Piontek 2009 Ludno_c Kultury _uzyckiej a Problem Pochodzenia S_owian

59

MIDZY KULTUR UYCK A POMORSK 15-16.X.2009

ISBN 978-83-85824-49-7 Muzeum Archeologiczne w Gdasku

WSTP

Badania antropologiczne ludnoci zamieszkuj-cej dorzecze Odry i Wisy w epoce brzu i w epoce elaza s utrudnione z powodu ciaopalnego ob-rzdku pogrzebowego.

Na obszarze dorzecza Odry i Wisy znaleziono jednak pewn liczb grobw szkieletowych dato-wanych na epok brzu i wczesn epok elaza (np. Kka 1949/1950, Gedl 1966, Szydowska 1974). Prowadzone ostatnio badania archeologicz-ne zwizane z budow autostrad, przyczyniy si do pozyskania do duej liczby materiaw kost-nych, z birytualnych cmentarzysk ludnoci kultury wielbarskiej. Opracowane zostay pod wzgldem antropologicznym szkielety z cmentarzysk ludno-ci kultury czerniachowskiej (Rudi 1998, 2003, Segeda 2001) oraz materiay szkieletowe z birytu-alnych cmentarzysk ludnoci kultury przeworskiej (Piontek i in. 2008).

Take w przypadku bada koci z grobw cia-opalnych moliwe jest wyselekcjonowanie (z gro-bw dziecicych) zawizkw zbw staych, na ktrych mona zbada wiele cech morfologicz-nych, wykorzystywanych w badaniach zmiennoci biologicznej czowieka (Kaczmarek 1981a, 1981b, Kaczmarek, Piontek 1982).

Materiay kostne pochodzce z grobw szkie-letowych oraz zawizki zbw staych pochodzce

z grobw ciaopalnych posuyy antropologom do opracowania zrnicowania biologicznego populacji ludzkich czonych przez archeologw z ludnoci kultury uyckiej, kultury pomorskiej, kultury przeworskiej, kultury wielbarskiej i kultu-ry czerniachowskiej (Dbrowski 2007, Kaczmarek 1981a, 1981b, Kaczmarek, Piontek 1982, Kozak--Zychman 1996, Piontek i in. 2008, Ronowski 1985, Ronowski, Gadkowska-Rzeczycka 1983, Wierciska, Wierciski 1978, 1982 i inni).

Rozwijajc rozpoczte przez Wierciskich (1978, 1982), Kaczmarek (1981a, 1981b) oraz Kacz-marek i Piontka (1982) badania, przy uwzgldnie-niu nowych materiaw szkieletowych dotycz-cych populacji z okresu rzymskiego oraz przy zastosowaniu nowych metod badania zmiennoci midzypopulacyjnej (odlego biologiczna, me-toda skadowych gwnych) i wykorzystaniu no-wych cech (cech odontologicznych), postanowili-my sprawdzi, jakie jest podobiestwo biologicz-ne populacji ludnoci kultury uyckiej i ludnoci kultury pomorskiej do grup ludzkich, zamieszku-jcych dorzecze Odry i Wisy u schyku staroyt-noci i w okresie redniowiecza.

ANALIZA MATERIAW

KRANIOLOGICZNYCH

W latach 70. ubiegego wieku Wierciscy (1978, 1982) przedstawili wyniki bada antropologicz-nych dotyczcych roli ludnoci kultury trzcinieckiej i kultury uyckiej w ksztatowaniu si populacji Sowiaskich w dorzeczu Odry i Wisy. Rezultaty tych bada nie zostay jak dotd wykorzystane

LUDNO KULTURY UYCKIEJ I KULTURY POMORSKIEJ

A PROBLEM POCHODZENIA SOWIAN1

Janusz Piontek, Beata Iwanek

1 Praca naukowa nansowana ze rodkw na nauk w latach 2010 2013 jako projekt badawczy nr N N303 600239.

JANUSZ PIONTEK, BEATA IWANEK

60

w rnych interdyscyplinarnych badaniach proce-su etnogenezy Sowian. Nie zostay te zauwaone przez archeologw badajcych populacje ludzkie z epoki brzu i wczesnych okresw epoki elaza. Zatem warto powici im troch uwagi i wyko-rzysta opublikowane przez Wierciskich materia-y do dalszych analiz antropologicznych.

Materia badawczy, jaki wykorzystali w bada-niach Wierciscy, stanowiy populacje szkieletowe z ernik Grnych (kultura trzciniecka), populacje ludnoci kultury unietyckiej, populacja z okresu halsztackiego z Austrii, populacja ludnoci kultu-ry uyckiej (materiay kostne publikowane przez rnych autorw) oraz redniowieczna populacja szkieletowa z Wilicy.

Na populacj ludnoci kultury uyckiej ska-day si materiay kostne opracowane przez Ga-dykowsk (1958), Kapic (1965), Kapic i ucza-ka (1971), Kok (1949/1950), Malinowskiego (1964, 1965) i Wokroja (1949, 1958). W opraco-waniu wykorzystano 6 pomiarw czaszki. Liczeb-no czaszek, w zalenoci od pomiaru, wahaa si w granicach od 43 czaszek (pomiar najwik-szej szerokoci czaszki) do 14 czaszek (pomiar najwikszej szerokoci twarzy). Badaniami objto tylko czaszki mskie.

W wyniku wykonanej analizy podobiestwa morfologicznego populacji wczesnoredniowiecz-nych z regionu kieleckiego (Wilica) do populacji ludnoci kultury uyckiej i kultury trzcinieckiej, Wierciscy (1978, 1982) doszli do wniosku, e po-rwnania te przemawiaj za autochtonicznym mo-delem etnogenezy Sowian. W opracowaniu tym autorzy stwierdzili, e jest przeto wysoce prawdopo-jest przeto wysoce prawdopo-dobne, e ludno pochowana w grobach szkieletowych kultury uyckiej naleaa, procesualnie do kontinuum populacji, z ktrych wywodzi si polska, a wic niewtpli-wie sowiaska ludno okresu wczesnego redniowiecza (Wierciska, Wierciski 1982: 437). We wniosku kocowym Autorzy postawili natomiast diagnoz, e wyniki bada [...] zdaj si wyranie dowodzi za-sadniczej kontynuacji ludnoci na ziemiach polskich, od kultury trzcinieckiej, poprzez kultur uyck, do okre-su wczesnego redniowiecza (Wierciska, Wierciski 1982: 442).

Postawion przez Wierciskich (1978, 1982) hipotez sprawdzaa ostatnio Szczepanek (2008). Autorka ta dokonaa porwna ludnoci kultury trzcinieckiej do innych populacji z okresu neolitu i epoki brzu. Jednak z przedstawionych danych trudno zorientowa si, jakie zbiory czaszek i po-jedynczych znalezisk byy obiektem porwna.

Porwnania midzy populacjami wykonano tylko w ujciu synchronicznym, gdy Szczepanek

(2008: 248) uznaa, e pojawiajce si w tym okresie pojawiajce si w tym okresie czasu [od powstania kultury uyckiej] pojedyncze szkielety (za wyjtkiem grupy grnolsko-maopolskiej kultury uyckiej) nie s reprezentatywne dla caych popu-lacji, poniewa czsto nale do osobnikw allochtonicz-nych, ktrych pochodzenie zostao zaakcentowane odmiennym obrzdkiem pogrzebowym.

Autorka omawianego opracowania stwierdzia, e przedstawione przez Wierciskich (1978, 1982) wyniki bada empirycznych nie byy podstaw do wycignicia zaprezentowanych wnioskw, lecz spowodowaa je ch udowodnienia tezy o ci-goci rozwojowej kultur archeologicznych na zie-miach polskich, co najmniej od epoki brzu. Nie-stety na poparcie tej tezy Autorka pracy nie przed-stawia adnych wasnych uj analitycznych, gdy trudno uzna za wiarygodne wyniki analizy antro-pologicznej wykonane na pojedynczych czaszkach oraz stwierdzenie, e o podobiestwie biologicz-nym midzy populacjami czy osobnikami decydu-je forma obrzdku pogrzebowego.

Wykorzystujc dane o budowie morfologicznej populacji ludzkich yjcych w Europie rodkowej,

Wykorzystujc dane o budowie morfologicznej populacji ludzkich yjcych w Europie rodkowej,

Wykorzystujc dane o budowie morfologicznej

w okresie od epoki brzu do wczesnego rednio-wiecza (ujcie diachroniczne), dodalimy do zbio-ru populacji szkieletowych uwzgldnionych w ba-daniach Wierciskich, dane dla populacji ludnoci kultury unietyckiej z cmentarzyska w Grossbrem-bach (Ullrich 1972) i dane dla populacji ludnoci kultury wielbarskiej, przeworskiej i czerniachow-skiej oraz dane dla wczesnoredniowiecznej po-pulacji z Lubelszczyzny. cznie porwnano 12 mskich populacji szkieletowych z rnych okre-sw chronologicznych (tabela 1).

Szcztki kostne odkryte na terenie Europy rodkowej analizowano ze wzgldu na 6 cech

Szcztki kostne odkryte na terenie Europy rodkowej analizowano ze wzgldu na 6 cech

Szcztki kostne odkryte na terenie Europy

metrycznych czaszki. rednie arytmetyczne cech rodkowej analizowano ze wzgldu na 6 cech metrycznych czaszki. rednie arytmetyczne cech rodkowej analizowano ze wzgldu na 6 cech

kraniologicznych dla populacji z okresu neolitu, okresu brzu i okresu elaza pochodz z opraco-wania Wierciskiej i Wierciskiego (1978, 1979); dla populacji z okresu rzymskiego (kultura wiel-barska, przeworska i czerniachowska) pochodz z bada Dbrowskiego (2007), Konduktorovej (1979) i bada wasnych (Piontek i in. 2008, kul-tura przeworska 20 czaszek mskich); z okresu redniowiecza z bada Kozak-Zychman (1996) oraz Wierciskiej i Wierciskiego (1978, 1979).

Ukad badanych populacji wzgldem dwch pierwszych skadowych gwnych przedstawiono na rycinie 1. Pierwsza skadowa wyczerpuje ponad 42% zmiennoci wsplnej, druga ponad 30 %.

Na rycinie 1. populacje ludnoci kultury trzci-nieckiej i unietyckiej tworz oddzielne skupisko, natomiast populacje z okresu elaza, w tym po-

LUDNO KULTURY UYCKIEJ I KULTURY POMORSKIEJ A PROBLEM POCHODZENIA SOWIAN

61

pulacja ludnoci kultury uyckiej, zajmuj miejsce pomidzy populacjami neolitycznymi a populacja-mi z okresu wczesnego redniowiecza. Podobie-stwo populacji ludnoci kultury uyckiej do po-pulacji ludnoci z okresu rzymskiego jest bardzo wysokie, zarwno ze wzgldu na pierwsz, jak i na drug skadow gwn.

W literaturze antropologicznej opublikowano dane dotyczce budowy morfologicznej czasz-ki ludnoci z rnych okresw chronologicznych z terenu Europy rodkowej (por. Piontek i in. ki ludnoci z rnych okresw chronologicznych z terenu Europy rodkowej (por. Piontek i in. ki ludnoci z rnych okresw chronologicznych

2008, tam dalsza literatura). Wybralimy do po-rwna 30 populacji z Europy rodkowej i Euro-2008, tam dalsza literatura). Wybralimy do po-rwna 30 populacji z Europy rodkowej i Euro-2008, tam dalsza literatura). Wybralimy do po-

py Wschodniej. Populacj ludnoci kultury uyc-kiej, na ktr skadaj si czaszki z obszaru Polski, porwnano z populacjami Sowian wschodnich (Dregowicze, Krzywicze Polanie, Radymicze, Sie-wierzanie, Sowenie, Wiatycze), Sowian zachod-nich (Wielkopolanie, Maopolanie, Mazowszanie, Pomorzanie, lanie, Sowacy, Morawianie, lud-nich (Wielkopolanie, Maopolanie, Mazowszanie, Pomorzanie, lanie, Sowacy, Morawianie, lud-nich (Wielkopolanie, Maopolanie, Mazowszanie,

no wczesnoredniowieczna Lubelszczyzny, re-dniowieczni mieszkacy Galicza, Sowianie z Me-klemburgii, Pomorzanie, ludno redniowiecznej Cedyni), ludnoci kultury czerniachowskiej, kul-

Tabela 1. Charakterystyki statystyczne porwnywanych populacji czaszki mskie

Tab. 1. Statistise Charakteristik der verglienen Populationen mnnlie Sdel.

tury przeworskiej, kultury wielbarskiej oraz lud-noci pochodzenia germaskiego (Alamanowie, Bawarowie, Burgundowie, Frankowie, Islandczycy, Longobardowie, Norwedzy, Sasi, Szwedzi).

Rycina 2. przedstawia ukad porwnywanych populacji wzgldem dwch pierwszych skado-wych gwnych. Pierwsza skadowa gwna wy-czerpuje ponad 35% zmiennoci wsplnej, druga ponad 28% zmiennoci wsplnej. Populacje lud-noci pochodzenia germaskiego s wyranie od-dzielone zarwno ze wzgldu na pierwsz, jak i na drug skadow gwn. Populacja ludnoci kul-tury uyckiej wykazuje najwiksze podobiestwo do populacji sowiaskich oraz populacji ludno-ci z okresu rzymskiego (ludno kultury czernia-chowskiej, przeworskiej i wielbarskiej).

Przedstawione porwnania 31 populacji jedno-znacznie przemawiaj za tym, e ludno wiza-na przez archeologw z kultur uyck, jest pod wzgldem morfologicznym bardzo podobna do ludnoci reprezentujcej Sowian oraz do ludnoci z okresu rzymskiego, zamieszkujcej obszary dzi-siejszej sowiaszczyzny, natomiast nie wykazuje podobiestwa w budowie morfologicznej czaszki

Cecha

g-op eu-eu b-ba zy-zy apt-apt mf-ekL.p. Populacja Kod

N x N x N x N x N x N x

1. Kultura unietycka,Austria i Morawy KU1 36 188,2 36 137,7 17 141,8 9 128,7 - - - -

2. Kultura unietycka,Czechy KU2 59 194,7 57 134,6 31 141,9 20 127,7 - - - -

3. Kultura unietycka,lsk KU3 17 190,9 17 134,8 8 139,1 7 125,7 5 24,8 6 41,2

4. Kultura unietycka,Grossbrembach KU3 20 195,2 26 134,8 16 143,4 13 135,1 20 25,4 28 42,0

5. Kultura trzciniecka,Maopolska KT 18 192,2 17 135,3 5 138,0 4 130,2 14 24,8 7 41,4

6. Okres hasztacki,Austria OH 24 187,8 24 135,7 11 137,4 5 127,2 11 25,4 8 39,5

7. Kultura uycka,Polska K 41 187,3 43 136,4 18 137,8 14 130,1 27 24,9 15 41,3

8. Kultura przeworska,Polska KP 20 187,8 20 138,3 14 135,9 14 131,1 16 24,5 15 42,0

9. Kultura wielbarska,Polska KW 53 186,0 53 139,3 33 139,2 31 129,5 39 23,8 41 40,2

10. Kultura czerniachowska,Ukraina KCz 84 185,5 84 138,0 65 136,5 62 131,0 67 24,9 66 40,8

11. Wczesne redniowiecze,Maopolska WS 100 187,6 104 140,9 65 135,1 73 133,5 89 25,3 82 41,7

12. Wczesne redniowiecze,Wyyna Lubelska WS 41 184,6 41 141,1 36 135,5 35 133,8 41 25,3 39 41,6


62

Ryc. 1. Ukad badanych 12. populacji mskich z Europy rodkowej wzgldem dwch pierwszych skadowych gwnych.

Abb. 1. Aufstellung von zwlf hinsitli der ersten beiden Hauptbestandteile untersuten mnnlien Populationen aus Mieleuropa.

KU1

KPKU2

KT

OH

K

WS

KU3

KU4

KW

KCz

WS

-4 -3 -2 -1 0 1 2 3 4 5

Skadowa 1: 42,84%

-5

-4

-3

-2

-1

0

1

2

3

4

Sk

adow

a 2:

30,

82%

KU - kultura unietycka, Czechy, Austria, Polska, NiemcyKT - kultura trzcinieckaOH - okres halsztacki, AustriaK - kultura uyckaKW - kultura wielbarskaKP - kultura przeworskaKCz - kultura czerniachowskaWS - wczesne redniowiecze, Maopolska, Wyyna Lubelska

Rycina 1. Ukad badanych 12. populacji mskich z Europy rodkowej wzgldem dwch pierwszych skadowych gwnych.

K. czerniachowska

K. wielbarska

Alamanowie

Bawarowie

Frankowie

IslandczycySasi

Szwedzi

Lubelszczyzna

Cedynia

DregowiczeKrywicze

Mazowszanie

Meklemburgia

MorawianiePolanie

Pomorzanie

Radymicze

Sowacy

lanie

Wiatycze

-3 -2 -1 0 1 2 3

Skadowa 1: 35,06%

-3

-2

-1

0

1

2

Sk

adow

a 2:

28,

80%

K. uycka

Norwedzy

SiewierzanieSowenie

Galicz

K. przeworska Wielkopolanie

Burgundowie

Maopolanie

Longobardowie

Custom Text

Rycina 2. Populacje mskie ludnoci kultury uyckiej, wielbarskiej, przeworskiej i czerniachowskiej oraz populacje Sowian wschodnich i Sowian zachodnich oraz ich ssiedzi (populacje pochodzenia germaskiego), w ukadzie dwch pierwszych skadowych gwnych.

Ryc. 2. Populacje mskie ludnoci kultury uyckiej, wielbarskiej, przeworskiej i czerniachowskiej oraz populacje Sowian wschodnich i Sowian zachodnich oraz ich ssiedzi (populacje pochodzenia germaskiego),

w ukadzie dwch pierwszych skadowych gwnych.

Abb. 2. Mnnlie Populationen der Bevlkerung der Lausitzer, der Wielbark-, der Przeworsk- und der ernjaov-Kultur sowie Populationen von Ost- und Westslawen und deren Nabarn

(Populationen germaniser Herkun) in Zusammenstellung der ersten beiden Hauptbestandteile.


63

do ludnoci pochodzenia germaskiego z okresu redniowiecza.

Podobny obraz zrnicowania uzyskano po-rwnujc pod wzgldem cech metrycznych czasz-ki populacj zwizana z kultur uyck, populacje z okresu rzymskiego (ludno kultury wielbarskiej, przeworskiej i czerniachowskiej) oraz rednio-wieczne i nowoytne populacje z dorzecza Odry i Wisy (ryc. 3). Populacja ludnoci kultury uyc-kiej wykazuje, w tym ujciu, najwiksze podobie-stwo do populacji z okresu rzymskiego.

Na rycinie 4. przedstawiono zrnicowanie populacji pochodzenia germaskiego i populacji ludnoci kultury uyckiej, przeworskiej, wielbar-skiej i czerniachowskiej. Populacje pochodzenia germaskiego rni si wyranie struktur mor-fologiczn od populacji z okresu rzymskiego oraz populacji ludnoci kultury uyckiej.

W dyskusjach na temat interpretacji podo-biestw biologicznych populacji ludzkich okrela-nych na podstawie cech morfologicznych podnosi si czasami problem dziedziczenia cech morfolo-gicznych. Ostatnio pisa o tym Dulinicz (2008) za-dajc pytanie: czy za pomoc metody [rozumiem, e

Autorowi chodzio o cechy morfologiczne czasz-ki wykorzystywane w stosowanej metodzie], ktr posuguje si Autor mona wykaza rzeczywiste zwiz-ki genetyczne midzy populacjami, czy te wynikiem jej zastosowania jest tylko stwierdzenie wystpowania podo-biestwa morfologicznego, bez moliwoci wyjanienia jego przyczyn?

Problem dziedziczenia cech morfologicznych czaszki, czy oglniej dziedziczenia cech morfo-logicznych u czowieka i innych organizmw y-wych, by przedmiotem licznych bada genetycz-nych, opierajcych si gwnie (w antropologii) na badaniach blinit lub badaniach rodzinnych. W literaturze polskiej warto na przykad wska-za prac Orczykowskiej-witkowskiej i Lebio-W literaturze polskiej warto na przykad wska-za prac Orczykowskiej-witkowskiej i Lebio-W literaturze polskiej warto na przykad wska-

dy (1975). Autorki te na podstawie bada 344 par blinit wykazay, e pomiary czaszki cechuj si bardzo wysokimi wspczynnikami odziedziczal-noci. Wyniki ich bada potwierdziy jednoznacz-nie hipotez o szczeglnie silnym uwarunkowaniu genetycznym wielkoci puszki mzgowej w po-rwnaniu z proporcjami wymiarw gowy, dlate-go obecnie w badaniach antropologicznych wyko-rzystuje si, do obliczania odlegoci biologicznej

Saboszewo

ekno

Cedynia

Lubelszczyzna

K. wielbarska, Lubelszczyzna

K. wielbarska, Pomorze

K. czerniachowska

K. przeworska

Galicz, Ukraina

K. uycka, Polska

-3 -2 -1 0 1 2 3 4

Skadowa 1: 40,90%

-2

-1

0

1

2

Sk

adow

a 2:

25,

08%

K. wielbarska, og danych

Rycina 3. Podobiestwo biologiczne populacji ludnoci kultury uyckiej do populacji ludnoci z okresu rzymskiego (ludno kultury wielbarskiej, przeworskiej i czerniachowskiej) oraz populacji ludnoci redniowiecznej z terenu Polski i Ukrainy (w porwnaniach uwzgldniono populacje, dla ktrych dysponowano takedanymi o czstoci wystpowania cech odontologicznych).

Ryc. 3. Podobiestwo biologiczne populacji ludnoci kultury uyckiej do populacji ludnoci z okresu rzymskiego (ludno kultury wielbarskiej, przeworskiej i czerniachowskiej) oraz populacji

ludnoci redniowiecznej z terenu Polski i Ukrainy (w porwnaniach uwzgldniono populacje, dla ktrych dysponowano take danymi o czstoci wystpowania cech odontologicznych).

Abb. 3. Biologise hnlikeiten zwisen der Population der Bevlkerung der Lausitzer Kultur und Populationen der Rmisen Kaiserzeit (Bevlkerung der Wielbark-, Przeworsk- und ernjaov-Kultur)

sowie mielalterlien Populationen aus Gebieten Polens und der Ukraine (Beim Verglei wurden au Populationen bersitigt, fr die Daten ber die Hugkeit des Auretens von odontologisen

Eigensaen vorhanden waren.)


64

midzy populacjami, pomiary czaszek, a nie wska-niki ilorazowe obliczone na ich podstawie.

Rozwijajc rozpoczte przez Wierciskich (1978, 1982) badania antropologiczne zmierzajce do wyjanienia podobiestw biologicznych midzy populacjami zamieszkujcymi Europ rodkow do wyjanienia podobiestw biologicznych midzy populacjami zamieszkujcymi Europ rodkow do wyjanienia podobiestw biologicznych midzy

w pradziejach, przy uwzgldnieniu nowych ma-teriaw szkieletowych dotyczcych populacji z okresu rzymskiego oraz przy zastosowaniu no-wych metod badania zmiennoci midzypopula-cyjnej, wykazalimy bardzo wysokie podobiestwo biologiczne populacji ludzkich, zamieszkujcych dorzecze Odry i Wisy, od epoki brzu do okresu redniowiecza.

ANALIZA MATERIAW

ODONTOLOGICZNYCH

Analizy odontologiczne przepalonych szczt-kw kostnych zapocztkowaa w Polsce Kaczma-rek (1981a, 1981b). Stwierdzia ona, badajc prze-palono szcztki kostne z grobw ciaopalnych ludnoci kultury pomorskiej, e w trakcie spalania zwok zawizki koron zbw nie ulegaj zniekszta-ceniom pod wpywem wysokiej temperatury. Po-nadto z uwagi na to, e nie bior one jeszcze udzia-u w procesie ucia ich powierzchnie nie s star-

te, co pozwala rejestrowa obecne na ich koronach rne cechy odontologiczne, badane standardowo w przypadku analiz materiaw szkieletowych.

Kaczmarek (1981a, 1981b) zbadaa 779 gro-bw ciaopalnych ludnoci kultury pomorskiej, pochodzcych z 226 cmentarzysk. W badaniach uwzgldnia zawizki zbw staych 52 osob-nikw, w tym siekaczy oraz grnych i dolnych trzonowcw. Na zawizkach rejestrowaa: opato-wat form jzykowej powierzchni siekaczy gr-nych (ryc. 5), wystpowanie formy 4. guzkowej na pierwszym dolnym trzonowcu (ryc. 6), wystpo-wanie formy 3. guzkowej na drugim grnym trzo-nowcu (ryc. 7), wystpowanie formy 4. guzkowej na drugim dolnym trzonowcu (ryc. 8).

Podobne badania zostay wykonane na zawiz-kach zbw staych pochodzcych z grobw cia-opalnych ludnoci kultury uyckiej, odkrytych na cmentarzyskach w Wicinie, pow. Lubsko i Subieju-chach koo Biskupina (Kaczmarek, Piontek 1982). Ogem uzyskano zawizki siekaczy i zbw trzo-nowych 47 osobnikw, na ktrych rejestrowano podobne cechy odontologiczne, jak w przypadku bada zawizkw pochodzcych z grobw ciao-palnych ludnoci kultury pomorskiej.

Analiza porwnawcza czstoci wystpowania badanych cech odontologicznych na zawizkach

K. uycka

K. czerniachowska

K. wielbarska

K. przeworska

Alamanowie

Bawarowie

Burgundowie

Frankowie

Islandczycy

Norwedzy

Sasi

Szwedzi

-4 -3 -2 -1 0 1 2 3

Skadowa 1: 47,39%

-2,5

-1,5

-0,5

0,5

1,5

2,5

Sk

adow

a 2:

21,

52%

Longobardowie

Rycina 4. Podobiestwo biologiczne populacji ludnoci kultury uyckiej do populacji ludnoci kultury wielbarskiej, przeworskiej, czerniachowskiej oraz populacji o pochodzeniu germaskim

Ryc. 4. Podobiestwo biologiczne populacji ludnoci kultury uyckiej do populacji ludnoci kultury wielbarskiej, przeworskiej, czerniachowskiej oraz populacji o pochodzeniu germaskim

Abb. 4. Biologise hnlikeiten zwisen Populationen der Bevlkerung der Lausitzer Kultur und Populationen der Bevlkerung der Wielbark- , Przeworsk- und ernjaov-Kultur sowie

Populationen germaniser Herkun.


65

Ryc. 5. opatowato pierwszych siekaczy szczeki.

Abb. 5. Spatelfrmigkeit der ersten Sneidezhne.

Ryc. 6. Pierwszy dolny trzonowiec o czterech guzkach.

Abb. 6. Erster unterer Baenzahn mit vier Knten.

Ryc. 7. Drugi grny trzonowiec o trzech guzkach.

Abb. 7. Zweiter oberer Baenzahn mit drei Knten.

Ryc. 8. Drugi dolny trzonowiec o czterech guzkach.

Abb. 8. Zweiter unterer Baenzahn mit vier Knten.

zbw staych ludnoci kultury uyckiej i ludno-ci kultury pomorskiej wykazaa, e te dwie gru-py ludnociowe nie rni si budow morfolo-giczn zbw. Obliczono odlego biologiczn Sjvolda (MMD) na podstawie czstoci wystpo-wania cech niemetrycznych siekaczy i zbw trzo-nowych. Wartoci odlegoci biologicznej MMD okazay si nieistotne statystycznie (Kaczmarek, Piontek 1982).

Ostatnio zostay opracowane materiay szkie-letowe z cmentarzysk birutyalnych zwizanych z ludnoci kultury wielbarskiej. Opublikowa-no dane dotyczce czstoci wystpowania cech odontologicznych ludnoci kultury wielbarskiej

pochowanej na cmentarzysku w Masomczu i Grdku (Kozak-Zychman, Segeda 1994), Ro-gowie (Piontek i in. 2006), Kowalewku (Segeda i in. 2005). Opublikowano take dane (Piontek i in. 2008) dotyczce czstoci wystpowania cech odontologicznych u ludnoci ze redniowiecz-nych i nowoytnych cmentarzysk z terenu Polski (Cedynia Pomorze, Saboszewo i ekno Kuja-wy) oraz dane dotyczce ludnoci kultury czernia-chowskiej (Segeda 1994) i ludnoci pochowanej na redniowiecznych cmentarzyskach na obszarze Ukrainy (Segeda 1999, Grawere 1987).


66

Omwione powyej wyniki bada odontolo-gicznych ludnoci kultury wielbarskiej, czernia-chowskiej oraz ludnoci z okresu redniowiecza z terenu Polski i Ukrainy zastay zestawione w uj-ciach tabelarycznych (tabele 2 5), a nastpnie wykorzystane do porwna z danymi dotyczcy-mi ludnoci kultury uyckiej i pomorskiej.

Analizy porwnawcze badanych populacji wy-konano metod skadowych gwnych. Porw-nano 15 populacji przy uwzgldnieniu 4 cech odontologicznych. Na rycinie 9. przedstawio-no ukad porwnywanych populacji wzgldem dwch pierwszych skadowych gwnych. Pierw-sza skadowa gwna wyczerpuje a 45% zmien-noci wsplnej, druga 26%. Populacje ludnoci kultury uyckiej i kultury pomorskiej wykazuj wysokie oglne podobiestwo do populacji lud-noci kultury wielbarskiej, czerniachowskiej i so-wiaskich populacji redniowiecznych.

DYSKUSJA WYNIKW

W badaniach antropologicznych procesw et-nogenezy ludw europejskich przyjmowano, e zadaniem antropologii zycznej w tych badaniach jest dostarczanie opisw biologicznych grup ludz-kich, okrelanie rnic biologicznych midzy gru-pami ludzkimi oraz wspudzia w interpretacji przyczyn powstawania tych rnic (Czekanowski 1967). Ta postawa badawcza umoliwiaa przej-cie od statystycznych bada porwnawczych, nie zawsze zrozumiaych dla niektrych przedstawi-cieli nauk humanistycznych, do wieloaspektowych monogracznych studiw interdyscyplinarnych.

Po wielu dyskusjach i sporach antropolodzy uznali wwczas, e typ antropologiczny, gwny model badawczy w dawnym typologicznym sys-temie teoretycznym, moe by traktowany jedy-nie jako tzw. realno biologiczno-rachunkowa, czyli

Populacja

opatowato I1

AutorN

Stopnie 2-3

n %

Kultura uyckaSobiejuchyWicina

471235

312

6,48,35,7

Kaczmarek, Piontek 1982Kaczmarek, Piontek 1982

Kultura pomorska 52 3 5,8 Karczmarek 1981

Kultura wielbarskaKowalewkoRogowoGrdekMasomczGrupa masomcka (Masmcz+Grdek)

985320 91625

621123

6,13,85,011,112,512,0

Segeda i in. 2005Piontek i in. 2008Kozak-Zychman, Segeda 1994

Kozak-Zychman, Segeda 1994Kozak-Zychman, Segeda 1994

Kultura czerniachowskaBoromlaChomskojeCzerniachwGawriowkaKoblewoPierejesawSadUspienkaurawka

591145

104-11

23

31---1---1

5,19,1---

25,0---

4,3

Segeda 1994Segeda 1994Segeda maszynopisSegeda 1994Segeda 1994Segeda maszynopisSegeda maszynopisSegeda 1994Segeda 1994

redniowiecze - PolskaCedyniaeknoSaboszewo

84401232

6114

7,12,58,3

12,5

Piontek i in. 2008Piontek i in. 2008Piontek i in. 2008

redniowiecze terytorium UkrainyGaliczGrigoriwka, BuczakiKazarowicziKijw, Ljubecz, WytycziwLipoweuka

464

204495

2-1

1-

4,3-

5,0--

11,1-

Segeda 2002Segeda 2002Segeda 2002Grawere 1987Segeda 2002Segeda maszynopis

Tabela 2. Czsto wystpowania opatowatoci pierwszego grnego siekacza (I1).

Tab. 2. Hugkeit des Auretens der Spatelfrmigkeit des ersten oberen Sneidezahns (I1).


67

Populacja

Forma M1Autor

NStopnie y4, +4, x4

n %


481929

11-

2,15,3

-Kaczmarek, Piontek 1982Kaczmarek, Piontek 1982



1366422212950

1461257

10,39,44,59,5

17,214,0

Segeda i in. 2005Piontek i in. 2008

Kozak-Zychman, Segeda 1994Kozak-Zychman, Segeda 1994Kozak-Zychman, Segeda 1994

Kultura czerniachowskaBoromlaChomskojeCzerniachwGawriowkaKoblewoPierejasawSadUspienkaurawka

10525115

11924

1028

821-2---12

7,68,09,1

-18,2

---

10,07,1

Segeda 1994Segeda 1994Segeda maszynopisSegeda 1994Segeda 1994Segeda maszynopisSegeda maszynopisSegeda 1994

Segeda 1994redniowiecze - Polska

CedyniaeknoSaboszewo

195565683

1972

10

9,712,5

3,612,0


redniowiecze - UkrainaGaliczGrigiriwka, BuczakiKazarowicziKijw, Ljubecz, WytycziwLipoweuka

131283015152815

10322111

7,610.7

6.713,3

6,73.66,7


Tabela 3. Czsto wystpowania formy 4. guzkowej na pierwszym dolnym trzonowcu (M1).

Tab. 3. Hugkeit des Auretens der Vierknten-Form am ersten unteren Baenzahn (M1).

Ryc. 9. Podobiestwo biologiczne populacji ludnoci kultury uyckiej i ludnoci kultury pomorskiej do populacji ludnoci kultury

wielbarskiej, czerniachowskiej i redniowiecz nych populacji z terenu Polski i Ukrainy (w porwnaniach uwzgldniono populacje, dla ktrych dysponowano take danymi o cechach morfologicznych czaszki).

Abb. 9. Biologise hnlikeiten zwisen Populationen der Bevlkerung der Lausitzer und Pommersen Kultur und Populatio-nen der Bevlkerung der Wielbark- und der ernjaov-Kultur sowie mielalterlien

Populationen aus Gebieten Polens und der Ukraine (Beim Verglei wurden

Populationen bersitigt, fr die Daten zu morphologisen Sdeleigensaen

vorhanden waren).

Kultura uycka

Kultura pomorska

Zhuravka

Boromlya

Koblevo

Kowalewko

Masomcz

Rogowo

Galich

Grigorivka

Lipove

Saboszewo

eknoCedynia

-3 -2 -1 0 1 2 3

Skadowa 1: 45,09%

-2

-1

0

1

2

Sk

adow

a 2:

26,

25%

Grdek

Populacje kultury czerniachowskiej i wielbarskiejPopulacje redniowieczne UkrainaPopulacje redniowieczne i nowoytne Polska


68

Populacja

Forma M2

AutorN

Stopnie 3, 3+

n %


381127

193

16

50,027,359,3




1456221131831

37156538

25,524,228,638,516,725,8

Segeda i in. 2005Piontek i in. 2008Kozak-Zychman, Segeda 1994Kozak-Zychman, Segeda 1994Kozak-Zychman, Segeda 1994

Kultura czerniachowskaBoromla

ChomskojeCzarniachwGawriowkaKoblewoPierejesawSadUspienkaurawka

1051210111310-47

38

2625114-1111

24,816,750,09,17,7

40,0-

25,014,328,9



204995946

46221014

22,522,216,930,4


redniowiecze - UkrainaGaliczGrigiriwka, BuczakiKazarowicziKijw, Ljubecz, WytycziwLipoweuka

180273213672714

536

122

2085

29,422,237,515,429,929,635,7


Tabela 4. Czsto wystpowania formy 3. guzkowej na drugim grnym trzonowcu (M2).

Tab. 4. Hugkeit des Auretens der Dreiknten-Form am zweiten oberen Baenzahn (M2).

co, co jest tylko narzdziem do poznania zmien-noci biologicznej, a nie rzeczywistym obiektem badawczym (istniejc obiektywnie jednostk tak-sonomiczn). W ramach zaproponowanych w la-tach 50. ubiegego wieku przez Wankego (1953, 1955) dwch metod statystycznej analizy zmien-noci biologicznej (metody punktw odniesie-nia i metody stochastycznej korelacji wielorakiej), rnice w skadach antropologicznych (obliczane tymi metodami) mogy by traktowane jako swo-istego rodzaju informacje o odlegoci biologicz-nej midzy grupami ludzkimi (Bergman 2003).

Analizy antropologiczne wykonane tymi meto-dami stay si matematycznym odwzorowaniem zmiennoci biologicznej czowieka, co upodob-nio je do pniejszych analiz wykorzystujcych populacyjn koncepcj rasy. Dlatego ujcia syn-tetyczne, przedstawione przez Czekanowskiego (1967), Kk (1958) czy pniej przez Wierci-

skiego (1955, 1973, 1976), Ronowskiego (1985) i innych, przedstawiaj do dzisiaj, wiarygodne in-terpretacje procesw etnogenezy Sowian, cho-cia wykonane byy do skomplikowanymi metodami statystycznymi i oparte byy na niezbyt licznym materiale szkieletowym.

Gwne dotychczasowe ustalenia antropolo-gw, przy wykorzystaniu tych metod badawczych, mona streci nastpujco:

Czekanowski (1967) uwaa, e przestawione przez niego wyniki bada pozwalaj na stwierdze-nie, e dane antropologiczne dokumentuj cigo zaludnienia obszaru midzy Batykiem a Sudetami i Karpatami od neolitu a po czasy teraniejsze.

Kka (1958) wykazywa natomiast, e wspl-nota praindoeuropejska uksztatowaa si na ba-zie naddunajskich plemion w obszarze Europy rodkowej i rodkowo-Wschodniej. W trzecim zie naddunajskich plemion w obszarze Europy rodkowej i rodkowo-Wschodniej. W trzecim zie naddunajskich plemion w obszarze Europy

i drugim tysicleciu przed nasz er wyodrbniy


69

Populacja

Forma M2Autor

NStopnie y4, +4, x4

n %


231013

219

12

91,390,092,3




1196325131831

985021101727

82,479,484,076,994,487,1

Segeda i in. 2005

Piontek i in. 2008

Kozak-Zychman, Segeda 1994Kozak-Zychman, Segeda 1994Kozak-Zychman, Segeda 1994

Kultura czerniachowskaBoromlaChomskojeCzerniachwGawriowkaKoblewoPierejasawSadUspienkaurawka

1052285

1311145

36

1012185

1310144

35

96,295,5

100,0100,0100,090,9

100,0100,080,097,2



166655645

150595140

90,490,891,188,9

Piontek i in. 2008

Piontek i in. 2008

Piontek i in. 2008redniowiecze - Ukraina

GaliczGrigiriwka, BuczakiKazarowicziKijw, Ljubecz, WytycziwLipoweuka

135332616202614

105182015162313

77,854,576,993,880,088,592,9


Tabela 5. Czsto wystpowania formy 4. guzkowej na drugim dolnym trzonowcu (M2).

Tab. 5. Hugkeit des Auretens der Vierknten-Form am zweiten unteren Baenzahn (M2).

si, w wyniku krzyowania tej ludnoci z grupami rybacko-myliwskimi, gwne grupy etniczne Eu-ropy, natomiast protosowiaski zesp etniczny wyodrbni si na obszarze dorzecza Odry i Wi-sy.

Wierciski (1976) stwierdzi na podstawie ana-lizy procesualnej i strukturalnej zbioru populacji z okresu neolitu, brzu i wczesnego redniowie-cza, pochodzcych z dorzecza Odry i Wisy, e neolityczna ludno zaliczana do kultury trzcinieckiej moga nalee do zbioru populacji antropologicznie wyj-ciowych Prasowiaszczyzny. Wykonane porwna-nia ujawniy zdaniem Wierciskiego praso-wiaski charakter ludnoci kultury trzcinieckiej i kultury uyckiej, a wyniki bada procesualnych i strukturalnych stay si jednoznacznie dowodem na kontynuacj ludnociow na ziemiach polskich, od kultury trzcinieckiej, poprzez kultur uyck, do okresu wczesnego redniowiecza.

W kolejnych opracowaniach antropologo-wie wykorzystywali nowo pozyskiwane materia-y szkieletowe oraz wzbogacali liczb materiaw porwnawczych. Badaniami obejmowano take nowe kompleksy cech, to znaczy cechy odonto-logiczne, cechy niemetryczne czaszki oraz dane dotyczce stanu i dynamiki biologicznej populacji szkieletowych.

Wyniki tych bada, w tym i nasze, nie potwier-dzaj tezy o dyskontynuacji zasiedlenia obszarw w dorzeczu Odry i Wisy midzy staroytnoci a wczesnym redniowieczem. Badania te wykazuj natomiast wysokie podobiestwo biologiczne po-midzy ludnoci zamieszkujc te ziemie od cza-sw staroytnych.

W miar powikszania si bazy rdowej wy-nik ten nie ulega zmianie. Kolejne opracowania, naszych poprzednikw i nasze uzyskiwane ju no-wymi metodami, w coraz precyzyjniejszy sposb,


70

Bibliograa

Bergman P. 2003 Wybrane metody odlegoci wielocechowych rys

historyczny, [w:] Metody statystyczne w antropolo-gii, red. Charzewska J., Kaczanowski K., Piecha-czek H., Szste Warsztaty Antropologiczne im. Profesora Janusza Charzewskiego, AWF, Warsza-wa, 7 31.

Dbrowski R. 2007 Populacje ludzkie z dorzecza Odry i Wisy w okresie

wpyww rzymskich i we wczesnym redniowieczu, Seria Antropologia nr 23, Wydawnictwo Nauko-we UAM, Pozna.

Dulinicz M. 2008 Antropologia zyczna, archeologia, etnogeneza

Sowian, Archeologia Polski, t. LIII (1), 111 134.

Gedl M. 1966 Groby szkieletowe w kulturze uyckiej, Przegld

Archeologiczny, t. XVII, 5 45.

Gadkowska J. 1958 Czaszka z wczesnego okresu elaza ze Supcy, Prze-

gld Archeologiczny, t. X, 286 287.

Grawere R. U. 1987 Etnieskaja odontologija otyEtnieskaja odontologija oty ejej, Ryga.

Kaczmarek M. 1981a Analiza odontoskopijna przepalonych szcztkw

ludzkich, Przegld Antropologiczny, t. XLVII, 263 271.

1981b Charakterystyka morfologii zawizkw koron zbw staych w grobach ciaopalnych kultury pomorskiej,

[w:] rda do bada biologii i historii populacji sowiaskich, red. Malinowski A., Wydawnictwo Naukowe UAM, Pozna, 211 217.

Kapica Z. 1965 Analiza antropologiczna materiaw osteologicz-

nych z cmentarzyska kultury uyckiej (Hallstatt C) w Czstochowie-Rakowie, Rocznik Muzeum w Czstochowie, 1, 225 280.

Kapica Z., uczka B. 1971 Cmentarzysko kultury uyckiej w Przeczycach,

pow. Zawiercie, w wietle bada antropologicz-nych. Muzeum Grnolskie w Bytomiu, Arche-ologia 8.

Kka W. 1949/1950 Czaszki z grobw kultury uyckiej na lsku,

Slavia Antiqua, t. II, 186 196.1958 Zagadnienie etnogenezy ludw Europy, Wrocaw.

Konduktorova T. S. 1979 Antropogieskije materialy ernhovskoj kultu-

ry Ukrainy, [w:] Mogilniki ernhonskoj kultury, Izdatelsrvo Nauka, 163 205.

Kozak-Zychman W. 1996 Charakterystyka antropologiczna ludnoci Lubelsz-

czyzny z modszego okresu rzymskiego, Wydawnic-two UMCS, Lublin.

Kozak-Zychman W., Segeda S. P. 1994 Wyniki wstpnej analizy kraniologicznej i odon-

tologicznej ludnoci grupy masomckiej, Anna-les Universitatis Marie Curie-Skodowska, 49 (16C), 213 247.

potwierdzaj ustalenia Czekanowskiego, Kki i Wierciskiego, i innych, o braku dyskontynuacji w zasiedleniu ziem w dorzeczy Odry i Wisy, mi-dzy staroytnoci a wczesnym redniowieczem.

Wyniki bada antropologicznych rnych au-torw, w tym i nasze, coraz mocniej wspieraj po-gldy niektrych badaczy, e procesy kulturowe, jakie zachodziy pomidzy schykiem staroytno-

ci a wczesnym redniowieczem w Europie, byy na tyle skomplikowane, e nie mona ich wyjani, jak proponuj niektrzy, przy wykorzystaniu pro-stego modelu migracyjnego.

Jednake tylko od archeologw zalee bdzie, czy wyniki bada rnych dyscyplin, w tym antropo-logii zycznej, zostan wykorzystane do werykacji hipotez stawianych we wspczesnej archeologii.

Prof. dr hab. Janusz Piontek

Mgr Beata Iwanek

Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu

Instytut Antropologii

Zakad Biologii Ewolucyjnej Czowieka

ul. Umultowska 98, 61-614 Pozna


71

Malinowski A. 1964 Szcztki czaszek ludzkich z grodziska i osady otwar-

tej ludnoci kultury uyckiej w Supcy, Fontes Ar-chaeologici Posnanienses, t. XV, 155 157.

1965 Szcztki kostne z grubu cmentarzyska uyckiego w Bruszczewie, pow. Kociaski, Przegld Antro-pologiczny, t. XXXI, 285 290.

Orczykowska-witkowska Z., Lebioda H. 1975 Variability of cranial size and cranial shape in twins,

Studies in Physical Anthropology, 1, 21 30.

Piontek J. 2009 Etnogeneza Sowian: od mitw ku faktom, Arche-

ologia Polski, t. LIV (1), s. 123 150.

Piontek J., Iwanek B., Segeda S., Kozowski T. 2006 Odontological analysis of Wielbark Culture popula-

tion from Rogowo cemetery, Poland, esk antro-tion from Rogowo cemetery, Poland, esk antro-tion from Rogowo cemetery, Polandpologie, 56, s. 102 104.

Piontek J., Iwanek B., Segeda S. 2008 Antropologia o pochodzeniu Sowian. Monograe

Instytutu Antropologii UAM, Pozna.

Ronowski F. 1985 Stosunki antropologiczne na terenach zajtych

w okresie rzymskim przez ludno kultury wielbar-skiej i ludno kultury czerniachowskiej, [w:] Teo-ria i empiria w polskiej szkole antropologicznej, red. Pion tek J., Malinowski A., Seria Antropologia, Pozna, 11, s. 239 249.

Ronowski F., Gadykowska-Rzeczycka J. 1983 Stan i wyniki bada antropologicznych nad ludno-

ci kultury wielbarskiej, Materiay Zachodniopo-morskie, 29, s. 47 76.

Rudi T. O. 1998 Antropologicznyj sklad naselennia dawniogo Galy-

cza, Galycz i Galycka zemlia, s. 119 124.2003 Antropologinyj sklad naselennja pivninyh rajoniv

Ukrajiny X-XIII stolittja (pravyj bereh Dnipra), Vita antiqua, Kyiv, 5 6, s. 202 214.

Segeda S. 1994 Dental data as a source of ethnogenetic information

based on material from the culture of the Chernya-khivsk, Variability and Evolution, 4, s. 129 134.

2001 Antropologicznyj sklad ukrayinskogo narodu: etno-genetycnyy aspekt, Vydavnyctvo im. Aleny Teligy, genetycnyy aspekt, Vydavnyctvo im. Aleny Teligy, genetycnyy aspektKyyiv.

Segeda S. P. 2002 Antropologicznyj sklad ukrayinskogo narodu: etno-

genetycznyj aspekt, Dysertacija. genetycznyj aspekt, Dysertacija. genetycznyj aspekt

Segeda S., Piontek J., Rewekant A. 2005 Odontological analysis of Wielbark Culture popula-

tion from Kowalewko cemetery, Poland, [in:] tion from Kowalewko cemetery, Poland, [in:] tion from Kowalewko cemetery, Poland Cur-rent Trends in Dental Morphology Research. Refe-reed full papers from 13th International Symposium th International Symposium th

on Dental Morphology, 24-27 August 2005, d, Poland, E. dziska (ed.), Wydawnictwo Uni-Poland, E. dziska (ed.), Wydawnictwo Uni-Polandwersytetu dzkiego, d, 127 139.

Szydowska E. 1974 Ze studiw nad cmentarzyskami birytualnymi z prze-

wag grobw szkieletowych w kulturze uyckiej, Przegld Archeologiczny, t. XXII, s. 151 172.

Szczepanek A. 2008 Ludno kultury trzcinieckiej w wietle bada an-

tropologicznych, [w:] Ksiga Jubileuszowa, Stulecie Zakadu Antropologii Uniwersytetu Jagielloskiego 1908-2008, red. Kaczanowski K., Krakw, s. 243 256.

Ullrich H. 1972 Das aunjetitzer Grbelfeld vom Grossbrembach,

Weimar.

Wanke A. 1953 Metoda bada czstoci wystpowania zespow cech

czyli metoda stochostycznej korelacji wielorakiej, Przegld Antropologiczny, t. XX, s. 680 685.

1955 Indywidualne okrelenia taksonomiczne, Przegld Antropologiczny, t. XXI, 968 988.

Wierciski A. 1976 Problem strukturalnej i procesualnej identykacji

antropologicznej Prasowian, Slavia Antiqua, 23, s. 1 16.

Wierciska A., Wierciski A. 1978 An Anthropological Contribution to the Origin of

Slavs, Collegium Antropologicum, 2, 1, s. 148 153.

1982 Ludno kultury trzcinieckiej i kultury uyckiej a problem Prasowiaszczyzny, [w:] Przemiany lud-nociowe i kulturowe I tysiclecia p.n.e. na ziemiach midzy Odr i Dnieprem, Materiay z polsko-ra-dzieckiego sympozjum paleodemogracznego, Warsza-wa, 6-9 grudnia, red. Hensel W. (red.), Wrocaw Warszawa Krakw Gdask-d, s. 433 447.

Wokroj F. 1949 Szcztki ludzkie sprzed ok. 2500 lat znalezione

w Biskupinie w 1948 r., Przegld Archeologicz-ny, t. XVI, 150 161.

1958 Szcztki ludzkie z grodziska kultury uyckiej w Supcy, Fontes Archaeologici Posnanienses, 9, s. 137 143.


72

Die in letzter Zeit im Zusammenhang mit dem Bau von Autobahnen erfolgten archologischen Untersuchungen trugen zu einem bedeutenden Zuwachs am von birituellen Grberfeldern der Wielbark-Kultur stammenden Knochenmaterial bei. Anthropologisch untersucht wurden in die-sem Zusammenhang Skelette von Grberfeldern der ernjachov-Kultur (Rudi 1998, 2003; Segeda 2001) sowie Skelett-Material von birituellen Grber-feldern der Przeworsk-Kultur (Piontek u.a. 2008).

Unter Bercksichtigung des neuen Skelett-Ma-terials beschlossen wir zu prfen, wie sich die bio-logische hnlichkeit zwischen der Bevlkerung der Lausitzer und der Pommerschen Kultur und den am Ende des Altertums und im Mittelalter die Flussgebiete von Oder und Weichsel bewohnen-den Menschengruppen gestaltet.

In Erweiterung der frher durchgefhrten an-thropologischen Untersuchungen, die eine Kl-rung der biologischen hnlichkeiten zwischen den in der Urzeit Mitteleuropa bewohnenden Popula-tionen anstrebten, sowie unter Einbeziehung des neuen Skelett-Materials von Populationen aus der Rmischen Kaiserzeit (Untersuchungen von metri-schen Schdelmerkmalen) und unter Anwendung neuer Methoden zur Erforschung der innerhalb der Populationen auftretenden Vernderlichkeit konnten wir groe biologische hnlichkeiten zwi-schen den von der Bronzezeit an bis ins Mittelalter die Flussgebiete von Oder und Weichsel bewoh-nenden menschlichen Populationen nachweisen.

Mit Hilfe von odontologischen Merkmalen un-tersuchten wir ebenfalls die zwischen den mensch-lichen Populationen bestehenden Unterschiede. Zum Vergleich zogen wir die Forschungsergebnis-se von Kaczmarek (1981a, 1981b) heran, die 779 Brandgrber der Bevlkerung der Pommerschen Kultur analysiert hatte, die von insgesamt 226 Grberfeldern stammten. Bei ihren Untersuchun-gen hat sie bei 52 Personen die Zahnanlagen der bleibenden Zhne, darunter Schneidezhne sowie obere und untere Backenzhne, miteinbezogen. In Bezug auf die Bevlkerung der Lausitzer Kultur nutzten wir Untersuchungen der Zahnanlagen von bleibenden Zhnen, die aus den auf den Grber-feldern von Wicina (Kreis Lubsko) und Sobieju-chy bei Biskupin (Kaczmarek, Piontek 1982) frei-gelegten Brandgrbern der Pommerschen Kultur stammten. In diesen Untersuchungen wurden die

Anlagen der Schneide- und Mahlzhne von ins-gesamt 47 Personen erfasst, bei denen hnliche Merkmale registriert werden konnten wie im Falle von den aus Brandgrbern der Pommerschen Kul-tur stammenden Zahnanlagen. Eine vergleichende Analyse der Hugkeit des Auftretens der an den Zahnanlagen der bleibenden Zhne der Bevlke-rung der Lausitzer und der Pommerschen Kultur untersuchten odontologischen Merkmale ergab, dass sich diese beiden Bevlkerungsgruppen hin-sichtlich des morphologischen Zahnaufbaus nicht voneinander unterscheiden. Die errechnete biolo-gische Entfernung nach Sjvold (MMD) hat sich als statistisch unerheblich erwiesen.

Zwecks weiterer Vergleiche zogen wir das Skelett-material von den mit der Bevlkerung der Wielbark- Kultur verbundenen birituellen Grberfeldern sowie Daten zur Hugkeit des Auftretens von odontolo-gischen Merkmalen bei der auf den Grberfeldern von Masomcz und Grdek (Kozak-Zychman, Se-geda 1994) sowie Rogowo (Piontek u.a. 2006) und Kowalewko (Segeda u.a. 2005) bestatteten Bevlke-rung der Wielbark- Kultur heran. Darber hinaus nutzten wir Daten zur Hugkeit des Auftretens von odontologischen Merkmalen bei der mit mittel-alterlichen und neuzeitlichen Grberfeldern in Po-len (Piontek u.a. 2008) verbundenen Bevlkerung wie auch Daten zur Bevlkerung der ernjachov-len (Piontek u.a. 2008) verbundenen Bevlkerung wie auch Daten zur Bevlkerung der ernjachov-len (Piontek u.a. 2008) verbundenen Bevlkerung

Kultur (Segeda 1994) und zur auf mittelalterlichen Grberfeldern auf dem Gebiet der Ukraine (Segeda 1999, Grawere 1987) bestatteten Bevlkerung.

Die Vergleichsanalyse der untersuchten Popu-lationen erfolgte mittels der Hauptkomponenten-Methode. Verglichen wurden vier odontologische Merkmale bei insgesamt 15 Populationen (Abb. 9). Die Populationen der Bevlkerung der Lausitzer und der Pommerschen Kultur weisen bezglich der Populationen der Wielbark- und ernjachov-und der Pommerschen Kultur weisen bezglich der Populationen der Wielbark- und ernjachov-und der Pommerschen Kultur weisen bezglich

Kultur sowie der mittelalterlichen slawischen Po-pulationen groe allgemeine hnlichkeiten auf.

Die Ergebnisse anthropologischer Untersu-chungen verschiedener Autoren, darunter auch un-sere, sttzen immer strker die Auffassungen eini-ger Forscher, die daran festhalten, dass die zwischen dem Ende des Altertums und dem frhen Mittelal-ter in Europa vor sich gegangenen Kulturprozesse zu kompliziert waren, als dass sie wie einige Wis-senschaftler vorschlagen mit Hilfe eines einfachen Migrationsmodells erklrt werden knnten.

DIE BEVLKERUNG DER LAUSITZER UND POMMERSCHEN KULTUR UND DAS PROBLEM DER HERKUNFT DER SLAWEN

Janusz Piontek, Beata Iwanek

Zusammenfassung

Documents

Piontek 2009 Ludno_c Kultury _uzyckiej a Problem Pochodzenia S_owian