Professor M.H.J. de Graaf

Kleurrijke relaties

P O S TI M P RESSIONISMEIn Nederland en Frankrijk

2

Paul Gauguin

Eugène Henri Paul Gauguin (Parijs, 7 juni 1848 – Atuona op de Marquesaseilanden, 9 mei 1903) was een Franse kunstschilder. Zijn werk wordt meestal gekenschetst als postimpressionistisch, dat van na 1891 als symbolistisch. Biografie

Na zijn opleiding in Orléans bracht Gauguin zes jaar door in de koopvaardij. Later diende hij in de Franse marine. Bij te-rugkomst in Frankrijk in 1870 werd hij assis-tent bij een beursmakelaar. Gustave Arosa, die Gauguins voogd werd toen hij op 19-ja-rige leeftijd zijn moeder verloor, bracht hem in contact met de schilderkunst. Dezelfde Arosa had hem ook aan zijn baan geholpen bij de Marine en later bij de bank. Arosa is dus een sleutelfiguur in het leven van Gauguin, omdat hij indirect ook een grote invloed zou gaan hebben op de kunst van Gauguin. Dit had ook te maken met het feit dat Arosa een grote liefde had voor ama-teurfotografie en goed bevriend was met Nadar, die foto’s maakte als reproductie van belangrijke monumenten in de wereld, als de zuil van Trajanus en het Parthenon.

Gauguin huwde in november 1873 met de Deense Mette Sophie Gad, bij wie hij vijf kinderen kreeg. Hij werd een succesvolle

Sur la plage, Gauguin

3

beursmakelaar, en werd tevens kunstverza-melaar en, zoals nu te zien is, zeer verdien-stelijk amateurschilder, die in impressionisti-sche stijl werkte.

In 1882 stortte de beurs in en raakte Gauguin zijn baan kwijt. Tegen 1884 verhuisde Gauguin met zijn familie naar Kopenhagen, waar hij minder succes had in een loopbaan als vertegenwoordiger van een Franse textielfabrikant. Hij wilde echter liever fulltime gaan schilderen en keerde daarom in 1885 terug naar Parijs, na het mislukken van een tentoonstelling van zijn werk in Denemarken. Hij kon zijn vrouw en kinderen niet behoorlijk onderhouden, zo-dat zijn vrouw terugging naar haar familie.

ArlesGauguin woonde, op initiatief van Theo van Gogh, de broer van Vincent, twee maan-den samen met Vincent van Gogh, in Arles om te schilderen en van elkaar te leren. Het werd geen gelukkige periode. Gauguin kreeg depressieve buien en deed een zelf-moordpoging. Uit de brieven van Van Gogh - die Gauguin financieel steunde - blijkt dat ze voortdurend ruzie hadden. Op een mo-ment was Gauguin zo geschrokken van het

gedrag van zijn huisgenoot, die hem tijdens een avondwandeling achtervolgde, dat hij een nacht in een hotel doorbracht. De volgende ochtend had Van Gogh een deel van zijn oor afgesneden. Daarop werd Van Gogh in een gesticht opgenomen en vertrok Gauguin uit Arles. Duitse wetenschappers beweren echter, na een langdurig onder-zoek, dat Gauguin het oor van Van Gogh met een zwaard afhakte, na een ruzie. Ze zouden er zelf voor gekozen hebben om de toedracht geheim te houden. Gauguin deed dit om vervolging te voorkomen.

Er zijn schilderijen van Gauguin en Van Gogh die eruitzien alsof ze met dezelfde verf geschilderd zijn. Ze maakten ook portretten van elkaar. In 1886 kwamen Gauguin, Émile Bernard en Paul Sérusier naar Pont-Aven. Zij richtten er de School van Pont-Aven op. Tot die groep behoorde ook de Nederlandse schilder Meijer de Haan, met wie hij bevriend raakte en die hij diverse malen geportretteerd heeft. In 1891 vertrok Gauguin naar Frans-Polynesië om te ontsnappen uit de Europese beschaving, en aan “alles wat kunstmatig en conventioneel was”. Hij had hierbij het beeld van de “no-bele wilden” voor ogen (zoals beschreven

4

door Jean-Jacques Rousseau) en wilde zich afzetten tegen de burgerlijke maatschappij. Wellicht heeft echter ook een rol gespeeld dat hij in Frankrijk als kunstenaar weinig erkenning kreeg. Hij verbleef eerst op Tahiti, dat hem zo tegenviel dat hij al snel verder trok naar de Marquesaseilanden. Daarvandaan heeft hij nog slechts eenmaal Frankrijk bezocht. Hij leefde hier samen met Paou’óura, bij wie hij een zoon Emile kreeg, geboren in 1899.

Paul Gauguin stierf op 54-jarige leeftijd in 1903, ziek van syfilis en hartaanvallen. Hij ligt begraven op het kerkhof in Atuona, Hiva Oa, Marquesaseilanden.

SchilderstijlDe werken van Gauguin behoren tot het postimpressionisme. Zijn werk loopt vooruit op het ongebruikelijke kleurgebruik van de fauvisten en de expressionisten.

Na 1888 beschouwt Gauguin zichzelf als symbolist. De kunst van de impressionisten bevredigde Gauguin niet, omdat hij vooral het onzichtbare wilde weergeven, de stemming en gevoelens achter het beeld. Naast olieverfschilderijen maakte Gauguin

ook veel grafisch werk, zoals houtsneden, waarvan de wildheid, de directheid hem aansprak.

ImpressionismeNa zich eerst aangesloten te hebben bij de impressionisten, begon Gauguin tijdens zijn periode in Bretagne een eigen stijl te ont-wikkelen. Hij schilderde daar de vrouwen in klederdracht in een zeer verstilde en ge-concentreerde stijl, die vooral de rust en de eenvoud van het boerenleven weer schijnt te geven.

Zijn eigen stijl in die periode duidt Gauguin aan met de term cloisonnisme, een woord dat is afgeleid van de middeleeuwse tech-niek van het emailleren, het cloissoné, waar-bij de vlakjes emaille van elkaar gescheiden worden door metalen randjes. Rond vrijwel alle figuren uit deze tijd, en ook meestal in de latere schilderijen, tot het eind van zijn leven, staan donkere randen geschilderd.

In de periode in Bretagne schildert Gauguin ook religieuze taferelen, onder andere het doek Het visioen na de preek (ook wel ge-noemd: Jacob de engel) uit 1888. Dit schil-derij laat een combinatie zien van biddende

5

Bretonse vrouwen met hun witte mutsen en Jacob die stevig door de engel wordt vastgegrepen, dit alles op een uitermate gedurfde knalrode achtergrond, met tussen de vrouwen en de engel een stevige boom, schuin over het doek.

TropenNa zijn vertrek naar de tropen bereikt Gauguin de toppen van zijn kunstenaar-schap, al blijkt hij ook een vechtersbaas en een amokmaker. Het prachtige kleurgebruik, de indringende blikken van de Polynesische vrouwen, die gewillig voor hem poseerden, en de geheimzinnige titels van de schilde-rijen zijn voor de liefhebber van het werk van Gauguin een waar genoegen. Een voorbeeld is het grote schilderij (375x139 cm) met daarop de tekst: D’où venons-nous, Que sommes-nous? Où allons-nous? (Waar

komen we vandaan? Wie zijn wij? Waar gaan we heen?). Op dit schilderij zijn een tiental bijna levensgrote personen afge-beeld, omringd door sprookjesachtige plan-ten, dieren en symbolen uit de Polynesische godsdienst.

Nevermore O Taiti, Gauguin

6

Vincent van Gogh

Vincent Willem van Gogh (Zundert, 30 maart 1853 – Auvers-sur-Oise, 29 juli 1890) was een Nederlands kunstschilder. Zijn werk valt onder het postimpressio-nisme, een kunststroming die het negen-tiende-eeuwse impressionisme opvolgde. Van Goghs invloed op het expressionisme, het fauvisme en de vroege abstractie was enorm en kan worden gezien in vele andere aspecten van de twintig-ste-eeuwse kunst. Het Van Gogh Museum in Amsterdam is gewijd aan het werk van Van Gogh en zijn tijdgenoten.

Van Gogh wordt tegenwoordig gezien als één van de grote schilders van de 19e eeuw. Deze erkenning kwam echter pas laat. Tijdens zijn leven werd er waarschijn-lijk maar één schilderij verkocht: De rode wijngaard (Poesjkinmuseum in Moskou). Anna Boch, een Belgische kunstenares en zus van zijn vriend Eugène Boch kocht het voor 400 toenmalige frank op de exposi-tie van de Brusselse Les XX in 1890, een paar maanden voor Van Goghs dood.

Er verliepen maar drie jaar tussen zijn zwaarmoedige De aardappeleters (1885) en de kleurenexplosie in het zuidelijke

Arles (1888). Van Gogh produceerde al zijn werk in slechts tien jaar, voordat hij begon te lijden aan een zenuwziekte en, naar men algemeen aanneemt, zelfmoord pleegde. Zijn roem groeide na zijn dood snel.

BiografieVincent werd geboren in het Brabantse Zundert, een dorpje vlakbij de Belgische grens, als zoon van de predikant Theodorus van Gogh en Anna Cornelia Carbentus. Precies een jaar voor zijn geboorte hadden zij ook al een zoon gekregen die zij Vincent noemden, hoewel hij doodgeboren was. In totaal kreeg het echtpaar drie jongens en drie meisjes, onder wie Theo, die vier jaar na Vincent geboren werd. Als kind was Vincent een zwijgzame, enigszins in zichzelf gekeerde jongen. Op zijn achtste ging hij naar de dorpsschool, maar het jaar daarop werd hij al weer van school gehaald. In

Zelfportret, van Gogh

7

plaats daarvan kreeg hij thuisonderwijs. Per 1 oktober 1864 ging Vincent naar de kost-school van Jan Provily in Zevenbergen waar hij twee jaar verbleef. Op 15 september 1866 werd hij ingeschreven aan de Rijks HBS Koning Willem II te Tilburg gevestigd in het voormalige paleis van Koning Willem II en het huidige Paleis-Raadhuis van Tilburg. In het tweede jaar werd hij van school ge-haald, mogelijk omdat zijn vader de school niet kon betalen.

Jonge jarenOp zijn zestiende werd Vincent jongste bediende bij het Haagse filiaal van de kunsthandel Goupil & Cie op de Plaats. Oorspronkelijk was dit de kunsthandel van zijn oom Vincent van Gogh, die vervolgens partner was geworden van de kunsthandel Goupil in Parijs. In 1872 begon Vincent te corresponderen met zijn jongere broer Theo. Deze kwam per 1 januari 1873 ook in dienst van Goupil & Cie, in het filiaal te Brussel. In juni van dat jaar werd Vincent in het filiaal te Londen geplaatst. Hij werd ver-liefd op de dochter van zijn hospita, maar ze was al verloofd met een andere kostgan-ger en Vincent maakte een depressieve pe-riode door.

In 1873 was hij korte tijd werkzaam op het hoofdkantoor in Parijs, en vervolgens weer op het filiaal te Londen. In 1874 werkte Vincent nogmaals korte tijd op het hoofdkan-toor. Zijn depressie hield aan en per 1 april 1876 werd hij ontslagen. Zijn oom Vincent was diep teleurgesteld in zijn neef en trok zijn handen van hem af. Vincent werd on-derwijzer in Ramsgate, en vervolgens on-derwijzer en hulpprediker in Isleworth. Op 4 november hield hij zijn eerste preek.

Vanaf januari 1877 was hij weer in Nederland. Hij werkte korte tijd in een boekhandel te Dordrecht en in mei ver-huisde hij naar Amsterdam om zich voor te bereiden op het staatsexamen, dat hem toegang zou verschaffen tot de studie theo-logie. Hij logeerde bij zijn oom Johannes van Gogh, die commandant was van de Amsterdamse marinewerf. Vincent haakte in 1878 af, zonder staatsexamen te hebben gedaan, onder meer te wijten aan zijn de-sinteresse in de Latijnse en Griekse taal. Hij volgde een korte opleiding op een zendelin-genschool te Laken bij Brussel. In december 1878 werd hij naar de Borinage gestuurd, waar hij onder de mijnwerkers werkte als lekenprediker.

8

Tijdens deze periode begon hij zijn kunste-naarsroeping te volgen. Hij maakte veel expressieve schetsen en tekeningen, waar-bij hij zich liet inspireren door meesters als Rembrandt en Millet. In 1880 raakte hij bevriend met de jonge schilder Anthon van Rappard. Hij kreeg nu ook geld van zijn jongere broer Theo. Nu eerst begon zijn explosieve maar dramatische odyssee, die nauwelijks tien jaar zou duren. Aan de vriendschap met Van Rappard kwam na een ongelukkig misverstand een eind, waarna Vincent nog een half jaar in Brussel verbleef.

Tijdens de eerstvolgende vijf jaren woonde hij bij zijn ouders die inmiddels via Helvoirt naar Etten waren verhuisd. Hij bleef zich in deze periode toeleggen op de kunst en maakte talloze – steeds beter uitgevoerde

– tekeningen en schilderijen. Aanvankelijk werd hij nog erg getrokken door het plan om voor tijdschriften te tekenen en op die manier zijn geld te verdienen en het duurde lang voordat hij dit ideaal losliet.

Vervolgens woonde hij zelfstandig in Den Haag, en te Nuenen. Hij worstelde in Den Haag met een problematische relatie met ‘Sien’, die in werkelijkheid Christine Hoornik

heette. Het was een arme vrouw met een alcoholprobleem en een verleden als pros-tituee. Zij baarde in 1882 een zoon, maar er zijn nooit bewijzen gevonden dat Vincent de vader was. De relatie verslechterde spoe-dig en Sien pakte haar oude beroep van prostituee weer op.

Vincent ging eind 1881 op 28-jarige leeftijd voor ongeveer drie weken bij zijn aange-trouwde neef Anton Mauve (die getrouwd was met zijn nicht Jet Carbentus) in diens Haagse atelier werken. Via hem kwam hij in contact met het werk van onder anderen Jacob en Matthijs Maris, Weissenbruch, Mesdag, Breitner en Israëls. Mauve gaf Vincent schilderles. Zijn invloed op Vincent

Aardappeleters, van Gogh

9

was groter dan doorgaans wordt aange-nomen. Thema’s als spitters, aardappele-ters en houtverkopers heeft hij van Mauve overgenomen.

Door zijn relatie met Sien Hoornik kwam Vincent in conflict met Mauve en Tersteeg, zijn vroegere chef bij Goupil. Toen Anton Mauve op 5 februari 1888 op nog geen vijftigjarige leeftijd plotseling te Arnhem over-leed, droeg Vincent in Arles zijn Souvenir de Mauve, roze bloeiende perzikbomen, aan hem op.

DrentheIn 1883 verbrak hij de relatie met Sien en vertrok vanuit Den Haag naar Drenthe, waar hij op 11 september arriveerde te Hoogeveen. Deze keuze was ingegeven door zijn broer Theo die op de Parijse Salon van 1882 een landschapsschilderij van de Duitse schilder Max Liebermann zag. Liebermann bezocht elk jaar gedurende de zomer Drenthe (Zweeloo) om daar te schilde-ren. Ook Anton Mauve (getrouwd met een nichtje van zijn moeder) en zijn schilder- en studievriend Anthon van Rappard adviseer-den hem Drenthe te bezoeken. Theo finan-cierde de reis per trein van station Hollands

Spoor (Den Haag) naar Hoogeveen. Van Gogh verbleef 18 dagen bij logementhou-der Albertus Hartsuiker te Hoogeveen. In deze periode maakte hij uitstapjes in de omgeving en legde zich toe op het schil-deren van landschappen en figuren. Op 2 oktober van dat jaar vertrok hij per trek-schuit naar Nieuw-Amsterdam. Daar nam hij zijn intrek in het logement van Hendrik Scholte. Dit huis is in 2002 gerestaureerd: het museale ‘Van Gogh Huis’ herinnert aan Van Goghs verblijf in Drenthe.

NuenenOp 4 december 1883 vertrok hij weer naar Hoogeveen om de volgende dag de trein te nemen naar zijn ouders in Nuenen. In zijn schilderijen uit deze tijd legde Vincent vaak het hardvochtige boerenleven vast; aan deze tijd herinnert onder andere Het Weefgetouw, Twee boerinnen, spittend en de zeven afbeeldingen van windmolen De Roosdonck. Eind april 1885, een maand na het onverwachte overlijden van zijn va-der, schiep hij zijn eerste, evenwel sombere, maar uitermate expressieve meesterwerk De aardappeleters. In november van datzelfde jaar vertrok Van Gogh naar Antwerpen. Verschillende tekeningen en schilderijen die

10

hij bij zijn familie achterliet, zijn verloren ge-gaan toen zijn moeder en zuster Willemien begin 1886 naar Breda verhuisden.

Antwerpen en academieAangekomen in Antwerpen betrok hij een kleine kamer. In januari daarop liet hij zich inschrijven aan de Academie. Hij was toen 32 jaar. Ondanks zijn bewondering voor het coloriet en de penseelvoering van Peter Paul Rubens hield hij het geen drie maanden vol: door toedoen van Eugène Siberdt, een le-raar van de cursus “Tekening figuur naar het leven” raakte hij uitgeput en overwerkt, en Siberdt stuurde hem weg. In deze tijd kwam Van Gogh onder de indruk van de Japanse prenten, die hij gretig ging verzamelen.

In Antwerpen was Vincent ziek geworden en had een aantal tanden verloren. Bovendien was er syfilis bij hem geconstateerd.

ParijsIn maart 1886 verliet hij onverwachts België. Hij ging inwonen bij Theo in Parijs, Rue Lepic 54 in Montmartre, waar hij een eigen atelier kreeg. Hier werkte hij verder aan zijn artistieke doorbraak. Hij raakte bevriend met Henri de Toulouse-Lautrec en met Emile

Bernard, terwijl hij bewondering had voor de bloemstillevens van Adolphe Monticelli, de romantische Eugène Delacroix en de alle-gorische Pierre Puvis de Chavannes.

Belangrijker nog was zijn contact met het Franse impressionisme, tien jaar na het ont-staan. De reeks “Salons des Impressionistes” waren voorbij en Paul Signac, met wie hij vaak ging schilderen in Asnières, worstelde als post-impressionist met het divisionisme. Georges Seurat, Paul Gauguin, Camille Pissarro en Armand Guillaumin behoorden tot zijn kennissen.

De relatie tussen Vincent en Theo kwam enige tijd onder druk te staan toen bleek dat Vincent voortdurend met Jan en alle-man ruzie maakte. Pas tegen het eind van Vincents verblijf knapte de relatie weer op en kregen de broers weer een zeer innige band. Ook gedurende deze periode werkte Vincent onvermoeibaar hard ten koste van zijn gezondheid.

ArlesHet Parijse leven was erg druk voor de zwakker wordende Van Gogh, en vaak ook grauw en koud. Hij was 34 jaar oud toen

11

hij Parijs verliet in februari 1888. Hij ging naar Arles in het zuiden van Frankrijk in de Camargue. Het was er echter al even koud: het vroor er en er lag sneeuw.

Onder de Franse zuiderzon maakte Vincent van Gogh zijn meest opzienbarende wer-ken in een koortsachtig tempo, soms meer-dere op een dag. Het werden echter zijn laatste twee levensjaren, met dramatische crises. Hij wilde de Middellandse Zee ont-dekken en trok voor een vijftal dagen naar het nabijgelegen Les-Saintes-Maries-de-la-Mer, waar hij onophoudelijk schetsen en te-keningen maakte van de omgeving. Terug in Arles bracht hij zijn bekende “Vissersboten op het strand” op het doek. Ook zijn

kenschetsende portretten ontstonden in deze periode, zoals van de zouaaf, van Roulin en Eugène Boch.

Ruzie met GauguinHij huurde het “Gele huis”, schilderde het indrukwekkende “Nachtcafé” en verwerkte uitzonderlijke motieven van oogst, wijn-gaard en cipressen. Op 23 oktober 1888 kwam Paul Gauguin bij hem logeren, maar nauwelijks twee maanden later volgde de breuk, tijdens een hoog oplopende ruzie over de plaatselijke cafébazin. Bovendien waren ze verliefd op haar zodat ze haar al vele malen geschilderd hadden. Van Gogh haalde met zijn scheermes uit naar Gauguin, die zich nog net kon verweren, maar Van

Sterrennacht, van Gogh

12

Gogh sneed per ongeluk zijn eigen oorlel af. Anderen beweren dat hij zelf uit eigen kracht een stuk van zijn oor sneed en dat de tinnitus waaraan hij leed hier de aanleiding toe was.

De Duitse kunsthistorici Hans Kaufmann en Rita Wildegans onderzochten gedurende tien jaar politierapporten, getuigenverkla-ringen en brieven van de beide schilders. Volgens hen zou Paul Gauguin van plan zijn geweest het Gele Huis in Arles na een verblijf van twee maanden te verlaten. Van Gogh zou hem boos achterna de straat op zijn gelopen, waarop een ruzie zou zijn ont-staan en Gauguin uithaalde met zijn degen en daarmee een deel van Van Goghs oor afhieuw.

Daarna zouden ze hebben afgesproken hierover te zwijgen: Gauguin om strafver-volging wegens het toebrengen van letsel te ontlopen en Van Gogh om de vriendschap te behouden. Vervolgens zou Van Gogh zijn oorlel aan een prostituee hebben gegeven en terug naar huis zijn gegaan.

De Duitse kunstwetenschappers vinden steun voor hun stelling in de laatste brief van

Van Gogh aan Gauguin. Daarin schreef hij: “Jij bent stil, ik zal het ook zijn.” Ook in brieven aan zijn broer Theo menen zij im-pliciete verwijzingen naar het incident te kunnen herkennen. In 2008 publiceerden zij hun bevindingen in een boek (zie onder Literatuur). Curator Leo Jansen van het Van Goghmuseum wijst hun conclusie af. De aangevoerde bewijzen zijn voor een groot deel uit hun verband getrokken.

In januari 1889 was van Gogh hersteld en ging hij opnieuw driftig aan het werk aan herhaalde versies van “La Berceuse”, waar-voor Madame Roulin model zat. Verder schil-derde hij nieuwe variaties “Zonnebloemen”. De buurtbewoners maakten zich echter zor-gen om de “vagebond” in het “Gele Huis”.

Saint-Rémy-de-ProvenceZijn broer Theo trouwde in april te Amsterdam met Johanna Gesina Bonger. Het ging weer

Een paar schoenen, van Gogh

13

minder goed met Vincent en hij werd op-genomen te Saint-Rémy-de-Provence, in de instelling Saint-Paul-de-Mausole aan de voet van de Alpilles. Men richtte er zelfs een klein atelier in, waarin hij kon schilderen tijdens de steeds zeldzamer momenten zonder ze-nuwcrisis. Het was de tijd van de “Irissen” en de “Seringen”.

De naam Van Gogh was intussen doorge-drongen tot België en in januari 1890 werd hij uitgenodigd op de expositie van Les XX te Brussel. Hij nam eraan deel met vijf schilde-rijen. Op deze tentoonstelling werd de “De rode wijngaard” gekocht door Anna Boch.

De zenuwinzinkingen volgden elkaar op, maar Van Gogh bleef doorwerken en in april toonde Theo tien werken op de “Salon des Indépendants”. Vincent verliet de instel-ling van Saint-Rémy-de-Provence en reisde naar Auvers-sur-Oise, waar dokter Gachet woonde. Op doorreis bezocht hij Theo en diens vrouw in Parijs.

AuversIn mei kwam hij in Auvers aan en huurde er een zolderkamer in de herberg van Ravoux. Weer schilderde hij portretten, onder meer

het bekende portret van Dr. Gachet. De eindeloze gele korenvelden met de don-kerblauwe, vaak wervelende hemels rond Auvers werden nu zijn herhaalde motieven.

Broer Theo en zijn vrouw Jo kwamen nog eens een dag doorbrengen bij hem, in juni en in juli liep hij zelf nog eens naar Parijs om bij hen op bezoek te gaan.

Vincent’s zelfmoordAlgemeen wordt aangenomen dat Van Gogh zichzelf op 27 juli 1890, 37 jaar oud, in de borst verwondde met een pistool. Hij wilde zichzelf door het hart schieten, maar maakte een klassieke fout door te denken dat het hart zich ter hoogte van de linkerte-pel bevindt. Daardoor stierf hij pas op 29 juli aan inwendige bloedingen, met Theo aan zijn zijde.

De Amerikaanse kunstkenners Steven Naifeh en Gregory White Smith, die tien jaar on-derzoek naar de schilder hebben gedaan, concluderen echter in hun biografie Van Gogh: The Life (oktober 2011) dat Van Gogh mogelijk geen suïcide heeft gepleegd, maar dat het dodelijke schot kan zijn gelost tijdens een onduidelijk voorval waarbij twee

Een paar schoenen, van Gogh

14

jongens betrokken waren. Zij wijzen er in dit verband op dat het vuurwapen nooit is gevonden. Alhoewel vooralsnog nog steeds wordt uitgegaan van zelfdoding, kan het nieuwe scenario uit de biografie ook niet worden uitgesloten, omdat de omstandighe-den die tot Van Goghs dood leidden nooit helemaal zijn opgehelderd.

Een half jaar later overleed ook Theo. Deze liet een zoon achter, Vincent Willem, de grootvader van de bekende cineast en co-lumnist Theo van Gogh. Vincent en zijn broer Theo liggen begraven op de begraafplaats van Auvers-sur-Oise.

Nalatenschap

Oprichting Van Gogh Museum in AmsterdamOp 21 juli 1962 werd een overeenkomst on-dertekend tussen de Staat der Nederlanden en de Vincent van Gogh Stichting. De fami-lie Van Gogh droeg voor 15 miljoen gulden de resterende verzameling, bestaande uit 200 schilderijen van Vincent van Gogh en Paul Gauguin, 400 tekeningen, en alle brieven van Vincent, over aan de staat. Hiermee werd de grondslag gelegd voor

het Amsterdamse Van Gogh Museum, dat op 2 juni 1973 werd geopend.

Musea wereldwijdVerder hangt er werk in andere musea over de hele wereld, zoals Louvre, Musée d’Orsay in Parijs, National Gallery in Londen, Hermitage in Sint-Petersburg, Poesjkin museum in Moskou.

(o.a. De rode wijngaard en Rondgang der gevangenen), Museum of Modern Art in New York City, Kröller Müller in Nederland, Noordbrabants Museum in Nederland.

Schilderijen in bezit van de familie Van GoghNa de dood van haar zwager Vincent van Gogh op 29 juli 1890 en haar echtgenoot Theo van Gogh in 1891 keerde Johanna van Gogh-Bonger met haar zoontje Vincent Willem van Gogh en een groot aantal als waardeloos beschouwde schilderijen van Vincent van Gogh definitief terug naar Nederland. Ze vestigde zich in Bussum. Om in haar levensonderhoud te voorzien begon zij daar een pension en maakte een begin aan de verkoop van het werk van haar zwager.

15

Haar beste klanten waren de kunsthandel van Paul Cassirer in Berlijn en kunsthandel J.H. de Bois (voorheen C.M. van Gogh) in Amsterdam waaraan ieder 55 schilderijen of tekeningen werden geleverd. Alles werd door Johanna keurig bijgehouden in haar kasboek, ofschoon er van de verkoop van een klein aantal werken van Vincent geen aantekening werd gehouden. Ook werd een gering aantal werken geschonken aan familie of zeer goede relaties.

Behalve het grote aantal werken dat Johanna van Gogh bezat, hadden de vol-gende familieleden van Vincent werk in hun bezit: E.H. Du Quesne-van Gogh tien stuks, Willemien van Gogh zeven stuks, Cornelia

van Gogh-Carbentus één, Anna van Gogh-Carbentus drie en Andries Bonger (broer van Johanna) vijf stuks. Tussen 1890 en 1923 werden door haar 247 schilderijen en tekeningen van Vincent van Gogh op de markt gebracht.

Sterrennacht op de Rohne, van Gogh

16

Paul Cézanne

Paul Cézanne werd geboren als zoon van de hoedenhandelaar en latere ban-kier Louis-Auguste Cézanne en Anne-Elisabeth-Honorine Aubert. Zijn ouders trouwden pas in 1844, na de geboorte van Paul en zijn zus Marie (1841).

BiografieAl tijdens zijn schooltijd, vanaf 1856, volgde Cézanne een avondcursus teke-nen bij Joseph-Marc Gibert in het museum van Aix. Tussen 1859 en 1861 studeerde Cézanne rechten, maar hij volgde tegelij-kertijd teken- en schilderlessen. Hij werkte tijdelijk bij de bank van zijn vader, maar dat beviel hem niet. Tegen de wil van zijn va-der koos Cézanne voor de kunst. Hij volgde zijn vriend Émile Zola naar Parijs. Zijn vader, die erg rijk was - hij was na eerst hoeden-maker te zijn geweest stichter van de bank Cézanne & Cabassol - steunde hem vervol-gens toch, zodat Cézanne financieel onaf-hankelijk kon zijn.

ParijsIn Parijs studeerde hij aan de Académie Suisse. In 1863 probeerde hij toegelaten te worden tot de kunstacademie, maar toen dat niet lukte studeerde hij verder aan de

Zelfportret met pallet, Cezanne

17

Académie Suisse. Tussen 1863 en 1869 probeerde hij te exposeren bij de officiële Parijse salon, maar hij werd telkens gewei-gerd. Hij exposeerde met anderen op de Salon des Refusés (Salon van de geweiger-den) in 1863.

In 1869 leerde hij Hortense Fiquet kennen. Ze gingen in het geheim samenwonen en hielden hun relatie en hun zoon Paul lange tijd geheim voor de vader van Cézanne, die deze relatie niet zou goedkeuren. Uiteindelijk ontmoette hij zijn circa 11-jarige kleinzoon. Hortense Fiquet stond vaak mo-del voor Cézanne.

In 1872 verbleef hij in Auvers-sur-Oise. Hij ontmoette Camille Pissarro en andere im-pressionisten, maar vond weinig aansluiting bij hen. Hij werkte in het huis van dokter Paul Gachet. In 1874 organiseerden de impres-sionisten hun eerste gezamenlijke expositie in het atelier van de fotograaf Nadar. Paul Cézanne laat daar drie schilderijen zien: Une moderne Olympia, La Maison du pendu en Étude, paysage d’Auvers.

Hij deed in 1874 mee met de eerste ex-positie van de impressionisten in Parijs. In

1875 vond de tweede expositie van de impressionisten plaats, waar hij echter wei-nig werk verkocht. In 1877 was de derde expositie er weer is er veel kritiek op de impressionisten. Paul Cézanne vertrok in 1885 naar Gardanne, een klein dorp bij Aix. Hier maakt hij diverse schilderijen van de Montagne Sainte-Victoire.

In 1882, twintig jaar na zijn eerste poging, werd uiteindelijk toch werk van Cézanne toegelaten in de Salon.

Na het overlijden van zijn vader in 1886 kreeg hij een grote erfenis, waardoor hij fi-nancieel onafhankelijk werd. Hij trouwde in datzelfde jaar met Hortense Fiquet, na 20 jaar met haar samengewoond te hebben. Cézanne heeft ongeveer 25 portretten van haar gemaakt, onder andere gezeten in een rode leunstoel. In 1887 deed Cézanne mee met de tentoonstelling van Les XX in Brussel. In 1895 exposeerde de ambitieuze galerie-houder Ambroise Vollard werk van Cézanne. Veel aanhangers had Cézanne echter nog steeds niet.

In 1897 vestigde Paul Cézanne zich permanent in Aix-en-Provence. Na de

18

wereldtentoonstelling van 1900 in Parijs, waarop drie schilderijen van Cézanne werden tentoongesteld, begon hij eindelijk ook in het buitenland bekend te worden. Zijn schilderijen hingen onder meer in de Weense Sezession. Vanaf ongeveer 1901 werd Cézanne bewonderd door jongere kunstenaars, zoals Maurice Denis, Pierre Bonnard en Édouard Vuillard. Zij kwamen naar Aix om hem te zien schilderen en voor wijze raad.

Paul Cézanne overleed op 22 oktober 1906 aan longontsteking in Aix-en-Provence. Hij schijnt een norse, egocentrische persoon te zijn geweest, met weinig vrienden.

Op de Salon d’Automne van 1907 wor-den 56 werken van Paul Cézanne tentoon-gesteld. Emile Bernard publiceerde in Le Mercure de France twee delen met herinne-ringen aan Cézanne.

InvloedenCézanne was van jongs af aan, sinds 1852 toen zij op het Collège Bourbon zaten, be-vriend met schrijver Émile Zola, maar kreeg later onenigheid met hem door de beschrij-ving die Zola gaf van Cézanne en het los-bandige leven van de impressionisten in zijn roman L’Oeuvre (Het meesterwerk uit 1886).

Om te oefenen kopieerde Cézanne werken van Eugène Delacroix en Nicolas Poussin die in het Louvre hingen. Hij bewonderde ook Gustave Courbet en Édouard Manet. In 1888 schilderde Cézanne samen met Renoir. In 1894 had hij contact met Claude Monet in Giverny. Tevens ontmoette hij daar de beeldhouwer Auguste Rodin.

WerkHet werk van Cézanne is in vier periodes onder te verdelen. De genoemde jaartallen zijn globaal, een exacte datering van de schilderijen van Cézanne ontbreekt meestal.

Romantische periodeDe schilderijen uit 1865-1870, uit de vroege ‘romantische’ periode zijn extreem persoonlijk, individualistisch werk. Cézanne gebruikt gewelddadige onderwerpen en

Mont Saint Victoire, Cezanne

19

bizarre fantasieën in harde, sombere kleu-ren, meestal “aardkleuren” (zie het voor-beeld van Herakles).

Impressionistische periodeIn de periode vanaf begin 1870 schilderde hij in impressionistische stijl, waarbij hij ech-ter gebruik maakte van overheersende vlak-ken in zijn compositie.

Constructieve stijlIn de periode van ongeveer 1880 tot aan ongeveer 1890 schilderde hij in een con-structieve stijl, met parallelle en krachtige streken van zijn kwast (zie het voorbeeld van De kaartspelers). In deze periode schil-derde hij ook landschappen, onder andere

van zijn verblijf van juli 1878 tot maart 1879 in L’Estaque in de omgeving van Marseille, bijvoorbeeld Rotslandschap bij l’Estaque, 1879-1882 in het Museu de Arte de São Paulo en de De zee bij l’Estaque, 1878-1879 in het Musée Picasso in Parijs. Verder maakte hij stillevens en portretten.

Laatste periodeIn de laatste periode, van circa 1888 tot 1906, waarin ook zijn verhuizing naar Aix-en-Provence viel in 1897, werkte Cézanne aan diverse grote schilderijen met naakte baadsters.

Ook maakte hij enkele schilderijen van kaart-spelers, zoals onder andere de schilderijen

Stilleven met fles en mand met appels, Cezanne

20

De kaartspelers van 1890-1892 dat hangt in het Metropolitan Museum of Art in New York en De kaartspelers van 1893-1896 in het Musée d’Orsay in Parijs.

Hij schilderde ook vaak de berg Mont Sainte-Victoire vlak bij zijn huis (deze berg lijkt ook op het schilderij van Herakles te staan). In 1901 kocht Paul Cezanne een landgoed ten noorden van Aix waar hij zijn atelier had. Vanuit zijn atelier kon Cézanne deze berg zien, evenals het tussenliggende dal. Tussen 1902 en 1906 komt de berg in veel werk terug. Hij observeerde hem en probeerde uit de vormen en kleuren de diepere betekenis van de natuur te ontcij-feren. Zie Montagne Sainte-Victoire (Paul Cézanne).

In latere jaren legde Cézanne zich toe op het schilderen van stillevens, waarbij vooral de vele afbeeldingen van een schaal met fruit erg indrukwekkend zijn door het krach-tige kleurgebruik en de textuur van de vruch-ten. De stillevens lijken realistisch, maar er zitten in de schilderijen speciale effecten die het werk veel krachtiger maken dan een zuiver realistische afbeelding kan doen. De tafels waar het fruit op ligt zijn vaak naar

voren gekanteld. Verder lijkt de tafel vaak doorbroken door een verticaal element zo-als een fles (zie het voorbeeld van het stille-ven). In deze laatste fase van zijn ontwikke-ling wordt de verfstreek lichter.

Paul Cézanne schilderde ook diverse zelfportretten.