PLAN OCHRONY WIGIERSKIEGO PARKU … ochrony Wigierskiego Parku Narodowego i obszaru Natura 2000 „Ostoja Wigierska” Projekt realizowany przez konsorcjum Narodowa Fundacja Ochrony

Plan ochrony Wigierskiego Parku Narodowego i obszaru Natura 2000 „Ostoja Wigierska”

Projekt realizowany przez konsorcjum

Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska i Taxus S.I

1

PLAN OCHRONY WIGIERSKIEGO PARKU NARODOWEGO

I OBSZARU NATURA 2000 „OSTOJA WIGIERSKA”

Aktualizacja „Operatu ochrony zasobów i walorów krajobrazowych”

Warszawa, Białystok, Olsztyn, Suwałki 2013




2

Operat ochrony krajobrazowej został przygotowany przez zespół pod kierunkiem

dr Piotra Sikorskiego

w składzie:

prof. dr hab. Jerzego Solona

mgr Macieja Żołnierczuka

mgr Darię Sikorską

Opracowano w ramach realizacji projektu POIS.05.03.00‐00‐275/10 „Plan ochrony Wigierskiego Parku Narodowego i obszaru Natura 2000

Ostoja Wigierska”, współfinansowanego ze środków

Programu Operacyjnego Infrastruktura i Środowisko, w ramach

działania 5.3 priorytetu V




3

Spis treści:

CZĘŚĆ I WPROWADZENIE I DIAGNOZA STANU ................................................ 5

1. WPROWADZENIE ..................................................................................... 6

2. OCENA DOTYCHCZASOWEGO STANU ROZPOZNANIA ZAGADNIENIA ....... 7 2.1. Potencjał percepcyjny WPN ........................................................................................ 7 2.2. Percepcja kluczowych obszarów dla tożsamości widokowych WPN –panoramy widokowe ............................................................................................................................... 7 2.3. Atrakcyjność typów terenu i pokrycia dla aktywnej turystyki WPN ........................... 9 2.4. Wrażliwość siedlisk przyrodniczych na użytkowanie rekreacyjne ............................ 10 2.5. Dynamika przestrzenna rozwoju zabudowy w latach 1915‐2012 ............................. 13

3. METODYKA ............................................................................................. 14 3.1. Potencjał percepcyjny WPN ...................................................................................... 14 3.2. Percepcja kluczowych obszarów dla tożsamości widokowych WPN –panoramy widokowe ............................................................................................................................. 16 3.3. Atrakcyjność typów terenu i pokrycia dla aktywnej turystyki WPN ......................... 19 3.4. Wrażliwość siedlisk przyrodniczych na użytkowanie rekreacyjne ............................ 21 3.5. Dynamika przestrzenna rozwoju zabudowy w latach 1915‐2012 ............................. 22

4. Ogólna charakterystyka przedmiotu analiz na tle regionu i kraju ............ 22

5. WYNIKI INWENTARYZACJI STANU ........................................................... 23 5.1. Potencjał percepcyjny WPN ...................................................................................... 23 5.2. Percepcja kluczowych obszarów dla tożsamości widokowych WPN –panoramy widokowe ............................................................................................................................. 25 5.3. Atrakcyjność typów terenu i pokrycia dla aktywnej turystyki WPN ......................... 53 5.4. Wrażliwość siedlisk przyrodniczych na użytkowanie rekreacyjne ............................ 57 5.5. Dynamika przestrzenna rozwoju zabudowy w latach 1915‐2012 ............................. 59 5.6. Tendencja do rozwoju zabudowy mieszkaniowej i letniskowej w latach 1915‐2012 i 1999‐2012 .......................................................................... Błąd! Nie zdefiniowano zakładki.

CZĘŚĆ II STRATEGIA OCHRONY WALORÓW I ZASOBÓW PRZYRODY NIEOŻYWIONEJ I GLEB ................................................................................... 72

6. DZIAŁANIA OCHRONNE ORAZ UWARUNKOWANIA ICH REALIZACJI ......... 73 6.1. Potencjał percepcyjny WPN .................................... Błąd! Nie zdefiniowano zakładki. 1.1. Zakres opracowania ................................................. Błąd! Nie zdefiniowano zakładki. 1.2. Metodyka pozyskiwania i oceny panoram .............. Błąd! Nie zdefiniowano zakładki. 1.3. Charakterystyka panoram widokowych .................. Błąd! Nie zdefiniowano zakładki. 1.3.1. Krajobraz jezior eutroficznych .......................... Błąd! Nie zdefiniowano zakładki. 1.3.2. Krajobraz jezior dystroficznych ........................ Błąd! Nie zdefiniowano zakładki. 1.3.3. Mozaika krajobrazu rolniczego ........................ Błąd! Nie zdefiniowano zakładki. 1.3.4. Mozaika krajobrazu rolniczego i zabudowy mieszkaniowej ................... Błąd! Nie zdefiniowano zakładki.

1.4. Ocena krajobrazu punktów widokowych .. Błąd! Nie zdefiniowano zakładki.




4

1.5. Zbiorcza ocena punktów widokowych ...... Błąd! Nie zdefiniowano zakładki. 1.6. Ocena zagrożeń ....................................................... Błąd! Nie zdefiniowano zakładki. 1.6.1. Krajobraz jezior eutroficznych .......................... Błąd! Nie zdefiniowano zakładki. 1.6.2. Krajobraz jezior dystroficznych ........................ Błąd! Nie zdefiniowano zakładki. 1.6.3. Mozaika krajobrazu rolniczego i jezior eutroficznych ..... Błąd! Nie zdefiniowano zakładki. 1.6.4. Mozaika krajobrazu rolniczego i zabudowy mieszkaniowej ................... Błąd! Nie zdefiniowano zakładki. 1.6.5. Mozaika krajobrazu rolniczego i lasów ............ Błąd! Nie zdefiniowano zakładki.

6.2. Percepcja kluczowych obszarów dla tożsamości widokowych WPN –panoramy widokowe ........................................................................... Błąd! Nie zdefiniowano zakładki.

7. Wnioski .................................................................................................. 90

8. Załącznik nr 1 Zestawienie opracowań i zbiorów danych publikowanych i niepublikowanych ......................................................................................... 90

9. Cele ochrony walorów i zasobów przyrody nieożywionej i gleb ... Błąd! Nie zdefiniowano zakładki.

10. Działania ochronne oraz uwarunkowania ich realizacji ................ Błąd! Nie zdefiniowano zakładki.




5

CCZZĘĘŚŚĆĆ II WWPPRROOWWAADDZZEENNIIEE II DDIIAAGGNNOOZZAA SSTTAANNUU




6

1. WPROWADZENIE

Zgodnie z wymogami Zamawiającego, Dyrekcją Wigierskiego Parku Narodowego (WPN),

niniejsze opracowanie stanowi aktualizację operatu ochrony zasobów i walorów

krajobrazowych z 1998 roku, będącego elementem poprzedniego Planu ochrony WPN. W

prezentowanym operacie zostały omówione zagadnienia, na które poprzednio jedynie

zwrócono uwagę, jak również szerzej opisano te komponenty walorów krajobrazowych,

które są zmienne w czasie. Oprócz przedstawienia nowych wyników badań dotyczących

budowy struktury krajobrazu:

1) dokonano oceny możliwości zastosowania koncepcji oceny potencjałów

percepcyjnych w Planie Ochrony;

2) zidentyfikowano zasięg panoram widokowych i ich waloryzację, jako kluczowej dla

krajobrazu wizualnego WPN; celem tego rozdziału jest przedstawienie oceny

krajobrazu przy uwzględnieniu oceny przydatności poszczególnych punktów

widokowych dla celów turystycznych. Przyjęto, iż atrakcyjność punktu widokowego

jest determinowana cechami krajobrazu obserwowanego z punktu widokowego;

3) zidentyfikowano obszary o wysokiej atrakcyjności dla turystów w oparciu o

bonitacyjną metodę elementów ważnych dla pieszych i rowerzystów – użytkowników

obszarów cennych przyrodniczo;

4) na podstawie danych o roślinności sporządzono mapę wrażliwości na użytkowanie

rekreacyjne;

5) dokonano inwentaryzacji struktury zabudowy wraz z towarzyszącą jej zielenią w

ujęciu dynamicznym;

Zmiany w strukturze krajobrazu, jakie zaszły od wykonania opracowania dotyczącego okresu

od 1999 r. do 2012 r., były niewielkie jeśli chodzi o komponenty abiotyczne (głównie rzeźba

terenu i wody, co zostało omówione szczegółowo w operacie abiotycznym), a dużo większe

jeśli chodzi o elementy przyrody ożywionej i antropogeniczne.

W dotychczasowych opracowaniach o krajobrazie WPN koncentrowano się na wytyczeniu

obszarów jednorodnych pod względem geomorfologicznym i typem roślinności –

mikokrajobrazów. W Planie Ochrony z 1999 r. opierając się na tych jednostkach

przedstawiono ich charakterystykę a następnie przedstawiono możliwości wykorzystania

rekreacyjnego terenu. W niniejszym dokumencie opracowano całkiem nowe narzędzia

dotyczące różnych aspektów oceny wizualnej. Stosowana dotychczas koncepcja potencjału

krajobrazowego odzwierciedlała raczej model atrakcyjności wartości gruntów pod zabudowę

niż odzwierciedlała rzeczywiste postrzeganie krajobrazu przez użytkowników. Oceniono

dodatkowo szczegółowe postrzeganie panoram kluczowych dla WPN. Oceniono też

atrakcyjność WPN dla aktywnej turystyki. W końcu podjęto próbę oceny nasilenia zjawiska




7

urbanizacji wykazywanego w operatach cząstkowych roślinności, zwierząt, środowiska

abiotycznego, jako zagrażającego poszczególnym komponentom środowiska.

2. OCENA DOTYCHCZASOWEGO STANU ROZPOZNANIA ZAGADNIENIA

2.1. Potencjał percepcyjny WPN

Pierwszą próbą oceny potencjału percepcyjnego, określanego jako komfort dalekiego

patrzenia na jednostki przestrzeni przez użytkowników WPN, przeprowadziła Krzymowska‐

Kostrowicka (1988). Jednostką podstawową oceny był kwadrat 1×1 km. Pochodną tego

ujęcia metodycznego była mapa percepcji krajobrazu wykonana przez Richlinga, Solona i

Malinowską (1999) na potrzeby Planu Ochrony WPN. Uznano, że niezależnie od

obserwującego, jednostki o zróżnicowanej strukturze, dużej bio‐ i georóżnorodności

postrzegane są jako bardziej atrakcyjne. Jednostką podstawową oceny był w tym przypadku

mikrokrajobraz. Problem metodyczny kompletnie innego postrzegania lasów, gdzie

percepcja wzrokowa jest ograniczona do niewielkich odległości oraz terenów nieleśnych,

rozwiązano wartościując bonitacyjnie takie cechy lasów, jak stopień zwarcia i wiek

drzewostanów, zróżnicowanie gatunkowe i kolorystykę, za które osobno przyznawane były

punkty. W przypadku terenów niezalesionych o atrakcyjności wizualnej krajobrazu

decydowała rozległość i kompozycja widoku. Największą wartość przedstawiały tereny o

dużym urozmaiceniu (mozaika użytkowania), charakteryzujące się harmonijnym i

wieloplanowym widokiem.

W obu ocenach potencjału percepcyjnego podkreślano rolę strefy brzegowej jezior WPN.

Richling, Solon i Malinowska (1999) zwrócili ponadto uwagę na koncentrację krajobrazów o

niższym potencjale w północnej, południowo‐zachodniej i południowo‐wschodniej części

WPN. Jednostki krajobrazowe o najwyższym wskaźniku potencjału związane są z centralną

częścią parku i rozmieszczone są wzdłuż wybrzeży jezior Wigry i Pierty. Nie obserwuje się

zasadniczej różnicy wartości wskaźnika percepcyjnego dla terenów leśnych i otwartych,

chociaż o atrakcyjności widokowej obu kategorii decydują różne czynniki.

2.2. Percepcja kluczowych obszarów dla tożsamości widokowych WPN –panoramy widokowe

Pojęcie tożsamości krajobrazu często pojawia się we współczesnych rozważaniach i

argumentacji używanej do wyrażenia zasadności przyjmowanych metod i rozwiązań w

projektowaniu, planowaniu i przede wszystkim ‐ ochronie krajobrazu. Podobnie jak w

przypadku innych pojęć dotyczących krajobrazu występuje tu wieloznaczność w rozumieniu i




8

stosowaniu tego głębokiego i ważnego w swej istocie terminu (Myczkowski i in. 20071).

Tożsamość miejsca, według szkoły krakowskiej architektury krajobrazu, jest głęboką

zależnością zachodzącą między postrzeganym przez człowieka krajobrazem (otoczeniem)

wraz z jego historycznie nawarstwionymi elementami treścią (kulturą, tradycją miejsca) i

formą (kanonem miejsca) (Myczkowski 20112). Powyższa definicja implikuje, że podstawą

oceny krajobrazu jest jego percepcja. Percepcja krajobrazu przez człowieka, który jest

niepodważalnym podmiotem działań ochronnych i kształtujących jego byt i środowisko życia,

jest w badaniach nad krajobrazem uważana za jeden z ważniejszych sposobów oceny i

badania krajobrazu. W tym ujęciu w ostatnich latach coraz silniej pojawia się tendencja, by

wyznaczać krajobrazy wyrażające w najwyższym stopniu tożsamość regionów w ramach

Czerwonej Księgi Krajobrazów Polski (Janota‐Baranowska i in. 2009)3. Założono, że do

zakwalifikowania krajobrazu „z listy przyrodniczej” i zaliczenia go do tych kluczowych dla

kraju krajobraz musi:

– być ponadprzeciętnym przykładem reprezentującym główne etapy historii ziemi,

włączając zapis życia, znaczące zachodzące procesy geologiczne prowadzące do

rozwoju form terenowych, znaczące geomorfologiczne lub fizjograficzne formacje,

lub

– być ponadprzeciętnym przykładem reprezentującym znaczące zachodzące procesy

ekologiczne lub biologiczne w ewolucji i rozwoju lądowych, słodkowodnych,

przybrzeżnych lub morskich ekosystemów i zbiorowisk roślin i zwierząt, lub

– zawierać najważniejsze fenomeny natury lub teren o wyjątkowym przyrodzonym

pięknie i estetycznej wartości, lub

– zawierać najważniejsze naturalne habitaty o dużym znaczeniu dla konserwacji in‐

situ lub biologicznej różnorodności, włączając zagrożone wyginięciem gatunki o

ponadprzeciętnej, uniwersalnej wartości z punktu widzenia nauki i konserwacji.

W Planie Ochrony WPN z 1999 r. przedstawiono obszary o dużym znaczeniu kulturowym i

przyrodniczym, spełniające przedstawione wyżej kryteria, których najważniejsze

komponenty wydają się niezmienione do chwili obecnej. Zmiany zachodzące w ostatnich

latach w strukturze krajobrazu w newralgicznych dla percepcji miejscach np. zabudowywanie

brzegów jezior, budowa nowych elementów krajobrazu jak farmy wiatrowe, zalesianie

powierzchni w miejscach widokowych, skłoniły nas do nieco innego spojrzenia, a mianowicie

do uwzględnienia jak postrzegane są owe najwartościowsze elementy.

1www.mrr.gov.pl/rozwoj_regionalny/Polityka_przestrzenna/KPZK/Ekspertyzy/Documents/EKK_dziedzictwo_kulturowe_511.pdf 2 www.opole.uw.gov.pl/pliki/files/1.pdf 3suw.biblos.pk.edu.pl/resources/i3/i7/i7/r377/BaranowskaJanotaM_CzerwonaKsiega.pdf




9

2.3. Atrakcyjność typów terenu i pokrycia dla aktywnej turystyki WPN

Rekreacja rozumiana jako proces przywracania sił witalnych poprzez aktywność ruchową lub

w zależności od oczekiwań, bierne przebywanie w miejscu, jest formą użytkowania terenu,

które zyskuje na znaczeniu (Zee van der 1990). Turystyka aktywna związana z dziką naturą w

granicach WPN i jego otuliny, staje się coraz bardziej popularna. Wszystkie badania

ankietowe turystyki na obszarach cennych przyrodniczo w Polsce i Europie wskazują na

wzrost zainteresowania wypoczynkiem aktywnym, przy czym formy wypoczynku – spacer i

jazda rowerem są preferowane w Polsce przez około połowę przyjeżdżających a około 70% w

Europie Zachodniej aż 70% odwiedzających obszary chronione (CBS za Goossen, Landers

2000). Tendencje zmian preferencji będą w przyszłości upodabniały się do trendów

europejskich, zwłaszcza, że turystami w WPN są często osoby z dużych miast. Zwrócić uwagę

należy jeszcze na fakt, że badania europejskie wskazują na ogromne oczekiwania na

możliwość wypoczynku z psem u 36% wszystkich wypoczywających (Forestry Commission

2004), co nie było dotąd rozważane i brane pod uwagę w Planach Ochrony WPN (np.

tworzenie miejsc z wodą, kosze na odchody). Ogromnie wzrasta także zainteresowanie

turystyką rowerową i konną. Ta ostatnia forma aktywności praktycznie nie znajduje

przełożenia na zapisy planistyczne, choć ma duży potencjał rozwoju w regionie.

Poszukiwanie miejsc użytkowanych rzeczywiście przez turystów przy pomocy mierników

telemetrycznych, piroelektrycznych, czy kamer z czujnikami na podczerwień bezpośrednio w

terenie, przy ciągłym niedostatku sprzętowym, w praktyce zawsze jest uzupełniane

metodami szacunkowymi4. Wykonywanie takich prognostycznych opracowań podyktowane

jest silną zależnością pomiędzy występowanie obszarów o dużej naturalności i ich

atrakcyjnością dla turystów (Mahon, Miller 2003, Flanagan i Anderson 2008).

4 www.wigry.win.pl/an2007/3cz8.htm




10

Ryc. 1. Naturalność postrzegana jako obszary preferowanego przez uzytkowników „dzikich miejsc” i jako obszary cenne przyrodniczo, 1. obszary „dzikie” preferowane przez użytkowników, 2. obszary „dzikie” cenne przyrodniczo, 3. granice parku narodowego (Flanagan i Anderson 2008)

2.4. Wrażliwość siedlisk przyrodniczych na użytkowanie rekreacyjne

Podczas inwentaryzacji obszarów nieleśnych i leśnych nie zidentyfikowano na terenie WPN

istotnie dużej presji pieszych i rowerzystów na cenne siedliska przyrodnicze. Z oficjalnych

danych z ostatnich dwóch dekad liczba turystów sukcesywnie wzrasta – 1996 – 61 tys. osób,

2001 – 60 tys., 2004 – 100 tys. 2008 – 120 tys., 2011 – 110 tys. (GUS) i 110 tys. – 2012

(WPN). Wzrost jest więc dynamiczny i na początku XXI w. liczba turystów w krótkim czasie

wzrosła dwukrotnie. Można prognozować, że wzrost ten utrzyma się najpewniej w

najbliższym czasie.

Ryc. 2. Wzrost liczby użytkowników WPN jest liniowy (liczba użytkowników = ‐7390 + 3,7317 * rok, r=0,88, p<0,05) i jeśli się utrzyma w 2020 r. należy oczekiwać ich około 150 tys.

Zadać należy sobie pytanie, jaka jest skala potencjalnego wpływu zwiększającej się liczby

użytkowników na powierzchnie roślinności w WPN. W przypadku użytkowników pieszych

mowa jest o tych tzw. „off‐trails” ‐ przebywaniu turystów poza utwardzonymi ścieżkami.

Skwantyfikowanie tego zjawiska jest niezwykle trudne i zazwyczaj przyjmuje się, że pewien

procent odwiedzających schodzi poza granicę ścieżki. Przyjąć można na potrzeby analiz WPN,

że jest to około 5% wszystkich użytkowników. Bezpośredni wpływ osób na roślinność

przyziemną jest związany z bliskim sąsiedztwem ścieżki. W badaniach szczegółowych nad

zmianami w roślinności na skutek wydeptywania podłoża przyjmuje się, że jedna osoba

wydeptuje pas o szerokości 0,5 m. W praktyce obszar oddziaływania pieszych na runo jest

większy i sięga kilka metrów od ścieżki. Przy drogach na podmakającym gruncie lub terenie




11

zbyt piaszczystym oddziaływanie to jest największe, obserwuje się też obchodzenie

przeszkód. Jeszcze większe zniszczenie w wyniku deptania podłoża obserwuje się w

miejscach tworzenia się skrótów. Za obszar potencjalnego zagrożenia, np. wnikaniem

gatunków inwazyjnych, przenoszonych m.in. przez pieszych, uznawano dystans nawet 100

m. Realnie i bezpiecznie należy mówić o wartości około 10 m. Dużo większy jest wpływ dróg

kołowych i parkingów. Badania Shaw, Reewe (20085) wskazują, że zasięg chemicznego

oddziaływania jest tu znacznie większy i sięga 50 m od nawierzchni utwardzonej, a

włączając do tego nieukierunkowane wychodzenie osób i bezpośrednie wydeptywanie

otoczenia wartość ta jest jak najbardziej bliska realnemu obszarowi oddziaływania.

Generalnie wydeptywanie i ubijanie przyczynia się do mechanicznego zagęszczenia podłoża.

Zmniejsza się zatem porowatość gleby, co ogranicza jej pojemność wodną i powietrzną.

Przykładowo Róg (1985) podaje, że porowatość gleby na głębokości 0‐5 cm badanego przez

niego dna lasu zmniejszyła się z 53,4‐61,0% do 41,1‐50,8%. Gorsze warunki wilgotnościowe i

powietrzne oraz zmiany chemiczne podłoża utrudniają rozwój roślin. Pogorszeniu ulegają

także stosunki termiczne wierzchnich warstw podłoża (Róg 1985, Bhuju, Ohsawa 1998).

Reakcją roślin na pogorszenie się warunków siedliskowych jest ograniczony wzrost,

objawiający się redukcją pokrycia i deformacją systemu korzeniowego.

Zwrócić należy uwagę na fakt, że intensywne wydeptywanie podstawy drzew powoduje

również uszkodzenia systemu korzeniowego drzew i w szczególnych przypadkach ich

zamieranie (Okołów 1987, Spiridonow 1978, Gouvenain 1996). Przykładowo na obszarach

intensywnie użytkowanych Spiridonow stwierdził, że po dwóch latach przyrost tamtejszych

drzew zmniejszył się o 30‐60% w porównaniu do rocznych wartości, a po pięciu latach

usychały nawet 100‐letnie sosny.

Staje się więc ważne zidentyfikowanie liczby użytkowników przyczyniających się do zniszczeń

podczas wydeptywania poza szlakami turystycznymi. Wynikiem badań nad ruchem

turystycznym wokół jeziora Wigry, prowadzonych przez Krzymowską‐Kostrowicką (1988)

były obliczenia chłonności naturalnej6, którą oszacowano na około 5 tys. osób i wartość ta

odpowiadała wówczas liczbie istniejących miejsc noclegowych. Trudno weryfikować czy było

to dopuszczalne maksimum (Borejszo 20047). Mając na uwadze wykazywane zastrzeżenia do

koncepcji wskaźników chłonności naturalnej i ich istniejących ograniczeniach w ich

5 link.springer.com/content/pdf/10.1007%2Fs11252‐007‐0044‐5.pdf

6 chłonność naturalna zbiorowisk roślinnych – wskaźnik oznaczający dopuszczalną liczbę użytkowników, którzy przebywając na danym terenie nie wywołują przekształceń środowiska przyrodniczego (Ważyński 1997,

Wysocki, Sikorski 2009). 7 www.wigry.win.pl/15lat/turystyka.htm




12

stosowaniu (Graja‐Zwolińska 20098) poniżej zaproponowano formułę praktycznego

wykorzystania dla potrzeb ochrony krajobrazu WPN.

Chłonność naturalna w istocie dotyczy swobodnej penetracji w środowisku przyrodniczym

(Kostrowicki 1981), co w parkach narodowych ma miejsce w bardzo ograniczonym zakresie,

ponieważ ruch turystyczny dozwolony jest wyłącznie na wyznaczonych do tego szlakach. W

badaniach zapoczątkowanych w latach 80‐tych w parkach narodowych USA i rozwijanych w

ramach prężnie rozwijającej się dyscypliny ekologii rekreacji (recreation ecology), podaje się

liczbę osób powodującą spadek pokrycia poszczególnych gatunków9. Do zastosowań

aplikacyjnych uznaje się więc liczbę osób wydeptujących płat 1×0,5 m (0,5 m szerokość jaką

depcze użytkownik). Podejście stosowane w Europie w latach 80‐tych nie odpowiadało więc

potrzebom parków narodowych, które posiadały skanalizowany ruch turystyczny. Metodyka

obliczeń potencjalnych zniszczeń roślinności w Europie była bardzo podobna jak w USA.

Można założyć, że wspomniana wcześniej chłonność naturalna, odnosi się zatem do liczby

osób schodzących ze szlaku, przy czym szacuje się, że przy dobrym przygotowaniu

turystycznym obszaru 5% odwiedzających porusza się po roślinności przyziemnej poza

wyznaczonymi ścieżkami (Zee 199010). Normy zagęszczenia na szlaku np. dla pieszych 2

osoby/100 m podawane przez Pietrzaka (Plan Ochrony 1999, Pietrzak 200211) dotyczą

zupełnie innej kwestii, związanej z komfortem użytkowników na szlaku i możliwością jego

niedrożności, a nie zagrożeniem dla roślinności. Jest to bardzo ważna sprawa, jak wykazują

przeprowadzane badaniach ankietowe, użytkownicy w dużym stopniu cenią sobie spokój na

szlaku (Goosen, Langers 2000). Zaznaczyć należy, że obliczenie pojemności na szlaku nie

rozwiązuje najważniejszego problemu, jakim jest ocena zagrożenia dla roślinności, gdy

użytkownicy szlaków zejdą na danym odcinku ze szlaku. Pominięto zatem w aktualizacji

Planu Ochrony zagadnienia pojemności szlaku, w związku z tym, że zostały one szczegółowo

rozpatrzone w poprzednim Planie Ochrony, skupiono się natomiast na wrażliwości terenów

przylegających do szlaków.

Na chłonność naturalną należy naszym zdaniem spojrzeć w inny sposób niż według

opisywanej w latach 70‐tych metody Kostrowickiego (1981). Jeśli chłonność danego terenu

przylegającego do szlaku wynosi 2 osoby/ha/tydzień, można zatem przyjąć, że więcej niż 2

osoby schodzące ze szlaku na odcinku 100 m będą stanowić zagrożenie dla tego obszaru. W

8 cepl.sggw.pl/sim/pdf/sim23_pdf/175_SIM23.pdf

9 Cole D.N. 1995a: Experimental trampling of vegetation. I relationship between trampling intensity and vegetation

response. J. Appl. Ecol. 32: 203–214. Cole D.N. 1995b: Experimental trampling of vegetation. II predictors of resistance and

resilience. J. Appl. Ecol. 32: 215–224.

10 ZEE VAN D. 1990: The complex relationship between landscape and recreation. Landscape Ecology 4 (4): 225‐236.

11 Pietrzak M. 2002.Koncepcje iscenariusze rozwojowe turystyki w Wigierskim Parku Narodowym. w: Użytkowanie

turystyczne parków narodowych,Instytut Ochrony Przyrody PAN, Ojcowski Park Narodowy. Ojców,s. 437‐446.




13

takim miejscu szlak wymaga wówczas zabezpieczeń lub naprawy. Z definicji chłonność

naturalna zakłada, że turysta w ciągu dnia porusza się przez 8 h bezpośrednio po roślinności

przyziemnej, a więc pokonuje odcinek 16 km (w definicji Kostrowickiego odpowiada to

zadeptaniu równomiernie 1 ha terenu). Jednostką chłonności jest tydzień, co obejmuje

frekwencję świąteczną, kiedy liczba odwiedzających gwałtownie rośnie. Turysta dziennie

przemierza więc wedle definicji Kostrowickiego (1981) około 2 km. Zakładając, że co 20

turysta schodzi ze szlaku (Zee 1990), średnio turysta zadeptuje więc dokładnie 100 m/dzień!

Wyniki Krzymowskiej‐Kostrowickiej z lat 80‐tych odpowiednio zinterpretowane są wciąż

aktualne.

Wracając do najważniejszego problemu – wrażliwości roślinności na wydeptywanie przez

osoby schodzące ze szlaku. WPN prowadzi telemetryczny monitoring w 2 punktach, posiada

dane o frekwencji odwiedzania ścieżek dydaktycznych, obiektów muzealnych i

dydaktycznych. Dane te dają ważną informację o ogólnej skali zagrożenia, lecz niepełną o

przestrzenne rozmieszczenie zagrożeń. Ponieważ uzyskanie pełnych informacji dla obszaru

całego parku jest ze względów technicznych i finansowych niewykonalne, w parkach

narodowych na świecie wydziela się zatem obszary wrażliwe i monitorowane. Przyjmując

bardzo szacunkowe obliczenia (min. 110 tys. osób frekwencji, 3 miesiące sezonu

wakacyjnego, 5% osób schodzi ze ścieżek w sposób dłuższy niż epizodyczny) oczekiwać

należy, że około 60 osób dziennie wydeptuje 100 metrowy odcinek szlaku niewłaściwie. Nie

jest to duża wartość, lecz rozumiejąc specyfikę tego oddziaływania, a mianowicie

kumulowanie się zniszczeń w czasie, należy temu zjawisku przeciwdziałać. Spotyka się wiele

metod szacowania bezpiecznej liczby osób poza ścieżkami w danym obszarze.

Istnieje wiele kontrowersji dotyczących zasadności liczenia chłonności całego obszaru parku,

ale by odnieść się globalnie do problemu zastosowano do obliczeń restrykcyjne normy

szwajcarskie chłonności naturalnej wynoszące 1 os/ha/tydzień. Oznacza to, że do WPN

można wpuścić bezpiecznie 144 tys. osób/rok. Przypuszczalnie wartość ta może zostać

przekroczona dopiero w okolicach 2020 r. Mino danych przedstawionych dalej w rozdziale

5.4 uważamy jednak, że kwestii tej nie należy bagatelizować.

2.5. Dynamika przestrzenna rozwoju zabudowy w latach 1915‐2012

Szczegółową ocenę jakości zabudowy pod kątem kulturowym i urbanistycznym

przedstawiono w Planie Ochrony z 1999 r. W niniejszej aktualizacji Planu Ochrony

zamierzamy przedstawić problem rozwoju tejże zabudowy jako czynnika zagrażającego dla

walorów przyrodniczych. Zagadnienie to rozpatruje się w związku z zapisami w Studiach

Uwarunkowań Przestrzennych gmin i powiatów, które sugerują, że rozwój zabudowy w WPN

powinien być reglamentowany wedle równowagi, jaką wyznaczają potrzeby społeczeństwa,

ale też względy ochrony przyrody. Pierwszą taką ocenę zjawiska podjęli na terenie WPN




14

Richling, Solon, Malinowska (1999), przedstawiając obszary w których istniejąca zabudowa

podnosi walory krajobrazu naturalnego oraz sytuację, gdy architektura i stan zainwestowania

wpływa na krajobraz w sposób ujemny. Ta dwoistość oceny zabudowy wynika z charakteru

tejże zabudowy. Stare osady wiejskie są oceniane umiarkowanie pozytywnie (30%

użytkowników chciało ponownie zobaczyć ten obszar), zaś tereny zurbanizowane

przypominające osiedla miejskie były oceniane bardzo negatywnie (100% użytkowników nie

chciało przebywać w tym miejscu i nie miało ochoty wracać w tej rejon) (Goosen, Landers

2000).

3. METODYKA


Ocena możliwości obecnego wykorzystania map potencjału percepcyjnego wykonanego

przez Richlinga, Solona i Malinowską (1999) polegała na analizie rozmieszczenia płatów o

najwyższych wartościach z elementami struktury krajobrazu będącymi zagrożeniem dla

naturalności przyrody. Elementy oceny potencjału percepcyjnego dotyczyły potencjalnych

wartości, a więc te nie uległy zmianie w ostatnich dekadach. Po weryfikacji danych

przestrzennych ustalono, że rozwój infrastruktury, zmiany użytkowania i spontaniczna

sukcesja roślinności doprowadziły do niewielkich w skali WPN zmian w polu widzenia.

Bonitacja potencjału percepcyjnego w pracy Richlinga, Solona, Malinowskiej (1999),

przedstawiona w poniższej tabeli, miała charakter arbitralny i suma punktów w danej

jednostce traktowana była jako wskaźnik wielkości potencjału. Uzyskano zróżnicowanie

wskaźnika pomiędzy wartościami 6 i 17, które przedstawiono w 4 klasach na mapie:

I powyżej 15,0

II 12,5 ‐ 14,9

III 10,0 ‐ 12,4

IV poniżej 10,0

Tabela 1. Bonitacja jednostek krajobrazowych (JK) na terenie WPN

Oceniany element

Punktacja

Urozmaicenie rzeźby powierzchni terenu

* równina falista

* pojedyncze pagórki lub wzgórza w obrębie równiny

* dominacja rzeźby pagórkowatej

* wyraźne zbocza o dużych deniwelacjach ‐ “zimne”

2

3

4

4.5




15

‐ “ciepłe” 5

Urozmaicenie roślinności

* bory mieszane

* bory świeże

* bory bagienne

* świerczyny

* dąbrowy świetliste

* grądy

* łęgi

* olsy

* łąki świeże

* łąki wilgotne

* suche łąki z elementami ciepłolubnymi

* murawy napiaskowe

* szuwary

* łozowiska

* torfowiska wysokie

* torfowiska przejściowe

* torfowiska niskie

* użytki rolne ‐ siedlisko borowe

‐ siedlisko grądowe

‐ siedlisko łęgowe

* mozaikowa struktura krajobrazu

4

4

3.5

4

5

5

3.5

3.5

4

3.5

3

2.5

4

3

4.5

4

3

2

3.5

2.5

3

Sąsiedztwo * pole uprawne / użytek zielony

* pole uprawne / las

* użytek zielony / pole uprawne

* użytek zielony / las

* las / inny typ lasu

* las / pole uprawne

* las / użytek zielony

* sąsiedztwo z dużym jeziorem

* sąsiedztwo z małym jeziorem

2

3

2

4

1

3

4

5

3




16

* sąsiedztwo z rzeką lub rzeka przepływająca przez teren jednostki

2


Punkty widokowe analizowano na podstawie panoram widokowych (Bogdanowski i in.

1979). Ze względu na fakt, że mankamentem metodycznym takich widoków i „wnętrz

krajobrazowych” na danym obszarze może być nieskończona ich liczba, stąd Bogdanowski i

in. (1979) sugeruje ograniczenie ich liczby do takiej, aby scharakteryzować punkty węzłowe

np. dolinę otoczoną wzgórzami. Nieścisłe jest również to, w jakim punkcie wytyczyć należy

granice widoków, zważywszy, że pole widzenia zmieniać się może znacząco na niedługim

odcinku. Fakt ten sprawia, że niełatwe jest przedstawienie wyników opracowań na mapach.

Panoramy widokowe zostały wykonane w tzw. punktach węzłowych (Bogdanowski i in.

1979).

Ryc. 3. Wnętrze krajobrazowe analizowane za pomocą panoramy. Ze względu na jednoznacznie zarysowane zamykające je ściany nosi nazwę „wnętrza krajobrazowego konkretnego” (Bogdanowski i in. 1979). a. płaszczyzna, b. ściany, c. sklepienie, d. elementy stojące




17

Ryc. 4. Punkt obserwacyjny we wsi Krusznik i fragment widzianej z niego panoramy

Prace terenowe nad panoramami wykonano w okresie lipca‐sierpnia 2012 r. w punktach

widokowych wyznaczonych przez WPN (przykładowe punkty ‐ załącznik A, arkusze

wszystkich panoram, jako zestaw plików ‐ załącznik B), które uznano za kluczowe dla

tożsamości Parku. Zasięg kątowy panoramy zależał od elementów blokujących widok

(„ścian”). Dodatkowo przeanalizowano 26 panoram 360° wybranych we wnętrzach w

pozostałych częściach Parku i otuliny. Panoramy były dokumentowane aparatem

fotograficznym. Za każdym razem aparat ustawiano na statywie na wysokości ok. 170 cm, co

przyjęto za przeciętną linię patrzenia na krajobraz przez człowieka. Przy realizacji stosowano

zawsze ogniskową obiektywu 35 mm. Po wstępnych ustawieniach wykonywano serię zdjęć,

w zależności od rozległości kątowej ilość zdjęć w serii wynosiła 8‐20 fotografii. Zdjęcia

wykonywano w taki sposób by ich powierzchnia częściowo nachodziła na siebie, co pozwoliło

na ich automatyczne złączenie w za pomocą technologii Photomerge®.

Przy ocenie uwzględniono kilka czynników:

Naturalność pokrycia terenu (na podstawie mapy roślinności rzeczywistej)

Liczba płatów krajobrazu (na podstawie mapy roślinności rzeczywistej)

Zasięg panoramy (obszar wyznaczony w terenie)

Zróżnicowanie rzeźby terenu (stopień deniwelacji na podstawie NMT)

Liczba widzianych planów (metodą szacunkową w terenie)

Stopień unikatowości i harmonijności krajobrazu (metodą szacunkową w terenie)

Do analizy wykorzystano metodę bonitacji punktowej (każdemu z w/w elementów zostały

przyznane punkty, a ich suma stanowi o atrakcyjności panoramy widokowej).




18

Uwzględniając pokrycie terenu wyróżniono kilka głównych rodzajów płatów: lasy, wody

powierzchniowe śródlądowe (rzeki, jeziora), torfowiska, szuwary, łąki, pola uprawne, obszary

zabudowy, drogi, zadrzewienia. Każdemu rodzajowi przyznano punkty określające potencjał

percepcyjny. Obliczeń dokonano na podstawie opracowań Richlinga, Solona, Malinowskiej

(1999). Panoramy zostały poddane analizie przy wykorzystaniu programu AutoCAD, w

którym obliczono powierzchnię poszczególnych elementów składowych krajobrazu, jaką

zajmowały one na zdjęciu. Po obliczeniu powierzchni została ona zamieniona na wartości

procentowe.

Stopień harmonijności krajobrazu został określony na podstawie udziału elementów

występujących w krajobrazie. W przypadku występowania dużej ilości elementów, mających

wyraźny oddźwięk na negatywny odbiór krajobrazu przyznawano 0 pkt, jeżeli liczba

elementów zaburzających była nieznaczna przyznawano 1 pkt, w przypadku braku takich

elementów przyznawano 2 pkt. Do elementów dysharmonijnych zaliczano obiekty

agresywnej architektury jak np.: maszty i anteny telekomunikacyjne, elektrownie wiatrowe,

linie energetyczne., kopalnie piasku, wysokie kominy. Dodatkowo oceniano także obiekty

zabudowy. Przy ich analizie zwrócono uwagę na: formę związaną między innymi z

warunkami kulturowymi, proporcję, kolorystykę i kontrastowość, rodzaj materiału

budulcowego i wykończeniowego, usytuowanie w krajobrazie, stan techniczno‐estetyczny.

Kolejnym etapem było określenie liczby płatów w krajobrazie. Była one weryfikowana

zarówno w terenie jak i określana na podstawie wykonanych panoram. Podczas

wykonywania analizy przyjęto bonitację punktową, gdzie w przypadku występowania 1 płatu

(krajobraz słabo zróżnicowany i ubogi) przyznawano 0 pkt, 2 płatów (krajobraz

zróżnicowany) 1 pkt, 3 płatów (krajobraz średnio zróżnicowany) 2 pkt, powyżej 3 płatów

(krajobraz bardzo zróżnicowany i bogaty) 3 pkt.

Zróżnicowanie rzeźby terenu było określane na podstawie NMT i obserwacji terenowych,

analizy wykonanych fotografii oraz mapy topograficznej WPN w skali 1 : 50 000. W

przypadku małych różnic w wysokości nieprzekraczających 2 m określano, iż jest to teren

płaski przyznając 0 pkt. Jeżeli różnice dochodziły do ok. 10 m oznaczano obszar jako lekko

pofałdowany, przyznając 1 punkt Gdy stwierdzono, że różnice w wysokości obszaru

występującego na panoramie przekraczają 10 m oznaczano go jako silnie pofałdowany

przyznając 2 punkty.




19

Zasięg kątowy panoramy zależał od elementów blokujących widok („ścian”). Do takich

elementów zaliczano: drzewa, zakrzewienia, obiekty zabudowy, ukształtowanie terenu. Jeżeli

zasięg panoramy nie przekraczał kąta 180° przyznawano 1 pkt, punktom o zasięgu powyżej

180° przyznawano 2 pkt.


Na potrzeby opracowania mapy atrakcyjności terenu dla aktywnej turystyki (piesi i

rowerzyści) na obszar WPN nałożono siatkę kwadratów o boku 100×100 m został podzielony,

W ten sposób park został podzielony na blisko 40 tysięcy jednostek, którym przypisywano

oceny jednostkowe. Nawiązano do systemu kwadratów 1×1 km Krzymowskiej‐Kostrowickiej

(1988), przy czym liczbę kwadratów zwiększono by uzyskać większą dokładność. W wyniku

otrzymanych analiz wygenerowano mapę atrakcyjności parku.

Zastosowane kryteria oceny zapożyczono z badań Goossena i Landersa (2000), z których

wynika, że każda z grup turystycznych (piesi, rowerzyści) ma inne preferencje. Szczegółowe

badania preferencji ankietowanych osób dowodzą, że pewne typy płatów krajobrazu są

bardziej atrakcyjne od innych. Na podstawie wielu tysięcy ankiet zidentyfikowano

najważniejsze kryteria decydujące o akceptacji danego obszaru przez użytkowników i podano

ich poziom akceptacji. Następnie każdemu z kryteriów przypisano wagi, określające, w jakim

stopniu zaważyłyby one na chęci ponownego odwiedzenia (wartości dodatnie) lub nie

odwiedzenia (wartości ujemne) danego miejsca ponownie. Na podstawie tych wskaźników

tworzono dla dużych obszarów mapy atrakcyjności dla rekreacji m.in. pieszej i rowerowej.

Stosując podobne wskaźniki wykonano mapy atrakcyjności dla regionów w Holandii, Belgii i

Francji. Uznano, że wskaźniki atrakcyjności są na tyle uniwersalne, że pozwolą na uzyskanie

podobnych wartości prawdopodobieństwa w WPN. Do obliczeń wybrano po 5

najważniejszych wskaźników (patrz tabela poniżej), które w największym stopniu decydują o

atrakcyjności terenu z punktu widzenia pieszych (64%), dla ruchu rowerowego są zaś

decydujące w 49%. Wyniki dla uproszczenia interpretacji uśredniono.

Tabela 1. Istotność elementów wpływających na atrakcyjność danego obszaru i jego poziomy akceptacji przez spacerujących (z lewej) i rowerzystów (z prawej) (Goossen, Landers 2000)




20

Rodzaj elementu Istotność elementu

Średni poziom

akceptacji

Rodzaj elementu Istotność elementu

Średni poziom

akceptacji

Dostępność 20% Spokój 15%

Dostęp wolny 0,87 Zupełna cisza, brak ruchu na drodze 0,52

Dostęp za opłatą 0,04 Nieduży hałas, względny ruch 0,11

Brak dostępu ‐0,91 Duży hałas, znaczny ruch na drodze ‐0,63

Użytkowanie terenu 16% Użytkowanie terenu 10%

Lasy 0,45 Tereny piaszczyste, bagna 0,25

Tereny piaszczyste, bagna 0,38 Lasy 0,23

Stare osady wiejskie 0,30 Stare osady wiejskie 0,21

Tereny rolnicze z lasami 0,17 Tereny rolnicze z lasami 0,19

Tereny piaszczyste, bagna ‐0,12 Tereny wyłącznie rolnicze ‐0,06

Tereny wyłącznie rolnicze ‐0,19 Tereny przemysłowe i zabudowy ‐0,32

Tereny miejskie i przemysłowe ‐1,00 Tereny miejskie ‐0,51

Zagrożenie wypadkiem 12% Dostępność 9%

Brak zagrożeń 0,47 Dostęp wolny 0,36

Zagrożenie częściowe brak ochrony ‐0,47 Dostęp za opłatą ‐0,06

Spokój 9% Brak dostępu ‐0,30

Zupełna cisza 0,34 Natężenie ruchu na drodze 8%

Nieduży hałas 0,06 Mały 0,29

Duży hałas ‐0,4 Średni ‐0,01

Zatłoczenie 7% Duży ‐0,29

Brak zatłoczenia, kilka osób 0,25 Utrzymanie trasy rowerowej 7%

Nieduże zatłoczenie, sporo osób 0,08 Bardzo dobrze 0,18

Duże zatłoczenie, mnóstwo osób ‐0,33 Dobrze 0,16

Złe ‐0,34

Do uzyskania informacji o dostępności i użytkowaniu terenu wykorzystano stworzone na

potrzeby operatów leśnych i nieleśnych mapy roślinności. Po nałożeniu siatki kwadratów i

mapy często zdarzało się, iż w obrębie jednej jednostki często znajdowało się dwa a niekiedy

trzy różne zbiorowiska roślinne. W takiej sytuacji konieczny był zabieg generalizacji mapy,

podczas którego wybierano siedlisko o największej powierzchni w obrębie kwadratu i to jego

cechy przypisywano jednostce. Do tego celu wykorzystano formułę selekcyjną12.

Do oceny zagrożenia wypadkami użyto danych wektorowych o lokalizacji dróg i obserwacji

terenowych. Zatłoczenie i spokój analizowano jako funkcję odległości od źródeł hałasu, przy

czym te zinwentaryzowane miały kategorie najwyższe, a okolicom przyporządkowywano

12 Formuła selekcyjna: powierzchnia] in (select max( [powierzchnia] ) from nazwa_tabeli group by [nr_kwadratu] gdzie: powierzchnia ‐ nazwa kolumny, w której są dane o powierzchni poligonu, nazwa tabeli ‐ nazwa warstwy nr_kwadratu ‐ nazwa kolumny z przydzielonym do poligonu numerem kwadratu




21

wartość średnią. Analogicznie uznano, że zatłoczenie, w miejscach wejść na tereny dzikie

(miejsca noclegów, parkingi, przystanki) jest większe niż w pozostałych miejscach. W analizie

dostępności uwzględniono obszary zwartej zabudowy, gdzie każde gospodarstwo jest

ogrodzone, a tym samym ograniczona możliwość przedostania się na teren jest niemożliwa.

Końcowym etapem było uśrednienie wyników dla poszczególnych pól.


W ustaleniu wskaźników do stworzenia mapy wrażliwości roślinności przyziemnej na

wydeptywanie przez schodzących ze szlaków, oparto się na wynikach badań nad wpływem

wydeptywania dla różnych typów zbiorowisk roślinnych w analogicznych sytuacjach i

przedstawionych w pracy Wysockiego i Sikorskiego (2009). Wartości wskaźników

odpowiadają więc średnim wartościom w poszczególnych jednostkach roślinności i są

wyrażone w osobach/ha/tydzień. Do celów aplikacyjnych w parku parku należy je

interpretować jako liczbę osób powodującą istotne zniszczenia pokrywy roślinnej przez

wydeptywanie po zejściu ze szlaku (wyjaśnienie założeń w rozdziale 2.4).

Tabela 2. Przyjęte wskaźniki chłonności naturalnej terenu w liczbach osób/ha/tydzień,

wskaźnik nazwa zespołu

0 Caricetum buxbaumii

0 Ledo‐Sphagnetum magellanici

0 Sphagno girgensohnii‐Piceetum

0 Vaccinio uliginosi‐Pinetum sylvestris

0 Zbiorowisko z rzędu Scheuchzerietalia palustris

0 Zbiorowisko z rzędu Sphagnetalia magellanici

0 Zbiorowisko ze związku Phragmition

0 Dryopteridi‐Betuletum

0 Sphagno squarrosi‐Alnetum

5 Zbiorowisko ze związku Filipendulion ulmariae

5 Zbiorowisko ze związku Magnocaricion

5 Betulo‐Salicetum repentis

5 Ribeso nigri‐Alnetum

5 Zbiorowisko ze związku Caricion lasiocarpae

10 Consolido‐Brometum

10 Papaveretum argemonoes

10 Vicietum tetraspermae

10 Zbiorowisko z klasy Agropyretea intermedio‐repentis




22

10 Zbiorowisko z klasy Epilobietea angustifolii

10 Zbiorowisko ze związku Calthion palustris

10 Zbiorowisko ze związku Molinion caerulae

10 Fraxino‐Alnetum

10 Salicetum pentandro‐cinereae

20 Peucedano‐Pinetum

20 Querco‐Piceetum

30 Zbiorowisko z klasy Koelerio glaucae‐Corynephoretea canescentis

30 Zbiorowisko ze związku Alopecurion pratensis

30 Zbiorowisko ze związku Violion caninae

30 Serratulo‐Pinetum

30 Tilio‐Carpinetum

50 Zbiorowisko z klasy Trifolio‐Geranietea sanguinei

50 Zbiorowisko z rzędu Arrhenatheretalia elatioris

100 Zbiorowisko z klasy Artemisietea vulgaris

100 Zbiorowisko ze związku Cynosurion


Do oceny zagrożenia presji budowalnej zabudowy letniskowej i mieszkaniowej wykonano

mapy ich rozmieszczenia w roku 1990 (na podstawie tych samych przesłanek metodycznych

wykonanych do w ramach Planu Ochrony z 1999 r.) i 2012 r. Dane o dokładnym

rozmieszczeniu płatów w 2012 r. weryfikowano w terenie i zarejestrowano za pomocą

odbiornika GPS, a zasięg ich granic wykreślono w programie ArcGIS na podstawie

ortofotomapy z 2011 r. Porównanie struktury zabudowy i jej ekspansji na zbiorowiska

roślinne z 1990 r. pozwala na prognozowanie zakresu zmian w najbliższej przyszłości.

4. OGÓLNA CHARAKTERYSTYKA PRZEDMIOTU ANALIZ NA TLE REGIONU I

KRAJU

Krajobraz WPN charakteryzuje się mozaikowym układem naturalnych ekosystemów leśnych,

wodnych, torfowiskowych i pól uprawnych. Od strony północnej wyróżnia się obszar moreny

dennej, której cechą jest pagórkowata rzeźba terenu, pokrytej miejscami przez torfowiska.

W tej części znajdują się również pola uprawne oraz zabudowa wiejska i rekreacyjna.

Na południu i południowym wschodzie znajdują się równinne obszary sandru

augustowskiego. W pokryciu terenu wyraźnie dominują bory iglaste, prócz których




23

występuje bagienna dolina Czarnej Hańczy. W rejonie wsi Bryzgiel i Krusznik leśne płaty

przecięte są polami uprawnymi.

Opisując krajobraz WPN należy również wspomnieć o warunkach społeczno‐kulturowych.

Średnia gęstość zaludnienia w parku to zaledwie 8,5 osoby na 1km2 (średnie zagęszczenie

Polski to 164 osoby na 1km2). Tak mała liczba osób zamieszkujących ten region wynika z

późnych działań osadniczych, zapoczątkowanych przez kamedułów, które to datuje się na

drugą połowę XVII wieku. W okresie XVII i XVIII wieku puszcze, które okalały jezioro Wigry,

zaczęto wyrąbywać w celu pozyskania węgla drzewnego.

Główne przekształcenia krajobrazu jeziora wigierskiego odnoszą się do przekształceń

pokrycia terenu z obszarów leśnych na rolnicze, a także zmian ukształtowania terenu

spowodowanych rolnictwem. Następowało także upraszczanie struktury drzewostanów. W

XIX wieku stosowano wzorce niemieckiego leśnictwa, gdzie wprowadzano w większości

gatunki iglaste. Konsekwencją działań były liczne obszary lasów, gdzie istniejący drzewostan

nie pokrywa się z naturalnym siedliskiem. Obecnie trwają prace nad przywróceniem

naturalnego charakteru. Zmiany następowały również w wyniku działań melioracyjnych

takich jak: odwadnianie, osuszanie, zasypywanie drobnych zbiorników wodnych zmieniły się

także stosunki wodne. Zmianie uległ również kształt linii brzegowej płatów krajobrazu.

5. WYNIKI INWENTARYZACJI I ANALIZ


Określone w opracowaniu potencjały krajobrazowe w przypadku WPN biorąc pod uwagę

walory rzeźby terenu, głębokości widoku i estetykę, zbiorowiska roślinne, odzwierciedlają

pośrednio atrakcyjność terenu, podobnie jak inne metody wizualnej oceny krajobrazu

(Cymerman, Hopfer, 1988, Bajerowski, 2007). Uzyskane mapy potencjału percepcyjnego dają

informację o atrakcyjności lokalizowania w danym miejscu zabudowy, biwakowisk, miejsc

wypoczynkowych, generalnie wypoczynku in‐situ. Zestawienie powierzchni zabudowy z

potencjałami wykazuje dużą współzależność lokalizowania budynków w najatrakcyjniejszych

wizualnie płatach.




24

Mapy potencjału percepcyjnego stanowią wciąż aktualną metodę lokalizacji np. nowych

miejsc biwakowych.

Dla obecnej aktualizacji mapa ma o tyle ważne znacznie, że zestawienie pól widokowych w

rozdziale następnym (pomijając lasy) z mapą potencjałów pozwala stwierdzić, że pola

widokowe panoram są kluczowe dla WPN.

Ryc. 5. Zbieżność rozmieszczenia krajobrazów o wysokim potencjale percepcyjnym (Richling, Solon, Malinowska 1999) z lokalizacją zabudowy – stan z 2012 r.




25


Cechy estetyczno‐wizualne są najtrudniej mierzalne i najmniej obiektywne, niemniej jedna k

proces postrzegania i oceniania krajobrazu jest ważny, gdyż w planie ochrony wiąże się

najbardziej bezpośrednio kwestiami społeczno‐ekonomicznymi. Panoramy widokowe

badane z perspektywy człowieka są najbardziej bezpośrednimi metodami analizowania

odbioru rzeczywistości. Opierają się one na ocenie ogólnie na tzw. „swojskości” krajobrazu

oraz jego „tożsamości” (Myczkowski 1998, 2003), czyli możliwości jego szybkiego

rozpoznania i umiejscowienia w całym systemie wiedzy obserwatora, oraz „atrakcyjności”,

określanej na podstawie przyjemności przebywania i prawdopodobieństwa ponownych

odwiedzin. Różnorodne metody autorskie są wykorzystywane przy ocenie nowo

wznoszonych obiektów, takich jak generatory elektrowni (Krause 2001), do oceny

atrakcyjności lasów, terenów rolniczych i terenów przylegających do dróg szybkiego ruchu

(Daniel 2001), atrakcyjności terenów dla rekreacji (Zee van der 1990; Goosen, Langers 2000),

liczne są tego typu badania specjalnie dla celów sporządzania planów ochrony (...) i in.

Do kluczowych panoram widokowych w analizowanym obszarze należałoby zaliczyć te

związane z najczęściej użytkowanymi punktami widokowymi i trasami, z których rozciągają

się widoki na ważne dla Wigierskiego PN elementy przyrodnicze i kulturowe. W związku z

tym, że najważniejsze punkty węzłowe zostały już zidentyfikowane i zbudowane zostały w

większości w nich miejsca obserwacyjne, aktualnym problem jest co powinno być obiektem

ochrony w polu ich widzenia i w jaki sposób ową ochronę należy prowadzić.

Elementy budujące „tożsamość” miejsca

Elementy Kluczowe dla panoram widokowych, które powinny być bezwzględnie chronione,

tworzą mozaikę przestrzenną widzianą przez człowieka. Można odwoływać się w tym

miejscu do różnych koncepcji „kanonu miejsca” identyfikowanych jako zespół czynników

składających się na formy krajobrazu danego miejsca (wnętrza), decydujących o jego wyrazie

i mających swoją aktualną lub źródłowo udokumentowaną widzialną postać (Myczkowski

2003). Czynniki te są często historycznie nawarstwione i powinny stanowić podstawę do

określenia reguł badania i działania w zakresie ochrony i kształtowania formy

architektoniczno‐krajobrazowej danego miejsca (wnętrza)” (Myczkowski, 2003). Definicja ta




26

prowadzi do pytania – jakie elementy wpływają na kanon miejsca, a tym samym na jego

tożsamość. Przeważnie takie rozważania prowadzone były w odniesieniu do zabytkowości

miasta, gdzie atrybutami tożsamości są: historia, tradycja miejsca, nietypowość form i gdzieś

w końcu cechy środowiska przyrodniczego (Kochanowski, 2001). W krajobrazie kulturowym

Wigierskiego PN możemy więc przyjąć, iż krajobraz jest wyrazem tożsamości miejsca, przy

czym pod pojęciem „dawna tożsamość miejsca” należy rozumieć zespół czynników

wyrażających w krajobrazie całokształt ciągłości tradycji, kultury i kanonu miejsca w ich

historycznym nawarstwieniu percepowanym przez człowieka. Natomiast nowe tożsamości

miejsca to „zespół czynników wyrażających w krajobrazie całokształt współczesnych treści,

form i funkcji świadomie kontynuujących lub negujących ciągłość tradycji, kultury i kanonu

miejsca” (Myczkowski, 2003). Współczesny krajobraz nabiera „nowych” współczesnych treści

i form oraz funkcji po części kontynuujących ciągłość składowych tożsamości miejsca. Trzeba

zauważyć, że „nowa” tożsamość to zarówno formy, które są przesiąknięte w kanwie

przyrodniczej przeszłością, formy luźno kojarzące się, jak i też obce w określonym układzie

krajobrazu.

Elementy przyrodnicze oceny

W panoramach widokowych Wigierskiego PN identyfikowalne są elementy przyrody

ożywionej i nieożywionej wyrażonej płatami roślinności rzeczywistej:

– naturalnej – roślinność torfowisk, szuwary i roślinność wodna związana z jeziorami oraz

jeziora, lasy,

– seminaturalnej – będące wytworem trwałej działalności ludzkiej, ograniczającej sukcesję

roślinności na skutek eliminowania pewnych roślin – łąki i pastwiska, murawy,

– synantropijnej – będąca wytworem działalności ludzkiej prowadzącej do systematycznych

zaburzeń w siedlisku.

Uznano, że z punktu widzenia przyrodniczego naturalność jest identyfikowalna w polu

widzenia i jest zasadniczym kryterium oceny.




27

Ryc. 6. Wnętrza krajobrazu naturalnego cechują się powtarzalnym układem płatów roślinności, zwykle są to małe obszary i rzadkie w krajobrazie północno‐wschodniej Polski, do wyjątkowych widoków należą więc duże jeziora i torfowiska o naturalnym brzegu; ‐ z lewej – wnętrze torfowiska (suchar) przejściowego, ‐ z prawej – wnętrze małego jeziora eutroficznego z roślinnością wodną, szuwarową, łozowisk i olsów.

Ryc. 7. Wnętrza z dominacją płatów roślinności półnaturalnej. Wnętrza naturalnie nietrwałe, wymagają użytkowania przez człowieka, ale wnętrza lasów są naturalnie mało rozległe, stąd pojawianie się ich przyczynia się do powstania atrakcyjnych panoram widokowych; ‐ z lewej – rozległa polana leśna ze sporadycznie koszoną łąką, bez naturalnie wykształconego oszyjka, na pozytywne postrzeganie wpływ ma ponadto zróżnicowane ukształtowanie terenu i rozległość pola widzenia, ‐ z prawej – wyeliminowanie z dawnego krajobrazu zadrzewień sprawia, że wnętrze staje się bardziej rozległe (+ pozytywny odbiór), łatwiej czytelne stały się charakterystyczne wyniesienia (+), zanika drugi plan (‐).




28

Ryc. 8. Wnętrza z dominacją płatów roślinności półnaturalnej – dynamika zmian – zagrożenie; ‐ z lewej – rozległe torfowiska węglanowe i łąki wilgotne – w miejscach pozbawionych koszenia pojawiają się zarośla wierzbowe, które w normalnych warunkach nie ograniczają pola widzenia, stanowią element charakterystyczny często powtarzalny w krajobrazie, ‐ z prawej – zarzucenie użytkowania łąk doprowadziło do zarastania wnętrza, rozległość panoram widokowych zmniejszyła się.

Ryc. 9. Wnętrza z dominacją płatów roślinności synantropijnej, głównie pól uprawnych – tereny o funkcji produkcyjnej – jednorodne fizjonomicznie i bardzo zmienne w czasie, zróżnicowanie jakości widoku w zależności od typu roślinności jest małe; ‐ z lewej pola uprawne Vicietum tetraspermae typicum x consolidetosum, monotonne płaty w ogromnym stopniu różnicują elementy przypadkowe, w Wigierskim PN są to liczne śródpolne enklawy – miedze, drzewa, zarośla śródpolne, ‐ z lewej pola uprawne Vicietum tetraspermae scleranthetosum jakość pola widzenia wyznaczają elementy poza obszarem gruntów rolnych.

Elementy kulturowe oceny

Zabudowa wprowadzana do krajobrazu jest nieodłącznym atrybutem postępującej

urbanizacji WPN. Zabudowania szczególnie dobrze widoczne w perspektywie, stanowią

element łatwo rozpoznawalny i oceniany. Szczególnie wiele kontrowersji budzi nowe

budownictwo, którego oceny przez ankietowanych są skrajnie odmienne. Wieloaspektowość




29

zjawiska wymaga wprowadzenia pewnych założeń. Każde zabudowanie w krajobrazie

naturalnym i seminaturalnym powoduje obniżenie atrakcyjności pola widzenia. Roślinność

towarzysząca, elementy ogrodzenia, maszty etc. są elementami zabudowy, a wprowadzanie

ich do krajobrazu może przysłaniać wizualnie inne elementy, ale wciąż zestawienie ich z

elementami naturalnymi i seminaturalnymi powoduje, że jako całokształt widok staje się

mniej wartościowy. Tradycyjna zabudowa od zarania dziejów była wprowadzana w krajobraz

naturalny, jednak dawniej bydynki usytuowane były skupiskowo, wzdłuż szlaków

komunikacyjnych a proces wprowadzania zabudowy wpisany związany był także z

ukształtowaniem terenu, w dolnych partiach wzniesień. Zabudowa taka w sposób minimalny

ograniczała pole widzenia (Fig. 10).

Ryc. 10. Zabudowa jako element krajobrazu silnie oddziaływujący na postrzeganie widoku, z lewej – pojedyncza zabudowa nad naturalnym jeziorem eutroficznym zaburza postrzeganie pola widzenia, z prawej – chaotyczna zabudowa na pierwszym tle zaburza silnie kontrastuje z rozległa panoramą na Jezioro Wigry.




30

Ryc. 11. Zabudowa jako element krajobrazu silnie oddziaływujący na postrzeganie widoku, z lewej – budynki położone w obniżeniu w ciągu zabudowań wpisują się w drugi plan krajobrazu, ale całkowicie przysłoniły drobno powierzchniowy element krajobrazu szuwarów w obniżeniu, z prawej – praktycznie nie zabudowany krajobraz łąk i ugorów a pojedyncza zabudowa położona na wzniesieniu zaburza linię horyzontu drugiego planu mimo, że jest ona ledwie dostrzegalna w pierwszym odbiorze

Atrakcyjność postrzegania

Pole widzenia, będące wynikiem przenikania się elementów przyrodniczych z kulturowymi,

świadczące o jego bogactwie lub ubóstwie, różnorodności lub jednolitości, oceniane jest

poprzez zastosowanie wybranej metody waloryzacyjnej. Pojawia się zawsze pytanie, na ile

otrzymany wynik końcowy posiada swoje rzeczywiste odniesienie. W badaniach

ankietowych, na podstawie których próbuje się skalibrować kryteria oceny, pojawiają się

jako istotne cechy związane ze sposobem widzenia elementów krajobrazu w perspektywie,

ukształtowanie podstawy widzenia, wielość planów (Oleszek, Katarzyna 2010),

mozaikowatość płatów, ich unikatowość i harmonijność. Cechy powyższe oceniono

metodami bonitacyjnymi.

5.2.1. Charakterystyka panoram widokowych

Na podstawie inwentaryzacji wyróżniono 4 typy panoram widokowych:

a) krajobraz jezior eutroficznych,

b) krajobraz jezior dystroficznych,

c) mozaika krajobrazu rolniczego,

d) mozaika krajobrazu rolniczego i zabudowy mieszkaniowej,

e) mozaika krajobrazu rolniczego i lasów.

Powyższe typy krajobrazu wyznaczono w oparciu o 14 wykonanych panoram13, będących

kluczowymi dla tożsamości krajobrazu WPN.

13 Numeracja panoram ma charakter roboczy, tak jak przypisano im w terenie stąd brak ich kolejności.




31

5.2.1.1. Krajobraz jezior eutroficznych

Nabrzeża jezior eutroficznych, to najbardziej charakterystyczne elementy krajobrazu

Wigierskiego PN, podlegające w ostatnich dwóch dekadach silnym przekształceniom.

Degradacja samego nabrzeża i otoczenia miejsc widokowych wpływa najsilniej na

postrzeganie tego typu krajobrazu.

Kluczowe cechy krajobrazu:

‐ szuwary Phragmition wchodzące udział zmienny (w analizowanej panoramie – 50%),

‐ na stanowiskach bardziej wyniesionych łęgi Fraxino‐Alnetum, w zatokach olsy Ribeso nigri‐

Alnetum stanowiące zamknięcia wnętrz.

Panorama nr 1 – punkt widokowy przy zatoce Słupiańskiej

Ryc. 12. Zasięg panoramy oraz lokalizacja punktu widokowego nr 1

Punkt łatwy do zlokalizowania dzięki widocznym oznaczeniom – występuje drewniana kładka

z pomostem ograniczona barierkami. Konstrukcja i użyty materiał wpisuje się w krajobraz.

Ważnym elementem pod względem turystycznym jest tablica z panoramą, na której zostały

oznaczone najważniejsze elementy tworzące krajobraz. Widok z pomostu ograniczony przez

otaczające zadrzewienia do kąta ok. 120°. Dodatkowo dla dzieci utrudnieniem są szuwary




32

ograniczające dziecięcy widok do niemal zera (występuje jedynie niewielkie otwarcie

szczelinowe).

Zasięg panoramy jest ograniczony od północy przez ściany lasów znajdujących się nad Zatoką

Słupiańską, zaś widok w stronę południową sięga aż do lasów wysp Ordów oraz Ostrów.

Na podstawie analizy wyróżniono 3 główne płaty: szuwary, woda zatoki Słupiańskiej oraz

Jeziora Wigry, pas lasów. Charakter panoramy jest naturalny ‐ występują naturalne

zbiorowiska. W ukształtowaniu terenu nie wyróżnia się wyraźnych różnic poziomów.

Całość panoramy ma charakter harmonijny.

Panorama nr 3 ‐ Bryzgiel – prywatny punkt widokowy

Ryc. 13. Zasięg panoram oraz lokalizacja punktów widokowych nr 3 i 4

Panorama wykonana z prywatnego punktu widokowego. Punkt dobrze oznakowany (duży

drogowskaz i tablice informacyjne), z zapleczem parkingowym, gastronomicznym i

noclegowym. Obiekt ogólnodostępny, położony na skarpie, dla bezpieczeństwa

turystycznego zabezpieczony przez drewniane barierki. Kąt panoramy 180°, widok na

pozostały obszar od wschodu oraz zachodu ograniczony zabudową letniskową, usługową i

gospodarczą. Kubatura niektórych budynków, a także zastosowane materiały wprowadzają




33

dysharmonię. Dodatkowo widok w stronę pól na południu ogranicza płot, należy wspomnieć,

iż występuje otwarcie szczelinowe w miejscu bramy.

Widok w najbliższej strefie ograniczony przez zadrzewienia występujące na wyspie Ostrów.

Występuje duży otwór między wyspami Ordów i Ostrów otwierający widok na Jezioro Wigry.

W najdalszym miejscu widok ogranicza dopiero ściana lasu na Zatoką Słupiańską.

Można wyróżnić 4 główne płaty widokowe: pole namiotowe i kempingowe, pas zadrzewień,

jezioro Wigry, las. Z uwagi na położenie punktu widokowego na grzbiecie skarpy widz

odczuwa różnice wysokości terenu.

Punkt widokowy nr 4 – Bryzgiel ‐ zachodni punkt widokowy

Miejscem wykonania panoramy jest drewniana wieża widokowa. Umożliwia ona wzniesienie

wzroku ponad przystanią i przycumowanymi żaglówkami, które to są elementami

dysharmonicznymi. Dojście do punktu oznakowane w przystępny sposób (tablice

informacyjne). Plusem jest zorganizowanie w niedalekiej odległości od wieży parkingu.

Kąt panoramy to ok. 150°. Pozostały widok ograniczony przez zadrzewienia (od wschodu i

zachodu), skarpę, zabudowę letniskową (od strony południowej). Przestrzeń widoku

ograniczona przez zadrzewienia wysp Ordów i Ostrów. Pomiędzy wyspami oraz linią

brzegową jeziora znajdują otwory otwierające widok na jezioro Wigry

Wyróżniono 5 planów: przystań, jezioro Wigry, szuwary, zadrzewienia wysp, las.

Ukształtowanie terenu w polu panormay bez wyraźnych różnic w wysokości terenu.

Punkt widokowy nr 7 ‐ Jezioro Wigry pod klasztorem w Wigrach




34


Miejscem wykonania panoramy jest pomost, będący miejscem cumowania statku

pasażerskiego. Punkt nie jest oznakowany, zdarza się, że widok jest ograniczany przez statek.

W niedalekiej odległości znajdują się parkingi. Przydrożny obszar jest wykorzystywany jako

miejsce sprzedaży pamiątek.

Panorama obejmuje zasięgiem obszar o kącie ok. 270°. Barierą widokową od północy i

zachodu jest ściana lasu porastającego brzegi zatoki Zadworze, w którym występują otwory

w postaci przecinek, otwierające widok na zabudowę usługową, plaże, a także miejsca

wodowania kajaków. Od wschodu widok ogranicza pas zadrzewień oraz zabudowa

mieszkaniowa. Od południa barierą jest wzniesienie oraz klasztor. Elementy infrastruktury

turystycznej (np. miejsca wodowania kajaków) oraz zabudowa wprowadzają dysharmonię.

Zostały wyróżnione 4 główne plany: szuwary, jezioro Wigry, szuwary dalsze, zadrzewienia z

elementami zabudowy. Ukształtowanie terenu od północy z niewielkimi różnicami

wysokości, co jest widoczne szczególnie w miejscach otworów. Na pozostałym obszarze

prócz wzniesienia, na którym posadowiony jest klasztor, nie występują większe różnice

terenu.

Punkt widokowy nr 10 – Wieża widokowa – jezioro Okrągłe




35


Panorama wykonana z wieży widokowej nad jeziorem Okrągłym. Wieża położona jest na

wzniesieniu, dzięki czemu jest widoczna już ze znacznej odległości, dodatkowo są

umieszczone znaki wskazujące wejścia do wieży. Od strony zachodniej zlokalizowane są

schody ułatwiające dostanie się na punkt widokowy. W pobliżu zlokalizowane są parkingi.

Kąt wykonania panoramy 360°. Widok ograniczony głównie przez las. Punktowymi barierami

widokowymi są również: zabudowa, wysokie zadrzewienia. Elementy budowlane

wprowadzają element dysharmonii.

Wyróżniono 5 planów: zadrzewienia, zabudowa, pastwiska, wody jezior, las. Teren lekko

pofałdowany.

Punkt widokowy nr 14 – Miejscowość Piaski




36


Punkt widokowy z widocznymi oznaczeniami zlokalizowanymi przy głównej drodze, tam też

znajdują się miejsca parkingowe. Na początkowym odcinku ścieżka do punktu wydzielona

została drewnianymi barierkami. Przy punkcie widokowym znajduje się zadaszenie.

Kąt widoku wynosi ok. 180°. Panorama swym zasięgiem obejmuje obszar jeziora Wigry i

okoliczne lasy stanowiące barierę.

Wyróżniono 2 główne plany: wody jeziora, las. Teren pofałdowany co widać szczególnie

dzięki przecinkom w lesie, w których to miejscu znajdują się łąki.

5.2.1.2. Krajobraz jezior dystroficznych


- torfowiska przejściowe z rzędu Scheuchzerietalia tworzące pływające pło (w

analizowanej panoramie – 45%),

- na zarastających stanowiskach za płem bory bagienne Vaccinio uliginosi‐Pinetum,

stanowiące zamknięcia wnętrz, niekiedy strefę brzegową zarastają rojsty Ledo‐

Sphagnetum.




37

Panorama nr 2‐ Jezioro Suchar Wielki


Punkt widokowy w formie drewnianego pomostu znajdującego się częściowo na powierzchni

pła. Droga do punktu oznaczona symbolami na drzewach. Po bokach drogi zamocowano

drewniane barierki.

Kąt wykonania panoramy to ok. 120°, widok na pozostały obszar ograniczają zadrzewienia.

Barierą widoku jest ściana lasu. Wyróżnia się 4 plany: pło, tafla jeziora, las bliższy, las dalszy

widoczny przez otwarcie szczelinowe występujące w lesie na pierwszym planie

Ukształtowanie terenu w widoku panoramy bez większych różnic terenu.

5.2.1.3. Mozaika krajobrazu rolniczego


- mozaikowy układ z co najwyżej niewielkim udziałem jezior (około 3%),

- Znaczną rolę odgrywają zadrzewienia 17‐24%, nie z uwagi na duże powierzchnie, ale

punktowe i liniowe nasadzenia sztuczne w postaci jako elementy stojące w

krajobrazie,




38

- punktowe występowanie zabudowy mieszkaniowej i gospodarczej do około 1%,

położonej w niższych partiach widoku, jako skupiska,

- przekształcanie powierzchni lesistych na pola uprawne (około 4%) i pastwiska (20‐

25%).

Punkt widokowy nr 5 ‐ Budzisko


Punkt widokowy bez konkretnych oznaczeń (brak znaków), położony na terenie pól i

pastwisk z tego też powodu dostęp utrudniony, brak infrastruktury turystycznej np. miejsc

parkingowych, zadaszeń. Zaletą punktu jest położenie na wzniesieniu w wyniku czego zasięg

widokowy jest rozległy.

Kąt widokowy wynosi 360°. Widok można podzielić na część o charakterze rolniczym (od

północy, południa, wschodu) oraz obszar naturalny jeziora Wigry wraz z lasami(zachód). W

krajobrazie znajdują się obiekty architektoniczne: od wschodu przy ścianie lasu zabudowa

letniskowa, wśród obszaru pól punktowo znajdują się budynki gospodarcze i mieszkaniowe.

Ilość płatów bogata i urozmaicona: pola uprawne, pastwiska, zabudowa letniskowa, lasy,

jezioro Wigry.

Rzeźba terenu urozmaicona, pofałdowana.




39

Punkt widokowy nr 6 ‐ Zatoka Cieszkinajki

Punkt widokowy nieoznakowany, brak infrastruktury turystycznej. Dostęp utrudniony przez

zabezpieczenia pastwiska w postaci „elektrycznego pastucha”. Miejsce jest wykorzystywane

do wypasu zwierząt. Powyższe czynniki mogą być zagrożeniem dla zdrowia i życia osób

odwiedzających miejsce.

Panorama wykonana pod kątem 360°. Zasięg panoramy szeroki miejscami kończący się na

linii horyzontu, jednak w większości barierą są lasy lub zabudowa i zadrzewienia. Można tu

wydzielić 2 części: rolniczą położoną na wschodzie, północy i południu oraz naturalną

obejmującą obszar zachodni. Tu ilość płatów została wydzielona w zależności od rodzaju

obszaru:

‐ część rolnicza: pola uprawne i pastwiska, zabudowa, zadrzewienia,

‐ część naturalna: zadrzewienia, wody jeziora, szuwary, las.

Rzeźba terenu urozmaicona, pofałdowana.




40





41

Punkt widokowy nr 8 ‐ Jezioro Pierty


Panorama wykonana z poziomu łąki, znajdującej się na lekkim wzniesieniu. Punkt widokowy

nieoznakowany. Brak jakiejkolwiek infrastruktury turystycznej.

Panorama obejmuje kąt ok. 180°. Elementem ograniczającymi widok są głównie ściany

lasów, dodatkowo barierami są pasy zadrzewień znajdujące się przy punkcie widokowym. Od

strony południowej występują zabudowania gospodarcze oraz budynki mieszkaniowe

blokujące widok.

Można odnaleźć 5 głównych planów: łąka, szuwary, zadrzewienia, wody jeziora Pierty, las.

Rzeźba terenu nieznacznie pofalowana.

Punkt widokowy nr 12 ‐ Krusznik

Punkt widokowy z wieżą widokową zlokalizowany tuż przy drodze.

Kąt panoramy 360°. Widok ograniczają głównie ściany lasów.

Wyróżnić można płatów: pola uprawne i pastwiska, zadrzewienia, wody jeziora.

Teren lekko pofałdowany.




42


5.2.1.4. Mozaika krajobrazu rolniczego i zabudowy mieszkaniowej

Charakterystyczne cechy krajobrazu:

- duża liczba obiektów zabudowy mieszkaniowej i gospodarczej zajmującej 4‐25%

widoku,

- występowanie obiektów dysharmonicznych jak np. obiekty wielko‐ kubaturowe,

- występowanie ciągów komunikacyjnych o znacznym natężeniu ruchu.

Typ krajobrazu rozprzestrzeniający się coraz bardziej na terenie WPN, zwykle towarzyszy

dawnym terenom rolniczym. Osadnictwo przeważnie jest stare, lecz w ostatnich latach

pojawia się punktowo budownictwo wyraźnie niepasujące do tradycyjnej zabudowy.




43

Punkt widokowy nr 9 – Punkt widokowy na północ od miejscowości Stary Folwark

Ryc. 1 Zasięg panoramy oraz lokalizacja punktu widokowego nr 9

Panorama wykonana z poziomu platformy wieży widokowej. Punkt znajdujący się na




44

wzgórzu, dzięki czemu widoczny jest ze znacznej odległości. Występują tablice informacyjne,

przygotowane są również miejsca parkingowe.

Typ panoramy – szerokokątny, obejmujący zasięgiem kąt ok. 300°. W Pozostałej części widok

przysłania pas zadrzewień znajdujący się od strony północnej i częściowo od zachodu.

Wyróżnia się główne typy płatów: pola i łąki z zabudową gospodarczą oraz zadrzewieniami

śródpolnymi, zabudowa mieszkaniowa (miejscowość Stary Folwark), lasy, i w niewielkim

stopniu w znacznej odległości wody jeziora Wigry.

Rzeźba terenu z wyraźnymi różnicami wysokości.

5.2.1.1. Mozaika krajobrazu rolniczego i lasów


- Duży udział powierzchni rolnych (łąki i pastwiska), dochodzący do ok. 30%

- Udział lasów ok. 20%,

- Występowanie monokultur sosnowych,

- Dominacja rzeźby pagórkowatej.

Punkt widokowy nr 11 – Punkt widokowy położony na południowy wschód od miejscowości Lipniak




45

Ryc. 2 Zasięg panoramy oraz lokalizacja punktu widokowego nr 11

Punkt widokowy znajduje się tuż przy granicy Wigierskiego Parku narodowego w obszarze

otuliny. Wśród elementów infrastruktury technicznej występuje jedynie drewniana wieża

widokowa, usytuowana na szczycie wzniesienia.

Panorama wykonana w kącie ok. 150°, pozostały obszar widokowy (od W i S) jest

ograniczony przez las.

Wyróżniono płatów 3 główne płaty: pola i łąki, młodnik sosnowy, las.

Występuje dominacja rzeźby pagórkowatej.

Zbiorcza ocena punktów widokowych

Lp. Ocena

Liczba punktów, które

uzyskały ocenę

Opis oceny

1. 5 4 Punkt widokowy z elementami infrastruktury turystycznej jak

wieża widokowa, pomost o łatwym dostępie i dobrym




46

oznakowaniu, z interesującym z turystycznego punktu widzenia

krajobrazem o charakterze harmonijnym

2. 4 7 Punkt widokowy z elementami infrastruktury turystycznej, o

dobrym dostępie, krajobraz z elementami dysharmonijnymi

3. 3 3 Punkt widokowy z wyraźnymi zmianami antropogenicznymi w

krajobrazie, źle oznakowany,

4. 2 0

Punkt widokowy nieposiadający infrastruktury turystycznej, źle

oznakowany trudnodostępny, z licznymi zmianami

antropogenicznymi wprowadzającymi dużą dysharmonię

5.2.2. Ocena zagrożeń

5.2.2.1. Krajobraz jezior eutroficznych

Lp. nr

panoramy Typ zagrożenia

Lokalizacja zagrożenia do panoram

Rodzaj zagrożenia

Status zagrożenia

1. 3, 4, 7

Usuwanie szuwarów Phragmition, wprowadzanie trawników na skraju szuwarów, wydeptywanie, synantropizacja poprzez wnikanie na skraju gatunków ruderalnych

Strefa przybrzeżna

jeziora Wewnętrzny Istniejący

2. 3

Wprowadzanie na skraju lasów elementów obcych, niszczenie drzew, wprowadzanie drzew niezgodnych z siedliskiem

Obszar wokół punktu

widokowego

Wewnętrzny Istniejący

3. 4 Rozwój przystani Obszar przy wokół wieży widokowej


4. 3 Rozwój osadnictwa Obszar na S,

E,W Wewnętrzny Istniejący

5. 7 Rozwój osadnictwa Miejscowości Wigry i Stary Folwark


6. 9 Rozwój osadnictwa Teren na W od wieży





47

widokowej

5.2.2.2. Krajobraz jezior dystroficznych

Lp. nr

panoramy Typ zagrożenia i sposoby jego eliminacji

Lokalizacja zagrożenia

Rodzaj zagrożenia

Status zagrożenia

1.

2

Dostęp do tych specyficznych mikrokrajobrazów jest silnie ograniczony, a możliwy niemal wyłącznie po specjalnie przygotowanych pomostach. Zbudowane pomosty muszą być regularnie monitorowane i stopniowo przebudowywane (patrz rozdział 6.4). W razie stwierdzonych zmian wprowadzenie okresu karencji i modyfikacji zabezpieczeń

Okolice pomostów

przy jeziorze


2.

Wydeptywanie pła. Sporadycznie stwierdzane, ale ze względu na dużą wrażliwość roślinności na dewastację konieczne natychmiastowe działania przeciwdziałające opisane w rozdziale 6.4

Okolice pomostów

przy jeziorze


5.2.2.3. Mozaika krajobrazu rolniczego i jezior eutroficznych

Lp. nr



Rodzaj zagrożenia

Status zagrożenia

1. 5,6,8

Usuwanie szuwarów Phragmition, wprowadzanie trawników na skraju szuwarów, wydeptywanie, synantropizacja poprzez wnikanie na skraju gatunków ruderalnych

Strefa przybrzeżna

jeziora Wewnętrzny Istniejący

2. 6

Wprowadzanie na skraju lasów elementów obcych, niszczenie drzew, wprowadzanie drzew niezgodnych z siedliskiem

Obszar na S i E od punktu widokowego


3. 6 Usuwanie zadrzewień śródpolnych


widokowego

Wewnętrzny Potencjalny

4. 5 Rozwój osadnictwa Obszar na S i E od punktu widokowego

Wewnętrzny/ zewnętrzny

Istniejący




48

5. 6 Rozwój osadnictwa Obszar na E od punktu

widokowego

Wewnętrzny/ zewnętrzny

Istniejący

6. 6 Zbyt intensywne użytkowanie pastwisk


widokowego

Wewnętrzny Potencjalne

7. 5 Wprowadzanie nowych elementów dysharmonizujących krajobraz

Obszar na S i E od punktu widokowego


5.2.2.4. Mozaika krajobrazu rolniczego i zabudowy mieszkaniowej

Lp. nr



Rodzaj zagrożenia

Status zagrożenia

1.

9

Rozwój osadnictwa Miejscowość Stary Folwark


2. Wprowadzanie nowych elementów dysharmonizujących krajobraz

Miejscowość Stary Folwark

Wewnętrzny Potencjalne

3. Wprowadzanie obiektów wielkokubaturowych

Na SW od pkt widokowego, przy drodze nr

653


4. Usuwanie zadrzewień śródpolnych Pola

otaczające pkt widokowy


5.2.2.5. Mozaika krajobrazu rolniczego i lasów

Lp. Nr



Rodzaj zagrożenia

Status zagrożenia

1.

11

Wprowadzanie drzew niezgodnych z siedliskiem lub monokultur

Obszar na wschód od

wieży widokowej


2.

Wzrost młodnika sosnowego, co w konsekwencji doprowadzi do ograniczenia pola widokowego w niedalekiej odległości od wieży widokowej

Obszar na wschód od

wieży widokowej





49

3. Wprowadzanie nowych elementów dysharmonizujących krajobraz

Obszar na północ i zachód od wieży

widokowej, okolice

miejscowości Lipniak


4. Rozwój osadnictwa

Obszar na północ i zachód od wieży

widokowej, okolice

miejscowości Lipniak


Większość zagrożeń, jakie zostały odnotowane podczas prac terenowych jest efektem

nieodpowiednio prowadzonej gospodarki rolnej, co związane jest z kolei z dużym

zróżnicowaniem ukształtowania terenu w WPN. Bardzo częstym błędem wykonywanym

przez rolników jest prowadzenie orki wzdłuż skarpy, co skutkuje wzmożonym

wypłukiwaniem składników oraz szybszym spływem wody. Problem ten jest szczególnie

istotny w pobliżu powierzchniowych elementów wodnych, np. rzek. Niewłaściwa orka

prowadzi do spływu nawozów do strumieni, w wyniku czego może dojść do eutrofizacji.

Innym problemem jest zbyt intensywny wypas, skutkujący pojawianiem się obszarów

pozbawionych roślinności. Jednak zadania pasterskie nie mogą być także całkowicie

zarzucane, gdyż doprowadzić to może do wkraczania gatunków inwazyjnych. Równe groźne

w skutkach może okazać się wysuszanie terenów podmokłych, np. przez wprowadzanie

systemów melioracji czy też zaniechanie koszenia łąk. Na opisywanych panoramach

odznaczają się wyraźną dominacją tereny rolnicze, jednak nie bez znaczenia pozostają

obszary zabudowy. Z nią wiążą się pozostałe zagrożenia jak: rozwój osadnictwa, zwiększenie

liczby przekaźników telefonii komórkowej, farm wiatrowych. W pobliżu zabudowy w wyniku

działań budowlanych znajdują się często również pozostawiane obszary odsłoniętych

powierzchni gleb na skarpach, co wzmaga procesy erozyjne.




50

Ryc. 22. Udział istniejących zagrożeń w panoramach wyznaczonych w najcenniejszych obszarach WPN

Na podstawie wykonanych dodatkowych 26 panoram w mniej cennych obszarach WPN i

jego otulinie można pokusić się o zidentyfikowanie ogólniejszych zagrożeń w pozostałych

powierzchniach, w których można mówić o wnętrzach krajobrazowych.

Należy stwierdzić, że zabudowa występująca coraz częściej w środkach wnętrz zaczyna

dominować w panoramach. Uprawy rolnicze stanowią jedną z ważniejszych elementów

krajobrazu widzialnego, a pojawiające się w niektórych miejscach ujednolicania płatów,

intensywna orka powodująca zacieranie się rzeźby terenu i rozmywanie granic roślinności.

Obniżenie się poziomu wód i stopniowe zanikanie najbardziej wilgotnych elementów

roślinności w krajobrazie również wpływa na jego homogenizację. Podobny wpływ ma

eutrofizacja, w wyniku której zacierają się granice miedzy siedliskami żyźniejszymi i

uboższymi. Ważny wpływ na widzialną we wnętrzach krajobrazowych mozaikę rolnictwa

WPN ma ujednolicanie lub zarzucanie w całych ich powierzchniach częstości koszenia.

Tradycyjne granice płatów koszonych i niekoszonych zanikają i upraszczają pole widzenia.

Zmiany te są widoczne na blisko 75% panoramach, co uznać należy za najpilniejszą sferę

zagrożeń. 25% zagrożeń związane jest z budową obiektów przesyłowych naziemnych i

kopalniami. Zajmują one niewielką powierzchnię w skali WPN, ale mają ogromny wpływ na

pole widzenia. Zajmując około 1% powierzchni Parku obniżają jakość widoku w 25% wnętrz

krajobrazowych oglądanych przez mieszkańców i turystów.

Tabela. Zagrożenia zidentyfikowane w panoramach w mniej cennych obszarach WPN i jego

otulinie. A3‐A34 robocze numery 26 panoram.




51

Lp.

Nr.

panora

my

Typ zagrożenia Lokalizacja

zagrożenia

Rodzaj

zagrożenia

Status

zagrożenia

1. A3, A13 Rozwój osadnictwa

Głównie przy

trasach

komunikacyjnych


2. A12,

A17, A19 Rozwój osadnictwa

Głównie przy

trasach

komunikacyjnych


3.

A3, A6,

A7, A8,

A11,

A23, A32

Intensywna uprawa

powodująca między

innymi niszczenie gleb

Pola uprawne Wewnętrzny Potencjalny

4. A3

Rozwój infrastruktury

sieci telefonii komórkowej

(rozbudowa

przekaźników)

Obszar

przekaźników

telekomunikacyj

nych

Zewnętrzny Potencjalny

5.

A3, A9,

A11,

A12, A20

Zasolenie gleb

Przy trasach

komunikacyjnych

odśnieżanych w

okresie

zimowym


6.

A4, A11,

A12,

A13,

A14,

A15,

A17,

A25, A26

Orka wzdłuż skarpy

powodująca wymywanie

gleb

Pola uprawne na

skarpach Wewnętrzny Istniejący

7.

A6, A10,

A12,

A26, A32

Zbyt intensywny wypas

powodujący niszczenie

struktury glebowej i

zaburzający skład

gatunkowy łąk

Pastwiska Wewnętrzny Potencjalny




52

8. A8, A15

Zaburzenie struktury

krajobrazu przez hałdy z

kopalń odkrywkowych

piasku

Kopalnie piasku Zewnętrzny Istniejący

9. A8, A15

Obniżenie zwierciadła

wód gruntowych w

wyniku działalności

kopalń piasku

Cały obszar

panoramy Zewnętrzny Istniejący

10. A10

Spływ nawozów z pól

uprawnych do wód

powierzchniowych (rzek,

strumieni, jezior)‐

eutrofizacja

Obszar pól w

pobliżu wód

powierzchniowyc

h


11. A13

Erozja gleby na skarpach

spowodowana błędną

strukturą użytkowania

(Miejsca odkryte,

nieporośnięte

roślinnością‐ dochodzi do

wypłukiwania)

Obszar w pobliżu

zabudowy Wewnętrzny Istniejący

12. A15

Wymywanie gleb

spowodowane błędnym

użytkowaniem (Struktura

gleby odsłonięta,

nieporośnięta

roślinnością, bez

wzmocnień)

Obszar na

skarpach Wewnętrzny Istniejący

13. A26

Zmniejszanie powierzchni

zadrzewień (szczególnie

na obszarach skarp)

Obszar

panoramy w

ogólnym ujęciu


14. A33

Usuwanie naturalnych

zagłębień

retencjonujących wodę

(dodatkowo też niszczenie

siedlisk przyrodniczych)

Zagłębienia

terenu Wewnętrzny Potencjalny




53

15. A34 Błędnie wykonywana

melioracja terenu Wewnętrzny Potencjalny

16. A20 Zarzucenie pasterstwa,

sukcesja

Łąki/ murawy na

glebach

piaszczystych


17. A34 Zarzucanie koszenia Łąki wilgotne Wewnętrzny Potencjalny

18. A34 Eutrofizacja Łąki wilgotne,

tereny podmokłeWewnętrzny Potencjalny

Ryc. 23. Udział istniejących zagrożeń w panoramach wyznaczonych w mniej cennych obszarach WPN i jego otulinie


Na terenie WPN i Ostoi Wigierskiej znajdują się tereny, w które co czwarty (25–29%)

użytkownik chętnie powróci i obszary, których co trzeci użytkownik nie odwiedzi ponownie (‐

40– ‐33%). Metoda Goossena i Landersa (2000) nie uwzględnia szczególnych atrakcji WPN,

które przyciągają w sposób wyjątkowy i wyłamują się z ocen przedstawionych na mapie

poniżej, do których można na pewno zaliczyć punkty widokowe. Metoda ta natomiast dość




54

dobrze pokazuje miejsca spełniające oczekiwania grupy turystów aktywnych. Wskaźniki

zastosowano w WPN dla bardzo małych powierzchni 100×100 m, co pozwoliło ukazać dużą

zmienność przestrzenną atrakcyjność rekreacyjnej WPN, daleko większą niż to wskazywała

dla WPN Krzymowska‐Kostrowicka (1998). Taką mapę przedstawiono poniżej (załączona

mapa w wersji wektorowej).

Ryc. 1. Mapa atrakcyjności krajobrazów dla turystyki pieszej i rowerowej – poziom akceptacji mierzony jako prawdopodobieństwo (od ‐40,11% do 29,41%, w legendzie wartości wyrażone są w układzie dziesiętnym)




55

Najlepiej ocenia są rejony leśne w części zachodniej i południowej, do których dostęp nie jest

ograniczony przez ogrodzenia, ale też są to obszary, które nie są położone przy samych

drogach (hałas), ale na tyle niedaleko, że dostęp jest łatwy. Tam też stopień zatłoczenia na

trasach jest niski. Najmniej atrakcyjne są obszary, gdzie jest duża kumulacja turystów i hałas,

które można określić jako „małe urbanistyczne centra”. Stanowią one jednak ważną bazę

noclegową, są tu wypożyczalnie rowerów, baza żywieniowa. Najlepsze oceny uzyskały takie

centra zlokalizowane w pobliżu rejonów leśnych.

Ryc. 2. Atrakcyjność turystyczna okolic jeziora Wigry (Krzymowska‐Kostrowicka 1988)

Zestawienie map atrakcyjności Krzymowskiej‐Kostrowickiej (1988) i mapy przedstawionej w

niniejszym rozdziale, dostarcza zupełnie innych wyników. Nie jest to spowodowane

zmianami w czasie, ale inną metodyką postępowania. Krzymowska‐Kostrowicka przedstawiła

w swojej pracy na podstawie roślinności rzeczywistej ich atrakcyjność dla uprawiania

rekreacji pobytowej, czy inaczej atrakcyjność dla zabudowy letniskowej, biwakowisk.

Zadać sobie należy pytanie, w jakich rejonach znajdują się powierzchnie atrakcyjne dla

turystów, które jednocześnie odznaczają się wysokimi walorami przyrodniczymi.




56

Przeprowadzono takie zestawienie dla zbiorowisk nieleśnych, jako, że system dróg jest w

nich słabiej wyodrębniony.

Ryc. 3. Zestawienie obszarów WPN o najwyższej atrakcyjności (szare pola) i o naturalności 4 i 5 (czarne pola), jeziora zaznaczono na niebiesko

Zestawione obszary nieleśne o wysokiej naturalności (4 i 5) oraz o najwyższej kategorii

atrakcyjności mają, niewielką cześć wspólną – tylko 0,7 ha. Na tej podstawie można pokusić

się o stwierdzenie, że aktywna turystyka piesza i rowerowa w WPN nie stanowi zagrożenia

dla najcenniejszych obszarów. Odrębnym zagadnieniem jest zagrożenie ze strony

użytkowników schodzących ze ścieżek, omówione w rozdziale 5.4. Zbiorowiska nieleśne są

narażone na presję w szczególnych miejscach – w strefie brzegowej niebagiennych lasów i




57

stref brzegowych cieków i jezior. Nakładanie się obszarów atrakcyjnych dla rekreacji pieszej i

rowerowej z najcenniejszymi siedliskami przyrodniczymi, głównie torfowiskami, odnotowano

w rejonie Maćkowej Rudy, Krusznik, Bryzgiel w rejonie nabrzeża jeziora Wigry i Suchego

Bagna.


Mapa wrażliwości siedlisk przyrodniczych na wydeptywanie wskazuje przestrzenne

zróżnicowanie zjawiska. Wyróżniają się przede wszystkim rejony, gdzie zejście 5 osób ze

szlaku na odcinku 100 m stanowi poważny problem. W niezabagnionych lasach dominujące

w WPN generalnie chłonność naturalna obrzeży szlaków wynosi około 20 osób/100 m.

Rejony rolnicze ze wsiami są dużo odporniejsze, ale płaty zabagnionych lasów i torfowisk w

pobliżu niebieskiego szlaku wymagają obserwacji.

Zwrócić uwagę należy jeszcze na pewną prawidłowość, że zdaniem niektórych,

poważniejszym skutkiem wydeptywania przy szlakach jest nie tyle spadek pokrycia roślin a

wnikanie roślin inwazyjnych, które następuje na długo przed degradacją runa.




58

Ryc. 4. Wrażliwość roślinności naziemnej na wydeptywanie w granicach WPN i Ostoi Wigierskiej wyrażona chłonnością naturalną w osobach/ha/tydzień, które do celów aplikacyjnych należy interpretować jako liczbę osób powodującą istotne zniszczenia pokrywy roślinnej przez wydeptywanie po zejściu ze szlaku




59


W 1999 r. powierzchnia zabudowy wynosiła 90,9 ha, a w 2012 r. już 248,7 ha. Zabudowa w

przeciągu 13 lat zwiększyła więc swój stan 2,7 razy. To ogromny przyrost powierzchni w tak

krótkim czasie. Trudno porównywać aktualne dane z danymi historycznymi o ograniczonej

dokładności, ale weryfikacja w terenie zasięgu zabudowy określonej za pomocą

ortofotomapy z wcześniejszym okresami, posiłkując się mapami topograficznymi z 1915 r. i

późniejszymi, można ocenić czy tempo rozwoju zabudowy jest jednostajne, czy skokowe.

Zobrazowano poniżej to zjawisko na podstawie większych skupisk zabudowy w WPN.

Ryc. 5. Zmiana powierzchni zabudowy wraz z zielenią towarzyszącą w rejonie wsi Bryzgiel i Krusznik na tle mapy ewidencyjnej gruntów (kropkowane powierzchnie – własność WPN). Czerwone powierzchnie – powierzchnie zabudowy z zielenią towarzyszącą z 1999 r. Czarne powierzchnie – nowa zabudowa powstała w latach 1999‐2012. Uwaga, w 1999 r. obszarów zabudowanych poza granicami WPN nie analizowano.




60

Ryc. 6. Zestawiając zmiany krótkoterminowe w ciągu niecałych 2 dekad ze stanem z 1915 r. dla powyższej ryciny zauwazyć można silną zabudowę atrakcyjnej widokowo krawędzi doliny jeziora Wigry, stosunkowo niewielką rozbudowę dawnych wsi Jastrzemby i Zakorty. Najwięcej nowej zabudowy powstaje sukcesywnie w ostatnim 100 lat w trybie rozproszonym na skraju lasu.

Ryc. 7. Zmiana powierzchni zabudowy wraz z zielenią towarzyszącą w rejonie wsi Gawrych Ruda na tle mapy ewidencyjnej gruntów (kropkowane powierzchnie – własność WPN). Czerwone powierzchnie – powierzchnie zabudowy z zielenią towarzyszącą z 1999 r. Czarne powierzchnie – nowa zabudowa powstała w latach 1999‐2012.




61

Ryc. 8. Zestawiając zmiany krótkoterminowe w ciągu niecałych 2 dekad ze stanem z 1915 r. dla powyższej ryciny zauwazyć można zabudowę na krawędzi doliny jeziora Wigry, przy czym więszość z nich powstało w ostatnich 2 dekadach. Około 2,5 km brzegu zostało zabudowanych przez zabudowę. Dawna wieś Słupie przestała istnieć.

Ryc. 9. Zmiana powierzchni zabudowy wraz z zielenią towarzyszącą w rejonie wsi Tartak i Leszczewo na tle mapy ewidencyjnej gruntów (kropkowane powierzchnie – własność WPN).




62

Czerwone powierzchnie – powierzchnie zabudowy z zielenią towarzyszącą z 1999 r. Czarne powierzchnie – nowa zabudowa powstała w latach 1999‐2012.

Ryc. 10. Zestawiając zmiany krótkoterminowe w ciągu niecałych 2 dekad ze stanem z 1915 r. dla powyższej ryciny zauwazyć nieregularny rozwój zabudowy w rejonie Leszczewa, odtwarzają się dawne ciągi zabudowań przy ścianie lasu. Silnie rozwija się rejon wsi Leszczewek, w ramach ciągu dawnej ulicowej struktury.




63

Ryc. 11. Zmiana powierzchni zabudowy wraz z zielenią towarzyszącą w rejonie wsi Wigry i Rosochaty Róg na tle mapy ewidencyjnej gruntów (kropkowane powierzchnie – własność WPN). Czerwone powierzchnie – powierzchnie zabudowy z zielenią towarzyszącą z 1999 r. Czarne powierzchnie – nowa zabudowa powstała w latach 1999‐2012.




64

Ryc. 12. Zestawiając zmiany krótkoterminowe w ciągu niecałych 2 dekad ze stanem z 1915 r. dla powyższej ryciny zauwazyć można silnie rozbudowaną wieś Rosochty Róg w formie „ulicówki”, która zanika w latach 90, a w 2012 r. stanowsi rozbudowaną powierzchniowy ciąg. Silnie rozwinęła się tymczasem zabudowa wsi Wigry, niegdyś stanowiąca ciąg zabudowań, które otoczyły obecnie klasztor. Silnie rozwija się południowa część wsi Mikołajewo, przy czym tempo ostatnich lat jest większe niż ostatniego wieku..




65

Ryc. 13. Zmiana powierzchni zabudowy wraz z zielenią towarzyszącą w rejonie wsi Maćkowa Ruda na tle mapy ewidencyjnej gruntów (kropkowane powierzchnie – własność WPN). Czerwone powierzchnie – powierzchnie zabudowy z zielenią towarzyszącą z 1999 r. Czarne powierzchnie – nowa zabudowa powstała w latach 1999‐2012.




66

Ryc. 14. Zestawiając zmiany krótkoterminowe w ciągu niecałych 2 dekad ze stanem z 1915 r. dla powyższej ryciny zauwazyć można stosunkowo nieduże zmiany w ciągu ostatniego wieku.

Na podstawie powyższych przykładów ocenić można, że rozwój osad w WPN przebiega dość

różnorodnie.

Wsie o charakterze rolniczo‐turystycznym niepołożone nad jeziorami jak Wysoki Most,

Maćkowa Ruda nie wykazują istotnie dużych tendencji do rozprzestrzeniania się zabudowy w

ostatnim nawet wieku. Podobnie mają się wsie otoczone lasami (gruntami właścicielem jest

WPN) np. Cimochowizna. Podobne wyniki uzyskali Mycke‐Dominko, Tobiasz (201114) w

typowo rolniczych miejscowościach np. Sobolewo, gdzie nie odnotowywano dużego

przyrostu liczby zabudowań od lat 70.

Wsie o charakterze rolniczo‐turystycznym nad jeziorami z wąskim pasem szuwarów

zmieniają się bardzo dynamicznie. Silniej nachylone krawędzie doliny nad wodą,

nieporośnięte lasami, gdzie dawniej występowały krótkie ciągi zabudowy, np. Gawrych Ruda

zostały zabudowane w ostatnich latach. W rejonie wsi Gawrych Ruda w ciągu kilkunastu lat

zostało zabudowane około 2,5 km brzegu. Strome brzegi jezior są szczególnie atrakcyjne dla

zabudowy.

Zabudowa wsi: Krusznik, Mikołajewo, Jastrzęby i Zakąty położonych przy brzegu jeziora z

szerokim i niedostępnym pasem torfowisk i szuwarów nieznacznie rozbudowała się w

ostatnim wieku i tendencja była zwykle bardziej dynamiczna w ostatnich latach.

Korzystnie usytuowane pod względem atrakcyjności gruntów pod zabudowę są wsie nad

jeziorem, z wysokim brzegiem, otoczone pasem torfowisk i szuwarów. Dzięki bogatej

rzeźbie terenu, woda jest dobrze widoczna z brzegu. We wsi Rosochaty Róg jest od linii

zabudowy 150 m wilgotnych łąk i torfowisk oraz łęgów i 100 m szuwarów zanurzonych w

wodzie (w sumie ponad 200 m). Bezpieczna odległość dla zabudowy w tym miejscu to

przynajmniej 200 m od linii jeziora. W Studiach Uwarunkowań Przestrzennych zapisano 100

m.

14

telegeo.wgsr.uw.edu.pl/Teledetekcja_Srodowiska/tom_46/Dominko.pdf




67

Atrakcyjna dla zabudowy jest ściana większych kompleksów leśnych. Na południe od wsi

Bryzgiel, czy na zachód od Leszczewa na skraju wsi, ale nieopodal lasów, powstaje w

ostatnich latach spora grupa zabudowań w dużym rozproszeniu.

Tradycyjny kształt wsi, ulega w wielu miejscach przekształceniu. Wsie w atrakcyjnych

miejscach nad jeziorami takie jak Rosochty Róg, Wigry, Leszczewka, które miały historyczny

kształt „ulicówki”, zmianiały się skokowo. Do lat 90. ich powierzchnia ulegała zmniejszaniu, a

w ostatnich dwóch dekadach rozwija się niezwykle dynamicznie, nie zaburzając jednak

dawnej struktury. Ulega ona jednak rozszerzeniu i oddaleniu od dróg.

Reasumując, tempo rozwoju zabudowy w ostatnich latach jest trudne do zaakceptowania z

punktu widzenia ochrony przyrody i walorów estetycznych. Gdyby takie tendencje miały

mieć w przyszłości należy liczyć się z:

1. pogarszającą się oceną atrakcyjności obszarów,

2. zanikiem wielu cennych płatów, które zginą na skutek ich zabudowy,

3. niekorzystnymi zmianami w zbiorowiskach roślinnych pod wpływem

wydeptywania.

Co do pierwszego punktu, samo pojawienie się zabudowy w krajobrazie jest oceniane przez

respondentów dość różnie (Goosen, Landers 2000). Stare osady wiejskie są oceniane

umiarkowanie pozytywnie (30% użytkowników chciało ponownie zobaczyć ten obszar), to

tereny zurbanizowane przypominające osiedla miejskie były oceniane bardzo negatywnie

(100% użytkowników nie chciało przebywać w tym miejscu i nie miało ochoty wracać w tej

rejon). Przekładając powyższe wyniki na zalecenia do Planu Ochrony, należy dbać usilnie by

charakter zabudowań przypominał tradycyjne osady wiejskie, a nie osiedla podmiejskie.

Zalecenie kulturowe w tej kwestii mogą odegrać kluczową rolę w rozwoju turystycznym

regionu.

Odnośnie punktu drugiego można w przypadku WPN dość dokładnie oszacować, ile i jakie

zbiorowiska uległy zniszczeniu po zbudowaniu na ich powierzchni zabudowy z zielenią

towarzyszącą. Nie stwierdzono by na terenie zabudowy zachowało się cokolwiek z

rejestrowanych w 1999 r. zbiorowisk.

Zabudowane były w latach 1999‐2012, jak wskazuje poniższy wykres, głównie zbiorowiska

segetalne. Zabudowano jednocześnie aż 64 ha siedlisk, które uznaje się za siedliska




68

podlegające ochronie w ramach programu Natura 2000. Dotyczyło to przeszło 18,3 ha łąk

świeżych w najcenniejszej ciepłolubnej postaci. Ta powierzchnia to 14% wszystkich obecnych

łąk świeżych. Niewątpliwie część z nich obecnie stanowiłaby siedlisko podlegające ochronie

Natura 2000. Ponadto zabudowano 2,2 ha torfowisk niskich i 4,0 ha grądów. Niewątpliwą

stratą jest utrata 2,0 ha łąk wilgotnych niepodlegających ochronie Natura 2000, ale

stanowiących niewątpliwie cenny element mozaiki łąk WPN. Zabudowana powierzchnia łąk

wilgotnych stanowi 2% obecnych łąk tego typu.

Ryc. 15. Powierzchnie w ha zbiorowisk roślinnych jakie zostały zajete pod zabudowę wraz z zielenią towarzyszącą w ostatnich dwóch dekadach.

Niepokojącym zjawiskiem jest również zmieniająca się struktura zabudowy, która wbrew

zapisów Studiów Uwarunkowań Przestrzennych gmin i powiatów nie jest skoncentrowana

tylko rozproszona. Metryki krajobrazowe dla powierzchni zabudowanej z zielenią

towarzyszącą wskazują na kilka niekorzystnych faktów. Otóż liczba odizolowanych od siebie

płatów zabudowy w latach 1990‐2012 wzrosła prawie 3 krotnie (NumP; McGargial, Marks

199515).

15 www.umass.edu/landeco/pubs/mcgarigal.marks.1995.pdf




69

Ryc. 16. Przykład zmiany wskaźników przestrzennych struktury zabudowy we wsi Rosochaty Róg – liczebność płatów zabudowy w 1999 r. NumP=2, w 2012 r. NumP=11, 0,9 ha, średnia wielkość płatu zabudowy wynosiła w 1999 r. MPS= 0,9 ha, w 2012 r. MPS=0,9 ha, liczba płatów zwiększa się więc ponad 5‐krotnie, a przybywa dużo małych i zarazem dużych płatów

Są one zarówno, dużo większe od tradycyjnej zabudowy jak i dużo mniejsze. Do tego płaty

zabudowy mają coraz bardziej skomplikowane kształty (MSI, MPAR), a długość stref

brzegowych wzrasta, aż 3 razy (TE), co sprawia, że strefa oddziaływania zabudowy na

otoczenie wzrasta 3‐krotnie.

Co do trzeciego punktu, to pojawienie się zabudowy i trudny do skanalizowania ruch,

powoduje, że jej otoczenie ulega stopniowej degradacji. Nasilenie presji nie jest zwykle duże,

ale jej skumulowany charakter i systematyczność wywołuje zmasowany efekt. Tempo

zanikania cennych siedlisk wokół zabudowy i ich przekształcanie jest często duże. Ocenia się,

że otoczenie do 100 m od linii zabudowy podlegać będzie silnej presji. Wyznaczone bufory

100 m wokół powierzchni zabudowy z zielenią towarzyszącą, zajmują aż 9,4% WPN (Ostoi nie

badano w 1999 r. więc brak danych porównawczych). W jego obszarze znajdują się

zbiorowiska roślinne wymienione poniżej. 35,3% powierzchni buforu bezpośredniego

wpływu zajmują siedliska przyrodnicze Natura 2000, w tym 9,1% priorytetowe.




70

Ryc. 17. Powierzchnia buforów 100 m wokół zabudowy zajmująca 9,4% WPN i Ostoi Wigierskiej

Tabela 1. Wykaz siedlisk znajdujących się w strefie oddziaływania zabudowy, pogrubione siedliska przyrodnicze Natura 2000

udział % Jednostka fitosocjologiczna

15,8 Papaveretum argemonoes

11,9 Zbiorowisko ze związku Alopecurion pratensis

10,1 Zbiorowisko z klasy Agropyretea intermedio‐repentis

8,7 Zbiorowisko ze związku Molinion caerulae

8,1 Zbiorowisko z rzędu Arrhenatheretalia elatioris

4,8 Vaccinio uliginosi‐Pinetum sylvestris

4,0 Zbiorowisko ze związku Filipendulion ulmariae

3,8 Zbiorowisko ze związku Phragmition

3,2 Consolido‐Brometum

3,1 Zbiorowisko ze związku Calthion palustris

2,8 Zbiorowisko z rzędu Scheuchzerietalia palustris

2,8 Zbiorowisko ze związku Magnocaricion

2,8 Sphagno squarrosi‐Alnetum

2,7 Tilio‐Carpinetum

2,6 Fraxino‐Alnetum

2,6 Salicetum pentandro‐cinereae

2,3 Zbiorowisko z klasy Epilobietea angustifolii




71

1,5 Zbiorowisko z rzędu Sphagnetalia magellanici

1,4 Zbiorowisko ze związku Cynosurion

1,3 Ribeso nigri‐Alnetum

1,1 Zbiorowisko z klasy Koelerio glaucae‐Corynephoretea canescentis

0,8 Serratulo‐Pinetum

0,6 Zbiorowisko ze związku Caricion lasiocarpae

0,4 Zbiorowisko z klasy Artemisietea vulgaris

0,3 Vicietum tetraspermae

0,3 Ledo‐Sphagnetum magellanici

0,2 Zbiorowisko z klasy Trifolio‐Geranietea sanguinei




72

CZĘŚĆ II STRATEGIA OCHRONY WALORÓW I

ZASOBÓW PRZYRODY NIEOŻYWIONEJ I GLEB




73

6. DZIAŁANIA OCHRONNE ORAZ UWARUNKOWANIA ICH

REALIZACJI

6.1. Percepcja kluczowych obszarów dla tożsamości widokowych WPN –

panoramy widokowe

Ryc. 18. Obszary kluczowych dla WPN panoram widokowych. Na czerwono zaznaczono rejon krajobrazów o szczególnym znaczeniu dla zachowania tradycyjnego rolnictwa.




74

Kluczowe stanowiska widokowe dla WPN obejmujące krajobraz jezior dystroficznych i

eutroficznych, a także krajobraz rolniczy z mozaikowatą strukturą tradycyjnego rolnictwa, a

w których obecnie wykonano wieże widokowe, powinny podlegać ochronie krajobrazowej.

Zalecenia dla poszczególnych panoram są następujące:

Panorama 1

Zakaz zabudowy na terenie przyległym do jeziora

Zakaz budowy przekaźników telefonii komórkowej i innych wysokich elementów na

północnym brzegu jeziora

Panorama 2

Zakaz zabudowy‐ wiąże się to z ochroną środowiska jak również uwarunkowaniami

geologicznymi

Wprowadzenie ograniczeń dla ruchu turystycznego, który powinien być możliwy tylko

na wyznaczonych szlakach

Panorama 3

Zakaz zabudowy na terenie przyległym do jeziora (nie dotyczy brzegu południowego)

Możliwość wprowadzenia zabudowy jesnokondygnacyjnej stanowiącej zaplecze

sanitarne terenu kempingu‐ wymagane szczelne zbiorniki na ścieki, chroniące przed

przenikaniem substancji szkodliwych do wód jeziora

Ochrona przed przenikaniem gatunków ruderalnych

Stosowanie gatunków zadrzewień zgodnych z siedliskiem

Panorama 4

Wprowadzenie ograniczeń dla zabudowy na południowym brzegu jeziora Wigry:

Dopuszczalna jest jedynie zabudowa jednorodzinna, gospodarcza i rekreacyjna (domy

letniskowe)

Zabudowa maksymalnie dwukondygnacyjna

Udział powierzchni biologicznie czynnej (PBC) powinien wynosić co najmniej 70%

Wprowadzenie norm dotyczących minimalnej powierzchni działki budowlanej (2000

m2)




75

Zakaz usuwania zadrzewienia na skarpach w celu ochrony przed erozją

Pozostawienie powierzchni przystani w obecnej wielkości


Panorama 5

Wprowadzenie norm dotyczących:

Minimalnej powierzchni działek budowlanych (2000 m2)

Minimalnego udziału powierzchni biologicznie czynnej (PBC) wynoszącego 70%

Wysokości zabudowy‐ jedna kondygnacja

Możliwa jedynie zabudowa jednorodzinna, gospodarcza i rekreacyjna (domy

letniskowe)

Zakaz wprowadzania elementów wysokościowych jak np. maszty telefonii

komórkowej

Panorama 6

Zachowanie zadrzewień śródpolnych


minimalnej powierzchni działek budowlanych (2000 m2)



Wprowadzenie norm dotyczącej maksymalnej liczby zwierząt hodowlanych mogących

występować na pastwisku (zależne od gatunku)

Panorama 7


Wprowadzenie ograniczeń dla rozwoju terenów wypoczynkowych

Wyznaczenie obszaru handlu wokół terenu klasztoru w Wigrach

Panorama 8

Wprowadzenie zakazu zabudowy wokół terenu jeziora

Zakaz zmiany zagospodarowania terenu z lasu na tereny rolnicze

Panorama 9

Wprowadzenie ograniczeń dla zabudowy:

Dopuszczalna zabudowa jednorodzinna i gospodarcza

Maksymalna wysokość 2 kondygnacje




76

Minimalna powierzchnia działki budowlanej 2000 m2


komórkowej

Uwzględnianie warunków siedliskowych przy wprowadzaniu nowych zadrzewień

Panorama 10






komórkowej


Zakaz zmiany zagospodarowania terenu z lasu na tereny rolnicze

Panorama 11






Pozostawienie istniejących otwarć widokowych

Panorama 12





Pozostawienie obecnej struktury użytkowania terenu

Panorama 13

Zakaz wprowadzania nowej zabudowy



komórkowej




77

Panorama 14

Zakaz wprowadzania nowej zabudowy

Wprowadzenie ograniczeń dla ruchu turystycznego, który powinien być możliwy tylko

na wyznaczonych szlakach



komórkowej


Wskazane obszary potencjalnych konfliktów ze strony aktywnej turystyki zajmują bardzo

małą przestrzeń, ale obszary, gdzie chłonność wynosi poniżej 6 osób/ha/tydzień, a istnieją

przesłanki, że 6 osób schodzi ze szlaku na odcinku 100 m tygodniowo, należy wprowadzić

zabezpieczenia. Na załączonej mapie w rozdziale 5.4 (udostępniona w formie wektorowej)

przedstawiono odcinki szlaków WPN przechodzące przez newralgiczne obszary, które

spełniają kryteria obszarów newralgicznych.

Konieczny jest większy niż dotąd monitoring dynamiki przemieszczania się turystów. Zaleca

się założenie nowych punktów pomiarowych znajdujących się na odcinkach, o których pisano

wyżej.

W regularnych odcinkach, około 500 m, zwłaszcza na terenie lasu, należy usytuować miejsca

spoczynku. Miejsca takie lokalizować w sąsiedztwie obszarów o chłonności ponad 10

osób/ha.

W XXI wieku zwiększa się gwałtownie liczba turystów, którzy odwiedzają WPN na jeden

dzień bez noclegu, bądź z jednym noclegiem. Zmieniają się upodobania turystów i jest to

trend ogólnoświatowy. Współcześni mobilni turyści podczas „wypadów” weekendowych (w

2007 r. w WPN turyści weekendowi stanowili 25% użytkowników WPN, na 1 dzień 12%), w

tym znaczna cześć poza letnim sezonem – przyjeżdżają na krótko i w ciągu tego czasu

oczekują zobaczyć wiele atrakcyjnych miejsc WPN. Ważne są tego konsekwencje dla

infrastruktury turystycznej – możliwość dojazdu do samego biegu trasy (parkingi), krótkie

trasy, intensywny i zróżnicowany program. Łatwość przewożenia rowerów, motorów, a także

quadów, zmusza do zastanowienia się nad bezpiecznym i swobodnym korzystaniem z takich

pojazdów. O ile do turystyki rowerowej WPN przygotował już dość bogaty zestaw tras do




78

pokonania to z bardziej inwazyjnymi środkami transportu przyjdzie się zmierzyć w niedalekiej

przyszłości. W kwestii rowerów, pojawienie się coraz większej ich liczby na szlakach, powinno

wymuszać budowę przez WPN szlaków o różnym przeznaczeniu. Otóż szlaki rowerowe

przeznaczone dla rodzin, o wysokim standardzie, niskie spadki, gładka nawierzchnia,

niedługie, mogą byś bardzo dobrym rozwiązaniem dla niepełnosprawnych. Z drugiej strony

rowerzyści poszukujący bardziej ekstremalnych tras powinni móc znaleźć je w ofercie WPN.

Zaznaczyć należy, że pojawia się w Polsce coraz liczniejsza grupa rowerzystów wyczynowych,

dla których trasy (o dużych spadkach, odpowiednio wyprofilowanych nawierzchniach,

skoczniach) wymagają pewnych nakładów, ale opłaty za korzystanie z nich sprawiają, że

inwestycje są opłacalne. Obszary np. dawnych żwirowni wydają się do tych celów wskazane.

Przy wzrastającej liczbie rowerzystów i pieszych istnieje problem ewentualnych konfliktów

na trasie pomiędzy tymi grupami. Z jednej strony koszt utrzymania oddzielnej trasy jest

większy, z drugiej poprawia się komfort wypoczynku na trasie. Nie ma jednoznacznej

wytycznej jak jest lepiej, generalnie na terenie wsi, wąskich przepustów i w sąsiedztwie

dużych dróg szlaki musza być wspólne, ale wyraźnie oznakowane. Nawet w dużych miastach

nie jest problemem odsuwanie ścieżek rowerowych od pieszych o ile istnieje wyrazistość ich

granic (kontrastowe nawierzchnie, progi – ważne zwłaszcza dla niewidomych).

Zminimalizować należy zjawisko, nieświadomego wchodzenia na ścieżki rowerowe turystów

pieszych, co jest ważniejsze niż ich kosztowna izolacja. Skoncentrować należy wysiłki w

budowie tras rowerowych w rejonie wsi Krzywe, Stary Folwark i Gawrych Rudzie, gdzie

rowerzystów wedle obserwacji WPN jest najwięcej oraz w rejonie najbardziej uczęszczanych

dróg kołowych np. Suwałki‐Sejny.

Na pewno zmierzyć się w najbliższych 20 latach należy z turystyką konną. Jak wspomniano w

operacie nieleśnym, obecność koni pozytywnie aktywizuje rolnictwo w kierunku

pozyskiwania paszy dla koni i miejsca wypasu (pod warunkiem spełniania sugerowanych

norm 5 DJP/ha). Niekontrolowane oddziaływanie koni poza szlakami stanowi duże

zagrożenie. Nacisk kopyt stojącego konia jest około 10 razy większy niż stóp człowieka, przy

czym konie uderzają w ziemię z dużo większym impetem, stąd zniszczenia są dziesiątki razy

większe niż ludzi. W szacunkach na mapie wrażliwości na deptanie, przyjąć można, że

wskaźniki są 10x mniejsze. W efekcie dopuszcza się by konie mogły schodzić z trasy

wyłącznie na terenach borów, grądów, łąk świeżych i pastwisk, w proporcjonalnej ilości do

podanych na mapie ilościach, czyli np. w borach 2 konie schodzące ze szlaków na tydzień




79

stanowią już zagrożenie. Rozbudowa szlaków konnych np. szlak Puszczy Augustowskiej pod

tymi warunkami jest wskazana.

Mapa terenów atrakcyjnych dla powierzchni o najwyższej atrakcyjności, gdzie ponad 25%

użytkowników zdecyduje się powrócić (Rycina 29) powinna być wskazówką dla wskazania

miejsc szczególnie wymagających poprawy drożności dróg, oznakowania, budowania

wyraźnych granic między drogą a roślinnością.


Dotychczasowe zabiegi dotyczące kanalizowania ruchu turystycznego wydają się być

generalnie wystarczające, a skala zagrożeń nie jest niepokojąca. Podczas zbierania danych w

terenie nie stwierdzono istotnie dużych zniszczeń wywołanych nadmierną ilością

przemieszczających się turystów.

Przedstawiona mapa wrażliwości roślinności przyziemnej na wydeptywanie pozwala na

identyfikację siedlisk narażonych na presję ze strony użytkowników Parku. Jest ona

pomocniczym narzędziem do kształtowania infrastruktury turystycznej.

Rozbudowa infrastruktury turystycznej i kanalizowanie ruchu jest priorytetem działań

związanych z ochroną przyrody przy wzrastającej licznie użytkowników korzystających z tras i

ścieżek dydaktycznych. Infrastruktura musi być spójna, więc sugeruje się opracowanie

projektu koncepcyjnego całego ruchu turystycznego w WPN z wyraźnym wskazaniem na

rozgraniczenie ruchu pieszego, rowerowego, samochodowego i konnego realizowanego w

dłuższej perspektywie czasowej.

Kanalizowanie ruchu turystycznego – ścieżki i trasy turystyczne

W pierwszej kolejności istnieje potrzeba remontowania tras przechodzących przez wrażliwe

(rozdział 5.4) i cenne siedliska (operat leśny i nieleśny, synteza w rozdz. 5.3). Istniejącą sieć

tras należy w przyszłości rozbudowywać, tworząc system odcinków alternatywnych. Tak, aby

w przypadku zaobserwowanych zniszczeń można było bez większych kłopotów odcinek

zamknąć, pozostawiając informację o prowadzonych zabiegach i innym przejściu.

Prace WPN w kanalizowaniu ruchu turystycznego sprowadzają się do działań polegających na

tworzeniu obiektów skupiających duże grupy ludzi i budowie infrastruktury komunikacyjnej.




80

Bogate zaplecze edukacji przyrodniczej, które pełni głównie rolę dydaktyczną, ogranicza

jednak presję, co prawda i tak zorganizowanych grup osób. Dużym atutem WPN jest system

10 wież widokowych, m.in we wsi Bryzgiel dostosowanych nawet do osób

niepełnosprawnych. Obejmują one kluczowe dla WPN krajobrazy i przyciągają sporą liczbę

zainteresowanych. Szacunkowo można obliczać, że są one odwiedzane przez przez kilkaset

osób dziennie, co stanowi sporą część aktywnych użytkowników przekraczającą liczbę

odwiedzających w muzeach. Pozytywnym przykładem kanalizowania ruchu na trasach jest

rozbudowa Wigierskiej Kolei Wąskotorowej, ale też nieco mniejsze inwestycje poczynione

przez WPN – 6 ścieżek edukacyjnych. Za najciekawsze uznać należy – "Jeziora" przy jeziorze

Mulicznym i Długie, "Płazy" we wsi Rosochaty Róg, "Las" w rejonie Suchara I. Dobrze

rozplanowana jest sieć szlaków turystycznych (niebieski, zielony, żółty, czerwony i czarny).

Do słabszych stron obecnej infrastruktury turystycznej należy zaliczyć mimo wszystko,

niewielką liczbę ścieżek dydaktycznych (6) oraz stosunkowo dużą długość istniejących tras

turystycznych (około 400 km), wyznaczonych za to w całości po istniejących drogach ruchu

lokalnego. Liczba ścieżek dydaktycznych nie odbiega od średniej krajowej z innych parków,

ta forma wypoczynku powinna być jednak szczególnie rozwijana. Zdecydowana większość

użytkowników deklaruje w badaniach ankietowych chęć uprawiania turystyki aktywnej. 36%

odwiedzających deklaruje walory przyrodnicze jako powód przyjazdu, a zaledwie 8% –

kulturowe, 10% – położenie, a 8% – walory specjalistyczne (Czarnecki 201316). Nie tyle

turystyka aktywna, co poznawcza cechuje nowego, masowego turystę. Atutem parku

powinna być rozbudowana i komplementarna sieć ścieżek dydaktycznych i turystycznych.

Jest kilka cech infrastruktury, które należy poprawić. Jako niewystarczające należy ocenić

oznakowanie i przejezdność ścieżek turystycznych rowerem, choć podkreślić należy, że w

opinii turystów WPN uzyskują w tej materii raczej dobre oceny. Oznakowania tras stanowią

najważniejszy element oceny (Praca zbiorowa 201017). W szczególności ścieżki dydaktyczne

są niewystarczająco oznaczone od zewnątrz. Niektóre początki ścieżki powinny znajdować

się wzdłuż głównej infrastruktury drogowej. Można obrazowo stwierdzić, że przejeżdżający

główną drogą autem powinien zobaczyć miejsca skąd można rozpocząć pieszą trasę

zostawiając auto na postoju. Zgodnie z regulaminem postój pojazdów z napędem

16 www.wne.sggw.pl/czasopisma/pdf/EIOGZ_2009_nr73_s165.pdf 17 www.polskawschodnia.gov.pl/Projekty/trasaIII/Documents/PODL_Zalacznik_6_1.pdf




81

spalinowym może odbywać się jednak wyłącznie na oznakowanych parkingach. Są one

niezbędnym elementem przyciągnięcia, coraz częściej zmotoryzowanych turystów. Nie jest

to problem finansowania nowych parkingów, ale raczej oznakowania miejsc postoju np. na

murawach przy drodze. Istniejące drogi mają, słusznie kształt pętli, lecz do rozwagi poddać

należy tworzenie ścieżek i tras alternatywnych, dodatkowych odnóg trasy. W chwili

stwierdzenia konieczności regeneracji odcinków na rok lub więcej i odpowiedniego

oznaczenia („roślinność na tym odcinku podlega renowacji”), ścieżka nie powinna zostać

całkowicie zamknięta, a tylko jej część.

Odcinki ścieżek wyprowadzające większą liczbę osób, zwłaszcza z miejscowości na terenie

WPN, z obszarów w sąsiedztwie jezior, z parkingów, powinny być na bieżąco

modernizowane, a ilość tras wymagających naprawy wzrasta od kilku lat. W WPN

funkcjonują termiczne liczniki liczby turystów: w pobliżu Wigierskiej Kolei Wąskotorowej,

pieszego szlaku wokół Jeziora Wigry oraz na ścieżce edukacyjnej Suchary.

Ryc. 19. Trasy, gdzie zaobserwowane są zniszczenia przy trasie należy obszar oznakować i zamknąć na czas regeneracji przyrody. Konieczne w tym względzie są alternatywne szlaki projektowane już na etapie budowania każdej trasy.

Udostępnianie niedostępnych miejsc ‐ kładki i ścieżki na pomostach

Budowana infrastruktura turystyczna w obrębie podmokłych zbiorowisk, w tym szuwarów,

torfowisk i bagiennych lasów, jest bardzo potrzebna i ma na celu udostępnienie tych




82

niedostępnych naturalnie obszarów. Są one dużym walorem WPN i nie wykorzystano dotąd

w pełni tego potencjału. Budowa jakiejkolwiek takiej trasy może odbywać się pod

warunkiem zapewnienia bezpieczeństwa zasobom przyrodniczym. Każda ścieżka musi

podlegać akceptacji Dyrektora WPN.

Budowane dotąd w WPN dość standardowe trasy o szerokości 1,5 m, wsparte na

drewnianych palach, które dźwigają drewniany pokład. Wysokość kładki od powierzchni

gruntu od 50 do 100 cm. Trasy takie mają po kilkaset metrów długości, z wiszącymi mostami

i nawierzchniami gruntowymi poza podłożem organicznym18. W przypadku podmokłych

siedlisk takie działania należy kontynuować. Sugeruje się kilka istotnych modyfikacji:

‐ podnieść wysokość tras do 100‐150 cm;

‐ ograniczyć długość ścieżek z poręczami, a wprowadzić mniejsze zabezpieczenia

antypoślizgowe (siatka, progi);

‐ w miarę możliwości wprowadzić trasy ażurowe, przepuszczalne dla światła;

‐ uzupełnić system wież, systemem platform do oglądania mokradeł i zabagnionych dolin,

które mają ogromne walory estetyczne, a są mało widoczne;

‐ na drogach gruntowych stworzyć zabezpieczenia przed zaleganiem wody i progi

wyznaczające granice ścieżek;

‐ wprowadzić bogaty system prostych i łatwych w odbiorze oznaczeń, którego przykłady są

poniżej na zdjęciach;

‐ rozbudować system małych parkingów.

Ryc. 20. Przykład tanich i prostych, a zarazem dobrych kładek wyniesionych nad powierzchnię gruntu 100‐150 cm, co zapewnia światło dla roślin pod kładką, a z drugiej zmniejsza zjawisko schodzenia z kładki i rezygnację z poręczy. Ścieżka (Nacionalni Park

18

http://www.wigry.win.pl/bip/kladka_mw_2013_07_17/Kladka_program_6.pdf




83

Plitvička jezera) bez poręczy ma kilkadziesiąt kilometrów i biegnie przez głębokie jeziora. Jedynym zabezpieczeniem są wycięcia na brzegach. Poręcze pojawiają się dopiero przy miejscach szczególnie niebezpiecznych i wrażliwych na deptanie.

Ryc. 21. Przykład kosztowniejszych i znacznie trwalszych, kładek nadających się do bagiennych siedlisk. Kładki wyniesione są nad powierzchnię gruntu 100 cm, ażurowa struktura kraty WEMA pozwala doświetlić runo i nie giną w tych warunkach światłolubne rośliny. Poręcze są projektowane tylko w miejscach do tego niezbędnych.

Ryc. 22. Rozbudowany system wież widokowych można uzupełnić pomostami widokowymi, jak ten na zdjęciu, położonymi w miejscach praktycznie nie znanymi turystom ze względu na niedostępność np. dolinę rzeki Wiatrołuża, czy bagienne części brzegów jezior.




84

Ryc. 23. Konserwacja wielu tras na siedliskach wilgotnych wymaga ich zabezpieczenia przed zbieraniem się wody na powierzchni. W środku sezonu w WPN są notowane dość często ulewne deszcze, a więc w trakcie ulewy na ścieżce nie powinna zalegać woda. Dochodzi wówczas do zadeptywania brzegów ścieżki i roślinności. Odwodnienie po bokach, o głębokości stosownie do siedliska lub wyniesienie ścieżki (mało zauważalne) to najważniejszy element umocnienia. Grunt przepuszczalny z zewnątrz powinien wystarczyć za izolację od macierzystego gruntu (np. organicznego). Niezwykle ważną częścią trasy jest próg, który podkreśla granicę ścieżki. Wykonany powinien być z materiału miejscowego –

pociętych gałęzi, drobnych nieregularnych pni, plecionki etc. (NPS 198319)

Ryc. 24. Na gruntach piaszczystych (Parque Nacional de Doñana) położone kładki umożliwiają łatwe przechodzenie po piaszczystym gruncie, podłoże w upalne dni nie jest rozgrzane, a brzegi kładki wyznaczają granice trasy.

19 www.nps.gov/history/history/online_books/npsg/trails_management83.pdf




85

Ryc. 25. Unikać bezwzględnie nieciągłości infrastruktury i w bezpiecznym dla roślinności runa miejscu, w przypadku ze zdjęcia ścieżka kończy się na płacie chronionych mchów (Rezerwat Krzemianka)

Oznaczenia

Jednym z ważniejszych elementów kanalizowania ruchu turystycznego są oznaczenia.

Paradoksem jest, że większość ludzi szuka ciekawych obiektów natury, ale nie umie ich

samodzielnie znaleźć. Oznaczenia powinny być ukierunkowane na różnego odbiorcę, do tego

atrakcyjnie przedstawione. Turyści WPN wskazują to jako najważniejszy element dobrego ich

zdaniem szlaku turystycznego. Nie mają oni większych zastrzeżeń do istniejącego systemu

(370 drogowskazami turystycznymi, zlokalizowanymi w 142 miejscach), opartego na normach

PTTK. Wedle standardów europejskich system wymaga rozbudowy, gdyż w wielu miejscach

brak informacji o możliwości zwiedzenia ważnych atrakcji, nie są one postawione w miejscu

występowania cennych obiektów, zapobiegając przypadkowemu zadeptywaniu. W wielu

sytuacjach dotyczy to obiektów przyrodniczych na terenach prywatnych. Duże pole do

działań istnieje w kwestii namawiania, pomocy w zdobywaniu funduszy do tworzenia

infrastruktury prywatnej (opłaty). Sukcesy WPN jakimi są rejsy statkiem pasażerskim, i

uruchomienie przewozów turystycznych Wigierskiej Kolei Wąskotorowej na odcinku

Płociczno–Krusznik należy rozwijać.




86

Ryc. 26. Włączenie mieszkańców w budowanie tras dydaktycznych, czatowni, wież, przez pomoc w znajdowaniu funduszy, jest dużą szansą na rozbudowę infrastruktury WPN, na zdjęciu prywatna trasa dydaktyczna z wieżą widokową kilkaset metrów dalej przez zabagniony kompleks szuwarów na kielecczyźnie

Brak informacji na szlakach o miejscach możliwego pobytu, wypoczynku np. możliwości

znalezienia toalet, wybiegu dla psa, wiaty, konsumpcji posiłków na łonie natury.

Ryc. 27. Sugerowana postać tablic przy drogach kołowych (czas widzenia tablic około 2 sekund) widoczna na rysunku charakteryzuje się prostotą przekazu (niezależnie od znajomości języka – choć obcokrajowcy stanowią w WPN 1% turystów i to się zwiększa), zestawem ważnych informacji o miejscu. Tablica ze zdjęcia (Great Otway National Park) informuje o miejscu do uprawiania sportów – plac do gry w piłkę, punkt widokowy, miejsce do posiłków i WC), ważną częścią jest telefon, gdzie użytkownicy mogą zgłosić swoje obserwacje o niewłaściwym wykorzystaniu zasobów parku, ewentualnie uzyskać pomoc.




87

Ryc. 28. Prosty, obrazkowy przekaz o niebezpieczeństwie. Dużą rolę w odbiorze i stosowaniu się do ograniczeń jest przekaz. W podanym przykładzie tablica znajduje się na 100 metrowym klifie, a informacja o nie zbliżaniu się do klifu jest podana jako „swimming not recommended” – pływanie nie jest wskazane (Port Campbell National Park).

Parkingi

Potrzeba powstawania nowych miejsc postojowych w czasie działania Planu Ochrony jest

duża i będzie wzrastać.. Konieczne jest wyznaczenie małych miejsc postojowych, w pobliżu

miejsc widokowych na obszarze wskazanym w rozdziale 5.2, ale tez przy ścieżkach

dydaktycznych i trasach turystycznych. Parkingi lokalizować należy 50 m od elementów

cennych, najlepiej bezpośrednio przy drogach. Istotne jest wydzielenie przestrzenne za

pomocą naturalnych materiałów.


Tempo rozwoju zabudowy w ostatnich latach jest trudne do zaakceptowania z punktu

widzenia ochrony przyrody i walorów estetycznych. Należy niewątpliwie wprowadzić




88

ograniczenia, by uporządkować rozwój osadnictwa nie konserwując go do zastałego w XX w.,

pozostawiając w Planie Ochrony duży margines dla porozumienia.

Ryc. 29. Powierzchnie współczesnej zabudowy na tle ochrony krajobrazowej podstawowej – obszar na którym można utrwalić resztki przyszłej mozaiki rolniczej i współczesnej zabudowy.




89

Ryc. 30. Przykład kierunków rozwoju wsi Rosochaty Róg ‐ zabudowę dopuszcza się tylko w obrębie powierzchni ochrony krajobrazowej podstawowej, powinna powstawać wzdłuż dróg i uzupełniać ciągi zabudowy istniejącej. Pomarańczowe linie – historyczne ciągi wsi o charakterze „ulicówki”, jako kierunek preferowanego rozwoju.

Dopuszcza się zabudowę w granicach ochrony krajobrazowej podstawowej pod warunkiem,

że spełniać będzie warunki:

‐ będzie usytuowana 150‐200 m od linii brzegowej, a bufor ten będzie utrzymany jako

roślinność naturalna lub półnaturalna, szuwary, ani zadrzewienia nie będą niszczone;

‐ zabudowa będzie spełniała warunki zabudowy tradycyjnej, będzie znajdowała się wzdłuż

istniejących dróg ulepszonych;

‐ zabudowa nie będzie odstawała od istniejących ciągów;

‐ dla wsi o charakterze rolniczo‐turystycznym nad jeziorami z wąskim pasem szuwarów

należy pilnie stworzyć plany miejscowe;

‐ dopuszcza się wprowadzanie nowej zabudowy, dopiero po zbudowaniu utwardzonych dróg

kołowych i kanalizacji;

‐ zakazać powstawania nowej zabudowy przy ścianie większych kompleksów leśnych.




90

Obszar dopuszczalnych zmian w dotychczasowym użytkowaniu to niezbędne minimum,

gdzie nie występują cenne płaty zbiorowisk i dzięki temu uniknie się w przyszłości utraty ich z

powierzchni WPN.

7. WNIOSKI

Do głównych zaleceń i działań ochronnych:

zaproponowano sposób rozmieszczenia przyszłej zabudowy (zwłaszcza

w bezpośrednim sąsiedztwie jeziora Wigry) do rozważań z mieszkańcami, a

uzgodnienie tego jest priorytetem dla ochrony zasobów przyrodniczych, ale też

walorów wizualnych, a pośrednio w ogólnie pojętym interesie wszystkich;

rozwój zabudowy w ostatnich latach jest dramatycznie duży, a struktura tej

zabudowy niekorzystna, w ciągu niecałych dwóch dekad zabudowano ponad 60 ha

siedlisk cennych dla WPN,

prowadzenie zautomatyzowanego monitoringu ruchu turystycznego we wrażliwych

obszarach, a zgodnie z zasadą im więcej użytkowników tym więcej środków na

infrastrukturę, naprawa i przebudowa istniejących szlaków,

przedstawiono kluczowe obszary widokowe dla WPN, które powinny mieć status

nadrzędnych, w których należy zabudowa powinna spełniać szczególne kryteria,

wdrożyć zakazy wizualne do elementów infrastruktury liniowej;

na terenach rolniczych w stanowiskach wyeksponowanych widokowo,

wierzchowinach wzniesień w strefie kluczowych panoram WPN, ale i innych

większych wnętrz krajobrazowych wprowadzić ograniczenia – zabudowy,

wprowadzania obcych sposobów gospodarowania gruntami;

ograniczanie ruchu turystycznego na terenie Jezior Wigierskich poprzez rozwój w

innych częściach WPN szlaków, adresowanych do zróżnicowanych grup

użytkowników, o różnym standardzie zaproponowane w opracowaniu.

8. ZAŁĄCZNIK NR 1 ZESTAWIENIE OPRACOWAŃ I ZBIORÓW DANYCH

PUBLIKOWANYCH I NIEPUBLIKOWANYCH




91

Akbar K.F., Hale W.H.G., Headley A.D. 2003: Assessment of scenic beauty of the roadside

vegetation in northern England. Landscape and Urban Planning 63: 139‐144

Arnd R.H., Grant K. 1981: The application of a method for terrain analisis to functional land‐

capability assessment and aestetic landscape appreciation. Landscape Planning 8

Arthur L., Daniel T., Boster R. 1977: Scenic assessment: an overview. Landscape Planning 4

Bajerowski T., 2007. Ocena i wycena krajobrazu: wybrane problemy rynkowej oceny i

wyceny krajobrazu wiejskiego, miejskiego i stref przejściowych. Educaterra, Olsztyn

Berninger O., 1975, Krajobraz i jego składniki. Kształtowanie krajobrazu a ochrona przyrody,

PWRiL, Warszawa

Biliński W., Bilińska A., 2006, Polskie Parki Narodowe i Rezerwaty Przyrody, Videograf II,

Katowice

Bogdanowski J., Łuczyńska‐Bruzda M., Novak Z. 1979: Architektura krajobrazu. PWN. Kraków

Bołtromiuk A., 2003, Ekonomiczne aspekty funkcjonowania obszarów chronionych,

Wydawnictwo Uniwersytetu w Białymstoku, Białystok

Chmielewski T. J., 2012. Systemy krajobrazowe, struktura‐funkcjonowanie‐planowanie.

Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa

Ciołek G., 1964, Zarys ochrony i kształtowania krajobrazu, Warszawa

Cole D.N. 1995a: Experimental trampling of vegetation. I relationship between trampling

intensity and vegetation response. J. Appl. Ecol. 32: 203–214.

Cole D.N. 1995b: Experimental trampling of vegetation. II predictors of resistance and

resilience. J. Appl. Ecol. 32: 215–224.

Goosen M., Langers F. 2000: Assesing quality of rural areas in the Netherlands: finding the

most important indicators for recreation. Landscape and Urban Planning 46: 241‐251

Hryniewiecki B., 1924: Roślinność okolic Jeziora Wigierskiego z punktu widzenia rezerwatu.

Ochrona Przyrody 4: 21‐26.

Janeczko E., 2011, Waloryzacja krajobrazu leśnego wzdłóż szlaku komunikacyjnego,

Wydawnictwo SGGW, Warszawa

Kostrowicki A.S. red. 1991: Wigierski Park Narodowy. LOP, Warszawa. ss. 189

Kowalczyk A. 1992: Badania spostrzegania multisensorycznego – podstawą kształtowania

obszarów rekreacyjnych. Wyd. WSP w Bydgoszczy

Krzymowska‐Kostrowicka A. 1988: Zagospodarowanie i ruch turystyczny. Prace. Geogr. 147.




92

Kupidura A., Łuczewski M., Kupidura P., 2012, Wartości krajobrazu: rozwój przestrzeni

obszarów wiejskich, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa

Mahon J.R., Miler R.W. 2003: Identyfying high‐value greenspace prior to land development.

J. Arboricult. 29 (1): 25‐33

Moss M.R., Nickling W.G. 1980: Landscape evaluation in environmental assessment and land

use planning. Environmental Management 4

Myczkowski Z., 2003, Krajobraz wyrazem tożsamości w wybranych obszarach chronionych w

Polsce. Wyd. Politechniki Krakowskiej, Kraków.

Pietrzak M. 2002.Koncepcje iscenariusze rozwojowe turystyki w Wigierskim Parku

Narodowym. w: Użytkowanie turystyczne parków narodowych,Instytut Ochrony Przyrody

PAN, Ojcowski Park Narodowy. Ojców,s. 437‐446.

Praca zbior. 2011, Photography and photomontage in landscape and visual impact

assessment, Charles Darwin House, London

Richling A., Regionalizacja fizycznogeograficzna województwa,, w: “Województwo suwalskie

‐ Studia i materiały”, OBN Białystok, IGiPZ PAN Warszawa, Białystok 1985.

Rychling A., Solon J. red., 2001, Z badań ad strukturą i funkcjonowaniem Wigierskiego Parku

Narodowego, Dialog, Warszawa

Shafer E.L., Mietz J. 1970: It seems possible to quantify scenic beauty in photographs. USDA

Forest Service Research Paper NE 162

Smith P.G.R., Theberge J.B., 1986, A review of criteria for evaluating natural areas.

Environmental Management 10(6): 715‐734.

Solon J., 1993. Changes in the vegetation landscape in the Pińczów environs (S Poland),

Phytocoenologia 21.4:387‐409.

Solon J., Sikorski P., 2007, Zasady ochrony krajobrazowej na gruntach prywatnych w parkach

narodowych (na przykładzie obrębów ewidencyjnych Bryzgiel i Kruszniki w Wigierskim Parku

Narodowym). Maszynopis WPN: 1‐30

Steninitz C. 1990: Towards a sustainable landscape with high visual preference and high

ecological integrity: the loop road in Arcadia National Park, USA. Landscape and Urban

Planning 19: 213‐250.

Szyszko J. red., 2010. Ocena i wycena zasobów przyrodniczych. Wydawnictwo SGGW,

Warszawa




93

Zagórska K., Wierzba M., Sikorska D., Sikorski P. 2011. Wpływ lokalizacji ośrodków

wypoczynkowych na różnorodność florystyczną obszarów przyrodniczo cennych w gminie

Sarnaki [w:] Poskrobko T. red. Zrównoważony rozwój obszarów przyrodniczo cennych. Wyd.

WSE w Białymstoku: 117‐122.

Zee van der D. 1990: The complex relationship between landscape and recreation.

Landscape Ecol. 4 (4): 225‐236

Zube E.H. 1987: Perceived land use patterns and landscape values. Landscape Ecology 1.

Żołnierczuk M. 2013. Percepcja naturalności krajobrazu Wigierskiego Parku Narodowego a

preferencje turystów. Praca magisterska Katedra Ochrony Środowiska SGGW. Warszawa




94

.

Panorama wykonana w punkcie widokowym

nr 1 ‐ Zatoka Słupiańska

Panoramawykonanawpunkciewidokowym

nr4

Bryzgiel(punkt

naW)

ZAŁĄ

CZN

IK A – Przykładowe pan

oramy


nr 4 ‐ Bryzgiel (punkt na W)


nr 2 ‐ Jezioro Suchar W

ielki