POLSCY MIGRANCI MIESZKAJĄCY W IRLANDII, ICH …yadda.icm.edu.pl/yadda/element/bwmeta1.element.desklight-c9ebed7f... · aktualnych danych z raportu National Quarterly Household Survey,

ŁUKASZ KLIMEK

Szkoła Wyższa Psychologii Społecznej

POLSCY MIGRANCI MIESZKAJĄCY W IRLANDII, ICH STRATEGIE AKULTURACYJNE I STOSUNEK WOBEC INTEGRACJI

WSTĘP

Irlandia jest krajem z kilkuwiekowymi tradycjami emigracyjnymi. Niemniej jednak, w połowie lat dziewięćdziesiątych XX wieku, po raz pierwszy w swo-jej historii, z tradycyjnego społeczeństwa wysyłającego stała się krajem przyj-mującym. Gwałtowny wzrost populacji imigrantów sprawił, że Irlandia w ciągu kilkunastu lat stała się jednym z najmłodszych w Europie społeczeństw wielo-kulturowych. Znakomitą większość populacji imigrantów w tym kraju stano-wią przedstawiciele krajów Unii Europejskiej, ze znaczącą przewagą obywateli nowych krajów członkowskich przyłączonych do jej struktur w maju 2004 roku.

Nowa sytuacja społeczno-ekonomiczna postawiła państwo irlandzkie wo-bec problemu efektywnej integracji ogromnej liczby imigrantów pochodzących z wielu różnych grup narodowościowych i kulturowych. Stosowana przez Irlandię polityka imigracyjna wobec migrantów poakcesyjnych sprzyja procesom integracyjnym. Względnie równy dostęp do rynku pracy, edukacji czy sytemu opieki społecznej i zdrowotnej stwarza podstawy do integracji migrantów w wy-miarze politycznym i ekonomicznym. Jednak integracja, zwłaszcza w aspekcie społecznym i kulturowym, jest dwustronnym procesem i wymaga wzajemnego zaangażowania zarówno społeczeństwa przyjmującego, jak i samych imigrantów. Wobec tego wydaje się niezbędne przyjrzenie się problemowi, w jaki sposób do procesu integracji podchodzą sami zainteresowani – w tym przypadku polscy imigranci mieszkający w Irlandii.

Artykuł ten ma za zadanie odpowiedzieć na pytanie, jak kształtuje się proces integracji kulturowej i społecznej Polaków mieszkających w Republice Irlandii. Aby rozwiązać postawiony problem badawczy wykorzystano model akultura-

28 Łukasz Klimek

cyjny J. Berry’ego (1990). Model ten wyróżnia cztery podstawowe strategie akulturacyjne: integrację, akulturację, separację i marginalizację, wyodręb-nione na podstawie stosunku migrantów do kultury rodzimej i kultury kraju przyjmującego. W badaniu został uwzględniony zarówno aspekt behawioralny (zachowania), jak i aspekt deklaratywny (stosunek) wobec procesu integracji. Dodatkowo, zakładając, że jednostka może stosować rożne taktyki adaptacyjne w zależności od sfery życia codziennego, zbadano, jak się one kształtują w ta-kich dziedzinach życia, jak rodzina, życie towarzyskie, czas wolny czy praktyki kulturowe.

Wyniki badań, przeprowadzonych na stuosobowej grupie respondentów, po-kazują, że dwie strategie – integracja oraz separacja były najczęstszym wybo-rem ankietowanych. Biorąc pod uwagę aspekt behawioralny, ponad 60% (n = 61) respondentów wykazywało zachowania odpowiadające strategii separacyjnej, w porównaniu do 28% (n = 28) tych, którzy obierali zachowania integracyjne. Natomiast, gdy zanalizuje się preferencje adaptacyjne respondentów, wyniki przedstawiają się w sposób kontrastujący – ponad 60% (n = 62) ankietowanych wykazywało skłonności integracyjne przy relatywnie dużej 32% (n = 32) grupie tych, którzy preferowali strategie separacyjne. Wyniki pokazują, że wybór stra-tegii adaptacyjnych i stosunek respondentów do integracji jest warunkowany ta-kimi czynnikami, jak stopień znajomości języka angielskiego czy plany powrotu do kraju. Zaskakująco, długość pobytu w Irlandii nie miała istotnego wpływu na deklarowane preferencje oraz zachowania akulturacyjne.

1. KONTEKST – SYTUACJA MIGRACYJNA IRLANDII

Polacy stanowią najliczniejszą po Brytyjczykach grupę narodowościową w Irlandii. Na szeroką skalę zaczęli przybywać do tego kraju po wstąpieniu Pol-ski do Unii Europejskiej w maju 2004 roku. W związku ze zbyt krótkim czasem ich obecności na wyspie trudno jest badać stopień ich integracji ze społeczeń-stwem irlandzkim. Niemniej jednak badania te mogą być szczególnie użyteczne z punktu widzenia tworzenia i wdrażania polityki integracyjnej w początkowym okresie formowania się społeczności imigranckich oraz efektywnego kierowania procesami integracyjnymi w przyszłości.

Według Narodowego Spisu Powszechnego z 2006 roku Irlandia liczyła 4 240 000 ludności, osiągając tym samym najwyższą liczbę ludności od czasów sprzed klęski głodu w latach 1846–1851, kiedy to na wyspie mieszkało ponad 8 milionów osób (Laxton, 1996, s. 247). Od tego czasu rozpoczął się ciągły, choć o różnym natężeniu i kierunkach, odpływ rodzimej ludności. W latach sześćdzie-siątych dwudziestego wieku populacja Irlandii osiągnęła najniższy poziom lud-ności (2 820 000 w 1961 roku) w swojej najnowszej historii (Immigrant Council

29Polscy migranci mieszkający w Irlandii, ich strategie akulturacyjne…

of Ireland, 2005a). Niemniej jednak, od początku lat 60., pomimo ciągłych fal emigracyjnych, liczba ludności sukcesywnie wzrastała.

Począwszy od połowy dziewiętnastego wieku, Irlandia jest typowym krajem emigracyjnym, a doświadczenia emigracyjne są wpisane w życie wielu poko-leń Irlandczyków. Jednak w połowie lat dziewięćdziesiątych, wraz z rozwojem ekonomicznym kraju, Irlandia po raz pierwszy w swojej historii z tradycyjnego społeczeństwa wysyłającego stała się krajem przyjmującym.

Gwałtowny wzrost populacji imigrantów, z 6% do ogółu ludności w 1991 roku do 14,7% w 2006 roku, sprawił, że Irlandia w przeciągu zaledwie piętnastu lat stała się społeczeństwem wielokulturowym jednym z najmłodszych w Euro-pie. W 2006 roku w Republice Irlandii mieszkało około 600 000 osób urodzo-nych poza granicami państwa, dodatkowo zidentyfi kowano ponad 160 grup ję-zykowych będących w użyciu (Council of Europe, 2008; CSO Ireland, 2008). Zmiana demografi czna oraz nowa sytuacja społeczno-ekonomiczna postawiły państwo irlandzkie, obok innych państw Europy Zachodniej, wobec problemu efektywnej integracji ogromnej liczby ludności pochodzącej z wielu odmiennych grup etnicznych, narodowych czy religijnych.

Znakomitą większość nowo przybyłej ludności w Irlandii stanowią migranci z krajów Europy Zachodniej oraz obywatele nowych krajów członkowskich przy-łączonych do struktur Unii Europejskiej w maju 2004 roku. Wśród tej ostatniej grupy Polacy stanowią najliczniejszą po Brytyjczykach mniejszość narodową. Według spisu powszechnego z 2006 roku na terenie Republiki Irlandii znajdo-wało się 63 278 Polaków, ale liczba ta niestety wydaje się niedoszacowana (CSO Ireland, 2008). Na podstawie szacunków aktywnych numerów Public Personal Services Number, będących odpowiednikami polskich Numerów Identyfi kacji Podatkowej, wykazano, że w 2007 r. legalnie zatrudnionych było około 153 800 polskich imigrantów (Grabowska-Lusińska, 2007). Odwołując się do najbardziej aktualnych danych z raportu National Quarterly Household Survey, który jest od-powiednikiem brytyjskiego Labour Force Survey, wynika, że w trzecim kwartale 2010 roku w Irlandii było 175 700 migrantów pochodzących z nowych krajów członkowskich. Zakładając, że Polacy podobnie jak w 2007 roku stanowią 60% tej grupy, można oszacować ich liczbę na około 100 000 osób obecnie mieszkają-cych w Irlandii (CSO Ireland, 2008, 2010).

2. ZAGADNIENIE INTEGRACJI

W związku z obecną intensyfi kacją procesów globalizacyjnych i związa-ną z nimi zwiększoną międzynarodową mobilnością ludności na świecie wiele państw dotychczas narodowych staje się państwami wielokulturowymi. Imigracja niesie za sobą zarówno wiele możliwości, jak i wiele wyzwań, nie tylko dla grup

30 Łukasz Klimek

migrujących, ale również dla społeczeństw przyjmujących. Jednym z istotnych problemów dla państw przyjmujących i ich rządów jest odpowiedź na pytanie: W jaki sposób efektywnie włączyć wszystkie grupy etniczne i narodowościowe w życie społeczne, polityczne i kulturowe danego społeczeństwa?

Imigracja zawsze wywołuje szereg różnorodnych reakcji w społeczeństwie przyjmującym, zarówno w życiu codziennym ze strony zwykłych obywateli, jak i w życiu publicznym ze strony polityków i instytucji państwowych. Pozytywne reakcje społeczeństwa wobec imigrantów wyrażają się poprzez przychylny sto-sunek do nowo przybyłych, angażowanie migrantów w życie społeczności lokal-nych czy we wsparciu instytucjonalnym organizacji państwowych i pozarządo-wych. Z drugiej strony, w negatywne reakcje wobec nowo przybyłych wpisują się zachowania o charakterze dyskryminującym w wymiarze życia prywatnego, społecznego czy politycznego takie jak kontrola, ograniczenia lub całkowite wy-łączenie z państwowego systemu pomocy instytucjonalnej (Penninx, Spencer, & Van Hear, 2008, s. 4). To, w jaki sposób zwykli ludzie oraz instytucje społeczne odnoszą się do imigrantów, zwykle uwarunkowane jest stosowanym przez pań-stwo modelem polityki imigracyjnej.

W Europie najczęściej spotykane są dwa podejścia wobec problemu przyjmo-wania imigrantów – asymilacja i multikulturalizm (Vasta, 2007). Pierwszy z nich model asymilacyjny, zwany również francuskim od dziesięcioleci wykorzystywa-ny był jako zaplecze ideologiczne polityki imigracyjnej we Francji. W myśl mo-delu asymilacyjnego państwo nie różnicuje obywateli według ich przynależności etnicznej czy kulturowej. Każda osoba w tym systemie uważana jest za obywa-tela o takich samych prawach i obowiązkach, a kwestia przynależności religijnej, etnicznej czy kulturowej jest jedynie sferą życia prywatnego jednostki i w żad-nym wymiarze nie powinna ingerować w życie publiczne. Imigranci mieszkający w takich społeczeństwach, aby cieszyć się pełnią praw obywatelskich muszą się w pełni zasymilować, odrzucając swoje tradycje i praktyki kulturowe (Mac Éinrí, 2007, s. 215–217).

Drugie najpopularniejsze podejście do problemu przyjmowania i włączania cudzoziemców do społeczeństwa – multikulturalizm, nazywany również mode-lem brytyjskim – uznaje różnorodność kulturową imigrantów. W tym systemie imigranci mogą zachowywać swoje praktyki kulturowe, język oraz tożsamość et-niczną, jednocześnie korzystając z wszelkich praw i przywilejów obywatelskich. System prawny oraz regulacje antydyskryminacyjne polityki multikulturalizmu gwarantują wszystkim obywatelom równe prawa oraz stwarzają jednakowe moż-liwości dla wszystkich obywateli. Praktyka ta ma za zadanie zapobiegać wy-kluczeniu społecznemu czy marginalizacji grup mniejszościowych (Mac Éinrí, 2007, s. 223).

Niestety doświadczenia integracyjne państw Europy Zachodniej wykorzy-stujące wyżej wspomniane modele polityki imigracyjnej wskazują na szereg


wad oraz niepożądanych konsekwencji wynikających z ich stosowania. Largain (2007, s. 56) porównuje model francuski do ciężkiego narzędzia, narzuconego na grupy imigrantów, ograniczającego szereg wolności osobistych jednostki, zmierzającego do wyeliminowania różnic kulturowych społeczeństwa. Model ten zakłada homogenizację społeczeństwa, co w praktyce oznacza, że jest niemożli-wy do wdrożenia. Model drugi – multikulturalistyczny określany bywa polityką ‘live-and-let-live’, która w dłuższej perspektywie czasowej sprzyja podziałom i fragmentaryzacji społeczeństwa na szereg zamkniętych grup kulturowych nie-wykazujących wzajemnie poczucia wspólnoty (Legrain, 2007, s. 276). W prakty-ce stosowanie tej polityki imigracyjnej może prowadzić do segregacji czy mar-ginalizacji całych grup mniejszościowych, a w konsekwencji przyczynia się do narastania konfl iktów międzygrupowych czy powstawania gett etnicznych (patrz Scheffer, 2010).

Analizując sytuację społeczną i polityczną tradycyjnych państw imigracyj-nych, takich jak Wielka Brytania, Francja czy Holandia, w których oba te modele są wykorzystywane, można wyraźnie dostrzec, że nie przyniosły one zakładanych efektów. Wydarzenia połowy lat dziewięćdziesiątych ubiegłego wieku narastają-ce przejawy ksenofobii, akty rasistowskie oraz zamieszki na tle rasowym sprawi-ły, że dostrzeżono potrzebę zmiany dotychczasowej polityki imigracyjnej w tych krajach. Efektywne włączenie i zaangażowanie grup mniejszościowych w życie społeczno-ekonomiczne społeczeństw przyjmujących stało się ważnym tematem dyskursu politycznego i społecznego kilku ostatnich dekad (Penninx et al., 2008, s. 6). Wobec tego, coraz częściej zaczęto mówić o integracji imigrantów ze społe-czeństwem. Podejście to w stosunkowo krótkim czasie stało się najważniejszym i najbardziej powszechnym podejściem odnoszącym się do kwestii przyjmowa-nia i włączania imigrantów do społeczeństw europejskich (Grzymała-Kazłowska, Łodziński, 2008, s. 245).

3. INTEGRACJA – PODEJŚCIE TEORETYCZNE

Pojęcie integracji w szeroko rozumianym zakresie odnosi się do procesu ada-ptacji imigrantów do społeczeństwa przyjmującego oraz wynikających z tego procesu konsekwencji dla obu tych grup (Penninx et al., 2008, s. 11). Wyłonienie precyzyjnej defi nicji tego pojęcia wydaje się szczególnie trudne, termin ten bo-wiem oprócz tego, że używany jest powszechnie w debacie publicznej i nauko-wej na stałe wszedł już do języka potocznego.

Międzynarodowa Organizacja do spraw Migracji (IOM) defi niuje integra-cję jako ekonomiczny, społeczny i polityczny proces adaptacyjny przebiegający dwukierunkowo pomiędzy grupami imigrantów a społeczeństwem przyjmującym (IOM International Organization for Migration, 2006, s. 2). Innym przykładem

32 Łukasz Klimek

rozumienia tego pojęcia może być defi nicja stosowana przez Immigrant Council of Ireland, która przedstawia integrację jako proces, w wyniku którego imigran-ci, zarówno jednostki, jak i całe grupy, zostają przyjęci i zaakceptowani przez społeczeństwo przyjmujące, przy czym za proces ten odpowiedzialni są sami mi-granci, jak również gospodarze, wraz z instytucjami społecznymi i rządowymi (Immigrant Council of Ireland, 2005b).

Integracja jest złożonym i wielowymiarowym procesem, a różne środowiska naukowe, społeczne czy polityczne defi niują ją w odmienny sposób, kładąc na-cisk na inne aspekty ją charakteryzujące (Ager, Strang, 2008, s. 185). Niemniej jednak w literaturze przedmiotu najczęściej wyróżnia się cztery główne wymia-ry analityczne tego zjawiska: polityczny, społeczny, ekonomiczny i kulturowy (Ager, Strang, 2008; Grzymała-Kazłowska, Łodziński, 2008; Mc Fadyen, 2008; Niessen, Schibel, 2007). Wymiary te w wyraźny sposób odpowiadają aspektom życia codziennego jednostki i większości grup społecznych krajów wysokoro-zwiniętych. W praktyce wymiary te są nierozerwalne, nakładają się na siebie oraz wzajemnie się warunkują.

Pierwszy ze wspomnianych – wymiar polityczny, nazywany również praw-no-instytucjonalnym, odnosi się przede wszystkim do statusu politycznego imi-granta. Wymiar ten dotyczy również charakteru prawnego wjazdu migranta na terytorium kraju docelowego oraz warunków określających długość i legalność jego pobytu (Piekut, 2008, s. 209). Status polityczny, jaki otrzymuje imigrant, określa jego prawa i obowiązki, jednocześnie warunkując stopień, w jakim może korzystać on z zasobów państwowych, takich jak dostęp do rynku pracy, syste-mu edukacji czy opieki społecznej i zdrowotnej. Integracja polityczna jest zatem ściśle uwarunkowana polityką imigracyjną państwa, jego agendami oraz regula-cjami prawnymi (Biernath, 2008, s. 181). Najczęstszymi wskaźnikami integracji politycznej są: status prawny imigrantów, procedury przyznawania obywatelstwa i odsetek osób posiadających obywatelstwo kraju przyjmującego, dostępność i wykorzystanie zasobów instytucji państwowych oraz partycypacja imigran-tów w życiu politycznym państwa, to jest głosowanie w wyborach parlamentar-nych, członkostwo w organizacjach i partiach politycznych (Mc Fadyen, 2008, s. 75–78; Piekut, 2008, s. 209–210). W praktyce przyznawany status polityczny ma nadrzędne znaczenie i warunkuje dalsze funkcjonowanie nowo przybyłej oso-by w społeczeństwie przyjmującym.

Drugi wymiar integracji – ekonomiczny, odnosi się do sfery ekonomicznej życia migrantów w państwie przyjmującym. Migracja o charakterze zarobko-wym jest jedną z najczęstszych form migracji w Europie. Poprawa sytuacji ma-terialnej, zwiększenie kwalifi kacji i nabycie doświadczenia zawodowego są dla wielu migrantów podstawowymi powodami opuszczenia własnego kraju. Kon-sekwentnie, aktywność ekonomiczna staje się dla tej grupy migrantów pierw-szoplanowym aspektem życia na emigracji. Aktywność zawodowa i uczestnic-


two w rynku pracy nie tylko zapewniają środki utrzymania i decydują o statusie społecznym nowo przybyłej ludności, ale również są medium do budowania sieci i kapitału społecznego. Nadto stanowią one doskonałe źródło informacji o kul-turze i społeczeństwie przyjmującym (Mc Fadyen, 2008 s. 11–13). W szerszej perspektywie aktywność ekonomiczna jednostki bądź jej brak jest czynnikiem decydującym o jej efektywnym włączeniu, marginalizacji czy nawet wyklucze-niu ze społeczeństwa przyjmującego.

Najczęstszymi wskaźnikami integracji ekonomicznej są: status zawodowy i ekonomiczny migranta, zarówno przed przyjazdem do kraju docelowego, jak i po nim, rozpoznawalność kwalifi kacji zawodowych i poziomu wykształcenia migranta, wysokość zarobków porównywalna do wysokości zarobków ludno-ści rodzimej oraz możliwości awansu zawodowego (Biernath, 2008, s.186–192; Niessen, Schibel, 2007, s. 41–61).

Z migracją nieuchronnie wiąże się również zmiana otoczenia społecznego. Rozpoczęcie życia w nowym kraju w wielu przypadkach można porównać do rozpoczynania życia na nowo. Wiąże się to z nauką podstawowych zasad regulu-jących życie społeczne w nowym kontekście społeczno-kulturowym. Sytuacja ta może prowadzić do problemów z komunikacją z innymi, zrozumieniem otaczają-cego świata i efektywnego w nim funkcjonowania. Dużym problemem związanym z emigracją jest również ograniczenie i spłycenie kontaktów z rodziną i przyja-ciółmi pozostającymi w kraju oraz utrata znajomej przestrzeni społecznej, co ra-zem składa się na ograniczenie dotychczasowego systemu wsparcia społecznego.

W związku z tym wyróżnia się kolejny wymiar integracji odnoszący się do szeroko rozumianego życia społecznego migrantów w państwie przyjmującym. Dotyczy on stopnia przystosowania się i uczestnictwa imigrantów w życiu spo-łeczności lokalnych, charakteru interakcji międzygrupowych oraz procesu two-rzenia sieci i kapitału społecznego (Castles, Korac, Vasta, Vertovec, 2002, s. 36). Kluczowym zagadnieniem integracji społecznej są interakcje oraz ich jakość po-między migrantami a gospodarzami w życiu codziennym, miejscu zamieszkania, sąsiedztwie, w miejscu pracy czy w instytucjach edukacyjnych. W badaniach nad integracją społeczną główną płaszczyzną analiz jest uczestnictwo i przynależność imigrantów do różnych grup społecznych (Mc Fadyen, 2008, s. 13–15). Dodat-kowo pod uwagę bierze się tworzone przez imigrantów sieci społeczne, uwzględ-niając między innymi utrzymywanie formalnych i nieformalnych kontaktów z przedstawicielami własnej grupy kulturowej i przedstawicielami odmiennych grup kulturowych oraz poczucie bezpieczeństwa, obejmujące między innymi doświadczenia dyskryminacyjne migrantów (Biernath, 2008, s. 192–195). Po-nadto szczególnie istotnym aspektem integracji społecznej jest proces tworzenia i utrzymywania międzynarodowych sieci społecznych.

Czwartym najczęściej wyróżnianym typem integracji jest integracja kulturo-wa, zwana również kulturowo-tożsamościową. W najprostszym rozumieniu od-

34 Łukasz Klimek

nosi się ona do praktyk kulturowych oraz poczucia tożsamości kulturowej imi-grantów (Piekut, 2008, s. 223–225). Osoba decydująca się na migrację zwykle świadoma jest obcości kulturowej kraju osiedlania się oraz odmienności tradycji i obyczajów, które napotka. Emigracja może wiązać się z reorganizacją dotych-czasowych wartości, postaw czy nawet celów życiowych (Mc Fadyen, 2008, s. 16). Zwykło się uważać, że im większy dystans kulturowy pomiędzy krajem wysyłającym a przyjmującym, tym większych trudności adaptacyjnych może do-świadczać osoba migrująca.

W analizie integracji kulturowej pod uwagę bierze się przede wszystkim sto-pień znajomości oraz używania języka nowego kraju, a także przyswojenie spe-cyfi cznych dla danej kultury symboli, norm i wartości (Biernath, 2008, s. 201). Dodatkowo zwraca się uwagę na identyfi kację i afi liacje kulturowe imigrantów, postawy wobec praktyk kulturowych społeczeństwa przyjmującego oraz podtrzy-mywanie własnych tradycji i wzorów kulturowych w społeczeństwie przyjmują-cym (Castles et al., 2002, s.36).

Proces integracji jest złożony i wielokierunkowy. W praktyce adaptacja cudzoziemców w czterech wcześniej wspomnianych wymiarach życia następuje nierównomiernie i jest rozciągnięta w czasie. Piekut (2008) w swoim przeglądzie badań nad procesem integracji wskazuje na szereg czynników determinujących pozytywny bądź negatywny rezultat integracji. Badaczka dzieli je na kilka rodza-jów, takich jak czynniki makrostrukturalne, polityczne, przestrzenne, ekonomicz-ne, społeczne, kulturowe i psychologiczne (s. 240–242).

4. POLITYKA INTEGRACYJNA W IRLANDII

Jak wspomniano w pierwszej części tego artykułu, Irlandia w ciągu ostatnich dwóch dziesięcioleci doświadczyła gwałtownego napływu ludności z różnych części świata, stając się jednym z najmłodszych społeczeństw wielokulturowych w Europie. W związku z tym polityka imigracyjna i debata społeczna od kilku lat koncentrują się wokół pytania, w jaki sposób efektywnie włączyć nowo przy-byłą ludność w struktury społeczne państwa oraz w jaki sposób zarządzać społe-czeństwem złożonym z wielu grup narodowościowych, etnicznych i religijnych (Mac Éinrí, 2007, s. 215). Polityka imigracyjna Irlandii, będąca jeszcze w po-czątkowym okresie tworzenia, wyraźnie inspirowana jest polityką integracyjną Unii Europejskiej oraz odwołuje się do modelu multikulturowego i doświadczeń takich krajów, jak Wielka Brytania, Kanada czy Australia (Gray, 2006). Dotych-czas rząd irlandzki wydał dwa kluczowe dokumenty będące podstawą do budo-wania polityki integracyjnej państwa. Są to: raport wydany w 2003 roku przez Departament Sprawiedliwości Integration a two way process oraz Migration Na-tion stanowisko wobec strategii integracyjnych państwa wydane przez Ministra


do spraw Integracji w 2008 roku (Department Of Justice, 2003; Offi ce of the Minister for Integration, 2008).

Pierwszy ze wspomnianych dokumentów w głównej mierze dotyczy integra-cji uchodźców, podczas gdy drugi wyznacza kierunek oraz cele, jakie powinna spełniać efektywna polityka integracyjna w Irlandii na następne lata. W obu tych dokumentach integracja została przedstawiona jako ‘dwukierunkowy proces’, w którym z jednej strony społeczeństwo goszczące wraz z instytucjami państwo-wymi ma gwarantować poszanowanie różnorodności kulturowej imigrantów, a z drugiej strony oczekuje od imigrantów zaangażowania i aktywnego uczest-nictwa w życiu społecznym państwa. W praktyce zaangażowanie to ma polegać na przyswojeniu przez imigrantów, przynajmniej w minimalnym stopniu, języka angielskiego, historii oraz podstawowych wartości i praktyk kulturowych Irlandii (Mac Éinrí, 2007, s. 247).

Jednocześnie można zauważyć, że polityka integracyjna Irlandii – jeśli cho-dzi o prawa i obowiązki wyraźnie skierowana jest do specyfi cznej grupy cu-dzoziemców tych aktywnych zawodowo, mających swój ekonomiczny wkład w społeczeństwo oraz tych aspirujących do uzyskania obywatelstwa irlandzkiego (Offi ce of the Minister for Integration, 2008, s. 10). Boucher (2008) twierdzi, że nie można mówić o efektywnej polityce integracyjnej w Irlandii. Wskazuje on na jej fragmentaryczność i brak koherencji. Według wspomnianego autora, polityka ta wyraźnie faworyzuje jedne, jednocześnie wykluczając inne grupy imigrantów. Skierowana jest ona przede wszystkich do migrantów pochodzących z krajów Unii Europejskiej, a w szczególności z nowych państw członkowskich, przyłą-czonych w maju 2004 roku. Imigranci z tych krajów mieliby wypełnić niedo-bory siły roboczej irlandzkiego rynku pracy, który charakteryzuje się wysokim popytem na zawody niewymagające wysokich kwalifi kacji. Z drugiej strony, polityka skierowana jest do migrantów wysoko wykształconych i wykwalifi ko-wanych przybywających spoza Unii Europejskiej. System ten wyraźnie pomija grupy emigrantów spoza krajów członkowskich oraz uchodźców czy przesiedleń-ców, ograniczając im dostęp do rynku pracy i zasobów instytucji państwowych (Boucher, 2008, s. 22–23).

Migranci poakcesyjni, w tym także Polacy jako najliczniejsza grupa mniej-szościowa w Irlandii, wraz z rozszerzeniem Unii Europejskiej w maju 2004 roku uzyskali pełen dostęp do irlandzkiego rynku pracy. Mając swój wkład ekono-miczny w społeczeństwie, uzyskali oni szereg praw i przywilejów. Odwołując się do wcześniejszych rozważań, można śmiało powiedzieć, że polityka integra-cyjna Irlandii jest skierowana bezpośrednio do tej grupy emigrantów, stwarza-jąc sprzyjające warunki do integracji. Względnie równy dostęp do rynku pracy, edukacji czy sytemu opieki społecznej i zdrowotnej stwarza wyraźne podstawy do efektywnych procesów integracyjnych, zwłaszcza w wymiarze politycznym i ekonomicznym.

36 Łukasz Klimek

Jednakże integracja jest dwustronnym procesem i wymaga wzajemnego za-angażowania zarówno społeczeństwa przyjmującego, jak i samych imigrantów, szczególnie w odniesieniu do integracji społecznej i kulturowej. Wobec tego istotnym zagadnieniem staje się pytanie, jaki stosunek do integracji ma ta uprzy-wilejowana z punktu widzenia polityki integracyjnej grupa migrantów poakce-syjnych, której Polacy są najliczniejszymi przedstawicielami.

5. STRATEGIE ADAPTACYJNE I STOSUNEK POLAKÓW DO PROCESU INTEGRACJI

Analizując politykę integracyjną Irlandii, można założyć, że stwarza ona sprzyjające warunki do integracji imigrantów pochodzących z nowych krajów członkowskich Unii Europejskiej, szczególnie w wymiarze integracji politycz-nej i ekonomicznej. Niemniej jednak, integracja społeczna i kulturowa pozostaje w znacznej mierze kwestią bardziej lub mniej świadomego wyboru imigran-tów, stąd nasuwa się pytanie: w jaki sposób do procesu integracji podchodzą sami imigranci, w tym przypadku Polacy mieszkający w Irlandii? Należy jed-nak pamiętać, że proces integracji imigrantów może trwać wiele lat czy nawet pokoleń. Mając na uwadze to, że Polacy mieszkają tu od niespełna dziesięciu lat, trudno na tym etapie czasowym mówić o badaniu ich stopnia integracji ze społeczeństwem irlandzkim, jednak analiza ich zachowań oraz postaw wobec integracji w początkowym okresie procesu adaptacyjnego wydaje się bardzo istotna, szczególnie z punktu widzenia twórców polityki integracyjnej. Zbadanie tego problemu może wskazywać kierunki, do których zmierza integracja imi-grantów oraz skuteczność dotychczasowych założeń polityki integracyjnej, co pozwoli na jej ewentualne poprawki lub stymulowanie dalszego przebiegu tego procesu.

Aby odpowiedzieć na pytanie, w jakim kierunku przebiega proces integracji społecznej i kulturowej polskich emigrantów, pod uwagę wzięto aspekt beha-wioralny, czyli najczęściej wybierane przez nich zachowania, odpowiadające danej strategii adaptacyjnej, oraz aspekt deklaratywny, rozumiany jako stosu-nek wobec integracji. Na potrzeby badania wykorzystano model akulturacyjny Berry’ego (1997), wyróżniający cztery podstawowe strategie adaptacyjne, zwa-ne również akulturacyjnymi. Strategie te zostały wyodrębnione na podstawie dwóch zmiennych. Pierwsza z nich to stosunek migrantów do własnej grupy narodowościowej lub etnicznej, wraz z jej tradycjami i dziedzictwem kulturo-wym. Drugą zmienną jest stosunek migrantów wobec społeczeństwa przyjmu-jącego wraz z jego tradycjami i kulturą. Każda z tych dwóch zmiennych może przyjmować wartości na kontinuum, od bardzo wysokich do bardzo niskich, np. bardzo wysoki lub bardzo niski stopień identyfi kacji ze swoją lub obcą kulturą.


Sposób, w jaki dana jednostka bądź cała grupa określa się wobec tych dwóch kwestii, pozwala na zidentyfi kowanie strategii akulturacyjnych przez nich sto-sowanych.

Strategia asymilacyjna występuje wtedy, gdy jednostka silnie identyfi kuje się z kulturą i społeczeństwem przyjmującym, jednocześnie odrzucając własną grupę kulturową i jej tradycje. Jeśli występuje sytuacja odwrotna – jednost-ka wyraźnie identyfi kuje się z własną kulturą, jednocześnie odrzucając kulturę kraju goszczącego, mówimy o strategii separacyjnej. Natomiast podtrzymywa-nie własnych tradycji i tożsamość kulturowej z jednoczesnym poszukiwaniem kontaktów z kulturą przyjmującą i aktywnym w niej uczestniczeniem, świadczy o wykorzystywaniu strategii integracyjnej. Z kolei całkowite odrzucenie trady-cji kulturowych zarówno własnej, jak i przyjmującej grupy i brak identyfi kacji z żadną z nich świadczy o strategii marginalizacyjnej (Berry, 2001, s. 616–618). Sposób, w jaki identyfi kuje się daną strategię, widoczny jest na rysunku 1.

Źródło: Opracowanie własne na podstawie Berry, 2001, s.618. Rys. 1. Strategie adaptacyjne

Źródło: Opracowanie własne na podstawie Berry, 2001, s. 618.

Sam (2006) podkreśla, że adaptacja migrantów jest procesem długotrwałym, a osoba uwikłana w ten proces może wykorzystywać różne strategie w różnym okresie swojego pobytu. Biorąc to pod uwagę, strategie adaptacyjne mogą być

38 Łukasz Klimek

również rozpatrywane jako specyfi czne fazy rozłożonego w czasie procesu ada-ptacji imigrantów (s. 19). Jednostka zwykle preferuje jedną strategię adaptacyj-ną i korzysta z niej, niemniej może się zdarzyć, że wykorzystuje różne strategie w zależności od sytuacji czy problemów, z którymi się styka w różnych wymia-rach życia codziennego. Ta sama osoba może w sferze prywatnej, np. w życiu rodzinnym, bardziej podkreślać i pielęgnować swoją odrębność kulturową, obie-rając strategię separacyjną, natomiast w sferze życia publicznego, w miejscu pra-cy czy polityce, może skłaniać się ku strategii integracyjnej czy asymilacyjnej ( Berry, 1997, s. 12). W związku z tym przy badaniu procesu adaptacyjnego bar-dzo istotne jest rozróżnienie wymiarów życia codziennego, w odniesieniu do któ-rych jednostka może obierać alternatywne strategie.

5.1. PROFIL DEMOGRAFICZNO-SPOŁECZNY RESPONDENTÓW

Podstawą artykułu są wyniki ankiety przeprowadzonej na grupie stu respon-dentów. Badania przeprowadzono w okresie od maja do sierpnia 2009 roku. Gru-pa przebadanych respondentów składała się ze 100 pełnoletnich Polaków, którzy podczas przeprowadzania badania mieszkali na terenie Republiki Irlandii. Zdecy-dowana większość respondentów 91% (n = 91) przybyła na wyspę po 2004 roku, kiedy to Polska wstąpiła w struktury Unii Europejskiej. Grupę respondentów w 64% stanowiły kobiety i w 36% mężczyźni. Średnia wieku zbadanej populacji wynosiła 27,7 roku. Najmłodszy respondent miał 18 lat, a najstarszy 43 lata, przy czym około 70% wszystkich osób znajdowało się w przedziale wiekowym 24–32 lata. Ponad połowa ankietowanych 60% (n = 60) miała wykształcenie przynaj-mniej na poziomie studiów licencjackich, z tego 38 osób ukończyło studia magi-sterskie. Kolejnych 33% respondentów posiadało wykształcenie średnie lub poli-cealne, a grupa 7 osób ukończyła szkołę zawodową lub podstawową. Jeśli chodzi o stan cywilny badanych, to 60% respondentów było stanu wolnego, a 37% żyło w związku małżeńskim. Prawie co czwarty badany (24%) miał dzieci, przy czym zdecydowana większość rodziców 91,6% (n = 22) mieszkała wraz z dziećmi na terenie Irlandii. Analizując profi l społeczno demografi czny uczestników badania, można zauważyć, że w znacznej mierze odzwierciedlał on wyniki Narodowe-go Spisu Powszechnego dla całej populacji Polaków mieszkających w Irlandii w 2006 roku (CSO Ireland, 2008).

5.2. METODA I NARZĘDZIE BADAWCZE

Głównymi problemami badawczymi badania były dwa pytania. Pierwsze do-tyczyło najczęściej wykorzystywanych strategii adaptacyjnych przez polskich imigrantów mieszkających w Irlandii, drugie odnosiło się do stosunku Polaków do procesu integracyjnego ze społeczeństwem irlandzkim. W celu rozwiązania


postawionych problemów badawczych zastosowano przede wszystkim metodę ilościową (ankietę), uzupełniając ją metodą jakościową, polegającą na przepro-wadzaniu wywiadów pogłębionych z wybraną grupą respondentów. Głównym narzędziem badawczym części ilościowej był kwestionariusz ankiety: w formie tradycyjnej oraz w postaci internetowej. Kwestionariusze te rozsyłane były do osób wyrażających zainteresowanie wzięciem udziału w badaniu. Dodatkowym narzędziem w jakościowej części badania był scenariusz wywiadu ze wstępną listą pytań tematycznych.

Ankieta składała się z trzech części. Pierwsza z nich dotyczyła socjodemo-grafi cznych danych uczestników badania, takich jak wiek, wykształcenie, zawód, sytuacja rodzinna oraz historia migracyjna – powody, przebieg migracji oraz pla-ny powrotu. Druga część ankiety odnosiła się do takich informacji, jak stosunek ankietowanych wobec kraju przyjmującego, jego kultury i samych mieszkańców. W tej części poruszona została również kwestia poczucia przynależności czy toż-samości kulturowej polskich emigrantów mieszkających w Irlandii. Trzecią część ankiety stanowił, stworzony na potrzeby badania, indeks pozwalający na wyod-rębnienie konkretnej strategii adaptacyjnej wykorzystywanej lub preferowanej przez polskich migrantów mieszkających w Irlandii.

Indeks ten opracowany został na podstawie literatury przedmiotu oraz wcze-śniejszych narzędzi badawczych wykorzystywanych do pomiaru strategii akul-turacyjnych różnych grup narodowych czy etnicznych (patrz Arends, van de Vijver, 2006; Berry, 2006). Składa się on z 18 twierdzeń, odnoszących się przede wszystkim do społecznej i kulturowej sfery życia imigrantów. Pozwoliło to na zidentyfi kowanie, jak kształtuje się i w jakim kierunku zmierza integracja spo-łeczna i kulturowa polskich imigrantów. Pytania dotyczyły między innymi życia rodzinnego, charakteru tworzonych sieci społecznych, sposobu spędzania czasu wolnego, kręgu znajomych i najbliższych przyjaciół. Indeks był podzielony na dwie grupy (po 9 twierdzeń każda). Pierwsza z nich dotyczyła aspektu behawio-ralnego i określała najczęściej wykorzystywane przez respondentów strategie w zależności od dziedziny życia. Druga grupa twierdzeń odnosiła się do aspektu deklaratywnego i pozwalała na określenie preferowanych strategii adaptacyjnych – rozumianych jako stosunek respondentów do procesu adaptacji. Każda pozycja indeksu miała charakter zdania zamkniętego, z ośmioma możliwymi odpowie-dziami, po dwie odpowiedzi identyfi kujące każdą z czterech możliwych strate-gii adaptacyjnych. Przykład organizacji pozycji indeksu i kafeterię odpowiedzi przedstawiono w tabeli 1.

40 Łukasz Klimek

Tabela 1. Przykład organizacji pytań i kafeterii odpowiedzi

TWIERDZENIE STRATEGIA ADAPTACYJNA MOŻLIWE ODPOWIEDZI

W Irlandii czas wolny spędzam. (Pytanie dotyczące zachowania) Separacja

– tylko z Polakami – częściej z Polakami niż z Irlandczy-

kami

Asymilacja– tylko z Irlandczykami– częściej z Irlandczykami niż z Pola-

kami

Integracja – z Polakami i Irlandczykami po równo– zwykle z Polakami i Irlandczykami

Marginalizacja – zdecydowanie unikam obu tych grup– zwykle z żadną z tych grup

Źródło: Opracowanie własne.

Wprowadzenie dwóch wariantów odpowiedzi dla każdej z czterech strategii pozwoliło na wskazanie natężenia wykorzystania danej strategii przez badaną osobę lub preferencji tej osoby. Każda odpowiedź była punktowana, przy czym przyjęto wartość 0 brak wykorzystania lub preferencji, 1 – widoczne wykorzy-stanie lub preferencja, 2 – silne wykorzystanie lub preferencja danej strategii. W efekcie pozwoliło to na stworzenie profi lu każdego uczestnika badania, profi lu wskazującego na najczęściej wykorzystywane, jak i preferowane przez niego stra-tegie adaptacyjne. Każdy z respondentów mógł otrzymać od 0 do 100 punktów procentowych dla każdej z czterech możliwych strategii adaptacyjnych. Wyniki pozwoliły na wyróżnienie bardzo słabej (0–10 pkt), słabej (21–40 pkt), umiar-kowanej (41–60 pkt), silnej (61–80 pkt) lub bardzo silnej (81–100 pkt) strategii adaptacyjnej. W związku z tym, że większość respondentów stosowała więcej niż jedną strategię, w analizie końcowej pod uwagę brano jedynie te dominujące.

5.3. STRATEGIE ADAPTACYJNE – ASPEKT BEHAWIORALNY

W odpowiedzi na pierwsze pytanie badawcze wskazano, że najczęściej stoso-waną strategią była separacja. Aż 63,5% ankietowanych (n = 61) wykorzystywało tę taktykę adaptacyjną w większości sytuacji życia codziennego, przy czym 29 osób (30,2%) spośród tej grupy wykorzystywało tę strategię w bardzo silnym stopniu, 21 osób (21,9%) w silnym, a kolejne 11 osób (11,5%) w stopniu umiarkowanym.

Separacyjne zachowania najczęściej stosowane były w kilku szczególnych wymiarach życia codziennego. Spośród ankietowanych 67 (67%) odpowiedziało, że ich krąg znajomych stanowią tylko lub w przeważającej mierze inni Polacy, z którymi to najczęściej spędzają swój wolny czas. Na pytanie o to, kto stanowi ich najbliższą grupę wsparcia w Irlandii, czyli kim są osoby, na których mogą po-


legać w trudnej sytuacji, 58 badanych wskazało tylko lub w przeważającej mie-rze innych Polaków. Podobnie wyglądało życie społeczne respondentów, gdyż prawie co szósty z nich (58%, n = 58) ograniczał swoje życie towarzyskie do spo-tkań, w których uczestniczyli tylko inni Polacy lub w których byli oni w znacznej przewadze w stosunku do Irlandczyków i osób innej narodowości. Wreszcie, pra-wie połowa badanych (46%, n = 46) wskazała, że częściej niż języka angielskiego używa polskiego, pomimo tego, że zdecydowana większość respondentów (91%, n = 92) określiła swoją znajomość języka angielskiego przynajmniej na poziomie średnio zaawansowanym.

Tabela 2. Zachowania adaptacyjne respondentów

STRATEGIA CZĘSTOŚĆ PROCENT PROCENT WAŻNYCH

Ważne Separacja 61 61,0 63,5

Integracja 27 27,0 28,1

Asymilacja 7 7,0 7,3

Marginalizacja 1 1,0 1,0

Total 96 96,0 100,0

Brak danych

Brak wyraźnej strategii

4 4,0

Ogółem 100 100,0


Drugą po separacji najbardziej popularną strategią adaptacyjną była integra-cja. Jako dominująca taktyka wystąpiła u 27 osób (28,1%), przy czym 12 osób stosowało ją w stopniu umiarkowanym, 8 osób w silnym, a 7 respondentów w bardzo silnym stopniu. Trzecią co do popularności wśród ankietowanych była strategia asymilacyjna, występująca jako dominująca u 7 spośród wszystkich re-spondentów (7,3%). Tylko jeden badany spośród całej badanej populacji stosował marginalizację jako dominującą strategię adaptacyjną, przy czym wykorzystywał ją w stopniu umiarkowanym. Natomiast u czterech osób zidentyfi kowano kom-binację wyżej wspomnianych strategii, z których żadna nie miała dominującego charakteru. Rozkład częstości strategii adaptacyjnych wykorzystywanych przez ankietowanych przedstawiony jest w tabeli 2.

5.4. STRATEGIE ADAPTACYJNE – ASPEKT DEKLARATYWNY

Odpowiadając na drugie pytanie badawcze, dotyczące preferencji strategii adaptacyjnych, wykazano, że strategia integracyjna była najbardziej popularnym

42 Łukasz Klimek

wyborem. Tę opcję wybrało 62 badanych (62,6%), z czego 44 osoby wykazywa-ły silne lub bardzo silne, a kolejnych 18 respondentów umiarkowane preferencje integracyjne.

Dane empiryczne wskazują na to, że respondenci najbardziej chcieliby się integrować z przedstawicielami społeczeństwa irlandzkiego przede wszystkim w wymiarze życia społecznego. Aż 57 (57,6%) ankietowanych stwierdziło, że chciałoby mieć taką samą liczbę polskich jak irlandzkich znajomych. Połowa an-kietowanych wolałaby, aby w ich życiu towarzyskim oprócz Polaków znajdowali się również Irlandczycy, a kolejne 40% chciałoby częściej niż do tej pory spędzać swój wolny czas w gronie polsko-irlandzkim.

Znaczna część respondentów deklarowała preferencje strategii integracyj-nych wobec takich zagadnień, jak życie rodzinne czy praktyki kulturowe. Aż 74 respondentów (74%) stwierdziło, że dzieci polskich migrantów powinny być na-uczane zarówno polskiej, jak i irlandzkiej kultury. Taka sama liczba ankietowa-nych nie miałaby nic przeciwko temu, aby ich dzieci żyły w związku małżeńskim z Irlandką lub Irlandczykiem, a 47 badanych (47,6%) gotowych byłoby się oże-nić lub wyjść za mąż za rodowitego mieszkańca Irlandii. Ponadto połowa ankie-towanych stwierdziła, że bardziej niż do tej pory chciałaby się czuć związana ze społeczeństwem irlandzkim i jego kulturą.

Tabela 3. Postawy adaptacyjne respondentów

STRATEGIA CZĘSTOŚĆ PROCENT PROCENT WAŻNYCH

Ważne Integracja 63 63,0 63,0

Separacja 32 32,0 32,0

Asymilacja 5 5,0 5,0

Ogółem 100 100,0 100,0


Pomimo tego, że ponad połowa ankietowanych deklarowała skłonności in-tegracyjne, relatywnie duża grupa, bo 32 ankietowanych (32,3%), skłaniała się ku separacyjnej strategii adaptacyjnej. Spośród nich u 16 badanych stwierdzono bardzo silne preferencje separacyjne, następnie silne u 10 osób oraz umiarko-wane u 6 respondentów. Preferencje asymilacyjne jako dominujące stwierdzono tylko u 5 ankietowanych. Żaden z badanych nie obrał strategii marginalizacyjnej jako najbardziej preferowanej taktyki adaptacyjnej. Rozkład częstości preferencji strategii adaptacyjnych respondentów przedstawiono w tabeli 3.


6. DYSKUSJA

Wyniki badania wskazują, że w grupie przebadanych Polaków integracja i se-paracja były dominującymi strategiami adaptacyjnymi. Odnosząc się do aspektu behawioralnego, stwierdzono, że zachowania separacyjne były najbardziej po-wszechne. Drugimi, co do popularności były zachowania o charakterze integra-cyjnym. Wyniki te przedstawiają się w sposób kontrastujący w odniesieniu do preferencji adaptacyjnych, gdzie dominowała postawa integracyjna nad separa-cyjną. Rozkład procentowy wyników przedstawiony jest na rysunku 2.

Rys. 2. Procentowy rozkład strategii adaptacyjnych respondentów (zachowania i postawy)


Powyższe wyniki w znacznej mierze pokrywają się z wynikami badań nad procesami akulturacji w innych społeczeństwach wielokulturowych, potwierdza-jących, że integracja jest dominującą strategią adaptacyjną dla większości mi-grantów. Jednak wybór separacji jako drugiej najważniejszej odbiega od części wyników podobnych badań, w których to asymilacja zwykle jest drugą co do popularności alternatywą adaptacyjną migrantów (patrz Kosic, Mannetti, Sam, 2006; Pfafferott, Brown, 2006; Sam, Berry, 2006; Ward, Rana-Deuba, 1999).

Analiza strategii adaptacyjnych z rozróżnieniem na zachowania i postawy stwarza podstawy do pełniejszego zrozumienia procesu adaptacji społeczno-kul-turowej migrantów. Podejście to pozwoliło na wyróżnienie dwóch kategorii re-spondentów – tych, u których postawy i wynikające z nich zachowania są ze sobą zgodne, oraz tych, u których te dwie kwestie nie idą w parze.

44 Łukasz Klimek

U ponad połowy badanych (n = 53, 55,2%) stwierdzono zgodność co do sto-sowanych zachowań i preferencji adaptacyjnych. W tej grupie 29 osób wykazy-wało zachowania oraz preferencje separacyjne, a kolejnych 24 ankietowanych strategie integracyjne. W całej badanej populacji 44,8% (n = 43) stanowiły osoby, co do których stwierdzono, że ich zachowania nie korespondują z deklarowany-mi preferencjami. Wśród tej grupy 29 ankietowanych, pomimo tego, że zacho-wywało się w sposób separacyjny, przejawiało postawy integracyjne, a kolejne 3 osoby, zachowujące się w ten sposób, deklarowały skłonności asymilacyjne.

Przyglądając się tym wynikom widać, że grupa respondentów, stanowiąca około 30% badanej populacji, skłaniała się ku strategii separacyjnej, zarówno w kwestii zachowań, jak i postaw, rozumianych jako preferencje adaptacyjne wobec nowego środowiska społeczno-kulturowego. Kilka zasadniczych kwestii wyłonionych w trakcie analizy danych może pomóc w wytłumaczeniu, dlaczego ta relatywnie duża grupa Polaków wyraźnie ograniczała się do strategii separa-cyjnej.

Bardzo ważną kwestią w życiu ankietowanych okazały się tworzone przez nich sieci społeczne, które złożone były przede wszystkim z innych Polaków. Dane empiryczne wskazują, że życie prywatne i społeczne respondentów toczyło się w dużym stopniu wewnątrz tych sieci. Dodatkowo, tworzone przez nich układy powiązań stanowiły istotny system wsparcia społecznego. Ponad połowa respon-dentów (56 osób) wskazała, że osoby, na których można polegać w trudnych sytu-acjach, to przede wszystkim inni Polaków. Istnienie gęstych i rozbudowanych sieci wśród Polaków mieszkających w Irlandii może wyjaśniać zachowania oraz prefe-rencje ankietowanych wobec strategii separacyjnych. Znaczenie narodowych sie-ci społecznych tworzonych przez polskich migrantów zostało również zauważone w innych badaniach nad polską społecznością w Irlandii (patrz Grabowska, 2005; Kropiwiec, King-O’Riain, 2006; Radiukiewicz, Bieliński, Larkowska, 2006).

Dodatkowo należy wziąć pod uwagę to, że zdecydowana większość respon-dentów to migranci zarobkowi (84 badanych 84%, wskazało na pracę zarobkową jako główny cel pobytu na emigracji). Można zatem zakładać, że koncentrują się oni przede wszystkim na pracy i oszczędzaniu pieniędzy, a angażowanie się w inne aktywności społeczne, szczególnie z przedstawicielami innej niż własna grupy narodowej, stanowi dla nich wartość drugorzędną. Wyraźnie widać to w nie-których wypowiedziach osób, z którymi przeprowadzono wywiady pogłębione.

(…) [Polacy] wykonują swoją pracę dobrze, bo boją się ją stracić. Liczą tylko swoje zyski i straty. Oni mają tu tylko jeden cel – zarobić i zaoszczędzić, jak naj-więcej się da. [W 2, kobieta, 30 lat] Polacy, którzy tu są, to przyjechali tutaj nie dla celów rekreacyjnych. Nie po to, żeby tutaj posiedzieć, albo tylko dlatego, że lubią tutaj przebywać. Większość Po-laków jest tu, żeby pracować, i podejrzewam, że gdyby mieli dobrą pracę w Pol-sce, to by tu pewnie nie przyjeżdżali. [W 7, mężczyzna, 27 lat]


Wybór strategii separacyjnych może być również wyjaśniany w inny sposób. Początkowy okres pobytu w nowym kraju w naturalny sposób sprzyja szukaniu pomocy czy informacji wewnątrz własnej grupy narodowej czy etnicznej, co po-woduje, że zachowania separacyjne można uznać za początkowy etap procesu adaptacyjnego (Sam, 2006, s. 19). Zachowania te mogą być również interpre-towane jako swoista strategia przetrwania w początkowej fazie pobytu. Biorąc pod uwagę długość pobytu respondentów w Irlandii, trudno mówić o celowym i świadomym wyborze strategii separacyjnych respondentów. Ponad 75% ankie-towanych w czasie przeprowadzania badań mieszkało w Irlandii nie dłużej niż cztery lata. Natomiast można przypuszczać, że w dłuższej perspektywie czasowej ograniczanie życia prywatnego i społecznego tylko do własnej grupy narodowej czy etnicznej może prowadzić do separacji danej grupy mniejszościowej.

Odwołując się do literatury przedmiotu, można uznać, że efektywny pro-ces adaptacji migrantów jest rozłożony w czasie i może trwać nawet do kilku pokoleń (patrz Berry, 1997; Sam, 2006; Ward, Rana-Deuba, 1999). W związku z tym okres niespełna dziesięciu lat, od kiedy to Polacy na szeroką skalę zaczęli przybywać do Irlandii, wydaje się za krótki, aby stanowił istotną zmienną staty-styczną. Potwierdza to również analiza danych empirycznych, która nie wykazała istotnych zależności pomiędzy długością czasu spędzonego w Irlandii a wybo-rem strategii adaptacyjnej. Analiza korelacji wskazała na bardzo słaby związek pomiędzy długością czasu pobytu a wyborem strategii adaptacyjnych (V = ,153; p = ,516).

Należy zatem szukać innych zmiennych, które w początkowym okresie poby-tu mogą odgrywać decydującą rolę w wyborze strategii adaptacyjnych. Z danych empirycznych wynika kilka interesujących kwestii, które mogą pomóc w odpo-wiedzi na to pytanie. Analiza korelacji wykazała silną oraz istotnie statystyczną zależność pomiędzy planami powrotu a wybieraną strategią adaptacyjną, odpo-wiednio V = ,565; p<.001 dla separacji oraz V = ,526; p<.001 dla strategii integra-cyjnej. Te osoby, które zdecydowały się na stały pobyt w Irlandii, częściej wy-korzystywały integracyjną taktykę adaptacyjną. Natomiast respondenci, którzy w bliższej lub dalszej przyszłości zamierzali powrócić do kraju, częściej skłaniali się ku zachowaniom i postawom separacyjnym. Wynik ten wskazuje na to, że problem integracji ze społeczeństwem przyjmującym stanowi wartość jedynie dla tych migrantów, którzy zdecydowali się na pozostanie w Irlandii na stałe. Może to również wskazywać, że proces integracyjny tak naprawdę rozpoczyna się dopiero od momentu podjęcia takiej decyzji.

Kolejną istotną zmienną niezależną, wpływającą na wybór strategii adapta-cyjnej, jest stopień znajomości języka angielskiego. Wraz ze wzrostem znajo-mości języka częściej używana jest strategia integracyjna (γ = ,414; p<.05) oraz analogicznie, im słabsza znajomość języka angielskiego tym częściej wykorzy-stywana jest strategia separacyjna (γ = -,462; p<.01). Zatem wyniki potwierdza-

46 Łukasz Klimek

ją zdroworozsądkową tezę, mówiącą o tym, że brak wystarczającej znajomości języka utrudnia imigrantom kontakty z przedstawicielami społeczeństwa przyj-mującego i jednocześnie sprzyja separacyjnym zachowaniom jednostki. Tabela 4. przedstawia zależności pomiędzy poziomem znajomości języka angielskiego a natężeniem strategii separacyjnej wykorzystywanej przez respondentów.

Tabela 4. Poziom znajomości języka a natężenie strategii separacyjnej

NATĘŻENIE STRATEGII

SEPARACYJ-NEJ

POZIOM ZNAJOMOŚCI JĘZYKA ANGIELSKIEGO

BIEGŁY ZAAWAN-SOWANY

ŚREDNIO ZAAWAN-SOWANY

PODSTA-WOWY SUMA

N % N % N % N % N %

Bardzo silna 2 11,8 2 11,8 10 58,8 3 17,6 17 100,0

Silna 1 7,1 0 0 12 85,7 1 7,1 14 100,0

Umiarkowana 4 25,0 6 37,5 5 31,3 1 6,3 16 100,0

Słaba 8 32,0 9 36,0 7 28,0 1 4,0 25 100,0

Bardzo słaba 8 42,1 6 31,6 4 21,1 1 5,3 19 100,0

Suma 23 25,3 23 25,3 38 41,8 7 7,7 91 100,0

Źródło: Opracowania własne.

Dane empiryczne wskazują na to, że dobra znajomość języka jest warun-kiem niezbędnym do pełnego zaangażowania i uczestnictwa w społeczeństwie przyjmującym. Temat ten został również poruszony przez uczestników wywia-dów pogłębionych. Część z nich zwróciło uwagę, że brak znajomości języka angielskiego wyraźnie utrudnia im wiele sytuacji życia codziennego oraz w dal-szej perspektywie może utrudniać proces adaptacyjny do społeczeństwa irlandz-kiego.

Generalnie dla mnie to się nic nie zmieniło czy żyłem w Polsce czy żyję tutaj. Jedynie to, że są tu te bariery językowe czasami. Jakoś dajemy sobie radę z ję-zykiem. Jak czegoś nie wiemy, jak mamy problem jakiś, na przykład w banku, to tak jak mówię proszę, żeby ktoś mi powiedział prostymi słowami, nie żeby używał wyszukanych słów. [W 9, mężczyzna, 36 lat] Myślę, że mógłbym tu zostać na stałe. Tylko poprawić ten angielski na pewno bym musiał. (...) Kwestia angielskiego jest najważniejsza. Wiadomo, trochę wię-cej słów musiałbym poznać. Żebym tylko nie był tak leniwy, strasznie nie chce mi się iść na jakiś kurs angielskiego. [W 7, mężczyzna, 27 lat]W sumie to dużo razy już zmieniałem mieszkanie. Na początku przyleciałem sam z zamiarem zarobienia pieniędzy i mieszkałem z innymi Polakami. Później przyje-chała do mnie moja narzeczona i wynajęliśmy pokój dwuosobowy. Przenieśliśmy


się właśnie ze względu na język. Uznaliśmy, że życie z cudzoziemcami to będzie taki dodatkowy impuls do nauki języka obcego. [W 3, mężczyzna, 28]

Inni zauważyli, że w związku z dużą liczbą Polaków w Irlandii posługiwanie się angielskim można ograniczyć do minimum.

Tutaj można sobie po prostu poradzić bez języka. Są same... To znaczy, jest dużo sklepów polskich tutaj. W każdym praktycznie sklepie czy biurze pracuje jakaś Polka, więc nie ma problemu. (...) Mam też teraz taką przewagę, że poznałam kil-ka koleżanek, które potrafi ą ten angielski i na przykład często jest tak, że ja mam jakieś pytania, to one mi mówią, jak co mam powiedzieć. [W 4, kobieta, 24 lata]Jeżeli masz źródło dochodów, to można spokojnie radzić sobie samemu, nawet jak ma się język na najniższym poziomie. Może to brutalnie zabrzmi, ale żeby mieszkać tutaj, jak ma się polskich znajomych, to język wcale nie jest potrzebny. Wystarczy iść do supermarketu i kupić to, co się chce i widzisz na kasie, ile należy zapłacić. Znam wiele osób, które w żaden sposób nie porozumiewają się po an-gielsku, a żyją tu po trzy, cztery lata. [W 3, mężczyzna, 28]

Analizując powyższe wypowiedzi widać, że odwołują się one do wcześniej wspomnianych gęstych sieci społecznych tworzonych przez polskich migrantów. Sieci te z jednej strony stanowią źródło pomocy czy informacji, szczególnie na początku pobytu. Natomiast z drugiej, w dłuższej perspektywie czasu, mogą ha-mować naukę języka angielskiego, a w konsekwencji dalszy proces integracji ze społeczeństwem przyjmującym.

Należy jeszcze przyjrzeć się grupie respondentów, których zachowania nie szły w parze z deklarowanymi przez nich preferencjami adaptacyjnymi. W szcze-gólności interesująca wydaje się grupa, która pomimo zachowań separacyjnych przejawiała postawy integracyjne lub asymilacyjne, stanowiła ona w 33,3% (n = 32) całej badanej populacji. Wyniki te można interpretować na wiele sposo-bów. Po pierwsze, odwracanie się od separacyjnych zachowań może wskazywać na to, że ci respondenci pokonali już trudności początkowej fazy adaptacyjnej. Suge rować to może wyrażona przez nich chęć wyjścia poza tak zwaną strefę bez-pieczeństwa, którą stanowiły dla nich sieci społeczne i najbliższe kręgi znajomych, głównie złożonych z innych Polaków. Po drugie, osoby te mogły poczuć się na tyle pewne swoich umiejętności językowych (64 osoby stwierdziły, że ich poziom znajomości języka wyraźnie się poprawił od momentu ich przyjazdu do Irlandii) oraz nabytych przez ten czas nowych kompetencji kulturowych, że są gotowe na angażowanie się w życie społeczne i kulturowe społeczeństwa irlandzkiego.

Niemniej jednak nasuwa się kilka ważnych pytań związanych z tą grupą osób. Co sprawia, że osoby te pomimo postaw sprzyjających integracji ograniczają się do zachowań separacyjnych? Czy jest to kwestią braku kompetencji językowych czy kulturowych, braku sprzyjających ku temu okoliczności, czy wreszcie braku

48 Łukasz Klimek

wiedzy, w jaki sposób bardziej angażować się w życie irlandzkiego społeczeń-stwa? Problemy te powinny stać się przedmiotem dalszych analiz, a grupa ta, skłaniająca się ku integracji, ale z różnych powodów wykorzystująca strategie separacyjne, powinna stać się głównym podmiotem polityki integracyjnej.

PODSUMOWANIE

Wyniki badania wskazują, że w grupie przebadanych Polaków integracja i se-paracja były dominującymi strategiami adaptacyjnymi. Odnosząc się do aspektu behawioralnego stwierdzono, że zachowania separacyjne były najbardziej po-wszechne. Drugim co do popularności były zachowania o charakterze integra-cyjnym. Wyniki te przedstawiają się w sposób kontrastujący w odniesieniu do preferencji adaptacyjnych, gdy dominowała skłonność ku strategii integracyjnej przed separacyjną.

Wzięcie pod uwagę aspektu behawioralnego oraz deklaratywnego pozwoli-ło na wyodrębnienie kilku grup respondentów wyraźnie różniących się między sobą pod względem preferowanych i używanych strategii adaptacyjnych. Grupa respondentów stanowiąca około 30% badanej populacji skłaniała się ku strate-giom separacyjnym, zarówno w kwestii zachowań, jak i w kwestii preferencji adaptacyjnych wobec nowego środowiska społeczno-kulturowego, a prawie co czwarty ankietowany (24,0%) wykazywał zgodność co do zachowań i postaw integracyjnych. Natomiast w przypadku 32 respondentów stwierdzono, że ich zachowania nie korespondowały z deklarowanymi preferencjami. Wśród tej gru-py 29 ankietowanych, pomimo zachowań separacyjnych, przejawiało skłonności integracyjne, a kolejne 3 osoby zachowujące się w ten sposób skłaniały się ku strategiom asymilacyjnym. Grupa ta, skłaniająca się ku integracji czy asymilacji, ale z różnych powodów niezachowująca się w ten sposób, powinna stać się głów-nym podmiotem polityki integracyjnej rządu irlandzkiego. Należałoby sprawdzić przyczyny tej sytuacji oraz zrobić wszystko, aby umożliwić tym osobom integra-cję ze społeczeństwem irlandzkim w dalszej perspektywie czasowej.

Analiza statystyczna wykazała dwie zmienne, które były istotne statystycz-nie oraz w silny sposób warunkowały wybór strategii adaptacyjnych przez Pola-ków w Irlandii. Pierwszą z nich był poziom znajomości języka angielskiego – im wyższa znajomość języka, tym częstszy wybór strategii integracyjnych. Drugą, ważną oraz istotnie statystycznie zmienną niezależną okazała się decyzja o po-zostaniu w Irlandii lub powrocie do kraju. Polacy, którzy w bliższej lub dalszej perspektywie czasowej zamierzali wrócić do ojczyzny, częściej wybierali strate-gie separacyjne niż ci, którzy zdecydowali się na pobyt stały. Wyniki te wyraźnie wskazują na to, że proces integracji tak naprawdę zaczyna się dopiero od mo-mentu podjęcia decyzji o pozostaniu w kraju emigracji.


Zachowania separacyjne większości respondentów nie powinny być interpre-towane jako intencjonalne wycofywanie się z aktywnego udziału i zaangażowa-nia polskich migrantów w życie społeczeństwa irlandzkiego, ale bardziej jako przejaw tego, że wciąż znajdują się oni w początkowej fazie adaptacyjnej. Inte-gracja w pierwszym okresie pobytu, aż do podjęcia ostatecznej decyzji o powro-cie do kraju czy stałym pobycie w Irlandii, nie jest problemem najważniejszym – najważniejszą wartością dla tej grupy respondentów jest aktywność zawodowa i oszczędzanie pieniędzy. W badaniu stwierdzono również, że sieci migracyjne, tworzone przez Polaków, oprócz pozytywnego znaczenia, szczególnie w począt-kowym okresie pobytu emigracyjnego, mogą mieć również negatywny charakter, sprzyjając pozostawaniu Polaków we własnym kręgu społecznym i kulturowym, co w dłuższej perspektywie czasowej może hamować ich proces integracyjny ze społeczeństwem irlandzkim.

Biorąc pod uwagę, że Polacy na większą skalę znajdują się w Irlandii od nie-spełna dziesięciu lat, trudno, jak już wcześniej wspominano, mówić na tym etapie czasowym o stopniu ich integracji ze społeczeństwem irlandzkim. Niemniej jed-nak wyniki badania dają szczególny wgląd w początkowy okres procesu adapta-cyjnego polskich migrantów mieszkających w tym kraju. Identyfi kacja zachowań i stosunku Polaków wobec procesu integracji może być szczególnie wartościowa dla twórców polityki integracyjnej w Irlandii. Rozpoznanie strategii adaptacyj-nych na tak wczesnym etapie procesu włączania migrantów do społeczeństwa może służyć sprawdzeniu dotychczasowej skuteczności polityki i praktyk inte-gracyjnych rządu oraz ewentualnie może pozwolić na sterowanie tymi procesa-mi w przyszłości. Doświadczenia integracyjne Irlandii mogą również posłużyć jako cenne źródło informacji dla innych państw europejskich, które z tradycyjnie narodowych stały się lub w niedalekiej przyszłości staną się społeczeństwami wielokulturowymi.

BIBLIOGRAFIA

A g e r A., S t r a n g A. (2008), Understanding integration: a conceptual framework, w: “Journal of Refugee Studies”, nr 21, s. 166–191.

A r e n d s J., van de V i j v e r F. J. R. (2006), Assesment of psychological acculturation, w: D. Sam, J. Berry (red.), The Cambridge handbook of acculturation psychology, Cambridge University Press, Cambridge, s. 142–160.

B e r r y J. (1997), Immigration, acculturation, and adaptation, w: “Applied Psychology: an Inter-national Review”, nr 46, s. 5–34.

B e r r y J. (2001), A psychology of immigration, w: “Journal of Social Issues”, nr 57, s. 615–631.B e r r y J. (2006), Design of acculturation studies, w: D. Sam, J. Berry (red.), The Cambridge

handbook of acculturation psychology, Cambridge University Press, Cambridge, s. 129–141.

50 Łukasz Klimek

B i e r n a t h M. (2008), Różnorodność integracji. Wymiary i mechanizmy procesu integracji, w: A. Grzymała-Kazłowska, S. Łodziński (red.), Problemy integracji imigrantów. Koncepcje, badania, polityki, Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa, s. 180–206.

B o u c h e r G. (2008), Ireland’s lack of a coherent integration policy, w: “Translocations: The Irish Migration, Race and Social Transformation Review”, nr 3, s. 5–28.

C a s t l e s S., K o r a c M., Va s t a E., Ve r t o v e c S. (2002), Integration: mapping the fi eld, w: Home Offi ce Online Report 28/03, http://rds.homeoffi ce.gov.uk/rds/pdfs2/rdsolr2803.doc, dostęp: 12.07.2009 r.

Council of Europe (2008), Country profi le: Ireland, w: Compendium of Cultural Policies and Trends in Europe, http://www.culturalpolicies.net/web/ireland.php?aid=421, dostęp: 11.11.2008 r.

CSO Ireland (2008), Census 2006 Non-Irish Nationals Living in Ireland, Central Statistics Offi ce Ireland.

CSO Ireland (2010), Quarterly National Household Survey – Quarter 3 2010, Central Statistics Offi ce Ireland.

Department of Justice (2003), Integration: a Two Way Process, w: Report to the Minister for De-partment of Justice, Equality and Law Reform by the Interdepartmental Working Group on the Integration of Refugees in Ireland, Department of Justice, Equality and Law Reform, http://www.integration.ie/website/omi/omiwebv6.nsf/page/AXBN-7WMK3Z1533318-en/$File/IN-TEGRATION%20-%20A%20Two%20Way%20Process.pdf, dostęp: 15.07.2009 r.

G r a b o w s k a I. (2005), Changes in the international mobility of labour: job migration of Polish nationals to Ireland, w: “Irish Journal of Sociology”, nr 14, s. 27–44.

G r a b o w s k a-L u s i ń s k a I. (2007), Analiza irlandzkiego rynku pracy w kontekście procesów migracyjnych po 1 maja 2004 r. ze szczególnym uwzględnieniem napływu Polaków, w: „CMR Working Papers”, nr 25/83.

G r a y B. (2006), Migrant integration policy: a nationalist fantasy of management and control?, w: “Translocations: The Irish Migration, Race and Social Transformation Review”, nr 1, s. 118–138.

G r z y m a ł a-K a z ł o w s k a A., Ł o d z i ń s k i S. (red.) (2008), Problemy integracji imigrantów. Koncepcje, badania, polityki, Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa.

Immigrant Council of Ireland (2005a), Background Information and Statistics on Immigration to Ireland, Immigrant Council of Ireland, http://www.immigrantcouncil.ie/images/stories/ICI_Statistics_on_Immigration.pdf, dostęp: 15.07.2009 r.

Immigrant Council of Ireland (2005b), Glossary on Migration Terms, Immigrant Council of Ire-land, http://www.immigrantcouncil.ie/images/stories/ICI_Glossary_of_Migration_terms.pdf, dostęp: 15.07.2009 r.

IOM International Organization for Migration (2006), IOM and Migrant Integration, International Organization for Migration, http://publications.iom.int/bookstore/free/iom_and_migrant_inte-gration.pdf, dostęp: 10.06.2008 r.

K o s i c A., M a n n e t t i L., S a m D. L. (2006), Self-monitoring: A moderating role between ac-culturation strategies and adaptation of immigrants, w: “International Journal of Intercultural Relations”, nr 30, s. 141–157.

K r o p i w i e c K., K i n g-O’R i a i n R. C. (2006), Polish Migrant Workers in Ireland, Maynooth: National Consultative Committee on Racism and Interculturalism (NCCRI).

L a x t o n E. (1996), The Femine Ships. The Irish Exodus to America 1846-51, Bloomsbury, London.L e g r a i n P. (2007), Immigrants: your country needs them, Princeton University Press, London.Mac É i n r í P. (2007), Integration models and choices, w: B. Fanning (red.), Immigration and So-

cial Change in the Republic of Ireland, Manchester University Press, Manchester, s. 214–236.Mc F a d y e n C. (red.) (2008), Getting on: from migration to integration. Chinese, Indian, Lithua-

nian, and Nigerian migrants’ experiences in Ireland, Immigrant Council of Ireland, Dublin.


N i e s s e n J., S c h i b e l Y. (2007), Handbook on integration for policy-makers and practitioners, European Commission, http://ec.europa.eu/home-affairs/doc_centre/immigration/docs/2007/handbook_2007_en.pdf, dostęp: 14.07.2009 r.

Offi ce of the Minister for Integration (2008), Migration Nation, w: Statement on Integration Strat-egy and Diversity Management, Offi ce of the Minister for Integration, http://www.integration.ie/website/omi/omiwebv6.nsf/page/AXBN-7SQDF91044205-en/$File/Migration%20Nation.pdf, dostęp: 15.07.2009 r.

P e n n i n x R., S p e n c e r D., Van H e a r N. (2008), Migration and integration in Europe: the state of research, ESRC Centre on Migration, Policy and Society (COMPAS), University of Oxford, http://www.norface.org/fi les/migration-COMPAS-report.pdf, dostęp: 12.07.2009 r.

P f a f f e r o t t I., B r o w n R. (2006), Acculturation preferences of majority and minority adoles-cents in Germany in the context of society and family,w: “International Journal of Intercultural Relations”, nr 30, s. 703–717.

P i e k u t A. (2008), Wielość wymiarów – zatem jaka integracja? Przegląd tematyki i metod badań integracyjnych, w: A. Grzymała-Kazłowska, S. Łodziński (red.), Problemy integracji imigrantów. Koncepcje, badania, polityki, ,Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa, s. 207–243.

R a d i u k i e w i c z A., B i e l i ń s k i J., L a r k o w s k a M. (2006), Emigracja zarobkowa Polaków do Irlandii, Związek Biur Porad Obywatelskich, Warszawa, http://www.zbpo.org.pl/page/pl/aktualnosci/raport_amp8222em/, dostęp: 12.05.2009 r.

S a m D. (2006), Acculturation: conceptual backgrounds and core concepts, w: D. Sam, J. Berry (red.), The Cambridge handbook of acculturation psychology, Cambridge University Press, Cambridge, s. 11–26.

S a m D., B e r r y J. (red.) (2006), The Cambridge handbook of acculturation psychology, Cam-bridge University Press, Cambridge.

S c h e f f e r P. (2010), Druga ojczyzna. Imigranci w społeczeństwie otwartym, Wydawnictwo Czarne, Wołowiec.

Va s t a E. (2007), Accommodating diversity: why current critiques of multiculturalism miss the point, w: “Working Papers”, nr 54, ESRC Centre on Migration, Policy and Society (COM-PAS), University of Oxford, http://www.compas.ox.ac.uk/fi leadmin/fi les/pdfs/WP0753%20Vasta.pdf, dostęp: 12.02.2011 r.

Wa r d C., R a n a-D e u b a A. (1999), Acculturation and adaptation revisited, w: “Journal of Cross-cultural Psychology”, nr 30, s. 422.

Documents

POLSCY MIGRANCI MIESZKAJĄCY W IRLANDII, ICH …yadda.icm.edu.pl/yadda/element/bwmeta1.element.desklight-c9ebed7f... · aktualnych danych z raportu National Quarterly Household Survey,