμα τοΰ Ζώη) θα γίνει λόγος παρακάτω.

Υπολείπεται να ξεκαθαριστεί ένα άλλο ζήτημα, πού έμεινε αναπάντη­

το παραπάνω, και πού εΐναι σημαντικό, ή διαφορά δηλ. ανάμεσα στις 60 επιστολές πού δημοσίευσε ό Δε Βιάζης και στις 55 πού παρέλαβε (καί παρέ­

δωσε στή Βιβλιοθήκη) ό Βλαχογιάννης· πράμα πού διαπιστώνει δτι επι­

στολές τοΰ Σολωμού είχαν διαρρεύσει άπό τή Ζάκυνθο προτοΰ περιέλθει ή συλλογή στον τελευταϊον. Για τό θέμα αυτό εχω κάμει μνεία σέ προη­

γούμενο δημοσίευμα μου 2, όπου ανέφερα πώς άπό τις πέντε αυτές επιστολές ή μία βρισκόταν ήδη άπό παλαιότερη αγορά (τοΰ 1921) στην 'Εθνική Βι­

1. Το θέμα τής διαφοράς (ή της «απώλειας») τών δέκα επιστολών θα ξεκαθαριστεί παρακάτω.

2. Ό Σολωμός στα γράμματα του, Άθ., Εστία (1956), σ. 70.

— 364 —

βλιοθήκη ', μία άλλη ήταν κατατεθειμένη στο Μουσείο Μπενάκη, και τρεις έλάνθαναν ακόμη. Στο μεταξύ δύο άπό τις τρεις αυτές λανθάνουσες επιστο­

λές ξαναβρέθηκαν: το 1962 ή 'Εθνική Βιβλιοθήκη απέκτησε με αγορά άπό τους κληρονόμους τοϋ γνωστού ιστορικού της "Ανδρου Δ. Π. Πασχάλη (ό όποιος είχε διατελέσει και Νομάρχης στή Ζάκυνθο) μια μικρή συλλογή χειρογράφων σχετικών με τό Σολωμό, ανάμεσα στα όποια περιέχονται και δύο επιστολές τοϋ Διονυσίου και μία τοϋ Δημήτριου. "Ετσι άπό τις 60 επι­

στολές της δημοσίευσης Δε Βιάζη δέν λανθάνει σήμερα πια παρά μόνο μία. Λεπτομερέστερα οί πέντε αυτές επιστολές είναι οι ακόλουθες: 1) 7 Αυγούστου 1832. Άρχ. Θα λάβεις άπό τον νέον Κάνδηλαν (Δε

Βιάζης, Παναθήναια 18, 1909, 43­44· πρβ. Τωμαδάκη, σ. 116, άρ. Χ).— Μουσείο Μπενάκη.

2) Χρονολογημένη μόνο : 9 Δεκεμβρίου (πιθανόν τοϋ 1852). Άρχ. Μάθε ότι άπό πολύν καιρό (Δε Βιάζης, αύτ. 19, 1909/10, 82· πρβ. Τωμα­

δάκη, σ. 118, άρ. XIX). —'Εθνική Βιβλιοθήκη Φ. 84 (αγορά 1921). 3) 1 Φεβρ. 1848 (χρονολόγηση άπό τις ταχυδρομικές σφραγίδες). Άρχ.

Κάτι τι ακόμη δια τήν συμπλήρωσιν της ησυχίας σου (Δε Βιάζης, αύτ. 18, 1909, 201­ πρβ. Τωμαδάκη άρ. XV11). — 'Εθνική Βιβλιοθήκη (αγορά Πα­

σχάλη). 4) 3 Αύγ. 1856 (χρονολόγηση άπό τις ταχυδρομικές σφραγίδες) — ή

τελευταία της συλλογής. Άρχ. "Ερχονται αύτοΰ κάμποσοι χασομέρηδες (Δε Βιάζης, αύτ. 19, 1910, 231· πρβ. Τωμαδάκη άρ. XXI).—'Εθνική Βιβλιο­

θήκη (αγορά Πασχάλη). 5) 12 'Ιουνίου 1853. Άρχ. Πάρα πολύ έγέλασα πού ό ύπαρχος (Δε Βιά­

ζης, αύτ. 19, 1910, 83· πρβ. Τωμαδάκη, άρ. XVI11). —Λανθάνει. Μία ακόμη άπό τις επιστολές πού δημοσίευσε ό Δε Βιάζης λανθάνει

σήμερα, δέν απευθύνεται όμως προς τον Δημήτριο, άλλα προς τον Γ. Τερ­

τσέτη. Ό Δε Βιάζης τή δημοσίευσε ανάμεσα στις άλλες προς τον Δημήτριο (Παναθήναια 18, 1909, 260), επειδή τό περιεχόμενο τής είναι ανάλογο μέ μιας προς τον Δημήτριο τοϋ ϊδιου έτους (1842). Ή επιστολή ασφαλώς δέν περιλαμβανόταν στην οικογενειακή αλληλογραφία, ούτε και δικαιολογεί­

ται νά περιλαμβανόταν εκεί. Ό Δε Βιάζης δέν μνημονεύει καθόλου προέ­

λευση, είναι όμως φυσικό νά υποθέσουμε πώς θά τή βρήκε στα χαρτιά των κληρονόμων τοϋ Τερτσέτη και θεώρησε καλό νά τή δημοσιεύσει μαζί μέ τις άλλες προς τον Δημήτριο.

"Οσα αναπτύχθηκαν ως έδώ επιβεβαιώνονται και άπό τήν αρίθμηση μέ μολύβι, για τήν οποία έγινε λόγος. Ή αρίθμηση αυτή πραγματικά φαί­

1. Στο βιβλίο αγορών τής Ε.Β.Ε., μέ αριθμό 876/'921 αναφέρεται ότι «ήγοράσθη παρά Ι. Στεφανάκη δια δρχ. 100».

— 365 —

— 366 —

νεται σαν να έχει «πολλές διακοπές», όπως παρατήρησε ό Βλαχογιάννης, στην πραγματικότητα όμως αυτές δέν υπάρχουν. Φτάνει ως τον αριθμό 89, δέν έχει γίνει όμως μέ κανένα σύστημα, και αριθμούνται μαζί, χωρίς διά­

κριση, επιστολές του Διονυσίου και του Δημήτριου και άλλα χαρτιά (ή επι­

στολή του Montani, του Τερτσέτη κ.ά.). Φαίνεται τώρα καθαρά πώς στή Ζάκυνθο ξεχώρισαν γιά τήν πρώτη αποστολή τους 50 πρώτους αριθμούς και έστειλαν μέ τή δεύτερη τους υπόλοιπους. Ό Βλαχογιάννης στην πρώτη αποστολή διαπιστώνει πώς λείπουν οί άρ. 23, 39 και 42 (και αυτοί έλειπαν και κατά τήν παράδοση στην 'Εθνική Βιβλιοθήκη) και πώς μετά τον αριθμό 50 δέν υπάρχει τίποτε άλλο. Ό Ζώης πάλι είχε ξεχωρίσει, φαίνεται, τους αριθμούς πού δέν ήταν επιστολές του ποιητή και τους σημειώνει : 1, 13, 17, 20, 22, 30, 34 (όλα πριν άπό τον άρ. 50)· έβαλε, φαίνεται χωριστά το πάκο μέ τις επιστολές του Διονυσίου, χωρίς να τις μετρήσει ιδιαίτερα, είδε στην τελευταία επιστολή τον άρ. 50 και υπολόγισε, λανθασμένα, 50 τις επι­

στολές + 7 τις άλλες, και έγραψε πώς στέλνει 57. Αλλιώς δέν μπορεί να εξηγηθεί το λάθος του. Γιατί πώς πρόκειται γιά λάθος και πώς 47 ήταν πραγματικά οί επιστολές της πρώτης αποστολής, δέν χωρεί πιά, νομίζω, καμιά αμφιβολία.

Γιά όλα τα 79 «κομμάτια» τής συλλογής Βλαχογιάννη (βλ. παραπάνω) εξακριβώθηκαν οί αντίστοιχοι αύξοντες αριθμοί. Μένουν κενοί (χωρίς αντα­

πόκριση) δέκα, οί έξης: 22, 23, 39, 42, 64, 76, 77, 79, 80, 81 Κ Άπό αυτούς όμως οί άρ. 23, 39,42,79 και 81 βρίσκονται και αυτοί στην Εθνική Βιβλιο­

θήκη, προερχόμενοι άπό τα χαρτιά Πασχάλη (βλ. παραπάνω). Ό άρ. 76 είναι μια συναλλαγματική του 1833, μέ τήν υπογραφή του Διονυσίου, γιά 150 κολονάτα εις πληρωμήν του Δημήτριου. Τήν εϊχα δει στο σπίτι του μα­

καρίτη Θ. Βελιανίτη και τή φωτογράφισα τον 'Ιούνιο του 1943 (βλ. είκ.)· ό κάτοχος τήν είχε καδράρει και κρεμάσει στον τοίχο, ώς κειμήλιο γιά τήν υπογραφή του ποιητή. Ό αύξων αριθμός μαρτυρεί χωρίς αμφιβολία ότι και το μικρό αυτό ντοκουμέντο προέρχεται επίσης άπό τή συλλογή Λούντζη* και ακόμη ότι προτού νά περιέλθει στην κατοχή του Βλαχογιάννη είχαν διαρρεύσει κομμάτια άπό τή συλλογή προς πολλές κατευθύνσεις. Τέλος ό

1. Ή αντιστοιχία είναι εξασφαλισμένη (βλ. σ. 362, σημ. 2), έκτος άπό μία περί­

πτωση, για τήν όποια εχω κάποια αμφιβολία, για τον άρ. 17. Ό αριθμός δέν σώζεται στο χειρόγραφο, τον έταύτισα από τήν περιγραφή στο γράμμα τοΰ Ζώη, πού αναφέρει ϊόν αριθμό ώς επιστολή τοΰ Δημήτριου, της οποίας σώζεται μόνο μία σελίδα* και δέν υπάρχει ανάμεσα στις επιστολές τοΰ Δημήτριου άλλη περίπτωση άπό αυτή. 'Ωστόσο υπάρχει σημειωμένος ένας αριθμός μέ μολύβι : 1/2 22. Δέν νομίζω πώς είναι ό αρχι­

κός αύξων αριθμός* άλλωστε ό άρ. 22 αποτελεί ιδιαίτερη περίπτωση (βλ. παρακ.). Θά πρόκειται, κατά πάσα πιθανότητα, γιά σημείωση τοΰ Βλαχογιάννη, πού τήν αριθμεί ώς 22η τοΰ Δημήτριου, και σημειώνει πώς εϊναι μισή.

— 367 —

άρ. 22 αποτελεί ιδιαίτερη περίπτωση· γιατί ό αριθμός δεν έλειπε από την αποστολή· ό Ζώης, ξεχωρίζοντας στο πρώτο του γράμμα τις 7 επιστολές του Δημήτριου, αναφέρει ώς μία από αυτές τον αρ. 22 και σημειώνει: «ή 22 άφο­

ρώσα αΐτησιν, πιστεύω ότι είναι ιδιόχειρος του ποιητοϋ». Τί σημαίνει αυτό ακριβώς δέν πολυκαταλαβαίνω­ άφοϋ τή συναριθμεΐ με τις επιστολές του Δημήτριου, πώς «πιστεύει» πώς είναι ιδιόχειρη του ποιητή; Πώς μπορούσε ό Ζώης, στον όποιον ήταν πολύ γνωστός ό γραφικός χαρακτήρας τοΟ Σο­

λωμού, να αμφιβάλλει αν ήταν ή όχι ιδιόχειρη; Και τί σημαίνει «άφο­

ρώσα αΐτησιν»; Πάντως φανερό είναι πώς δέν θα ήταν κανονική επιστολή. "Οπως και να έχει το πράγμα, ό άρ. 22 δέν υπάρχει σήμερα στή συλλογή. Είναι το μόνο χαρτί πού παρέπεσε, φαίνεται, μετά τήν απόκτηση της συλ­

λογής από τον Βλαχογιάννη. Μέ τήν αφαίρεση τών παραπάνω υπολείπονται ακόμη τρεις αριθμοί

κενοί, οί άρ. 64, 77 και 80. Πρέπει ν ' ανταποκρίνονται στις δύο επιστολές πού είχαν διαρρεύσει παλαιότερα (και βρίσκονται, όπως είπαμε, στην Εθνική Βιβλιοθήκη και στο Μουσείο Μπενάκη) και στην τρίτη πού λαν­

θάνει ακόμη. Δυστυχώς στις δύο πού έχουμε οί αριθμοί μέ το μολύβι έχουν σβηστεί και δέν διακρίνονται· άπό τα αμυδρά λείψανα φαίνεται πώς ίσως του Μουσείου Μπενάκη να είναι ό άρ. 77 και της 'Εθνικής Βιβλιοθήκης ό άρ. 64· ό άρ. 80 θα εϊναι τότε ό αριθμός της επιστολής πού λανθάνει.

Τό συμπέρασμα είναι πώς (αν εξαιρέσει κανείς τήν περίπτωση του άρ. 22 — πού δέν αναφέρεται σέ επιστολή τοϋ ποιητή) κατά τή μεταβίβαση της κυριότητας άπό τήν αρχική κάτοχο στον Βλαχογιάννη, και κατόπιν άπό εκείνον στην Εθνική Βιβλιοθήκη, δέ χάθηκε καμιά επιστολή τοϋ Σολωμού. Μερικές είχαν διαρρεύσει προηγουμένως, αλλά ευτυχώς και αυτές (εκτός άπό μία) ξαναβρέθηκαν και φυλάγονται ασφαλώς σέ δημόσια 'Ιδρύματα. «Περιπέτεια» δέν υπήρξε.

ΒΑΣΙΛΕΙΟΥ Γ. ΒΑΛΑΩΡΑ Όμοτίμου καθηγητού Πανεπιστημίου

ΤΟ ΑΝΘΡΩΠΙΝΟ ΟΙΚΟΣΥΣΤΗΜΑ ΚΑΙ ΤΑ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΑ ΤΟΥ

'Ημείς οι άνθρωποι, και τα απειράριθμα (1,5έκτμ. περίπου) άλλα βιολο­

γικά είδη τοϋ φυτικού και ζωικού βασιλείου, ζοϋμε στριμωγμένοι πάνω σε μια λεπτή στιβάδα τής γιήνης επιφανείας, το πάχος της οποίας δεν ξεπερ­

νά τις ολίγες εκατοντάδες μέτρων. Κάτω άπο τα πόδια μας κείται ή παχειά λ ι θ ό σ φ α ι ρ α , πού με διά­

φορα ονόματα προχωρεί μέχρι το κέντρο της Γης, σε βάθος 6400 περίπου χλμ. Πάνω από το κεφάλι μας έχομε τον πελώριο αέρινο μανδύα της α τ μ ο ­

σ φ α ί ρ α ς , πού περιβάλλει τον πλανήτη μας σε ύψος 40 χλμ. και πλέον. 'Ανάμεσα στα τεράστια αυτά μεγέθη, ή ζώσα ύλη πού καλείται β ι ό σ φ α ι­

ρ α, αποτελεί μια εϋθραστη μικρή στιβάδα πού αντιστοιχεί στο 1/109

(ëva δισεκατομμυριοστό) της μάζης της Γης. Έπί πλέον φαίνεται δτ\ ή μάζα της βιόσφαιρας δεν αυξομειώνεται, αλλ' δτι παραμένει σταθερά, του­

λάχιστον κατά τα τελευταία 500 έκτμ. χρόνια, πού μπορούμε να παρακολου­

θήσωμε τήν εξέλιξη της έπί της Γης ζωής. "Ας σημειωθή και τούτο το εν­

διαφέρον. 'Από τους εννέα γνωστούς πλανήτας του ηλιακού μας συστήμα­

τος, μόνον ό δικός μας ή Μ η τ έ ρ α Γ ή, έχει προικισθή με το σπάνιο προνόμιο της ζωής, αφού μόνον έδώ υπάρχει νερό (στή στερεά, υγρά και άερώδη κατάσταση), ατμόσφαιρα με οξυγόνο και ή κατάλληλη θερμοκρα­

σία αέρος (μεταξύ μηδέν και 50 °C), παράγοντες δηλαδή πού θεωρούνται απαραίτητοι για τήν ανάπτυξη και τή συντήρηση της ζωής. Παρόμοιες συν­

θήκες είναι βέβαια δυνατόν να επικρατούν και σ' άλλους έξω ­ ηλιακούς πλανήτας του δικού μας Γαλαξία, ή των απειραρίθμων νεφελωμάτων του σύμ­

παντος, άλλ' ή εκεί ύπαρξη ζωής, καίτοι λογικώς πιθανή, δέν έχει ακόμη πουθενά διαπιστωθή.

Οΐ απαιτήσεις τής ζωής.

Δύο θεμελιώδεις φυσικοί κανόνες κυβερνούν τήν ύπαρξη και διατηρούν τήν ισορροπία τής επί της Γής ζωής. Ό πρώτος είναι ότι, σε αντίθεση προς τήν ανόργανο ύλη, τα ζωντανά πλάσματα (μικρόβια, φυτά, ζώα και ό αν­

— 369 —

θρωπος), προσλαμβάνουν άπό το περιβάλλον αέρα, νερό και τροφή, έχουν την ικανότητα να μεγαλώνουν και ν' αναπαράγονται, αντιδρούν στα εξωτε­

ρικά ερεθίσματα και βρίσκονται σε ενα αδιάκοπο αγώνα για την καλλίτερη προσαρμογή τους προς το φυσικό περιβάλλον. Κάθε βιολογικό είδος κατοικοεδρεύει μέσα στο δικό του ιδεώδες περιβάλλον, ενα ξεχωριστό δη­

δηλαδή ο ι κ ο σ ύ σ τ η μ α , μέσα στο όποιο εξυπηρετούνται οί βασικές τουλάχιστον βιοτικές ανάγκες του πληθυσμού. Έάν τυχόν αλλάξουν οί φυσικοί χαρακτήρες του οικοσυστήματος, τότε δυσκολεύεται ή επιβίωση των ενοίκων και το είδος μπορεί να έξαφανισθή όλοτελώς ."Αλλες βέβαια μορφές ζωής περνούν τότε τή θέση του και συμπληρώνουν το κενό πού δη­

μιουργήθηκε στή βιόσφαιρα. Σ' αυτόν δέ ακριβώς τον αγώνα μεταξύ τών βιολογικών ειδών, για την κατάκτηση του πλέον πρόσφορου περιβάλλοντος, οφείλεται το γεγονός ότι ή μάζα της βιόσφαιρας παραμένει περίπου σταθερά και πάντοτε μέσα στα αδιαπέραστα όρια τών εφοδίων του πλανήτου μας.

Ό δεύτερος κανόνας ανάγεται στην επάρκεια της τροφής. "Ολα τα ζων­

τανά πλάσματα εκτός άπο τα φυτά, τρέφονται με οργανικές ουσίες, μέ το σώμα δηλαδή ή τα προϊόντα άλλων βιολογικών ειδών του ζωϊκοϋ και του φυτικού βασιλείου. Μόνον τα (πράσινα) φυτά (άπο το μικροσκοπικό φ υ τ ο­

π λ α γ κ τ ό ν μέχρι τα πανύψηλα δένδρα) τρέφονται και μεγαλώνουν μέ ανόργανα υλικά. Μέ τή χ λ ω ρ ο φ ύ λ λ η δηλαδή πού έχουν στα φύλλα τους, περνούν νερό άπο το έδαφος και διοξείδιο του άνθρακος άπο την ατμό­

σφαιρα, μέ τή βοήθεια δέ του ηλιακού φωτός επιτυγχάνουν τήν φ ω τ ο ­

σ ύ ν θ ε σ η οργανικών μορίων, ένώ ταυτόχρονα απελευθερώνουν το οξυ­

γόνο πού πλεονάζει, σύμφωνα μέ τον ακόλουθο απλοποιημένο χημικό τύπο: φωτεινή ενέργεια + C02 + Η20 = CH^O + 02.

Τα φυτά συνεπώς παράγουν τήν πρωταρχική μορφή τροφής πού συν­

τηρεί, μέσω μιας άλυσσωτής διαδικασίας, ολόκληρο τήν βιόσφαιρα του πλανήτου μας. Ή παραγωγή δέ αύτη εξαρτάται άπο το ποσόν της ηλιοφά­

νειας πού μπορεί να μετουσιωθή σέ οργανική τροφή και άπο τήν έκταση τοΟ πρασίνου επί τοϋ πλανήτου τάπητος (δάση, λειμώνες και κυρίως το φ υ­

τ ο π λ α γ κ τ ό ν της θαλάσσης). Άπο τους δύο αυτούς παράγοντας, ή μέν ηλιοφάνεια δέν φαίνεται να άλλαξε ένταση και μορφή κατά τους περασμέ­

νους γεωλογικούς αιώνας. Άλλα τα δάση και το πράσινο γενικώς, ©λιγο­

στεύουν προοδευτικώς μέ τήν πάροδο τών αιώνων. Ή πρόσφατος δέ μαζική ρύπανση τών παρακτίων υδάτων, προκαλεί τή νέκρωση τών υδροβίων πλα­

σμάτων και πιθανώς τήν αδρανοποίηση του φυτοπλαγκτοϋ. Άς μή λησμο­

νούμε τέλος δτι το φυτοπλαγκτόν, τό μικροσκοπικό δηλαδή ε ρ γ α τ ι κ ό δ υ ν α μ ι κ ό της φύσεως, είναι υπεύθυνο για τήν παραγωγή τών τριών τετάρτων της πρωτογενούς επί τής Γης τροφής κι' επίσης τοϋ οξυγόνου μέ τό όποιον πρέπει συνεχώς να εμπλουτίζεται ή ατμόσφαιρα. Ό άνθρωπος

24

— 370 —

συνεπώς, πού μπόρεσε να διευρύνει το δικό του οικοσύστημα και να πολ­

λαπλασιάζει τό ποσόν της παραγόμενης τροφής του, βλέπει με αρκετή σή­

μερα ανησυχία, ότι κλονίζονται τα θεμέλια έπί τών οποίων στηρίζεται ή ισορροπία τής φύσεως και εμμέσως, ή επιβίωση πολλών βιολογικών ειδών τής βιόσφαιρας, συμπεριλαμβανομένου και του άνθρωπου. Προτού όμως έκθέσομε τα επί του προκειμένου ειδικά προβλήματα, ας δούμε τό ο i κ ο­

σ ύ σ τ η μ α ενός βιολογικού είδους, με ιδιαίτερη έμφαση σ' αυτό πού προστατεύει τον άνθρωπο.

Το ανθρώπινο οικοσύστημα.

Έκτος άπό τό ιδιαίτερο «σπιτικό» κάθε οικογενείας — τό φτωχοκά­

λυβο ενός βοσκού ή τό ανάκτορο ενός μεγιστανος — κάθε βιολογικό είδος (και φυσικά ό άνθρωπος) πρέπει να «φωλιάζει» σ' ενα ευρύτερο ο ι κ ο σ ύ ­

σ τ η μ α , ενα περιβάλλον δηλαδή πού νά καλύπτει όλες ει δυνατόν τις βασικές βιοτικές ανάγκες και νά εξασφαλίζει τήν επιβίωση του είδους. Οί βιοτικές αυτές ανάγκες μπορούν νά συνοψισθούν στις επόμενες τρεις κα­

τηγορίες: (α) 'Οξυγόνο, πόσιμο νερό, τροφή, αρκετό ελεύθερο χώρο και (ηλιακή)

ενέργεια. (β) Προστασία άπό τις αιχμές του μετεωρολογικού κλίματος και τους

φυσικούς για κάθε είδος εχθρούς. (γ) 'Απρόσκοπτο αναπαραγωγή του είδους μέσα σ' ëva ανοικτό και

σχετικώς μεγάλο ομοιογενή πληθυσμό. Τό «φώλιασμα» αυτό, ή ικανοποιητική δηλαδή προσαρμογή τοϋ είδους

προς τό είδικό εκάστοτε οικοσύστημα, διαμορφώνεται π ρ ώ τ ο ν , άπό τις βιολογικές πληροφορίες πού υπάρχουν στους γόνους (DNA ­ RNA) τοϋ ύπ' όψιν είδους και τα σχηματισμένα νευρικά πλέγματα (ένστικτα) ή τήν ανάπτυξη τών ημισφαιρίων του εγκεφάλου του (λογισμός). Δ ε ύ τ ε ρ ο ν άπό τό τοπικό μετεωρολογικό κλίμα, μαζύ μέ τή συνύπαρξη στον ίδιο χώρο άλλων μορφών ζωής (συμβίωση δηλαδή μέ τήν τοπική πανίδα και χλωρίδα) και τ ρ ί τ ο ν , άπό τήν κοινωνική οργάνωση του πλήθους, πού εξασφαλί­

ζει τήν τάξη και τήν συλλογική δραστηριότητα, τήν καλή εκμετάλλευση τών διαθεσίμων φυσικών πόρων και τήν προώθηση τών ικανοτέρων (ή ευ­

φυέστερων) μελών τής κοινωνίας. Μέ τήν κατάλληλο δέ αξιοποίηση τών παραγόντων του τρίτου σκέλους, ô άνθρωπος μπορεί νά έπηρεάζη προς τό συμφέρον του και τους παράγοντας τής δευτέρας ομάδος. "Ετσι μέ τή δια­

δικασία τής νοήσεως, επέτυχε νά διευρύνει προοδευτικά τό δικό του οικο­

σύστημα. Τώρα ό άνθρωπος μπορεί νά ζή σ' όλα τα γεωγραφικά πλάτη και μήκη τής υδρογείου, μολονότι άπό τή φυσική του διάπλαση, θα έπρεπε νά

— 371 —

παραμείνη μόνιμος κάτοικος των τροπικών μόνον ζωνών της υδρογείου, όπου δηλαδή διαβιούν ακόμα οί ανθρωποειδείς πίθηκοι.

Τα όρια του περιβάλλοντος φυσικού κόσμου δεν επεκτείνονται πολύ πέραν άπό τήν έκταση του καθενός οικοσυστήματος. Για τήν π ε τ α λ ί δ α π.χ. (μικρό στρείδι κολλημένο στο βράχο της ακτής), ό κόσμος περιορί­

ζεται στις πέτρες πού περιβρέχονται κάθε τόσο άπό τήν αεικίνητο θάλασσα. Και ό κόσμος του β α τ ρ ά χ ο υ δεν είναι μεγαλύτερος άπό τή βαλτώδη περιοχή, όπου περνά ολόκληρο τή ζωή του. Τυχόν αποστράγγιση του βάλτου ισοδυναμεί για τό βάτραχο μέ μια τοπική «συντέλεια του κόσμου», άφοϋ εξαφανίζεται αυτός και ολόκληρη ή γύρω του φίλυδρος χλωρίδα και ή υδρό­

βιος ή αμφίβιος πανίδα. Ή έννοια συνεπώς της «φύσεως» ποικίλλει ανα­

λόγως της εκτάσεως του οικοσυστήματος. Για τον άνθρωπο δε πού κατέ­

λαβε ολόκληρο τήν υδρόγειο, ή «φύσις» (καί κατά συνέπεια τα ενδιαφέρον­

τα του) επεκτείνεται μέχρι τών εσχατιών του σύμπαντος, σε ακτίνα εκατομ­

μυρίων ετών φωτός άπό τό οικοσύστημα του, πού συμπίπτει μέ τις διαστά­

σεις του πλανήτου μας. Κυρίαρχος μέσα στο ευρύτερο τώρα οικοσύστημα του, ό άνθρωπος,

πού δεν έχει άλλους φυσικούς εχθρούς έκτος άπό τον εαυτό του, μπορεί να τροποποιεί τό μετεωρολογικό μ ι κ ρ ο κ λ ί μ α του άμεσου περιβάλλοντος καί να προωθεί τήν παραγωγή και τήν διακίνηση τών αγαθών σέ πρωτό­

φαντα επίπεδα. Μέ τήν καλλίτερη διατροφή, τήν εξυγίανση του περιβάλ­

λοντος καί τήν καταπολέμηση τών λοιμικών νοσημάτων, περιώρισε τήν άκαιρο θνησιμότητα τών παιδιών καί διπλασίασε τή μέση μακροβιότητα του είδους του (άπό 35 σέ 70 καί πλέον χρόνια). Καί όμως παραμένει πάν­

τοτε δέσμιος τών άλλων παραγόντων του βιολογικού του οικοσυστήματος. Οί ανάγκες του άνθρωπου για τροφή, νερό, οξυγόνο καί ενέργεια έγιναν σήμερα περισσότερο πιεστικές, ένώ ό συνωστισμός στα αστικά κέντρα καί ή προϊούσα διάβρωση του φυσικού περιβάλλοντος, ύποκλέπτουν τις ευ­

καιρίες για μία περισσότερο άνετη ζωή καί κοινωνική ανάπτυξη. Τα αίτια δέ για τή δυσμενή αυτή τροπή τών πραγμάτων πρέπει να αναζητηθούν στα προγράμματα πού ακολούθησε ό άνθρωπος κατά τήν πρόσφατο επιχείρηση της δημογραφικής καί τεχνολογικής του αναπτύξεως, πού τείνουν να τον αποκόψουν άπό τό παληό φυσικό του οικοσύστημα. 'Αλλ' ας εξετάσουμε μερικά άπό τα πιο βασικά προβλήματα καί τα σφάλματα πού διέπραξε ό άνθρωπος κατά τό πρόσφατο παρελθόν του.

Τα προβλήματα τής τεχνολογικής αναπτύξεως.

"Οταν πριν άπό 200 περίπου χρόνια, ό άνθρωπος εγκαινίασε τό στάδιο τής τεχνολογικής οικονομίας, απέβλεπε κυρίως στον πολλαπλασιασμό τών

— 372 —

οικονομικών αγαθών, άλλα δεν σκέφθηκε δτι έπρεπε να ύπολογίση και τις μακροπρόθεσμες συνέπειες πού ακολούθησαν, τον ακατάσχετο δηλαδή πολλαπλασιασμό των ανθρωπίνων όντων είς βάρος φυσικά των άλλων ει­

δών άπό τα όποια τρέφεται και τη μετατροπή ή υποτίμηση του φυσικού του περιβάλλοντος.

Τό πρώτο πρόβλημα είναι γνωστό σ' όλους μας. Ό άνθρωπος άρχισε τήν επί της Γης σταδιοδρομία του πριν άπό πολλές εκατοντάδες χιλιάδων ετών, με ολιγάριθμες ομάδες αθλίων και πεινασμένων κυνηγών, χωρίς όμως να μπορούμε να ύπολογίσωμε τό μέγεθος τοΰ τότε πληθυσμού. Πολύ αργό­

τερα, πριν άπό 10.000 περίπου χρόνια, όταν ό άνθρωπος έμαθε να καλλιερ­

γεί τό έδαφος και να εξημερώνει τα άγρια ζώα, ό ολικός επί της Γης πληθυ­

σμός έκυμαίνετο ϊσως περί τά δέκα εκατομμύρια. Ό πληθυσμός ανέβηκε στα 250έκατομ. κατά τήν αρχή τοΰ χριστιανικού ημερολογίου, έδιπλασίασε τον όγκο του (500 έκτμ.) ύστερα άπό 1600 περίπου χρόνια, έπλησίασε τά 1000 έκατμ. στις αρχές τοΰ 19ου αιώνος, για να φθάση τά 2000 έκατμ. περί τό 1930 και να ξεπεράση τά 4000 έκατομ. σήμερα. Στα τέλη τού αιώνος μας υπολογίζεται ότι θα υπερβαίνει τά 6,5 δισεκατομμύρια και θα διπλα­

σιάση περίπου και πάλι τον όγκο του (12 δις) κάποτε περί τά μέσα τοΰ επομένου αιώνος. "Ετσι ό άνθρωπος έγινε τό πολυπληθέστερο είδος μεταξύ τών θηλαστικών και τών σπονδυλωτών έν γένει όντων της ξηράς επιφα­

νείας τοΰ πλανήτου μας. Δύσκολο είναι να συνειδητοποιήσομε τό τεράστιο μέγεθος πού περι­

κλείεται μέσα σ' ενα δισεκατομμύριο. Μιαν ωχρή απλούστευση προσφέρει ή κάτωθι διαπίστωση:

— Πριν άπό ενα δισεκατομμύριο δευτερόπλεπτα χαροπαλεύαμε στή δίνη τοΰ δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου,

— πριν άπό §να δισεκατομμύριο πρώτα λεπτά, ό Χριστός έβάδιζε επί τής Γής,

— πριν άπό ενα δισεκατομμύριο ώρες, ό άνθρωπος δέν είχεν ακόμη εμφανισθή επί τοΰ πλανήτου μας.

Με τήν απλούστευση αυτή μποροΰμε τώρα να ύπολογίσωμε ότι ή ση­

μερινή άνθρωπότης καταναλίσκει κάθε μέρα περί τά 9 δισεκατομμύρια μ3

οξυγόνου, περί τά 400 εκατομμύρια τόννους νερό και περί τά 40 εκατομμύ­

ρια τόννους στερεάς τροφής. Χρησιμοποιεί επί πλέον περί τά 10 δισεκατομ­

μύρια μονάδες ενεργείας (είς χλγρ. άνθρακος), πού αντιστοιχεί στις υπη­

ρεσίες 170 δούλων κατ' άτομο (εάν μεταφερθούμε νοερώς στή παληά εποχή της δουλοπαροικίας). Ή κατανάλωση δε αυτή αυξάνεται κατά 2 % κατ' έ­

τος, δηλαδή διπλασιάζεται κατ' όγκον κάθε 35 χρόνια. Και εγείρονται τώρα τά αμείλικτα ερωτήματα: Με τον ανωτέρω ρυθμό καταναλώσεως, πόσο θα διαρκέσουν τά φυσικά τοΰ πλανήτου μας αποθέματα (έάν φυσικά δέν

— 373 —

είναι ανεξάντλητα) και πότε θα εμφανισθούν τα απειλητικά γιά τη ζωή συμπτώματα ανεπαρκείας; "Ας εξετάσουμε έν συντομία κάθε μία άπό τις παραπάνω περιπτώσεις.

Τά αποθέματα της ατμοσφαίρας.

Ό πελώριος μανδύας της ατμοσφαίρας, στον πυθμένα τοϋ οποίου ζή ή λεπτεπίλεπτη και εΰθραστη στιβάδα της βιόσφαιρας, ζυγίζει 5 χ 101δ

τόννους, και εξασκεί πιέσεις ενός περίπου Kg/cm 2. Το οξυγόνο καταλαμ­

βάνει το 1/5 περίπου τοϋ όγκου της (21 %), και επειδή καταναλίσκεται συν­

εχώς, όχι μόνο άπό τους ανθρώπους και τά ζώα της ξηράς και της θαλάσσης (οί υδάτινοι όγκοι περιέχουν 5 % ελεύθερο οξυγόνο), άλλα και άπό τάς καύσεις ή οξειδώσεις της νεκρδς ύλης, τά αποθέματα θά είχαν κιόλας προ πολλού εξαντληθεί. Ή περιεκτικότητα όμως τής ατμοσφαίρας σε οξυγόνο παραμένει σταθερά, επειδή συνεχώς εμπλουτίζεται άπό τό κατά τή φ ω τ ο ­

σ ύ ν θ ε σ η άπελευθερούμενο οξυγόνο, δπως αναφέραμε προηγουμένως. Άνισοσκέληση των δύο μερίδων «δούναι και λαβείν» (φωτοσύνθεση και κατανάλωση) θά πρόκυψη, εάν προχώρηση ή καταστροφή τοϋ πρασίνου και τοϋ φυτοπλαγκτοΰ, άλλα δεν γνωρίζομε ακόμη πόσο άπέχομε άπό το κρίσιμο αυτό σημείο. Έάν συνεπώς παραλείψωμε προς το παρόν το πρό­

βλημα τών ρυπάνσεων (αέρος και υδάτων), το ενδεχόμενο εξαντλήσεως του οξυγόνου της ατμοσφαίρας δεν πρέπει προς τό παρόν να μας ανησυχεί.

Τό διοξείδιο τοϋ άνθρακος (CO )̂ είναι τό δεύτερο αέριο της ατμοσφαί­

ρας πού επεμβαίνει δραστηρίως στή διαδικασία της ζωής. Ή περιεκτικό­

της του στην ατμόσφαιρα είναι μικρά (0,03 %), με τό ρυθμό δε πού γίνεται ή φωτοσύνθεση (τό C02 αποτελεί θεμελιώδη τροφή τοϋ φυτικοΰ βασιλείου) τά αποθέματα αυτά μποροΰν να εξυπηρετούν τή διαδικασία της φωτοσυν­

θέσεως επί τρία περίπου ετη. Άλλα κι' εδώ εργάζεται ένας άλλος βιολογικός ρυθμιστής, άφοϋ με τήν αναπνοή (ανθρώπων και ζώων) αποδίδεται στην ατμό­

σφαιρα εκατό φορές περισσότερο C02 άπ' όσο είσπνέομε. 'Επί πλέον οί φωτιές, τά αυτοκίνητα και ή βιομηχανία φορτίζουν τήν ατμόσφαιρα με κολοσσιαία ποσά C02 κάθε μέρα. Δεν υπάρχει συνεπώς περίπτωσις εξαν­

τλήσεως, άλλ' αντίθετα, εάν αύξηθή σημαντικά ή περιεκτικότης τοϋ C02 στην ατμόσφαιρα, θά πρόκυψη ή πιθανότης μεταβολής τοϋ κλίματος. Γνω­

στό είναι ότι ή αύξηση τοϋ CO_, στην ατμόσφαιρα, μπορεί να προκαλέση άνοδο τής μέσης θερμοκρασίας τοϋ εδάφους και ξηρασία, με ανυπολόγι­

στες συνέπειες επί τής σημερινής οικονομίας τοϋ κόσμου.

— 374 —

Ό υδρολογικός κύκλος στη φύση.

Ό χερσαίος κόσμος — φυτά δηλαδή, ζώα και άνθρωποι — καταναλί­

σκει κολοσσιαίες κάθε μέρα ποσότητες (άφαλατωμένου) νεροϋ, το νερό δηλαδή πού προέρχεται από τή βροχή και τις χιονισμένες κορυφές τών ορέων. 'Από τα πλούσια σε νερό αποθέματα της υδρογείου, οί ωκεανοί κρα­

τούν το περισσότερο και μόνο κάτι λιγώτερο άπό 3% έρχεται στην ξηρά με τή μορφή της βροχής.Άλλα κι' άπ' αυτό, το μεγαλύτερο μέρος (80% περίπου) εϊναι προ πολλού φυλακισμένο στους πολικούς πάγους ή στις απροσπέλα­

στες ακόμα υπόγειες δεξαμενές της λιθοσφαίρας. "0,τι απομένει για τις ανάγκες τής χερσαίας ζωής και τις ύδροβόρες βιομηχανίες τοΰ άνθρωπου, ευρίσκεται στις λίμνες και τα τρεχούμενα νερά τών πηγών και τών ποτα­

μών. Άλλα τα αποθέματα αυτά δεν επαρκούν φαίνεται να καλύπτουν τήν διαρκώς αυξανόμενη ζήτηση για περισσότερο «γλυκό» νερό.

Εϊναι δυνατό ν' αύξήσωμε τήν ποσότητα τών βροχοπτώσεων; 'Εάν ξα­

ναφέρομε στή μνήμη μας τό γνωστό υδρολογικό κύκλο τής φύσεως, ή απάν­

τηση είναι σαφώς αρνητική. Ή βροχή εϊναι προϊόν τής εξατμίσεως τών θαλασσίων υδάτων, πού γίνεται με τή σταθερή όπως είδαμε παραπάνω θερ­

μική ενέργεια τοΰ ηλίου. Στο φυσικό αυτό κύκλωμα, τό νερό πού εξατμί­

ζεται και συμπυκνοΰται αργότερα σέ βροχή (χιόνι ή χαλάζι) ισούται με τον όγκο τών υδάτων πού χύνουν κάθε χρόνο τα ποτάμια στή θάλασσα. Με τις σταθερές αυτές τιμές, πού συνήθως δέν μεταβάλλονται μέ τήν ανθρώπινη βούληση, καταλήγομε στο συμπέρασμα ότι τό ανθρώπινο οικοσύστημα προσ­

φέρει φιλότιμα δσα αποθέματα νερού έχει στή διάθεση του. 'Εάν υπάρχει ή παροξυνθή προσεχώς, ή περίπτωση ανεπαρκείας νερού (λειψυδρία), αυτή πρέπει ν' άντιμετωπισθή μέ τήν μείωση τής ζητήσεως ή μέ μία περισσότε­

ρο επιμελή υδατική οικονομία. Μαζύ δηλαδή μέ τήν καλλίτερη περισυλλο­

γή τών διαθεσίμων επιφανειακών αποθεμάτων και τήν γενναία περικοπή τής σπάταλου σήμερα χρήσεως, είναι δυνατόν να ανακυκλωθούν τα νερά τών υπονόμων, πού θα άνεκούφιζαν σημαντικά τις ανάγκες τής αρδεύσεως και τής βιομηχανίας. Ή έκμετάλλευσις τέλος τών υπογείων ύδροσυλλογών τής φύσεως ή τών παγετώνων τής Γροιλανδίας και τής Ανταρτικής, απο­

μένει σαν ή τελευταία γραμμή αμύνης, λίγο πριν ή άνθρωπότης άρχίση να διψάει και συνεπώς να μαραίνεται, μέσα στο χάος τής βίας και τής αναρ­

χίας, τής πείνας και τών επιδημιών και τών μέχρις εσχάτων έξοντοτικών πολέμων.

Παραγωγή καί κατανάλωση τροφίμων.

Ό Norman Borlaug πού πήρε τό Βραβείο Νόμπελ (1970) για τή νέα του μέθοδο γεωργικής παραγωγής (πράσινη επανάσταση), δίνει τήν άκό­

— 375 —

λουθο γραφική περιγραφή στην αμφίρροπη διελκυστίνδα μεταξύ παραγω­

γής και καταναλώσεως τροφίμων. Ή παραγωγή σιτηρών κατά το 1971 (ή μεγαλύτερα τοϋ αιώνος μας) υπερέβη το εν δισεκατομμύριο μετρικών τόν­

νων. Έάν έστρώναμε, λέγει, το σιτάρι αυτό σε μια λεωφόρο πλάτους 16 μέ­

τρων και σε βάθους δύο μέτρων, ή λεωφόρος αύτη θα περιέτρεχε ολόκληρο τήν υδρόγειο στο ύψος του ισημερινού. Στο τέλος όμως τοϋ χρόνου δέν θα έμενε ούτε ένας κόκκος σταριού πού να μήν έχει φαγωθεί. Τον επόμενο χρό­

νο ή λεωφόρος θα πρέπει να ξαναγίνη άπό τήν αρχή και μάλιστα μεγαλύ­

τερη κατά 1000 χιλιόμετρα, εάν πρόκειται να χορτάσουν και τα νέα στόμα­

τα πού θα προστεθούν έν τω μεταξύ στον παγκόσμιο πληθυσμό. Και κάθε χρόνο χρειάζεται μία νέα και διαρκώς μακρύτερη λεωφόρος σταριού για να μή πεινάση ή διαρκώς διογκούμενη άνθρωπότης.

'Αλλ' ό στόχος αυτός δέν φαίνεται να πραγματοποιείται. Μετά το 1971 δυσμενείς καιρικές συνθήκες (ξηρασία ή πλημμύρες) έμείωσαν αντί να μεγαλώσουν τήν παραγωγή τροφίμων. Έ ξ άλλου, τα μεγάλα αποθέματα σιτηρών, πού είχαν έν τω μεταξύ σχηματισθεί στις 'Ηνωμένες Πολιτείες, ταξείδεψαν προς τήν Ρωσία, τήν Κίνα και τις 'Ινδίες, όπου είχαν κιόλας έμφανισθή εκτεταμένες επιδημίες ομαδικής πείνας. 'Ολόκληρο το τροφο­

δοτικό σύστημα τοϋ πλανήτου μας άρχισε τότε να μας στέλνει σήματα κινδύνου. Πιστεύαμε εως τότε ότι οί ωκεανοί π.χ. άπετέλουν μια ανεξάν­

τλητη πηγή τροφής για τον άνθρωπο. Άλλα μετά τό 1970 τα προϊόντα τής παρακτίου και ποντοπόρου αλιείας άρχισαν να λιγοστεύουν, παρ' δλες τις προσπάθειες και τα χρήματα πού έξοδεύοντο για τήν αύξηση τής ποσό­

τητος τών αλιευμάτων. Και μέ τρομαγμένη έκπληξη είδαμε τελευταία τήν έ ρ η μ ο τ ή ς Σ α χ ά ρ α ς να προχωρεί προς Νότον κατά 50 χλμ. περί­

που τό χρόνο, και να καταπίνει (στή ζ ώ ν η Σ α χ έ λ κατά μήκος 6000 χλμ.) βοσκότοπους, κτήματα και κατοικίας, σκορπίζοντας τό θάνατο σε εκατομμύρια βοοειδή, αιγοπρόβατα και ανθρώπινες υπάρξεις.

Προφανώς κάτι δέν πηγαίνει καλά μέ τό ανθρώπινο οικοσύστημα. Καί εάν ή εναλλαγή περιόδων μέ καλή ή κακή συγκομιδή τών καρπών τής Γής ή τής Θαλάσσης ήταν ανέκαθεν γνωστή, για πρώτη ίσως φορά σήμερα άντι­

κρύζομε τό σύμπτωμα ολοκληρωτικής κοπώσεως ή καταρρεύσεως τοϋ τρο­

φοδοτικοΰ μας συστήματος. Ή θάλασσα δέν έχει πλέον όσα ψάρια έτρεφε πριν άπό λίγες δεκαετίες, και τό «ζωντανό» επιφανειακό χώμα τής καρπο­

φόρου Γής (χούμος), χάνει μέρος άπό τή ζείδωρο ίκμάδα του, ή άπονεκροϋ­

ται άπό τή διάβρωση ή τήν έρημοποίηση του εδάφους. 'Υπεύθυνος δέ για τις ανησυχητικές αυτές μεταβολλές είναι ό άνθρωπος, πού ζητάει άπό τό οικοσύστημα του περισσότερα τρόφιμα άπό όσα φυσιολογικώς μπορεί να δώση. Όταν π.χ. άλιεύονται περισσότερα ψάρια άπό όσα οί ψαρότοποι μπορούν να αναπαράγουν, όταν τα αιγοπρόβατα απογυμνώνουν τους βοσκό­

— 376 —

τόπους, χωρίς ν' αφήνουν πίσω τους αρκετή βλάστηση για να πρασινίση και πάλιν ό τόπος τήν άνοιξη, όταν γίνεται ύπερ ­ εκμετάλλευση του καλ­

λιεργούμενου εδάφους, οι άσφαλτόδρομοι και τα τσιμεντένια κτίρια εκτο­

πίζουν τα δάση και τα λειβάδια και «ξεκοιλιάζονται» τα βουνά άπό τα λα­

τομεία και τα ορυχεία, τότε κλονίζεται απειλητικά τό ανθρώπινο οικοσύ­

στημα, άφοϋ αδυνατίζουν τα θεμέλια του, τα αμέτρητα δηλαδή οικοσυ­

στήματα τών κατωτέρων ζώων και φυτών, πάνω στα όποια στηρίζεται.

Κινδυνεύει άραγε το ανθρώπινο οικοσύστημα ;

Επειδή ό ανθρώπινος έπί της Γης πληθυσμός έφθασε σήμερα σε δυσ­

θεώρητα ΰψη και πρόκειται να διπλασιασθή κατά τα επόμενα 35 περίπου χρόνια, οί ειδικοί επιστήμονες πιστεύουν ότι μπήκαμε κι' όλας σε μία τρι­

πλή κρίση, πού χαρακτηρίζεται άπό μία προϊούσα ανεπάρκεια τροφής, ύδατος και ενεργείας. Κανένα άπό τα τρία αυτά αγαθά δεν παρουσιάζει ικα­

νή ελαστικότητα μεγεθύνσεως ή άναδιπλασιασμοΰ. Για νά έχει π.χ. ό κάθε άνθρωπος ενα κιλό στέρεας τροφής τήν ήμερα, χρειάζεται νά σχηματισθούν δέκα κιλά οργανικής ύλης στο επίπεδο τών ζώων ή τών φυτών πού τρώγει ό άνθρωπος, 100 κιλά στο επίπεδο πού χρησιμεύει σαν τροφή τών ζώων και τών φυτών και 1000 κιλά στο πρωτογενές επίπεδο τών δ ι α τ ο μ ώ ν και του φ υ τ ο π λ α γ κ τ ο ΰ . Τό νερό εξ άλλου πού υπάρχει στή λιθόσφαιρα, αποτελεί συνάρτηση τών βροχοπτώσεων και τά ορυκτά καύσιμα άπό τα όποια αντλούμε τώρα τήν ενέργεια, φαίνεται ότι θα εξαντληθούν στο προσεχές μέλλον. Μέσα στο στεγανό αυτό πλαίσιο τοΰ οικοσυστήματος, γεννιέται ή πρώτη αμφιβολία, εάν δηλαδή ό άνθρωπος θα μπόρεση νά υπερνίκηση τις σημερινές δυσκολίες και κατόπιν, εάν θα μπόρεση νά διπλασιάση τό πληθυσμό του κατά τις επόμενες δεκαετίες.

Εξετάζοντας τό πρόβλημα άπό μια άλλη σκοπιά, διαπιστώνουμε ότι ό άνθρωπος είναι τό μόνο ίσως βιολογικό είδος πού « λ ε ρ ώ ν ε ι τ ή φ ω­

λ η ά τ ο υ » . Μέ τή σημερινή τεχνολογική ανάπτυξη και τή μυωπική πο­

λιτική τοΰ άνθρωπου, τό περιβάλλον μολύνεται σ' επικίνδυνο βαθμό. Ό αέρας π.χ. πού αναπνέουμε φορτίζεται κάθε μέρα μέ εκατοντάδες τόννους άπό καπναιθάλες και καυσαέρια, πολλά άπό τά όποια είναι δηλητηριώδη για τον άνθρωπο και γενικώς τήν πανίδα και τή χλωρίδα τής Γής. "Αλλα πάλιν αέρια, όπως π.χ. τό δ ι ο ξ ε ί δ ι ο τ ο ΰ θ ε ί ο υ (S02), καταστρέφουν τό μάρμαρο και θρυμματίζουν μπροστά στα μάτια μας, τά ανεπανάληπτα μνη­

μεία τής αρχαιότητος, πού ανήκουν μέν σ' όλη τήν οικουμένη άλλ' ήμεϊς κρατούμε τήν ιστορική ευθύνη τής προστασίας τους, οι μόνοι θεματοφύ­

λακες μιας υπέροχης κληρονομιάς. Άσυλλόγιστα πάλι μολύνομε τή γύρω μας θάλασσα μέ τά ογκώδη λύ­

— 377 —

ματα των υπονόμων (400.000 μ3 χύνονται κάθε μέρα στο Σαρωνικό άπο τον οχετό του Κερατσινίου) και τα δηλητηριώδη απόβλητα της Βιομηχανίας. Τις συνέπειες της ρυπάνσεως αυτές βλέπομε κάθε μέρα στις συχνές επι­

γραφές «Μολυσμένα νερά — 'Απαγορεύεται τό κολύμπι », στα νεκρά ψάρια πού κάθε τόσο μας φέρνει τό κύμα στην ακρογιαλιά, και τό δράμα τών επαγ­

γελματιών ή ερασιτεχνών ψαράδων, πού γυρίζουν άπρακτοι χωρίς ούτε ενα μικρό πετρόψαρο ν' αγγίξει τό άγγίστρι τους. Τα ίδια συμβαίνουν και στην «κλειστή» θάλασσα της Μεσογείου — τήν ωραιότερη άλλοτε θάλασσα του κόσμου — πού σήμερα καταπίνει τα λύματα και τά βιομηχανικά απόβλητα άπο τις είκοσι περίπου χώρες πού βρέχουν οι ακτές της. Στην επιφάνεια της επιπλέουν κηλίδες πετρελαίου μέ μια μέση πυκνότητα 108 mg κατά μ2, μια μόλυνση πού είναι δέκα φορές βαρύτερη απ' εκείνη του Βορείου 'Ατλαν­

τικού. Τά ψάρια επίσης της Μεσογείου περιέχουν 3 φορές περισσότερο υδράργυρο, και τά οστρακοειδή πολύ περισσότερο χαλκό άπο τις μέγιστες επιτρεπόμενες δόσεις πού καθόρισε ή Παγκόσμιος Όργάνωσις 'Υγείας.

Τό πετρέλαιο αποτελεί μια καινούργια μόλυνση τών υδατίνων όγκων, κι' οί συνέπειες της πάνω στα διάφορα οικοσυστήματα είναι σχεδόν κατα­

στρεπτικές. 'Αχρηστεύει πρώτα τά θαλασσοπούλια, εάν τύχει και προσθα­

λασσοθοϋν στή κηλίδα πετρελαίου, ενώ αποκόπτει τήν επαφή μέ τον αέρα και εμποδίζει τον εμπλουτισμό του νερού μέ οξυγόνο άπο τήν ατμόσφαιρα. Αυτό οδηγεί στα επόμενα τρία ανησυχητικά φαινόμενα. Τά ψάρια και οί άλλοι υδρόβιοι οργανισμοί κάτω άπό τήν πετρελαιοκηλίδα, πεθαίνουν άπο ασφυξία, άφοϋ εξαντλείται σύντομα τό οξυγόνο του νερού μέσα στο όποιο κολυμπούν. 'Εμποδίζεται κατόπιν ή εξάτμιση του θαλασσίου ύδατος, μέ συνέπεια τήν ελάττωση τών βροχοπτώσεων και τήν συνεπαγόμενη μείω­

ση της καρποφορίας της Γης. 'Αχρηστεύονται τέλος μεγάλες ποσότητεςς φ υ τ ο π λ α γ κ τ ο ΰ , και κατά συνέπεια λιγοστεύει ή παραγωγή τόσον της πρωταρχικής μορφής τροφής, όσον και ό εμπλουτισμός της ατμοσφαί­

ρας μέ οξυγόνο. Όπως είδαμε στην αρχή, βασική προϋπόθεση για τή λειτουργία ενός

ύγιοϋς οικοσυστήματος παραμένει ή επαρκής και απρόσκοπτος διοχέτευ­

σις οξυγόνου, ποσίμου νερού, ενεργείας και τροφής, πού να εγγυάται τήν ομαλή διαβίωση και ανανέωση του ενδιαφερομένου βιολογικού είδους. Κα­

νένα όμως άπ' αυτά τά αγαθά δέν παράγεται επί τόπου. Είναι όλα τά τελικά προϊόντα δύο πελωρίων φυσικών κυκλωμάτων, του υδρολογικού κύκλου για τό νερό και τής φωτοσυνθέσεως για τό οξυγόνο και τήν τροφή, Στο τε­

λευταίο αυτό χρειάζεται ή συνύπαρξη, σέ μια ευσταθή ισορροπία, ολόκλη­

ρης τής χλωρίδος και τής πανίδος πού μπορεί να προκόψη στο σημείο αυτό τής υδρογείου, τό ειδικό δηλαδή βιολογικό οικοσύστημα.

Τό ανθρώπινο οικοσύστημα φαίνεται ότι δέν μπορεί πλέον ν' άνταπο­

— 378 —

κρίνεται άνετα στις τωρινές και ιδίως στις μελλοντικές απαιτήσεις τις άν­

θρωπότητος. 'Αλλ' αυτό συμβαίνει όχι άπο ανεπάρκεια τοϋ συστήματος, άλλα άπο λανθασμένες ενέργειες τοϋ άνθρωπου. Ό τετραπλασιασμός π.%. του ανθρωπίνου πληθυσμού κατά τις τελευταίες πέντε γενεές, κι' ô αναμε­

νόμενος διπλασιασμός του σέ μια ακόμα γενεά άπό σήμερα αποτελεί τον πυρήνα του προβλήματος. Προφανώς ό άνθρωπος ζητά πολύ περισσότερα άπό όσα τό οικοσύστημα μπορεί να του προσφέρει. Άπό τό άλλο μέρος ό «σοφός» άλλα μάλλον απερίσκεπτος άνθρωπος της τεχνολογικής μας επο­

χής, έκαμε φαίνεται κακή χρήση της δυνάμεως πού μέ τήν ευφυΐα του απέ­

κτησε. Σπαταλά π.χ. άσυλλόγιστα και πλησιάζει να εξαντλήσει τα ορυκτά καύσιμα, για τήν αποθήκευση τών οποίων ή φύση χρειάσθηκε εκατομμύρια χρόνια. Καταστρέφει τό οικοσύστημα κατωτέρων όντων — για να διευρύ­

νη τό δικό του — μολονότι γνωρίζει ότι ή ευημερία τοϋ δικοΰ του συστή­

ματος εξαρτάται άπό τήν ακεραιότητα και τήν αδιατάρακτη αλληλουχία τών συστημάτων πού άποτελοΰν τά θεμέλια του. Κακοποιεί τέλος τήν φύση και μολύνει τό περιβάλλον του, επιτείνοντας έτσι τίς δυσκολίες τής φύσεως στην ανακύκλωση τών μορίων της και τον εμπλουτισμό τής ατμοσφαίρας, τής ύδροσφαίρας και τής λιθοσφαίρας, πού είναι απαραίτητες για τήν επι­

βίωση τής λεπτής άλλα τόσον εκλεκτής βιόσφαιρας τοϋ πλανήτου μας. Δύσκολα ασφαλώς θα είναι τά επόμενα μέχρι τά τέλη τοϋ αιώνος μας

χρόνια. 'Αλλ' εάν μέ τήν έγκαιρο εκτόνωση τών επικινδύνων αιχμών, έπι­

τύχομε ν' άποφύγωμε έν τω μεταξύ μιαν απρόοπτη άλλ' εξουθενωτική περι­

πέτεια, οί προοπτικές για τό απώτερο μέλλον γίνονται μάλλον ευοίωνες. Ο άνθρωπος τής εποχής μας, πού διέσπασε τον γενετικό κώδικα, εξερεύ­

νησε τήν δομή τής ύλης και πάτησε τό αφιλόξενο έδαφος τής Σελήνης, θα λύση ασφαλώς και τά προβλήματα τοϋ ύπερπληθυσμοΰ και τών ρυπάνσεων, τής προστασίας τής φύσεως και τών πηγών άβλαβους ενεργείας. Μάς άρκεΐ δτι ή άνθρωπότης ολόκληρος συνηδειτοποίησε τώρα τον κίνδυνον και δτι ή επιστήμη εργάζεται πυρετωδώς για τήν αποτροπή του. Ή μακρά επί τής Γής ιστορία τοϋ ανθρώπου, μια ιστορία μέ συχνές και επικίνδυνες κρίσεις επιβιώσεως, άλλα και μέ εξ ίσου μεγαλόπνοες αντιδράσεις, πού τον οδή­

γησαν στην κυριαρχία τής φύσεως και τών ιδικών του πεπρωμένων, μας δίνει παρήγορες ελπίδες για τό μέλλον του.

ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥ ΑΠ. ΒΑΚΑΑΟΠΟΥΛΟΥ δ.φ.

ΟΔΗΓΙΕΣ ΤΗΣ ΓΑΛΛΙΚΗΣ ΚΥΒΕΡΝΗΣΗΣ ΠΡΟΣ ΤΟ ΝΕΟΔΙΟΡΙΣΜΕΝΟ ΠΡΟΞΕΝΟ

FÉLIX BEAU JOUR ΣΤΑ 1794

Στον 15ο τόμο της προξενικής αλληλογραφίας της Θεσσαλονίκης στα γαλλικά αρχεία τοΟ Quai d'Orsay σώζεται ενα ενδιαφέρον χειρόγρα­

φο με τίτλο «Mémoire pour servir d'Instructions au Félix Consul de la République Française à Salonique», γραμμένο στα 1794 l. Τό χειρόγραφο αυτό, τό οποίο παραθέτω στο τέλος της μελέτης μου, όπως ακριβώς έχει, περιέχει τις οδηγίες της γαλλικής κυβέρνησης προς τό νέο Γάλλο πρό­

ξενο τής Θεσσαλονίκης Félix Beaujour (1794­ 1797)2 και μας προσφέρει πολύτιμες πληροφορίες για την πολιτική τής Γαλλίας στή νευραλγική αυτή περιοχή τής οθωμανικής επικράτειας. Ή πολιτική αυτή συνοψίζεται σε τρία βασικά σημεία : 1) διατήρηση καλών σχέσεων με τις τοπικές αρχές, 2) ανάπτυξη του γαλλικού εμπορίου, και 3) διαφύλαξη τών συμφερόντων τών Γάλλων εμπόρων 3.

Τό κείμενο λοιπόν τής γαλλικής κυβέρνησης διαιρείται σε τρία ου­

σιώδη κεφάλαια. Στο πρώτο εξετάζονται οι γαλλοτουρκικές σχέσεις, κα­

θώς και τό καθεστώς τών διομολογήσεων 4, όπως εξελίχθηκε με τή δημιουρ­

γία τής προνομιούχας τάξης τών «προστατευομένων» (protégés), δηλαδή τών μπερατλήδων 5. Ό Beaujour, σύμφωνα με τις υποδείξεις τής γαλλικής

1. MAE (Ministère des Affaires Etrangères), Correspondance Consulaire et Com­

merciale, Salonique, vol. 15, 40­44. 2. N. S v o r o n o s , Le commerce de Salonique au XVIIIe siècle, Paris 1956,

σ. 147. 3. MAE, vol. 15, f. 40. 4. Βλ. γενικά τή μελέτη τής Έ λ. Κ ο ύ κ ο υ, Αί διομολογήσεις και ή γαλλική προ­

στασία είς τήν Άνατολήν 1535 ­1789, 'Αθήνα 1967. 5. Βλ. γενικά στοϋ Π. Κ ο ν τ ο γ ι ά ν ν η , ΟΕ Προστατευόμενοι, «Αθηνά» 29

(1917) 3­160, 30 (1919) 17­102. Πρβλ. στοϋ Ά π. Ε. Β α κ α λ ο π ο ύ λ ο υ , Ιστορία τής Μακεδονίας 1354 ­1833, Θεσσαλονίκη 1968, σ. 282, 445, 542, τ ο ϋ ί δ ι ο υ , 'Ιστορία τοΟ Νέου Ελληνισμού, Τουρκοκρατία 1669 ­1812. Ή οικονομική άνοδος και ό φωτισμός τοΰ Γένους, Θεσσαλονίκη 1973, τ. 4, σ. 203 ­ 204. Ν ί κ ο υ Ψ υ ρ ο ύ κ η , Τ ο Νεοελλη­

νικό παροικιακο φαινόμενο, 'Αθήνα 1975, έκδοση β', σ. 54.

— 380 —

κυβέρνησης, όφειλε νά κερδίσει τήν εύνοια των τοπικών Τούρκων πασά­

δων και να συμμορφωθεί αυστηρά με το περιεχόμενο τών γαλλοτουρκικών διομολογήσεων, πού έδιναν τη δυνατότητα στους Γάλλους εμπόρους νά ξαναπάρουν πάλι στα χέρια τους το εμπόριο της 'Ανατολής άπό τους Χρι­

στιανούς και Εβραίους. 'Ιδιαίτερα χαρακτηριστικές είναι οί οδηγίες της επαναστατικής κυβέρνησης για τη στάση του απέναντι στους «προστατευό­

μενους» Γάλλους, πολλοί άπό τους οποίους ήταν αντικαθεστωτικοί, δηλαδή παλιοί βασιλόφρονες. Για τή στάση πού έπρεπε νά τηρήσει ό Γάλλος πρό­

ξενος αναφέρονται τα έξης : «Jusqu' à ce que le Comité de Salut public prit une détermination générale au sujet des négociants passés sous pro­

tection étrangère, il les considérera comme émigrés et les traitera comme tels, ainsi que ceux passés sous la protection du Gouvernement de Paris. Le citoyen Félix surveillera ces derniers avec d'autant plus de rigueur que leur émigration pourroit nous compromettre avec la porte Ottomane» l.

Ή γαλλική κυβέρνηση έχοντας υπόψη της δτι μετά το 1792 το γαλλικό εμπόριο στην 'Ανατολή έχει υποστεί σημαντικές ζημίες και έχει περιέλθει στα χέρια τών Ελλήνων και Εβραίων 2, εφιστά ιδιαίτερα τήν προσοχή του Beaujour στο βασικό αυτό θέμα και του προτείνει ορισμένες λύσεις για τήν αναζωογόνηση του, τις όποιες διαπραγματεύεται στο δεύτερο κεφάλαιο.

Για τή γαλλική πολιτική πρωταρχική σημασία τήν εποχή αυτή έχει νά γνωρίσει ό διπλωματικός της αντιπρόσωπος τις συνθήκες πού επικρατούν στον εμπορικό τομέα τών ξένων ευρωπαϊκών δυνάμεων, καθώς και τον τρό­

πο και τα μέσα πού χρησιμοποιούν οί χώρες αυτές, για ν' αναπτύξουν τό δικό τους εμπόριο στην 'Ανατολή. 'Επιβάλλεται λοιπόν νά συγκεντρωθούν τα απαραίτητα στοιχεία, για νά διαπιστωθούν ακριβώς οί εμπορικές συ­

ναλλαγές τών άλλων χωρών, καθώς και οί διακυμάνσεις του εισαγωγικού και εξαγωγικού εμπορίου των, νά γίνει μια συγκριτική μελέτη τών στοιχείων αυτών σε συσχετισμό με τό εμπόριο τής Γαλλίας και τέλος νά καθοριστούν τα απαραίτητα κίνητρα για τήν ανάπτυξη του 3.

Ό Beaujour, σύμφωνα μέ τις οδηγίες τής γαλλικής κυβέρνησης, οφείλει επίσης νά μελετήσει τό νομισματικό σύστημα τής οθωμανικής αυτοκρατορίας, νά τό διερευνήσει συστηματικά και ν' απαντήσει στο ερώτημα κατά πόσο ή νομισματική στενότητα πού παρατηρούνταν στην Τουρκία ήταν δυνατόν νά βλάψει τό εμπόριο και νά εμποδίσει τις άνταλ­

1. MAE, vol. 15, f. 40. 2. Ν. S ν ο r ο n ο s, Le commerce de Salonique, σ. 354. Πρβλ. Ά π. Ε. Β α κ α λ ο­

πό ύ λ ο υ, 'Ιστορία τής Μακεδονίας, σ. 495. 3. MAE, vol. 15, f. 41.

­ 381 ­

λαγές. 'Ακόμη εφιστάται ή προσοχή του στη σπουδή τών βασικών μεθόδων πού χρησιμοποιούνται στή γεωργία, ιδιαίτερα για τήν κόκκινη βαφή τοΰ βαμβακιού : οφείλεται σε μια ποιότητα και χρήση ειδικών φαρμάκων ή είναι εφεύρεση της ντόπιας βιοτεχνίας; Ή γαλλική κυβέρνηση είχε εδώ ασφαλώς υπόψη της τή διείσδυση και τή δραστηριότητα τοϋ γερμανικού κεφαλαίου στή Μακεδονία, τό όποιο αναζητούσε στις αγορές της βαμ­

βάκια και βαμμένα νήματα. 'Ιδίως πρέπει να μνημονευθεί ό αυστριακός οίκος τοΰ κόμη von Stahrenberg, πού είχε μάλιστα ιδρύσει πρακτορείο ακόμη στή Λάρισα και σε όλη τή Θεσσαλία ι.

Ό Beaujour, κατά τις υποδείξεις της γαλλικής κυβέρνησης, πρέπει να προσέχει τον τρόπο λειτουργίας τών τοπικών εργαστηρίων βιοτεχνίας, όπως και τήν ποιότητα τών αυστριακών μαλλιών, τα όποια έχουν εκτοπίσει τα γαλλικά Londrins2. Καθήκον του λοιπόν είναι να παρακινήσει τους Γάλλους εμπόρους να βελτιώσουν τήν ποιότητα τών μάλλινων υφασμάτων 3.

Τέλος ή γαλλική κυβέρνηση τονίζει τήν ανάγκη να μελετηθεί άπό κοντά ή τοπογραφία της Μακεδονίας με απώτερο σκοπό να βρεθούν νέοι εμπορικοί δρόμοι πού θα ευνοούσαν τήν ανάπτυξη τοΰ γαλλικού εμπορίου. Για να κατορθωθεί όμως αυτό, απαραίτητη προϋπόθεση είναι να εξοι­

κειωθεί ό Γάλλος πρόξενος με τα ήθη και τα έθιμα, καθώς και με τή νοο­

τροπία τοΰ έλληνικοϋ λαού 4. Με βάση λοιπόν τό παραπάνω διάγραμμα της γαλλικής κυβέρνησης,

ό Beaujour προσπαθώντας ν' ανταποκριθεί στις προσδοκίες της γαλλικής διπλωματίας, έσπευσε να εργαστεί συστηματικά για να συγκεντρώσει τα στοιχεία πού απαιτούνταν για τή μελέτη του. Πραγματικά εργάστηκε με ζήλο για τήν ανάπτυξη τοΰ γαλλικού εμπορίου στην 'Ανατολή, όπως τό αποδεικνύουν τα αλλεπάλληλα ενδιαφέροντα ύπομννήματα πού υπέβαλε κατά καιρούς στο γαλλικό υπουργείο Εξωτερικών και τά όποια δημοσιεύ­

θηκαν πρόσφατα άπό "Ελληνες ερευνητές 5. Με βάση τα συγκεντρωμένα

1. F é l i x B e a u j o u r , Tableau du commerce de la Grèce, formé d'après une année moyenne depuis 1787 jusqu'en 1797, Paris 1800, τ. Ι, σ. 291, Ά π. Ε. Β α κ α λ ο­

πό ύ λ ο υ, 'Ιστορία τοϋ Νέου 'Ελληνισμού, τ. 4, σ. 500. 2. Βλ. στοϋ Κ ω ν σ τ . Β α κ α λ ο π ο ύ λ ο υ , Το εμπόριο τχ\ς Θεσσαλονίκης

1796­1840 (Σύμφωνα μέ ανέκδοτες εκθέσεις Ευρωπαίων προξένων), «Μακεδόνικα» 16 (1976) 93.

3. MAE, vol. 15, ff. 41 ­42. 4. MAE, vol. 15, ff. 42­43. 5. M. L a s c a r i s, Salonique a la fin du XVIIIe siècle d'après les rapports con­

sulaires français, Athènes 1939, σ. 59 ­ 73. Κ ω ν σ τ. Β α κ α λ ο π ο ύ λ ο υ, Το εμπόριο τής Θεσσαλονίκης 1796 ­1840, σ. 77 ­ 97, Έ λ έ ν η ς Κ. Γ ι α ν ν α κ ο π ο ύ λ ο υ, 'Ανέκ­

δοτος εκθεσις περί της 'Αττικής κατά τό 1817 (τοϋ Félix Beaujour έκ τών Γαλλικών Αρχείων), «Μνημοσύνη» 6 (1976­1977) 219.

— 382 —

με κόπο στοιχεία συνέγραψε το πολύτιμο δίτομο έργο του «Tableau du commerce de la Grèce, formé d'après une année moyenne, depuis 1787 jusqu'en 1797». Και πραγματικά, όπως διαπιστώνω, στο έργο του ό Γάλ­

λος πρόξενος, βασιζόμενος στις υποδείξεις τών οδηγιών του, διαπραγμα­

τεύεται σέ χωριστό κεφάλαιο την τοπογραφία της Μακεδονίας \ παραθέ­

τει σημαντικά στοιχεία για τήν καλλιέργεια του βαμβακιού στην οθωμα­

νική αυτοκρατορία2, αναλύει το νομισματικό σύστημα της Τουρκίας3

και τις συνθήκες πού επικρατούσαν στο αυστριακό, ιταλικό, ολλανδικό, ρωσικό, γαλλικό και τουρκικό εμπόριο 4 και γενικά εξετάζει τήν πολιτική και εμπορική θέση της Γαλλίας στην 'Ανατολή 5. Έδώ ακριβώς έγκειται και ή αξία του ανέκδοτου υπομνήματος πού δημοσιεύω, όχι μόνο γιατί μας γνωρίζει τήν οικονομική πολιτική της Γαλλίας στην 'Ανατολή σέ μια εποχή πού τό γαλλικό εμπόριο είχε ατονήσει αισθητά έκεΐ, άλλα και γιατί μας αποκαλύπτει τήν επίσημη γραμμή της, σύμφωνα μέ τήν οποία εργάστη­

κε ό Beaujour για να συνθέσει τό συγγραφικό του έργο. Στο τρίτο κεφάλαιο του χειρογράφου αναλύονται τό έργο και τα κα­

θήκοντα του Beaujour στή Θεσσαλονίκη. 'Ιδιαίτερα τονίζεται ό ρόλος του Γάλλου προξένου ώς «υπουργού της ειρήνης» στην περιοχή αυτή, ή επιτα­

κτική ανάγκη να σεβαστεί τα ελληνικά ήθη και έθιμα, να παραπέμπει τις διαφορές τών Γάλλων συμπατριωτών του στή διαιτησία, να εκτελεί χρέη ληξιάρχου στους γάμους και τα διαζύγια και τέλος να στέλνει λεπτομερείς καταλόγους τών Γάλλων υπηκόων πού ζουν στή Θεσσαλονίκη στο υπουρ­

γείο 'Εξωτερικών. 'Ανάλογο ενδιαφέρον οφείλει να δείξει ό Beaujour για τις προμήθειες και αποστολές σταριού καί είδών πρώτης ανάγκης στή Γαλλία, δπου παρατηρείται έλλειψη, γιατί μαίνονται πια οί πόλεμοι εναντίον τών εχθρών τής γαλλικής δημοκρατίας. Τέλος ό Γάλλος πρόξενος, σύμφω­

να πάντα μέ τις υποδείξεις τής κυβέρνησης του, πρέπει να επαναφέρει τήν ομόνοια στους Γάλλους εμπόρους τής Τουρκίας, να εξαλείψει τις διαμά­

χες τους και να εμφυσήσει μέσα τους τό αληθινό πνεύμα τής δημοκρατίας ".

1. F. B e a u j o u r , Tableau du commerce de la Grèce, τ. 1, ο. 10­53. 2. "Ενθ' άν., τ. 1, σ. 54­76. 3. "Ενθ' αν., τ. 2, σ. 188­202. 4. Ένθ' άν., τ. 2, σ. 92­161. 5. Ένθ' αν., τ. 2, 305­333. 6. MAE, vol. J 5, ff. 43­44.

— 383 —

Mémoire pour servir d'Instructions au Cen Félix Consul de la République française à Salonique.

Entretenir la bonne harmonie avec le Gouvernement du pays, favo­riser notre commerce, veiller aux intérêts de nos négociants, tel est le triple objet de nos consuls en pays étranger.

Le citoyen Félix le remplira dans sa mission, en se conformant aux Instructions suivantes

1er De nos rapports avec les Turcs

La nature de notre Gouvernement apportera sans doute des modifi­cations dans nos capitulations avec la Porte; mais en attendant, elles doivent être rigoureusement observées. Ces capitulations renferment des clauses précieuses pour notre commerce. Le tems, la négligeance, Vadresse ou l'importunité des puissances rivales ont fait passer en habitude des usages qui les restreignent ou les annullent par le fait.

Le Citoyen Félix ne doit rien négliger pour les remettre en vigueur, mais il fera tous ses efforts en même tems pour se concilier la bienveillance du Pacha et des Grands du Pays. Cest en tempérant convenablement sa conduite, en plaçant à propos les diférences, les comploisances même dans les choses de peu d'importance qu'il parviendra à disposer favorablement les esprits à dissiper les préjugés nuisibles, et qu'il assurera le droit de ne rien relâcher de ses prétentions dans les circonstances où nos véritables intérêts pourront Véxiger.

Les capitulations nous accordent le droit de couper les marchandises venant de france au Levant pour le compte des négociants étrangers. Cette mesure doit être rigoureusement exécutée contre les Emigrés. Cependant on doit agir à cet égard avec toute la circonstance nécessaire pour éviter de se compromettre avec le gouvernement. Le citoyen Félix aura soin de se concerter à ce sujet avec l'Envoyé de la République.

Il agira d'après les mêmes considérations relativement aux fonds qui peuvent appartenir à des émigrés ou à des suppliciés pour cause de révolution qui pourroient se trouver dans les mains des négocians de l'échelle. Dans tous les cas, il doit précéder avec beaucoup de ménagement et préférer les voies conciliatoires.

Jusqu'à ce que le Comité de Salut - Public prit une détermination générale au sujet des négociants passés sous protection étrangère, il les considérera comme émigrés et les traitera comme tels, ainsi que ceux passés

— 384 —

sous la protection du Gouvernement du Pays. Le citoyen Félix surveillera ces derniers avec d'autant plus de rigueur que leur émigration pourroit nous compromettre avec la porte Ottomane.

Le consul aura toutes les prévenances et les attentions compatibles avec sa dignité pour les naturels du Pays; il les accueillera avec bonté et cherchera à leur faire aimer le caractère national; il respectera religi­

eusement leurs usages, leurs moeurs et jusqu'à leurs préjugés et les fera respecter par nos négociants.

2e De la protection due au Commerce et aux Arts

Les intérêts do notre commerce étant le but de tous nos établissemens dans les Echelles, le Cen Félix les favorisera par tous les moyens qui sont en son pouvoir.

Il recherchera à connoître Vétat actuel du commerce des autres na­

tions dans le Levant, il examinera quelle est la cause de leur prospérité commerciale comparative entre elles et par rapport à nous; par quels moyens elles ont étendu leur commerce dans le Pays et s'il ne nous seroit pas possible d'employer les mêmes moyens pour augmenter le nôtre.

La nature du Gouvernement sous lequel le Cen Félix vivra dans sa résidence prêtant à de nombreuses expériences en faveur du gouvernement républicain, il recherchera les effets du pouvoir arbitraire sur Vindustrie Ottomane. Quand il verra les beaux champs de la Grèce et de Γ Asie autre­

fois si fertiles, aujourd'hui presque déserts, il bénira le régime des anciennes républiques, il sentira vivement les bienfaits de la Liberté, en voyant sous yeux les effroyables maux que le despotisme fait à Vhumanité.

Dans ces contrées où le numéraire est si rare, il examinera jusqu'à quel point sa rareté nuit au commerce en entravant les échanges; quelle est la somme du l qu'on destine au commerce et qu'elle en est la proportion avec celui qu'on destine à l'agriculture; quel est le système des monnayes dans les Pachalics ; quel est le degré de confiance placé dans les billets et quelques compagnies de Janissaires ; quel est le système d'imposition dominant, quelle est la manière de percevoir les impôts et quel est l'effet sur les contribuables.

Quels sont en Turquie les procédés les plus usités dans Vagriculture? quels labeurs donne­t­elle à la terre et quelle est la proportion des avances que lui fait et des produits qu'elle donne? Ces produits sont­ils bien variés

1. Λέξη πού δέν συμπεριλαμβάνεται στη σελίδα τής μικροταινίας.

— 385 —

et quel est celui qui donne plus de profit? L'éducation des bestiaux y est celle qu'on trouve en Turquie d'une espèce particulière, ou celle qui est comme parmi nous sous le nom de Chèvre d'Angola et qui est répandue dans plusieurs contrées du Levant. Le consul doit examiner si cet animal doit la finesse et la longeur de son poil au pays qu'il habite, ou aux végé­

taux dont il se nourrit ou bien, si c'est une variété qu'on puisse espérer d'acclimater en france.

Les procédés des Turcs dans la tannerie sont très ingénieux. Le con­

sul nous les communiquera. D'où vient leur supériorité dans la tannerie ? D'où vient la bonté de leurs maroquins et la belle art de leurs chagrins? On sait qu'ils excellent dans l'art d'appliquer l'or et l'argent sur les cuirs, les écailles de ces métaux dont ils les recouvrent tiennent sans doux et sont tellement emboîtés que sans ôter la suplesse au cuir, elles ne laissent point d'interstice. D'où leur vient cette industrie et quel est le moyen de nous Γaproprier? Dans le moment actuel devons nous préférer dans nos échanges les cuirs tannés ou cuirs bruits?

La belle teinture rouge que Von donne au coton, connu sous le nom de Rouge de Levant, rouge d'andrinople dépend elle d'une qualité de dro­

gues particulières au pays, où est elle un effet de l'industrie des habitans. Dans le premier cas le citoyen Félix cherchera à connoitre ces drogues, s'informera des lieux où elles croissent et des moyens de se les procurer, dans le second, il s'instruira des procédés qui la voisinent.

On sait qu'il existe au Levant un petit nombre de fabriques de soies et cotons qui rivalisent avec celles de l'Jude; c'est un avantage qu'elles doivent surtout à la perfection de la filature. Le citoyen Félix examinera le parti que nous pourrions tirer des procédés mécaniques des Levantins, soit en fesant venir des soies et des cotons tous filés, soit en imitant les ouvriers du Pays dans un pratique dont il nous feroit connoitre parfaite­

ment les détails. Les Anglais, si attentifs à profiter des plus petits avan­

tages, n'ont rien omis pour introduire et perfectionner chez eux cette bran­

che d'industrie. Les Autrichiens en introduisant en Turquie, dans ces derniers tems,

leurs Draps fabriqués en Brabant et connus au Levant sous le nom de Draps de Leipsig, ont porté un coup terrible à nos fabriques de L ο n­

drins. Le Consul doit profiter des circonstances pour ramener à nous les consommateurs et rétablir ses habitudes qu'il est si important d'avoir pour soi en matière commerciale.

La cause du discrédit passager de nos Draps venant de la mauvaise qualité de leur lainage, le consul invitera nos négociants à les perfection­

ner et il leur fera voir que s'ils peuvent lutter avec les étrangers pour la 25

— 386 —

qualité, la supériorité de notre teinture et la bonté de nos assortimens nous aura bientôt donné la préférance.

Tout ce qui peut faciliter les communications, les transports, abré­ger la longueur des voyages et diminuer les frais, tournant par la même raison profit du commerce, le citoyen Félix s''appliquera à connoitre la topographie des Pays, le cours des rivières, la position des lacs, la nature des divers bâtiments qui s^employent, soit pour la navigation intérieure^ soit pour le cabotage, et nous communiquera ses observations sur tous ces objets. Enfin, il n'omettra rien de ce qu'il croira propre à étendre notre commerce en y joignant de nouvelles branches, et en lui procurant de nou­veaux débouchés.

Le consul pourra répandre de Vagrément de ses recherches en les diri­geant quelques fois sur les arts et sciences qui ont eu leur berceau dans ces contrées. Il pourra se rendre utile à Vhistoire et à la Géographie, à Vune pour les médailles et inscriptions; à Vautre pour des descriptions des lieux qui nous sont inconnus. Les traces du costume, des moeurs, du langage des anciens peuples ne doivent pas lui échapper ; elles doivent percer à travers Vignorance et la barbarie des habitants modernes.

Quand les arts florissoient dans la contrée, la terre regorgeoit de popu­lation et de culture. Le citoyen Félix verra par quels moyens on pourroit redonner aux grecs modernes Vindustrie de leurs pères ; il doit entrer aussi dans Vesprit de ses observations d'examiner quel est le caractère de ce peuple dégradé, jusqu'à quel point il conserve encore Vempreinte de celui des grecs d'Alexandre, quel est le genre de ressemblance qui lui resta avec eux, et s''il ne seroit pas possible que les tems amenassent des circonstances qui leur redonnassent son ancienne énergie et rallumassent le génie des anciens âges.

3e Devoirs et fonctions Consulaires

L'ordonnance de 1781 et Vinstruction qui Vaccompagne doivent être suivies dans tous les cas qui sont compatibles avec nos nouvelles loix, cette ordonnance est deffectueuse ; mais il vaut mieux avoir un règlement défectueux que de n'en avoir point; et jusqu'à ce qu'il ait été reformé, Vintention du Gouvernement est qu'il soit rigoureusement observé. Cest \e seul moyen de maintenir le bon ordre, d'attirer au consul la confiance publique et d'assurer son impartialité. La justice doit être rendue sans acception de personnes et le Cen Félix ne doit connoitre dans Vexercice de la Jurisdiction consulaire, de préférence que le bon droit.

En réunissant les consulats à la commission des relations extérieures,

- 387 -

on a voulu mettre de Vensemble dans les opérations du Gouvernement. Cette unité abaction est la plus exacte subordination de nos consuls à notre Envoyé à la porte Ottomane. Le Citoyen Félix lui rendra compte de ses opérations les plus importantes et se conduira en tout d'après ses directions conformément à Varticle 12 de Vordonnance de 1781.

La révolution en régénérant les sources du pouvoir consulaire, Va ennobli. Le Citoyen Félix ne négligera sûrement pas une de ses plus douces fonctions, Juge, ou plutôt Ministre de paix, il ne doit se présenter aux malheureux que pour leur épargner les douleurs, leur offrir des consolations ou des bienfaits, il conciliera les procès et différents entre français et les portera à la voie arbitrale, conformément à nos nouvelles loix, les naissan­ces, mariages et décès seront constatés en chancelerie et le consul lui même, dans les mariages et divorces, est appelé à faire les fonctions d'officier civil.

Il est du devoir du bon citoyen de s'Occuper sans cesse des besoins de sa patrie, le citoyen Félix verra sHl ne seroit pas possible dans ces tems de la penurie de tirer du Levant des approvisionnements en bleds surtout, et en autres denrées de première nécessité et fera passer ses vues à la Com-mision. Avant de partir il seroit bon qu'il vu la commission du commerce et qu'il se concertât avec elle.

Comme il est important que la commission connaisse Vètat moral de Véchelle, le citoyen Félix lui enverrait aussitôt après son arrivée des listes de tous les français qui y résident et surtout des employés au service de la république, avec des notes instructives sur la nature de leurs fonctions et sur plus ou moins d'utilité.

Les établissemens religieux étant devenus des propriétés nationales il faut les surveiller et laisser les moines pour ce qu'ils valent. Leur esprit incivique et tracassier ayant fomenté nos dissentions, la republique ne doit aux plus mutins que des châtiments ; aux autres du mépris. Le Consul enverra à la Commission des renseignemens précis sur la nature des pro­priétés nationalles situées dans le ressort de sa jurisdiction ; il nous in­diquera quel est, à son sens, la meilleure qu'on puisse leur donner.

Vu des soins les plus importants du consul est la surveillance sur les équipages des navires en leur procurant tous les secours qui dépendent de lui, il se concertera avec les Etats - majors pour les retenir dans une discipline exacte attentif à reprimer toute licence; il fera aux plaintes des yeux du pays et mieux encore il les préviendra.

L'Objet principal des fonctions consulaires dans les circonstances actuelles est de rétablir Vunion, l'union si précieuse par tous, mais surtout sous un Gouvernement comme le Turc. Le citoyen Félix s appliquera à

- 388 —

ranimer parmi nos négociants ; ou a faire renaître dans leur coeur le véri­table esprit républicain; il extirpera du milieu d'eux tout genre de divi­sion et leur fera sentir qu'une des causes qui ont les plus contribué à altérer notre considération au dehors, vient particulièrement du scandale que des français inconsidérés ont donné chez l'Etranger, par leurs querelles, quelque fois même, par un zèle exagéré. En les invitant à la concorde, en les rapprochant par son esprit conciliateur, il se concertera avec eux pour déjouer les intrigues des coalisés, dévoiler leurs vues basses, leur politique étroite et mesquine. Ils atteindront aisément ce but, en présentant avec franchise et sous leur véritable jour, les grands événements de notre Ré­volution, en détruisant les reproches mal fondés, les objections captieuses ; mais sera principalement par l'exemple d'une conduite saine et par la dignité de leurs moeurs qu'ils imposeront la silence à la calomnie et qu'ils inspireront aux naturels du Pays, et même à nos ennemis, l'admiration et respect que tous les peuples doivent prendre tôt ou tard, pour nos in­stitutions.

Enfin le citoyen Félix n'oubliera jamais qu'il est au milieu de ses concitoyens pour les conseiller et les diriger et non leur commander, que le régime républicain ne comporte point de supériorité dans les individus, qu'il n'en admet qu'une instantanéité dans l'exercice des fonctions pu­bliques; que le respect et la considération ne se commandent pas, mais s'obtiennent et qu'un français régénéré ne doit chercher de prééminence parmi ses compatriotes que dans ses services et ses vertus

fait à Paris le 21 frimaire, Van 3 de la Rep.fse

ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥ Γ. ΠΟΥΡΝΑΡΟΠΟΥΛΟΥ Διδάκτορος 'Ιατρικής

ΤΟ ΕΠΑΓΓΕΛΜΑ ΤΟΥ ΙΑΤΡΟΥ ΕΙΣ ΤΟ ΒΥΖΑΝΤΙΟΝ

Ή κίνησις δια την ίστορικήν άποκατάστασιν του Βυζαντίου άνεπτύ­

χθη κατά τα μέσα και ιδίως τα τέλη του παρελθόντος αΐώνος. 'Από τότε εως σήμερα εγράφησαν από πολλούς "Ελληνες και ξένους

ιστορικούς έργασίαι άφιερωμέναι είς την έξέτασιν πολλών θεμάτων τοϋ βίου και τών έργων των Βυζαντινών.

Έμελετήθησαν έτσι ή διπλωματική δραστηριότης, ή στρατιωτική όργάνωσις, ή φιλολογία και ή ποίηση, ή αρχιτεκτονική, ή νομολογία, αί καλαί τέχναι και τέλος ή ιατρική τών Βυζαντινών.

Ή τελευταία εϊχεν ακούραστους σκαπανείς στή χώρα μας τον 'Αρι­

στοτέλη Κούζη, τον Σκεϋο Ζερβό και τον Γεώργιον Πουρναρόπουλον, πού δημοσίευσαν συγγράμματα, μονογραφίες και ανακοινώσεις σε πολλά θέματα της Βυζαντινής ιατρικής.

'Αλλά τό επάγγελμα τοϋ ιατρού εις τό Βυζάντιον δεν έχει εως τώρα εξετασθεί ούτε στην επιφάνεια ούτε στο βάθος.

Θα προσπαθήσω λοιπόν στην εργασία αυτή να φωτίσω μερικές πτυχές του θέματος βασιζόμενος όχι μόνον στα έργα τών Βυζαντινών ιατρών, στα «Τυπικά» τών ξενώνων (δηλαδή στους εσωτερικούς κανονισμούς τών προτύπων αυτών ξενοδοχείων ­ νοσοκομείων όπως θα λέγαμε σήμερα), στα αγιολογικά κείμενα, στην Ελληνική Πατρολογία στή Νομολογία τών Βυζαντινών αλλά και στις εργασίες τών βυζαντινολόγων μας, ιδίως τοϋ Φαίδωνος Κουκουλέ και τοϋ Κωνστ. Άμαντου, τοϋ Μανουήλ Γεδεών άλλα και τών ξένων τοϋ Krumbacher, Dôlger, Hesseling, Jeanselme και τόσων άλλων.

Οι έπαγγελλόμενοι και γενικά οί άσκοΰντες τό ΐατρικόν επάγγελμα είς τό Βυζάντιον μποροΰν να καταταχθούν στις επόμενες κατηγορίες.

1. Οί επιστήμονες ιατροί πού έσπούδαζαν αρχικά στα Πανεπιστήμια 'Αθηνών και 'Αλεξανδρείας, αργότερα στο Πανδιδακτήριο της Κωνσταντι­

νουπόλεως, κατόπιν στις Σχολές της 'Εδέσσης (της Μεσοποταμίας), της Δαμασκού (της Συρίας), τοϋ Κουρδιστάν (της Περσίας), άλλα και αυτής

— 390 —

της Καισαρείας και άλλων μεγάλων πόλεων της αυτοκρατορίας όπου υπήρχαν μεγάλα νοσηλευτικά ιδρύματα μέ έμπειρους Ιατρούς πού έδίδα­

σκαν και την τέχνη ν εις τους νεωτέρους. Οί επιστήμονες ιατροί έδέχοντο τους ασθενείς εις τα ιδιωτικά ιατρεία

των τα όποια ήσαν διασκευασμένα είς μικρά νοσηλευτήρια, πού περιελάμ­

βαναν θαλάμους ασθενών και φαρμακολογικά εργαστήρια. Είχαν ακόμη ειδικά έπιπλα, εξεταστικός ή γυναικολογικός κλϊνας, άρμάρια φαρμάκων, καλούμενα «πυργίσκοι» ή «πανδέκται» και τέλος πλουσίαν συλλογήν ερ­

γαλείων. 'Από τα τελευταία ταύτα γνωρίζομεν τουλάχιστον 35 από χειρό­

γραφον ίατρικόν κώδικα του 11ου αιώνος, εύρισκόμενον εϊς τήν Λαυρε­

ντιανήν βιβλιοθήκην καί φέροντος τής έπιγραφήν «'Ονόματα των ιατρικών εργαλείων κατά στοιχεΐον ά έν ταΐς χειρουργίαις χρώμεθα». Περισσότερα ευρίσκει ό ενδιαφερόμενος είς τήν διδακτορικήν μας διατριβήν (Τά ιατρι­

κά εργαλεία τών αρχαίων Ελλήνων. Ά θ . 1973). Ώ ς προς τά φάρμακα υπήρχε πληθώρα τήν οποίαν ό Μέγας Βασίλειος αποκαλεί : «πολυτέλειαν φαρμάκων» (M i g n e, Patrologia Graeca, 31, 1444).

Οί επιστήμονες ιατροί μέ τον καιρόν γινόμενοι έμπειροι καί σοφοί προσελάμβαναν βοηθούς οί όποιοι εργαζόμενοι πλησίον των έπί πολύν χρόνον καθίσταντο ικανοί ιατροί.

'Επιστήμονες ιατροί ήσαν οί ιατροί τών αυτοκρατόρων, τών πατριαρχών, τών πατρικίων καί τών άλλων ευγενών, άλλα καί τών πλουσίων φυσικά.

2. Οί Περιοδευταί ιατροί (καί Περιοδευτικοί κατά τον Διοσκορίδη ήσαν ιατροί επισκεπτόμενοι τους ασθενείς είς τήν οίκίαν των κατά πανάρ­

χαιη συνήθειαν άφοϋ καί ό 'Ιπποκράτης αναφέρεται σαν «περιοδευτής». Μέ τον καιρό τό ρήμα «περιοδεύω» προσέλαβε τήν σημασίαν τοϋ

«ίώμαι» (ίατρεύω), όπως βλέπουμε είς τά έργα πολλών Βυζαντινών συγ­

γραφέων, άλλα καί είς τά κοντάκια τής εκκλησίας. Παράδειγμα τό κοντά­

κιον τής Μεγάλης Παρασκευής εις τό Πάθος τοϋ Κυρίου καί είς τον θρή­

νον τής Θεοτόκου πού αναφέρεται ώς «Τοϋ ταπεινού Ρωμανοϋ» :

«Μικρόν ούν ω Μήτερ άνάσχου καί βλέπεις πώς καθάπερ ιατρός άποδύομαι καί φθάνω όπου κείνται καί εκείνων τάς πληγάς π ε ρ ι ο δ ε ύ ω . Τέμνων έν τη λόγχη τά πωρώματα αυτών καί τήν σκληρίαν

— 391 ­

λαμβάνω και δξος έπιστύφω τήν πληγήν τη σμίλη των ήλων άνευρύνας τήν πληγήν χλαίνη μοτώσω και δή τον σταυρόν μου ώς νάρθηκα έχων τούτω χρώμαι Μήτερ

».

Καί ό 'Αρχιεπίσκοπος Αλεξανδρείας 'Αθανάσιος (4ος αιών) γράφει «'Ιατρός τις εστίν ό των έμών οφθαλμών περιοδευτής» (M i g n e, Έλλ. Πατρολογία, τ. 26).

"Ωστε περιοδεύω ϊσον θεραπεύω καί περίοδος ή θεραπευτική αγωγή καί ό οριζόμενος εις τον ασθενή τρόπος διαίτης, κατά τον θείον Πλάτωνα άλλως τε (Πλάτων, Πολιτεία, 407 Ε). 'Αλλά καί αυτός ό Ξενοφών γράφει : «. . .όμοιος αν μοι δοκώ είναι τω περιιόντι ίατρώ καί έπισκοπουντι τους κάμνοντας, είδότι δ' ουδέν ό,τι συμφέρει τοϊς κάμνουσιν» (Ξενοφών, Οικο­

νομικός, κεφ. 15). Ό Λουκιανός «περιόδους» καλεί τάς επισκέψεις τών ιατρών εις τους ασθενείς (Λουκιανός, Νιγρΐνος, 22 καί "Ονειρος ή Άλεκ­

τρυών, 23). Επιφανής περιοδευτής ιατρός του Βυζαντίου ύπήρξεν ό Παύλος ό

Αιγινήτης (7ος αιών). Εις τήν έπίσημον νομοθεσίαν τον όρον «ιατροί περιοδευταί» έχρησιμο­

ποίησεν ό Ρωμαίος νομοδιδάσκαλος Έρένιος Μοδεστίνος μαθητής του Ούλπιανοϋ καί σύμβουλος του αύτοκράτορος 'Αλεξάνδρου Σεβήρου. Ελ­

ληνολάτρης, συνέγραψεν ελληνιστί, τονίζων ότι «ποιήσομαι τήν περί τούτων διδασκαλίαν σαφή αφηγούμενος τα νόμιμα τη τών Ελλήνων φωνή. . .» (3ος αιών).

3. Οί Στρατιωτικοί ιατροί ήσαν επιστήμονες με μεγάλην έμπειρίαν εις τήν χειρουργικήν.

Οί "Ελληνες εχομεν μακράν παράδοσιν όσον άφορα τήν όργάνωσιν τής υγειονομικής υπηρεσίας τοΰ στρατού. Ό 'Ιπποκράτης μάλιστα συνιστά εις τους θέλοντας να γίνουν χειρουργοί να έπιστρατεύωνται καί να παρα­

κολουθούν τα στρατεύματα στους πολέμους ("Ιπποκράτης, Περί ίητροϋ, § 14). Στοιχεία δια τους στρατιωτικούς ιατρούς στην Έλληνικήν αρχαιό­

τητα ευρίσκουμε στον Πλούταρχον, τον Διόδωρο τον Σικελιώτην, τον Ξενοφώντα καί άλλους. Ό αείμνηστος καθηγητής τής χειρουργικής καί διευθυντής τοΰ νοσοκομείου «Άρεταίειον» Σπυρίδων Μαγγίνας τοΰ οποίου ό εκ πατρός πάππος μου Κωνσταντίνος Πουρναρόπουλος υπήρξε πρώτος

­ 392 —

βοηθός έγραψε περί 'Αρχιάτρων του Ρωμαϊκού Στράτου τους οποίους δια­

κρίνει σε τέσσαρες κατηγορίες A' Archiatri Palatini, Perfectissimi ( = Τε­

λειότατοι), Eques (του Ιππικού) και Comes Archiatrorum ( = 'Ακόλουθοι Αρχιάτρων).

Οί Βυζαντινοί ήκολούθησαν την αυτήν όδόν και οργάνωσαν την ύγειο­

νομικήν ύπηρεσίαν του στρατού όχι μόνον μέ ιατρούς άλλα και μέ νοσο­

κόμους και τραυματιοφορείς πού τους αποκαλούσαν «σκρίβωνες καί δε­

ποτάτους». Πολλά ευρίσκει ό έπιθυμών εις τό έργον «Στρατηγικόν» του Μαυρικίου ή Ψευδομαυρικίου, εις την «Οίκουμενικήν Τστορίαν» τοϋ Θεοφύλακτου Σιμοκάττη, την «'Ανωνύμου Σύνοψιν Χρονικήν», τα έργα τοϋ Σάθα, τα Varia Graeca Sacra κλπ.

Έκ των σπουδαιότερων Βυζαντινών στρατιωτικών ιατρών άναφέ­

ρομεν τους έξης : τον Όρειβάσιον, φίλον καί προσωπικόν ίατρόν τοϋ Ίουλιανοϋ τοϋ Έλληνολάτρου. Αυτόν άπέστειλεν εις Δελφούς ερωτών δια τήν έπαναφοράν τών αρχαίων θεών καί αυτός τοϋ έφερε την άπάντησιν τοϋ δαφνηφόρου θεοϋ (362 μ.Χ.) :

Είπατε τω Βασιλεΐ, χαμαί 'πέσε δαίδαλος αύλά Ούκέτι Φοίβος έχει καλύβαν, ού μάντιδα δάφνην Ου παγάν λαλέουσαν άπέσβετο καί λάλον ΰδωρ.

Άναφέρομεν ακόμη τον Θεόδωρον Πρισκιανόν, τον Ίάκωβον τον Ψύχρηστον, τον Άέτιον τον Άμιδηνόν, τον Συμεώνα Σηθήν, τον Δημή­

τριον τον Πεπαγωμένον, τον Άρχίατρον Βαρύν, τον Θωμάν, τον Καισά­

ριον, τον Έλπίδιον, τον Τριβοΰνον, τον Θεόκτιστον, τον Καβάσιλαν, τον Ίωάννην τ^ν Άκτουάριον τον Πυθαγόραν, τον έκ Καππαδοκίας Άγαπη­

τόν καί άλλους. "Ας μη μας κάνη έντύπωσιν τό πλήθος τών διασωθέντων ονομάτων

τών Βυζαντινών στρατιωτικών ιατρών. "Ας άναλογισθοϋμε μόνο πώς οί Βυζαντινοί ζοΰσαν σέ διαρκείς πολέμους προς τόσους καί τόσους βαρβά­

ρους πού έξεστράτευαν συνέχεια εναντίον τους, στα χίλια χρόνια πού κρά­

τησε τό Βυζάντιο ψηλά τήν κεφαλή σαν προπύργιο τοϋ Πολιτισμοΰ κατά της βαρβαρότητας.

Οί αρχίατροι τοϋ Βυζαντίου διακρίνονται σέ 'Ιατρούς τοϋ Αύτοκρά­

τορος (Πρωτάρχους, Μέσους καί Τελευταίους), πού τους αποκαλούσαν καί Βασιλικούς Ιατρούς, σέ 'Ιατρούς τοϋ Παλατιού (δηλαδή της Αυλής), σέ 'Ιατρούς της Δημαρχίας, σέ 'Ιατρούς τών Σχολών καί σέ 'Ιατρούς τών Γυμναστηρίων. Οί τελευταίοι ήσαν καί Διδάσκαλοι τών νέων ιατρών.

4. Οί 'Ιουδαίοι ιατροί εξασκούσαν μέ μεγάλη επιτυχία καί σέ εύρεΐαν κλίμακα τό επάγγελμα τοϋ ιατροϋ εις τό Βυζάντιον. 'Εκ τούτων σημαντι­

— 393 —

κώτερος ήτο ό Βασιλικός Ιατρός του αύτοκράτορος Μανουήλ τοΰ Κομνη­

νού (13ος αιών) Σολομών. Εις τούτον επετρέπετο και να ίππεύη κατ'έξαί­

ρεσιν εξ όλων των ομοθρήσκων του. 'Επειδή όμως οί Εβραίοι ιατροί έπαρα­

πληθύνοντο και τους έπροτιμοϋσαν άπό τους χριστιανούς ιατρούς δη­

μιουργήθη άντίδρασις με αποτέλεσμα τον 11ο Κανόνα της Οικουμενικής Συνόδου του Τρούλλου (691). Ώνομάσθηκε δε «τοΰ Τρούλλου» γιατί συνήλθε στην Αίθουσα του αυτοκρατορικού Παλατιού πού καλύπτονταν άπο τροϋλλον. Ή Σύνοδος αυτή ώνομάσθηκε και «Πενθέκτη» γιατί συμ­

πλήρωνε τους κανόνες τής 5ης και 6ης Οικουμενικής Συνόδου. Ό 11ος αυτός Κανών επιβάλλει : «Μηδείς των εν ίερατικώ καταλε­

γομένων τάγματι ή λαϊκός Ίουδαίοις προσοικειούσθω ή εν νόσοις προ­

σκαλείσθω και ιατρείας παρ" αυτών λαμβανέτω ή εν βαλανείοις τούτοις παντελώς συλλουέσθω· ει δε τις τούτο πράξαι έπιχειροίη ει μεν κληρι­

κός εΐη καθαιρείσθω, ει δε λαϊκός άφοριζέσθω» (Γ. Ρ ά λ λ η ς ­ Μ. Π ο­

τ λ ή ς, Σύνταγμα τών θείων και ιερών κανόνων. Τόμοι 6. Αθήναι 1852 ­1859. 'Εδώ παραπομπή εις τόμον 2ον, σελ. 328).

Παρά τό αύστηρόν έπιτίμιον τοΰ Που Κανόνος, τό κακόν συνεχίζετο και ό Θεόδωρος Βάλσαμων σχολιάζων αυτόν κατά τον 12ον αιώνα γράφει : «Σημείωσε τον κανόνα τούτον δια τους ΐατρευομένους παρ' 'Ιουδαίων και παρά αιρετικών. Πάντες γαρ ούτοι άφωρισμένοι είσίν» (Γ. Ρ ά λ λ η ς ­

Μ. Π ο τ λ ή ς, τόμος 2ος, σ. 330). Μετά δύο και πλέον αιώνες ό Μοναχός 'Ιωσήφ ό Βρυέννιος (αποθανών

περίπου τό 1437) εις τό κεφάλαιον «Τίνες αίτίαι τών καθ' ημάς λυπηρών» τοΰ έργου του τονίζει : «ότι τοις Έβραίοις χρώμεθα ίατροίς και τα ταίς εκείνων χερσί ψηλαφώμενα και μολυνόμενα τοϊς σιέλοις, άλογίστως έσθίομεν . . . » (βλέπε εκδοσιν ύπό τον τίτλον «Τα Παραλειπόμενα» τοΰ Θωμά Μανδακάση, ίατροΰ από τήν Καστοριάν, Λειψία 1784, σελ. 120). Στην χρησιμοποίησι λοιπόν τών 'Ιουδαίων ιατρών πλην άλλων αμαρτιών αποδίδει ό τιμητής 'Ιωσήφ ό Βρυέννιος τα επερχόμενα κατά τών Ελλήνων στους χρόνους του δεινά λυπηρά συμβάντα.

5. Οί ιερωμένοι ιατροί εις τό Βυζάντιον άποτελοΰσαν μεγάλην εις αριθμόν τάξιν. 'Αρχικώς τοΰτο επετρέπετο ελεύθερα, αφού ό άπό τήν Άν­

τιόχειαν Κύρος ό θεοδώρητος γράφει «Ότι και οί ιερείς τό πάλαι ιατροί και τό κωλύον ουδέν» (M i g n e, Έλλ. Πατρολ., τ. 83, 1324).

'Αλλά πολύ γρήγορα ή 'Εκκλησία απαγόρευσε τήν άσκησι τής ιατρι­

κής άπό κληρικούς, άλλα όπως φαίνεται ή άπαγόρευσι, δέν έτηρήθη αυστηρά.

Έξ άλλου στους Ξενώνες τών μοναστηριών, πού ήταν κατά τό πλεί­

στον νοσοκομεία, είτε για μοναχούς, είτε για λαϊκούς ­ απόρους, είτε μικτά

— 394 ­

και για τις δύο κατηγορίες, υπηρετούσαν κατά κανόνα ιερωμένοι ιατροί. Ή 'Εκκλησία επεμβαίνει και πάλιν κατά τον 12ον αιώνα πού ό Οι­

κουμενικός Πατριάρχης Λουκάς ό Χρυσοβέργης εξαπολύει νέαν απαγο­

ρευτική διάταξιν με την οποία : «ουδέ αρχιάτρους συνεχώρει γίνεσθαι τους διακόνους ή ιερείς» (Γ. Ρ ά λ λ η ς ­ Μ. Π ο τ λ ή ς, τ. 3ος, σ. 344). Παρ' όλα αυτά έως τό τέλος του αιώνος αύτοϋ φαίνεται πώς εξακολουθούσε ή άσκησις του ιατρικού επαγγέλματος από κληρικούς όπως αποδεικνύεται άπό ερώτημα του Μάρκου του Γ' της Αλεξανδρείας (1180­ 1209) πού είναι γνωστός άπό τα ερωτήματα του προς τον Πατριάρχην 'Αντιοχείας Θεό­

δωρο τον Βαλσάμωνα (1195) σχετικά μέ ζητήματα τοΰ πληρώματος της 'Εκκλησίας 'Αλεξανδρείας. Τό ερώτημα του Μάρκου ήτο «Ει ακινδύνως γίνεται ιερεύς ή διάκονος ιατρός;», ή δέ άπάντησις του Θεοδώρου στάθηκε κατηγορηματικά αρνητική καί τούτο γιατί «είναι σφαλεραί αί διαγνώσεις τών ιατρών» (Γ. Ρ ά λ λ η ς ­ Μ. Π ο τ λ ή ς, τ. 4ος, σ. 469 ­ 470).

Ό χ ι καθαρά ιατρός αλλά οπωσδήποτε ιατροφιλόσοφος ήταν ό Επί­

σκοπος Έμέσσης της Φοινίκης (Κοίλη Συρία) Νεμέσιος (4ος ­ 5ος αιών) πού έγραψε «Περί φύσεως ανθρώπου» βιβλίο στο όποιο πραγματεύεται πολλά ιατρικά θέματα σαν τό περί νόσων, περί σφυγμών, περί ανα­

πνοής κ.λπ. "Αλλος ιερωμένος ιατρός αναφέρεται ό Μοναχός Θεόφιλος (7ος αιών)

ό όποιος στην Αυλή του Αύτοκράτορος 'Ηρακλείου έλαβε τον ανώτατο στρατιωτικό τίτλο, τοΰ Πρωτοσπαθάριου. Ό ϊδιος αναφέρεται και σαν Φιλόθεος ή Θεόφιλος ό Αρχίατρος ή καί ώς Φιλάρετος. "Εγραψε κι'αύυός «Περί της τοΰ άνθρωπου κατασκευής», «Περιτομήν περί διαφοράς πυρε­

τών», «Περί διαχωρημάτων», «Περί ούρων», «Περί σφυγμών». Ήταν Ίπ­

ποκρατιστής καί έγραψε βιβλίο μέ τίτλο : «Σχόλια είς τους 'Ιπποκράτους Αφορισμούς». Σημειώνουμε ακόμη τον 'Ααρών τον 'Αλεξανδρείας (7ος αιών) πού ήταν ιερεύς καί ιατρός καί έζησε στην 'Αλεξάνδρεια. Συνέγραψε έργον μέ τίτλον «Πανδέκται» πού ήταν μία Θεραπευτική σε 30 βιβλία. Μεταφράσθηκε στή Συριακή καί στην 'Αραβική. Στο έργο τοΰ 'Ααρών βρίσκουμε αριστοτεχνικές περιγραφές μερικών νόσων σαν τήν επιληψία τήν υποχονδρία, τους εξανθηματικούς πυρετούς καί τήν ευλογιά. Αύ:ήν τήν τελευταία τήν ορίζει σαν πυρετόν ισχυρόν καί ξηρόν μέ ερυθρότητα τών οφθαλμών τό εξάνθημα αναφαίνεται συνήθως τήν 3ην ήμέραν, καμμιά φορά τήν Ιη ή 2η. Στην καλοήθη μορφή της ευλογιάς οι φλύκταινες είναι άσπρες ή κόκκινες, στην κακοήθη πράσινες ή μελανές στης μέσης έ\τά­

σεως οί φλύκταινες είναι κιτρινωπές. Δυστυχώς άπό όλο τό έργο τοΰ'Ααρών διασώθηκαν μόνο αποσπάσματα στα έργα τοΰ Ραζή καί τοΰ Άλή ­ Άββά.

Ό Μοναχός Μελέτιος ήταν ιατρός άπό τήν Τιβεριάδα της ΜεγάΙης Φρυγίας έζησε μεταξύ 7ου ­ 8ου αϊώνα (Κούζης) ή μεταξύ 8ου ­ 9ου αΐόνα

— 395 —

(Corlieu). Έμόναζε στο μοναστήρι της 'Αγίας Τριάδος στή Τιβεριούπολη. Είναι γνωστός από την 369 'Επιστολή του Μεγάλου Βασιλείου σ' αυτόν. Συνέγραψε και αυτός έρανιστικον έργον «Περί τής του ανθρώπου κατα­

σκευής» θέμα προσφιλές όπως βλέπουμε των Βυζαντινών ιατρών. Το έργον αυτό περιλαμβάνεται εις τήν Ελληνική ν Πατρολογίαν. Συνέγραψεν ακόμη έξήγησιν των «"Αφορισμών» τοϋ Ιπποκράτους και έργον «Περί ούρων» αρχόμενον δια τών λέξεων : «Τών ασθενών ύέλια . . . » ('Εθνική Βιβλιοθήκη Παρισίων. Χειρόγραφοι ιατρικοί κώδικες υπ' αριθ. 2222 και 2223).

Ό Μερκούριος ό Μοναχός, ιατρός τοΰ 10ου αιώνος. "Εζησε εις τήν νότιον Τταλίαν και εγραψεν έργον με τίτλον : «Τοϋ λογιωτάτου Μονάχου Κύρου Μερκουρίου αναγκαιότατη Διδασκαλία περί σφυγμών». 'Εξεδόθη εις τήν σειράν τοϋ Ideler (Physici et Medici Graeci Minores, II, 254). Ό πο­

λύς Μιχαήλ ό Ψελλός διετέλεσε και Μοναχός. Ήσχολήθη και μέ τήν Ίατρικήν.

Ό Μανουήλ Πλανούδης, ιατρός στα μέσα τοϋ Που αιώνος. "Εγινε Μοναχός στο μοναστήρι τοϋ 'Ακατάληπτου, επονομασθείς Μάξιμος. Έχρημάτισεν και ώς Πρεσβευτής τοΰ Αύτοκράτορος 'Ανδρόνικου τοϋ Πα­

λαιολόγου. Συνέγραψε διάφορα έργα φιλοσοφικά, θεολογικά, γεωγραφικά και εν εμμετρον ΐατρικόν «Περί ούρων» εκδοθέν επίσης ύπό τοϋ Ideler (βλ. άνω).

Ό 'Ιωάννης Μανουήλ 'Αργυρόπουλος (15ος αιών) ιατρός και διδάσκα­

λος ιατρών ήταν κληρικός. Ό Θεόφιλος ή Δωρόθεος κόπτης ιατρός στην 'Αλεξάνδρεια (13ος

αίών), ήταν και αυτός ιερωμένος καθώς και ό μοναχός Έπιφάνιος, ιατρός. Πολλών κληρικών εξ άλλου για τους οποίους δέν μπορούμε να ποϋμε

πώς άσκησαν και τήν ίατρικήν, οι ιατρικές γνώσεις ήσαν και πολλές κι' όχι ευκαταφρόνητες. "Ετσι πρόχειρα αναφέρουμε τον Πατριάρχη Φώτιο, τον Πατριάρχη Μελέτιο Πήγαν, τον 'Ιωάννη τον Δαμασκηνό, τον Νικηφόρο Βλεμμύδην, 'Ηγούμενο τής Μονής στους Ήμαθίους τής 'Εφέσου (f 1272) χρηματίσαντα Διδάσκαλον τοϋ Αύτοκράτορος Θεοδώρου Β' τοϋ Αάσκαρι, τους Πατριάρχες 'Αλεξανδρείας Πολιτιανόν, Εύτύχιον, τον Κύριλλον, τον Νικόλαο τον Β' πού ήταν και έξοχος 'Οφθαλμίατρος, τον Κοσμάν και τον Άθανάσιον τον Γ'.

Ό Μάρτυς Ζηνόβιος ήταν ιατρός εις τήν Σιδώνα. Ό Θεόδοτος 'Επίσκοπος Λαοδικείας «'Ιατρικής μέν σωμάτων άπεφέ­

ρετο τα πρώτα τής Επιστήμης» κατά τον Εύσέβιον. "Ας θυμίσουμε τέλος τή μεγάλη χορεία τών προβυζαντινών ιατρών

πού έμαρτύρησαν και άγιασαν κατά τους διωγμούς τών πρώτων αιώνων. Στα μοναστήρια τους οί Βυζαντινοί διατηρούσαν Ξενώνες ή ξενοδοχεία.

Τα ιδρύματα αυτά άποτελοΰσαν αληθινά νοσοκομεία. Σέ ενα από αυτά,

­ 396 —

στον Ξενώνα της Μονής του Παντοκράτορα υπήρχαν πολλά και διάφορα τμήματα. Πρόχειρα σημειώνουμε: 1. Το Τρικλινάριο των αρρώστων μο­

ναχών με 6 κλίνες και 6 λουτήρες για τους ασθενείς και τους υγιείς μονα­

χούς. 2. Ξενώνα με 50 κλίνες για τους απόρους ασθενείς τής Πόλεως άν­

δρες και γυναίκες και τους τροφίμους του Γηροκομείου. Είχε πέντε ορδι­

νους δηλαδή Τμήματα : 1 Χειρουργικό, 2 Παθολογικά, 1 Γυναικολογικό, 1 'Οφθαλμολογικό κλπ.

Φαίνεται πώς για τους άσθενοϋντας μοναχούς δεν έλαμβάνετο ιδιαί­

τερη μέριμνα αν πιστέψουμε τον θεόδωτο τον Πτωχοπρόδρομο.

«"Αν αρρωστήσει ό ηγούμενος ή πόνος τον κρατήσει ορίζει* «φέρετε ιατρούς τον δείνα και τον δείνα». "Ερχονται, βλέπουσιν ευθύς κρατοϋσι τον σφυγμόν του, λέγουσι «ποίησε τα καί τά, και ας γίνεται και τάδε». Και όταν καβαλλικεύσωσι καί θέλουσιν ύπάγειν έγέρνεται ό ηγούμενος καί τάδε παραγγέλλει­

«δότε τον δείνα τον ίατρόν καν δέκα μανοηλάτα, τον δ' άλλον δότε τον κρασίν καν δεκαπέντε μέτρα». Ει δ' αρρωστήσει μοναχός ή πόνος τον κρατήσει γίνεται ό ηγούμενος ιατρός καί τάδε παραγγέλει* «ήμερες τρεις άφέτε τον καί νηστικός ας κείται. "Αν δε ζητήσει βρώσιμον, ψωμίτσιν καί κρομμίδιν, αν δε ζητήσει δια να πίει, νερούτσικον ολίγον». Έδε ιατρός πανάριστος, εδε λαμπρός τεχνίτης· διέβη τον Όκτάριον, διέβη τον Κανίκλην, διέβη τον Άέτιον, αυτόν τον 'Ιπποκράτην . . .».

( H e s s e l i n g ­ P e r n o t , Προδρομικά Ποιήματα. Πρβλ. Μαυρο­

φρύδη. 'Εκλογή Μνημείων).

6. Πρακτικοί ­ Εμπειρικοί, άγύρται καί μάγοι ιατροί υπήρχαν εις τό Βυ­

ζάντιον επίσης πολλοί όπως άλλωστε σε κάθε εποχή καί σε κάθε τόπον. Τό πλήθος των καί αί φοβεραί συνέπειαι τών άστοχων καί επικινδύ­

νων πολλές φορές θεραπειών πού συνιστούσαν, ένωρίτατα επέβαλαν τήν δίωξίν των καί νόμοι προέβλεπαν αύστηράν τήν τιμωρίαν των. Παρά ταύτα ό λαός μέ πείσμα τους έχρησιμοποιοϋσε όπως σήμερα ακόμη τον Βλάχον ή τους αμαθείς καλογήρους τύπου πατρός ­ Γυμνασίου!

Οί πρακτικοί αυτοί Ιατροί χρησιμοποιούσαν επιδεικτικά ιατρικά ερ­

γαλεία άπό πολύτιμα υλικά, από ελεφαντόδοντο ή χρυσό ή ασήμι ή κοσμη­

μένα μέ πολύτιμες πέτρες. Είχαν ασημένιες βεντούζες αντί για τις συνη­

θισμένες χάλκινες ή σιδερένιες. Πολλάκις ό πρακτικός Ιατρός έπαιρνε

— 397 ­

με μετριοφροσύνη το τίτλο του «σικυαστοϋ» δηλαδή του βάζοντος βεντού­

ζες, ή τοΰ «φλεβοτόμου», δηλαδή του ενεργούντος άφαίμαξίν με φλεβοτο­

μίαν ή του «βοτανιάτου» δηλαδή του θεραπεύοντος μέ βότανα και λοιπά. Πολλές φορές οί αγύρτες ιατροί έθεράπευσαν ή τουλάχιστον ίσχυ­

ρίζοντο πώς προφύλασσαν άπό φοβερές άρρώστειες και επιδημίες μέ μα­

γικά «φυλακτήρια» (τα περίαπτα τών αρχαίων) στα όποια περιείχοντο τρίχες αρκούδας βαμμένες, οδόντες θηρίων, δέρμα φειδιοΰ και ξόρκια γραμ­

μένα σέ ακατάληπτη γλώσσα. Τέτοια ξόρκια και επωδές, ήταν σέ ημερήσια διάταξι και αποτελούν­

ταν από μαγικές λέξεις χωρίς σημασίαν. Όλα αυτά τα καταδικάζει ό 'Ιωσήφ Βρυέννιος κατηγορηματικά και

τονίζει : «και φυλακτήρια τραχήλοις έξαρτώμεν τοις ήμετέροις . . . και επί παντί άρρωστήματι το βοηθούν ήμΐν γοητεία . . . και υγεία αϊ έπωδαί ήμΐν καταφύγιον . . . » (Όπου και άνω).

Πολλές φορές στα φυλακτήρια ή έξορκιζομένη νόσος παριστάνετο σαν δαίμων.

Άλλα και κλωστές διαφόρων χρωμάτων έδιδαν οί άγύρται ώς φυλακτή­

ρια σέ συνέχεια τών αρχαίων καταδέσμων (για τους Βυζαντινούς καταδέ­

σμους έχει πολλά γράψει ό αείμνηστος Φ. Κουκούλες). Εναντίον όλων αυτών χρειάσθηκε να άνταπεξέλθη ό Ξ Α' (61ος) Κα­

νών της Τ' Οικουμενικής Συνόδου πού ώριζεν : «Οί μάντεσιν εαυτούς εκδίδοντες υπό τον κανόνα πιπτέτωσαν της εξαετίας. Τω αύτώ δέ τούτω έπιτιμίω καθυποβάλλεσθαι δει και γητευτάς και φυλακτηρίοις και μάντεις» (Γ. Ρ ά λ λ η ς ­ Μ. Π ο τ λ ή ς, τ. 2ος, σελ. 142). Έρμηνεύων τον Κανόνα αυτόν ό Ζωναράς γράφει : «Και γαρ βάμματα έξαρτώσι τών άρκτων και τρίχας κείροντες εξ αυτών, διδόασι γυναιξίν ώς φυλακτήρια καί ώς τάχα έν νόσοις ή βασκάνοις όφθαλμοΐς λυσιτελεΐν τα δυνάμενα. Αί δέ, ταύτα ώς αναγκαία λαμβάνουσαι μισθόν έκείνοις παρέχουσι» (Γ. Ρ ά λ λ η ς ­ Μ. Π ο τ λ ή ς, τ. 2, σ. 433).

Άριστοτεχνικήν περιγραφήν τών Μάγων δίδει ό Ματθαίος Βλαστάρης : «Γόητες δέ οί Δαυϊτικούς δήθεν ψαλμούς αδοντες καί ονομάτων μιαρτυρι­

κών μεμυημένοι καί αυτής της ύπεραγίας Θεοτόκου καί τούτοις τήν έκ τών δαιμόνων παρενείροντες γοητείαν. "Ετεροι δέ τοις τραχήλοις τών παί­

δων συνεπτυγμένους χάρτας άπαιωροϋσι, ταΐς παρατυχούσαις έπωδαϊς γεγραμμένους, έρυθροϊς ύφάσμασιν αυτούς ένειλίσσοντες, εις άποτροπήν, δήθεν, παντός ανιαρού, ά καί φυλακτήρια, λέγουσι, καί περίαπτα. . .» (Γ. Ρ ά λ λ η ς ­ Μ. Π ο τ λ ή ς, τ. 6ος, σελ. 357).

Πολλάκις κατά τών αγυρτών άντεπεξήρχοντο καί οί επιστήμονες ια­

τροί. Ό Φιλάγριος (4ος αιών) κατεδίκαζεν έντονα τήν ιατρική μαγεία καί δεισιδαιμονία.

— 398 —

Ό σ ο ν άφορα τους πρακτικούς ή εμπειρικούς ιατρούς αυτοί έθεράπευαιν κατά το πλείστον με βάσιν τα ίατροσόφια.

Ό μέγας βυζαντινολόγος καθηγητής Κάρολος Κρουμπάχερ γράφει γι' αυτά πώς δίνουν αραιωμένη και θολή τήν παλαιά ιατρική διδασκαλία με παντός είδους δεισιδαιμονίες, συμπαθητικά φάρμακα, εξορκισμούς και άλλα τέτοια . . . Σωστή και με ακρίβεια κριτική τών βιβλιαρίων αύτων πού είναι μνημεία ενδιαφέροντος : πολιτιστικού και γλωσσικού και μια γενικώτερη γι' αυτά πραγματεία είναι προς το παρόν αδύνατη γιατί τα πλεί­

στα άπό τα κείμενα αυτά βρίσκονται ανέκδοτα στή σκόνη τών βιβλιοθηκών. Ή πιο ισχυρή εντύπωση πού προκαλούν τα βιβλιάρια αυτά στον αναγνώστη είναι ή λύπηση για τους δυστυχισμένους πού ή άρρώστειες τους θεραπεύον­

ταν σύμφωνα με τις αρχές και τίς συνταγές εκείνες. Για να παρηγορηθού­

με όμως μπορούμε να κάνουμε τήν υπόθεση πώς εκτός άπό τους αμαθείς και τους εμπειρικούς πού κυλιόντουσαν μέσα σε παχυλή δεισιδαιμονία υπήρχαν και ευφυείς και έμπειροι γιατροί πού ένωναν τή σπουδή τών πα­

ληών θεωριών μέ τίς φυσικές παρατηρήσεις και μέ τή θεραπευτική τους χρησίμευαν σαν υποδείγματα για τους λιγώτερο ικανούς συναδέλφους τους ( K a r l K r u m b a c h e r , Geschichte der byzantinischen Litteratur. Miin­

chen 1891 ­ 1897, t. I, II, III). Τά ίατροσόφια έγιναν αρχικά σαν συντομεύσεις τών περιληπτικών

εγκυκλοπαιδικών έργων τών Βυζαντινών (Όρειβασίου, Άετίου, Παύλου και άλλων) πού πάλι είχαν για βάση τους τά έργα του 'Ιπποκράτους, του Γαληνού, του Διοσκορίδου και άλλων.

Τά ίατροσόφια είναι χειρόγραφα, φυσικά άφοΰ πολλά άπ' αυτά γρά­

φθηκαν προ της άνακαλύψεως της τυπογραφίας, άλλα και μετά άπό αυτήν έτυπώθησαν ολίγα. Σέ κάθε νέο αντίγραφο ό ιδιοκτήτης του έβαζε και τή προσωπική του πείρα ή κριτική : «Είναι καλό, το έδοκίμασα! Ωφελεί». Μέ τον καιρό τά ίατροσόφια περνάνε και στοιχεία άπό τήν Θεραπευτική πού ανέπτυξαν οί "Αραβες και οί γιατροί της δυτικής Ευρώπης. Εΐναι γραμ­

μένα στή δημοτική γλώσσα, και πολλές φορές, ανάλογα μέ τήν καταγωγή του αντιγραφέα τους, είχαν τίς γλωσσικές ιδιομορφίες τοΰ τόπου της κατα­

γωγής του. Πολλές φορές έχουν και μαγικά στοιχεία, στοιχεία για βότανα, αστρολογικές πληροφορίες, σχετικά μέ τή σελήνη, γεωπονικές οδηγίες, πληροφορίες για σεισμούς, στοιχεία για τήν γεωργία κλπ.

Προσπαθούμε και μείς στο μέτρο τοϋ δυνατού να συνεισφέρουμε στην έρευνα τών ίατροσοφίων. Γι' αυτό το 1975 μέ ενα κλιμάκιο φοιτητών της ιατρικής μικροφωτογραφήσαμε τους ΐατροσοφικούς κώδικες της Μονής Μεγάλου Μετεώρου και κάναμε μια πρόδρομη ανακοίνωση στην 'Ελληνική 'Εταιρεία 'Ιστορίας τής 'Ιατρικής (Μάιος 1975).

Έπανερχόμεθα στο θέμα μας για να τονίσουμε πώς πάντως τους άγύρ­

­ 399 —

τας και τους έξορκιστάς ό νόμος δέν θεωρεί ιατρούς : «Ού μην τοις έπι­

λαλοϋσι και έξορκίζουσιν ούτοι γαρ ούκ είσίν ιατροί καν ώφεληθήναι τινές εξ αυτών διαβεβαιοΰνται !» (Βασιλικά, ΝΔ', Δ', θέμ. α'). Ούτοι εθεω­

ρούντο «οιονεί ιατροί» και βλάβας έπροξένουν αντί θεραπειών και δέον να καταδιώκονται τονίζεται εις τον νόμον (Πανδέκται 47, 11. Νόμ. 11). 'Αναφέρεται και τιμωρία τοιούτου δήθεν «οφθαλμιάτρου» ό οποίος αν και έδωσε αντίθετα φάρμακα και έβλαψε τον ασθενή του, έλαβεν ως «ϊατρα» δηλαδή ίατρικήν αμοιβή τόσον μεγάλην ώστε ό δυστυχής πάσχων να χρεια­

σθή προς τούτο να πώληση τα κτήματα του (Πανδέκται 50, 13, 3).

7. Ειδικοί ιατροί. Μεταξύ τών επιστημόνων ιατρών αναφέρονται πολλοί ειδικοί. (Βλ. Κ. Γ. Π ο υ ρ ν α ρ ο π ο ύ λ ο υ , Προσθήκαι εις τους μέχρι σήμερον γνωστούς Βυζαντινούς ιατρούς, Έλλ. Έτ. "Ιστ. Ίατρ. 21 ­10­1974).

'Υπήρχαν τοιουτοτρόπως κλινικοί, οφθαλμικοί, χειρουργοί, μαιευ­

τικοί και γυναικολογικοί, ακόμη ιατροί ώτων και ιατροί οδόντων. Έκ τών χειρουργών διέκριναν τους τραυματικούς και τους κλασματικούς. Ύπήρ­

χον και ιατροί τών παίδων και ιατροί τών συριγγίων. Δια τους άπορους διωρίζοντο δημοσιεύοντες ιατροί, δημόσιοι υπάλ­

ληλοι. 'Επίσης εις τάς Κοινότητας διορίζοντο ιατροί πού έπληρώνοντο μέ «ρόγαν» δηλαδή μέ χρήματα άλλα και με «άννόναν» δηλαδή έτήσιαν προσφοράν εις εϊδη (όσπρια, σιτηρά ­ σιτοπαροχαί, οΐνον και άλλα τρό­

φιμα) και τέλος μέ «αγάπες» δηλαδή έκτακτα φιλικά δώρα τών ασθενών στους ιατρούς των. Αυτοί ήσαν οι κοινοτικοί ιατροί ή ιατροί τών φτωχών.

Ύπήρχον και οί πολύ μορφωμένοι επιστήμονες ιατροί φερόμενοι εις τους νόμους ώς «πάνυ έλλόγιμοι» δια τους οποίους έδίδετο φορολογική ατέλεια : «. . .ϊατρεύων ούκ έχει άτέλειαν ειμή οί πάνυ έλλόγιμοι» (Βασι­

λικά AH', Α' θέμ. ς­' § 9,10).

Ποίους τίτλους έπαιρναν οί ιατροί στο Βυζάντιον ; Αυτούς τους βρί­

σκουμε μελετώντας τή νομοθεσία τών Ρωμαίων και Βυζαντινών (βλέπε συναφείς μελέτες του Νικολάου Π. Δημητρακοπούλου εις το περιοδικόν «'Ιατρική Πρόοδος» 1921 και 1922).

Οί ιατροί διεκρίνοντο λοιπόν εις θεωρητικούς και εις πρακτικούς δη­

λαδή κλινικούς. Οί θεωρητικοί ήσαν και διδάσκαλοι τής ιατρικής, δηλαδή παιδεύοντες ήτοι έκπαιδεύοντες. Οί πρακτικοί ήσαν οί θεραπεύοντες τους ασθενείς και δέν ύπελείποντο κατά τήν μόρφωσιν τών θεωρητικών, τουναν­

τίον μάλιστα. Ό Μέγας Θεοδόσιος τους θεωρητικούς θεωρεί σαν «σωτη­

ρίας και αναγκαίας τέχνης καθηγητάς» (Κώδιξ θεοδοσ. 13, 3, διατ. 14 κέξ.). Ό Νικόλαος Δημητρακόπουλος τονίζει ότι οί αρχίατροι άπετέλουν

— 400 —

ΐδιαιτέραν κατηγορίαν ιατρών ασκούντων την ΐατρικήν εις την πρωτεύου­

σαν. 'Από αυτούς προσελαμβάνοντο οί ιατροί της Αυλής, οι Βασιλικοί "Ιατροί καλούμενοι και 'Αρχίατροι του Ίεροϋ Παλατιού (Κώδιξ Θεοδοσίου διατάξεις 2, 4, 8, 9, 12, 19). "Ας σημειώσουμε ότι ό όρος αρχίατρος αναφαίνεται και προ τών χρόνων της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας. Παρά­

δειγμα ό Έρωτιανός (1ος αιών) συγγραφεύς του Γλωσσάριου τών 'Ιππο­

κρατικών Έργων πού αφιερώνει το βιβλίο του εις τον Άρχίατρον Άνδρό­

μαχον. Έλάμβανον ακόμη τους τίτλους Πρωτοβεστιάριος, Ίατροσοφιστής, Κόμης 'Αρχιάτρων, Πρωτοσπαθάριος, Κόμης του Όψικίου, Ύπατος τών Φιλοσόφων (τίτλος ειδικώς απονεμηθείς εϊς τον Μιχαήλ Ψελλόν), Μυ­

ρεψός, Άκτουάριος κλπ. κλπ.

Τιμωρίαι ιατρών λόγω απειρίας ή άσυγγνώστου αμελείας από κακήν χορήγησιν φαρμάκων ή αδαή χειρουργικήν έπέμβασιν. Έπεβάλλοντο; Ό νομοδιδάσκαλος Πρόκουλος ορίζει κατά τον μέγαν νομοθέτην Ούλπια­

νόν : «εάν ιατρός άδαώς χειρουργήση (έστω και) επί δούλου αρμόζει αγω­

γή» και «εάν έκαμε έσφαλμένην χρήσιν φαρμάκων» (Πανδέκται 9, 2, νομ. 7 § 8 και νόμ. 8). 'Αλλ' ακόμη τονίζεται ότι και «ή απειρία καταλογίζεται εις τό πταίσμα . . . » (Εισηγήσεις 4, 3, § 5).

Τί νόσους άντιμετώπιζον οί Βυζαντινοί ιατροί; Πρώτον ας σημειώ­

σουμε ότι τήν νόσον καθώριζαν σαν διατάραξιν τής τακτικής λειτουργίας του οργανισμού και σαν πρόσκαιρη ασθένεια του σώματος. Τήν ξεχώρι­

ζαν από τό πάθος ή ελάττωμα πού ήταν οργανική διαταραχή ή διαρκές μειο­

νέκτημα του σώματος όπως τό κάταγμα του αστραγάλου ή ή έξόρυξις του οφθαλμού ή ή αποκοπή ρινός ή ώτων, συνηθέστατα σαν καταδικαστική ποινή τών εγκληματιών κλπ.

Οί Βυζαντινοί διέκριναν τάς νόσους σέ σωματικάς και ψυχικάς. Κατ' έ­

πέκτασιν ψυχασθενείς θεωρούσαν, τόσους αιώνας, προ του Lombroso, και τους δειλούς, τους υπερβολικά ερωτευμένους, τους φιλάργυρους, τους ευερέθιστους και τους θυμώδεις, τους μελαγχολικούς, τους ακόλαστους, τους παίκτες γενικώς ιδίως κύβων, τους οίνοπότας, τους λαίμαργους, τους άπαταιώνες, τους φιλοδίκους και τέλος τους θρησκομανεΐς. Τις σωματικές νόσους διέκριναν σέ βαρείες και ελαφρές, σέ πρόσκαιρες και σέ διαρκείς, σέ γενικές ή τοπικές ή μερικές, γενικά σέ χρόνιες και οξείες.

Συχνότερα αναφέρονται ή φυματίωσις, ή επιληψία, οί πυρετοί (γενικά τα εμπύρετα νοσήματα, ιδίως οί έλώδεις), οί πολύποδες, οί κήλες, ή ποδά­

γρα, οί κιρσοί, ή στείρωσις, τα δερματικά νοσήματα, ιδίως ή λέπρα, τα ουρολογικά νοσήματα, ιδίως ή λιθίασις, τα γυναικολογικά, τα νοσήματα τής στοματικής κοιλότητας, του ήπατος, τών πνευμόνων, του λάρυγγος κλπ. κλπ. (Ίππ. Γαμαλιήλ, «'Ιατρική Πρόοδος» 1921).

— 401 —

Ώ ς προς το ένδυμα των ιατρών εις το Βυζάντιον ούτοι ειχον ιδίαν χαρακτηριστικήν περιβολήν και ό 'Ιωάννης ό Χρυσόστομος άποκαλών αυτήν «σχήμα του ΐατροϋ». (M i g n e, Ελληνική Πατρολογία 48, 1055) καθώς και ό Συμεών ό Μεταφραστής (Αυτόθι 89, 115, 236, 284) και ό Σωφρόνιος ό 'Ιεροσολύμων (Αυτόθι 873 35, 33). Περιγραφή της ενδυμασίας του ιατρού εις το Βυζάντιον εύρίσκομεν εις τήν Διήγησιν των θαυμάτων του Αγίου 'Αρτεμίου (Ά. Π α π α δ ό π ο υ λ ο ς ­ Κ ε ρ α μ ε ύ ς , Varia Graeca Sacra, 71, 15, 73, 19).

Μικράν ΐδέαν επίσης περί της στολής των ιατρών εχομεν από έγχρω­

μους εικόνας χειρογράφων ιατρικών κωδίκων όπως του ύπ' αριθ. 2144 της 'Εθνικής Βιβλιοθήκης τών Παρισίων όπου παρίσταται ό 'Ιπποκράτης με ένδυμα τής αυτής εποχής και ό Βυζαντινός ιατρός Μέγας Δούξ Άπόκαυ­

κος (βλέπε Κ. Γ. Π ο υ ρ ν α ρ ο π ο ύ λ ο υ , Έπί δύο μικρογραφιών Βυ­

ζαντινών ιατρών επί χειρογράφου κωδικός του 14ου αιώνος. Έλλ. Έτ. Ίστ. 'Ιατρικής 25­11­1974). Ά π ό τήν εγχρωμον εικόνα του υπ' αριθ. 3632 χειρογράφου κωδικός τής Πανεπιστημιακής Βιβλιοθήκης τής Βολω­

νίας (14ος αιών) δπου παρίσταται ό Άέτιος ό Άμιδηνός εξετάζων τον σφυ­

γμόν του αύτοκράτορος. Το χρώμα τής στολής τών ιατρών ήτο το διβένετον, δηλαδή τό κυα­

νοΰν. (Φιλόθεος, Κλητορολόγιον 753, 12). Οί ιατροί εφερον έπί τής κεφα­

λής των συνήθως κάλυμμα άπό δέρμα λαγοϋ (Carmina Graeca, 151, 303). Οί διαπρεπέστεροι ιατροί έφόρουν στολήν άπό μεταξωτά υφάσματα ('Ιωάννης Χρυσόστομος, Μ i g n e , P.G. 64, 31).

Τέλος θα σημειώσωμεν ολίγα διά τήν άμοιβήν τών ιατρών είς τό Βυ­

ζάντιον. Συνήθως οί ιατροί έζήτουν παρά τών πελατών των χρήματα δια να

αγοράσουν τα απαιτούμενα προς παρασκευήν τών φαρμάκων υλικά λέγον­

τες : «Δότε μοι, ας αγοράσω εϊδη τα προς ίατρείαν» (Φ. Κ ο υ κ ο ύ λ ε ς , 'Ιατρικά «'Ακαδημαϊκή Ιατρική» 1952) έζήτουν δέ τρία τέταρτα χρυσού νομίσματος ή ήμισυ και 3/4 χρυσού νομίσματος ( = τέσσαρα κεράτια).

Ύπέρμετρον άμοιβήν άπό 50 και 100 ακόμη νομίσματα αναφέρει ό Ιωάννης ό Χρυσόστομος ( Μ i g n e , P.G. 51, 55). 'Ικανοποιητικώς τέλος έπληρώνοντο και οί ιατροί τών ξενώνων.

Αυτά περί τοΰ επαγγέλματος τοϋ ιατρού είς τό Βυζάντιον. Έπιφυλασσόμεθα είς άλλας εργασίας μας δια τα λοιπά θέματα τα σχε­

τικά προς τα ιατρικά και παραϊατρικά.

26

ΓΕΩΡΓΙΟΥ ΔΗΜΗΤΡΟΚΑΛΛΗ

ΤΟ ΣΤΟΙΧΕΙΟ ΤΗΣ ΒΑΣΙΛΟΚΤΟΝΙΑΣ Σ' ΕΝΑ ΠΟΙΗΜΑ ΤΟΥ ΚΡΥΣΤΑΑΑΗ

Μυητική και τελετουργική ή όχι, ή βασιλοκτονική μονομαχία υπήρ­

ξε αναμφισβήτητα ό παλαιότερος τρόπος τής διαδοχής τής βασιλείας στους προϊστορικούς χρόνους. Κάποιο αρχαίο αιγυπτιακό κείμενο φαίνεται να αποδεικνύει, όχι μόνο τήν ύπαρξη τής βασιλοκτονική ς μονομαχίας, άλλα και ότι ό νικητής ­ διάδοχος ήταν υποχρεωμένος να φάει ενα μέρος του σκοτωμένου, για να πάρει τις μαγικές του ιδιότητες '.

Στους Λατίνους, ακόμα και σε ιστορικούς πια χρόνους ή βασιλοκτονι­

κή μονομαχία επιβιώνει στή διαδοχή του Rex Nemorensis, του βασιλιά τοϋ δάσους και ιερέα τής Diana Nemorensis2. 'Αξίζει να σημειωθή, ότι, τό στα βόρεια τής Ρώμης, μυστηριώδες αυτό ιερό τής 'Αρτέμιδος, συνδέε­

ται με τον ελληνικό κόσμο, μια κι' όπως γράφει ό Παυσανίας : «Χωρίς δε άπό των άλλων εστίν αρχαία στήλη, ίππους δε Ίππόλυτον άναθεΐναι τω θεώ φησίν είκοσι. Ταύτης τής στήλης τω έπιγράμματι όμολογοϋντα λέγου­

σιν Άρικιεΐς, ώς τεθνεώτα Ίππόλυτον εκ τών Θησέως άρών άνέστησεν 'Ασκληπιός· ό δέ ώς αύθις έβίω, ούκ ήξίου νέμειν τω πατρί συγγνώμην, άλλα ύπεριδών τάς δεήσεις εις Ίταλίαν έρχεται παρά τους Άρικιεΐς, και έβασίλευσέ τε αυτόθι και άνηκε τή Άρτέμιδι τέμενος, ένθα άχρι έμοΰ μονομαχίας άθλον ην ίερδσθαι τή θεώ τον νικώντα. Ό δέ άγων ελευθέρων μέν προέκειτο ούδενί, οίκέταις δέ άποδρασι τους δέσποτας» 3.

Στους αρχαίους "Ελληνες τα παραδείγματα δεν είναι λίγα. Ό Κρόνος, με τήν βοήθεια τής Γαίας, ανατρέπει και διαδέχεται τον Ουρανό. Ό Δίας, με τή βοήθεια τής Ρέας, ανατρέπει και διαδέχεται τον Κρόνο, ενώ ό αλυ­

σοδεμένος Προμηθέας με μια μισομασημένη προφητεία, αφήνει να διαφα­

1. Π. Λ ε κ α τ σ ά , Ή Ψυχή. Ή ιδέα τής ψυχής και τής αθανασίας της και τα έθιμα τοϋ θανάτου, 'Αθήναι 1957, σελ. 468, όπου και βιβλιογραφία.

2. J. G. F r a z e r, The Golden Bough. A Study in Magic and Religion (Abrid­

ged Edition), London 1974, pp. 1­11. 3. Παυσανίου, Κορινθιακά, 27, 4.

— 403 -

νεΐ ότι κι' ό Δίας πρόκειται νάχει τήν ϊδια τύχη ι. Παράλληλα μέ τους θεούς, ή βασιλοκτονική μονομαχία, δεν είναι άγνωστη ανάμεσα και στους ανθρώπους, μέ τυπικό παράδειγμα τον Οινόμαο, πού μέχρι τον Πέλοπα, κατάφερνε να σκοτώνει τους υποψήφιους μνηστήρες τής 'Ιπποδάμειας, πού ταυτόχρονα ήταν καί διεκδικηταί του θρόνου του.

"Εξω άπό τή βασιλοκτονική μονομαχία, ή βασιλοκτονία ήταν κάτι πού έπεβάλλετο είτε όταν ό βασιλιάς παρουσίαζε κάποιο σωματικό ελάτ­

τωμα 2, είτε όταν ό λαός 3 ή ιερείς 4, για οποιοδήποτε λόγο τό ζητούσαν, εϊτε ακόμα στο τέλος μιας ορισμένης χρονικής περιόδου 5. Συχνότατα ό βασιλιάς έπρεπε να σκοτωθή μοναχός του. Τα παραδείγματα κυρίως αφθο­

νούν μεταξύ των πρωτογόνων, άλλα είναι γνωστά καί άπό τους ιστορικούς χρόνους.

Στην αρχαία Ελλάδα, μια σαν τις προηγούμενες βασιλοκτονία είναι άγνωστη. Φαίνεται όμως ότι υπήρξε μια περιοδική ανανέωση τής βασιλείας, πιθανώτατα κάθε οκτώ χρόνια. Στή Σπάρτη κάθε οκτώ χρόνια οί έφοροι διάλεγαν μια σκοτεινή κι' ασυννέφιαστη νύχτα κι' ώρες αμίλητοι, παρατηρού­

σαν τον ουρανό. "Αν κάποιος μετεωρίτης ή άλλο σημάδι τάραζε τής νύχτας τον ουρανό, ό βασιλιάς παυόταν προσωρινά κι' έστελναν στο Μαντείο των Δελφών ή τήν 'Ολυμπία, για να ρωτήσουν αν ό βασιλιάς είχε πέσει σε κάποιο παράπτωμα καί κυρίως αν είχε αμαρτήσει απέναντι στους θεούς ΰ. Κάθε οκτώ χρόνια φαίνεται πώς ανανεωνόταν κι' ή βασιλεία στην Κρήτη. Ξέρουμε π.χ. πώς κάθε ενα τέτοιο διάστημα ό Μίνως αποτραβιόταν σ' ενα σπήλαιο, λογοδοτούσε στον πατέρα του Δία, καί στή συνέχεια ανανέωνε τήν εντολή τής βασιλείας του7 . Βασισμένοι στα παραπάνω, άλλα καί

1. Αισχύλου, Προμηθεύς Δεσμώτης, 755­770, 907­940. 2. J. G. F r a z e r, Op. cit., pp. 356­361. 3. J. G. F r a z e r, Op. cit., pp. 365 ­ 366. 4. J. G. F r a z e r, Op. cit., pp. 350­351. 5. J. G. F r a z e r, Op. cit., pp. 361 ­ 373. 6. Πλουτάρχου, ΤΑγις, 11 : «Ταϋτα κατά Λεωνίδα λέγειν έτερους διδάξας, αυτός

παρεφύλαττε το σημεΐον. Έστι δε τοιόνδε­ δι' ετών εννέα λαβόντες οί έφοροι νύκτα κα­

θαράν καί άσέληνον, σιωπή καθέζονται προς ούρανον αποβλέποντες. Έάν ούν εκ μέρους τινός εις έτερον μέρος αστήρ διάξη, κρίνουσι τους βασιλείς ώς περί το θείον έξαμαρ­

τάνοντας, καί καταπαύουσι τής αρχής, μέχρι αν έκ Δελφών ή 'Ολυμπίας χρησμός έλθη τοις ήλωκόσι τών βασιλέων βοηθών».

7. Μνεία τοϋ θεσμού κάνει ήδη ό "Ομηρος ('Οδύσσεια, Τ', 178 ­ 179), πού αναφέρει :

Tfjcfi δ' ενι Κνωσός μεγάλη πόλις, ένθα τε Μίνως έννέωρος βασίλευε Α ιός μεγάλου όαριστής.

Το έννέωρος ( = κάθε εννατο χρόνο) σημαίνει τελικά κάθε οχτώ χρόνια. Για τήν ερμη­

νεία βλ. J. G. F r a z e r, Ορ. cit., p. 369, Π. Λ ε κ α τ σ ά , "Ενθ' άνωτ., σελ. 467.

— 404 —

σ' άλλα στοιχεία, ορισμένοι συγγραφείς πιστεύουν πώς στην αυγή της ελ­

ληνικής ιστορίας, ή βασιλεία είχε καθορισμένα χρονικά όρια : Τα οχτώ χρόνια '.

Σε μεταγενέστερους, ιστορικούς πια χρόνους, ή βασιλοκτονία γίνεται ουσιαστικά εικονική. Σε κάποια μαγικοθρησκευτική τελετή, ό βασιλιάς «σκοτώνεται» εικονικά και στή συνέχεια του ξαναδίνουν τ' άξίωμά του, ή κάποιος καταδικασμένος σε θάνατο βάνει τα ρούχα του, κάθεται στο θρόνο του, συμπεριφέρεται για λίγο σαν βασιλιάς κι' ύστερα σκοτώνεται, ή τέλος, για ενα μικρό και προκαθορισμένο χρονικό διάστημα, ό βασιλιάς απομονώ­

νεται στ' ανάκτορα του κι' ένας προσωρινός βασιλιάς, κάποτε συγγενής του, τον αντικαθιστά.

Ή πρώτη περίπτωση μας είναι γνωστή άπό τή Μεσοποταμία. Τήν πέμπτη μέρα της εορτής τοΰ Νέου Χρόνου, ό βασιλιάς πήγαινε στο μεγάλο ναό τοΰ θεού Μαρδούχ στο Esagii της Βαβυλώνας, όπου ό αρχιερέας, βγαίνοντας άπό τό άδυτο τοΰ ναού, τον απογύμνωνε άπό τα εμβλήματα της βασιλείας του. Τοΰπαιρνε τό στέμμα, τό σκήπτρο, τό δαχτυλίδι ­ σφραγίδα, τό σπαθί του. "Ολα αυτά τ' άκούμπαγε μπροστά στο άγαλμα τοΰ θεοΰ κι' ύστερα τον χτυπούσε δυνατά στο πρόσωπο. Ό απογυμνωμένος άπ' τα σύμβο­

λα της εξουσίας του βασιλιάς γονάτιζε μπροστά στο θεϊκό άγαλμα κι' εξο­

μολογιόταν τ' αμαρτήματα του, ή μάλλον βεβαίωνε πώς δέν είχε κάνει παραπτώματα. Ό αρχιερέας τον σηκώνει, τοΰ ξαναδίνει τα βασιλικά σύμ­

βολα ­ εμβλήματα, αλλά και τον ξαναχτυπά. Ό σ ο δυνατώτερο τό χτύπημα, τόσο καλύτερα* αν μάλιστα ό βασιλιάς δακρύσει άπό πόνο, ή θεϊκή εύνοια είναι ολοφάνερη.

Ή δεύτερη περίπτωση μάς είναι γνωστή κι' αυτή άπό τή Βαβυλώνα. Στή διάρκεια της εορτής Sacaea και για πέντε μέρες, οί δοΰλοι παίζουν τον ρόλο κυρίων και δίνουν διαταγές, ενώ οί κύριοι των υπακούουν καί τις εκτε­

λούν. Ένας καταδικασμένος σε θάνατο διαλέγεται καί παίρνει τό όνομα Zoganes. Φορά τα ροΰχα τοΰ βασιλιά, κάθεται στο θρόνο του, συμπεριφέ­

ρεται σαν βασιλιάς κι' ακόμα χαίρεται τις παλλακίδες τοΰ βασιλικοΰ χαρε­

μιοΰ. Στο τέλος όμως των πέντε ήμερων, τα βασιλικά ροΰχα τοΰ τα βγάνουν, τον μαστιγώνουν κι' ύστερα τον κρεμοΰν ή τον άνασκολοπίζουν Κ Οί κά­

ποιες ομοιότητες πού υπάρχουν μέ τα όσα έγιναν στα Πάθη τοΰ Χρίστου, άλλα καί στην ικανοποίηση των τελευταίων επιθυμιών των μελλοθανάτων, είναι ολοφάνερες.

Τέλος ή τρίτη περίπτωση, μας είναι γνωστή άπό τα μεσαιωνικά βασί­

1. J. G. F r a z e Γ, Op., cit., p. 367. 2. Π. Λ ε κ α τ σ ά , Ένθ' άνωτ., σελ. 466, όπου καί βιβλιογραφία. 3. J. G. F r a z e r, Op. cit., p. 371.

— 405 —

λεία του Σιάμ1, της Καμπότζης2, του Μαρόκου3 και άλλων περιοχών. Μιά τελευταία περίπτωση βασιλοκτονίας είναι ή, ΰστερα άπό χρησμό

ή κάποια θεοσημεία, εκτέλεση ή και θυσία του βασιλιά, για να σωθή ή χώρα του, εϊτε άπό κάποια θεομηνία, είτε άπό κάποιο εξωτερικό κίνδυνο. Στην τελευταία αυτή περίπτωση, όχι σπάνια, ή βασιλοκτονία αντικαθίστα­

ται άπό τη θυσία κάποιου μέλους της οικογενείας του βασιλιά, συνήθως του γυιοϋ του ή της κόρης του. Τά σχετικά παραδείγματα αφθονούν στην ελλη­

νική μυθολογία. Ό Λυκούργος, ό βασιλιάς της πόλεως τών Ήδωνών στις εκβολές του

Στρυμόνα, ρώτησε τό Μαντείο τών Δελφών για τό τί έπρεπε να κάνει, για να καρποφορήσει ή γη. Ό χρησμός ήταν κάτι περισσότερο άπό σαφής. Ή γης θα καρποφορούσε μόνον όταν ό βασιλιάς Λυκούργος θα θανατωνό­

ταν, πράγμα πού έγινε. Σχεδόν εθελοντικά, εγκαταλείφθηκε στο Παγγαίο, όπου τον κατασπάραξαν τ' άγρια θηρία4 . "Ας μήν ξεχνάμε όμως και κάτι : Ό βασιλιάς ήταν κριματισμένος· εΐχε διώξει βάναυσα άπ' τή χώρα του τον Διόνυσο και τή συνοδεία του5 . Ή δραματική ιστορία του Λυκούργου φαίνεται πώς πάντα συγκινούσε έντονα τους αρχαίους(!.

Ό τραγικός βασιλιάς της Θεσσαλίας Άθάμας, πήρε κι' αυτός χρησμό πώς έπρεπε νά θυσιαστή για τό καλό τής χώρας του. Ό λαός τον στόλισε με κορδέλλες, όπως ακριβώς κι' ενα θύμα και τον οδήγησε στο βωμό. Τήν τελευταία στιγμή σώθηκε όμως άπ' τον εγγονό του Κυτίσωρο (γυιό του Φρίξου), πού εκείνη ακριβώς τή στιγμή ήρθε άπ' τήν Κολχίδα, ή, σύμφωνα μ' άλλες παραδόσεις, άπ' τον 'Ηρακλή. Κι' έδώ δεν πρέπει νά ξεχνάμε πώς κι' ό βασιλιάς 'Λθάμας ήταν κριματισμένος. 'Ακούγοντας τή δεύτερη γυ­

ναίκα του, τήν Ίνώ, εΐχε προσπαθήσει νά θυσιάσει τά παιδιά πούχε με τήν πρώτη του γυναίκα : τον Φρίξο και τήν "Ελλη. "Ισως όχι σύμπτωση­ κι'οί δυο θυσίες τελικά δέν πραγματοποιηθήκανε.

Μιά κλασσική τέλος περίπτωση, πού ό χρησμός — έστω και έμμεσα —

1. J. G. F r a z e r, Op. cit., pp. 374­376. 2. J. G. F r a z e r, Op. cit., pp. 373 ­ 374. 3. J. G. F r a z e r, Op. cit., pp. 376 ­ 377. 4. Ό Όμηρος (Ζ', 139), αναφέρει ότι ό Λυκούργος τυφλώθηκε. 5 Το θέμα είναι ήδη γνωστό στον Όμηρο ­ Ζ', 135 ­ 140. 6 Είναι γνωστό πώς ό Αισχύλος εΐχε γράψει τήν τετραλογία Λυκούργεια, πού

τήν άπ}τελοϋσαν τα δράματα Ήδωναί, Βασσάραι, Νεανίσκοι και το σατυρικό έργο Λυ­

κούργος. Μια τραγωδία μέ τον τίτλο Λυκούργεια, χαμένη σήμερα κι' αυτή, εΐχε γράψει κι' ό σύγχρονος κι' άντίτεχνος του Αισχύλου, ποιητής Πολυφράδμων ή Πολυφράσμων, γυιος του ποιητή Φρυνίχου. Το μϋθο τοϋ Λυκούργου αναφέρει σέ κάποια στιγμή κι' ό χορός, στην 'Αντιγόνη τοϋ Σοφοκλή (στ. 955 ­ 965), ενώ είναι γνωστό ότι ή δραματική αύτη ίο'τορία ήταν ζωγραφισμένη στους τοίχους ενός ναού τοϋ Διονύσου, κοντά στο θέατρο του στην 'Αθήνα (βλ. Παυσανίου, 'Αττικά, 20,3).

­ 406 ­

επιτάσσει τον θάνατο του βασιλιά για να σωθή ή χώρα από εξωτερικό κίν­

δυνο, είναι και ή τόσο γνωστή στις λεπτομέρειες της ιστορία του Κόδρου του Μελάνθου, τελευταίου βασιλιά τών 'Αθηνών ι.

Οί περιπτώσεις πού ό χρησμός επιτάσσει τήν θυσία ενός μέλους της βασιλικής οικογένειας για να άποτραπή κάποιος εξωτερικός κίνδυνος ή μια άφορία τής γής, δεν είναι λίγες. "Εξω άπό τήν τόσο γνωστή περίπτωση της 'Ιφιγένειας του 'Αγαμέμνονα, στους 'Ηρακλείδες του Ευριπίδη, ό γυιός του Θησέα Δημοφών, λέει στον Γέρο ­ 'Ιόλαο, για τους πριν άπ' τήν μάχη χρησμούς :

εν δε πάσι γνώμα ταντον εμπρεηεΐ' σφάξαι κελενονσίν με παρθένον Κόρΐ) Δήμητρος, ήτις εστί πατρός ευγενούς2.

Άπ τήν εξέλιξη τοϋ δράματος, είναι γνωστό πώς μια άπ'τίς 'Ηρακλεί­

δες, ανώνυμη, μα πού κάποιος μεταγενέστερος γραμματικός ονόμασε Μα­

κάρια 3, θυσίασε τή ζωή της για τή νίκη τών Ηρακλείδων και τών 'Αθηναίων. Κάτω άπό ανάλογες συνθήκες, κι' δταν ή 'Αθήνα έπολιορκεϊτο άπό τους Θηβαίους, ό Έρεχθεύς θυσίασε τις κόρες του Ύακινθίδες 4, πράγμα πού έγινε και με τοϋ Κρέοντα τό γυιό, ύστερα άπό μάντεμα τοϋ Τειρεσία 5, προ­

κειμένου να γλυτώσει ή Θήβα άπό τους Άργείους 6, ενώ κατά τή δ άρκεια τών μεσσηνιακών πολέμων, δελφικός χρησμός ζήτησε άπ' τους Μεσσηνίους να θυσιάσουν

Κόρην άχραντον νερτέροισι δαίμοσι,

1 . Βλ. κυρίως Λυκούργου, Κατά Λεωκράτους, 84 ­ 87. 2. Ευριπίδου, Ήρακλείδαι , 407 ­ 409. 3. Π. Λ ε κ α τ σ ά , Ευριπίδου Ήρακλείδαι , 'Αθήναι 1977, σελ. 6 ­ 7 . 4. Ε. Ρ a t s i ­ G a r i n, 'Επίτομο Λεξικό 'Ελληνικής Μυθολογίας, 'Αθήναι 1969,

σελ. 378 ­ 379, 696. 5. Ευριπίδου, Φοίνισοαι, 911 ­914 (εκδ. Όξφ.) ­

άκουε δη νυν θεσφάτων εμών οδόν [α δρώντες αν μάλιστα σώσαιτε πάλιν.] σφάξαι Μενοικέα τόνδε δει σ' νπερ πάτρας σον παϊδ', επειδή τήν τνχην αυτός καλείς.

6. Κατά τον Ευριπίδη (Φοίνισσαι, 1090­1092), όταν ό Μενοικεύς έμαθε του Τει­

ρεσία το μάντεμα, σκοτώθηκε μόνος του πάνω στα τείχη :

. . . Κρέοντος παις ό γης ύπερθανών πύργων έπ' άκρων στάς μελάνδετον ξίφος λαιμών διήκε τηδε γη σωτήριον.

Σύμφωνα μέ άλλες παραδόσεις, ό γυιος τοϋ Κρέοντα πού θυσιάστηκε για τή σωτηρία τής πατρίδας του, έλέγετο Μεγαρεύς, βλ. Ε. Ρ a t s i ­ G a r i n, "Ενθ' άνωτ., σελ. 592.

— 407 —

πού όμως έπρεπε να είναι άπό τους ευγενείς Αίπυτίδες ι. Άλλα κι' ή θυ­

σία τοϋ Φρίξου και της "Ελλης, έστω κι' αν τελικά δεν έγινε, έστω κι' αν ό χρησμός είχε πλαστογραφηθή, αποσκοπούσε πάλι στη σωτηρία τής χώ­

ρας· να καρποφορήσει ή γη. Ή θυσία διαδόχων και μελών της βασιλικής οικογενείας για να σωθή

ή χώρα απ' τους εχθρούς, ήταν γνωστή και στους Σημίτες. Σ' έναν άπ' τους πολέμους, τους ανάμεσα στους 'Ισραηλίτες και τους Μωαβίτες, «και εϊδεν ό βασιλεύς Μωάβ ότι έκραταίωσεν υπέρ αυτόν ό πόλεμος, και έλαβε μεθ' εαυ­

τού επτακόσιους άνδρας έσπασμένους ρομφαίαν διακόψαι προς βασιλέα Έδώμ, και ουκ ήδυνήθησαν και έλαβε τον υίόν αύτοϋ τον πρωτότοκον, ον έβασίλευσεν άντ' αυτού, και άνήνεγκεν αυτόν ολοκαύτωμα επί του τείχους* και έγένετο μετάμελος μέγας επί Ισραήλ, και άπήραν απ' αυτού και επέστρε­

ψαν εις τήν γήν» 2. Τα ϊδια άλλωστε παραδίδει για μια ευρύτερη γεωγρα­

φική περιοχή και ό Φίλων ό Βύβλιος. "Εξω απ' τό γεωγραφικό χώρο της Μεσογείου, ή βασιλοκτονία επιτάσ­

σεται συχνά για να καρποφορήσει ή γη. 'Ακόμα μέχρι τον περασμένο αιώνα στους Χιλλούκ (Shilluk) τοΰ Ά ν ω Νείλου, ύστερα άπό μια όχι καλή σοδειά, ό βασιλιάς κινδύνευε να χάσει τό θρόνο του3 . Καμμιά φορά ô βασιλιάς ή ό μάγος ­ αρχηγός διαμελιζόταν καί τά κομμάτια σκορπίζονταν στα χωράφια, πάλι για νά καρποφορήσει ή γης· ή περίπτωση μας είναι γνωστή άπό συγ­

κεκριμένες περιπτώσεις στους Σκανδιναυούς τοΰ Μεσαίωνα 4 καί τους Ιθα­

γενείς της Νέας Γουϊνέας 5. Μετά τά όσα, πολύ σύντομα καί περιληπτικά ειπώθηκαν για τή βασι­

λοκτονία, τήν άλλωστε όχι πολύ γνωστή στο ελληνικό επιστημονικό κοινό, ή αναγνώριση της είναι σχετικά εύκολη στο ποίημα τοΰ Κρυστάλλη «Ή Τραγουδίστρα κι' ό Βασιλιάς», πού ό ποιητής τό είχε αφιερώσει στον Γεώρ­

γιο Δροσίνη ,:. Ά ς δοΰμε τους στίχους του :

Μια λυγερή στον αργαλειό υφαίνει τα προικιά της. Βάν άσημένιον αργαλειό κι υφάδια μεταξένια, βάνει σαίτες μάλαμα και φιλτισένια χτένια,

1. Παυσανίου, Μεσσηνιακά, 9, 4. 2. Βασιλειών Δ', Κεφ. Γ', 26 ­ 27. 3. "Ε. Λ ο ύ ν τ β ι χ, Ό Νείλος. Ή ζωή ενός ποταμού (μετάφρ. Στ. Βουρδουμπά),

'Αθήναι 1956, σελ. 306. 4. J. G. F r a ζ e r, Op. cit., p. 499, Π. Λ α φ ά ρ γ κ, Ή καταγωγή της ιδέας της

ψυχής (μετάφρ. Ντ. Κουμπάτη), 'Αθήναι 1975, σελ. 9. 5. J. G. F r a z e r, Op. cit., pp. 499­500. 6. Λ. Β ρ α ν ο ύ σ η , Κ. Κρυστάλλης­Χρ. Χρηστοβασίλης, 'Αθήναι 1954, σελ.

47­48, Μ. Π ε ρ ά ν θ η , Κρυστάλλης Άπαντα, 'Αθήναι 1959 2α, σεχ. 271 ­ 272, Άπαντα

— 408 -

κι αγάλια ­ αγάλια υφαίνε καΐ ψιλοτραγουδοΰσε. 'Από το βρόντο τ' αργαλειού κι απ τον ήχο της κόρης ο ήλιος εσταμάτησε, δεν πάει να βασιλέψει. Και καταριέται ή άργατειά κι οι ξενοδονλεντάδες κι έρχονται και φωνάζουνε και λεν τοϋ βασιλιά τους, ή να γιατρέψει το κακό πού εγίνηκε στη χώρα κι δ ήλιος εσταμάτησε, ή θε να τον σκοτώσουν.

Ό βασιλιάς στέλνει, ρωτά μια μάγισσα μεγάλη.

Μάγισσα, ποιο είναι το κακό, πού εγίνηκε ατή χώρα κι ο ήλιος εσταμάτησε, δεν πάει να βασιλέψει ;

Κάνα κακό δεν έγινε στη χώρα, βασιλιά μου. Μια λυγερή στον αργαλειό υφαίνει τά προικιά της, ποχει άσημένιον αργαλειό κι υφάδια μεταξένια, πδχει σαίτες μάλαμα και φιλτισένια χτένια.

Κάθε πού ρίχτει σαϊτιά λέει κι ενα τραγούδι κι από το βρόντο τ ' αργαλειού κι απ' τον ήχο της κόρης δ ήλιος εσταμάτησε, δεν πάει νά βασιλέψει.

Πάει και πέφτει δ βασιλιάς στης λυγερής τ à πόδια.

Πάψε, κόρη, τον αργαλειό, πάψε και το τραγούδι, γιατ άπ το βρόντο τ αργαλειού κι απ' τον γλυκον ήχό σου δ ήλιος εσταμάτησε, δεν πάει νά βασιλέψει και καταριέται ή άργατειά κι οι ξενοδουλευτάδες κι ήρθαν μέσ στα παλάτια μου και σκούζουν και φωνάζουν, ή νά γιατρέψω το κακό, ή θά με θανατώσουν.

Κι αν πάψω εγώ τον αργαλειό κι αν πάψω το τραγούδι, ποιος θά μου ύφάνει τά προικιά και τά μεταξωτά μου ;

'Εγώ θά βάλω γλήγορα υφάντρες νά τά ύφάνουν, εγώ θά στείλω προξενιά, γυναίκα νά σε πάρω, τοϋ παλατιού βασίλισσα, κυρά μου νά σε κάμω.

Κώστα Κρυστάλλη ('Επιμέλεια Πολύβιου Βοβολίνη, 'Αθήναι α.ε., σελ. 93­94. Το ποίημα ανήκει στή συλλογή «Αγροτικά», πού επαινέθηκε στον Φιλαδέλφειο Ποιητικό Διαγωνισμό τοϋ 1890 και τυπώθηκε το 1891. Ή «Τραγουδίστρα» σπανιώτατα δημο­

σιεύεται σέ γενικώτερες ποιητικές ανθολογίες, παρά τήν ποιότητα της (βλ. π.χ. Μ. Π α ν α γ ι ω τ ό π ο υ λ ο υ , Νεοελληνική Ποιητική 'Ανθολογία. Το απόσταγμα της Ψυχής τοϋ "Εθνους, 'Αθήναι 1969, σελ. 118).

— 409 —

Tò στοιχείο της υποχρεωτικής, ύστερα άπο μια θεοσημεία, βασιλοκτο­

νίας, είναι ολοφάνερο. Πρώτα ό λαός απειλεί, υστέρα ο ϊδιος ό βασιλιάς στέλνει να ρωτήσει τή μάγισσα τη μεγάλη' το ϊδιο έκανε ό Λυκούργος των Ήδωνών, ô Άθάμας της Θεσσαλίας. Πρέπει όμως να σημειωθή ότι και στην αρχαία ελληνική μυθολογία, υστέρα άπο ενα παρόμοιο φυσικό σημάδι, ένας βασιλιάς αναγκάζεται να παραδώσει τή βασιλεία, πού έτσι αλλάζει χέρια, αν καί το καθαυτό στοιχείο της βασιλοκτονίας λείπει.

"Οπως είναι γνωστό, χάρις στή χρυσή άμνάδα, ό 'Ατρέας βασιλεύει στο "Αργός. Ό Θυέστης ξελογιάζει τήν 'Αερόπη, τή γυναίκα του αδελφού του 'Ατρέα. Ή 'Αερόπη ξελογιασμένη, κλέβει άπ' τον άντρα της τή χρυσή άμνάδα — αδιαφιλονίκητο βασιλικό έμβλημα — καί τή δίνει στον εραστή. Ό Θυέστης παίρνει τον θρόνο. Ό 'Ατρέας ζητά το δίκηο του. Ό Θυέστης άπαντα πώς μόνο αν ό ήλιος βγει άπ' τή δύση, θα τοΰ δώσει τή βασιλεία. Κι' ό ήλιος, βγήκε πράγματι άπ' τή δύση* «'Ατρέα, δέ, τοΰ ηλίου τον ύπε­

ναντίον τω ούρανφ δρόμον, μάντεις τε καί ίεροσκοπουμένους άποδείκνυσθαι βασιλέα». Ή τρομερή θεοσημεία δεν κατέληξε σε βασιλοκτονία* ή βασι­

λεία όμως άλλαξε χέρια, ενώ συγχρόνως, στους δύο Πελοπίδες, πού ήδη τους βάραινε ή κατάρα τοΰ πατέρα τους για τοΰ αδελφού τους Χρυσίππου το σκοτωμό, εμφανίζεται ή «πρώταρχος άτη» τοΰ άλυσιδωτοΰ δράματος των 'Ατρειδών.

"Οτι στο παραπάνω ποίημα του ό Κρυστάλλης ουσιαστικά περιγράφει κάποιο θρΰλο της ιδιαίτερης πατρίδας του, αυτό είναι αναμφισβήτητο 1. Έκτος τοΰ ότι γενικά όλο το έργο τοΰ Κρυστάλλη πηγάζει άμεσα από το περιβάλλον του, είναι γνωστό πώς πεθαίνοντας πολύ νέος, δεν είχε ενα τόσο ευρύ εγκυκλοπαιδικό φάσμα γνώσεων, ώστε νά αντλήσει άπο έξωελληνικές πηγές. "Αλλωστε είναι αμφίβολο αν τήν εποχή πού έγραψε τήν «Τραγου­

δίστρα», ή βασιλοκτονία, σαν εθνολογικό καί λαογραφικό στοιχείο, είχε μελετηθή από τους μεγάλους ευρωπαίους επιστήμονες. Το ποίημα τοΰ Κρυστάλλη, νομίζω πώς περιγράφει μνήμες βασιλοκτονίας, πού άπ' τήν μακρυνή αρχαιότητα επέζησαν μέχρι σήμερα στον ελληνικό λαό, κι' αν μάλιστα δέν κάνω λάθος, είναι μέχρι σήμερα, ή μόνη γνωστή μαρτυρία πού επισημαίνεται.

Τό μαγικοθρησκευτικό καί σύγχρονα τραγικό στοιχείο της βασιλοκτο­

νίας, συνεπή ρε στα μέσα της δεκαετίας τοΰ '60, τον κινηματογραφικό σκη­

1. Ό Μιχάλης Περάνθης, ό σημαντικώτερος ίσως μελετητής του Κρυστάλλη καί πού ταυτόχρονα είναι καί συμπατριώτης του, γράφει ότι ή «Τραγουδίστρα κι' ό Βασιλιάς» είναι ηπειρωτικό παραμύθι πού ό Κρυστάλλης έκανε ποίημα (βλ. Μ. Πε­

ρ ά ν θ η , "Ενθ' άνωτ., σελ. 88 ­ 89).

— 410 —

νοθέτη Πολλάνσκυ, πού τόσο συχνά κινήθηκε στον χώρο τοΰ υπερφυσικού καί μεταφυσικού. Με πρωταγωνιστές την τραγικά άδικοσκοτωμένη γυναίκα του Σάρον Τέϊτ καί τον Ντέϊβιντ Νίβεν, τοποθέτησε το θέμα του στη σύγχρο­

νη νοτιοδυτική Γαλλία. "Ενας κόμητας αντικαθιστά το βασιλιά, ή ανομβρία είναι το μοιραίο θεϊκό σημάδι, οί χωρικοί πού δουλεύουν στα κτήματα τοΰ κόμητα εϊναι ό λαός, ενώ ό μάγος τοΰ χωριού, πού παίζει τό ρόλο του πα­

λιού ιερέα ­ προφήτη, στέλνει το μήνυμα στο Παρίσι, στο σπίτι τοΰ κόμη­

τα : «The King Must Die».

ΑΝΝΗΣ ΡΑΜΟΥ­ ΧΑΨΙΑΔΗ δ.φ.

ΤΑ ΠΕΡΙ ΤΟΥ ΜΗΔΙΣΜΟΥ ΤΟΥ ΠΑΥΣΑΝΙΟΥ *

Ή άνάκλησις του Παυσανίου, υπό τήν ήγεσίαν του οποίου οι "Ελληνες σύμμαχοι άπηλευθέρωσαν πόλεις της Κύπρου και «έξεπολιόρκησαν» τό Βυ­

ζάντιον ι, συνέβη, κατά Θουκυδίδην, μετά τήν διατύπωσιν κατηγοριών περί ασκήσεως τυραννικής εξουσίας και συνεργασίας με τους Πέρσας 2. Κατά τον ιστορικόν ό μηδισμός τοϋ επιτρόπου τοϋ εκ του οίκου τών Άγιαδών βασιλέως Πλειστάρχου 3 αποδίδεται εϊς τα έξης: α) Ό τ ι συντέλεσεν εις τήν άπελευθέρωσιν των οικείων και συγγενών του

Ξέρξου συλληφθέντων αιχμαλώτων μετά τήν κατάληψιν τοϋ Βυζαντίου (Ι. 128. 5­6).

β) Ό τ ι απέστειλεν έπιστολήν εις τον Ξέρξη ν (Ι. 128. 6 ­ 7). γ) Ό τ ι έμιμήθη τον τρόπον της ζωής τών Περσών (Ι. 130. 1). δ) Ό τ ι συνωδεύετο υπό Μήδων και Αιγυπτίων δορυφόρων κατά τήν έκ τοϋ

Βυζαντίου δια της Θράκης πορείαν (1.130.1). 'Αρχικώς θα πρέπει να έξετασθή έάν διετυπώθη ή επί μηδισμώ κατη­

γορία. Έκ τών ώς άνω ενεργειών ώς στοιχεία ενοχής ήδύναντο νά αναφερ­

θοϋν «υπό τών 'Ελλήνων τών άφικνουμένων» 4 ή μίμησις τοϋ τρόπου της ζωής τών Περσών και ή συνοδεία υπό Μήδων και Αιγυπτίων δορυφόρων, δεδο­

μένου ότι ή άπελευθέρωσις τών αιχμαλώτων έγένετο «κρύφα τών άλλων ξυμ­

μάχων» 5, ή άποσταλεϊσα δε εϊς τον Ξέρξη ν επιστολή άνηυρέθη βραδύτε­

ρον 6. Οι Λακεδαιμόνιοι όμως κατά τήν δημοσίαν άνάκρισιν εις τήν οποίαν ό Παυσανίας υπεβλήθη, οτε άνεκλήθη δια δευτέραν φοράν έκ τοϋ Έλλη­

* Θερμάς ευχαριστίας εκφράζω προς τον καθηγητήν W. G. Forrest δια τήν όλη ν συμπαράστασιν. Ευχαριστώ επίσης τους Ά. Μαστραπάν και Ί . Πίκουλαν αϊ ερωτήσεις τών οποίων κατά τήν διάρκειαν του φροντιστηρίου τοϋ ακαδημαϊκού έτους 1974/75 απετέλεσαν το έναυσμα δια τήν συγγραφήν τοϋ παρόντος άρθρου.

1. Θουκ. Ι 94. 2. Ι 95. 3, 5, βλ. και Διοδ. XI. 44. 5­6, Πλουτ. Κίμ. 6.3. 3. Θουκ. Ι. 132.1. 4. Θουκ. Ι. 95.3. 5. Θουκ. Ι. 128.5. 6. Θουκ. Ι. 128.7

— 412 —

σπόντου ^«φανερον μέν εΐχον ουδέν. . . σημεΐον» 2 εναντίον του ώστε να καταδικάσουν αυτόν επί προδοσία. Και τότε μέν «άνευ Λακεδαιμονίων άφι­

κνείται ες Έλλήσποντον» ·\ τώρα όμως ήγεΐτο τοϋ στόλου των 'Ελλήνων συμμάχων και μετ' αύτοϋ εύρίσκοντο Λακεδαιμόνιοι και άπό Πελοποννή­

σου σύμμαχοι. Ώ ς εκ τούτου δυνάμεθα να εϊπωμεν ότι δτε άνεκλήθη το πρώ­

τον δέν έκατηγορήθη επί μηδισμω '. Έκτος και εάν δεχθώμεν ότι ή μίμησις τοϋ τρόπου της ζωής τών Περσών και ή συνοδεία ύπό Μήδων και Αιγυπτίων δορυφόρων διατυπωθεΐσαι ώς κατηγορίαι δέν έξελήφθησαν ώς ενοχοποιη­

τικά στοιχεία. Παρά Θουκυδίδη δμως πληροφορούμεθα ότι μετά τήν δευ­

τέραν εκ του Ελλησπόντου έπάνοδόν του αν και δέν ύπήρχον αύτόπται μάρ­

τυρες εν Σπάρτη και Πελοποννήσφ έκατηγορήθη ότι ήτο ζηλωτής ηγε­

μονικών διακρίσεων συνήθων μόνον εις τους Πέρσας 5 και κατά συνέπειαν τό ένοχοποιητικόν τοϋτο στοιχεΐον δέν ύπήρχεν ότε τό πρώτον εΐχεν άνα­

κληθή. Οΰτως ή βιαία συμπεριφορά τοϋ Παυσανίου και γενικώτερον ό τυ­

ραννικός τρόπος αύτοϋ έναντι τών συμμάχων άπετέλουν τάς κατηγορίας αί όποΐαι συνετέλεσαν είς άνάκλησίν του.

Έκ τών αναφερομένων ύπό τοϋ Θουκυδίδου προκύπτει ότι ό Παυσα­

νίας ήρχισε συμπεριφερόμενος βιαίως προς τους συμμάχους και κατέστη δυσπρόσιτος είς αυτούς άφοΰ έλαβε τήν άπάντησιν τοϋ Ξέρξου (!. 'Αλλ' ώς παρετήρησεν ό Fornara ό χρόνος ό όποιος έμεσολάβησεν άπό της κατα­

λήψεως τοϋ Βυζαντίου μέχρι της ανακλήσεως τοϋ Παυσανίου δέν έπήρκει ώστε να λάβη παρά τοϋ Ξέρξου άπάντησιν 7. Ώ ς έκ τούτου ή συμπεριφορά τοϋ Παυσανίου έναντι τών συμμάχων κατά τήν έν Βυζαντίω παραμονήν τοϋ συμμαχικού στόλου ώφείλετο είς άλλην αίτίαν. Αύτη, νομίζομεν, ότι άπέρρεεν έκ της απροθυμίας τών μελών της Πελοποννησιακής συμμαχίας περί συνεχίσεως του πολέμου εναντίον τών Περσών. Ή απροθυμία αυτή εΐχεν έκδηλωθή κατά τό συγκληθέν έν Σάμω μετά τήν μάχην της Μυκάλης συνέδριον, ότε έγένετο πρότασις μερί μετοικήσεως τών Ιώνων είς τάς πό­

λεις τών μηδισάντων 'Ελλήνων8, ύποδηλοϋται δέ και έκ τοϋ ότι βρα­

1. θουκ. Ι. 131.1 2. Θουκ. 1. 132.1. 3. Θουκ. Ι. 128.3. 4. Πρβλ. Α. L i p p o l d , Pausanias von Sparta und die Perser, έν Rh.M., 108,

1965, σ. 324, Ch. F o r n a r a , Same Aspects of the Career of Pausanias of Sparta, έν Historia. 15, 1966, σ. 266.

5. Θουκ. I. 132.2. 6. I. 130.1, βλ. και Πλουτ. Κίμ. 6.2. 7. Ένθ' ανωτ., σ. 263 ­265. 8. Ήροδ. IX, 106, Διοδ. XI. 37. 1­3. Περί της προτάσεως αυτής βλ. M. L.

L a n g , Scapegoat Pausanias, έν CJ, 63, 1967, σ. 82.

— 413 —

δύτερον και κατά τάς παραμονας του Πελοποννησιακού πολέμου οί Κορίν­

θιοι κατηγορούν μεν τους Λακεδαιμονίους ώς υπαιτίους δια την αΰξησιν της δυνάμεως τών 'Αθηναίων, όχι όμως διότι εγκατέλειψαν την κατά θάλασσαν ήγεμονίαν άλλα διότι άφήκαν τους 'Αθηναίους να προβούν εις τείχισιν της πόλεως των και δεν παρεμπόδισαν αυτούς κατά την κατα­

σκευήν τών μακρών τειχών ι. Ή απροθυμία τών μελών της Πελοποννησιακής συμμαχίας περί συνε­

χίσεως του πολέμου συνεπήγετο ότι ή Σπάρτη, και έάν εισέτι δεν ήθελεν, θα ήναγκάζετο έκ τών πραγμάτων να εγκατάλειψη τήν ήγεσίαν του πολέ­

μου αύτοϋ. Τοϋτο όμως άντετίθετο προς τήν πολιτικήν της οποίας ήτο υπο­

στηρικτής ό Παυσανίας. Ή πολιτική αυτή συνίστατο εις τήν διατήρησιν ύπό της Σπάρτης της θέσεως τήν οποίαν κατεϊχεν άπό του έτους 481 π.Χ. δτε κατά τό συγκληθέν εν Θερμοπύλαις συνέδριον άνεγνωρίσθη ύπό τών Ελλήνων συμμάχων ήγεμών τοϋ εναντίον τών Περσών πολέμου του διεξα­

χθησομένου κατά ξηράν και κατά θάλασσαν2. Βεβαίως μετά τήν μάχην της Μυκάλης ό Λεωτυχίδης και οί άπό Πελοποννήσου σύμμαχοι απέπλευσαν έπιστρέψαντες εις τα ϊδια οί δε 'Αθηναίοι μετ' άλλων συμμάχων ύπό τον Ξάνθιππον έπολιόρκησαν τήν Σηστόν και κατέλαβον αυτήν3. 'Αλλά τήν άνοιξιν του 478 π.Χ. τοϋ στόλου τών 'Ελλήνων συμμάχων ήγήθη ό Παυσα­

νίας 4. Δέν γνωρίζομεν εάν ή Σπάρτη πριν ή άναλάβη τήν έκστρατείαν αυ­

τήν προέβη εις σύγκλησιν τών μελών της Πελοποννησιακής συμμαχίας, ώς επραττεν άπό τοϋ έτους 506/5 π.Χ.5 , άλλ' εάν λάβωμεν υπ' όψιν ότι ή άπόφασις δια τήν άποστολήν στρατεύματος εις Πλαταιάς ελήφθη εντός μιας νυκτός G, δυνάμεθα να συναγάγωμεν ότι δέν προέβη εις σύγκλησιν τών μελών της συμμαχίας. Έξ άλλου άφοϋ εΐχεν άποφασισθή όπως ή Σπάρ­

τη ήγηθή τοϋ πολέμου εναντίον τών Περσών και άφοϋ ό πόλεμος θα έσυ­

νεχίζετο ήτο φυσικόν όπως άναλάβη τήν ήγεσίαν του. 'Αλλά μετά τήν κατά­

ληψιν τοϋ Βυζαντίου τα μέλη της Πελοποννησιακής συμμαχίας εξεδήλω­

σαν διαθέσεις περί μή συνεχίσεως τοϋ πολέμου, ώς συνέβη και μετά τήν μάχην της Μυκάλης. 'Αλλά τότε μετ' αυτών συνέπραττε καί ό Λεωτυχίδης· τώρα όμως ή στάσις τών μελών της Πελοποννησιακής συμμαχίας προεκά­

λεσε τήν άντίδρασιν τοϋ Παυσανίου. Ή άντίδρασις αυτή έξεδηλώθη δια

1. Θουκ. Ι. 69.1. 2. Ήροδ. VII. 145, 159, 204, VIII. 2 ­ 3, Θουκ. Ι. 18. 2. Περί της πολιτικής του Παυ­

σανίου βλ. W. G. F o r r e s t , A History of Sparta 950­ 192 Β. C , London. 1968, σ. 99 κ.έξ. Χ. Κ α ρ δ ά ρ α , 'Αχαϊκή πολιτική της Σπάρτης, 'Αθήναι 1975, σ. 120 κ.έξ.

3. Ήροδ. IX. 114, Θουκ. Ι. 89.2, Διοδ. XI. 37. 4­5 . 4. Θουκ. Ι. 94.1. 5. Ήοοδ. V. 91. 6. Ήροδ. IX. 10.1.

— 414 ­

βιαίας συμπεριφοράς ή ήρμηνεύθη ώς τοιαύτη, παρέσχε δε εις τους από Πελοποννήσου στρατιώτας την πρόφασιν όπως αποπλεύσουν και κατηγο­

ρήσουν τον Παυσανίαν δι' άσκησιν τυραννικής εξουσίας. Τοΰτο συνάγεται έκ του ότι ό Θουκυδίδης αναφέρει μεν ότι οί Λακεδαιμόνιοι «μετεπέμποντο Παυσανίαν» ', ουδέν όμως λέγει περί ανακλήσεως των άπό Πελοποννήσου συμμάχων. 'Ενισχύεται δε ή άποψις αυτή έκ μαρτυρίας του Διόδωρου 2

κατά τον όποιον «ζηλώσαντος αύτοϋ (Παυσανίου) τήν περσικήν τρυφήν και τυραννικως προσφερομένου τοις ύποτεταγμένοις, . . . Πελοποννήσιοί τίνες μεν καταλιπόντες αυτόν εις Πελοπόννησον απέπλευσαν, και πρέσβεις άποστείλαντες κατηγορούν τοϋ Παυσανίου». Ό τ ι δέ οί άπο Πελοποννήσου σύμμαχοι δεν εύρίσκοντο εν Βυζαντίω μετά τήν άνάκλησιν του Παυσανίου ύποδηλοϋται έκ τοϋ ότι οί Λακεδαιμόνιοι μετά τοϋ Δόρκιδος απέστειλαν «και άλλους τινάς», οί όποιοι μή γενόμενοι δεκτοί άπήλθον έπιστρέψαντες εις τα ίδια 3.

Κατά Πλούταρχον * οί 'Αθηναίοι δι' άποσταλέντων εις Σπάρτην πρέ­

σβεων ελεγον «ώς άδοξούσης της Σπάρτης και ταραττομένης της Ελλάδος άνακαλεΐν τον Παυσανίαν». Πιθανώς μεταξύ τών κατηγορούντων τον Παυ­

σανίαν κατελέγοντο και 'Αθηναίοι οί όποιοι διηυκολύνοντο μεν εις τήν άνάληψιν της κατά θάλασσαν ηγεμονίας έκ της στάσεως τών μελών της Πελοποννησιακής συμμαχίας, όχι όμως και έκ τής αντιδράσεως τοϋ Παυσανίου δ.

Ούτως ή άντίδρασις τοϋ Παυσανίου ή προκληθεΐσα έκ τής απροθυμίας τών μελών τής Πελοποννησιακής συμμαχίας περί συνεχίσεως τοϋ πολέμου συνετέλεσεν εις τήν άνάκλησιν του.

'Εξετάζοντες τάς άναφερομένας υπό τοϋ θουκυδίδου αλλάς ενεργείας τοϋ Παυσανίου εις τάς οποίας ούτος προέβη προ τής πρώτης ανακλήσεως του και αί όποΐαι κατά τον ιστορικόν δηλοΰν ότι έμήδισε παρατηροΰμεν τα έξης: Ή άπελευθέρωσις τών οικείων και συγγενών τοϋ Ξέρξου τών συλ­

1. Ι. 95. 3 2. Χί. 44. 5­6. 3. Θουκ. Ι. 95.6. Διάφορον γνώμην έχει ό Α. W. G o m m e (A Historical Com­

mentary on Thucydides, I, Oxford 1945/60, σ. 272), ό όποιος φρονεί Οτι μετά τήν άποχώ­

ρησιν τοϋ Δόρκιδος «the whole Peloponnesian force was then soon recalled; it did not wait for the campaign of that summer».

4. Κίμ. 6.3. 5. Οί περισσότεροι έκ τών μή αποδεχόμενων τα περί του μηδισμοϋ τοϋ Παυσανίου

ερευνητών φρονούν ότι αί κατηγορίαι προήρχοντο έκ τών 'Αθηναίων, βλ. π.χ. J. Wol­

sk i , Pausanias et le problème de la politique Spartiate, 480­470, έν Eos, 47, 1954/55, σ. 84­85, L a n g, ενθ' άνωτ., σ. 82, βλ. όμως και Α. Β 1 a m i r e, Pausanias and Persia, έν GRBS, 11, 1970, σ. 298 κ.έξ.

— 415 —

ληφθέντων αιχμαλώτων μετά την κατάληψιν του Βυζαντίου, ή επιστολή τήν οποίαν άπέστειλεν εις τον Ξέρξην και ή ληφθείσα παρ' αύτοϋ άπάντη­

σις ουδόλως καταλέγονται μεταξύ των εναντίον του κατηγοριών ούτε μετά τήν δευτέραν εκ του Ελλησπόντου άνάκλησίν του, δεδομένου ότι κατά τήν δημοσίαν άνάκρισιν εις τήν οποίαν υπεβλήθη «φανερόν μεν εΐχον ουδέν οί Σπαρτιαται σημεΐον, οΰτε οί εχθροί οΰτε ή πάσα πόλις» ι. Και ανεφέρ­

θη μέν τότε ότι ήτο ζηλωτής του τρόπου της ζωής των βαρβάρων, τοϋτο όμως άπεδόθη εις το ότι «μή ϊσος βούλεσθαι είναι τοίς παροΰσι» 2, ή ανα­

δρομή δε εις τάς πράξεις του παρελθόντος βίου του δέν εξυπηρετεί τήν άνα­

κάλυψιν στοιχείων ένοχης δια μηδισμόν, άλλ' «ει τί που έξεδιήτητο των καθεστώτων νομίμων»3. Ώ ς άναμφισβήτητον τεκμήριον ένοχης εκρίθη, κατά Θουκυδίδην, ή άποκάλυψις ύπό του Άργιλίου επιστολής του Παυσα­

νίου έκ της οποίας άνέκυπτεν ή μετά του Άρταβάζου αλληλογραφία του, ή σύλληψίς του δέ απεφασίσθη μετά τήν εις τον εν Ταινάρω ναόν του Πο­

σειδώνος όμολογίαν του ιδίου 4. Άλλα γεννάται το ερώτημα. Ti έπεδίωκεν ό Παυσανίας δια της αποστολής επιστολών προς τον Άρταβάζον; Έξ άλλου ευρισκόμενος εν Σπάρτη, όπου έπεκράτει ό θεσμός της ξενηλαδίας 5, δια ποίων έλάμβανεν άπάντησιν; Προς τούτοις διατί ουδέν παραδίδεται περί του περιεχομένου της αποκαλυφθείσης υπό του Άργιλίου επιστολής; Ώ ς έκ τούτου υίοθετοϋμεν τήν άποψιν τών ερευνητών οί όποιοι αμφισβη­

τούν τήν ϋπαρξιν του θεωρηθέντος ώς αποδεικτικού στοιχείου ένοχης τοΰ Παυσανίου,!.

Άλλ' έάν τα αναφερόμενα υπό του Θουκυδίδου περί της δράσεως τοΰ Παυσανίου άνταπεκρίνοντο εις τήν πραγματικότητα, διατί εκρίθη ένοχος μόνον μετά τήν άποκάλυψιν ύπό του Άργιλίου της επιστολής και τοϋτο μετά τήν δευτέραν έξ 'Ελλησπόντου άνάκλησίν του;

Άνεφέραμεν ότι έκ τών παραδιδομένων ύπό τοΰ Θουκυδίδου ενεργειών τοΰ Παυσανίου συμφώνως προς τάς οποίας έθεωρήθη ότι έμήδισε, ουδεμία διετυπώθη ώς κατηγορία οτε το πρώτον άνεκλήθη, διότι άλλως ή άθώωσίς του θα προεκάλει αντιδράσεις όχι μόνον μεταξύ τών έν Πελοποννήσω συμ­

μάχων άλλα και τών Αθηναίων. Και γνωρίζομεν βεβαίως ότι ολίγον βρα­

1. Θουκ. Ι. 132.1. 2. Θουκ. Ι. 132.2 3. Αυτόθι. 4. Θουκ. Ι. 132.5­ 134.1. 5. Περί του θεσμοΰ αύτοϋ βλ. Ξεν. Λακ. πολ. 14.4, Θουκ. Ι. 144.2, Ν. 39.1, Πλουτ.

Λυκ. 27, πρβλ. Ήροδ. 111. 148. 6. Βλ. Κ. J. Be l o c h , Griechische Geschichte, II2, Berlin ­ Leipzig 1931, σ. 155,

G.L. C a w k w e l l , The Gall of Themistocles, έν Auckland Classical Essays, 1970, σ. 57, σημ. 27.

— 416 —

δύτερον έδημιουργήθησαν εν Πελοπόννησο) άνωμαλίαι, αύται όμως δεν προεκλήθησαν έκ των Κορινθίων και των άλλων μελών της συμμαχίας τα όποια διέθετον ναυτικόν και κατελέγοντο μεταξύ τών κυριωτέρων κατηγό­

ρων του Παυσανίου άφοΰ συνεξεστράτευσαν μετ' αύτοΰ '. Ό σ ο ν άφορα εις τους 'Αθηναίους, ούτοι μετά την άνάκλησιν του Δόρκιδος έξηκολού­

θουν έχοντες άγαθάς μετά της Σπάρτης σχέσεις, δεδομένου ότι οί Λακεδαι­

μόνιοι έθεώρουν αυτούς «επιτηδείους» 2. Θα πρέπει όμως να έξετασθή έάν ό Παυσανίας άφήκε τους οικείους

και συγγενείς του Ξέρξου να αποδράσουν και άπέστειλεν εις αυτόν έπι­

στολήν, στοιχεία τα όποια κατά τον χρόνον της πρώτης ανακλήσεως του δεν ήτο δυνατόν να είναι γνωστά. Κατά Θουκυδίδην ό Παυσανίας προέβη εις τάς ενεργείας ταύτας «έφιέμενος της Ελληνικής αρχής»3. Ό τ ι ό Παυ­

σανίας ήτο επιρρεπής εις διακρίσεις ύποδηλοϋται έκ του επιγράμματος το όποιον ήξίωσε να γραφή επί του αναθήματος τών Δελφών4 και εξ εκείνου επί του χαλκού κρατήρος του άνατεθέντος εις τον ναόν του Ποσειδώνος μετά τήν κατάληψιν του Βυζαντίου 5. Άλλα το ύφος και γενικώτερον τό περιεχόμενον τής επιστολής δεν ανταποκρίνονται εις χαρακτήρα φιλόδο­

ξου ανδρός, δεδομένου ότι αποκαλεί εαυτόν ηγεμόνα τής Σπάρτης, εν αν­

τιθέσει προς τό «άρχων 'Ελλάδος εύρυχόρου» του επιγράμματος, ή παρεχο­

μένη δέ ύπόσχεσις ότι συνεργαζόμενος μετά του Ξέρξου ήδύνατο να κατα­

στήση τήν Σπάρτην και τήν λοιπήν Ελλάδα ύποχείριον, εάν έξεπληροϋτο, θα παρεΐχεν εις αυτόν θέσιν ή οποία άντιπαραβαλλομένη προς έκείνην τήν οποίαν κατεΐχεν ήτο ασφαλώς κατωτέρα. Έκ τούτου ώς καί τών άλλων δυσχερειών τάς οποίας παρουσιάζει τό περιεχόμενον τής επιστολής και ό τρόπος ανευρέσεως της, ώς έπεσημάνθησαν ύπό νεωτέρων ερευνητών6, ή γνησιότης τής επιστολής δύναται να άμφισβητηθή.

Ό σ ο ν άφορφ εις τήν άπελευθέρωσιν τών αιχμαλώτων πιθανώς ό Παυ­

σανίας μετά τήν έκδήλωσιν τής απροθυμίας τών μελών τής Πελοποννησια­

κής συμμαχίας περί συνεχίσεως του πολέμου διαβλέπων ότι ή τοιαύτη έξέ­

λιξις τών πραγμάτων θα συνετέλει εις έγκατάλειψιν ύπό τής Σπάρτης τής κατά θάλασσαν ηγεμονίας, ήτοι εις έγκατάλειψιν τής πολιτικής τής οποίας

1. Περί τών έν Πελοποννήσω ανωμαλιών βλ. Α. A n d r e w e s , Sparta and Arca­

dia in the early fifth century, έν The Phoenix, 6, 1952, σ. 1 ­ 5, W. G. F o r r e s t , The­

mistocles and Argos, έν, CQ, N.S., 10, 1960, σ. 230­241. 2. Θουκ. I. 95.7. 3. Θουκ. I. 128.4. 4. Θουκ. I. 132.2, (Δημ.), 59.97. 5. F G r H i s t, 432 (Νύμφις Ήρακλεώτις) απ. 9. 6. Βλ. Β e 1 ο c h, ενθ' άνωτ., σ. 154, F o r n a r a , ενθ' άνωτ., σ. 265, L a n g , ενθ'

άνωτ., σ. 79 ­ 80.

­ 417 —

ήτο υποστηρικτής, άφήκε τους οικείους και συγγενείς του Ξέρξου συλλη­

φθέντος αιχμαλώτους να αποδράσουν παρέχων οϋτω δείγμα επιθυμίας περί καταπαύσεως του πολέμου. Έάν δηλαδή ο Παυσανίας προέβη εις τήν ένέρ­

γειαν ταύτην και δια τήν άπόδρασιν των αιχμαλώτων δεν ηύθύνετο ô Γογ­

γύλος ι, έπραξε τοϋτο έπιδιώκων όπως μελλοντικώς ελθη εις διαπραγμα­

τεύσεις με τους Πέρσας προς κατάπαυσιν του πολέμου συνεπαγομένην άνα­

χαίτισιν της αυξήσεως της δυνάμεως των 'Αθηναίων. Οϋτως ή ενέργεια του δύναται να παραλληλισθή προς τήν γενομένην υπό του Λεωτυχίδου καί των άλλων Πελοποννησίων κατά το εν Σάμω συνέδριον πρότασιν περί με­

τοικήσεως των 'Ιώνων2. Και τότε μεν ή πρότασις προεκάλεσε τήν άντίδρα­

σιν των 'Αθηναίων καί μετ' αυτήν τον άπόπλουν του Λεωτυχίδου και των άπό Πελοποννήσου συμμάχων, τώρα όμως ή απροθυμία των μελών της Πε­

λοποννησιακής συμμαχίας συνήντησε τήν άντίδρασιν του Παυσανίου, ή οποία πιθανώς έξεδηλώθη δια βιαίας συμπεριφοράς. 'Αλλ' ή άντίδρασις του Παυσανίου παρημπόδιζε τους μεν 'Αθηναίους να αναλάβουν τήν κατά θάλασσαν ήγεμονίαν, τους δε άπό Πελοποννήσου στρατιώτας να απαλλα­

γούν τοΟ πολέμου. Ή επιθυμία αμφοτέρων συνεκαλύφθη δια της διατυπώ­

σεως κατηγοριών περί ασκήσεως τυραννικής εξουσίας. 'Απαλλαγή όμως έκ του πολέμου ήδύνατο να έπιτευχθή δια διαπραγματεύσεων προς κατάπαυ­

σιν του πολέμου, δείγμα δε τοιούτων διεθέσεων φαίνεται ότι παρέσχεν ό Παυσανίας δια της απελευθερώσεως τών αιχμαλώτων. 'Αλλ' ό απόπλους των άπό Πελοποννήσου στρατιωτών καί ή διατύπωσις κατηγοριών συνε­

τέλεσαν εις άνάκλησίν του. 'Επειδή δε ώς κυριωτέρα αιτία της αποχωρή­

σεως τών άπό Πελοποννήσου στρατιωτών προεβάλετο ή βιαία συμπεριφορά του Παυσανίου, οί Λακεδαιμόνιοι απέστειλαν εις άντικατάστασίν του τον Δόρκιν. Δια της αποστολής αυτής ή Σπάρτη ένεφανίζετο ώς διατεθειμένη να ήγηθή του πολέμου εναντίον τών Περσών, πράγματι όμως είχεν αποφα­

σίσει όπως απαλλαγή τοϋ πολέμου αύτου ώς ύποδηλοϋν ή άποσταλείσα μι­

κρά εκστρατευτική δύναμις καί ή άνευ αντιδράσεως άποχώρησις τοϋ Δόρ­

κιδος καί τών μετ αύτοϋ ότε οί σύμμαχοι «ούκέτι έφίασαν (αύτοΐς) τήν ήγεμονίαν»3.

1. Ό Γογγύλος κατά Ξενοφώντα (Έλλ. III. 1.6) «μόνος Έρετριέων μηδίσας εφυ­

γεν». Κατά Lazenby (Pausanias, Son of Kleombrotos, έν Hermes, 103, 1975, σ. 235), «if­

the man to whom Pausanias had entrusted Byzantium . . . had fled with the prisoners, suspicion was almost bount to have fallen on Pausanias himself».

2. Κατά τήν L a n g , ενθ' άνωτ. σ. 82, ή γενομένη, πρότασις ύποδηλοΐ «that the Spartans were eager to have done with the war against Persia; and that thley teared that the necessity for long distance alliances would give Athens, the growing sea ­ power, greater influence».

3. Θουκ. I. 95. 7. Πρβλ. Γ. Π α π α ν τ ω ν ί ο υ , 'Αρχαία 'Ελληνική Ιστορία, (479­404 π.Χ.), 'Αθήναι 1967, σ. 16.

27

- 418 -

Αλλ άφοΰ οί Λακεδαιμόνιοι μετά τον Δόρκιν ούδένα άρχοντα απέ­

στειλαν υπό ποίαν ιδιότητα, μετέβη ό Παυσανίας εις Έλλήσποντον και τί επεδίωκε; Κατά Θουκυδίδη ν ή μετάβασίς του εϊχεν ίδιωτικόν χαρακτήρα «τω μέν λόγω επί τον Έλληνικόν πόλεμον, τω δε έργω τα προς βασιλέα πράγματα πράσσειν» ι. Αλλά το γεγονός ότι αί άρχαί της Σπάρτης, εις τάς οποίας προφανώς προεβλήθη ô λόγος αποχωρήσεως του, άφήκαν αυτόν να φύγη ύποδηλοΐ ότι συγκατετίθεντο εις τήν προβληθεΐσαν αΐτιολογίαν. Έάν δια του «Ελληνικός πόλεμος» δηλοϋται ό πόλεμος εναντίον τών Περ­

σών, δεν νομίζομεν ότι αί άρχαί τής Σπάρτης δέν θα άντέδρων εις τήν μετά­

βασίν του και τοϋτο εάν λάβωμεν υπ' όψιν ότι οί Λακεδαιμόνιοι εϊχον εγ­

καταλείψει τον πόλεμον αυτόν «τους 'Αθηναίους νομίζοντες ικανούς έξη­

γεΐσθαι»2 και ώς έκ τούτου δέν ήδύνατο αυτός να άναλάβη τήν ήγεσίαν του, ή μετά τών 'Αθηναίων δέ σύμπραξίς του ώς άπλου πολεμιστοϋ ήτο υποτι­

μητική δια τήν Σπάρτην. Έκτος και εάν ό Παυσανίας έφυγε λέγων ότι ήδύ­

νατο να άναλάβη τήν ήγεσίαν του πολέμου εναντίον τών Περσών. Τούτο όμως προϋπέθετε παραγκωνισμόν τών 'Αθηναίων. 'Αλλά και εάν δια του «Ελληνικός πόλεμος» δηλοϋται ό πόλεμος κατά τών 'Αθηναίων, και τοϋτο όμως συνεπήγετο άφαίρεσιν τής κατά θάλασσαν ηγεμονίας εξ αυτών. Ού­

τως ό προβληθείς ώς λόγος τής μεταβάσεως του εις Έλλήσποντον δύναται να συνοψισθή εις τήν άνάκτησιν τής κατά θάλασσαν ηγεμονίας, ή μή παρεμ­

πόδισίς του δέ υπό τών αρχών ύποδηλοΐ ότι έτυχε τής εγκρίσεως των 8. 'Αλλ' εις χρόνον καθ' δν οί Έλληνες σύμμαχοι πλην τών άπό Πελοποννή­

σου στρατιωτών εΐχον αναγνωρίσει τους 'Αθηναίους ώς ηγεμόνας ό Παυσα­

νίας δέ έπλευσεν εις Έλλήσποντον μεθ' ενός πλοίου, δια ποίου τρόπου θα έπετυγχάνετο ή άνάκτησις τής κατά θάλασσαν ηγεμονίας. Βεβαίως ή παρα­

μονή του εν Βυζαντίω και ή μετάβασίς του εις Κολώνας ύποδηλοΰν ότι ήσκει έπιρροήν εις τήν περιοχήν4. 'Αλλ ό σκοπός του δέν ήδύνατο να έπιτευχθή μόνον δια τής συμπράξεως τών κατοίκων τής περιοχής εκείνης, δεδομένου ότι οί 'Αθηναίοι κατώρθωσαν νά εκδιώξουν αυτόν 5. Ούτως οδηγούμεθα εις τήν άποδοχήν του παραδιδομένου ύπό τοϋ θουκιδίδου «έργω δέ τα προς βασιλέα πράγματα πράσσειν». Άφοϋ δέ αί σπαρτιατικοί άρχαί συγκατε­

1. Θουκ. Ι. 128. 3. Περί τής ερμηνείας τοΰ «'Ελληνικός πόλεμος» βλ. G o m m e , δνθ' άνωτ.,σ. 431 άλλα και Ca w k w e l l , 6νθ' άνωτ., σ. 53, και σημ. 33.

2. Θουκ. Ι. 95. 7. 3. Κατά τήν L a n g , ενθ' άνωτ., σ. 83 «Pausanias was sent on a diplomatic mission

to Byzantium to make contact with the Persians». Πρβλ. W ο 1 s k i, ενθ' άνωτ., σ. 88. Διά­

φορον γνώμην 'έχει ό P. J. R h o d e s , Thucydides on Pausanias and Themistocles, έν Historia, 19, 1970, σ. 390, βλ. όμως F o r n a r a , 6νθ' άνωτ., σ. 262.

4. Βλ. B l a m i r e , ëv0' άνωτ., σ. 299. 5. Θουκ. Ι. 131.1.

— 419 —

τέθησαν εις τον προβληθέντα υπό του Παυσανίου ώς λόγον μεταβάσεως του εις Έλλήσποντον φαίνεται ότι έγνώριζον και τον τρόπον επιτεύξεως του. Οΰτω δύναται να έξηγηθή και ή άθώωσίς του μετά τήν άνάκλησίν του τήν γενομένην μετά τήν διατύπωσιν κατηγοριών προερχομένων προφανώς εκ τών 'Αθηναίων.

Έκ τών αναφερομένων υπό του Θουκυδίδου ενεργειών του Παυσανίου αί δυνάμεναι να θεωρηθούν ότι διετυπώθησαν ώς κατηγορίαι είναι ή μίμη­

σις του τρόπου της ζωής τών Περσών και ή συνοδεία ύπό Μήδων και Αιγυ­

πτίων δορυφόρων. Αί ένέργειαι αύται δεν ύποδηλοΰν και τήν εκτασιν τών μετά τών Περσών συνεννοήσεων του. Πιθανώς όμως αί συνεννοήσεις αύταί συνετέλεσαν ώστε, βραδύτερον και καθ' δν χρόνον οί 'Αθηναίοι έβοήθουν τον άποστατήσαντα έκ τοϋ περσικού κράτους Ίνάρω, ό 'Αρταξέρξης να άπο­

στείλη τον Μεγάβαζον εις τήν Σπάρτην δια να πείση τους Λακεδαιμονίους όπως εισβάλλουν εις τήν Άττικήν προς δημιουργίαν αντιπερισπασμού *. διότι άλλως, εάν δηλαδή οί Λακεδαιμόνιοι δέν είχον παράσχει δείγμα ότι ήδύναντο να συνεργασθούν με τους Πέρσας προς άναχαίτισιν της αυξή­

σεως της δυνάμεως τών 'Αθηναίων, που έρειδόμενος ό 'Αρταξέρξης απέ­

στειλε τον Μεγάβαζον είς τήν Σπάρτην; Αλλ' άφοϋ οί Λακεδαιμόνιοι μετά τήν δευτέραν εξ 'Ελλησπόντου άνάκλησίν του «φανερόν μεν εΐχον ουδέν . . . σημεΐον» εναντίον του και άφοΰ τα περί Άργιλίου δύνανται να αμφι­

σβητηθούν, διατί κατεδικάσθη επί μηδισμώ; Η άπάντησις, νομίζομεν, δύ­

ναται να άνευρεθή εις τήν άνταξίωσιν τήν προβληθεΐσαν κατά τάς παραμονάς τοΟ Πελοποννησιακού πολέμου ύπό τών 'Αθηναίων, οί όποιοι δια πρέσβεων έζήτουν παρά τών Λακεδαιμονίων «το της Χαλκιοίκου άγος έλαύνειν αυ­

τούς» 2. Ή άνταξίωσις αυτή προεβλήθη μετά τήν άξίωσιν τών Λακεδαιμο­

νίων περί απαλλαγής της πόλεως τών 'Αθηνών έκ τών ενεχομένων είς το Κυλώνειον άγος3 και άφεώρα, ώς και εκείνη, είς έσωτερικόν της πόλεως θέμα. Ώ ς δε τό Κυλώνειον άγος εΐχε προκληθή έκ της απόπειρας του Κύ­

λωνος να εγκαθίδρυση τυραννικόν καθεστώς εις τάς Αθήνας 4 ούτω και τό άγος της Χαλκιοίκου προεκλήθη έκ της απόπειρας τοϋ Παυσανίου να άνατρέψη τήν καθεστηκυΐαν τάξιν. Φαίνεται δηλαδή ότι ό Παυσανίας μετά τήν εξ'Ελλησπόντου έπιστροφήν του έξηκολούθει πιστεύων ότι ή Σπάρτη έπρεπε να ανάκτηση τήν κατά θάλασσαν ήγεμονίαν. Τούτο δέν ήδύνατο να έπιτευχθή άλλως εΐ μή δια πολέμου. Πρότασις δι' άνάληψιν πολέμου κατά τών 'Αθηνών γενομένη εις συνέλευσιν τών Λακεδαιμονίων απερρίφθη ύπό

1. Θουκ. Ι. 109. 1­3. 2. Θουκ. Ι. 128. 1. 3. Θουκ. Ι. 126. 3. 4. Ήροδ. V. 71, Θουκ. Ι. 126. 3­11, Πλουτ. Σόλ. 12.

- 420 -

τοΰ Έτοιμαρίδα και προς την γνώμην του συνετάγη ή πλειονότης τών Λα­

κεδαιμονίων 1, άλλως και διότι αί εν Πελοποννήσω άνωμαλίαι και ό φόβος εξεγέρσεως τών ειλώτων, οι όποιοι διετέλουν «έφεδρεύοντες τοις άτυχήμασι τών Σπαρτιατών»2 δεν έπέτρεπον τοιαύτας επιχειρήσεις.'Αλλ'εάν ό εκ τών ειλώτων προερχόμενος φόβος έξηλείφετο, ή άντιμετώπισις τών εν Πελο­

ποννήσω ανωμαλιών θα καθίστατο ευχερεστέρα και ή Σπάρτη άπηλλαγμένη εσωτερικών κινδύνων ήδύνατο να προβή είς άνάληψιν πολέμου κατά τών 'Αθηνών. Τον φόβον τοϋτον επεδίωξε να εξάλειψη ό Παυσανίας υποσχό­

μενος εις τους είλωτας παροχήν ελευθερίας3. Ή έπίτευξις όμως του σχεδίου τούτου συνεπήγετο άνατροπήν της καθεστηκυίας τάξεως διό και οί έφοροι έσπευσαν προς σύλληψίν του. Έπηκολούθησεν ή καταφυγή του είς τον ιε­

ρόν της Χαλκιοίκου 'Αθήνας και ό γνωστός τρόπος θανάτου του 4. Άλλα ή καταδίκη ανδρός έχοντος βασιλικόν αξίωμα δι' ύπόσχεσιν

περί παροχής ελευθερίας εις τους είλωτας, ήτοι Έλληνας κατακτηθέντας ύπό τών Λακεδαιμονίων, την στιγμήν μάλιστα κατά την οποίαν οί 'Αθη­

ναίοι διεξήγαγον πόλεμον προς άπελευθέρωσιν ελληνικών πόλεων, ή Σπάρ­

τη δε εΐχεν εγκαταλείψει τον πόλεμον αυτόν, ήδύνατο να εχη δυσμενή άπήχησιν είς τον εξω τής Σπάρτης κόσμον. Ούτως αί σπαρτιάτικα! άρχαί χρησιμοποιούν τήν διατυπωθεϊσαν υπό τών 'Αθηναίων εναντίον του Παυ­

σανίου επί μηδισμώ κατηγορίαν και αφήνουν να διαρρεύσουν τα περί Άργιλίου 5 τα όποια άλλως δεν ή το δυνατόν να καταστούν γνωστά είς τον Θουκυδίδην και τούτο εάν λάβωμεν υπ' όψιν ότι εις τον εν Ταινάρω ναόν του Ποσειδώνος εύρίσκοντο μόνον οί έφοροι και ό Άργίλιος. Δια τοΰ τρό­

που τούτου επιδιώκεται ή συγκάλυψις τής πραγματικής αιτίας τής καταδί­

κης τοΰ Παυσανίου άλλα και ή εξάλειψις πιθανής υποψίας τών 'Αθηναίων ότι αί ένέργειαί του κατά τήν εις Έλλήσποντον μετάβασίν του τήν δευτέραν φοράν έτύγχανον τής εγκρίσεως των.

1. Διοδ. XI. 50. 2. Άριστοτ. πολιτ. 1269a 38 ­ 39. Περί τοΰ προερχομένου έκ τών ειλώτων φόβου

βλ. G. Β. G r u n d y, The population and policy of Sparta in the fifth centum, έν JHS, 28, 1908, σ. 83­85, A. T o y n b e e , Some Probcens of Greek History, London 1969 σ. 294 κ.έξ., P. O l i v a , Sparta and her Social Problems, Prague 1971, σ. 164.

3. Θουκ. I. 132. 5. Πρβλ. O l i v a , ενθ' άνωτ., σ. 155. 4. Θουκ. Ι. 134, Διοδ. XI. 45, Πλουτ. Κίμ. 6.6, Παυσ. III. 17.7 ­ 9. Κατά τον F o r ­

n a r a , ενθ' άνωτ., σ. 266, «a tradition identifying Pausanias as the instigator of the he­

lots permits the suspicion that this final action of the Lacedaemonians was not altoge­

ther the result of outraged sentiment but connected also with fears of internal revolution». 5. Κατά τον O l i v a , ένθ' άνωτ., σ. 150, «the whole business of tde letter, coming

immediately after the account of Pausanias' dealings with the helots, looks as though the ephors used a trick in order to get rid of Pausanias for good. The effect of such an accu­

sation, a berayal of the Greek cause altogether, would certainly be far greater outside Sparta . . . than the mere accusation of wanting to give citizen rights to the helots».

ΓΕΡΑΣΙΜΟΥ Γ. ΖΩΡΑ

ΤΡΕΙΣ ΕΛΛΗΝΕΣ ΣΥΜΦΟΙΤΗΤΕΣ ΙΑΤΡΟΙ ΣΤΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΤΗΣ ΠΑΔΟΒΑΣ

ΚΑΙ ΕΝΑ ΣΧΕΤΙΚΟ ΑΝΕΚΔΟΤΟ (Καποδίστριας, Βαρδαλάχος, Χαιρέτης)

"Ενα ενδιαφέρον ανέκδοτο αναφέρει ό Κ. Σάθας σχετικά μέ τον Κα­

ποδίστρια, τον Βαρδαλάχο και τον Χαιρέτη στη Νεοελληνική Φιλολογία 1. Τό ανέκδοτο, αν και είναι παράδοξο, το έβεβαίωναν, κατά τον Σάθα, και ο Χαιρέτης και ô Καποδίστριας, πράγμα πού του προσδίδει ξεχωριστή αξία. Γι' αυτό το λόγο το έπαναδημοσιεύουμε, προσθέτοντας και λίγες σημειώσεις γύρω άπό τους τρεις φίλους και συμφοιτητές.

Ή 'Ιταλία στο παρελθόν, και ιδιαίτερα τήν εποχή του τουρκικού ζυ­

γού, απετέλεσε τον σύνδεσμο ανάμεσα στην ελληνική διανόηση και στον ευρωπαϊκό πολιτισμό. 'Εξαιτίας της μικρής αποστάσεως τών δύο χωρών και της συγγενικής ψυχοσυνθέσεως τών δύο λαών, πολλοί "Ελληνες σπου­

δαστές επισκέπτονταν τις ιταλικές πόλεις και φοιτούσαν σε γνωστά πανεπιστήμια, όπως τής Πάδοβας, της Φλωρεντίας, τής Παβίας και της Μπολώνιας2. Μερικοί άπό αυτούς, άφοΰ γύρισαν στην Ελλάδα, ή άφοΰ διασκορπίσθηκαν στις ελληνικές παροικίες τής Ευρώπης, κατέλαβαν υψη­

λές θέσεις και βοήθησαν τό νεοσύστατο ελληνικό κράτος να άναστηλω­

θή. 'Ανάμεσα τους συγκαταλέγονται ο Καποδίστριας, ô Βαρδαλάχος και ό Χαιρέτης, πού έμειναν γνωστοί μέ τήν προσωνυμία «Ι tre Greci» (οί τρεις "Ελληνες)3. Και οί τρεις τους, όπως είναι γνωστό, διακρίθηκαν, ό μέν Καποδίστριας στον πολιτικό στίβο, ενώ ό Βαρδαλάχος και ό Χαιρέ­

της υπήρξαν περίφημοι λόγιοι τής εποχής τους. Ό 'Ιωάννης Καποδίστριας (1776­1831) γεννήθηκε στην Κέρκυρα.

"Οπως ό πατέρας του 'Αντώνιος ­ Μαρίας Καποδίστριας και οί αδελφοί του

1. Κ. Σ ά θ α , Νεοελληνική Φιλολογία, 'Αθήναι 1868, σελ. 656. 2. Γ. Θ. Ζ ώ ρ α , Πρόνοια περί τών έν 'Ιταλία Ελλήνων σπουδαστών κατά τον

παρελθόντα αΐώνα, Παρνασσός 15 (1973) 407 έπ. 3. Κ. Σ ά θ α , ενθ' άν., σελ. 656. σημ. 1.

— 422 —

Βιάρος, Βίκτωρ, Αυγουστίνος και Γεώργιος, έτσι καί αυτός σπούδασε στην 'Ιταλία. 'Από τήν πατρίδα του έφυγε το 1799 δεκαοκτώ χρονών, για νά παρακολούθηση ιατρική στο ονομαστό πανεπιστήμιο της Πάδοβας. Κατά τήν διάρκεια των σπουδών του, με τή βοήθεια του συμφοιτητή του Κωνσταντίνου Βαρδαλάχου, κατώρθωσε να έξοικειωθή στον τρόπο γραφής της ελληνικής γλώσσας. 'Από τότε ξεκίνησε μια βαθειά φιλία, πού δια­

τηρήθηκε άφθαρτη, παρά το γεγονός ότι σύντομα οί δύο φίλοι χωρίσθη­

καν για πολλά χρόνια" απόδειξη γι' αυτό είναι ότι ό Καποδίστριας μετά πολύ καιρό, κυβερνήτης πια τής Ελλάδος, κάλεσε τον Βαρδαλάχο άπό τήν 'Οδησσό στην Αίγινα. Όμως οί δύο φίλοι δεν έμελλε να συναντη­

θούν πάλι, γιατί κατά τή διάρκεια του ταξιδιού του για τήν Αίγινα ό Βαρ­

δαλάχος πνίγηκε σε ναυάγιο. Ό Κωνσταντίνος Βαρδαλάχος (1775­1830) γεννήθηκε στο Κάιρο από

Χιώτες γονείς, πού γρήγορα όμως τους έχασε. 'Αρχικά σπούδασε στην Αλεξάνδρεια, μετά στή Σύμη καί, τέλος, για ανώτερες σπουδές πήγε στην 'Ιταλία. Έκεΐ συνδέθηκε στενά με τους συμφοιτητές του Καποδίστρια καί Χαιρέτη, πού καί όπως αυτός σπούδαζαν στην ιατρική σχολή του πανεπι­

στημίου τής Πάδοβας '. Άφοϋ πήρε τό δίπλωμα του ασχολήθηκε μέ τα μαθηματικά καί μέ τήν φιλολογία, καί υπηρέτησε ώς καθηγητής στο Βου­

κουρέστι, στή Χίο καί στην 'Οδησσό* στή συνέχεια γύρισε στο Βουκου­

ρέστι τό 1815, άλλα μέ τήν έναρξη τής Ελληνικής επαναστάσεως κατέ­

βηκε στην Τρανσυλβανία καί, τέλος, ανέλαβε τήν διεύθυνση τής σχολής Όδησσοϋ. Τό 1830, πηγαίνοντας στην Αίγινα ύστερα άπό πρόσκληση του κυβερνήτη καί φίλου του, πνίγηκε σε ναυάγιο. Ό Καποδίστριας διέταξε νά αποδοθούν τιμές στο νεκρό φίλο καί παλιό του συμφοιτητή 2. Ό Βαρ­

δαλάχος προσέφερε ακούραστα τις υπηρεσίες του στο έθνος καί υπήρξε επιφανής διδάσκαλος μέ λαμπρούς μαθητές, όπως ό Κ Παπαρρηγόπουλος, ό Ά λ . Ραγκαβής καί ό Ν. Λεβίδης. "Αφησε πολλά συγγράμματα, όπως τήν «Φυσικήν Πειραματική ν», τήν «Ρητορικήν τέχνην», τήν «Γραμματικήν τής ομιλούμενης ελληνικής γλώσσης», τα «Μαθήματα δια τους παΐδας», τα «Μαθήματα εκ τών Αισωπείων μύθων» κ.λπ.

Ό Κήρυκος Χαιρέτης (1756­1830), ό τρίτος άπό τους «Ι tre Greci», όπως είχαν αποκαλέσει τους τρεις φίλους, γεννήθηκε στην κωμόπολι τοϋ 'Αγίου Θωμά στο Ηράκλειο Κρήτης. Νέος ακόμα καί ορφανός άπό πατέρα πήγε στην Άθωνιάδα σχολή καί μετά οκτώ χρόνια μελέτης διέμεινε στην Κων­

σταντινούπολη για τρία χρόνια. Τις σπουδές του τελείωσε στο πανεπιστή­

1. Κ. Σ ά θ α, ενθ' όν., σελ. 692. 2. Κ. Σάθα , ενθ' άν., σελ. 692, Μ. Μ α ν τ ο υ β ά λ ο υ , "Αγνωστος επιτάφιος

εις Κωνσταντϊνον Βαρδαλάχον, Παρνασσός 12 (1970) 668.

— 423 —

μιο τής Πάδοβας, όπου ώς φοιτητής της ιατρικής γνωρίστηκε καί έγινε φίλος μέ τους συμφοιτητές του 'Ιωάννη Καποδίστρια και Κωνσταντίνο Βαρδαλάχο 1. Άφοΰ πήρε το δίπλωμα του το 1797, σαράντα ενός χρονών, μέ πολλούς επαίνους τήςπανεπιστημιακής συγκλήτου2, το 1799 πήγε στην Κωνσταντινούπολη, όπου έμεινε για δέκα χρόνια. Έκεΐ το 1811 έγινε προσωπικός ιατρός του σουλτάνου Μαχμούτ. Έκτος άπό τήν ιατρική δρά­

ση του ασχολήθηκε και μέ τήν φιλολογία εκδίδοντας τήν «Βοσπορομα­

χίαν» του Μομάρς, τήν «Γραμματικήν» του Θεοδώρου Γαζή, το ποίημα του «Προσφώνημα τω γένει Μαρουτσαίων καί Καραϊωαννιδών», τήν «Ίστο­

ρίαν του θανάτου του βασιλέως Λουΐγκη», το «Έγχειρίδιον τής τών ζώων οικονομίας» κ.ά. Άλλα μέ τήν έναρξη τής'Ελληνικής επαναστάσεως κατη­

γορήθηκε καί καταδικάσθηκε σέ θάνατο, πού τον απέφυγε δμως μέ τήν βοήθεια ισχυρών φίλων του. Πέθανε το 1830 εβδομήντα τεσσάρων χρονών.

Σχετικό ανέκδοτο μέ τους τρεις φίλους καί συμφοιτητές αναφέρει ό Κ. Σάθας, πού πέρα άπό τα άλλα φανερώνει πώς ή μοίρα εϊχε προδιαγρά­

ψει λαμπρό μέλλον καί για τους τρεις "Ελληνες πατριώτες, πού το τέλος τους, όμως, υπήρξε κατά τραγική σύμπτωση καί ειρωνία οδυνηρό (δολο­

φονία, πνιγμός, θάνατος κατόπιν φυλακίσεως καί στερήσεων) και σχεδόν σύγχρονον (1830­ 1831). Γράφει λοιπόν ό Σάθας '.

Οι τρεις ούτοι "Ελληνες σπονοαστάί κοινοβιονντες και μηδέ ποτέ ο εις τον άλλον άποχωριζόμενοι ήσαν πασίγνωστοι εν Παταβίω ύπο το επώννμον «Ι tre Greci». Σννέβη δε αντοΐς το εξής άξιοσημείωτον, δπερ δεν ήθέλομεν πιστεύσει εάν μη αντος ό Χαιρέτης εσημείον το σνμβάν, και έτεροι άκούσαν­

τες από στόματος τον Καποδιστρίον εβεβαίονν. Κατά τάς ενιανσίονς τών μαθημάτων διακοπάς οΐ τρεις κοινοβιάται μετέβησαν εις Βενετίαν και κατέ­

λνσαν παρά τω εκεί όμογενεΐ εμπόρω Άλεξίω Νικολαΐδη τω Θεσσαλώ, μεθ* ον περιήλθον τα εν τη πάλει αξιοθέατα, εν οϊς και το φρενοκομειον San Servolo. Ένω δέ προς τήν θύραν τον καταστήματος διηνθννοντο εξερχόμενοι, ήκονσαν φωνήν εξ ενός τών κελλίων κράζονσαν : «Ο voi giovine Greco!» 3 καί στραφέν­

τες είδον ένα τών δνστνχών φρενοβλαβών επαναλαμβάνοντα γεγοννία τη φωνή: «Ο voi giovine Greco!» 'Επειδή δε μόνος μεταξύ τών τεσσάρων ό Νικολαΐ­

δης εφόρει άνατολικον ιματισμον οι τρεις τον παρεκίνονν να πλησίαση. 'Αλλ' δ παράφρων εκτείνουν τήν χείρα από τον καγγελικοϋ παραθνρον τον κελλίον τον και δεικνύων τον Χαιρέτην επανέλαβε κράζων : «A voi dico giovine Greco» 4.

1. Κ. Σάθα, ενθ' άν., σελ. 656. 2. Κ. Σάθα, ενθ' άν., σελ. 657­659. 3. Δηλ.: ώ σύ νέε Έλληνα. 4. Δηλ.: Σέ σένα λέγω νέε Έλληνα.

— 424 —

Πλησιάσαντος δε αύτοΰ, δ παράφρων είπε μεγαλοφώνως : «Ricordatevi, ο gio­

vine Greco, che un giorno voi servirete un Signore del Mondo (Σοι προ­

λέγω, ώ νέε "Ελλην, ότι μίαν ήμέραν θα υπηρέτησες ενα μέγαν αύθέντην τον κόσμου!)». Στραφείς δε προς τον "Ιωάννην Καποδίστριαν άνέκραξε: «Voi ricordatevi che un giorno governerete la più illustre nazione del mondo! (Σοι προλέγω, δτι μίαν ήμέραν θα κυβέρνησης το ενδοξότερον έθνος τοϋ κόσμου!)». Και επί τέλους προς τον Βαρδαλάχον στραφείς, 6 παράφρων είπε : «E voi percorrerete più paesi, istruendo la gioventù, ed in fine una vasta tomba vi coprirà (Και συ θα διατρέξης πολλούς τόπους διδάσκων την νεο­

λαίαν, και επί τέλους ευρύς τάφος θα σε δεχθη!)». Κατά παράδοξον σύμπτω­

σιν οι προφητικοί λόγοι τοϋ παράφρονος επαλήθευσαν και δια τους τρεις1.

1. Κ. Σ ά θ α , ενθ' άν., σελ. 656, σημ. 1.

ΓΕΩΡΓΙΑΣ ΑΠΟΣΤΟΛΟΠΟΥΛΟΥ δ.φ.

ΠΡΟΣΩΠΟ ΚΑΙ ΚΟΣΜΟΣ ΤΩΝ ΠΡΟΣΩΠΩΝ ΣΤΗ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗ ΑΝΘΡΩΠΟΛΟΓΙΑ

ΤΟΥ HELMUT PLESSNER

Ό Η. Plessner ανήκει στους πρωτεργάτες της φιλοσοφικής ανθρω­

πολογίας, ενός ειδικού φιλοσοφικού κλάδου πού αναπτύχθηκε αυτόνομα στην εποχή μας, αν και το ερώτημα για τον άνθρωπο είναι παλιότερο άπό τή φιλοσοφία. Ή αντίληψη του Plessner για τον επιστημονικό χαρακτήρα της φιλοσοφικής ανθρωπολογίας έχει τις ρίζες της στην ύπερβατολογική ' φιλοσοφία. Ή φιλοσοφική ανθρωπολογία έχει σκοπό να ερευνήσει τις προανθρώπινες προϋποθέσεις πού θεμελιώνουν όχι χρονικά άλλα πρωταρ­

χικά τήν ύπαρξη του άνθρωπου. "Οπως λέγει ό ϊδιος, «ή φιλοσοφική ανθρω­

πολογία παρουσιάζεται σαν ή θεωρία των προϋποθέσεων της δυνατότητας του ανθρωπίνου όντος με στήριγμα τήν εμπειρία γύρω άπό τή φύση και τήν ιστορία» 2. Για τον καθορισμό του άνθρωπου δεν μπορούμε να διαθέ­

σουμε ενα έτοιμο συγκρότημα ύπεριστορικών κατηγοριών, γιατί ό άνθρω­

πος ό 'ίδιος σαν ύπαρξη με ανοιχτούς ορίζοντες στον κόσμο καί στο χρόνο δεν είναι δυνατόν να γίνει αντικείμενο καθορισμού με ύπεριστορική ισχύ.

1. Μέ τή λέξη «ύπερβατολογικός» αποδίδεται ό γερμανικός όρος «transzendental». Ό όρος «υπερβατικός» επιφυλάσσεται για τήν απόδοση του όρου «transzendent».

2. P l e s s n e r , Aussagewert 196. Γύρω άπό τή μέθοδο καί το σκοπό της φιλοφι­

κής ανθρωπολογίας του Plessner βλ. F. H a m m e r , Die exzentrische Position des Menschen. Méthode und Grundlinien der philosophischen Anthropologie Helmut Ples­

sner*. Bonn. 1967. Στις παραπομπές χρησιμοποιούνται οί έξης συντομογραφίες για τους τίτλους τών έργων τοΰ Plessner :

— Stufen : Die Stufen des Organischen und der Mensch. Einleitung in die philo­

sophische Anthropologie. Beri in /New York 31975. — Aussagewert : Der Aussagewert einer philosophischen Anthropologie, in : Ρ 1 e s­

s ne r H. : Die Frage nach der Conditio humana. Aufsâtze zur philosophischen Anthro­

pologie. Frankfurt 1976, σσ. 180­197. — Frage : Die Frage nach der Conditio humana, δ.π., σσ. 7­81. — Selbstentfremdung, ein anthropologisches Theorem? ο.π., οσ. 151­158. — Augabe : Die Aufgabe einer philosophischen Anthropologie, i n : P l e s s n e r

— 426 —

"Αν θελήσουμε να στηριχθούμε στην ιστορική επιστήμη για να διαβά­

σουμε τα πεπρωμένα του, θα παρατηρήσουμε πώς οί δραστηριότητες του δεν είναι μονοσήμαντες. Το σπουδαιότερο είναι πώς και ή ιστορική επι­

στήμη υπόκειται στο νόμο της ιστορικότητας. Τα συμπεράσματα της δεν είναι ποτέ τελεσίδικα για τήν αξιολόγηση των ιστορικών γεγονότων, γιατί κάθε γενιά αντιμετωπίζει διαφορετικές καταστάσεις, προσεγγίζει μέ δια­

φορετικά ενδιαφέροντα το ιστορικό αντικείμενο και βλέπει τα γεγονότα μέ τό δικό της βλέμμα, πού είναι επηρεασμένο άπό τις ιδιαίτερες προο­

πτικές πού της ανοίγονται στο μέλλον. Άπό τό θεμελιώδη καθορισμό του ανθρώπου σαν ύπαρξης μέ μέλλον πηγάζει και τό χρέος κάθε γενιάς να ξαναγράφει τήν ιστορία. Παρόμοιες συνέπειες γιά τον καθορισμό του ανθρώπου συνεπάγεται και ή θεώρηση της φύσης. Τό επίπεδο των γνώσεων πού προσφέρουν οί επιστήμες εκείνες πού ασχολούνται μέ τα φαινόμενα τής ζωής, ποικίλλει. Μπορούμε μάλιστα να ειπούμε πώς στην εποχή μας οί επιστήμες αυτές προοδεύουν σημαντικά ύστερα άπό τήν αλματώδη εξέλιξη των μεθόδων του πειράματος και του υπολογισμού. Συγχρόνως όμως παρουσιάζεται και μια άπολυτοποίηση των φυσικών επιστημών, γιατί δήθεν αυτές αποτελούν τή μοναδική στάση τοΰ ανθρώπου απέναντι στή φύση. Αυτή ή τάση οφείλεται στή μεθοδολογική παρερμηνεία τής καρτεσιανής διάκρισης σέ res cogitans και res extensa, μιας διάκρισης πού αρχικά είχε μόνο οντολογική βάση '. Άπό τήν προσπάθεια ν' αξιολο­

γηθούν οί συνέπειες τής διάκρισης αυτής, δημιουργήθηκε μια ειδική αν­

τίληψη γιά τήν τάξη και τό έργο των επιστημών. Ή res cogitans αποτελεί τον τομέα τών ονομαζόμενων επιστημών τοΰ πνεύματος, ενώ ή res extensa αποτελεί τό αντικείμενο τών φυσικών επιστημών. Στή res extensa ανήκει κατ' ακολουθία κι όλη ή φύση και γιά να τή γνωρίσει κανείς χρειάζεται μόνο πείραμα και υπολογισμό. Ή διάκριση ανάμεσα στο ανόργανο και στο έμβιο σώμα παραμερίστηκε, ό στοχασμός γιά τή φύση υποχρεώθηκε

Η. : Zwischen Philosophie und Gesellschaft. Ausgewâhlte Abhandlungen und Vortrâge. Bern 1953, σσ. 117­131.

— Macht : Macht und menschliche Natur, ο.π., σσ. 241­319. — Einheit : Die Einheit der Sinne. Grundlinien einer Âsthesiologie des Geistes. Bonn

1922, Nachdruck. Bonn 1965. — Homo : Homo adsconditus, in : R. Roèek ­ Ο. Schwatz (Hrg.) : Philosophische

Anthropologie heute. Munchen 1972, σσ. 37 ­ 50. — Lachen : Lachen und Weinen, in : H. P l e s s n e r , Philosophische Anthropo­

logie. Frankfurt 1970, σσ. 11­186. — Grenzen : Die Grenzen der Gemeinschaft. Eine Kritik des sozialen Radikali­

smus. Bonn 19722. 1. P l e s s n e r , Stufen το δεύτερο κεφάλαιο, σσ. 38 ­ 79. Σύγκρ. επίσης τοΰ ΐδιου»

Einheit XIV.

- 427 -

να σιωπήσει — παρά τις προσπάθειες του ιδεαλισμού για μια φιλοσοφία της φύσης — και ή φιλοσοφία έχασε από τα μάτια της τον προβληματισμό γύρω άπο το σημαντικότερο φαινόμενο του κόσμου, δηλ. γύρω άπο τη ζωή.

Ή συνέπεια γιά τή θεώρηση του άνθρωπου ήταν ό κατακερματισμός τής ενότητα του, γιατί ύστερα από τή διάκριση ψυχή ­ σώμα και τήν υ­

παγωγή τους σε τομείς αρμοδιότητας διαφορετικών επιστημών συνεχί­

στηκε γι' αρκετά χρόνια ή επικράτηση της διαρχίας εκείνης, πού εισήγαγε στή φιλοσοφία ό Πλάτων \ τονίστηκε δυσανάλογα ό πνευματικός χαρα­

κτήρας του άνθρωπου κι υποτιμήθηκε ή βιολογική προέλευση του. ΆφοΟ τό σώμα, ή έξωτερικότητα του άνθρωπου, ταυτίστηκε με τό έκτατο, θεωρή­

θηκε πώς αποκλειστικά ανθρώπινο είναι ο,τι διαδραματίζεται στην εσω­

τερικότητα του άνθρωπου κι απορρέει άπο αυτή. "Ετσι σαν πρόσωπο κα­

θοριζόταν ο,τι σχετίζεται μέ τήν ψυχή, μέ τό πνεύμα, ή σύνδεση εσωτερι­

κότητας κι έξωτερικότητας ερμηνεύτηκε μονοσήμαντα και τό σώμα υπο­

βιβάστηκε σέ απλό όργανο του πνεύματος. Ό Kant μάλιστα χώρισε στην πρακτική φιλοσοφία τήν αισθητικότητα άπό τήν ηθικότητα, κατέταξε τα θυμικά στοιχεία και τα συναισθήματα στην αισθητικότητα και θεώρησε τον άνθρωπο ώς πρόσωπο εφόσον σχετίζεται μέ τήν ηθικότητα και τον ηθικό νόμο. Ή συμπεριφορά τών ανθρώπων μεταξύ τους, εφόσον απορρέει άπό τον ηθικό νόμο, καθορίζεται άπό τήν εκτίμηση πού άφορα στο χα­

ρακτήρα και στην ιδιότητα του προσώπου ώς παραδείγματος του ήθικοϋ νόμου 2. Αυτήν ακριβώς τήν αυστηρότητα του Kant κατέκρινε ό M. Sche­

ler τοποθετώντας τήν αγάπη στον πυρήνα αύτοϋ πού ονομάζουμε πρόσωπο και προσπαθώντας μέ τό στοχασμό γύρω άπό τα συναισθήματα της συμπά­

θειας ν" ανασυγκροτήσει τήν κατακερματισμένη εσωτερικότητα του ανθρώ­

που. Και γιά τό Scheler όμως ό άνθρωπος είναι πρόσωπο γιατί είναι πνεύ­

μα, μπορεί να γνωρίσει τις αξίες καί μέ βάση αυτές να καθορίση τήν ηθική πράξη. Τό πρόσωπο έχει ενεργειακό χαρακτήρα καί παίρνει τή σφραγί­

δα του άπό τό πνεύμα. Μια άλλη προσπάθεια γιά τήν ενότητα τοΰ άνθρωπου ξεκινάει άπό

τήν κριτική πού άσκησαν στή θεολογία οί αριστεροί οπαδοί τοΰ Hegel. Γιά τό Feurbach οί άντικειμενικότητες της θρησκείας είναι απατηλή προ­

βολή τών υποκειμενικών καταστάσεων. Στή διάσταση αυτή υπάρχουν

1. Mtù καρτεσιανίζουσα ερμηνεία τής πλατωνικής φιλοσοφίας θα ήταν αντίθετη προς τήν πλατωνική επιστημολογία καί ψυχολογία. Σχετικά μέ τήν ενότητα τοϋ ανθρώπου βλ. π.χ. Τίμ. 86Β ­ 88Β, αντίληψη πού σήμερα θα μπορούσε να ανήκει καί στην ψυχο­

σωματική ιατρική. 2. Σχετικά μέ τή θεωρία τοϋ προσώπου στον Kant βλ. S c h w a r 11 à n d e r J.,

Der Mensch ist Person. Kants Lehre vom Menschen. Stuttgart 1968.

— 428 —

μόνο ανθρώπινα συναισθήματα, πού δέν ανταποκρίνονται όμως σε θεία όντα. Ό Feuerbach ζητάει την αντικατάσταση της θεολογίας με την ανθρω­

πολογία και της θρησκείας με τον ανθρωπισμό και την επανατοποθέτηση του ανθρώπου μέσα στην πραγματικότητα. "Αυλα προσωπικά όντα όπως τα δέχεται ό χριστιανισμός, δέν υπάρχουν. «Ή προσωπικότητα είναι αφαί­

ρεση πού έχει πραγματικότητα μόνον σαν πραγματικός άνθρωπος» 1, πρό­

σωπο είναι μόνο ό άνθρωπος καί τίποτε άλλο. Με την κριτική αυτή αρχίζει να διαγράφεται και ή θέση της φιλοσο­

φικής ανθρωπολογίας σαν διαδόχου της θρησκείας 2. Ή μεθοδολογική παρερμηνεία της καρτεσιανής διάκρισης είχε καί

μια μοιραία επιστημονική συνέπεια, πού βασικό παράδειγμα της είναι ή φιλοσοφία του Kant. Ή φυσική θεωρήθηκε ώς ή επιστήμη κατ' εξοχήν, ενώ για τή γνώση της ιστορίας δέν υπήρχε επιστήμη ίκανή να συναγωνι­

στεί σ' επιστημονική θεμελίωση τή φυσική. Έκτος άπό αυτό δέν υπήρχε καμμιά επιστήμη πού να επιδιώκει τή γνώση του άνθρωπου σαν ψυχοσω­

ματικής ενότητας. Μια πληθώρα επιστημών ασχολούνταν μέ τή γνώση του κατακερματισμένου άνθρωπου, χωρίς να υπάρχει μια επιστήμη πού να επεξεργάζεται τα πορίσματα των άλλων καί να προσφέρει μιά ολοκληρω­

μένη εικόνα για τον άνθρωπο 3: Ή σπουδαιότερη συμβολή στο ξεπέρασμα αυτής της επιστημονικής

ασυνέχειας προήλθε άπό τή φιλοσοφία τής ζωής. Ό Pressner προβάλλει ιδιαίτερα τή συμβολή του Dilthey για δύο κυρίως λόγους : Ό Dilthey δη­

μιούργησε ένα πολυδιάστατο προβληματισμό γύρω άπό τό φαινόμενο τής ζωής μέ ρεαλιστική ερμηνεία τής σημασίας της. «Ό,τι διακρίνει αυτή τήν αντίληψη (δηλ. του Dilthey) άπό κάθε ένορατική ­ οντολογική μεταφυ­

σική τής ζωής κι άπό κάθε θεωρία τής ταυτότητας κι αποτελεί τον ιδιά­

ζοντα νεωτερισμό της, είναι ακριβώς ή σύμφωνη μέ τήν εμπειρία σημασία τής έννοιας τής ζωής. Ζωή σημαίνει γιά τό Dilthey μιά παντοδυναμία πού πρέπει κανείς να τήν ιδεί όχι άπομακρυνόμενος άπό τήν εμπειρία, όπως νομίζει ό Bergson ή ό Spengler άλλα ένα μέγεθος πού μπορεί κανείς να τό γνωρίσει μέ τήν εποπτεία καί μέ τό νου καί μέ τή φαντασία καί μέ τή συμ­

πάθεια καί πού επιπλέον θέτει τό ίδιο τις δυνατότητες τής ανθρωπινής εμπειρίας πού σχετίζεται μέ τον εαυτό του» 4. Ή δεύτερη συμβολή του

l . L . F e u r b a c h , Das Wesen des Christentums, in : Feuerbach L. : Werke in sechs Bande. Hg. E. Thies, Frankfurt 1975, 5, 172.

2. P l e s s n e r , Aufgabe 118. 3. Αύτη ή κατάσταση ήταν μιά άπό τις συνθήκες πού οδηγήθηκαν στην αυτόνομη

παρουσία τής φιλοσοφικής ανθρωπολογίας, Σύγκρ. M. S e h e 1 e r, Die Stellung des Menschen in Kosmos, Werke 9, 11.

4. P l e s s n e r , Stufen 22.

— 429 —

Dilthey συνίσταται στη συμπλήρωση της καντιανής γνωσιοθεωρίας κι επιστημολογίας με μια θεωρία τών επιστήμων τοϋ πνεύματος. "Ο,τι δέν κατόρθωσαν οί νεοκαντιανοί το κατόρθωσε ό Dilthey. «Μέσα άπό τή δομή του αντικειμένου τών επιστημών τοϋ πνεύματος, μέσα από τή δική του αί­

σθηση και εμπειρία, μόχθησε αυτός ό άνθρωπος για να ξεπεραστεί ή άκαρπη διαρχία ανάμεσα σε μια φιλοσοφία σαν απλή επιστημολογία και σέ μια φιλοσοφία σαν ελεύθερη ερμηνεία της ζωής» *. "Επρεπε ν ' αφεθεί κατά μέρος ή ενασχόληση με τό ον και να στραφεί ό στοχασμός προς τήν ιστορική διάσταση τοϋ άνθρωπου. Ή φιλοσοφική ερμηνευτική θ' αποτε­

λούσε τή μεταθεωρία τών επιστημών τοϋ πνεύματος, ώστε μέσα άπό τις γνώσεις τών επιστημών αυτών γύρω άπό τήν ιστορία να οδηγηθεί ό άνθρω­

πος σέ αυτογνωσία. Μια άλλη κατεύθυνση σκέψης για τό ξεπέρασμα της καρτεσιανής

διάκρισης ακολουθούν ή ψυχολογία τών ζώων και ή έρευνα της συμπερι­

φοράς τών έμβιων, οί όποιες άμεσα ή έμμεσα βρίσκονται ύπό τήν επίδραση τοϋ δαρβινισμοΰ και της εξέλιξης τών βιολογικών επιστημών *, προσπα­

θούν να ερμηνεύσουν τις εκφράσεις τοϋ σώματος σαν σύμβολα της ενό­

τητας της ζωής και προσφέρουν έτσι στή φιλοσοφία τις βάσεις για τή νέα αξιολόγηση της ζωής. Ό Plessner αναφέρει τις θεωρίες τών Kôhler, Driesch, J. v. Uexkiill, Buyterdijk.

"Υστερα άπό τις προεργασίες αυτές ό δρόμος για τήν αυτόνομη παρου­

σία της φιλοσοφικής ανθρωπολογίας ήταν πια ανοιχτός. Άρχηγέτης της είναι ό Max Scheler, πού θεωρούσε τό έργο του σαν συμβολή στο ανθρωπο­

λογικό ερώτημα. Τό κυριότερο έργο του στον τομέα αυτό είναι τό «Die Stellung des Menschen im Kosmos» και δημοσιεύτηκε τό 1928, ακριβώς τήν ϊδια χρονιά πού δημοσιεύτηκε και τό βασικό έργο τοϋ Plessner, «Die Stufen des Organischen und der Mensch. Einleitung in die philosophiche Anthropologie».

Ό Scheler προσπαθεί να ερμηνεύσει τον άνθρωπο έχοντας σαν σημείο προσανατολισμού τήν ύψιστη βαθμίδα της πραγματικότητας, τό πνεΰμα, άπ" όπου ό άνθρωπος προσλαμβάνει και τήν ύψιστη αξία του ώς πρόσωπο. Για τον Scheler ή φιλοσοφική ανθρωπολογία είναι ή βασική εκείνη επιστή­

μη, πού πρέπει να δώσει σ' όλες τις άλλες τή βασική θεμελίωση και τους τελικούς σκοπούς της έρευνας. 'Επίσης αυτή αποτελεί τό συνδετικό κρίκο ανάμεσα στή μεταφυσική πού ασχολείται με τα βασικά προβλήματα τών θετικών επιστημών (π.χ. τί είναι ζωή, τί είναι ύλη) και στή μεταφυσική

1. P l e s s n e r , ό.π., 19. 2. P l e s s n e r , δ.π., 62. Σύγκρ. καί Plessner, Frage 25.

— 430 —

που ασχολείται με το απόλυτο κι είναι για το λόγο αυτό μετανθρωπολογία 1. Ό Plessner αποφεύγει ν' άπολυτοποιήσει τή φιλοσοφική ανθρωπο­

λογία. Είναι κι αυτή ένας φιλοσοφικός κλάδος ανάμεσα στους άλλους 2

πού χρησιμοποιεί τα πορίσματα των επιστημών, πού ασχολούνται με τα φαινόμενα της ζωής, αυτών πού ασχολούνται με τήν ιστορία και με τήν κοινωνική ζωή του άνθρωπου και τα ερμηνεύει φιλοσοφικά, για να παρουσιά­

σει όχι ύπεριστορικούς κατηγοριακούς προσδιορισμούς άλλα τις ανθρω­

πολογικές σταθερές πού βρίσκονται κάτω άπό τήν πολυμορφία τών δραστη­

ριοτήτων του άνθρωπου. "Ετσι ή φιλοσοφική ανθρωπολογία εντάσσεται στή φιλοσοφική ερμηνευτική πού διαφέρει όμως άπό εκείνη του Dilthey, πού είχε εμπειρική βάση και στρεφόταν αποκλειστικά προς τα ιστορικά φαινόμενα, γιατί αυτή τώρα στρέφεται προς τή γνώση τοϋ άνθρωπου σαν βιολογικού και ιστορικού δντος 3.

Ή φιλοσοφική ερμηνευτική είναι ή γενική επιστήμη της έκφρασης, πού μέ τή μέθοδο της φαινομενολογικής περιγραφής ερευνά τις δυνατό­

τητες αύτοκατανόησης της ζωής σαν δημιουργού της ιστορίας 4. Ό βασικός νόμος της ζωής είναι ή έκφραση (Ausdruck) ή εκφραστι­

κότητα (Expressivitàt), πού περιλαμβάνει γλωσσικές και μή γλωσσικές εκφραστικές μορφές. Μέσα στα πλαίσια αυτά ή φιλοσοφική ανθρωπολογία βοηθούμενη άπό μια φιλοσοφία τής φύσης έχει σαν σκοπό ν' απαντήσει σέ σπουδαία ερωτήματα πού στρέφονται γύρω άπό τον άνθρωπο ως πρό­

σωπο. «Έδώ ανήκουν τα ερωτήματα για τις ουσιώδεις δομές τής προσω­

πικότητας (Persônlichkeit) και τοϋ προσώπου (Personalitàt) γενικά, τήν εκφραστική ικανότητα τους και τα εκφραστικά τους όρια, τις ουσιώδεις μορφές τής συνύπαρξης τών προσώπων στα πλαίσια κοινωνικών δεσμών και τή συνύπαρξη προσώπου και «κόσμου», επομένως τό βαρυσήμαντο ερώτημα για τον ανθρώπινο ορίζοντα ζωής και τις δυνατές ποικιλίες του, τό ερώτημα για τα δυνατά κοσμοείδωλα» δ. Ό άπριορικός χαρακτήρας τής φιλοσοφικής ανθρωπολογίας συνδέεται μέ τήν ιδιομορφία τοϋ αντικειμέ­

νου της. Ό άνθρωπος σαν έμβιο ον συμμετέχει μέ τό σώμα του στή φυσική ζωή, πού είναι ενα γεγονός πρωταρχικό, άπριορικό, πριν άπό τήν ανθρώ­

πινη εμπειρία κι επιστημονική ερμηνείαβ. Ό Plessner τονίζει τήν αναγκαιότητα μιας φιλοσοφικής βιολογίας

1. Μ. S c h e i e r, Philosophische Weltanschauung, Werke 9, 83. 2. P l e s s n e r , Aufgabe 119. 3. P l e s s n e r , Frage 25 ­ 26. 4. P l e s s n e r , Stufen 24 ­ 25. Βλ. επίσης καί P l e s s n e r , Einheit 260 ­ 268. 5. P l e s s n e r , Stufen 24. 6. P l e s s n e r , Einheit XIII.

— 431 —

ή βιοφιλοσοφίας, πού, στηριζόμενη στην καντιανή θεωρία των κατηγοριών, στή διαλεκτική και στή φαινομενολογία, θα δημιουργήσει μια ειδική θεω­

ρία τών ενδεικτικών και συστατικών κατηγοριών της ζωής 1 και θα μας βοηθήσει να συλλάβουμε επιστημονικά τις δομές της πολυμορφίας τών έμβιων όντων.

Το ζωντανό σώμα έχει έκταση και είναι γνωστικά προσιτό στην επο­

πτεία, επομένως συνδέεται αναπόσπαστα μέ το χώρο. Άλλα αυτός ό προσ­

διορισμός δέν είναι ουσιαστικός, γιατί αρμόζει καί στο ανόργανο σώμα. Ουσιαστικά προσδιορίζεται το ζωντανό σώμα άπό τή σχέση της διπλής όψης (Doppelaspektivitàt) δηλ. τής εσωτερικότητας καί τής εξωτερικό­

τητας, γιατί ή σχέση αυτή παρουσιάζεται ως αποκλίνουσα προς δύο κετευθύνσεις καί ανήκουσα στο είναι του ζωντανού σώματος ώς αντι­

κειμένου 2. Ή σχέση αυτή εκφράζει τήν ιδιορρυθμία τών ορίων του σώματος. Τα όρια περικλείουν πρώτα ­ πρώτα μια μορφή μέ λειτουργική πληρότητα (Gestalt). Μπορούμε να διασαφήσουμε κάπως τή σχέση ορίων καί μορφής μέ λειτουργική πληρότητα μέ τις έννοιες ύλη καί μορφή. Τα όρια συνδέον­

ται άμεσα μέ κάτι τό υλικό, π.χ. τό εξωτερικό δέρμα, καί δίνουν μια μορφή σ' όλη τήν περιοχή, μέσα στην οποία τό σώμα φθάνει στή λειτουργική πληρότητα του. Επίσης περιγράφουν αυτή τή μορφή πού έχει λειτουργική πληρότητα σαν διάβαση προς κάποιο άλλο μέσο. "Ετσι ή ενότητα ορίων καί μορφής δέν μπορεί να διασπαστεί κατά βούληση χωρίς ν' αλλοιωθεί ουσιαστικά τό ζωντανό σώμα. Κατ' ακολουθία σύμφωνα μέ τον Plessner ό ορισμός τής ζωής σαν βιολογικού φαινομένου είναι ό έξης: «. . . ζωή είναι ή σειρά τών προϋποθέσεων, ύπό τις όποιες καί μόνο μια μορφή (Gestalt) είναι ολότητα» 3. Μέ βάση τή σχέση του σώματος προς τα όρια του φθάνει ό Plessner στην έννοια τής τοπικότητας (Positionalitât), πού διαφοροποιείται στή βαθμίδα του φυτού, του ζώου ή του άνθρωπου κι εκφράζει τή δομική συνάρτηση του ζωντανού σώματος μέ τό περιβάλ­

λον του 4. Τό περιβάλλον πάλι ανάλογα μέ τή βαθμίδα, ονομάζεται γενικά σφαίρα

ή συνοριακό μέσο κι ανήκει στον κύκλο ζωής του έμβρίου, άλλα εκφρά­

ζεται πάντοτε σέ σχέση μέ τήν τοπικότητα. Ά ν Σ εϊναι τό σώμα καί Μ τό συνοριακό μέσο, τότε έχουμε δύο είδη

σχέσης ανάλογα μέ τα όρια : Τα όρια βρίσκονται ανάμεσα (Α) στο σώμα καί στο συνοριακό μέσο, Σ«­Α­>Μ. Τα όρια ανήκουν όμως στο σώμα αυτή

1. P l e s s n e r , Stufen 65­66, 115. 2. P l e s s n e r , δ.π., 89. 3. P l e s s n e r , ο.π., 122. 4. W. S c h u l z , Philosophie in der verânderten Welt. Pfullingen 21974, 433.

— 432 —

είναι ή πραγματική σχέση, Σ«­Σ­»Μ, δηλ. το ζωντανό σώμα αποτελεί τη διάβαση μεταξύ του εαυτού του και τοϋ μέσου, ωθείται δηλ. «μέσο του εαυ­

τού του έξω από τον εαυτό του». 'Επίσης εμφανίζεται σαν να είναι «απέ­

ναντι του εαυτού του» και να διατηρεί τη σχέση του προς τον πυρήνα του, δηλ. το ιδεατό κέντρο αναφοράς όλων των μερικών σχέσεων, τίθεται δηλ. «έκτος έαυτοϋ». Ό λ η αύτη ή μεταφορική περιγραφή πού δύσκολα απλου­

στεύεται είναι ή περιγραφή της τοπικότητας 1. Τα έμβια όντα χαρακτη­

ρίζονταιάπό τήν οργάνωση, «τήν αύτομετάδοση (Selbstvermittlung) της ενότητας του ζωντανού σώματος μέσο των μερών του. Στην περίπτωση αυτή ή ενότητα είναι ολότητα και τό κάθε πράγμα άτομο» 2.

"Ενα πολυκύτταρο έμβιο μπορεί να έχει ανοιχτή ή κλειστή μορφή οργάνωσης ανάλογα με τον τρόπο πού εξισορροπεί σωματικότητα και ζωτικότητα, ανεξαρτησία και εξάρτηση άπό τό περιβάλλον. Τα φυτά χαρακτηρίζονται άπό ανοιχτή μορφή οργάνωσης, γιατί είναι ενσωματω­

μένα στο περιβάλλον τους, πού εϊναι έτσι αναπόσπαστο τμήμα τοϋ κύκλου ζωής τους 3.

'Αντίθετα, τα ζώα χαρακτηρίζονται άπό κλειστή μορφή οργάνωσης* γιατί μόνο έμμεσα ενσωματώνονται στο περιβάλλον τους διατηρώντας έτσι τήν ανεξαρτησία τους άπό αυτό και τό κλείσιμο στα όρια της ατομικής οργάνωσης τους4. 'Ακριβώς αυτό τό κλείσιμο είναι τό καινούριο πού παρουσιάζεται στή βαθμίδα του ζώου. Τό έμβιο με τήν κλειστή μορφή χαρακτηρίζεται άπό τό ότι έχει μια μορφή συνείδησης καί πράξης. Ή τοπικότητά του χαρακτηρίζεται άπό διπλή όψη : Ή ενότητα του δεν μπορεί να χωριστεί άπό τό σώμα του, είναι δηλ. δ,τι είναι μέσα στα όρια τοϋ σώ­

ματος του, κι επιπλέον εϊναι καί σώμα. Τοπικά (positional) δεν επιτρέπε­

ται να θεωρηθεί πώς τό ζωντανό σώμα ανάγεται στο υλικό ή καί αντίστρο­

φα. "Ετσι ό Plessner δέν αρνείται τή συνάρτηση ύλης καί ζωής άλλα αρ­

νείται τήν αναγωγή της ζωής σέ απλή λειτουργία της ύλης. Τό ζώο εμφανίζει μια ιδιαίτερη μορφή συνείδησης, γιατί εϊναι κάτι

πού «έχει» κάτι, δηλ. τό σώμα, κι επιπλέον έχει αύτοπάθεια, αναφορά προς τον εαυτό του πού παρουσιάζεται σαν ενότητα τοϋ εδώ καί τοϋ τώρα, άλλα δέν έχει εγώ, εϊναι μόνον άτομο, μονάδα ζωής. Του λείπει ή συνείδηση τοϋ αντικειμένου καί τών πραγματικών καταστάσεων (Sachverhalte). Μπορεί να συλλάβει καταστάσεις πεδίου (Feldverhalte), δομικές συναρτήσεις στοι­

χείων τοϋ περιβάλλοντος του 5.

Ì . P l e s s n e r , Stufen 127­129. 2. Plessner, ό.π., 185. 3. Plessner, ο.π., 216. 4. Plessner, ο.π., 226. 5. Plessner, ο.π., 272.

— 433 —

Αυτός ό «εαυτός» πού έχει σώμα κι εμφανίζεται σαν έμβιο δν, αποτε­

λεί τον πυρήνα του έμβιου και συνδέεται άμεσα με τη χωρικότητα του σώματος. Εϊναι το κεντρικό συναρτησιακο σημείο της ολότητας, σχετί­

ζεται βέβαια με το ότι ô οργανισμός είναι συγκεντρωτικά οργανωμένος άλλα δεν συμπίπτει με ενα συγκεκριμένο όργανο του σώματος, τό όποιο ν' αποτελεί και τό λειτουργικό κέντρο του ζωντανού σώματος, άλλα εϊναι ενα φανταστικό ή ιδεατό κέντρο κι ονομάζεται «τοπικό κέντρο» ι.

Ό άνθρωπος αποτελεί την πραγματοποίηση της τελικής δυνατότητας της ζωής, τής επιστροφής (Reflexivitât) 2 του τοπικού κέντρου, του υπο­

κειμένου, στον εαυτό του, οπότε ό εαυτός του εϊναι τεθειμένο υποκείμενο 3, έγώ κι αυτοσυνείδηση.

"Ετσι κάθε βαθμίδα ζωής περιέχει και τό στοιχείο τής άρνησης της, την αρχή και τη δυνατότητα τής επόμενης βαθμίδας, στην οποία όμως ή προηγούμενη δεν αίρεται αρνητικά κι έκμηδενιστικά, άλλα διαλεκτικά, γιατί ακριβώς τό αρνητικό στοιχείο τής προηγούμενης διατηρείται σαν θετικό στοιχείο τής επόμενης βαθμίδας. Βέβαια τό χαρακτηριστικό του «τεθειμένου» υπάρχει και στο ζώο. Άλλα εκεί τό υποκείμενο δεν εϊναι ούτε προοδευτική πληρότητα (Vollzug) ούτε συνειδητό μέσο για τη μετά­

δοση τής ενότητας τής μορφής προς τον εαυτό της και προς τό περιβάλλον. 'Ενώ τό ζώο ζει στο τοπικό κέντρο χωρίς αυτοσυνείδηση, ό άνθρωπος παίρ­

νει απόσταση από τον εαυτό του, άπό τό τοπικό κέντρο του, εμφανίζοντας £τσι εκκεντρική τοπικότητα 4.

Ό Plessner εκφράζει αυτή τήν ιδιομορφία του ανθρώπου σαν αύτοσυ­

νείδητη σχέση του εγώ προς τό σώμα, προς τό περιβάλλον και γενικά προς τον κύκλο ζωής με τα ρήματα είναι και εχειν πού αργότερα τα αναφέ­

ρει με τήν επιγραμματική φράση του E. Bloch «Εϊμαι, άλλα δεν εχω τον εαυτό μου»5. Ή πρώτη διάκριση γίνεται στο πρόβλημα τών ορίων. Ό Plessner παρατηρεί πώς έδώ ή γλώσσα δεν κάνει σαφή διάκριση μεταξύ σωμάτων πού «έχουν όρια» και σωμάτων πού «είναι μέ όρια», τα όποια περικλείουν μια μορφή χαρακτηριζόμενη σαν ολότητα8. Προκειμένου για τό έμβιο ον ή γλώσσα μας προσφέρει μόνον τήν έκφραση «τα έμβια

1. P l e s s n e r , ο.π., 161. 2. Ό Plessner χρησιμοποιεί έδω το εννοιολογικό συγκρότημα τοϋ γερμανικού

Ιδεαλισμού, χωρίς όμως να έχει τήν πρόθεση να είναι και συνεπής συνοδοιπόρος του. Σύγκρ. W. S c h u l z , Philosophie in der verànderten Welt. Pfullingen 21974, 435.

8. P l e s s n e r , Stufen 291. 4. P l e s s n e r , ο.π., 291­292. 5. P l e s s n e r , Frage 56. E. Β 1 ο e h, Tubinger Einleitung in die Philosophie. Wer­

ke 13, 13. 6. P l e s s n e r , Stufen 101, 127.

28

— 434 —

Οντα έχουν σώμα». Έδώ το εχειν εκφράζει τη σχέση του ζωντανού σώματος προς τα όρια του, τό ότι δηλ. είναι μέσα στα όρια του ή σε σχέση μέ την περιοχή, την όποια τά δριά του περικλείουν σαν δική του πραγματικότητα ζωής. Το απλό υλικό σώμα πού δέν έχει ζωή, είναι μέχρις εκεί πού φθάνουν τα δριά του και πέρα άπό αυτά παύει να υπάρχει. 'Αντίθετα τό ζωντανό σώμα έχει έναν άλλο τρόπο τοΰ είναι, γιατί έχει δομική συνάρτηση μέ τό περιβάλλον του, συνάρτηση πού καθιστούν δυνατή τά δρια πού έχει, γιατί τό χωρίζουν άλλα και τό συνδέουν μέ τό συνοριακό μέσο. Τό είναι και τό εχειν χαρακτηρίζουν τήν καρτεσιανή διάκριση στην οντολογική σημασία της ι, χωρίς όμως τις μοιραίες συνέπειες μιας παρερμηνείας άπό μια πιθανή διάζευξη — εσωτερικότητα ή έξωτερικότητα — πού θα εξαφά­

νιζε πάλι τήν αμοιβαία σχέση της εσωτερικότητας μέ τήν έξωτερικότητα και τήν ενότητα της ζωής : Ό κόσμος τοΰ είναι βρίσκεται πριν άπό τον κόσμο του εχειν, τό έκτατο σώμα βρίσκεται πριν άπό τήν εσωτερικότη­

τα. "Οσον άφορα στή ζωή, δέν πρέπει να φανταστούμε τή σχέση απλώς σαν σχέση πρόσθεσης, επειδή βέβαια δέν μπορούμε ν' αρνηθούμε τή συνάρ­

τηση ύλης και ζωής, άλλα σαν μια διαλεκτική σχέση, όπου ή προηγούμενη βαθμίδα αίρεται και διαφυλάσσεται στην επόμενη. Δέν πρόκειται για σχέ­

ση αιτιότητας άλλα για συνάρτηση δομών. Τό έμβιο ον έχει έναν ορισμένο τρόπο τοΰ είναι. Αυτό μπορούμε να τό ισχυριστούμε, γιατί τό έμβιο ον στή μορφή τοΰ ζώου «έχει έναν εαυτό», είναι υποκείμενο άλλα δέν έχει έγώ. Όπως είδαμε πρίν, ό «εαυτός» εμφανίζεται στο ζώο σαν ενότητα τοΰ εδώ και τοΰ τώρα. Τό σώμα τοΰ ζώου υπάρχει πριν άπό τον «εαυτό» τοΰ ζώου κι αποτελεί τή δυνατότητα για τήν πραγμάτωση της ενιαίας ολότητας πού είναι τό ζώο, τό σώμα είναι τό «προηγούμενο» και ή ενότητα της ζωής τής βαθμίδας αυτής είναι τό «επόμενο». "Ετσι τό ζωντανό σώμα φανερώνει μια θεμελίωση πού μοιάζει μέ συνάρτηση χρόνου, γιατί ή ενότητα του θεωρείται άπό τή διάσταση τοΰ μέλλοντος, κατά κάποιο τρόπο προλαμβά­

νει τό ίδιο τό σώμα τον εαυτό του, πού είναι δ,τι είναι μόνον εφόσον πα­

ρουσιάζει προοδευτική πληρότητα 2. Αυτή όμως ή ενότητα τοΰ έδώ και τοΰ τώρα δέν είναι δεδομένη άμεσα

στο ζώο, γιατί αυτό έχει μόνον «εαυτό» κι αύτοπάθεια 3, άλλα δέν έχει κι αυτοσυνείδηση. Ή δυνατότητα της ολικής επιστροφής παρουσιάζεται στο ον πού έχει εκκεντρική τοπικότητα, δηλ. στον άνθρωπο. Έδώ υπάρχει κάποιο ιδεατό σημείο, τό έγώ, δπου τό υποκείμενο τής ζωής μπορεί ν' απο­

συρθεί και νά συλλάβει τον εαυτό του καί τον κύκλο ζωής του σαν δεδομένα

1. Plessner, ο.π., 158-160, 168. 2. Plessner, ο.π., 179-180. 3. Plessner, ο.π., 238.

— 435 —

της συνείδησης του. «Το έμβιο δν (δηλ. ό άνθρωπος) έχει τον εαυτό του, γνωρίζει κάτι γύρω άπό τον εαυτό του, είναι παρατηρήσιμος από τον εαυ­

τό του καί σ' αυτό συνίσταται το ότι το έμβιο ον είναι εγώ, ενα κα­

ταφύγιο πού είναι «πίσω από τον εαυτό του», ενα καταφύγιο της δικής του εσωτερικότητας, πού, αν και στερείται άπό κάθε δυνατή προοδευτική πληρότητα ζωής άπό το κέντρο του, σχηματίζει απέναντι στο θεατή το σκηνικό αυτό του εσωτερικού πεδίου, κι είναι ό πόλος εκείνος του υπο­

κειμένου πού δεν άντικειμενίζεται, δεν μετακινείται πια στή θέση τοϋ αντικειμένου» ι.

Ακριβώς επειδή ό άνθρωπος σαν εγώ μπορεί να κερδίσει απόσταση άπό τον εαυτό του, έχει συνείδηση της αντιφατικής ελευθερίας του. Είναι δεμένος με τό ζωντανό σώμα αναπόσπαστα, άλλα τό εγώ τό ωθεί αναπόφευ­

κτα πέρα κι εξω άπό τα όρια τής φυσικής περιοχής του καί τον κάνει να μήν έχει στην πραγματικότητα σταθερό σημείο στο χώρο καί στο χρόνο, να στηρίζεται πάνω στο μηδέν, να μήν έχει πουθενά θεμέλιο. Δεν πρόκει­

ται για διχασμό, άλλα για τή μορφή τής εκκεντρικής τοπικότητας τοϋ άν­

θρωπου, ή οποία έχει σαν συνέπεια πώς όλη ή δραστηριότητα του άνθρωπου, ή οποία επεκτείνεται πέρα άπό τή διατήρηση τής απλής ζωής, στηρίζεται στή δυνατότητα τής κυριαρχίας πάνω στο σώμα, όχι μόνο σαν μέτρο τών ενστίκτων άλλα καί σαν πειθαρχημένη ενέργεια στις μορφές τής γλώσσας ή τής πράξης ή τών άλλων μορφών ανθρώπινης δραστηριότητας. Κι αυτό βέβαια δεν είναι δυνατόν νά φθάσει σε απολιθωμένη κατάσταση διαρκείας, γιατί ή ζωή είναι ατέλειωτη καί πολύμορφη χωρίς όμως νά εκμηδενίζει τις βασικές βαθμίδες τών έμβιων καί τήν ιδιαίτερη τοπικότητά τους. «Εί­

μαι άλλα δεν εχω τον εαυτό μου» χαρακτηρίζει τήν ανθρώπινη κατάσταση στή σωματική ύπαρξη της» 2.

Τό μή άντικειμενίσιμο έγώ διακρίνεται άπό τό ψυχικό εγώ, τό σύνολο τών ψυχικών βιωμάτων, γιατί αποτελεί τή δυνατότητα τοϋ βιώματος. Σαν ενότητα τών ψυχικών βιωμάτων μένει ό άνθρωπος δεμένος στο εδώ καί στο τώρα, στην αμεσότητα τής ζωής. Εφόσον όμως παρουσιάζεται ή διπλή όψη σαν παρουσία μέσα στο σώμα καί σαν απόδοση τοϋ έγώ άπό τό σώμα, παρουσιάζεται σαν ρήγμα στην ανθρώπινη φύση 3.

Άλλα ό άνθρωπος δεν μένει μόνον σ' αυτό τό ρήγμα σαν ψυχή καί σώμα, γιατί παρουσιάζεται επίσης καί σαν ενότητα τών δύο αυτών σφαιρών. 'Εδώ πρέπει νά εγκαταλείψουμε τήν αντίληψη για τή διαλεκτική μεσιτεία, τό ότι δηλ. οί δύο σφαίρες μποροΰν νά άρθοϋν διαλεκτικά σε μία τρίτη.

1. P l e s s n e r , ο.π., 290. 2. P l e s s n e r , δ.π., 291. Σύγκρ. επίσης Frage 56. 3. P l e s s n e r , Stufen 292.

— 436 —

Γιατί αυτή ή τρίτη σφαίρα είναι ανύπαρκτη, είναι ακριβώς το ίδιο το ρή­

γμα, και παραμένει άνυπέρβατη. Αυτή ή τριμελής τοπικότητα σαν σώμα, ψυχή και αδιαφοροποίητη

ψυχοφυσική ενότητα εϊναι το πρόσωπο. «"Ενα άτομο πού έχει τοπικά τον τριπλό αυτό χαρακτηρισμό, λέγεται πρόσωπο. Είναι τό υποκείμενο τών βιωμάτων, τών αισθήσεων και τών ενεργειών του, τών πρωτοβουλιών του. Γνωρίζει και θέλει. Ή ΰπαρξή του εϊναι στ' αλήθεια τοποθετημένη πάνω στο μηδέν» χ.

Ή εκκεντρική τοπικότητα αποτελεί τήν κεντρική έννοια για τήν κατα­

νόηση του άνθρωπου. Άφοϋ ό άνθρωπος είναι άθεμελίωτος σαν βιολογικό ον, πρέπει να δημιουργήσει ό ίδιος τις συνθήκες ζωής, μέσα στις όποιες θα ζήσει, είναι υποχρεωμένος να δημιουργήσει ιστορία. Ή ιστορία βρί­

σκεται σέ αλληλεξάρτηση με τον άνθρωπο, γιατί ό άνθρωπος έχει τή δύ­

ναμη να δημιουργεί ιστορία, άλλα καθορίζεται επίσης άπό τήν ιστορία. •Εν τούτοις δεν μπορεί να φθάσει σέ απόλυτη αυτογνωσία, να βρει τήν αρχή και τό τέλος της ιστορίας του, να παρουσιάσει μια τελεσίδικη ρυθμι­

στική αντίληψη για τήν πορεία της ιστορίας. Ή ιστορία δεν έχει ούτε αρχή ούτε τέλος, εϊναι ανοιχτή, γιατί ό άνθρωπος εϊναι άθεμελίωτος. Κι έδώ καθοριστική για τήν κατάσταση αυτή είναι ή αρχή του άθεμελίωτου της της ανοιχτής ένύπαρξης (Immanenz) 2. Στην ιστορία δεν διαδραματί­

ζονται οί πράξεις μιας υπέρβασης, τοΰ θεοΰ ή του απόλυτου, ούτε ενυπάρ­

χουν εσωτερικές δυνάμεις ή αναγκαιότητες. Ή ιστορία δεν εϊναι ή πορεία προς τήν αποκάλυψη και πραγμάτωση κάποιου απόκρυφου είναι τοΰ άνθρω­

που. Στην ιστορία υπάρχει μόνον ή ευθύνη του άνθρωπου για τήν ηθική πράξη. "Ετσι ή ιστορική πορεία δεν οδηγεί σέ τελική αυτογνωσία του άνθρωπου, γιατί ό ίδιος ό άνθρωπος δέν μπορεί να βρει αιτίες πού να στη­

ρίζουν τό εϊναι του, να αίρουν μια για πάντα τή μηδαμινή τοποθέτηση του και νά τον φέρνουν σέ αυτάρκη βεβαιότητα. Ό , τ ι μια φορά λεγόταν για τό θεό, πώς είναι δηλ. άναρχος, πρέπει τώρα νά ειπωθεί για τον άνθρωπο. Ήταν για άλλες εποχές ό θεός άγνωστος, τώρα διαπιστώνουμε πώς ό άν­. θρωπος είναι άγνωστος (homo absconditus)3. Ό αγώνας του συνίσταται στην προσπάθεια νά δημιουργήσει έναν κόσμο εμπιστοσύνης και οικειό­

τητας 4, γιατί τό περιβάλλον μέσα στο όποιο βρίσκεται βιολογικά, δέν ανταποκρίνεται εντελώς στή δική του εκκεντρική τοπικότητα. Σ' αυτό τό νέο κόσμο μπορεί νά διαφυλάξει και τήν ενότητα του είναι του και τήν

1. Plessner, δ.π., 293. 2. Plessner, Macht 280. 3. Plessner, Homo 40. 4. Plessner, Macht 284.

— 437 —

ενότητα του προσώπου του. Ή ενότητα του προσώπου είναι ή ψυχοφυσική ενότητα της τριμελούς τοπικότητας. Ό Plessner απορρίπτει την παραδοσια­

κή αντίληψη πώς ή ενότητα εξω ­ μέσα εκφράζει τή σχέση σώματος και ΨυΧήζ *> γιατί ή σχέση αύτη δέν είναι πρόσθεση αλλ5 αμοιβαία δομική συνάρτηση πού συντελεί, ώστε τό σώμα νά εκφράζει τήν ψυχή και ή ψυχή να εχη τον εξωτερικό κόσμο σαν δεδομένο πού της προσφέρεται μέσο του σώματος. Πρόκειται έδώ για μια αισθησιοποίηση του πνεύματος και συγ­

χρόνως για μια πνευματοποίηση του σώματος. Τό πνεύμα δέν βρίσκεται όμως σέ αιτιώδη σχέση προς τή ζωή, άλλα σέ

δομική συνάρτηση. Σέ βασικά γεγονότα όμως είναι δυνατόν τό πνεύμα ν' ακολουθεί μια κατεύθυνση πού όχι μόνο τό διαφορίζει, άλλα και τό φέρ­

νει σέ αντίθεση προς τή ζωή. Στην κοινότητα, σαν περιορισμένο αριθμό μελών πού βασίζεται στην αγάπη, στην πίστη καί στην αφοσίωση μεταξύ των μελών προστίθεται ό ευρύτερος κύκλος της κοινωνίας πού χαρακτη­

ρίζεται άπό λειτουργική οργάνωση κι άπό παραμερισμό της σχέσης μετα­

ξύ προσώπων. Ένώ ή κοινότητα χαρακτηρίζεται σαν δημιουργία κύκλου εμπιστοσύνης με αποκλεισμό προσώπων και πραγμάτων πού δέν έχουν σχέση μέ αυτόν κι αποφυγή της δημοσιότητας, άπό τήν ύπαρξη δηλ. μιας προσωπικής ιδιωτικής ζωής, ή κοινωνία χαρακτηρίζεται άπό τήν τάση νά δημιουργεί σχέσεις βασιζόμενες στή συμφωνία και στή σύμβαση. Ένώ ή ζωή δημιουργεί σαν χάρη τήν αρμονία μεταξύ των προσώπων μέ δεσμούς αίματος ή συναισθήματος, τό πνεύμα και ή λογική χαρακτηρίζονται άπό υπολογισμό, άπό σκοπιμότητα. Ένώ ή ζωή χαρακτηρίζεται άπό τον ανοι­

χτό ορίζοντα των μορφών καί φέρνει νέα στοιχεία, τό πνεύμα χαρακτηρί­

ζεται άπό σύστημα κι οργάνωση, άπό κλειστότητα κι αφαίρεση. 'Αλλά ζωή καί πνεύμα δέν αίρουν τό ενα τό άλλο, είναι μεγέθη ασύγκριτα κι αναντικατάστατα 2.

Ή κύρια σημασία του πνεύματος για τον Plessner είναι ό κοινός κό­

σμος (Mitwelt), ό κόσμος των προσώπου. Ή δομή τοΰ προσώπου βασίζεται όπως είδαμε, στή διαφοροποίηση τοϋ άνθρωπου σαν βαθμίδας ζωής. Στην εκκεντρική τοπικότητά του βασίζεται ή ιδιομορφία τών κόσμων του3. Ώς σώμα βρίσκεται σέ δομική συνάρτηση μέ τον εξωτερικό κόσμο, μέ τή φύση. Ώς ψυχή έχει τον εσωτερικό κόσμο τών βιωμάτων. Κι ώς πρόσω­

πο ανήκει μαζί μέ άλλα πρόσωπα στον κοινό κόσμο, στον κόσμο τοΰ πνεύ­

ματος, στον κόσμο τοΰ «εμείς». Βέβαια στις αντιλήψεις τοϋ Plessner για τήν πρωταρχικότητα καί τήν

1. P l e s s n e r , Lachen 254. 2. P l e s s n e r , Grenzen 52. 3. P l e s s n e r , Stufen 293.

— 438 —

κοσμικότητα τοϋ προσώπου και για τις κοσμικές συναρτήσεις του άνθρωπου είναι φανερή ή επίδραση του Kant και τοϋ Husserl. Άλλα ή ριζική διαφορά εΐναι πώς με τον Plessner έχουμε στροφή άπό τήν ύπερβατολογική θεμε­

λίωση στην ανθρωπολογική και άμεσο συσχετισμό τοϋ προβλήματος με τήν ηθική και με τήν ιστορία. Στην ανθρωπολογία του Plessner το πρόσωπο θεμελιώνεται στην ιδιομορφία της ζωής και γίνεται συστατι­

κή κατηγορία τοϋ ανθρώπου. Είναι πρωταρχικό γεγονός πού βρίσκεται πριν άπό τον κόσμο τοϋ πνεύματος, απ' ο,τι δηλ. εϊναι ό κοινός φορέας των προσώπων πού διαμορφώνεται όμως άπό αυτά τα ϊδια, και χαρατη­

ρίζει τον άνθρωπο πριν άπό τους καθορισμούς της θρησκείας, της ηθι­

κής, της πολιτικής και γενικά όλων των πολιτιστικών δημιουργημάτων. Ό άνθρωπος εΐναι για τον Plessner πρώτα άπ' όλα πρόσωπο και μετά οτιδήποτε άλλο.

'Ακόμα κι όταν υπάρχει μόνον ενα πρόσωπο, ό κόσμος τοϋ πνεύματος υπάρχει έστω και στην ελάχιστη πραγμάτωση του, γιατί ό άνθρωπος έχει τή δυνατότητα να συλλάβει τον εαυτό του σαν δεδομένο της συνείδησης του και γιατί ακριβώς τό κάθε πρόσωπο είναι ή προϋπόθεση για τήν κοινότητα τών περισσοτέρων προσώπων ι. Ή αξιοπρέπεια τοϋ προσώπου βασίζεται στην αρμονική σύνδεση τών μελών της εκκεντρικής τοπικότητας, βασίζεται στην αρμονική ενότητα σώματος, ψυχής και προσώπου. Δεν έρχεται άπό πουθενά άλλου, δεν προσφέρεται σαν «δωρεά» ή σαν «χάρη» άπό κάποια άλλη όντική σφαίρα, άλλα είναι τό δεδομένο τής ουσιαστικής δομής τοϋ άνθρωπου να εΐναι πρόσωπο. Κάθε διαπίστωση πώς ενα έμβιο όν χαρακτη­

ρίζεται άπό εκκεντρική τοπικότητα συνεπάγεται και τήν αναγνώριση τής αξιοπρέπειας αύτοΰ τοϋ δντος ώς προσώπου 2. Αυτός ό καθορισμός βέβαια περιέχει κι έναν πυρήνα ρυθμιστικής υπόδειξης, πού απορρέει άπό τήν εσωτερική τελεολογία τοϋ έμβιου οντος, να ολοκληρώσει δηλ. τή μορφή τής ζωής του με προοδευτική πληρότητα. Ό άνθρωπος ώς πρόσωπο έχει τό χαρακτήρα τής αξίας, τον οποίο πρέπει ό ϊδιος να εξελίξει σε αρμονία εσωτερικότητας και έξωτερικότητας, στοχασμοΰ και πράξης. Τό πρόσωπο εΐναι αδιαχώριστο άπό τό εγώ, τό ιδεατό σημείο τής επιστροφής τοϋ άνθρω­

που προς τον εαυτό του. 'Ακριβέστερα τό πρόσωπο αποτελεί τήν πρωταρχική και άμεση πραγμάτωση τοϋ γενικοΰ εγώ, πού αρμόζει αποκλειστικά σ' αυτή τή βαθμίδα ζωής, στην οποία ανήκει ό άνθρωπος, άλλα εΐναι διαφορετικό άπό τό ψυχικό εγώ, τό σύνολο τών προσωπικών βιωμάτων 3. Τό γενικό κι αφηρημένο εγώ εΐναι προσιτό μόνον σαν πλειονότητα προσώπων, μονάδων

1. P l e s s n e r , δ.π., 301. 2. P l e s s n e r , Grenzen 69. 3. P l e s s n e r , Stufen 300.

— 439 —

ζωής με αυτοσυνείδηση και αναγνώριση κι άλλων ομοίων μονάδων ζωής ώς προσώπων.

"Ενα παλιό ερώτημα της φιλοσοφίας είναι το πώς ό κάθε άνθρωπος ώς άτομο και ώς πρόσωπο κατορθώνει ν ' αναγνωρίσει και στους άλλους αν­

θρώπους τίς ϊδιες δομές, πώς δηλ. γνωρίζει κανείς πώς υπάρχουν κι άλλα πρόσωπα σαν ισάξιες πραγματώσεις του γενικού και αφηρημένου έγώ. Ό Plessner αρνείται τίς παραδοσιακές λύσεις του άναλογικοϋ συλλογισμού και του συναισθήματος. Στον άνθρωπο είναι ανοιχτή ή δυνατότητα ν' απαι­

τήσει και για άλλα όντα — όχι μόνον για ανθρώπους — παρόμοια μορφή ύπαρξης με τή δική του, τήν εκκεντρική τοπικότητα, τήν έλλειψη θεμε­

λίωσης στο χώρο και στο χρόνο. Μέ τήν πάροδο του χρόνου και τήν επι­

κράτηση τής λογικής στον πολιτισμό περιορίζεται αυτή ή απαίτηση μόνο σέ αναφορά προς τα ζώντα όντα και γίνεται ό διαχωρισμός σε ζώντα όντα και πράγματα. "Ετσι ή αναγνώριση τής ύπαρξης και άλλων προσωπικών όντων έχει έναν πυρήνα ιστορικότητας, γιατί γνώρισε μια ορισμένη εξέ­

λιξη μέ τον πολιτισμό. 'Ακόμα και σήμερα υπάρχουν πολιτισμοί, για τους οποίους ό άνθρωπος δέν είναι πρόσωπο. Τό γενικό συμπέρασμα είναι πώς ή αντίληψη για τον προσωπικό χαρακτήρα του άνθρωπου προϋποθέτει μια ορισμένη πολιτιστική εξέλιξη. Και πραγματικά ή ανθρωπολογική έρευνα δείχνει πώς στους πολιτισμούς πού δέν πέρασαν άπό τή χριστιανική παρά­

δοση λείπει εντελώς ή αντίληψη για τον άνθρωπο ώς πρόσωπο.. Άλλα για τον Plessner ή ιστορικότητα τής αντίληψης του άνθρωπου

ώς προσώπου εΐναι κάτι άλλο άπό τό πρωταρχικό γεγονός του προσώπου σαν αδιαφοροποίητης τριμελούς ψυχοφυσικής ενότητας. Ή υπόσταση του γνωστικού αντικειμένου δέν είναι μεταγενέστερη άπό τή γνώση πού έχουμε γι' αυτό. Ό άνθρωπος εΐναι πρόσωπο και ή κοινότητα πού σχηματί­

ζει μέ άλλους ανθρώπους είναι κοινός κόσμος προσώπων ανεξάρτητα άπό τό πότε ό άνθρωπος φθάνει στή συνείδηση αυτού του γεγονότος. 'Επίσης ή πολιτιστική βαθμίδα πού συνδέεται μέ τήν αναγνώριση του ανθρώπου ώς προσώπου δέν συνεπάγεται άμεσα και τό σεβασμό τοΰ άνθρωπου ώς προσώπου, γιατί είναι δυνατόν στην πραγματικότητα είτε άπό δομικές αιτίες τής οργανωμένης κοινωνικής ζωής, είτε άπό τήν εξουσία, είτε και άπό μεμονωμένους ανθρώπους να μή γίνεται διάκριση ανάμεσα στον άνθρω­

πο ώς πρόσωπο και σ' ένα άψυχο όργανο, κάτι πού δέν ξέφυγε βέβαια άπό τήν αυστηρή κριτική του Kant. Αυτή ακριβώς ή προσωπική δομή του άνθρωπου δέν εΐναι αποτέλεσμα τής προβολής τής μορφής ζωής και σέ κάποιο άλλο έμβιο ον άλλα «ανήκει στις προϋποθέσεις τής σφαίρας τής ανθρώπινης ύπαρξης» Κ Ό άνθρωπος είναι δεδομένος άμεσα ώς φύση,

1. P l e s s n e r , ο.π., 301.

— 440 — I

σαν ψυχή και σώμα, πού πρέπει κανείς να ερμηνεύσει και να καταλάβει. Άλλα πέρα άπο αυτά δέν υπάρχει τίποτε άλλο, τα πρόσωπα δέν προσφέρουν μία βιοσωματική προσθήκη σ' αυτό πού εϊναι ό άνθρωπος, αλλά τή δομική συνάρτηση κι αρμονία της εκκεντρικής τοπικότητας, ή οποία αποτελεί τή βάση του προσώπου και του κοινού κόσμου. «Κοινός κόσμος είναι ή μορφή της θέσης του ανθρώπου, αν θεωρηθεί ώς σφαίρα άλλων ανθρώπων. Πρέπει να ειπεί κανείς κατ' ακολουθία πώς ό κοινός κόσμος σχηματίζεται κι αντλεί πραγματική υπόσταση άπο τήν εκκεντρική τοπικότητα» 1.

Ό κοινός κόσμος είναι διαφορετικός άπο τή φύση, από τον εσωτερικό κόσμο κι άπο τον κοινωνικό κόσμο. Ή φύση εϊναι ευρύτερη άπο τον άν­

θρωπο γιατί τον περιέχει. Ό εσωτερικός κόσμος τον πληροί άλλα ό κοινός κόσμος όχι. Ό κοινός κόσμος είναι ευρύτερος άπο τον κοινωνικό, γιατί μπορεί να συνδέεται και με τήν ύπαρξη ενός μόνον ατόμου και γιατί ό προ­

σωπικός χαρακτήρας του ανθρώπου αποτελεί προϋπόθεση γιά τήν συνύ­

παρξη των προσώπων. Στην κοινωνική ζωή με τήν οργανωτική περιπλοκή της ό άνθρωπος περιορίζεται πολλές φορές σ' ο,τι πραγματώνει μέσα σ' αυτήν, ενώ το πρόσωπο εΐναι αμετακίνητα δεδομένο πριν άπο αυτά πού έχει πραγματώσει ή πρόκειται να πραγματοποιήσει ό άνθρωπος 2. Έκτος αυτού ή κοινωνία μπορεί να αποτελείται άπο άλλες μονάδες ζωής, να εϊναι κοινωνία ζώων, όπου πολλά άτομα, πολλές άπλες μονάδες ζωής ζουν μαζί, άλλα αυτή ή συμβίωση δέν φθάνει πέρα άπο τις φυσικές καταβολές. 'Υπάρ­

χουν κι εκεί «επιτεύγματα», στοιχειώδεις μορφές κατανομής έργων, άλλα όλα αυτά δέν ξεπερνούν το επίπεδο της τεχνικής ­ πρακτικής ικανότητας. "Ο,τι κάνει τον άνθρωπο νά διαφέρει από το ζώο, είναι ή εκκεντρική το­

πικότητα, ή επιστροφή προς τον εαυτό του και ή αυτοσυνείδηση, ή διαφο­

ρετική δομή της συνάρτησης του προς το σύνολο της ζωής, ό προσωπικός χαρακτήρας. Κι έδώ ακριβώς βασίζεται και το χρέος του σεβασμού του προσώπου και των δικαιωμάτων του. Μεταξύ κοινού κόσμου, μεταξύ σφαί­

ρας τοΰ «εμείς» και του προσώπου υπάρχει μία αλληλεξάρτηση, γιατί άπο τή μία πλευρά ό άνθρωπος εΐναι συστατικό στοιχείο τοΰ κοινού κόσμου, τον διαμορφώνει ό ϊδιος μαζί μέ άλλα πρόσωπα. 'Από τήν άλλη πλευρά όμως ό κοινός κόσμος εϊναι ό φορέας τών προσώπων. Γιατί στον κοινό κόσμο μειώνεται ή διαφορά τών χωροχρονικών τοποθετήσεων τοΰ καθε­

νός, δημιουργείται κοινότητα, χώρος εμπιστοσύνης και οικειότητας, πού αποτελεί τήν προϋπόθεση γιά τήν κατανόηση τοΰ άνθρωπου. Στον κοινό κόσμο υπάρχει μόνον ένας «Άνθρωπος», ô κοινός κόσμος υπάρχει μόνον

1. 2.

P l e s s n e r , ο.π., 302. P l e s s n e r , ο.π., 303.

— 441 —

σαν ένας «"Ανθρωπος» ι. Ή σφαίρα τοϋ έμεΐς είναι για τον Plessner ό κό­

σμος τοϋ πνεύματος, αλλά, σε διαφοροποίηση από το Hegel, δεν υπάρχει εδώ ή διάκριση υποκειμένου και αντικειμένου. Ό άνθρωπος πρωταρχικά εΐναι ώς προς αυτό αδιαφοροποίητος, γιατί εξαιτίας της εκκεντρικής το­

πικότητάς του εΐναι υποκείμενο πού έχει τή δυνατότητα ν' αποσυρθεί να πάρει απόσταση από τον εαυτό του και να τον συλλάβει σαν δεδομένο της συνείδησης του, και συγχρόνως ν' αντιληφθεί πώς απέναντι του εΐναι ό κόσμος. 'Αλλά ήδη στην απόσταση πού παίρνει από τον εαυτό του, ενώ συγχρόνως εΐναι ό «εαυτός του», αίρεται ή διάκριση υποκειμένου και αντικειμένου, ενώ όσον άφορα στη σχέση με τον κόσμο ή διάκριση αύτη διατηρείται. Αύτη ή αδιαφοροποίητη ενότητα υποκειμένου και αντικειμέ­

νου είναι ακριβώς τό πνεύμα 2 πού χαρακτηρίζει τον άνθρωπο ώς πρόσωπο. "Ενα εύλογο ερώτημα εΐναι τό αν υπάρχει για την ανθρωπολογία τοϋ

Plessner κάποιο δν με προσωπικό χαρακτήρα έκτος από τον άνθρωπο. "Ολο τό κατηγοριακό υπόβαθρο πού οδηγεί ώς τό πρόσωπο περνάει άπό τή ζωή και τό σύνδεσμο της ζωής με τό ζωντανό σώμα. Τό πρόσωπο έχει κοσμικό χαρακτήρα και δεν συνδέεται με μια έξωκοσμική υπέρβαση. Ήδη στην περίπτωση τοϋ άνθρωπου διαπιστώθηκε τό χάσμα πού δημιουρ­

γείται άπό τήν ιδιόρρυθμη συνάρτηση τοϋ άνθρωπου προς τή ζωή και τό συμπέρασμα ήταν πώς ή εκκεντρική τοπικότητα και συνάμα όλη ή ύπαρξη τοϋ άνθρωπου στηρίζονται στο μηδέν κι ό άνθρωπος εΐναι αστή­

ρικτος, δέν έχει σίγουρο τόπο στο χώρο και στο χρόνο. Αυτή τή μορφή τή χαρακτηρίζει ό Plessner σαν «ουτοπικό τόπο» (utopischer Standort)3. Στην πραγματικότητα πρόκειται για έναν βασικό ανθρωπολογικό νόμο. Ό άνθρωπος εΐναι ουτοπικό δν όχι μόνο γιατί έχει τήν τάση ν' αναζητεί νέους τρόπους ζωής και κοινωνικής συνύπαρξης, άλλα γιατί ακριβώς ψά­

χνει να βρει κάποιο τρόπο, για να στηρίξει τήν αστήρικτη ύπαρξη του. Αυτή είναι ή ρίζα τοϋ θρησκευτικού προβλήματος. Ή προσπάθεια για τήν άρση της μηδαμινότητας και της αποσπασματικότητας του άνθρωπου και τών κοσμικών συναρτήσεων του θέτει τό αναπόφευκτο ερώτημα για τό αν υπάρχει κάποια αρχή πού να κρατάει τον κόσμο και να αίρει τήν αποσπα­

σματικότητα. 'Αλλά ό άνθρωπος σύμφωνα μέ τον ανθρωπολογικό νόμο τοϋ ουτοπικού τόπου εΐναι υποχρεωμένος να υπερβεί τή λύση αυτή, για να μήν αρνηθεί τή βασική συνάρτηση της εκκεντρικής τοπικότητάς του. Έτσι τό ερώτημα για τήν αρχή τοϋ κόσμου τίθεται μέν, άλλα δέν λύνεται μια για πάντα — είτε θετικά είτε αρνητικά — έτσι, ώστε να άρει τό γεγονός

1. Plessner, ο.π., 304. 2. Plessner, ο.π., 305. 3. Plessner, ο.π., 341 -346.

— 442 —

πώς ό άνθρωπος είναι άθεμελίωτος. Οί προσπάθειες για την άρση της μη­

δαμινότητας δεν μπορούν να φθάσουν στο επίπεδο της απόλυτης υπέρβασης. Αυτό το πρόβλημα συνδέεται άμεσα με το ερώτημα αν ή ιστορική πορεία μπορεί να άρει εντελώς αύτη τήν πρωταρχική μηδαμινότητα και αποδοχή πώς ό άνθρωπος είναι αστήρικτος και ξένος μέσα στον κόσμο, άφοϋ ποτέ δεν μπορεί να φθάσει στην απόλυτη αυτογνωσία. Ή μια κατεύθυνση είναι ή αποδοχή θρησκευτικής λύσης καί ή άλλη είναι ή πολιτική και κοινωνική πράξη σαν πορεία απελευθέρωσης, άρσης της αποξένωσης καί πραγματο­

ποίησης του αληθινού είναι τοϋ ανθρώπου. Ό Plessner αρνείται, όπως είδαμε, τήν αντίληψη πώς ή ιστορία κρύ­

βει κάποιο σχέδιο πού πρέπει να πραγματοποηθεΐ ή κάποια άλλη δύναμη πού δρα μέσα στην ιστορία εκτός από τον άνθρωπο. Άλλα κλίνει προς τήν αντίληψη πώς όλος ό κόσμος οικειότητας πού δημιουργείται σε συνάρτηση προς το κοινό δέν μπορεί να άρει τήν αρχική αύταποξένωση ', παρά μόνον εν μέρει, σημειακά καί πάντα με τήν προοπτική της υπέρβασης, πού δέν συνεπάγεται πάντα εξέλιξη προοδευτική. Ή εξέλιξη μπορεί να οδηγήσει καί σέ οπισθοδρόμηση. Ή συνέπεια είναι για τον Plessner τό ερώτημα μήπως ή αύταποξένωση σαν πρωταρχική συνάρτηση τοϋ ανθρώπου ώς κοσμικού δντος είναι κάτι τό εντελώς διαφορετικό άπό τήν αποξένωση πού διέπει μια ορισμένη ιστορική εποχή μέ ιδιόμορφες οικονομικές σχέσεις, οί όποιες πρέπει να αρθούν για να άρθή καί ή αποξένωση στο σύνολο της. Ή πρωταρχική αύταποξένωση πού δέν αίρεται απόλυτα μέ καμμιά ανθρώ­

πινη προσπάθεια είναι γιά τον Plessner κάποια συστατική ανθρωπολογική κατηγορία.

Βέβαια ή αντίληψη δέν είναι καινούρια στην ιστορία του στοχασμού, αρκεί μόνο νά θυμηθεί κανείς τήν έριδα μεταξύ γνωστικισμοΰ καί χριστια­

νικής πατερικής σκέψης γύρω άπό τό θέμα της κοσμικής αποξένωσης. "Αν καί ό Plessner άπό τή σκοπιά της ανθρωπολογικής σκέψης του δέν λύνει τό πρόβλημα γιά τό αν υπάρχει θεός ή όχι, γιατί θεμελιώνει περισσό­

τερο ένα θρησκευτικό σκεπτικισμό μέ υπαρξιακή κι ανθρωπολογική βάση 2, δέν κατατάσσεται στην ίδια γραμμή μέ τό γνωστικισμό, πού αρνιόταν κάθε δύναμη στην πράξη σαν έστω καί μερική άρση της αποξένωσης. Βέβαια τό ερώτημα γιά τό θεό δέν μπορεί να λυθεί στα πλαίσια μιας ανθρωπολο­

γίας. 'Αλλά όσα λέει ό Plessner γιά τον κόσμο της οικειότητας καί της εμπιστοσύνης πού δημιουργεί ό άνθρωπος, έχουν κάποια ομοιότητα μέ τήν πατερική λύση γιά τον κόσμο ώς τόπο της φιλοξενίας του άνθρωπου καί γιά τή δυνατότητα της ανθρώπινης θέλησης καί της πράξης νά περιο­

1. Βλέπε το άρθρο του Selbstentfremdung. 2. P l e s s n e r , Stufen, 346.

— 443 —

ρίσει την κοσμική αποξένωση, άλλα βέβαια ή αποξένωση λαμβάνει στο χριστιανισμό άλλο νόημα και αίρεται μόνο από το Θεό, ό όποιος κρατάει και το νόημα της ιστορίας.

Ό Plessner αρνείται μια θεολογία ή μεταφυσική της ιστορίας, για να θεμελιώσει τήν ευθύνη του ανθρώπου ώς προσώπου και απέναντι στη φύση και απέναντι στην ιστορία. Ή ανθρώπινη πράξη και ό κοινός κόσμος των προσώπων έχουν τή δυνατότητα να περιορίσουν τή δύναμη της πρω­

ταρχικής αποξένωσης άλλα όχι και να τήν άρουν εντελώς. Γενικά μπορεί νά χαρακτηρίσει κανείς τήν όλη τοποθέτηση του Plessner στο πρόβλημα αυτό σαν «αϊτητικό αθεϊσμό της σοβαρότητας και της ευθύνης».

ΒΑΣΙΛΕΙΟΥ Μ. ΠΕΣΜΑΖΟΓΛΟΥ

ΙΣΤΟΡΙΑ ΚΑΙ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ

Πρέπει ή Λογοτεχνία ν ' αντλεί τα θέματα της από τήν 'Ιστορία; Είναι θέλω να πώ, επιτρεπτό και ωφέλιμο σήμερα ό Λογοτέχνης ν ' αντλεί τα θέματα του απ' τή ζωή τών περασμένων χρόνων; Το θέμα είναι πάντα επί­

καιρο, άφοϋ πολλοί είναι σήμερα οί λογοτέχνες πού γυρίζουν τή ράχη στο καυτό υλικό πού τους προσφέρει το Σήμερα και καταφεύγουν στο Χθες.

Είναι στα χρόνια της 'Αναγέννησης, πού ή Λογοτεχνία, υπακούοντας στην τροπή τών καιρών, αντλεί το υλικό της απ' τήν ελληνορωμαϊκή κλασ­

σική αρχαιότητα. Στο φθινόπωρο εξάλλου της 'Αναγέννησης αναβιώνει και ή βιογραφία, είδος πού είχε θεμελιώσει ό μεγάλος Χαιρωνέας. Εϊταν μοιραίο, ή πρώτη δημιουργική προσπάθεια του ξαναγεννημένου πνεύμα­

τος — και της Λογοτεχνίας φυσικά — ν' αποτελεί μίμηση τών αρχαίων προτύπων.

Ή στενή συνεργασία ανάμεσα στην 'Ιστορία και τή Λογοτεχνία, θα κρατήσει ώς τό ξέσπασμα της ρομαντικής αντίδρασης, πού θ' ανοίξει νέους ορίζοντες στή Λογοτεχνία. Μυθιστόρημα καί θέατρο γίνονται «σύγ­

χρονα», όχι όμως απόλυτα. "Αν οί νεοκλασσικοί δεν μπορούσαν παρά μόνον μέσω τών αρχαίων νά εκφραστούν, οί ρομαντικοί κυριαρχούνται άπό τήν τάση ν' ανατρέχουν στο Μεσαίωνα για νά τοποθετήσουν τα έργα τους. Ή προτίμηση τους σ' αυτή τή συγκεκριμένη περίοδο της Ιστορίας, δεν είναι τυχαία1 ή σκοτεινή καί μεγαλόστομη ατμόσφαιρα της εποχής, είναι εξαι­

ρετικά πρόσφορη στην τεχνοτροπία τους. Αυτή 'ναι ή περίπτωση του Victor Hugo — του κοντοτιέρου του ρομαντισμού. 'Απεναντίας ό Δουμας ­πατήρ, προτιμά ν' ανατρέχει στο κοντινό παρελθόν, ενώ πιο μεγαλόπνοος ό Walter Scott, πλησιάζει περισσότερο τή μορφή τοΰ καθαυτό ιστορικού μυθιστορήματος. 'Ωστόσο, τα σχετικά έργα τού ρομαντισμού δεν μπορούν νά χαρακτηρισθούν «ιστορικά» με τή σωστή έννοια τοΰ όρου.

Όταν πιά, με τό τέλος τοΰ ρομαντισμού στο δεύτερο μισό τοΰ ΙΘ' αι., γεννιούνται οί νέες μεγάλες σχολές, πού θα δώσουν μιαν ορθολογιστική μορφή στή Λογοτεχνία, με ρεαλιστικό υπόβαθρο, — καθορίζοντας έτσι αποφασιστικά τήν εξέλιξη της ώς σήμερα —, ή αναδρομή στην ιστορία παραμερίζεται για νά μελετηθεί τό παρόν. Εϊν' ωστόσο αξιοσημείωτες οί

— 445 —

γοητευτικές αναδρομές στο κοντινό παρελθόν, πού συναντούμε και σ' αυτά τα έργα των μεγάλων νομοθετών τοϋ ρεαλιστικού μυθιστορήματος· στον Balzac λόγου χάρη ή τον Stendhal.

Βλέπουμε πώς το ενδιαφέρον της Λογοτεχνίας για τήν ιστορία δέν σβή­

στηκε­ κάθε άλλο. Μόνο πού τώρα, ατενίζοντας οί λογοτέχνες το «ιστορικό γίγνεσθαι» απ' τη σκοπιά τοϋ Σήμερα, γράφοντας για τους συγχρόνους των, προβάλλουν πράξεις και μορφές πού έγιναν ή έδρασαν στο παρελθόν, για νά φρονηματίσουν και να διδάξουν. Είναι χαρακτηριστική ή εκλεκτικό­

τητα τοϋ Balzac προκειμένου για ιστορικά γεγονότα· διαλέγει εκείνα μόνον, πού θα τον βοηθήσουν νά χώσει τό νυστέρι του βαθύτερα στο σώμα τής κοινωνίας του καιρού του. Τό ίδιο κι' ô Zola ή ό Flaubert, ό France ή ό Maupassant, κι' όλοι οί άξιοι λογοτέχνες. Τό πρόβλημα λοιπόν της 'Ιστο­

ρίας άντικρύζεται τώρα άπ' τή Λογοτεχνία­ άπό μιαν άλλη σκοπιά, ούσια­

στικώτερη· σαν πηγή μελέτης, στοχασμού, έμπνευσης και άντλησης διδα­

γμάτων. Για πρώτη φορά άπό τον καιρό της 'Αναγέννησης λευτερώνεται τό νεώτερο πνεύμα — καρπός ώς έπί τό πολύ της Γαλλικής 'Επανάστα­

σης — άπό τήν τυραννική δεσποτεία της 'Ιστορίας. 'Αρχίζει μια νέα περίο­

δος για τή Λογοτεχνία, πού θα εξακολουθήσει βέβαια νά συνεργάζεται μέ τήν 'Ιστορία, όπως αργότερα μέ τήν βιολογία, τήν ψυχανάλυση και άλλους τομείς μελέτης τοϋ επιστητού.

Τήν σκοπιμότητα της καθαρά έμμεσης επίδρασης της 'Ιστορίας πάνω στή Λογοτεχνία, — πού μερικοί κοντόφθαλμοι δογματικοί αρνούνται, — έχουν πραγματευθεΐ κατά τρόπο ανεπανάληπτο κριτικοί σαν τον Albert Thibaudet 1 και τον M. Barrés. Οί δύο αυτές κριτικές ιδιοφυΐες, μα καί οί άλλοι, παραδέχονται πώς ή καταφυγή της Λογοτεχνίας στην 'Ιστορία, δέν αποτελεί ένδειξη αδυναμίας της Λογοτεχνίας νά συλλάβει τους παλ­

μούς της σύγχρονης ζωής, άλλ' άπλα καί μόνο, ή 'Ιστορία είναι ενα, ανάμεσα στα πολλά πεδία, όπου μπορεί νά έξακτινωθεΐ τό λογοτεχνικό δαιμόνιο.

Παρατηρούνται ωστόσο περιπτώσεις λογοτεχνών, πού άδυνατοΰν νά γράψουν «σύγχρονο» μυθιστόρημα, θέατρο ή άλλο, ενώ επιδίδονται μ' επι­

τυχία στο λογοτέχνημα μνήμης, στο «ιστορικό» λογοτέχνημα. 'Αντίθετα, λογοτέχνες πού καταγίνονται μέ τό «σύγχρονο» λογοτέχνημα, αποστρέφον­

ται — μέ σνομπισμό κι' αρκετή δόση ειρωνείας — τό «ιστορικό» λογοτέ­

χνημα, τό λογοτέχνημα δηλαδή πού έχει αντλήσει τό υλικό του άπό τήν Ιστορία. Δέν τό κρύβω πώς σ' αυτές τις εκδηλώσεις βαθειάς περιφρόνη­

σης των λογοτεχνών της δεύτερης κατηγορίας προς τό «ιστορικό» λογοτέ­

1. Βλ. κυρίως τα έργα τοϋ Αρ. T h i b a u d e t , «Réflexions sur le roman», Paris 1938 καί «Réflexions sur la littérature» (σέ 2 τόμους).

— 446 —

χνημα, διαβλέπω μια φυγοπονία, μιαν αδυναμία για έρευνα — πού σίγουρα προϋποθέτει το είδος αυτό. Στέκομαι σ' ενα δεύτερο ερώτημα, μ' αρκετό σκεπτικισμό, είν' αλήθεια. Σήμερα, πού το κύριο μέλημα της Λογοτεχνίας είναι — και πρέπει να είναι στους δύσκολους καιρούς μας — ή σύγχρονη ζωή και τα προβλήματα της, ό άνθρωπος και ή τραγωδία της μοναξιάς του, πρέπει ή Λογοτεχνία να καταγίνεται με το παρελθόν; Σίγουρα ναί. Ή Λο­

γοτεχνία ενός λαοϋ αποτελεί — όπως σωστά έχει ειπωθεί — τήν κοινωνική του συνείδηση, τον καθρέφτη κάλλιο της εθνικής του ταυτότητας. "Αν δεν διαβάζαμε τον Ντοστογιέφσκη ή τον Τολστόη δεν θα γνωρίζαμε τήν υπέ­

ροχη ψυχή του Ρωσικού Λαοϋ­ οί Σκανδιναβοί μας έγιναν οικείοι μες από τα κείμενα του Χάμσουν κα του "Ιψεν... κ.O.K. Οί εκπρόσωποι της Λογοτεχνίας διαδραματίζουν κι' έναν άλλο ρόλο, ουσιαστικό όσο κι' ή καλλιτεχνική τους υπόσταση. Γίνονται οί Δον Κιχώτες, οί αγαθοί φορείς και πρεσβευτές της συναδέλφωσης των λαών, οί κήρυκες της ειρήνης κι' οί οραματιστές ενός κόσμου καλύτερου, μέσα στην εχθρική όσο κι' ακατανόητη εποχή μας.

Σε μια λοιπόν εποχή πού καλλιεργεί συστηματικά όχι μόνον τήν εχθρό­

τητα μα και τή διεθνοποίηση, ή Λογοτεχνία κάθε Λάου, καλείται να διασώσει τα 'Εθνικά στοιχεία, πού μέρα τή μέρα αλλοτριώνονται, ανίκανα κι' αβοή­

θητα ν ' αντισταθούν μπροστά στή φθορά τών σκληρών καιρών μας. Αυτό όμως ισχύει για τους εκπροσώπους της Λογοτεχνίας πού απασχολεί τό Σήμερα. Ά π ' τήν άλλη πλευρά, ό κίνδυνος να μεταβληθούν οί Λαοί σε άβουλες μάζες προβάλλει διαρκώς έντονώτερος. Γι' αυτό ή Λογοτεχνία — τέχνη περισσότερο προσιτή στους Λαούς άπ' ο,τι οί άλλες — καλείται να τονώσει τήν εθνική συνείδηση τών Λαών. Γιατί, ας μή γελιόμαστε* δεν υπάρχουν λαοί δίχως κοινή — άρα εθνική — συνείδηση.

Πάντα, σε καιρούς ταραγμένους, σέ περιόδους παρακμής, ή Λογοτε­

χνία αντλεί τα θέματα της δημιουργίας της — άμεσα ή έμμεσα — άπ' τήν Ιστορία. "Ενα πρόχειρο παράδειγμα πού μου 'ρχεται τή στιγμή τούτη στο νου, είναι ή ομαδική στροφή τών εκπροσώπων της «γενεάς του τριάντα», στα χρόνια της μεταξικής δικτατορίας και της Γερμανοϊταλικής κατοχής, προς τήν 'Εθνική Ιστορία. Ό Πετσάλης άπ' τήν κοσμοπολίτικη «Μαρία Πάρνη» μεταφέρεται με τους επικούς «Μαυρόλυκους» στο κλίμα της Τουρ­

κοκρατίας· ό Καραγάτσης αρχίζει να συνθέτει τήν τριλογία του « Ό κόσμος πού πεθαίνει» με θέμα τον Μεγάλο ξεσηκωμό* ό Τερζάκης θωπεύει τις πληγές του παρόντος, με μια γοητευτική αναδρομή στή φραγκοκρα­

τούμενη Ελλάδα, γράφοντας τήν «Πριγκηπέσσα Ίζαμπώ»· ό Πρεβελάκης ζωντανεύει με παραστατικότητα μέσα στον «Κρητικό» του τους αγώνες του Κρητικού Λαού γιά τήν λευτεριά του* ό Βενέζης γράφει τό «βιβλίο τών καλών ανθρώπων» — τήν «Αιολική Γη» — νοσταλγώντας τή χαμένη

- 447 -

πατρίδα του­ και άλλοι . . . Ή περιπτωσιολογία εϊν' ατέλειωτη, όχι μόνον μέσα στην ελληνική αλλά και στην παγκόσμια Λογοτεχνία.

Τό άψυχο υλικό πού προσφέρει στο Λογοτέχνη ό ιστορικός — δεν πρέπει να ξεχνούμε και τό πολύτιμο υλικό πού του προσφέρει μέ τη «μι­

κρή ιστορία» του ô ιστοριοδίφης — τό υλικό λοιπόν του σπουδαστηρίου, ό λογοτέχνης εϊν' υποχρεωμένος να τό υποτάξει. Να ισορροπήσει δυο φαι­

νομενικά ετερόκλητους κόσμους : τήν Ιστορία και τήν Τέχνη. Δίνοντας ζωή στα άψυχα, φωνή στα περασμένα και πλαισιώνοντας τό ιστορικό του υλικό παραστατικά και μέ χαρακτήρες δικούς του ό άξιος λογοτέχνης μπορεί να διδάξει τήν 'Ιστορία, καλύτερ' άπό κάθε ιστορικό. Πόσες γενεές δεν έζησαν μ" αγωνία τό δραματικό Βατερλώ μέσ' απ' τους «Αθλίους» του Ουγκώ; Και ποιος ιστορικός μπόρεσε να μας δώσει ολοζώντανο τό Ναπολέοντα, όπως μας τον έδωσε ό μεγάλος Τολστόη μέσα στο «Πόλεμος και Ειρήνη»; Τό δίχως άλλο πολλοί Λαοί γνώρισαν τήν ιστορία τους μέσ' απ' τα λογοτεχνικά κείμενα.

Ό κίνδυνος πού εμφιλοχωρεί σε κάθε απόπειρα λογοτεχνήματος μέ θέμα τή ζωή σέ περασμένους καιρούς είναι μεγάλος. Ό λογοτέχνης κινδυ­

νεύει να γίνει απλός χρονικογράφος, γράφοντας μια «φρέσκα» ίστορικο­

λογοτεχνική, χωρίς όμως αξιώσεις. Πολλοί έκαναν τό λάθος να δώσουν τό μεγαλύτερο βάρος στην ιστορική αλήθεια, περιορίζοντας τή μυθοπλα­

στική τους φαντασία — πρωταρχικό ωστόσο στοιχείο για τή δημιουργία ενός άξιου λογοτέχνη. "Ετσι, δεν είναι αξιοπερίεργο τό ότι λίγα είναι τα καλά ιστορικά λογοτεχνήματα. Τό ιστορικό υλικό, για να υποταχθεί και να μορφοποιηθεί έτσι ώστε ν' αποτελέσει έργο τέχνης, προϋποθέτει ασυ­

νήθιστο καλλιτεχνικό δαιμόνιο. Μαντεύω τον αντίλογο : — Κι' εϊν'επιτρεπτό να θυσιασθεΐ ή ιστορική

αλήθεια χάριν της αρτιότητας του λογοτεχνήματος; Σίγουρα επιθυμητό δέν είναι, άλλα νόμιμο είναι· βρίσκεται, δηλαδή, μέσα στα πλαίσια, στους νόμους — αν υπάρχουν νόμοι — της Τέχνης. Αυτό πού ενδιαφέρει πρώτ' άπ' όλα σ' ενα έργο Τέχνης είναι ή μορφή κι' ύστερα τό περιεχόμενο.

"Αν μορφή και ουσία ενυπάρχουν στο έργο τέχνης σ' αρμονική μετα­

ξύ τους σχέση, τότε έχουμε τό τέλειο καλλιτέχνημα, τό αριστούργημα. "Ετσι, όταν ιστορική αλήθεια κι' αισθητική μορφή συνυπάρχουν, απο­

τελούν αδιάσπαστα στοιχεία, τότε πια έχομε τό άρτιο ιστορικό λογοτέ­

χνημα, πού δέν θα αρκεσθεί μόνο στο παρελθόν, μα και θα μεταφέρει τα γόνιμα στοιχεία του στο Σήμερα.

ΒΑΣΙΛΕΙΟΥ Ι. ΛΑΖΑΝΑ

ΤΙΒΟΥΛΛΟΥ Η ΕΚΤΗ ΕΛΕΓΕΙΑ ΤΟΥ ΔΕΥΤΕΡΟΥ ΒΙΒΛΙΟΥ

Ι. Είναι ή τελευταία ελεγεία, πού συντίθεται από τον Τίβουλλο προς τιμή τής Νέμεσης. Είναι ψυχικά περισσότερο αδύνατος τώρα και πλέον απελπισμένος απ' ο,τι στην τέταρτη. Για τον αναγνώστη τερματίζεται ή περιπέτεια του με τη Νέμεση. Δεν γνωρίζουμε αν ό ποιητής πέθανε κυριαρ­

χούμενος ακόμη άπό το πάθος του για τήν αλαζονική εταίρα ή μήπως, άφου διέλυσε τό δεσμό μαζί της, έζησε ήσυχος κατόπιν, χωρίς μάλιστα να συνθέσει και στίχους. Όσον άφορα στή Νέμεση, εμφανίζεται στην ελεγεία αυτή υπό τήν μορφή μιας φιλάρεσκης και ψυχρής εταίρας. Πλαισιώνεται μάλιστα και από μια μεσάζουσα, τή Φρύνη. Αυτή διεξάγει τήν αλληλογρα­

φία με τους εραστές της, αυτή ρυθμίζει καί τήν είσοδο τους στο σπίτι. Ό Τίβουλλος προσπαθεί να επανακτήσει τήν ελπίδα για τήν κατάκτηση της Νέμεσης. Βαυκαλίζεται με τήν ΐδέα ότι ή ατυχία του οφείλεται στή «με­

σάζουσα», τή lena· αυτή τον συκοφαντεί καί τον διαβάλλει. Μάταια προ­

σπάθεια. Ό ποιητής εξαπατά τον ίδιο τον εαυτό του.

II. Ή αρχή είναι ευτράπελη. Ό φίλος του ό Μάκρος, με αφορμή μια ερωτική, προφανώς, ατυχία, εγκαταλείπει τον "Ερωτα καί ετοιμάζεται να ακολουθήσει τό στρατιωτικό στάδιο. Ό ποιητής αναρωτιέται : ό Έρωτας θα ακολουθήσει τό νέο πολεμιστή καί στα στρατόπεδα ή θα τον αφήσει ήσυχο καί θα πάψει να τον βασανίζει; "Αν πάλι ό Έρωτας φείδεται τους στρατιώτες, γιατί να μήν γίνει καί ό ίδιος ό Τίβουλλος στρατιώτης ; Μά­

ταια αλαζονεία ! Δεν μπορεί, άλλοίμονο, νά απομακρυνθεί άπό τό κατώφλι της αγαπημένης (1 ­14). Είναι θύμα του Έρωτα. Αυτό είναι! Καί ασφαλώς θα έθετε τέρμα στα βάσανα του, αυτοκτονώντας, αν δεν τον συγκρατούσε ή Ελπίδα, αν δεν τοϋ υποσχόταν μια περισσότερο ελαστική Νέμεση (15­28). "Ας τον λυπηθεί επί τέλους! "Ας τον λυπηθεί στο όνομα της αδελφής της, πού πέθανε τόσο πρόωρα καί πού ή ψυχή της δεν παύει νά παρεμβαίνει υπέρ αύτου (29 ­ 40). "Αλλωστε ή Νέμεση δεν είναι κακιά. Είναι ευαίσθητη καί φιλεύσπλαχνη. Είναι ή μεσάζουσα ή Φρύνη. πού τον συκοφαντεί καί

— 449 —

τον διαβάλλει και την απομακρύνει άπο αυτόν. ,λΑς έχει λοιπόν το ανάθεμα τοΟ ποιητή (41 ­ 54).

III. Ό Max Ponschont παρατηρεί : «Σύνθεση απλή και επιδέξια, που συντίθεται από δυο θέματα : "Αλλοτε ό ποιητής επικαλείται τήν εύνοια τής αγαπημένης και άλλοτε εκτοξεύει εναντίον της αναθέματα και απειλές. 'Αλλοτε προσπαθεί να συγκινήσει τήν καρδιά τής αγαπημένης διεγείρον­

τας τα τρυφερά της αισθήματα και τον οίκτο κι' άλλοτε έμπνέοντάς της τον φόβο» ( T i b u l l e , Elegies, Paris, 1968, σελ. 114).

Η ΕΚΤΗ ΕΛΕΓΕΙΑ ΤΟΥ ΔΕΥΤΕΡΟΥ ΒΙΒΛΙΟΥ

«Castra Mager Seguitur : tenero quid fiet Amori'?»

rO Μάκρος πάει στον πόλεμο. Και τώρα δ "Ερως τι θα γίνει; Θα πάει μαζί τον ώς συνοδός, θα τον κρατάει τα δπλα ι μήπως ; Κι αν πρόκειται δ πολεμιστής δρόμο μακρό να δρασκελίσει ή πόντο πολνσάλεντο, θα πάει κοντά τον με τα βέλη;

5 ΎΩ "Ερωτα τον Μάκρο μάλωσε που τή ραστώνη αφήνει, που σον είναι τόσο ευχάριστη, και υπεκφυγές ζητάει πάντα.

"Αν τους στρατιώτες συμπαθεί, ας γίνει ό Τίβουλλος στρατιώτης τότε κι" αυτός! Στή ζώνη τον, κι' αυτός, ας πάρει το παγούρι. Δεχθείτε με στρατόπεδα! Χαίρετε Κύπρις, νέα κοράσια!

10 Κι* εγώ είμαι σφριγηλός, ή σάλπιγγα και μένα συνεπαίρνει! Μεγάλες λέξεις ξεφωνώ. "Ομως, άφοϋ τις ξεστομίσω, βονβαίνομαι εμπρός σε μια κλεισμένη θύρα δ αλαζόνας. 'Ορκίστηκα σνχνά να μήν αγγίσω το κατώφλι τοΰτο, όμως, παρά τους όρκους μου, σ αυτήν το βήμα μον με φέρνει.

15 *Ας ήταν άοπλο να σε ιδώ, σκληρέ "Ερωτα! Να Ιδώ σπασμένα τα βέλη σον ας ήταν και σβησμένους τους δαυλούς σου νάντικρύζω.

"Εναν τρισδύσμοιρο ταλαιπωρείς, κατάρες συ με κάνεις και βλασφημίες βαρείες να ξεστομίζω, αλλόφρονας σαν νάμουν. . . Θαβαζα τέλος στα δεινά μου με το θάνατο, άλλα ή 'Ελπίδα

20 θερμαίνει τή ζωή' αϋριο καλλίτερα δλα θάναι —λέγει. Ή 'Ελπίδα θρέφει τον γεωργό. Στ' αυλάκια, πού άνοιξε το αλέτρι τους σπόρους εμπιστεύεται' τι ξέρει ; άρίφνητοι θα γίνουν. Αύτη πλανεύει τα πουλιά, τα ψάρια τα δδηγεϊ στ' άγγίστρι, πον αθέατο το δόλωμα, με τέχνη περισσή, σκεπάζει.

1. Είναι τα δπλα πού Εφερε ό Ρωμαίος σέ εκστρατεία (ΠλαΟτος, Trin. 594), 29

— 450 —

25 Παρηγορεί τον δούλο αυτή, δετός ας είναι μ αλυσίδες, τρίζουν στίς κνήμες του τα σίδερα, μ' αυτός τραγούδια πλέκει. Μια Νέμεση ή 'Ελπίδα υπόσχεται εγκάρδια και σε μένα' μα άλλοι! σκληρή είναι πάλι αυτή. . . ωστόσο δεν υποχωρεί ή 'Ελπίδα. Λυπήσου με! Στης αδελφής σου τδνομα, ναι, σ' εξορκίζω

30 ακόμη! εΐθε το χώμα ανάλαφρο τα οστά της να σκεπάζει. Εΐναι για μένα ιερή' στεφάνια με δάκρυα ραντισμένα και προσφορές θα φέρω εγώ στο μνήμα της' εκεί θα μένω εκλιπαρώντας, ικετεύοντας. Την μοίρα μου θα κλαίω την άθλια και τα δεινά μου εγώ θ' ανιστορώ στην άψυχη την πέτρα

35 Και δεν θάφήσει εμέ, θαρρώ, —εΐναι ή προστάτισσά μου ξέρεις — να κλαίω συνεχώς. 7α λόγια μου άκου, αναίσθητη μην είσαι, μην ή ψυχή της προσβληθεί και τότε, ευθύς, αύτη σοϋ στείλει πένθιμα όνείρατα, ή μήν, στην κλίνη σου, σαν θα κοιμάσαι, ή ϊδια σιμώσει, ολόσωμη, καθώς — θυμοϋ! —την μέρα εκείνη,

40 πού απ' το παράθυρο έπεσε κι αιμόφυρτη έφθασε στον "Αδη. Μα σταματώ. Στη φίλη μου δεν θέλω έγο> νάναθυμίσω στιγμές όλόπικρες' ουδέ ενα δάκρυ της ακόμη αξίζω! Τα μάτια της, τα φλύαρα, δάκρυα ποτές ας μήν λερώνουν! Φταίει ή μεσάζουσα. Δεν φταίει ή φίλη μου' αυτή καλή είναι!

45 Ή Φρύνη ι φταίει, ή μεσάζουσα' στή συμφορά μ' έχει οδηγήσει, πηγαινοφέρνοντας μηνύματα στον κόρφο της ή άθλια! Κι όταν πολλές φορές αναγνωρίζω στο σκληρό κατώφλι τής ποθητής μου τή φωνή, μοϋ λέει αυτή : «Δεν είναι μόνη». Συχνά, ενώ μοϋ είχε υποσχεθεί «νυχτιά», αιφνίδια μοϋ αναγγέλλει,

50 πώς έχει πονοκέφαλο ή τάχα άλλος κίνδυνος υπάρχει. Με δέρνει τότε ή αγωνία. Ή φαντασία μου χαλκεύει αντίζηλους μυριότροπα τήν ποθητή μου πού αγκαλιάζουν και γίνομαι τρελλός. Καλώ βοηθούς τις 'Ερινύες τότε! Λίγο αν μάκουαν οι θεοί, ώ, θα κινδύνευε ή ζωή της!

1. Είναι το όνομα μιας εταίρας του Όρατίου (Epod. 14, 16). Ίσως από κει να πήρε το όνομα.

ΓΕΩΡΓΙΟΥ Θ. ΖΩΡΑ Καθηγητού Πανεπιστημίου

Ο ΚΑΛΒΟΣ ΚΑΙ ΟΙ ΣΧΕΣΕΙΣ ΤΟΥ

Πολλά γραφτήκανε για το χαρακτήρα τοϋ Κάλβου και για τις σχέσεις του με γνωστούς και φίλους. Γενικά έτονίστηκεν ότι ô ποιητής των Ωδών δεν ήταν πολύ αισθηματίας. "Ασχημα συμπεριφέρθηκε προς συγγενείς και φίλους και ευεργέτες. "Ας έξετάσωμε συστηματικά τις σχέσεις του με όλους τους γνωστούς του.

* * *

Κ ά λ β ο ς κ α ι γ ο ν ε ί ς . — Για τις σχέσεις τοϋ Κάλβου με τους γονείς του λίγα έχομε να εΐπωμεν. Για τον πατέρα ξέρομε μονάχα ότι, άφοα έχώρισε άπό τή γυναίκα του, επήρε τα δυο μικρά του παιδιά — τον 'Ανδρέα και το Νικόλαο — κ' επήγε στο Αιβόρνο, όπου έζησαν μαζί μερικά χρόνια ι . Πόση, όμως, ήταν ή άφοσίωσι πού ένωνε τα παιδιά με τον πατέρα τους δεν ξέρομε. Ό Κάλβος δεν τον αναφέρει ποτέ, ούτε έχομε άλλη μαρτυρία.

Τό βέβαιο είναι ότι τα παιδιά αυτό τον καιρό έζησαν πολύ στενόχωρα, τουλάχιστον άπό οικονομικής απόψεως, άφοϋ αργότερα ό αδελφός τοϋ 'Ανδρέα του έγραφε : «Ήτο βέβαιον ότι ή τύχη θα άπέκαμνε τοϋ να μας κατατρέχη και ότι θα μας ήνοιγε μίαν ήμέραν τήν όδόν δια να γίνωμεν κάτι»2. Ούτε και για τις σπουδές και τήν άποκατάστασι των δύο παιδιών κατώρθωσε τίποτε ό πατέρας τους. Τό μαρτυρεί ό Νικόλαος στο ίδιο γράμμα : «Τόσον δε περισσότερον δυνάμεθα να είμεθα ευχαριστημένοι άπό τήν τύχην, όσον αύτη είναι καρπός τών ιδίων μας ιδρωτών και τών σπου­

δών, τάς οποίας μόνοι μας συνετελέσαμεν»3. "Αν λάβωμε δε ύπ' όψι ότι ό πατέρας έστάθηκεν ή αιτία να αποχω­

ρισθούν ακόμη μικρά άπό τή μητέρα τους, ημπορούμε να φαντασθώμε, ότι τα παιδιά δεν έτρεφαν εξαιρετικά αισθήματα γι' αυτόν. Πάντως, δεν εχομεν

1. Γ. Θ. Ζ ώ ρ α, 'Ανδρέας Κάλβος, 'Αθήναι 1960, σελ. 7 έπ. 2. Βλ. το γράμμα τοϋ Νικολάου προς τον 'Ανδρέα πού δημοσιεύομε κατωτέρω. 3. Βλ. το ίδιο γράμμα τοΰ Νικολάου προς τον 'Ανδρέα.

— 452 ­

άλλες πληροφορίες για τίς στενοχώριες και τις δυσκολίες τον χρόνων αυτών.

Κατά το 1812 ή οίκογένεια χωρίζεται. Ό 'Ανδρέας, πρώτος, μεταβαίνει στή Φλωρεντία, όπου ό Φώσκολος εζήτει ενα δάσκαλο και σύντροφο για τον νεαρό Στέφανο Βοϋλτσο — συγγενή από τήν ζακυνθινή μητέρα του — και υστέρα, με πολλές περιπέτειες σε διάφορες χώρες : . Ό Νικόλαος, μετά τήν άναχώρησι άπό το Λιβόρνο, επήγε για επαγγελματικούς λόγους στην Τεργέστη, ενώ, τέλος, ό πατέρας συνεχίζει τίς εμπορικές δουλειές του, για τις όποιες εξακολουθεί να μένη στην 'Ιταλία και κατά πάσαν πιθανότητα στο Λιβόρνο, όπως φαίνεται άπό γράμμα2, για τό όποιον θα γίνη λόγος παρακάτω.

Άπό τήν εποχή αυτή ό πατέρας δεν είχε πια επικοινωνία μέ τον 'Αν­

δρέα, ούτε ποτέ συναντήθηκαν προσωπικά ούτε μέ αλληλογραφία. Άπό το ίδιο γράμμα μαθαίνομεν ότι ό πατέρας μέσω του Νικολάου

παρακαλεί τον 'Ανδρέα να φροντίση για ένα πληρεξούσιο, σχετικό μέ τήν διαθήκη της πεθαμένης μητέρας. Δεν ξέρομε αν ό 'Ανδρέας απήντησε ποτέ. Πάντως, οί σχέσεις πατέρα και 'Ανδρέα δέν χαρακτηρίζονται για τήν άφο­

σίωσι καί αγάπη τους. Μέ τήν μητέρα του οί σχέσεις του Κάλβου είναι ελάχιστες καί πολύ

παράξενες. Νεαρός — μικρό παιδάκι ακόμη — ό ποιητής χωρίστηκε άπό τήν μητέρα του καί δέν τήν ξαναεΐδε πιά. Καμμιά επαφή δέν είχε μαζί της, ούτε της έγραψε ποτέ, ούτε καί φαίνεται να ενδιαφέρθηκε πολύ γι' αυτήν. "Ισως αυτό να οφείλεται καί στην κατάστασι πού είχε διαμορφωθή μεταξύ τους. Ή μητέρα του, ξαναπαντρεμένη, ίσως να μήν είχε τή δυνατότητα ή τήν άδεια να βρίσκεται σέ σχέσεις μέ τα παιδιά της, πού ζούσαν τόσο μακριά. Έξ άλλου, δέν αποκλείεται κι ό πατέρας να είχε απαγορεύσει στα παιδιά οποιαδήποτε επικοινωνία ή αλληλογραφία μέ τήν μητέρα τους. Κα­

νένα ϊχνος ενδιαφέροντος δέν βρίσκομε αυτή τήν εποχή έκ μέρους τοΰ Κάλβου για τήν μητέρα του.

"Ομως, τόσον εκείνη όσο καί τό παιδί της, δέν έλησμονήθηκαν καθολο­

κληρίαν. Ή μητέρα πολλές φορές φαίνεται ότι έθυμήθηκε τον 'Ανδρέα της, καί ακόμη στή διαθήκη της του άφησε κληρονομιά ένα κτήμα της « . . .τό αμπέλι οπού έχω καί κυριεύω εις τό Ρόϊδο — γράφει στή διαθήκη της — διορίζω να τό έχη καί γοδέρη τον καρπό του ό συμβίος μου ό δεύτερος, για δύο χρόνους, καί έπειτα θέλω να περάση εις τήν ελευθέραν έξουσίαν

1. Γ. Θ. Ζ ώ ρ α, 'Ανδρέας Κάλβος, ενθ' άν. 2. Άπό το γράμμα αυτό μαθαίνομεν δτι ό πατέρας 'Ιωάννης Κάλβος δέν απέθανε

— όπως ένόμιζαν οί πολλοί βιογράφοι του — σέ κάποιο εμπορικό επαγγελματικό τα­ξίδι μακριά από τό Λιβόρνο. Δέν ξέρομε πότε καί ποΟ ακριβώς απέθανε.

— 453 ­

τον δύο παιδιών ονόματι 'Ανδρέα και Νικολάου αδέλφια Κάλμπου, όπου τα εχω προκρεάρει με τον πρώτον συμβίον σινιόρ Τζανέττο Κάλμπου, τα όποια παιδία, επειδή ευρίσκονται εις το Λιβόρνον, αυτά έπειτα άπό την διορίαν των δύο χρόνων του εισοδήματος, θέλει συστήσουν ενα έπίτροπον να τό περιλαβαίνη και να τό κάνουν ό,τι θέλουν και βούλονται» ι.

Άλλα κι ό Κάλβος άφιέρωσεν αργότερα στην πεθαμένη μητέρα του μια ολόκληρη φδή του, τήν τρίτη της πρώτης συλλογής, πού επιγράφεται «Είς θάνατον», όπου δείχνει πόσο μεγάλη ήταν ή αγάπη κ' ή άφοσίωσί του. Πώς εξηγείται όμως αυτή ή τόσον αργή έκδήλωσι του υίϊκου φίλτρου; Ήταν ή παλιά αγάπη πού τό παιδί είχε κρατήσει πάντα ζωντανή στην καρδιά του ή, αντίθετα, ήταν ενα είδος μετάνοιας για τήν ως τότε αδιαφορία καί λησμονιά του; Με άλλα λόγια, ό ποιητής έγραψε τήν φδή εκείνη ώς επιτα­

κτική έκδήλωσι μιας βαθειας αγάπης, πού είχε φυλάξει πάντοτε απ' τα μικρά χρόνια για τή μητέρα του, ή ήταν μόνο ενα είδος εξιλασμού γιατί ώς τότε τήν είχε παραμελήσει; Δύσκολο να καθορισθή, πάντως, όταν έγραψε τήν φδή του «Εις θάνατον» — καί είναι ή μόνη φδή μέ αίσθηματικόν χαρα­

κτήρα— ή καρδιά του ποιητοϋ ήταν βαθειά συγκινημένη. Ή άνάμνησι τής μητέρας του τον εϊχε κυριεύσει όλόκληρον ό ψυχρός Κάλβος γίνεται για λίγες στιγμές αισθηματίας :

~Ω φωνή, ώ μητέρα, ω των πρώτων μου χρόνων σταθερά παρηγόρησις' ομματ όπου μ3 εβρέχατε

μέ γλυκά δάκρυα!

Και συ ακόμα όπου εφίλησα τόσες φορές μέ τόσην Θερμοτάτην άγάπην πόση άπειρος άβυσσος

μας ξεχωρίζει!

Αϊ, καί άπειρος ας είναι κ ετι φοβερωτέρα. εκεί μέσα άτάρακτος θέλω έγοί συντριφθην

γυρεύοντας σας (φδή Γ', 25 ­ 27).

1. Ή μητέρα τοϋ Κάλβου απέθανε στίς 30 'Ιουνίου 1815. Ή διαθήκη της έδη­μοσιεύθη στή μελέτη τοϋ Δ è Β ι ά ζ η , Τα ίταλικά καί τα έν πεζφ λόγφ έργα τοϋ Κάλβου, 'Ελληνική Έπιθεώρησις, 11 ­ 12 (1918­1919) 450 έπ. Βλ. καί Γ. Θ. Ζώρ α, 'Ανδρέας Κάλβος, ενθ' αν., σελ. 8­9.

— 454 —

Παράξενη σύμπτωσι θέλησε σε αυτό το σημείο να πλησιάσουν οί δύο εθνικοί μας ποιηταί, ό Σολωμός κι ό Κάλβος. "Ατυχη έστάθηκε και τών δύο ή μητρική άφοσίωσι. Κ' οί δύο μικροί έχωρίσθηκαν άπ' τή μητέρα τους, κ' οί δύο σχεδόν έλησμόνησαν κάθε υίϊκον καθήκον. Ό Σολωμός άπ' τήν 'Ιταλία μόλις και μετά βίας έγραψε δύο ­ τρία γράμματα, όσα χρόνια έμεινε μακρυά της. Ευτυχώς για τον Κάλβο ή τύχη τοΰ έφείσθηκε τήν τελική ταπείνωσι και τήν έχθρα πού έχώρισε τον Σολωμό άπ' τή δική του τήν μη­

τέρα. Πάντως καί του Κάλβου ή μητρική αγάπη δέν έστάθηκε τυχερή.

* * *

' Α ν δ ρ έ α ς Κ ά λ β ο ς , ό α δ ε λ φ ό ς τ ο υ κ' ο ί ά λ λ ο ι σ υ γ ­

γ ε ν ε ί ς . — Ό Κάλβος είχε ένα μόνον άδελφόν, τον Νικόλαον, δύο χρόνια νεώτερόν του. Μικρά τα δύο παιδιά επήγαν —καθώς είπαμε — στο Λιβόρνο μέ τον πατέρα τους, όπου έσπούδασαν μαζί τα στοιχειώδη γράμματα, συνε­

χίζοντας μόνοι τους κατόπιν τις σπουδές τους. Μετά το θάνατο του πατέρα, τά δύο αδέλφια έ χωρίστηκαν. Ό 'Ανδρέας επήγε στην Φλωρεντία, όπου τον παρέλαβεν ô Φώσκολος, κοντά στον όποιον εξακολούθησε να άσχολήται μέ τήν φιλολογία. Ό Νικόλαος, αντιθέτως, πρακτικώτερος, μετέβη στην Τερ­

γέστη καί, μετά πολλές περιπέτειες, κατώρθωσε να πάρη μια καλή θέσι σ' έναν άπ' τους μεγαλύτερους εμπορικούς οίκους τής πόλεως εκείνης. Δέν ξέρομε τί απέγινε καί πώς έτελείωσε τή ζωή του, ούτε ξέρομεν αν τά δύο αδέλφια έξανασυναντήθηκαν ποτέ μετά τον πρώτο τους χωρισμό.

'Αλλά κι άπό μακρυά πού βρίσκονταν οί σχέσεις τους δέν ήταν πολύ στενές. Αυτό οφείλεται κυρίως στον 'Ανδρέα καί στή συνηθισμένη του αμέλεια κι αδιαφορία. Ό Νικόλαος είναι πιο άφωσιωμένος, δείχνει πολύ μεγάλο ενδιαφέρον για τή ζωή καί τήν πρόοδο του αδελφού του. Χαίρεται όταν άκούη καλά γι' αυτόν και μέ υπερηφάνεια μιλάει για τήν φιλολογική του δρδσι καί για τις επιτυχίες του. Του γράφει επανειλημμένως καί τον παρακαλεί να τοΰ στέλλη νέα του. 'Αλλ' ό 'Ανδρέας δέν φαίνεται νά συγκι­

νήται στις εγκάρδιες εκδηλώσεις τοΰ μικρότερου αδελφού του. Μας τό δείχνουν δύο γράμματα, πού ό τελευταίος έστειλε στον ποιητή

στο Αονδΐνο, τήν ΙΟην Δεκεμβρίου τοΰ 1818 καί 28ην Μαρτίου 1820, όταν ό 'Ανδρέας είχεν αρχίσει νά εχη κάποιο όνομα στην αγγλική πρωτεύουσα.

Τό πρώτο κείμενο τοΰ γράμματος έχει σ' ελληνική μετάφρασι1 :

1. Το ΐταλικο πρωτότυπο τοΰ γράμματος έδημοσίευσε στο άρθρο του ό γνωστός φωσκολιστής C a m i l l o A n t o n a ­ T r a v e r s i , Notizie e documenti sopra Andrea Calbo, Rassegna critica della letteratura italiana, Arpino 1916. Μετάφρασι μέ σχόλια έδημοσίευσεν ό Γ. Θ. Ζώ ρ α ς, Γράμμα τοϋ Νικολάου Κάλβου στον αδελφό του 'Αν­

δρέα, Έπιθεώρησις (Ρώμης) 2 (1939) 370 ­ 373 έπ.

— 455 —

Τεργέστη, 10 Δεκεμβρίου 1818. 'Αγαπητέ αδελφέ,

Μόλις έπληροφορήθην τήν διαμονήν σου εις Λονδίνον, σου έγραψα έπιθυμών πάντοτε να εχω ειδήσεις σου· άλλ' ήπατήθην εις τάς προσδοκίας μου να λάβω άπάντησίν σου. Σου αποστέλλω εκ νέου τήν παροϋσαν, ή οποία, επιθυμώ και ελπίζω, δέν θα έχη τήν τύχην της πρώτης.

Καίτοι γνωρίζεις μέχρι ποίου σημείου δύναται να φθάση ή αδελφική αγάπη, μόλις θα κατορθώσης να φαντασθής τήν εύχαρίστησιν τήν οποίαν ήσθάνθην όταν εμαθον το λαμπρόν σου στάδιον, το όποιον έσημείωσες εις τα γράμματα, καθώς και τήν φήμην τήν οποίαν απέκτησες εις τήν αύτοϋ πρωτεύουσαν δια της αρετής σου. 'Αγαπητέ μου αδελφέ, ήτο βέβαιον ότι ή τύχη θα άπέκαμνε του να μας κατατρέχη, και ότι θα μας ήνοιγε μίαν ήμέραν τήν όδόν δια να γίνωμεν κάτι : Σύ ευρίσκεσαι εις μίαν χώραν, όπου ή επιστήμη εκτιμάται, και αποδίδεται δικαιοσύνη εις τήν άξίαν σου· εγώ, μετά πολλάς ταλαιπωρίας, όπως εξέλθω άπό τήν ήλιθίαν άμάθειαν εις τήν οποίαν δυστυχώς εΐχον άνατραφή, κατώρθωσα να καλλιεργήσω τάς έμπορικάς μου γνώσεις, ώστε να γίνω γραφεύς του μεγαλυτέρου οϊκου του εμπορικού τούτου κέντρου. Τόσον δε περισσότερον δυνάμεθα να είμεθα ευχαριστημένοι άπό τήν τύχην, όσον αΰτη είναι καρπός των ιδίων μας ίδρώτων και τών σπουδών, τάς οποίας μόνοι μας συνετελέσαμεν.

Δύναμαι να ελπίσω ότι θα λάβω άπάντησίν σου, δια να μέ πείση ότι εΐμαι ακόμη ό αγαπητός σου αδελφός;

'Εδώ ευρίσκονται δύο λογοτέχναι : ό ιππότης Μουστοξύδης και κά­

ποιος Σκορδίλλης* αμφότεροι σέ γνωρίζουν έκ φήμης άπό τήν έποχήν κατά τήν οποίαν έμενες ακόμη μέ τον Φώσκολον. Μοϋ ζητοϋν διαρκώς ειδήσεις σου, και έδειξαν μεγάλην χαράν όταν τους έδωσα να διαβάσουν τό άρθρον τών Times σχετικώς μέ τήν ακαδημαϊκή ν σου διάλεξιν εις τό Argyle Rooms.

"Αν δύναμαι να σου φανώ χρήσιμος δι' οτιδήποτε, μή εχης δισταγμούς. Σέ παρακαλώ και πάλιν να μοϋ γράψης, και να πιστεύης ότι είμαι πάντοτε

ό άφωσιωμένος αδελφός σου Νικόλαος.

Τό άλλο γράμμα γράφεται ύστερα άπό δύο χρόνια. Ό Νικόλαος τοϋ γράφει γιατί, αν και έστειλε μερικά γράμματα, δέν έλαβε καμμιά άπάντησι, όπως καμμιά άπάντησι δέν είχε φθάσει και στον πατέρα τους, πού ζητε: κάποιο έγγραφο σχετικό μέ κληρονομικά ζητήματα. Ό Νικόλαος παρακα­

λεί τον 'Ανδρέα να τον ένημερώνη για τις επιστημονικές εργασίες του και ιδιαίτερα για τα άρθρα πού δημοσιεύονται στους Times. 'Εκφράζει τήν υπερηφάνεια του για τήν φήμη τοϋ μεγάλου άδελφοΰ του και θέλει να δώση

(

— 456 ­

τα δημοσιεύματα του σε διάφορα φύλλα. Καταβάλλει προσπάθειες, μάταιες μέχρι τότε, να εχη τακτική αλληλογραφία με τον αδελφό του και δεν παρα­

λείπει να του έπαναλαμβάνη την άφοσίωσί του. Το κείμενο αύτοΰ τοϋ γράμματος, σε ελληνική μετάφρασι, είναι το

ακόλουθο : Τεργέστη, 28 Μαρτίου 1820.

'Αγαπητέ 'Ανδρέα, Δέν παρέλειψα να απαντήσω αμέσως εις τήν προσφιλή σου τής 27ης

Σεπτεμβρίου παρελθόντος έτους καί, άφοΰ ανέμενα ίδικήν σου άπάντησιν όλόκληρον τον Δεκέμβριον, σου έγραψα εκ νέου τήν 3ην 'Ιανουαρίου έπι­

συνάπτων άντίγραφον τής πρώτης μου, τήν οποίαν θεωρώ άνώφελον να επαναλάβω τώρα, έλπίζων ότι μία εκ των δύο θα σου εχη φθάσει. 'Από τα τελευταία γράμματα, τα όποια έλαβα άπό τον πατέρα μας, αισθάνομαι ότι και εκείνος είναι έστερημένος απαντήσεως σου εις ίδικήν του, τήν οποίαν έγώ σου απέστειλα.

Με λυπεί να μή ήμπορής να εΐπης κάτι είς έμέ, ούτε εις τον Πολίτην, ούτε είς τον Πετριτσόπουλον, άπό τον πρώτον άφοϋ άφησε τό Παρίσι δέν ημπόρεσα να μάθω τίποτε, είς τον δεύτερον έγραψα δύο φοράς, άλλα δέν έλαβα άπάντησιν, ίσως τήν λάβω έν συνεχεία, τότε δέ θα σου εΐπω τό περιεχόμενον.

Έπίτρεψέ μου να σου κάμω μίαν έπίπληξιν δια τήν σιωπήν σου' αί ερωτήσεις, τάς οποίας σου έκαμα επί διαφόρων σημείων τής επιστολής σου, ολίγων σκοτεινών εις έμέ, ό όποιος μόλις έπιφανειακώς έγνώριζον τάς ιδέας σου, έπρεπε να έχουν μίαν έτοιμη ν άπάντησιν σου, καί αν μέχρι τώρα δέν ημπόρεσα να ασχοληθώ μέ εκείνο πού μέ ήρώτησες δέν είναι ίδικόν μου σφάλμα.

Ό πατέρας μας δέν έχει εντελώς βελτιωθή άπό τήν κατάστασιν πού σοϋ 'έχω περιγράψει­ είς κάθε έπιστολήν του ζητεί ειδήσεις σου, καί είναι βε­

βαίως βαρύ δι' έμέ να πρέπει πάντοτε να επαναλαμβάνω ότι είμαι άμοιρος των ιδικών σου συνηθειών.

'Εκείνος συνεχώς μέ παρακινεί να σοϋ ξαναγράψω, διότι σύ επείγεσαι να μοϋ στείλης τό πληρεξούσιόν σου τό σχετικόν μέ τήν περιουσίαν, τήν οποίαν ή μητέρα μας άφησε καί, χωρίς άμφιβολίαν, είναι άναγκαιότατον, μή δυνάμενος, όπως ήδη σοϋ είπα, να ενεργήσω ό ίδιος μόνος, επειδή καί τα δύο ονόματα αναφέρονται εις τήν διαθήκην.

Έπίτρεψέ μου, σέ παρακαλώ, να σοϋ επαναλάβω τήν έρώτησιν, ημπο­

ρείς να κάμης κάτι δια τον πατέρα μας; Περισσότερον σκέπτομαι τήν ση­

μασίαν αύτοΰ τοϋ ζητήματος, όλιγώτερον ημπορώ να πεισθώ πώς σύ δέν μοϋ Μχεις απαντήσει.

Διαβάζω συνεχώς τους Times, δια να εΰρω κάποιον άρθρον τό όποιον

­ 457 ­

άφοροι είς έσέ, άλλα ώς τώρα ουδέν εχω ιδεί. Πότε θα βγουν τα νέα σου δημοσιεύματα; Μη λησμονήσης να μου τό προφθάσης, όπως σου το εχω ειπεί, δια να καταστή δυνατόν να καταχωρισθή το άρθρον εις τάς εφημερί­

δας της Βιέννης, Μιλάνου, Βενετίας κ.λπ. Κάμε μου τήν χάριν να μου γράψης, καί να είσακουσθή ή παράκλησις

τήν οποίαν σου έκαμα, να γράφης τουλάχιστον δις του μηνός — αλήθεια, αδελφέ μου, θα με κάμης δι' αύτοΰ τελικώς χαρούμενον, άφοϋ θα εχω νέα σου, τών οποίων τόσον εχω ανάγκην, και συγχρόνως θα συντέλεσης πολύ είς τήν μόρφωσίν μου. Είμαι, σε βεβαιώ, σχεδόν αηδιασμένος δι' αυτήν τήν χώραν πάω να λησμονήσω τα ιταλικά, ήδη εύκολα τό διέκρινα είς τάς έπιστολάς μου. Είς τήν Τράπεζαν, εδώ όπου είμαι, δεν ομιλούν παρά 'Αγ­

γλικά, ή διάλεκτος της χώρας κατόπιν είναι τόσον κακή, πού δεν γνωρίζει τις είς ποίαν γλώσσαν περισσότερον ανήκει* τέλος, εδώ δεν σκέπτεται τις τίποτε άλλο παρά να έργάζηται, άπό τάς 9 εως τάς 12, άπό τάς 3 εως τάς 10 τό βράδυ, αυτή είναι ή συνήθης άσκησις καθημερινώς, ημπορείς, λοιπόν, [...] εύκολα να ϊδης πόσον ολίγος χρόνος ή καθόλου μου μένει να μελετώ. Δέν αμφιβάλλω ότι θα μου κάμης τήν χάριν, τήν οποίαν σε παρεκάλεσα, να μου στέλλης κάθε βιβλίον εις τό όποιον θα είχες γράψει, ημπορείς να είσαι βέβαιος ότι τό να δύναμαι να τό δεικνύω είς τους φίλους μου εδώ θα με κάνη να είμαι πολύ χαρούμενος.

Αί εφημερίδες, είς τάς οποίας σκέπτομαι να δημοσιευθή τό άρθρον τών Times, τό όποιον σε αναφέρει, είναι ή Gazzetta Universale της Βιέννης είς τήν γερμανικήν, ό Έρμης ι είς τήν έλληνικήν, ή Έφημερίς τοϋ Μι­

λάνου, καί κάποιο της Ένετίας. "Ολα εξαρτώνται άπό τό αν σύ με ειδο­

ποίησης εγκαίρως, δια να προμηθευθώ τους Times. Σε παρακαλώ έκ νέου να μου γράψης, έπιβεβαιών σε ότι θα είναι άκρως

προσφιλείς αί ειδήσεις σου εϊς τον άφωσιωμένον σου άδελφόν

Νικόλαον. Υ.Γ. Να ένθυμήσαι να θέτης πάντοτε κάτωθεν τών επιστολών σου :

| Care of Messrs Grant Hepburn &' C° | Trieste | via France2.

Βλέπομε καθαρά, πόσο μεγάλη κι άδολη ήταν ή αγάπη του Νικολάου προς τον 'Ανδρέα καί πόσο μεγάλη ή αδιαφορία, ή τουλάχιστον ή αμέλεια, τοϋ δευτέρου προς τον πρώτο. 'Οφείλεται άραγε αυτό σε κακία ή πρόκειται απλώς για αμέλεια; Πιο πιθανό φαίνεται τό τελευταίο. Τίποτε δέ θα έδι­

1. Εννοείται το περιοδικον «'Ερμής ό Λόγιος». 2. M a r i o V 111 i, Πηγές για τή βιογραφία τοϋ Κάλβου, Θεσσαλονίκη 1963,

σελ. 58­59.

­ 458 ­

καιολογοϋσε νά παραδεχθώμεν εχθρικά αισθήματα ή εχθρική διάθεσι εκ μέρους τοϋ μεγάλου μας ποιητοϋ για τον αδελφό του.

'Αλλ' οΰτε κανένα ενδιαφέρον δείχνει ό 'Ανδρέας και προς τους άλλους συγγενείς : για κανένα από αυτούς δεν φροντίζει ή νοιάζεται πολύ. Δεν κοιτάζει ποτέ τους συγγενείς του γυρίζοντας στην Κέρκυρα. «Χαρακτηρι­

στικό είναι — καθώς παρατηρεί και ό Ζερβός — ότι εις το Μαντούκι, το πατρικό του προάστιον, σπανιώτατα επήγε κατά το διάστημα της πολύ­

χρονου διαμονής του εις Κέρκυραν και ούδένα οικείο εις το μεταξύ τούτο απέκτησε» '.

Συνοψίζοντας τις σχέσεις τοϋ 'Ανδρέα Κάλβου μέ τους γονείς και τους λοιπούς συγγενείς του, μπορούμε νά εϊπωμεν ότι ή μεγαλύτερη αδιαφορία διακρίνει πάντοτε τον ποιητή των ωδών, κι αν έξαιρέσωμεν τήν φδή του «Εις θάνατον», μέ τήν οποίαν ζητεί να έξιλεωθή εμπρός στην μητέρα του, τίποτε, εντελώς τίποτε, δεν τον κάνει νά θυμηθή τους δικούς του.

* * *

Ό Κ ά λ β ο ς κ' ο ι γ υ ν α ί κ ε ς . — Ή γυναίκα δέν έπαιξε μεγάλο ρόλο στή ζωή τοϋ Κάλβου. "Ελειψαν οί μεγάλες αγάπες, οι συναρπαστικοί έρωτες. Σ' αυτό ό Κάλβος μοιάζει επίσης αρκετά μέ τον Σολωμό. 'Αλλ' ενώ στον τελευταίο ή γυναίκα παίζει σπουδαίο ρόλο, τουλάχιστον στο έργο του, αντίθετα, λείπει σχεδόν καθολοκληρίαν άπ' τό έργο τοϋ Κάλβου. Μονάχα ή μητέρα του τον έσυγκίνησε βαθειά και μονάχα σ' αυτήν αφιέρωσε μια ολόκληρη φδή. Δύο­τρεις φορές πού στα ποιήματα του κάνει λόγο για τή γυναίκα, μιλάει μάλλον από πατριωτικής απόψεως. 'Ανώφελα όμως θ' άνα­

ζητήσωμε σ' όλο τό έργο τοϋ ζακυνθινοΰ ποιητοϋ τή γυναίκα σαν έμπνεύ­

στρια έρωτος ή άλλου αισθήματος. Καί όμως, στή ζωή του δέν έλειψαν από τον Κάλβο οί ερωτικές περιπέ­

τειες κ' οί αισθηματικές επιτυχίες, ιδίως όταν ευρέθηκε στο Αονδΐνο. Άγνοοϋμεν αν αγάπησε στο Αιβόρνο, μια ερωτική περιπέτεια όμως εΐχε στην Φλωρεντία, καί μάλιστα αρκετά σοβαρή, όχι τόσο — φαίνεται — για τον ϊδιο, όσο για τή δυστυχισμένη κόρη πού τον αγάπησε. Πληροφορίες γι' αυτό τό επεισόδιο έχομε από γράμμα τοϋ φίλου Ίταλοϋ, τοϋ Πεκκκιόλι, πού, καθώς φαίνεται, έγνώριζε τα μυστικά της καρδιάς τοϋ Κάλβου. 'Απ' αυτό τό γράμμα μαθαίνομε ότι ό ποιητής μας στή Φλωρεντία εΐχε έρωτευθή νεαρά κόρη, ονόματι Ίουδήθ2, στην οποίαν είχε δώσει καί υποσχέσεις για

1. ' Α ν δ ρ έ ο υ Κ ά λ β ο υ , Ή Λύρα, 'Αθήναι 1911, εκδοσις Φέξη, εισαγωγή Ι. Ζ ε ρ β ο ύ , 'Ανδρέας Κάλβος, σελ. 6.

2. Προφανώς είναι ή ίδια μέ τήν Ίουδήθ Μαρροκκέζη, πού συναντάμε στην αλληλογραφία τοϋ Κάλβου καί της Ματζιόττη.

■r­ 459 ­

γάμο. Είναι δύσκολο να εϊπωμεν με βεβαιότητα μέχρι ποίου σημείου είχαν φθάσει οι σχέσεις τους. Ό τόνος όμως του γράμματος του Πεκκιόλι μας επιτρέπει να συμπεράνωμε ότι ήσαν πολύ προχωρημένες.

"Οταν αργότερα ό Κάλβος έκλήθηκε άπό τον Φώσκολο κι άφησε τήν Φλωρεντία, έλησμόνησε τήν αγαπημένη του. Τήν εγκατέλειψε για πάντα, χωρίς να της γράψη ούτε καν δύο λόγια1. Τήν άφησε πονεμένη, σε μια τραγική κατάστασι, γιατί οι δικοί της σκληρά τήν κατέκριναν γι' αυτή τήν αγάπη της προς τον άγνωστον νέον, πού σαν κομήτης έπέρασε άπό τήν πόλι τους. Ή καημένη ή Ίουδήθ απελπισμένη είχε πέσει σε οικτρή άπόγνωσι και «τα μάτια της άλλο δεν γνωρίζουν παρά διαρκώς δάκρυα». Και άφοϋ ανώφελα έπερίμενε για κάμποσο καιρό μια εϊδησι ή ενα γράμμα, άνοιξε τήν καρδιά της στον Πεκκιόλι, στον όποιον ό ϊδιος ό Κάλβος φεύγοντας τήν είχε συστήσει. Στο γράμμα του, σε ενα τόνο αρκετά αυστηρό, εκείνος προσπαθεί να συγκίνηση τον φίλο του για τήν τόσο άκαρδη κι αχαρακτή­

ριστη διαγωγή του. Τοϋ μιλάει για υποχρεώσεις, για τήν τραγική θέσι της αγαπημένης του, για τους πόνους της αγάπης.

'Ιδού τό κείμενο της επιστολής σε μετάφρασα:

Φλωρεντία, 16 Ιανουαρίου 1817. Ποτέ άπό σένα, Κάλβε, δεν θα έπερίμενα μια τέτοια πράξι! Πώς μπόρε­

σες να λησμονήσης τον φίλο σου; Του άξιζε ϊσως; Ποιο είναι άραγε τό σφάλμα μου; 'Υπομονή : θα μεταχειρισθώ τήν εκφρασι εκείνου, πού δεν ξέρω τώρα πια αν πρέπει να αγαπώ ή να μισώ «οί άνδρες είναι όλοι ίδιοι».

'Αλλ' άπό σένα ποτέ δεν θα τό έπίστευα, απατήθηκα : για μένα, έστω υπομονή. Άλλα γιά τήν Ίουδήθ; 'Ώ τή δυστυχισμένη! θα τήν εγκατάλει­

ψης; Έλησμόνησες όλες τις υποσχέσεις πού της έκανες; Δεν βλέπεις σε ποια κατάστασι ευρίσκεται έξ αιτίας σου; Έρμαιον της σταθερής αγάπης της και τοϋ φόβου της δικής σου απιστίας. Πονεμένη άπ' τις επιπλήξεις των δικών της, έχασε τήν ήσυχίαν της και τα μάτια της άλλο δεν γνω­

ρίζουν παρά διαρκώς δάκρυα.. . Σύ, όταν έφυγες, έπρόφερες τ' όνομα μου, αποκαλώντας με μονάκριβο φίλο σου και συστήνοντας με σ' έκείνην.

Γι' αυτό εμένα μόνο κι αυτή έδιάλεξε, γιά να σοϋ αναγγείλω τον πόνο της. Κι αν είναι αλήθεια ότι εγώ ήμουν ό φίλος σου, σε παρακαλώ, σέ εξορ­

κίζω εις τό άγιον εκείνο όνομα τοϋ οποίου ή μόνη σκέψι με κάνει να τρέμω

1. Γι' αυτή τήν αδιαφορία τοϋ κάνει παρατήρησι καί ή Ματζιόττη λέγοντας του να γράψη στην αγαπημένη του πού ζητάει τακτικά ειδήσεις του (βλ. το γράμμα της Ματζιόττη στον Φώσκολο της 21 Φεβρουαρίου 1817. Epistolario, αριθμ. 2027, τόμ. Ζ', σελ. 111).

2. Τό ιταλικό πρωτότυπο έδημοσίευσεν ό C a m i l l o A n t o n a ­ T r a v e r s i . Notizie e documenti sopra Andrea Calbo, ενθ' αν.

— 460 ­

άπο ίερον φόβον, ναί, μη μοϋ άρνηθής εκείνο πού σοϋ ζητώ : οποιαδήποτε είναι ή αίτια, αληθινή ή πλαστή, πού σε κάνει να λησμονήσης τήν δυστυ­

χισμένην εκείνη ν κόρη ν, έμπιστέψου την σε μένα ελεύθερα. "Αν σοϋ λείπη το θάρρος να πής στην ίδια τήν σκληρήν αλήθεια, δώσε σέ μένα τήν εντολή να της φανερώσω το μεγάλο δυστύχημα, παρά να τήν άφήσης σέ μια τόσο σκληρή αβεβαιότητα, πολύ χειρότερη άπ' τον ίδιο τό θάνατο. Έγώ πού πολλές φορές δοκίμασα μέχρι βάθους καρδίας τις ερωτικές πίκρες, γνωρίζω άπο πείρα ποια εϊναι ή κατάστασι μιας δυστυχισμένης καρδιάς πού άγαπςί. Σύ επίσης έδειχνες ότι είχες ευαίσθητη καρδιά, άλλα ή μέ απατούσες τότε η' τώρα έχεις αλλάξει» ι.

Ό Κάλβος, κατά τό σύστημα του, δέν θα έδωσε καμμιά άπάντησι σ' αυτό τό γράμμα. Δέν γνωρίζομε τί άπέγινεν ή καημένη ή Ίουδήθ, πάντως ή κατάστασί της κ' οί πόνοι της δέν έσυγκίνησαν πολύ τον αγαπημένο της.

Για άλλες ερωτικές περιπέτειες στην Φλωρεντία και στην Ελβετία δέν έχομε πληροφορίες.

Στην 'Αγγλία δμως ό Κάλβος — πού άρχιζε να δίνη μαθήματα ίταλικής, Ιδιαίτερα, γλώσσης2— είχε πολλές επιτυχίες, ιδίως μέ μερικές μαθήτριες του, πού τοϋ έστελλαν και αρκετά φλογερά γράμματα αγάπης και στα όποια εκείνος απαντούσε μέ ανάλογη διαχυτικότητα3. Πώς κατέληγαν, όμως, αυτές οί περιπέτειες του και ποια ήταν ή συμπεριφορά του μέ τις θαυμά­

στριες του, δέν γνωρίζομεν 4.'Από τις επιτυχίες αυτές — οί περισσότερες άπο τις όποιες είχαν μόνον πρόσκαιρο χαρακτήρα — μία σοβαρώτερη διε­

τήρησε σχεδόν δύο χρόνια (άπό τον Μάρτιο 1817 ως τό τέλος του 1818)

1. Γ. Θ. Ζ ώ ρ α, 'Ανδρέας Κάλβος, ένθ' άν., σελ. 25 έπ. 2. Γ. Θ. Ζ ώρα, Ό Κάλβος και οί παραδόσεις του εις Άγγλίαν (δύο γράμματα

τοΟ Φώσκολου), Έπιθεώρησις (Ρώμης) 2 (1939) 197 έπ. 3. Μερικά άπο αυτά τα γράμματα έχει δημοσιεύσει ό Camillo Antona ­ Tra­

versi στο ίδιο άρθρο πού αναφέραμε στην προηγουμένη σημείωσι. 4. Βλ. σχετικά καΐ M a r i e t t e M i n o t o u , Calvos comme amoureux et camme

ami, στην έφημ. Messager d'Athènes, 16 Μαρτίου 1934, Μ α ρ ι έ τ τ α ς Μ ι ν ώ τ ο υ , Ό Κάλβος ώς εραστής, ώς φίλος, περ. Έβδομάς, 3 Μαρίτου 1934 καί Τ ή ς α υ τ ή ς , Ό Κάλβος ερωτευμένος : Δύο ανέκδοτες ερωτικές επιστολές του, 'Ιόνιος 'Ανθολογία, 8 (1934) 86­88. Στο τελευταίο αυτό άρθρο ή Μινώτου γράφει μεταξύ τών άλλων : «"Αν καί ό Κάλβος δέν ήταν ωραίος, άν και φημιζόταν για τις Ιδιοτροπίες, τή μισανθρωπία καί τή γκρίνια του, απέναντι των γυναικών ήταν όλο γλύκα. Αυτή τήν τακτική του όμως δέν τήν ακολουθούσε παρά δσο χρειαζόταν να τις φέρει στα νερά του. Έπειτα άπο τήν κατάκτησι τίς παρατούσε καί δέν τόν ξανάβλεπαν πιά ! Και αυτές πού γοή­

τευσαν άπο τήν πρώτη εντύπωση, άπο τους καλούς του τρόπους, έπειτα δέν ήθελαν ν' ακούσουν ούτε τ' δνομά του...». Καί πάρα κάτω : «Στον κύκλο αυτόν τών μαθη­

τριών — δλο κυρίες καί δεσποινίδες — αναπτύχθηκαν όχι λίγα ειδύλλια, ανάμεσα σ' αυτές καί τοϋ αισθηματικού ποιητή. Πολλές μάλιστα επιστολές, πού βρέθηκαν μέσα στα συρτάρια του, είναι γεμάτες πικρά λόγια καί παράπονα για τήν απιστία του».

— 461 —

τής Susan F. Ridout, πού ό Κάλβος απεφάσισε να κατάληξη σε γάμο, τον ήμπόδισαν όμως οί συγγενείς1.

Στο Λονδίνο ίσως να αγάπησε και πραγματικά, γιατί έπαντρεύτηκε μία 'Αγγλίδα, άπο την οποίαν απέκτησε κ' ενα κοριτσάκι2. Γρήγορα όμως άπέ­

θαναν κ' οί δύο3. 'Αγνοούμε ποια ύπήρξεν ή οικογενειακή ζωή τοΰ Κάλβου, καθώς κι αν έλυπήθηκε πολύ για τους δύο θανάτους. 'Ακόμη έπαντρεύτηκε για δεύτερη φορά, όταν έγύρισε άπ' το ταξίδι του στην Ελλάδα, με τή διευ­

θύντρια ενός ιδιωτικού σχολείου, δπου έδίδασκε και ό ίδιος, άλλ' ό γάμος αυτός, καθώς παρατηρεί και ό Σίγουρος, έχει μάλλον έπαγγελματικόν χαρα­

κτήρα, κ' ίσως ό Κάλβος τον έκαμεν άπό συμφέρον4. Συνοψίζοντας, ήμποροΰμεν να ει πω μεν ότι ή γυναίκα δέν έσυγκίνησε

ποτέ βαθειά τον Κάλβο. Άπό τις γυναίκες πού έγνώρισε δύο έπαντρεύτηκε, άλλα δέν ξέρομεν αν τις αγάπησε ούτε και πώς έπήγαινε μαζί τους : πολύ άσχημα ίσως, αν κρίνωμεν άπ' τό χαρακτήρα του. Μέ μερικές άλλες εϊχεν αισθηματικές σχέσεις, χωρίς να τον συγκινήσουν εξαιρετικά, κ' ίσως σ' αυ­

τές να μήν ήταν ολωσδιόλου ξένο και τό συμφέρον. Έκείνην, τέλος, πού τον άγάπησεν ειλικρινά κι άδολα στή Φλωρεντία, τήν έγκατέλειψεν άσπλα­

χνα χωρίς δύο λόγια παρηγοριάς^ κι ούτε μπορεί να τον δικαιολόγηση ή συναίσθησι τής τραγικής οικονομικής του καταστάσεως.

Για να τελειώνωμε τις σχέσεις του Κάλβου μέ τίς γυναίκες, πρέπει να άναφέρωμε τήν Ματζιόττη, τήν γνωστή φίλη του Φώσκολου, πού τόσο πιστή τοΰ έμεινε σ' όλη της τή ζωή. Οί σχέσεις της μέ τό Κάλβο ήσαν μάλλον έμμεσες, εξ αιτίας τοΰ Φώσκολου, πού έσύστησε τον συμπατριώτη του στην φίλη του. Ή Ματζιόττη έξετίμησε τις πολλές αρετές τοΰ Κάλβου, και τον αγάπησε πολύ, γιατί έβλεπε στο πρόσωπο του ενα πολύτιμο φίλο και βοηθό τοΰ Φώσκολου. Όταν, κι όπως ημπορούσε, τόνέβοηθοΰσε: αυτή έσύστησε στον ποιητή των Χαρίτων να τον πάρη μαζί του και έπειτα, πολλές φορές, τοΰ έστελλε και κρυφά άπ' τον Φώσκολο — για να μή πληγώση τήν φιλαυτία τοΰ τελευταίου, — οικονομικά βοηθήματα και για τους δύο. Τα γράμματα της τόσο προς τον Φώσκολο όσο και προς τον ίδιο τον ποιητή μας είναι γεμάτα επαίνους και καλά λόγια για τον Κάλβο5. 'Αργότερα

1. M a r i o V i t t i , Μερικοί φίλοι του Κάλβου στο Λονδίνο, Νέα 'Εστία 67 (1960) 716 ­ 717, ΤοΟ α ύ τ ο ϋ , Πηγές για τή βιογραφία τοΰ Κάλβου, ενθ' αν., σελ. 88 έπ.

2. Ξέρομε πώς, μετά τον γάμο του, κατοικοϋσε μέ τήν οίκογένειά του χωριστά άπό τον Φώσκολο, άλλες πληροφορίες όμως για τον οικογενειακό του βίο δέν έχομε.

3. Ή γυναίκα του απέθανε στα 1821. Για τήν κόρη του άγνοοϋμε ακριβώς τό χρόνο τοϋ θανάτου.

4. Κ ά λ β ο υ , Άπαντα, εκδόσεις Στοχαστή, 'Αθήναι 1927, βλ. πρόλογον Μαρίνου Σίγουρου, σελ. 6, και Γ. Θ. Ζ ώ ρ α, 'Ανδρέας Κάλβος, ενθ' αν., σελ. 58 έπ.

5. Βλ. και επιστολή Πέλλικου, Epistolario, αριθμ. 1881, τόμ. Τ', σελ. 345.

— 462 ­

όμως, όταν έμαθε τη συμπεριφορά του και την έγκατάλειψι του Φώσκολου, έχασε κάθε έκτίμησι κι όταν τον ξανασυνάντησε στην Φλωρεντία — το χειμώνα του 1821 —καθώς ή ϊδια γράφει, του έφέρθηκε πολύ ψυχρά.

Σχετικά, μάλιστα, με τις σχέσεις τοΰ Κάλβου και της Ματζιόττη, ή τελευταία, σε γράμμα της προς τον Φώσκολο, διατείνεται δτι ό Κάλ­

βος καταχράστηκε μερικά χρήματα, πού της είχε ζητήσει για να βοηθήση δήθεν τον Φώσκολο. Πρέπει, όμως, να σημειωθή, ότι δεν ημπορούμε να γνωρίζωμεν, αν το ποσόν έδαπανήθηκε για προσωπικές ανάγκες τοΰ Κάλβου, ή αν έχρησιμοποιήθηκε σέ περιπτώσεις οικονομικής δυσκολίας του Φώ­

σκολου. Δεν έχομε ενδείξεις για τις συνθήκες ύπο τις όποιες έξωδεύθησαν αυτά τα χρήματα, όμως ή γνωστή έντιμότης τοΰ Κάλβου και το γεγονός ότι τήν εποχή εκείνη δεν είχε οικονομικές δυσχέρειες, δεν άφίνουν περι­

θώρια για να του άποδώσωμε τή βαρεία κατηγορία του καταχραστή. Άλλα γι' αυτή τήν κατάχρησι, καθώς και για μια άλλη, πού έκανε ίσως εις βά­

ρος της ΐδίας, θα μιλήσωμεν άλλοτε '. Το βέβαιον είναι ότι και προς τήν Ματζιόττη ή συμπεριφορά τοΰ Κάλβου δέν ήταν καλή. 'Ενώ εκείνη τον έβοήθησε πάντοτε τόσο πολύ και τόσο καλά λόγια εϊπε γι' αυτόν, ό Κάλ­

βος πολλές φορές άργοΰσε να της στέλλη ειδήσεις για τον Φώσκολο —■ πού μέ τόση λαχτάρα εκείνη έπερίμενε2.

* * *

Ό Κ ά λ β ο ς κ' ο ί σ χ έ σ ε ι ς μέ τ ο υ ς φ ί λ ο υ ς , τ ο υ ς σ υ ν α δ έ λ φ ο υ ς κ α ι τ ο υ ς σ υ μ π α τ ρ ι ώ τ ε ς . — «Ευερέθιστος, ώς αίμορροδιακός — γράφει ό Χιώτης για τον Κάλβο — έφέρετο τραχύς και ανοίκειος προς τους φίλους»8. Καί, πραγματικά, φαίνεται πώς ό ποιητής τών 'Ωδών, μέ τον παράξενο χαρακτήρα του, δέν κατώρθωσε να κράτηση εγκάρδιους φίλους για πολύ καιρό. Κι αυτό μποροΰμε να τό συμπεράνωμε διπλά : δηλ. αρνητικά καί θετικά. 'Αρνητικά, γιατί λείπουν μαρτυρίες ότι

1. Μαρτυρία έχομε σε δύο γράμματα της Ματζιόττη προς τόν Φώσκολο, απ' όπου φαίνεται ότι ό Κάλβος, επωφελούμενος της προθυμίας της Ματζιόττη να βοηθήση τον Φώσκολο, της πήρε χρήματα για να τα δώση δήθεν στον φίλο του ένφ τα κράτησε ό ίδιος. Γ. Θ. Ζ ώ ρ α , Σχέσεις Κάλβου καί Φώσκολου (Γνωριμία, φιλία, χωρισμός), Παρνασσός 20 (1978) 304 έπ.

2. Σέ πολλά γράμματα της ή Ματζιόττη παρακαλεί τον Κάλβο να τής στέλλη ειδήσεις του Φώσκολου. Βλ. τα γράμματα τής 20 'Ιουλίου 1816 (Epistolario, αριθμ. 1862, τόμ. Τ', σελ. 513), 4 'Οκτωβρίου 1816 (Epistolario, αριθμ. 2047, τόμ. Ζ', σελ. 35), 21 Δεκεμβρίου 1816 (Epistolario, αριθμ. 2075, τόμ. Ζ', σελ. 83), 21 Φεβρουαρίου 1817 (Epistolario, αριθμ. 2097, τόμ. Ζ', σελ. 111).

3. Ή βιογραφία του Κάλβου arcò τόν Π. Χ ι ώ τ η , 'Ιστορικά απομνημονεύματα 'Επτανήσου, τόμ Ζ', εκδίδοντος Λ. Χ. Ζ ώ η, .'Εν Ζακύνθω 1900.

- 463 -

ό Κάλβος είχε ποτέ στενούς φίλους στη ζωή του : οΰτε καμμία πληροφορία μας δείχνει τέτοιο πράγμα. Άλλα και θετικά έχομε αποδείξεις ότι μέ όσους έκανε φιλία, γρήγορα ήλθε ή στιγμή πού οί σχέσεις του έψυχράνθηκαν ή διεκόπηκαν όλως διόλου. Περιορίζομαι να αναφέρω εδώ δύο­τρεις περι­

πτώσεις, για τις όποιες έχομ^ν ώς μαρτυρία μερικά γράμματα. Ό Κάλβος, ώς γνωστόν, έζησε τά νεανικά του χρόνια στο Λιβόρνο

κ' επόμενο ήταν να κάνη τις πρώτες του γνωριμίες καί τις πρώτες του φιλίες σ' αυτή τήν πόλι. Καί όμως, σαν έφυγε άπό εκεί έλησμόνησε όλους, καί τους πιο στενούς φίλους. Μας τό δείχνει τό γράμμα φίλου του "Ελληνος, τοΰ Δημητρίου Δρόσου, στον όποιο φεύγοντας άπ' τό Λιβόρνο για να πάη στην Φλωρεντία, κοντά στον Φώσκολο, εϊχε ύποσχεθή να του στείλη τήν τραγωδία «Αϊας» του μεγάλου συμπατριώτου ποιητοϋ, πού ήταν δύσκολο να βρεθή στην ελεύθερη αγορά, γιατί οί αυστριακές αρχές τήν είχαν απα­

γορεύσει για πολιτικούς λόγους. 'Αλλ' ό Κάλβος σαν έφυγε οΰτε τό βιβλίο έστειλε, αλλ'οΰτε καν δύο λόγια έγραψε στον φίλο του. ΓΓαύτό καί ό Δρό­

σος άφοΰ έπερίμενε τέσσερεις μήνες, τοΰ έστειλε ένα γράμμα γεμάτο παρά­

πονα, στο όποιο προτάσσει τό αρκετά καυστικό δίστιχο : «έχει ορειχάλ­

κινη καρδιά όποιος εμπιστεύεται στην άπιστη πίστι τοΰ Κάλβου»1. Αυτό τό γράμμα μας δείχνει τήν αδιαφορία τοΰ Κάλβου προς ενα στενότατο φίλο του, αλλά, ακόμη, ότι καί οί γνωστοί ήξεραν καλά τό χαρακτήρα καί τήν αδιαφορία του, ώστε να τοΰ γράφουν ειρωνικά δίστιχα καί ποιη­

ματάκια. Ά λ λ ο γράμμα, επίσης αρκετά χαρακτηριστικό, είναι εκείνο πού ανα­

φέραμε προηγουμένως, μιλώντας για τή νέα πού ό ποιητής εγκατέλειψε στην Φλωρεντία. Ό Πεκκιόλι, επίσης στενότατος φίλος τοΰ Κάλβου, τόσο πολύ είχε λυπηθή καί θυμώσει για τή συμπεριφορά του, ώστε τοΰ γράφει δτι δεν ξέρει τώρα πια αν πρέπει να έξακολουθή να τον άγαπα ή αν πρέπει να τον μισή : «Ποτέ άπό σένα δέν θά έπερίμενα μια τέτοια πράξι», «πώς μπόρεσες να λησμονήσης τον φίλο σου», «άλλ' άπό σένα ποτέ δέν θά τό έπίστευα, απατήθηκα»2 κ.λπ.

1. Το ιταλικό πρωτότυπο έδημοσίευσε ό C a n n i l o A n t o n a ­ T r a v e r s i , Notizie e documenti sopra Andrea Calbo, ενθ' αν. 'Ελληνική μετάφρασι μέ σχόλια βλ. Γ. Θ. Ζ ώρα , 'Επιστολή Δρόσου προς Κάλβον, Έπιθεώρησις (Ρώμης) 2 (1939) 223 έπ. Τό άναφερόμενον δίστιχον έχει ίταλιστί ώς έξης :

Ha ben di bronzo il cuor chi dell'infida fede di Calbo mancator si fida.

2 Γ. Θ. Ζ ώ ρ α, 'Ανδρέας Κάλβος, ενθ' αν., σελ. 25­26. Βλ. καί Μ. Μ ι­ν ώ τ ο υ , Ό Κάλβος ερωτευμένος: Δύο ανέκδοτες ερωτικές επιστολές του, ενθ' άν., σελ. 86 έπ.

— 464 —

Για την αδιαφορία τοΟ Κάλβου έχομε μία μαρτυρία και της Ματζιότ­

τη. Σε γράμμα, πού ή καλή αυτή φίλη έστειλε στον Φώσκολο απ' τήν Φλω­

ρεντία στις 21 Φεβρουαρίου 1817, μεταξύ των άλλων προσθέτει και λίγα λόγια για τον Κάλβο : «Και σεις, 'Ανδρέα, να γράψετε στον Φίντζι και στην αγαπημένη σας, πού στέλλει πάντα να μάθη νέα σας»1.

Ό Κάλβος, αν και είχε μεγάλη ευγένεια ψυχής κ' ήταν ευχάριστος στην συντροφιά του και ομιλητικός στην ευφράδεια του και στην εγκυ­

κλοπαιδική μόρφωσί του, όμως πολλάκις ευερέθιστος, φιλόνεικος και πικρόλογος.

"Ωστε, και οί φίλοι παραπονεμένοι μένουν πάντα με τον Κάλβο για τή διαγωγή του καί τήν αδιαφορία του. "Οταν βρίσκεται μαζί τους, τους κάνει τον φίλο, αλλά όταν απομακρύνεται τους παραμελεί και αδιαφορεί ολωσδιό­

λου γι' αυτούς, — με όσους εννοείται δεν εϊχε συγχυσθή καί μαλώσει πριν ακόμη άπ' το χωρισμό. Πάντα ξηρός καί υπεροπτικός, έτοιμος να καταδι­

κάση κάθε μικρό παράπτωμα, δεν μπορούσε να κάνη εύκολα φίλους ούτε να £χη μακρές φιλίες.

Κατά τήν Έπανάστασι, ό Κάλβος έμεινε για λίγο καιρό στο Ναύπλιο κ' έπειτα έφυγε, γιατί, αν κ' εϊχε τήν καλύτερη διάθεσι να προσφέρη τις υπη­

ρεσίες του στον αγώνα, όμως κουράστηκε γρήγορα κι απελπίσθηκε άπ' τις εσωτερικές διχόνοιες καί τις προσωπικές αντιλήψεις των αγωνιζομένων. Πώς μπορούσε να συνεννοηθή μαζί τους ό αυστηρός αυτός πουριτανός με τον ανώτερο εξιδανικευμένο πατριωτισμό καί τήν απεριόριστη αρετή του; Πώς ήταν δυνατό να μή βρεθή άπ' τήν πρώτη στιγμή σ' άντίθεσι προς τήν κατάστασι πού βρήκε; Καί πράγματι, δεν κατορθώνει ν' άφομοιωθή μέ τους αγωνιζόμενους.

Για τις σχέσεις του Κάλβου μέ τους συναδέλφους καί τους μαθητές του, δέν έχομε πολλές πληροφορίες. Στο Λονδίνο δεν ξέρομεν, άν τα πήγαινε καλά μέ τους συναδέλφους του στα διάφορα ατομικά ή ιδιωτικά σχολεία πού ε δίδαξε. Γνωρίζομε μόνον, ότι μέ τή διευθύντρια ενός τέτοιου ιδιωτικού σχολείου, όπου έδίδασκε τα τελευταία χρόνια, βρισκόταν σέ πολύ καλές σχέσεις καί έφθασαν σε γάμο2. Τέλος, μέ τους ιδιωτικούς μαθητές του — κυρίως τις μαθήτριες — ήσαν αρκετά καλές, καθώς βλέπομεν άπό μερικά ενθουσιώδη γράμματα πού του έστελλαν.

Στην Κέρκυρα, πού διωρίσθηκε καθηγητής, δέν τα πάει καί τόσο καλά μέ τους άλλους συναδέλφους. Έτσι, μέ διάφορα επεισόδια του διευθυντού τοϋ γυμνασίου Φραγκίσκου Όριόλι, ό πάντα εύθικτος καί ιδιόρρυθμος Κάλ­

1. Πρόκειται για τήν Ίουδήθ, τή δυστυχισμένη νέα, πού έγκατέλειψεν ό Κάλβος στην Φλωρεντία.

2. Βλ. Γ. Θ. Ζώρα, 'Ανδρέας Κάλβος, ενθ' αν., σελ. 59.

­ 465 ­

βος ήναγκάσθη και έδωσε τήν παραίτησι άπ' την θέσι του 1. 'Επίσης συγ­

κρούσθηκε με τον γνωστόν καθηγητή Θερειανό, με τον όποιο βρισκόταν σέ μεγάλη πολεμική2. "Ολοι τότε επιτίθενται κατά του Κάλβου και κατακρίνουν τη συμπεριφορά του, και όλοι οί μαθηταί πήραν τό μέρος του τελευταίου.

Για τις πολιτικές ιδέες του και τό δημοσιογραφικό στάδιο του, ό Χιώτης μας πληροφορεί ότι : «Συνταχθείς με τους αντιπολιτευόμενους σύνεργα­

ζετο μετά τών συντακτών τής "Πατρίδος". Άπεχωρίσθη αυτών έξελέγξας θρησκοπολιτικόν φυλλάδιον του Δανδόλου και άντεφέρετο δι' άλλης εφη­

μερίδος προς απαντάς τους συμπολιτευομένους κυβερνητικούς»3. Άλλα και με τους συμπατριώτες του ό Κάλβος γρήγορα έψυχράνθη.

Κανείς άλλος δεν αγάπησε τήν πατρίδα μέ τέτοια αγάπη και λατρεία όση ό Κάλβος. Όλη του ή δρασι, όλη του ή ποιητική παραγωγή μόνο θέμα και αντικείμενο έχουν τήν Ελλάδα. Τήν ιδιαίτερη πατρίδα του, τή Ζάκυνθο, εκθειάζει και τής αφιερώνει τήν πρώτη του φδή. Και όμως, μέ τους συμπα­

τριώτες του δεν κατώρθωσε να εχη εγκάρδιες σχέσεις. Όταν κατέβηκε στην 'Ελλάδα, στην Κέρκυρα ζούσε απομονωμένος και δεν συνεδέθη μέ στενές φιλίες μέ άλλους λογοτέχνες ή άλλους γνωστούς κι ούτε μέ κανένα έκρά­

τησε αλληλογραφία μετά τήν άναχώρησί του. Ούδένα δέ οίκεΐον απέκτησε κατά τήν παραμονήν του είς 'Ελλάδα, μας πληροφορεί ό Ζερβός4.

Στο Ναύπλιο, πού πήγε για νά πολεμήση, έμεινε πολύ λίγο κ' έπειτα έφυγε, πιθανώτατα γιατί δέν μπορούσε νά ύποφέρη ή συμφωνήση μέ τους αγωνιζόμενους.

1. Ό Κάλβος αποχωρεί άπό τήν έδρα της Φιλοσοφίας. Βλ. Γ. Θ. Ζ ώ ρ α, 'Ανδρέας Κάλβος, ένθ' άν., σελ. 51­52, Τ ο ϋ α ύ τ ο ϋ, Επτανησιακά Μελετήματα, τόμ. Ε', Βιβλιοθήκη Βυζαντινής καΐ Νεοελληνικής Φιλολογίας, αριθ. 51, 'Αθήναι 1976, σελ. 177­199.

2. Βλ. Λ ε ω ν ί δ α Ζ ώ η , Έν έπεισόδιον μέ ήρωα τον ποιητήν Κάλβον, 'Ιόνιος 'Ανθολογία 10 (1937­1938) 38 έπ., Γ. Θ. Ζ ώ ρ α, Πολεμικαί διατριβαί ("Αγνωστα δο­

κίμια τοΰ ποιητοϋ τών 'Ωδών), Σπουδαστήριον Βυζαντινής και Νεοελληνικής Φιλολο­

γίας τοϋ Πανεπιστημίου 'Αθηνών, αριθ. 13, 'Αθήναι 1957, σελ. 15 έπ. 3. Βλ. σχετικά τις πληροφορίες πού μας παρέχει ό Χιώτης και πού αναφέρομε

πάρα πάνω. Ό Παλαμάς έξ άλλου μας πληροφορεί ότι έμαθε άπ' τον Τσαρλαμπά δτι ό Κάλβος «συνδέσας έν Κέρκυρα σχέσεις μετά τής οικογενείας τοΰ άρμοστοΰ, μετέ­

βαινε συχνά προς έπίσκεψίν του. 'Αλλ' άγνωστον δια τίνα λόγον δυσαρεστηθείς εναν­

τίον τοΰ άρμοστοΰ, έπαυσε φοιτών εις τό παλάτιόν του, και τό περιεργότερον, άπεδίωξε τον υίόν τοϋ άρμοστοΰ μεταβάντα μιφ τών ημερών εις τήν οίκίαν του, διατάξας τον ύπηρέτην του μεγαλόφωνος, ώστε νά άκουσθή υπό τοΰ έπισκέπτου, νά τώ εΐπη ότι : «δέν είναι στο σπίτι» (Κ. Π α λ α μ ά , Πρώτα Κριτικά. "Απαντα, τόμ. Β','Αθήναι (ά.χ), σελ. 37). Βλ. καί Γ. Θ. Ζ ώ ρ α, Πολεμικαί διατριβαί ("Αγνωστα δοκίμια τοΰ ποιητοΰ τών 'Ωδών), ενθ' άν., σελ. 63 έπ.

4. ' Α ν δ ρ έ ο υ Κ ά λ β ο υ , Ή Λύρα, ένθ' άν., εισαγωγή Ι. Ζ ε ρ β ο ΰ, 'Ανδρέας Κάλβος, σελ. 6.

30

— 466 —

'Ακόμη ή έγκατάλειψι στά γερατειά του της 'Ελλάδος και της αγαπη­

μένης του πατρίδας για τήν οποία άλλοτε εϊχε γράψει :

ΛΑς μη μοϋ δώσγ] ή μοίρα μου εις ξένην γήν τον τάφον είναι γλυκύς ο θάνατος μόνον δταν κοιμώμεθα

εις τήν Πατρίδα ('Ωδή Γ, 23)

μας δείχνει ότι ή παραμονή τοϋ είχε γίνει ανυπόφορη, κι ότι δεν κατώρθωσε να άφομοιωθή με τό περιβάλλον και τους συμπατριώτες του.

* * *

Κ ά λ β ο ς κ α ί Φ ώ σ κ ο λ ο ς . — Χωριστός λόγος πρέπει να γίνη για τις σχέσεις τοϋ Κάλβου καί τοϋ Φώσκολου. Ό τελευταίος τον έδέχτηκε στην Φλωρεντία φτωχό καί άσημο κι άπ' τήν πρώτη στιγμή τοϋ έδειξε αδελ­

φικό ενδιαφέρον κ' έκανε ό,τι μπόρεσε για να τον βοηθήση. "Εγραψε στην Κέρκυρα — τό γνωστό γράμμα στον Τ σ ι τ σ ι λ ι ά ν η — γ ι α να εΰρη κάποια υποτροφία, για να μπόρεση να συμπλήρωση τις σπουδές του 1 . Τον επήρε μαζί του καί τον συντηροΰσε, όσο τοϋ επέτρεπαν τα μέσα τ ο υ 2 . Τον σύστησε σε φίλους καί γνωστούς του. Τοϋ έδωσε συμβουλές, καί πατρικά παρακολου­

θοΰσε τα έργα του, νουθετώντας τον από κοντά καί άπό μακρυά, με γράμ­

ματα 3 . 'Αργότερα τον επήρε μαζί του στην Ε λ β ε τ ί α , όπου έμοιράσθηκε μαζί του — τό λέει ô ίδιος στά γράμματα του — τό ψωμί καί τα φορέματα του 4 .

1. Γ. Θ. Ζ ώ ρ α , 'Ανδρέας Κάλβος, ενθ' άν., σελ. 15 έπ. Μ α ί ρ η ς Β έ η , Αί­

τησις τοϋ 'Ανδρέου Κάλβου προς τον Δήμον Ζακύνθου, Παρνασσός 3 (1961) 617 έπ. Γ. Θ. Ζ ώ ρ α, 'Ανδρέου Κάλβου αίτησις καί υπόμνημα δι' ΰποτροφίαν, Παρνασσός 3 (1961) 626 έπ.

2. Βλ. σχετικά το γράμμα της 20 'Απριλίου 1816 τοϋ Φώσκολου προς τή Μα­

τζιόττη. Ό Κάλβος έμενε με τον Φώσκολο στο Μπελλοσγουάρντο, όπου έπήγαινε τα­

κτικά — καθώς λέει ό ΐδιος — καί μετά τήν άναχώρησι τοϋ προστάτου του. 3 Πολύ σπουδαίο το γράμμα, πού ό Φώσκολος έστειλε στον Κάλβο άπ' τή Χο­

τίγγη, στις 17 Δεκεμβρίου 1815, καί στο όποιο τοϋ δίνει διάφορες συμβουλές για τις μελέτες του καί για τή φιλολογική του εργασία. Το γράμμα αυτό έδημοσίευσε στο Ιταλικό πρωτότυπον ό C a m i l l o A n t o n a ­ T r a v e r s i , Una lettera inedita di Ugo Foscolo e una canzone inedita di Andrea Calbo, Nuova Antologia, 1884, σελ. 209 έπ. Μεταφράσεις έδημοσιεύθησαν Δέ Β ι ά ζ η , Τα ιταλικά καί τα εν πεζφ λόγφ έργα τοϋ Κάλβου, Ελληνική Έπιθεώρησις, ενθ' αν. Κ. Κ α ι ρ ο φ ύ λ λ α , Φώσκολος καί Κάλβος, Νέα 'Εστία 2 (1927) 592 καί Γ. Θ. Ζ ώ ρ α, 'Ωδή εις 'Ιονίους καί άλλα μελετήματα, 'Αθήναι 1960.

4. Βλ. γράμμα τοϋ Φώσκολου προς τήν Ματζιόττη της 20 'Απριλίου 1816 (Epi­

stolario, αριθμ. 1911, τόμ. Τ', σελ. 403 έπ.).

— 467 —

Κ' ήταν τόσο δύσκολο στα δυστυχισμένα εκείνα χρόνια στον Φώσκολο να συντηρή έναν άνθρωπο! 'Αργότερα τον επήρε στο Λονδίνο, όπου, χωρίς άλλο, χάρις στην ύποστήριξί του, ό Κάλβος έκανε τις πρώτες γνωριμίες του και εύρήκε τους πρώτους μαθητές του. Μερικές φορές ό Φώσκολος παραπονιόταν ότι ό Κάλβος τοΰ έστοίχιζε πολύ, κι ότι αν ήταν μόνος θα του ήταν εύκολο να ζή με πολύ λιγώτερα έξοδα : κι όμως ποτέ δέν έσκέ­

φτηκε να διώξη τον αγαπημένο του φίλο 1. 'Αντιθέτως, πάντα τοΰ φερνόταν μέ αγάπη και προσπάθησε να μη τον στενοχωρήση ποτέ.

'Αλλά και αύτη ή φιλία έτελείωσε μέ τον γνωστό απότομο τρόπο. "Οταν ό Φώσκολος ήταν άρρωστος στο Λονδίνο, ό Κάλβος τον εγκατέλειψε, φαίνεται έπειτα άπό μια σκηνή πού έγινε μεταξύ τους. Έξαλλου, τώρα πια δέν κατοικούσαν μαζί. Ποια υπήρξε ακριβώς ή αιτία του χωρισμού δέν γνωρίζομε, τό μόνο βέβαιον είναι ότι οί δύο παλιοί φίλοι δέν ώμιλήθηκαν πιά. "Ισως, αιτία τοΰ μαλώματος να στάθηκαν μερικές χρηματικές διαφορές. Ό Φώσκολος είχε δανείσει μερικά χρήματα στον Κάλβο και τοΰτάέζήτησε επανειλημμένως, όταν ευρέθηκε σέ οικονομικό αδιέξοδο. Μας τό μαρ­

τυρεί ένα γράμμα του προς τον Κάλβο, πού μεταφράζομε άπ' τό ιταλικό πρωτότυπο 2:

Λονδίνο, Παρασκευή 14 Φεβρουαρίου 1817. "Αν δέν είχα προΐδει ότι σήμερα θα βρισκόμουνα σέ μεγάλη ανάγκη,

δέν θα είχα φθάσει ποτέ στο σημείο νά σας παρακαλέσω να μοΰ επιστρέψετε τουλάχιστον ένα μέρος άπό τα χρήματα πού σας έδάνεισα. Σήμερα, άφοΰ έπερίμενα δέκα ήμερες, είμαι υποχρεωμένος άπ' τήν ανάγκη νά επαναλάβω και πάλιν τήν παράκλησι. Δι' όλον δέ τόν Φεβρουάριον οί ελπίδες μου στη­

ρίζονται όλες σ' εκείνες τις λίγες λίρες, πού, και αν ακόμη μοΰ τις επιστρέ­

ψετε μία τ.ρος μία, δέν θα μ' έβγαζαν άπό τις στενοχώριες στις όποιες ζω. Στείλετε μου δύο ή τρία επισκεπτήρια μέ τή διεύθυνσί σας. Σας βρήκα, ελπίζω, ενα άλλο μάθημα νεοελληνικής για μια κυρία πού μπορεί νά σας βοηθήση και άπό άλλες απόψεις. Δέν απεφάσισε ακόμη αν θα άρχίση αμέ­

σως· πάντως θέλει νά ξέρη ποΰ μπορεί νά σας εΰρη. Ούγος Φώσκολος

Μήπως ό Κάλβος δέν έδωσε καμμιά άπάντησι; Μήπως άφησε σέ άσχημη οικονομική κατάστασι τόν Φώσκολο κι ό τελευταίος έξεμάνη και γι' αυτό τοΰ φέρθηκε αυστηρά ή τοΰ είπε βαρεία λόγια; Δέν αποκλείεται, άφοΰ ή

1. Βλ. γράμμα τοΰ Φώσκολου προς τήν Ματζιόττη της 19 Σεπτεμβρίου 1816 (Epi­

stolario, αριθμ. 2028, τόμ. Ζ', σελ. 11 έπ.). 2. Epistolario, αριθμ. 2089, τόμ. Ζ', σελ. 102­103.

— 468 —

σύγκρουσι μεταξύ τών δύο φίλων επήλθε σε λίγο και άφοϋ ό Φώσκολος γράφοντας στην Ματζιόττη γι' αυτό το ζήτημα μιλάει για χρήματα καί χρηματικούς υπολογισμούς του Κάλβου. Πράγματι, μετά ενα περίπου μήνα, στις 25 Μαρτίου 1817, τής έγραφε τα έξης ι:

« . . .Κατά το χρόνο τής άρρώστειας μου, όταν είχα περισσότερο άπό κάθε άλλη φορά ανάγκη συνδρομής, καί άλλη δεν μου έμενε έκτος άπό τον 'Ανδρέα, κατάλαβα καθαρά ότι ό 'Ανδρέας όχι μόνο δεν ήθελε να είναι νοσοκόμος, όχι μόνον είχε τρομάξει άπό τήν τωρινή καί τή μελλοντική μου φτώχεια, άλλα δυστυχώς! κατάλαβα καί εκείνο πού εϊχα ύποπτευθή στή Ζυρίχη, ότι δηλ. ό 'Ανδρέας είχε έπωφεληθή τής ευκαιρίας για να του πληρώσω το ταξίδι εως το Λονδίνο καί έπειτα να με άφίση χωρίς καν να μου πή ευχαριστώ. Ά ν έδιάβαζες (καί ποιος ξέρει αν ακόμα δεν τα έχεις;) όλα τα γράμματα πού σου έγραφα άπ' τον 'Οκτώβριο θα έβλεπες όλες τις λεπτομέρειες, πού ενώ θα σε έκαναν να στενάζης καί να φρίξης, θα σε έπειθαν καί για τήν εξής αλήθεια : ότι ô νέος αυτός έφυγε άπ' τή Φλωρεν­

τία με τον προμελετημένο υπολογισμό ή να έπωφεληθή τής τύχης μου, αν ήταν ευνοϊκή, ή να δοκιμάση τή δική του, αν εγώ ήμουν φτωχός καί να με εγκατάλειψη στο χείλος του τάφου μισοζώντανο καί άταφο, θά προσπαθή­

σω να μάθης γρήγορα τις λεπτομέρειες, καί θά σου γράψω ενα γράμμα στο όποιο θά σου μιλήσω μόνον γι' αυτόν. Αυτό τό γράμμα θά τό λάβης μετά τρεις ήμερες, γιατί χωρίς άλλο θά τό γράψω καί θάτό ταχυδρομήσω με τό προσεχές ταχυδρομείο2. Πάντως, να είσαι βεβαιότατη, καί σοΰ τ' ορκίζο­

μαι στην αγάπη πού εχω για σένα καί τή Μητέρα μου, ότι μπορώ να αίσθά­

νουμαι τύψεις για τήν υπερηφάνεια ή τήν όξυθυμία μου προς όλους τους θνητούς πού έγνώρισα εκτός άπό τον 'Ανδρέα.. .».

Κρίμα πού δέν ευρέθηκε τό γράμμα πού υποσχέθηκε νάγράψη ό Φώ­

σκολος για τις σχέσεις του με τον Κάλβο καί τή συμπεριφορά του τελευ­

ταίου. Θά μαθαίναμε πολλές άγνωστες πληροφορίες. 'Οπωσδήποτε, δέν αποκλείεται — ή τουλάχιστον δέν αποκλείεται — ή φιλονεικία τών δύο ποιητών νά οφείλεται καί σέ χρηματικούς λόγους.

cO Φώσκολος ποτέ δέν έσυγχώρησε τήν άγνωμοσύνη του Κάλβου καί τα γράμματα του δείχνουν πόσο έστάθηκε μεγάλος ό πόνος, ό καημός, άλλα καί ô θυμός του για τή συμπεριφορά του νεαρού συμπατριώτου3. Οί φωσκο­

1. Epistolario, αριθμ. 2109, τόμ. Ζ', σελ. 131 έπ. 2. Γράμμα όμως τέτοιο δέν εστάλη ποτέ. Βλ. καί Epistolario, αριθμ. 2109, τόμ.

Ζ', σελ. 132 (καί σημείωσι 6). 3. "Ολα τα γράμματα πού ό Φώσκολος έγραψε μετά τον αποχωρισμό τοϋ Κάλ­

βου — όσες φορές τοϋ δόθηκε ευκαιρία να άναφέρη τον αγνώμονα συμπατριώτην του

— 469 —

λισταί κατέκριναν φοβερά τον Κάλβο και Ιδιαιτέρως ό Camillo Antona Traversi, πού έχαρακτήρισε με τα πιο βαρεία επίθετα τον ποιητή τών'Ωδών. "Ολοι υπεστήριζαν ότι ό Κάλβος είχε πλησιάσει το μεγάλο και τότε περί­

φημο ποιητή τών Χαρίτων μόνο και μόνο για συμφέρον. Έξ άλλου, καθώς ε'ίδαμε, ή αυστηρότερη κατηγορία εϊναι του ίδιου του Φώσκολου.

Ή κατηγορία αυτή είναι όμως υπερβολική. Δεν νομίζω ότι ό Κάλβος απ' αρχής έσχεδίαζε να έπωφεληθή μόνον — και μάλιστα κατά τον αισχρό­

τερο τρόπο — άπό τή φιλία του Φώσκολου. Τα γράμματα του μας δείχνουν ακριβώς το αντίθετο. Πράγματι, ό Κάλβος πού ήταν πάντοτε τόσο αμελής και δύσκολος στην αλληλογραφία του, δεν παρέλειψε να γράφη τακτικά στον Φώσκολο όταν βρισκόταν μακρυά του και να τον βεβαιώνη για τήν αγάπη και τήν άφοσίωσί του :

«Σου έγραψα, αγαπητέ μου Φώσκολε — του γράφει ô Κάλβος άπ' τή Φλωρεντία στις 9 Δεκεμβρίου 1815ι — επανειλημμένως, άλλα δεν είχα ποτέ τήν εύχαρίστησι να φιλήσω τα γράμματα σου ή να μάθω ακριβείς πληροφορίες σου. Γι' αυτό, άφ' ότου έφυγες, εχω στην καρδιά μου ενα αγκάθι όχι μικρό. Πόσες φορές σ' έπεθύμησα στή Φλωρεντία μόνον ό Θεός το ξέρει! Δέν πηγαίνω ποτέ στο Μπελλοσγουάρντο (κι αυτό συμβαίνει συχνά) χωρίς να κλάψω θυμούμενος τήν Ριτσιάρντα και τον ϋμνον στις Χάριτες...». Και υπογράφεται «ό πιο άφωσιωμένος φίλος σου — Κάλβος».

Το γράμμα αυτό, καθώς και μερικά άλλα, μας δείχνουν πόσο μεγάλη και πόσο ειλικρινής ήταν ή αγάπη κ' ή φιλία του Κάλβου προς τον ευερ­

γέτη του. Τήν εποχή εκείνη ό Κάλβος δέν μπορούσε να πρόβλεψη ότι ό Φώσκολος θά τον έκαλοϋσε αργότερα κοντά του, ούτε ήταν δυνατό να σκε­

φθή ότι θά τον έπαιρνε μαζί του στο Λονδίνο καί θά έφρόντιζε για τήν άπο­

κατάστασί του2. "Αν έγραφε τόσο εγκάρδια λόγια, αυτό οφείλεται στο ότι ό Κάλβος αγαπούσε κ' εκτιμούσε πραγματικά τον Φώσκολο, χωρίς υστε­

ροβουλίες και υπολογισμούς, κι δτι τοϋ ήταν βαθειά ευγνώμων για όσα είχε κάνει ως τότε για να τον βοηθήση.νΑλλως τε, όταν άφησε τή Φλωρεν­

τία για να συνάντηση τό φίλο και δάσκαλο του, πού τον είχε καλέσει στην

— εϊναι γεμάτα πολύ αυστηρά λόγια γι' αυτόν. Έτσι τα γράμματα της 25 Μαρτίου 1817 (Epistolario, αριθμ. 2109, τόμ. Ζ', σελ. 131 έπ.), της 15 Μαΐου 1818 (Epistolario, αριθμ. 2256, τόμ. Ζ', σελ. 322), της 16 Μαρτίου 1819 (Epistolario, αριθμ. 2382, τόμ. Η', σελ. 37), της 3 Νοεμβρίου 1821 προς τή Ματζιόττη (Epistolario, αριθμ. 2594, τόμ. Η', σελ. 333 έπ.) καί της 2 'Ιουλίου 1817 προς τον Holland (Epistolario, αριθμ. 2161, τόμ. Ζ', σελ. 187 έπ.) κ.λ.

1. Epistolario, αριθμ. 1779, τόμ. <Γ', σελ. 138. 2. Γ. Θ. Ζ ώρα, '£>δή εις 'Ιονίους καί άλλα μελετήματα, ενθ' αν., σελ. 120 έπ.

— 470 —

'Ελβετία για γραμματέα του — και στα γράμματα του ό Φώσκολος του είχε τονίσει καθαρά ότι βρισκόταν σέ οικονομική στενοχώρια κι ότι δεν ημπορούσε να του προσφέρη άλλο παρατά απολύτως αναγκαία — ό Κάλβος είχε εΰρει κάποια άποκατάστασι στη Φλωρεντία και είχε εξασφα­

λίσει όχι μόνο τη ζωή του, άλλα και ενα μικρό μισθό το μήνα. "Ετσι γράφει ή ϊδια ή Ματζιόττη στον Φώσκολο1: «Ό'Ανδρέας θά ερχόταν με φτερά για να σέ βοηθήση στους κόπους σου και στα ταξίδια, dv και έχει εϋρει κατοικία, τροφή και δέκα σκοΰδα το μήνα στο σπίτι του Φίντζι». "Ωστε στή Φλωρεντία ό Κάλβος δέν ήταν πολύ άσχημα, ούτε στην Ελβετία πού έπή­

γαινε έπερίμενε νά βρεθή οικονομικώς καλύτερα. «Για τώρα — γράφει ό Φώσκολος — δέν μπορώ νά του προσφέρω παρά μονάχα το ψωμί μου, τή στέγη μου και τά μισά πουκάμισα μου. Άλλα χρήματα για μισθό δέν εχω»2.

Άδικα, λοιπόν, τά λόγια ότι ό Κάλβος εφυγεν άπ'τήν Φλωρεντίαν άπό οικονομικούς υπολογισμούς. Ή άπόφασί του οφείλεται αποκλειστικά στην άφοσίωσι προς τον Φώσκολο και στην επιθυμία νά τοϋ φανή χρήσιμος και νά του κράτηση συντροφιά στις δύσκολες στιγμές τής ζωής του, αν και ήξερε ότι ή πράξι του αυτή κ' ή μεγάλη του φιλία μέ τον εξόριστο ποιητή ημπορούσε νά του είναι πολύ βλαβερή άπό πολιτικής πλευράς.

Βέβαια, είχε άδικο νά εγκατάλειψη τον Φώσκολο άρρωστο και σέ ελεεινή οικονομική κατάστασι, ακριβώς όταν ή παρουσία του ήταν περισ­

σότερο αναγκαία, άλλ' ότι ό χωρισμός οφείλεται σέ παλαιά σκηνοθεσία, δέν είναι αληθινό. Φαίνεται, μάλλον, ότι επειδή τήν εποχή εκείνη ό Φώ­

σκολος περνούσε άθλια ζωή και ευρισκόταν σέ μεγάλη φτώχεια, ό Κάλ­

βος σκέφθηκε, δταν θά ήταν καλό, σιγά ­ σιγά νά φύγη άπό κοντά του και νά φροντίση μόνος του για το μέλλον. "Ετσι τον έσυμβούλευσαν και οι φίλοι του, καθώς μας πληροφορεί πάλι ό ϊδιος ό Φώσκολος σέ ëva γράμμα του τής 16 Μαρτίου 1819 προς τήν Ματζιόττη3 : «Ήταν ακριβώς ό Nardini πού κολακεύοντας, επαινώντας και εξαπατώντας τον Ανδρέα τον έπεισε νά φερθή σαν ούτιδανός». Δέν πρέπει, τέλος, νά απο­

κλείσουμε ότι και ό Φώσκολος ημπορεί νά συμπεριφέρθηκε βίαια προς το γραμματέα του. Ξέρομεν δτι ό χαρακτήρας τοϋ Φώσκολου ήταν φοβερά δύσκολος : θυμώδης και ευέξαπτος πολλές φορές δέν ήξερε νά συγκρά­

τηση τήν οργή του και παρεφέρετο. "Ισως νά έπρόσβαλε τον υπερήφανο

1. Γράμμα τής Ματζιόττη προς τον Φώσκολο της 29 'Απριλίου 1816 (Epistola­

rio, αριθμ. 1917, τόμ. Τ', σελ. 414). 2. Γράμμα τοϋ Φώσκολου προς τήν Ματζιόττη τής 20 'Απριλίου 1816 (Epistola­

rio, αριθμ. 1911, τόμ. Τ', σελ. 406­407). 3 Epistolario, αριθμ. 2382, τόμ. Η', σελ. 37.

­ 471 ­

χαρακτήρα του Κάλβου και το αγέρωχο ΰφος σε τέτοιο σημείο, ώστε ό τελευταίος να μην ημπορούσε να μείνη πια κοντά του. Με τον παράξενο και όργίλο χαρακτήρα πού είχαν και οί δυό, δεν είναι πολύ εύκολο να κρίνη κανείς και να καταδικάση τον ενα ή τον άλλο. Πάντως—όπως φαί­

νεται — ή αιτία της φιλονεικίας και του χωρισμού ήταν μάλλον και οικο­

νομική . *

* * Αυτή ή συμπεριφορά του Κάλβου προς συγγενείς και γνωστούς γενι­

κώς κατέληγε σε φιλονεικία, σε έχθρα ή, το λιγώτερο, σε αδιαφορία. Αυτό οφείλεται εν μέρει στο φυσικό του χαρακτήρα καί, εν μέρει, στην ανατροφή και στις περιπέτειες του. Χωρίς μητρική αγάπη, αναθρεμμένος μέσα σε βάσανα καί σε στερήσεις, είχε γίνει πολύ απότομος καί εγωιστής. "Αν προσ­

θέσουμε καί τήν άρρώστεια του (ήταν αίμορροδιακός) είναι εύκολο να κατα­

λάβουμε πώς έθύμωνε καί έφιλονεικοϋσε με όλους. Καί όμως, όταν ήταν ήσυχος, δειχνόταν πολύ ευγενικός καί καλός καί γι' αυτό όσοι τον έπρωτο­

γνώριζαν, έμεναν ενθουσιασμένοι. Γενικά, βρίσκομε για τον Κάλβο πολ­

λούς επαίνους άπό όσους τον έπλησίασαν. "Επειτα με ενθουσιασμό μίλα γι' αυτόν ό Φώσκολος. Στον Διονύσιο

Βοϋλτσο καί στον Μιχαήλ Τσισιλάνην — σε γράμματα τον 'Οκτώβριο 1813 — γεμίζει τόσους επαίνους αυτόν σαν άτομο καί φίλο, σαν επιμελή καί έξυπνο μελετητή ι. Τον αποκαλεί : ό καλός 'Ανδρέας, ό καλός νέος (πολλάκις), άνατέλλουσαν μεγαλοφυΐαν, ζή (ό Κάλβος) ζωήν ήθικήν καί μετρημένην, ηθικός φιλόσοφος2. Τον χαρακτηρίζει σαν άξιαγάπητον καί βεβαιώνει τίμιον άνθρωπον γράφει : θα με εχης (τον Φώσκολον) ως φίλον καί διδάσκαλον καί άδελφόν, άξιαγάπητον3, τον άγαπητόν τον κύριον Άνδρέαν ', ό δε 'Ανδρέας θα είναι—ελπίζω — μετά τρία ή τέσσαρα ετη πράγματι τέλειος άνθρωπος διότι θα πράξω τα πάντα ίνα εξέλθη. . . πάντως άπό καλήν σχολήν, τον άριστον νέον, δεν θα κατορθώνω ποτέ αντάξιος να σέ ευχαριστήσω ούτε δια λόγων, διότι μοϋ απέστειλες τούτον σύντροφον ζωής, είμαι βέβαιος ότι ή ομιλία του 'Ανδρέα θα μέ συνοδεύη νυχθημερόν5, ό καλός νέος, ό όποιος μου είναι πραγματικά αδελφός καί μάλιστα περισσότερον άπό αδελφός1', ευχαριστώ δια τούτο τον ούρανόν

1. Βλ. Γ. Θ. Ζ ώ ρ α , 'Ανδρέας Κάλβος, ενθ' άν., σελ. 15 έπ. 2. Epistolario, αριθμ. 1380, τόμ. Δ', σελ. 377 έπ. καί αριθμ. 1381, τόμ. Λ', σελ.

379 έπ. 3. Epistolario, αριθμ. 1911, τόμ. Τ', σελ. 403 έπ. 4. Epistolario, αριθμ. 1916, τόμ. Τ', σελ. 411 έπ. 5. Epistolario, αριθμ. 1944, τόμ. Τ', σελ. 447 έπ. 6. Epistolario, αριθμ. 1954, τόμ. Τ', σελ. 461 έπ.

— 472 -

και σε (τήν Ματζιόττη) εκ της συντροφιάς του καλοϋ 'Ανδρέα1, είναι πιστός σαν απόστολος (ό Κάλβος)2, ό απόστολος (ό Κάλβος)3, σε φίλε μου ώς αδελφός, και αγαπητέ ως τέκνον γλυκύτατον Άνδρέαν 4, τέκνον μου 'Ανδρέα5, φίλτατε6, όμως όμοίαν συντροφίαν (του Κάλβου) ουδείς χρυσός όστις να δύναται να τήν άνταμείψη 7. Πολλές φορές ό Φώσκολος ονομάζει τον Κάλβο : καλόν, Λαϊκόν Δίμυμον, Άχάτην 8 (παρομοιάζων μερικά πρόσωπα έργων του).

Πολύ κολακευτικά λόγια γράφει για τον Κάλβο και ή Ματζιόττη, πού έγνώρισε και έξετίμησε στή Φλωρεντία. Τον αποκαλεί και αυτή : ό καλός 'Ανδρέας (πολλάκις)9, ή απώλεια του 'Ανδρέα με λυπεί (ό Κάλβος) θα σου είναι βοηθός και σύντροφος και πιστός θεράπων 10, ή απώλεια του 'Ανδρέα είναι δι' έμέ λυπηρά11, τοιούτου νέου όστις αξίζει δια χίλιους τίτλους12, αναμένω τον Άνδρέαν ώς μόνον παρηγορητήν, ολιγαρκέστατος13, είμαι δε βεβαία ότι ό 'Ανδρέας θα σε (Φώσκολον) άγαπςί με άδελφικήν άμα και υίϊκήν άγάπην14, ολόκληρος ή πίστις μου στηρίζεται έπί τον Άνδρέαν15, τον άριστον Άνδρέαν,Ανδρέα μου εναγκαλίσου τον νέον 'Ιακώβ 1ϋ, ό καλός απόστολος και καλός μαθητής (Κάλβος) Π, (ό Κάλβος) έστέ υιός και αδελ­

φός· ανακουφίσατε τον καί βοηθήσατε τον και υποστηρίξατε τον εις τάς διαφόρους περιστάσεις της ζωής18. Ή Ματζιόττη τον αποκαλεί : ό καλός Ανδρέας, και ό Αχάτης 19.

'Επίσης επαινετικούς χαρακτηρισμούς δια τον Κάλβον γράφει ό

1. Epistolario, αριθμ. 1956, τόμ. 5", σελ. 467 έπ. 2. Epistolario, αριθμ. 1971, τόμ. î", σελ. 495 έπ. 3. Epistolario, αριθμ. 1987, τόμ. Τ', σελ. 517 έπ. 4. Epistolario, αριθμ. 1993, τόμ. 5"', σελ. 527 έπ. 5. Epistolario, αριθμ. 1997, τόμ. Τ', σελ. 533 έπ. 6. Epistolario, αριθμ. 2000, τόμ. Τ', σελ. 538 έπ. 7. Epistolario, αριθμ. 2208, τόμ. Τ', σελ. 11. 8. Ό Φώσκολος αποκαλεί τον Άχάτην (ώς υίόν του τον Αΐνείαν) καί τον Λαϊ­

κόν Δίδυμον. 9. Epistolario, αριθμ. 1898, τόμ. Τ', σελ. 385 έπ.

10. Epistolario, αριθμ. 1926, τόμ. Τ', σελ. 422 έπ. 11. Epistolario, αριθμ. 1930, τόμ. Τ', σελ. 427 έπ. 12. Epistolario, αριθμ. 1931, τόμ. Τ', σελ. 428 έπ. 13. Epistolario, αριθμ. 1938, τόμ. Τ', σελ. 436 έπ. 14. Epistolario, αριθμ. 1940, τόμ. <Γ', σελ. 441 έπ. 15. Epistolario, αριθμ. 1955, τόμ. Τ', σελ. 465 έπ. 16. Epistolario, αριθμ. 1964, τόμ. £", σελ. 485 έπ. 17. Epistolario, αριθμ. 1982, τόμ. Τ', σελ. 513 έπ. 18. Epistolario, τόμ. Ζ' (appendice), σελ. 651 έπ. 19. Ή Ματζιόττη αποκαλεί έπίση,ς τον Φώσκολον Άχάτην καί Λαϊκόν Δίδυμον

ώς τον Κάλβον.

- 473 -

Σύλβιος Πέλλικο, ώς : ή φιλία του 'Ανδρέα, φίλτατος, θα έπεθύμουν να ήμην πρίγκιψ δια να τον τιμήσω έκτος του ότι εϊναι αγαπητός (ό Κάλβος) δι' έσέ μου είναι ακόμη περισσότερον αγαπητός δια τον ϊδιον τον εαυτόν του και δια την εξυπνάδα και δια την ψυχήν του ι.

Γνωρίζομεν ακόμη ότι τον εκτιμούν και του γράφουν πολλά κολακευ­

τικά λόγια άλλοι φίλοι και γνωστοί, ώς και μαθήτριες στο Λονδίνο, όπου γρήγορα εϊχεν αποκτήσει μεγάλη και καλή φήμη2 . Οί κρίσεις του Φώ­

σκολου — καθώς των γνωστών του — για τον Κάλβο είναι πάντα ενθου­

σιώδεις και ευνοϊκές : ό ϊδιος αναγνωρίζει τήν συντροφιά του πολύτιμη, και απαραίτητη τήν συνδρομή του, ανακουφίζοντας τους ψυχικούς και σωματικούς πόνους του και βοηθεΐ τον Κάλβον στις εργασίες και στην αντιγραφή των διαφόρων κειμένων του.

Δυστυχώς, με τον καιρό, ό Φώσκολος υπέφερε διαρκώς καί, καθώς ομολογεί ό ϊδιος, είχε καταντήσει νευρικός, ευερέθιστος τρομακτικά οξύ­

θυμος. Το κάθε τι τον έπείραζε, καί φαίνεται ότι εκανεν επανειλημμένες σκηνές στον Κάλβο, πού δεν αποκλείεται να είχε άπαυδήσει πια αυτή τήν ζωή, πάντοτε γεμάτη στερήσεις καί, παρ' όλη τήν αγάπη προς τον παλιό δάσκαλο του, δέν εύρισκε ϊσως πολύ διασκεδαστικό να κάνη τον αιώνιο νοσοκόμο. Κάποια παρεξήγησι ήρκεσε, λοιπόν, για να όξύνη τήν κατά­

στασι καί να μεταβάλη τήν φιλία σέ αντιπάθεια καί έχθρα. Δέν ξέρομεν ακρι­

βώς τις συνθήκες [υπό τις όποιες έγινε ό χωρισμός. Μόνη μαρτυρία έχομε μερικά γράμματα του Φώσκολου, πού, όταν του παρουσιάζεται ευκαιρία, καταφέρεται καί καταδικάζει αυστηρότατα τήν συμπεριφορά του πρώην προστατευομένου του.

Έγραφεν ό Φώσκολος : ή έγκατάλειψι του δύσμοιρου Κάλβου, μετά τίνος ψύχρας άγνωμοσύνης μέ εγκατέλειψεν ό Κάλβος, ουδείς έτυχε πλειό­

νων εύεργημάτων παρ' έμοΰ από τον Κάλβον, υπέφερα πολύ παρ' αύτοϋ3, ό νέος εκείνος άνεχώρησεν έκ Φλωρεντίας μέ μελετημένην πρόθεσιν ή να έπωφεληθή της τύχης μου αν ήτο ευνοϊκή ή να δοκιμάση τήν ιδικήν του αν εγώ ήμην δυστυχής καί να μέ εγκατάλειψη ακόμη καί εις τό χείλος του τάφου ήμιθανή καί άταφον, ίσως αν είχον δειχθή σκληρώς θα ήτο όλι­

γώτερον άγνώμων (ό Ανδρέας)4, ό νεαρός εκείνος Έλλην όστις έδείχθη προς έμέ τόσον άγνώμων μέ έθλιψε καί μου θλίβει ακόμη σήμερον τήν καρδίαν μου μέ τήν πλέον σκληράν πληγήν τήν οποίαν ανθρωπινή χειρ ήδύνατο ποτέ να μου προξενήση5, ό άθλιος καί ατυχώς άγνώμων

1. Βλ. Epistolario, αριθμ. 1935, τόμ. Τ', σελ. 433 έπ.. 2. Γ. Θ. Ζω ρ α, 'Ανδρέας Κάλβος, ενθ' άν., σελ. 32­33. 3. Epistolario, αριθμ. 2103, τόμ. Ζ', σελ. 117 έπ. 4. Epistolario, αριθμ. 2109, τόμ. Ζ', σελ. 130 έπ. 5. Epistolario, αριθμ. 2161, τόμ. Ζ', σελ. 189 έπ.

— 474

Κάλβος ', ούτε θα εΐχον τόσον οίκτρώς λυπηθή δια τήν πανουργίαν κατά 'Ανδρέα, όστις πράγματι απεδείχθη πανούργος2.

Δια τήν έπιστροφήν τοΰ Κάλβου κατηγορεί και ή Ματζιόττη : αντιθέ­

τως δε ύπήρξεν επίορκος και δόλιος και λίαν άγνώμων προς έμέ και προς σε3 , αναλογιζόμενη τήν άγνωμοσύνην του 'Ανδρέα1, της προς σε κακής διαγωγής του ήτις ύπήρξεν απρεπής και άναξία5 κλπ.

* * *

Ποιο είναι τό συμπέρασμα; Ό Κάλβος ήταν άνθρωπος με πολύ ευγε­

νικούς τρόπους και άπό τήν πρώτη στιγμή προξενούσε καλή έντύπωσι και ένέπνεε εμπιστοσύνη. Σ' αυτό τον βοηθούσε πολύ κ' ή εξυπνάδα του και οί γνώσεις του και ή καλωσύνη του.

Δυστυχώς όμως ήταν πολύ ευέξαπτος, υπερήφανος και λίγο εγωιστής. 'Υπέφερε ακόμη εξ αϊτίας της άρρώστειας του και δεν ήνείχετο συμβουλές ή παρατηρήσεις.Ή συμπεριφορά του προς τον Φώσκολο, άλλα και ή ζωή του στην Κέρκυρα μας τό δείχνουν. Έκτος όμως άπ' αυτά είχε και το ελάττωμα της αδιαφορίας και της αμέλειας και γι' αυτό πολλές φορές τοΰ είχε κάνει παρατηρήσεις ό Φώσκολος. Στον παράξενο, οξύθυμο και αγέρωχο χαρα­

κτήρα του, ό Κάλβος έμοιαζε πολύ μέ τον Σολωμό, πού όσο περνούσαν τα χρόνια τόσο και περισσότερο αποξενωνόταν από φίλους και γνωστούς.

'Αποτέλεσμα τοΰ δύστροπου χαρακτήρος τοΰ Κάλβου είναι ότι οί σχέσεις του μέ τους άλλους δεν ήταν ευνοϊκές και καλές. Μέ τους συγγενείς, μέ τους φίλους, μέ τους γνωστούς έφθασαν στιγμές πού — παραφερόμενος απ' τον οξύθυμο χαρακτήρα του—έφιλονεικοΰσε και αποχωριζόταν ή τουλάχιστο παραμελοΰσε και έλησμονοΰσε : γρήγορα έκοβε τήν αλληλο­

γραφία και κάθε άλλη επικοινωνία. Μίαν ακριβή σκιαγραφία τοΰ Κάλβου μάς δίνει ό Ζερβός : «"Αν και είχε

ψυχής εύγένειαν και εντιμότητα και φιλεργίαν, ήτον όμως απότομος, άκαμ­

πτος και όργίλος. Ευφράδης και ομιλητικός εις τάς καλάςτου στιγμάς, ώστε ή μετ' αύτοΰ συναναστροφή δια τήν πολυμάθειάν του και τήν ευρύτητα της σκέψεως να είναι περιζήτητη άπόλαυσις, δεν είχεν όμως φίλους καί συνο­

μιλητάς, διότι συχνά ήτο στυγνός και όχι σπάνια υπεροπτικός έπιτιμητής»".

1. Epistolario, αριθμ. 2256, τόμ. Ζ', σελ. 320 έπ. 2. Epistolario, αριθμ. 2594, τόμ. Ζ', σελ. 333 έπ. 3. Epistolario, αριθμ. 2265, τόμ. Ζ', σελ. 330 έπ. 4. Epistolario, αριθμ. 2304, τόμ. Ζ', σελ. 396 έπ. 5. Epistolario, αριθμ. 2556, τόμ. Ζ', σελ. 280 έπ. 6 ' Α ν δ ρ έ ο υ Κ ά λ β ο υ, Ή Λύρα, ενθ' όν., βλ. είσαγωγήν Ι. Ζ ε ρ β ο ύ , 'Αν­

δρέας Κάλβος, σελ. 3­6.

- 475 -

Ό Κάλβος δεν ήταν αισθηματίας. Ή μόνη πραγματική αγάπη του, ή μόνη άφοσίωσι, ή μόνη λατρεία του ήταν για τή Πατρίδα του, για τήν 'Ελλάδα, πού ώνειρεύτηκε και ΰμνησε με τρόπο ξέχωρο, σαν κάτι ιδανικό, υψηλότερο, θείο. Κ' ή αγάπη του αυτή έγέμιζε όλο του το είναι : δεν υπήρχε θέσι γι' άλλη αγάπη.

Χ ρ ο ν ι κ à

ΤΗΣ ΣΥΝΤΑΞΕΩΣ Το μετά χείρας τεύχος, όπως και το προηγονμενον, αποτελεί αφιέρωμα ε'ις τον

έλληνο ­ ιταλον ποιητήν Ουγον Φώσκολον, επί τη 200η επετείω από της γεννήσεως τον. ΕΙς το αφιέρωμα περιέχεται εν πρώτοις το ποίημα τον Διοννσίον Σολωμού «Στο

θάνατο Οΰγου Φωσκόλον», καθώς και τα ποιήματα «Εις εαυτόν», «Στη μακρινή αγάπη» και «All'amata» τον Φώσκολου. Τα ποιήματα όλα είναι εις μετάφραοΊν τον Μαρίνου Σίγουρου. Έν συνεχεία ακολουθεί ή μελέτη τον 'Ανδρέου Μαρκέτον με θέμα δ Οΰγος Φώσκολος (ή μοίρα και δ πόνος ­ δ πόνος και οι Ιδέες ­οΐ Ιδέες και δ αγώνας).

'Ακολουθούν al μελέται των καθηγητών τού Πανεπιστημίου Manuel Fernandez ­

Galiano, γνωστού επιστήμονας και φιλέλληνας, με θέμα δ Πλάτων σήμερα, Λίνου Πο­

λίτη περί της αλληλογραφίας τού Σολωμού μετά τού αδελφού τον, δπον παρέχονται καί σχετικοί διευκρινήσεις, Βασιλείου Βαλαώρα με θέμα το άνθρώπινον οικοσύστημα και τα προβλήματα τον, Γεωργίου Θ. Ζώρα περί των σχέσεων τού Άνδρέον Κάλβον μετά των γονέων, σνγγενών και φίλων τον, ως και των ερευνητών Γεωργίου Δημητροκάλλη περί τού στοιχείου της βαοΊλοκτονίας εις ποίημα τού Κρυστάλλη, Κωνσταντίνου Πουρναροπονλου περί τού επαγγέλματος τού Ιατρού εις το Βνζάντιον, "Αννης Ραμού ­ Χαψιάδη περί τού θέματος τού μηδισμού τον Παυσανίου, Γεωργίας Άποστολοπονλον περί τού πρόσωπον και τού κόσμον των προσώπων εις την φιλοσοφικήν άνθρωπολογίαν τού Helmut Plessner, Γερασίμου Γ. Ζώρα περί των τριών 'Ελλήνων συμφοιτητών Ιατρών είς το Πανεπιστήμιον της Πάδοβας — Καποδιστρίου, Βαρδαλάχου και Χαιρέτη — οπού παρατί­

θεται και σχετικον περί αυτούς άνέκδοτον, Βαόιλείον Πεσμαζόγλου περί της σχέσεως της Λογοτεχνίας προς την Ίστορίαν και Βασιλείον Λαζανά περί τον Τιβονλλον μετά μεταφράσεως της έκτης ελεγείας τού διυτέρον βιβλίον.

"Επονται το Χρονικον της Σνντάξεως νπό Γ. Θ. Ζ., σημειώματα περί τού συνε­

δρίου «Αριστοτέλης» εν Θεσσαλονίκη, περί τού Δ' Διεθνούς Πανιονίου Σννεδρίον άπα 28ης Σεπτεμβρίου εως 1ης 'Οκτωβρίου 1978, περί της Ιστορίας τού 'Ελληνισμού της Αιγύπτου, τού Συνεδρίου Πελοποννησιακών Σπουδών εν Πνργω 'Ηλείας κατά Νοέμ­

βριον 1978, περί των εγκαινίων της Βιβλιοθήκης «Κοραή» εν Χίω, άπα την κίνησιν τον Φιλολογικού Σνλλόγον «Παρνασσός» κατά το διαρρεύσαν τρίμηνον Ίονλίον ­ Σεπτεμβρίον.

Γ. Θ. Ζ.

— 477 —

ΤΟ ΣΥΝΕΔΡΙΟΝ «ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ» ΕΝ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ

Έλαβε χώραν είς Θεσσαλονίκην και άπο 7 εως 14 Αυγούστου το συνέδριον «Αριστοτέλης», τοϋ οποίου την όργανωτικήν έπιτροπήν απετέλεσαν : Ό Πρόεδρος της Δημοκρατίας κ. Κωνσταντίνος Τσάτσος, ό Πρωθυπουργός κ. Κωνσταντίνος Κα­

ραμανλής, οί κ.κ. Α. Μάχτα, Γενικός διευθυντής τής Ούνέσκο, Κ. Παπακωνσταντί­

νου, 'Αντιπρόεδρος τής Κυβερνήσεως, Γ. Πλυτάς, υπουργός Πολιτισμού καί 'Επιστη­

μών, Ν. Μάρτης, υπουργός Βορείου Ελλάδος, Μ. Στασινόπουλος, Πρόεδρος τής 'Ακα­

δημίας, τέως Πρόεδρος τής Δημοκρατίας, Π. Κανελλόπουλος, 'Ακαδημαϊκός, τέως Πρωθυπουργός και Κ. Τρυπάνης, 'Ακαδημαϊκός, τέως υπουργός. Πρόεδρος τής οργα­

νωτικής επιτροπής ήτο ό Γενικός Γραμματεύς τής 'Ακαδημίας 'Αθηνών και Πρόε­

δρος τοϋ Φιλολογικού Συλλόγου «Παρνασσός» καθηγητής Ίω. Θεοδωρακόπουλος με 'Αντιπροέδρους, Γενικόν Γραμματέα, συντονιστήν, ταμίαν καί μέλη γνωστός προσω­

πικότητας τοϋ πνευματικού κόσμου. Περί τών εργασιών τοΰ Συνεδρίου θα δημοσιευθή εκτενές άρθρον είς το έπόμενον τεύχος.

•

ΤΟ Δ' ΔΙΕΘΝΕΣ ΠΑΝΙΟΝΙΟΝ ΣΥΝΕΔΡΙΟΝ 28ης ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΥ ­ 1ης ΟΚΤΩΒΡΙΟΥ 1978

Τό Δ' Πανιόνιο Συνέδριο πού αρχίζει τις εργασίες του τό απόγευμα τής 28ης Σεπτεμβρίου μέ πανηγυρική συνεδρία, θα στεγασθή στα 'Ανάκτορα τής πόλεως. Ή εναρκτήρια καί ή καταληκτήρια συνεδρία θα πραγματοποιηθούν στο μεγάλο χώλ τοΰ ισογείου, όπου είχε γίνει καί ή συζήτηση στρογγυλής τράπεζας για τον Ι. Καποδί­

στρια μέ τήν ευκαιρία τοΰ ομώνυμου έτους. Οί συνεδρίες τών Τμημάτων θα φιλοξε­

νηθούν στην αίθουσα τής Δημοσίας Βιβλιοθήκης καί σε δυο ακόμα αίθουσες τοΰ ισογείου τών 'Ανακτόρων. Τα τρία Τμήματα — ιστορίας ­ αρχαιολογίας, γραμμάτων ­τεχνών καί ηθικών καί πολιτικών επιστημών — θα συνεδριάζουν συγχρόνως, ώστε να καταστή δυνατή ή παρουσίαση τών 87 ανακοινώσεων πού συνολικά θα παρουσιαστούν στο Συνέδριο.

Οί περισσότερες ανακοινώσεις διακρίνονται για τήν πρωτοτυπία καί τον ενδια­

φέρον τους. Πολλά νέα στοιχεία έρχονται σε φώς, καθώς καί νέες απόψεις πάνω σέ θέματα τής επτανησιακής ιστορίας καί φιλολογίας, πού αντιμετωπίζονται κάτω άπό νέο πρίσμα. Έτσι τό Συνέδριο θα άποτελέση μια αυστηρά επιστημονική σύναξη, πού θα συμβάλλη θετικά στην προώθηση τών επτανησιακών σπουδών.

Τις εργασίες τών διαφόρων Τμημάτων θα διευθύνουν διαδοχικά οί 'Ακαδημαϊκοί καί Καθηγηταί κ.κ. Γρηγ. Κασιμάτης, Κ. Θ. Δημαράς, Μ. Χατζηδάκης, Ίωάν. Χα­

σιώτης — Γ. Ζώρας, Έμ. Κριαράς, Λ. Πολίτης, Άποστ. Σαχίνης—Σπυρ. Καλογερό­

πουλος ­ Στρατής, Δημ. Λουκδτος, Άναστ. Μεταξάς. Στην καταληκτήρια συνεδρία θα πραγματοποιηθή συζήτηση μέ θέμα «Ό Σολω­

μός καί ή νεοελληνική κριτική».

— 478 —

Η ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΣΜΟΥ ΤΗΣ ΑΙΓΎΠΤΟΥ

Είναι γνωστή ή συμβολή των αποδήμων Ελλήνων της Αιγύπτου από της επο­

χής του Μωχ. "Αλυ μέχρι τών ήμερων μας. Συμβολή, ή οποία εκτείνεται και καλύπτει δλην τήν ανθρωπινή ν δραστηριότητα περιλαμβανομένης καί της εθνικής προσφοράς των προς τήν μητέρα πατρίδα.

Ό αίγυπτιώτης Ελληνισμός, καθώς γνωρίζομεν, τον καιρόν αυτόν χειμάζεται. Αί περιστάσεις τον αναγκάζουν εις μίαν άνευ προηγουμένου συρρίκνωσιν, όπως, δυστυ­

χώς, τών Ελλήνων της Κωνσταντινουπόλεως. Δια τοϋτο χρέος της πνευματικής ηγεσίας του τόπου μας είναι αναμφιβόλως όπως

διασωθοΟν τα πολύτιμα αρχεία τών ελληνικών κοινοτήτων τής Αιγύπτου, καθώς καί όλων τών σωματείων, αδελφοτήτων καί λοιπών ελληνικών συλλόγων τών άκμασάντων μέχρι προ δεκαετίας. Μέ τήν εύκαιρίαν τής διασώσεως αυτής, θα μελετηθή συστημα­

τικώς πλέον καί θα γραφή ή ιστορία τών 'Ελλήνων αυτών. Πολλά έχουν γραφή δια τήν ίστορίαν τών Ελλήνων τής Αιγύπτου. 'Αρκεί να

αναφερθούν τό έργον τοϋ Ά θ. Π ο λ ί τ ο υ , Ό 'Ελληνισμός καί ή Νεωτέρα Αίγυ­

πτος, τόμ. Α'­Β ' , 'Αλεξάνδρεια ­ 'Αθήναι 1928­1930 καί τό τοϋ Μ α ν. Γ ι α λ ο υ ­

ρ άκ η, Ή Αίγυπτος τών "Ελλήνων, 'Αθήνα 1967, δια να εχη κανείς καθολικήν εικόνα τής δραστηριότητος των εις τήν χώραν τοϋ Νείλου.

'Από δεκαετίας ασχολείται μέ θέματα τοϋ αίγυπτιώτου 'Ελληνισμού ό διδάκτωρ φιλόλογος ­ ιστορικός Εύθ. Θ. Σουλογιάννης, επιστημονικός ερευνητής τοϋ Κέντρου Νεωτέρου Έλληνισμοΰ τής 'Ακαδημίας 'Αθηνών, αλεξανδρινός ­ αίγυπτιώτης ό ΐδιος, ό όποιος έχει κατά καιρούς δημοσιεύσει σχετικός μελετάς. 'Ετοιμάζει δε εκτενή με­

λέτην βάσει τών αρχείων τής ομογένειας τής 'Αλεξανδρείας καί τοϋ έλληνικοΰ 'Υπουρ­

γείου 'Εξωτερικών, τήν ίστορίαν τών εκεί 'Ελλήνων κατά τους χρόνους τής ακμής των άπό 1885 μέχρι 1949, δηλαδή άφ' ότου ανέλαβε πρόεδρος τής 'Ελληνικής Κοινό­

τητος 'Αλεξανδρείας ό Γεώργιος 'Αβέρωφ μέχρι τοϋ θανάτου τοϋ τελευταίου μεγάλου προέδρου της Μικέ Σαλβάγου.

Ή 'Ακαδημία 'Αθηνών προσφάτως απεφάσισε να άναλάβη τήν διάσωσιν τών αρχείων τοϋ 'Ελληνισμού τής Αιγύπτου δια τής μικροφωτογραφήσεώς των.

ΣΥΝΕΔΡΙΟΝ ΤΗΣ ΕΤΑΙΡΕΙΑΣ ΠΕΛΟΠΟΝΝΗΣΙΑΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ ΕΝ ΠΥΡΓΩ ΗΛΕΙΑΣ

Συνεχίζουσα ή 'Εταιρεία Πελοποννησιακών Σπουδών τήν κατ' έτος όργάνωσιν συνεδρίων τοπίκοΰ χαρακτήρος, τα όποια μετ' επιτυχίας πάντοτε γίνονται, ώς τών Πα­

τρών, Κορίνθου, Τριπόλεως, Ναυπλίου καί Καλαμάτας, άπεφάσισεν όπως τον προσεχή Νοέμβριον συνέλθη εν Πύργω 'Ηλείας.

ΤΑ ΕΓΚΑΙΝΙΑ ΤΗΣ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗΣ ΚΟΡΑΗ

Ένεκαινιάσθη έν Χίω, κατόπιν άνακαινίσεώς της, ή Βιβλιοθήκη Κοραή, μία τών μεγαλυτέρων βιβλιοθηκών τής Ελλάδος. Ίδρύθη τό 1972 ώς παράρτημα τής Με­

γάλης Σχολής τής Χίου καί περιλαμβάνει περί τους 140.000 τόμους βιβλίων, μέ πρώ­

— 479 —

τον πυρήνα τα βιβλία τοΰ 'Αδαμαντίου Κοραή καί των φίλων του λογίοιν, κυρίως του εξωτερικού. Προ της καταστροφής τοΰ 1822, ήτο ή σημαντικότερα βιβλιοθήκη τής 'Ανατολής. Μεταξύ των δωρητών της περιλαμβάνονται πολλοί Χΐοι λόγιοι, οί όποιοι άφησαν εις αυτήν τάς προσωπικός βιβλιοθήκας των. Εις τό κτήριον τής Βιβλιοθήκης στεγάζονται επίσης τό Ααογραφικόν Μουσείον καί ή Πινακοθήκη.

ΑΠΟ ΤΗΝ ΚΪΝΗΣΙΝ ΤΟΥ ΣΥΛΛΟΓΟΥ «ΠΑΡΝΑΣΣΟΣ» (Δελτίον αριθμ. 37, 'Ιούλιος­Σεπτέμβριος 1978)

ΤΟ ΝΕΟΝ ΕΤΟΣ 1978 ­ 1979. — Άπό τής 1ης 'Οκτωβρίου ό «Παρνασσός» εισέρ­

χεται εις τό νέον συλλογίκόν έτος. τό όποιον αποτελεί τό 114ον άπό τής ιδρύσεως του.

58ος ΚΑΑΟΚΑΙΡΙΝΕΓΟΣ ΔΙΑΓΩΝΙΣΜΟΣ. — Τον παρελθόντα Ίούλιον εληξεν ή υποβολή έργων δια τόν 58ον Καλοκαιρίνειον Θεατρικόν Διαγωνίσμόν δια τό έτος 1978. Εις τον διαγωνίσμόν υπεβλήθησαν ανέκδοτα θεατρικά δργα (δράματα καί κωμωδίαι).

ΕΟΡΤΑΣΜΟΣ ΕΤΟΥΣ ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΟΥΣ. — Συμμετέχων ό «Παρνασσός» είς τόν έορτασμόν τοΰ έτους 'Αριστοτέλους, θα οργάνωση όμιλίαν με θέμα τόν Σταγειρίτην Φιλόσοφον καί όμιλητήν τόν Πρόεδρον τοΰ Συλλόγου, Γενικόν Γραμματέα τής Ακα­

δημίας 'Αθηνών, καθηγητήν Ίωάννην Θεοδωρακόπουλον.

ΑΦΙΕΡΩΜΑ ΕΙΣ ΤΟΝ ΟΥΓΟΝ ΦΩΣΚΟΛΟΝ. — Ως καί τό προηγούμενον τεύ­

χος, καί τό παρόν αποτελεί αφιέρωμα εις τόν Ούγον Φώσκολον. Πέρα των δημοσιευ­

μάτων, τα όποια θα ακολουθήσουν καί εις τό έπόμενον τεύχος, ό «Παρνασσός» έχει προγραμματίσει έκδήλωσιν άφιερωμένην εις τόν έλληνο ­ ιταλόν ποιητήν, ή οποία θά περιλαμβάνη ομιλίας καί απαγγελίας μετεφρασμένων έργων τοΰ Οΰγου Φώσκολου. Ή έκδήλωσις θα πραγματοποιηθή είς τήν Αΐθουσαν διαλέξεων τοΰ Συλλόγου κατά μήνα Νοέμβριον.

ΔΙΑΛΕΞΕΙΣ «ΠΑΡΝΑΣΣΟΥ». — Άπό τοΰ 'Οκτωβρίου, αρχής τοΰ νέου σχολικοΰ έτους, θά οργανωθούν πάλιν, καθώς καί κατά τα προηγούμενα ετη, αϊ διαλέξεις τοΰ Φιλολογικοΰ καί 'Αρχαιολογικού ώς καί τοΰ Φυσιογνωστικοΰ Τμήματος τοΰ Φιλολο­

γικού Συλλόγου «Παρνασσός».

ΑΙ ΣΧΟΛΑΙ ΤΟΥ ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΟΥ ΣΥΛΛΟΓΟΥ «ΠΑΡΝΑΣΣΟΣ». — Καί κατά τό νέον σχολικόν έτος 1978­1979 θα λειτουργήσουν πλήρως αί νυκτερινοί σχολαί «Παρνασσοΰ», ήτοι Δημοτικόν, Γυμνάσιον καί Λύκειον. "Ηδη έγένετο ό αγιασμός τήν 25ην Σεπτεμβρίου καί ήρχισαν τα μαθήματα.

ΔΩΡΕΑΙ ΥΠΕΡ ΤΩΝ ΝΥΚΤΕΡΙΝΩΝ ΣΧΟΛΩΝ. — Κατά τό χρονικόν διάστημα 'Ιουλίου ­ Σεπτεμβρίου 1978 εγένοντο οί κάτωθι δωρεαί υπέρ των Νυκτερινών Σχολών «Παρνασσοΰ» :

Κου Γεωργ. Μάρκου, δρχ. 1.000, κου καί κας Γεωργίου Παπαχατζή, είς μνήμην

— 480 —

Γεωργίου Ζώτου, δρχ. 1.000, κου Γεωργίου Βογιατζάκη, εις μνήμην Αμαλίας Βογια-

τζάκη, δρχ. 5.000, οικογενείας Δημητρίου ΓαλανοΟ, είς μνήμην Σωτηρίου Βλαστάρα, δρχ. 1.000, οίκογενείας Γρηγ. Μουργέλα, είς μνήμην Σωτ. Βλαστάρα, δρχ. 500, οίκογενείας Λ. Γαρτζούνη, είς μνήμην Σωτ. Βλαστάρα, δρχ. 500, οίκογενείας Χρ. Σακκα, είς μνήμην Σωτ. Βλαστάρα, δρχ. 500, κου Δημοσθ. Νίκα, είς μνήμην Σωτ. Βλαστάρα, δρχ. 500, κας Πολυξένης Παπαδοπούλου, είς μνήμην 'Ιωάννου Στρατηγού, δρχ. 1.000, Θεοφάνους καί Γεωργίου 'Αγγελοπούλου, είς μνήμην Μάριου Καναβα-

ριώτου, δρχ. 2.000, κας Βούλας Παπαρρόδου, είς μνήμην Νικολάου Παπαρρόδου, δρχ. 5.000, κας "Αννας Δροσοπούλου, είς μνήμην Γεωργ. Δροσοπούλου, δρχ. 1.000.

μ. μ.

ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΟΣ ΣΥΛΛΟΓΟΣ «ΠΑΡΝΑΣΣΟΣ» ΕΚΔΟΣΕΙΣ] ~ ~~

ΔΙΕΥΘΥΝΤΗΣ : ΓΕΩΡΓΙΟΣ Θ. ΖΩΡΑΣ

Α'. «ΠΑΡΝΑΣΣΟΣ» Φιλολογικον περιοδικον κατά τριμηνίαν έκδιδόμενον

Έκαστος τόμος σελ. 650 — Ετησία συνδρομή : δρχ. 320.

Β'. ΣΕΙΡΑ ΔΙΑΛΕΞΕΩΝ ΚΑΙ ΜΕΛΕΤΗΜΑΤΩΝ Έ ξ ε δ ό θ η σ α ν : 1. Κ ω σ τ ή Π α λ α μ α, 'Ανδρέας Κάλβος, 'Αθήναι 1969. 2. Κωστή Παλαμά, Ιούλιος Τυπάλδος, 'Αθήναι 1970. 3. Γ. Τ σ ο κ ο π ο ύ λ ο υ , ΟΙ αδελφοί ΣοΟτσοι καΐ ή πολιτική ποίησις επί "Οθωνος,

Αθήναι 1970. 4. Θ. Β ε λ λ ι α ν ί τ ο υ , Πολυλάς, Μαρκοράς καΐ ή Σχολή τής Κερκύρας, Αθήναι

1970. 5. Ι ω ά ν ν ο υ Ζ ε ρ β ο ϋ, 'Ανδρέας Λασκαρατος,'Αθήναι 1970. 6. Δ ι ο ν υ σ ί ο υ Στεφάνου, Γεώργιος Τερτσέτης,'Αθήναι 1971. 7. Άριστοτέλους^Κουρ,τ ίδου , Ή έξέλιξις τοΟ διηγήματος καί μυθιστορή­

ματος μέχρι τής επαναστάσεως καί δ 'Αλέξανδρος Ρίζός Ραγκαβής ως διηγημα­τογράφος, Αθήναι 1972.

8. Α ρ ί σ τ ο υ Κ α μ π ά ν η, Καλλιγάς καί Ζαμπέλιος, Αθήναι 1972. 9. Κ. Παλαμά, Βιζυηνός καί Κρυστάλλης, "Αθήναι 1973.

10. Α. Μάτεση, Ό Σολωμός καί ή Ζάκυνθος, Αθήναι 1976. ΤΒκαστον τεύχος δρχ. 20.

Γ'. ΣΕΙΡΑ ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΩΝ ΔΙΑΤΡΙΒΩΝ 1. Μ. Μαντουβάλου , Τα έν Ελλάδι πολιτικά γεγονότα τοΟ 1862 καί τά έν τφ

«Παρνασσφ» κατάλοιπα τοΟ Δ. Βούλγαρη, Αθήναι 1971, σελ. 196. Δρχ. 100. 2. Ά ρ. Σ τ ε ρ γ έ λ λ η , Τά δημοσιεύματα των 'Ελλήνων σπουδαστών τοΰ Πανεπιστη­

μίου τής Πάδοβας τον 17ον καί 18ον αΙώνα, Αθήναι 1970, σελ. 266. Δρχ. 100. 3. Έ π α μ. Β ρ α ν ο π ο ύ λ ο υ , 'Ελληνιστική Χαλκίς. Συμβολή είς τήν (στορίαν τών

ελληνιστικών χρόνων τής Χαλκίδος, "Αθήναι 1972, σελ. 80. Δρχ. 100. 4. Ε ύ γ. Δ α λ λ ε ζ ί ο υ, Καραμανλίδικα, 'Αναλυτική βιβλιογραφία τουρκόφωνων έργων

τυπωθέντων μέ ελληνικά στοιχεία, Γ\ 1866 ­1900. Έργον βραβευθένύπο τής 'Ακα­δημίας Αθηνών, Άθήνάι 1973, σελ. 350. Δρχ. 200.

5. Έ π α μ. Β ρ α ν ο π ο ύ λ ο υ , Ή κατά τών Ρωμαίων εκστρατεία τοΟ Άντιόχου τοϋ Γ είς τήν Ελλάδα, Αθήναι 1974, σελ. 110. Δρχ. 100.

6. Χ ρ ί σ τ ο υ Θεοδωράτου, Βιογραφία 'Ηλία ΖερβοΟ Ίακωβάτου συντεθεΤσα παρ* αυτού τοΟ Ιδίου, 'Αθήναι 1974 σελ. κς' + 154. Δρχ. 150.

7. Δεσμός, 'Αφιέρωμα στον Ι. Ν. Θεοδωρακόπουλο, Αθήναι 1975, σελ. 554. Δρχ. 350. 8. Γραμματ ικής "Α λ α τ ζ ό γ λ ο υ ­ Θ έ μ ε λ η, Πάντων χρημάτων μέτρον άνθρω­

πος. Ή πλατωνική καί ή αριστοτελική μαρτυρία, "Αθήνα 1976, σελ. 102. Δρχ. 100.