1

As.prof. dr .ENEVER ISUFI Dr. VEIS SELAMI

Agr. MEMET RAMADANI

PRAKATIKA TE MIRA BUJQESORE PER PRODHIMIN E QENDRUESHEM TE RRUSHIT.

Manual Ne ndihme te eksperteve te vreshtarise se Shoqates “AgroPuka”

2

Pasqyra e lendes faqe 1. KULTIVIMI I HARDHISE NE BOTE DHE SHQIPERI 4-6

Hardhia ne bote , prodhimi i rrushit dhe nenprodukteve te tij. Kultivimi i hardhise ne Shqiperi

2. STADET E ZHVILLIMIT TE HARDHISE 7-8 3. SISTEMET BUJQESORE TE PRODHIMIT TE RRUSHIT. 9-12

Prodhimi natyral Prodhimi konvencional Prodhimi i integruar Prodhimi organik\biollogjik

4. ZGJEDHJA E VENDIT PER NGRITJEN E VRESHTIT 13-15 Klima Temperatura Ndricimi diellor Reshjet Shpejtesia e eres Toka

5. ZGJEDHJA E KULTIVARIT DHE NENSHARTESES 16-18 Zgjedhja e kultivarit Zgjedhja e nensharteses

6. ZGJEDHJA E FORMES DHE SISTEMIT TE KRASITJES 19-25 Format voluminoze Format spalier Format e larta(pjergull, tende) Format e lira

7. PERKUJDESJET PER TOKEN 26-29 Mbajtja e tokes me punime ( ugar ) Mbajtja e tokes te mbuluar me bimesi

7.2.1 Mbajtja me bimesi natyrale 7.2.3. Mbajtja e tokes me bimesi te kultivuar 7.2.3. Mbajtja mbulese bimore te perkoheshme 7.2.4 Mbajtja mbules bimore te perhershme 7.2.5 Mbajtja me barezim total

Mulcerim 8. TE USHQYERIT DHE PLEHERIMI I VRESHTIT 30-33

Kerkesat e hardhise per element ushqyes Sistemet e pleherimit te vreshtit Pleherimi organik Pleherimi i gjelber Mbaturinat bimore te vreshtit Mbulesat bimore Kompostot Plehera industriale me orgjine bimore e shtazore

9. SIGURIMI I REGJIMIT UJOR TE VRESHTIT 34-35 Menyra e mbajtjes se tokes dhe regjimi hidrik Percaktimi i nevojave per uje te hardhise Percaktimi i kohes se ujitjes Metodat e ujitjes se vreshtit

10. MBROJTJA E VRESHTIT 36-37 SEMUNDJET E DEMTUESIT ME TE ZAKONSHEM TE HARDHISE SEMUNDJET E HARDHISE 38-53 Hiri i hardhise

3

Vrugu i hardhise Kalbezimi Semundjet jo parazitare DEMTUESIT E HARDHISE 54-64 Tenja e rrushit Demtuesit e sythave Kepusha e pucrrave te gjethes Kepusha e deformimit te lastareve INSEKTET E DOBISHEM 65-67 KUFIJTE KRITIK 68-70 MBROJTJA KIMIKE E HARDHISE 70 - 86

Njohja e vlerave te produkteve kimike Koha e trajtimit Teknika e trajtimit Lista e produkteve kimike per mbrojtjen e hardhise Mbrojtja e hardhise 12 muajet e vitit Udhezues per percaktimin e semundjeve e demtueseve

11. NORMAT E CILESISE DHE MARKETINGU 87 -88 Koncepti i cilesise Straregjia per arritjen e cilesise Norma te cilesise dhe kontrollit

12. VJELJA 89- 90 Anaks.1 Produktet e lejuara ne bujqesine biollogjike 91- 93 Aneks.2 Produktete per mbrojtjen e vreshtit ne sistemin biollogjik 94 Aneks .3 Kultivare te testuar per vreshtarine biollogjike 95

4

1. KULTIVIMI I HARDHISË NË BOTË DHE NË SHQIPËRI 1.1. HARDHIA NË BOTË,PRODHIMI RRUSHIT DHE NËNPRODUKTET E TIJ. HARDHIA ËSHTË NDËR BIMËT MË TË DOBISHME PËR NJERIUN NË TË GJITHË GLOBIN.MË POSHTË JEPEN TË DHËNA MBI HARDHINË DHE NËNPRODUKTET E RRUSHIT NË 34 SHTETE TË BOTËS SI DHE SIPAS KONTINENTEVE. TABELA NR.1: SIPËRFAQIA E HARDHISË, PRODHIMI I VERËS DHE KONSUMIT TE SAJ.

VENDI

SIPËRFAQIA NË 000/HA

PRODHIMI I VERËS NË 000/LITRA

KONSUMI I VERËS

L/PERSON/VIT SHQIPËRIA 18 ALGJERIA 192 1750 12 ARGJENTINA 306 18808 66.32 AUSTRALIA 65 4026 20.5 BELGJIKA - 2 20.93 BRAZILI 62 2750 2.6 BULLGARIA 167 4171 22 KILI 112 9000 40,00 GJERMANIA 101 7993 25.70 FRANCË 1079 63709 82.00 GREQIA 169 5175 43.99 IRANI 186 - - IZRAELI 9 100 4.30 ITALIA 1130 70235 81.60 JAPONIA 30 589 0.73 JUGOSLLAVIA 238 6920 13.00 KANADA 9 470 9.85 LUKSENBURGU 1 152 63.00 MALTA 1 19 - MAROKU 45 370 1.30 ZELANDA E RE 6 417 12.50 HOLLANDË - 10 14.60 AUSTRI 59 3698 35.68 PORTUGALI 366 8447 84.20 RUMANIA 301 8700 28.00 ZVICËR 14 1095 48.40 B. SOVJETIK 1337 34025 13.00 SPANJE 1581 35537 57.00 AFRIKA JUGUT 100 9082 10.84 CEKIA 47 1467 15.00 TUNIZIA 32 680 3.18 HUNGARIA 155 5073 30.00 USA 343 18561 8.86 QIPRO 33 930 11.90 BOTA 9630 326561 -

5

TABELA NR 2 :PRODHIMI I RRUSHIT PER VERE ,KONSUM, THARJE.

KONTINENTET DHE

VENDET

PRODHIMI I RRUSHIT PËR

VERË NË 000/KV

PRODHIMI I RRUSHIT PËR TAVOLINË NË

000/KV

PRODHIMI I RRUSHIT TË THATË NË

000/KV Europa 434.083 41.296 2171 GREQIA 16.256 2766 1620 ITALIA 110.800 14500 1 SPANJA 55.850 5560 50 Afrika 26.089 4285 388 MAROKU 1578 800 65 AFRIKA JUGUT 11399 576 209 Amerika 102464 11633 1516 ARGJENTINA 26385 554 41 KILI 8800 2800 45 USA 51189 4650 1390 Azia 74070 17093 2411 AGANISTANI 4278 1580 485 IRAN 14207 300 520 TURQI 37410 8021 1200 Oqeania 9753 290 751 AUSTRALIA 8433 283 751 BOTA 646459 74423 7237

Siç shikohet edhe në tabelën e parë, sipërfaqia e hardhisë në Botë është 9.630.000 ha. Nga kjo 70 % i takon Europës. 4 shtete janë ndër kultvuesit më të mëdhenj të hardhisë. Këto janë: Spanja (1.581000 ha), Bashkimi Sovjetik (1.337000 ha), Italia (1.13000 ha) dhe Franca (1.079000 ha). KËTO SË BASHKU MBJELLIN 53 % TË HARDHISË NË SHKALLË BOTËRORE DHE 76 % TË HARDHISË QË MBILLET NË EUROPË. Ndërsa Gjermania ka të mbjellë me vresht vetëm një sipërfaqie që zë 1 % të sipërfaqes botërore dhe 1.5 % të sipërfaqes së Europës. 1.2. KULTIVIMI I HARDHISË NË SHQIPËRI HARDHIA ËSHTË KULTIVUAR NË SHQIPËRI SHEKUJ MË PARË. ZBULIMET ARKEOLOGJIKE KANË TREGUAR SE SHQIPËRIA KA QENË NDËR VATRAT KRYESORE TË KULTIVIMIT TË HARDHISË NË BOTË. ZHVILLIMI I HARDHISË NË SHQIPËRI KA PASUR SHUMË LUHATJE. ASHTU SIÇ KA NJOHUR LULËZIM, KA NJOHUR EDHE DEGRADIM, PËRSËRI RINGRITJE E PËRSËRI KTHIM PRAPA. VRESHTARIA SIDOMOS GJATË PUSHTIMIT PREJ 5 SHEKUJSH NGA PERANDORIA TURKE, U PËRQËNDRUA NË ZONAT KATOLIKE OSE ORTODOKSE TË VENDIT (KORÇË, POGRADEC, PËRMET, LESKOVIK, VLORË, SHKODËR). FEJA MUSLIMANE E SHEKULLIT TË XVI-TË, NDALONTE PRODHIMIN E VERËS. TAKSAT E LARTA KUFIZONIN MBJELLJEN E HARDHISË. NË VITIN 1930, SHQIPËRIA KISHTE 4800 HA VRESHTA. NË VITIN 1945 HARDHIA U DËMTUA RËNDË NGA FILOKSERA. PAS KËSAJ PERIUDHË NË SHQIPËRI MBETEN VETËM 280 HA DHE 1.5 MILION PJERGULLA. PAS LUFTËS SË DYTË BOTËRORE, SHQIPËRIA KISHTE VETËM 1800 HA VRESHTA. GJATË VITEVE 1956-1966 U MBOLLËN 10 MIJË HA VRESHTA. NË VITIN 1980, SIPËRFAQIA E VRESHTAVE ARRITI NË 16 MIJË HA. NË FUND TË VITEVE 1990, SHQIPËRIA KISHTE RRETH 20 MIJË HA VRESHTA. PAS VITEVE 1990, TRANZICIONI EKONOMIKO-SHOQËROR QË U SHOQËRUA ME VEPRIME SPONTANE TË INDIVIDIT E GRUP INDIVIDËSH, MBI VRESHTARINË U VU DORË NË PRERJE, NDËRRIM DESTINACIONI E DERI DUKE I KTHYER VRESHTAT NË DRU ZJARRI E KULLOTA PËR BLEGTORINË. NGA MESI I VITEVE 1990, SHQIPËRIA KISHTE RRETH 4 MIJË HA VRESHTA DHE PAS KËSAJ PERIUDHË VRESHTARIA NDJEN FILLIMIN E RIGJALLËRIMIN. FERMERËT PRIVAT FILLUAN MBJELLJET E REJA, RRITËN PËRKUJDESJET E SHËRBIMEVE, PRODHIMI PËR NJËSI SIPËRFAQE U RRIT NË KRAHASIM ME ATË TË MARRË NË EKONOMITË KOLEKTIVE TË SISTEMIT TË VJETËR. FENOMENET E VËNA RE NË KËTO VITE NË NGRITJEN E VRESHTAVE TË REJA, JANË SI POZITIVE QË SHPREHET ME DËSHIRËN E FERMERËVE PËR TË KULTIVUAR HARDHINË, ASHTU EDHE FENOMENE NEGATIVE QË KANË TË BËJNË ME SPONTANITETIN E NGRITJES SË VRESHTAVE TË REJA. KJO PUNË E PA KONTROLLUAR KONSISTON NË NJOHURITË E PAKTA MBI VLERAT BIOEKOLOGJIKE TË KULTIVARËVE TË IMPORTUAR E SIDOMOS NGA MUNGESA E INFORMACIONIT MBI VLERAT FITOSANITARE TË MATERIALIT MBJELLËS TË IMPORTUAR. ËSHTË NGRITUR NJË SASI E MADHE VRESHTASH DIREKT ME COPA TË BUTA. KY GABIM I RËNDË TEKNIK I KA VËNË HARDHISË THEMELE PREJ ‘’GURI SHTUFI’’. FJALA KËTU ËSHTË SI PËR SËMUNDJET E NDRYSHME QË MUND TË TRASHËGOJNË FIDANAT E MBJELLË, POR SIDOMOS RREZIKU REAL QËNDRON NGA AJO E MORRIT TË RREZIKSHËM TË RRËNJËVE TË HARDHISË QË ËSHTË FILOKSERA.

6

SIPERFAQJA E VRESHTAVE NE HA SIPAS RRETHEVE - 2005.

NR RRETHET 1 BERAT 440 2 BULQIZE 6 3 DELVINE 1934 DEVOLL 137 5 DIBER 36 6 DURRES 364 7 ELBASAN 632 8 FIER 6259 GRAMSH 7410 GJIROKASTER 269 11 HAS 7 12 KAVAJE 138 13 KOLONJE 97 14 KORCE 49415 KRUJE 5416 KUCOVE 84 17 KUKES 20 18 LAC 112 19 LEZHE 147 20 LIBRAZHDE 5921 LUSHNJE 55622 M.MADHE 127 23 MALLAKASTER 211 24 MAT 38 25 MIRDITE 63 26 PEQIN 79 27 PERMET 219 28 POGRADEC 227 29 PUKE 19 30 SARANDE 103 31 SKRAPAR 133 32 SHKODER 221 33 TEPELENE 75 34 TIRANE 404 35 TROPOJE 4 36 VLORE 714

TOTALI 7180

7

2. STADET E ZVILLIMIT TE HARDHISE

PAMJA SHKALLA STADI

00 01

02 03

NUK VROJTOHET QETËSIA DIMËRORE. LUSPAT E SYTHEVE MBYLLEN SIPAS KULTIVARËVE. SYTHI BYMEHET BRENDA LUSPAVE STADI PUSHIT. PUSHI SYTHIT NGJYRË KAFE, SYTHI SHPËRTHEN. DUKET MAJA JESHILE.

07 09 12

15

GJETHI PARË HAPET. DY DERI TRE GJETHE JANË HAPUR PESE, GJASHTË GJETHE JANË HAPUR. LULERIA DUHET QARTE. VESHULET (LULERIA) RRITEN. LULET JANË BASHKËRISHT TË NGJESHURA.

17

19

VESHKULET JANË ZHVILLUAR PLOTËSISHT FILLON LULËZIMI. KAPELËZAT E LULEVE FILLOJNË TË SHKËPUTEN NGA LART NGA PRESIONI THEKËVE DHE PISTILIT.

21

23

PARALULËZIMI, 25% E KAPELËZAVE TË LULES JANË SHKËPUTUR LULËZIM I PLOTË, 50% KAPELËZAVE TË LULEVE JANË SHKËPUTUAR

25

27

LULËZIMI MBARON, 80% E KAPELËZAVE TË LULËVE JANË SHKËPUTUR LIDHJA KOKRRAVE, KOKRRAT PASTROHEN

8

2. STADET E ZHVILLIMIT TE HARDHISE

PAMJA SHKALL

A STADI

29

31

KOKRRAT ME MADHESINE E SAÇMEVE. VESHULET FILLOJNË E VAREN NGA PESHA. KOKRRAT ME MADHËSINË E BIZELES

33

35

FILLIMI MBYLLJES SE VËSHULIT FILLIMI VJELJES, KOKRRAT MARRIN SHKËQIM. FILLON NGJYROSJA

38

41

KOKRRAT NË STADIN E PJEKJES PAS PJJEKJE. PJEKJA E DRURIT KA MBARUAR.

43

47

FILLIM RËNIES SË GJETHEVE FUNDI RËNIES SË GJETHEVE

9

3. SISTEMET BUJQESORE TE PRODHIMIT TE RRUSHIT

Sistemin e prodhimit të rrushit e përcakton teknologjia e prodhimit që përdoret në një vresht të veçantë ose në një zonë veshtarie. E parë në këtë këndvështrim, mund të dallojmë 4 sisteme prodhimi: 3.1 PRODHIMI NATYRAL I RRUSHIT ME KËTË SISTEM, HARDHIA USHQEHET OSE ME PLEHRA ORGANIKE OSE NUK USHQEHET FARE. NUK PËRDOREN PLEHRA KIMIKE, NUK BËHEN TRAJTIME ME PESTICIDE. PRA MERRET AI PRODHIM QË MUND TË JAPË HARDHIA ME FORCAT E VETA. E META E KËTIJ SISTEMI ËSHTË SASIA DHE CILËSIA E ULËT E RRUSHIT. EKUELIBRI BIOLOGJIK NE KETO LLOJE SISTEMESH VENDOSET VETE ME KALIMIN E KOHES. 3.2 PRODHIMI KONVENCIONAL KY LLOJ PRODHIMI NËNKUPTON PËRDORIMIN E PLEHRAVE, PESTICIDEVE, KULTIVARËVE TË NDRYSHËM. NË KËTË SISTEM SI OBJEKTIV KRYESOR MBETET SASIA E LARTË E PRODHIMIT DHE NUK I KUSHTOHET SHUMË RËNDËSI CILËSISË, MBETJEVE KIMIKE, MJEDISIT ETJ. NË KËTË SISTEM KU KIMIKATET PËRDOREN PA KRITER, SHPESH KEMI LUHATJE TË PRODHIMIT NGA NJËRI VIT TEK TJETRI, PRA NUK KEMI NJË PRODHIM TË QËNDRUESHËM. NJË SISTEM I TILLË PRODHIMI ËSHTË APLIKUAR NË FORMË MASIVE DERI NË VITET 1970. ELEMENTET KRYESOR QE ÇUAN NE NJE PRODHIM TË PAQËNDRUESHËM ISHTE PËRDORIMI I NJË SASIE TË MADHE PLEHËRASH KIMIKE DHE TË PA BALANCUARA NË ELEMENTË (KU DOMINUAN PLEHRAT AZOTIKE), PËRDORIMI I NJË SASIE TË MADHE LËNDËSH AKTIVE KUNDËR PARAZITËVE TË BIMËVE, SI DHE ME NIVEL TË LARTË HELMUESHMËRIE, SHTIMI I UJITJEVE, I KULTIVARËVE JO SHUMË TË QËNDRUESHËM NDAJ SËMUNDJEVE DHE DËMTUESËVE ETJ. NGA TRAJTIMET E SHPESHTA KIMIKE U VARFËRUA FAUNA E DOBISHME, U RRIT REZISTENCA E SPECIEVE TË INSEKTEVE E SËMUNDJEVE, E NDËRKOHE SPECIE TË CILAT MË PARË ISHIN TË PARËNDËSISHME, TASHMË U BËNË OBJEKTE KRYESORE. KJO I DETYROI SHKENCËTARËT E FUSHAVE TË NDRYSHME QË TË GJEJNE ALTERNATIVA TË REJA LUFTIMI, QË PASOHESHIN ME EFEKTE ANËSORE SHUMË MË TË ZBUTURA. 3.3 PRODHIMI INTEGRUAR I RRUSHIT PAS VITEVE 1970 FILLUAN TË APLIKOHEN NË PRAKTIKË TË ASHTËQUAJTURIT PROGRAME TË LUFTES INTEGRUAR (IPM=INTEGRATETED PEST MANAGEMENT) SIÇ SHIKOHET EDHE TERMI ‘’LUFTIM’’U ZEVENDESUA ME TERMIN ‘’MENAXHIM’’ QË NËNKUPTON JO THJESHTË LUFTIMIN E PARAZITIT KRYESOR, POR NËNKUPTON MENAXHIMIN E TIJ DUKE E ÇUAR POPULLATEN DERI NË KUFIJTË E PADËMSHËM PËR PRODHIMIN, E JO SYNIMI PËR TA LUFTUAR ATE TOTALISHT. DUKE PARË RËNDSINË E KËSAJ STRATEGJIE ORGANIZATA NDËRKOMBETARE E BUJQËSISË DHE USHQIMIT (FAO) FORMULOI CONCEPTIN E MBROJTJES INTEGRUAR SI MË POSHTË: ’’MBROJTJA E INTEGRUAR E BIMËVE ËSHTË AJO PRAKTIKË QË KOMBINON TËRËSINË E MASAVE MBROJTËSE TË CILAT JANË NË HARMONI ME KËRKËSAT EKONOMIKE, EKOLOGJIKE DHE TOKSIKOLOGJIKE’’ (FAO,1966). PAS KËTYRE DIREKTIVAVE VRESHTI GJITHNJE E MË TEPËR U PA SI NJË EKOSISTEM. ME EKOSISTEM OSE ME SAKTË AGROEKOSISTEM NËNKUPTOJMË TËRËSINË E GJALLËSAVE QË NDODHEN BRENDA DHE JASHT VRESHTIT DHE NDËRLIDHJET E TYRE ME NJËRA TJETRËN DHE ME KUSHTET E KLIMËS. KONCEPTET E EKOSISTEMIT TË VRESHTIT KËRKOJNË QË ANALIZOJMË GJITHASHTU NDIKIMIN QË KA VEPRIMTARIA E NJERIT MBI VRESHTIN DHE ORGANIZMAVE TË GJALLA, QOFSHIN KËTO KAFSHË OSE BIMË. PRA NJERIU KUR NDËRHYNE NË VRESHTE ME PRAKTIKAT E TIJ BUJQËSORE NË KËTË RAST ËSHTË EDHE AI PJESË E EKOSISTEMIT. NJERIU DUHET TË JETË I VETËDISHËM ME VEPRIMET E TIJ QË TË MOS NXISË PRISHJEN E EKULIBRAVE BIOLOGJIK NË VRESHTË, OSE NËSE ATO JANË PRISHUR DUHET TË HARTOJË NJË STRATEGJI SI MUND TI RIVENDOSË ATO NË EKUELIBRIN E MËPARSHËM. MË POSHTË PO JAPIM NJË SHEMBULL TË THJESHTË TË VEPRIMEVE TONA QË NË SHPESH NDËRMARIM NË VRESHTË DHE PASOJAT QË NDODHIN.

10

SHEMBULL: NJË LOGJIKE E THJESHTË E MBROJTJES INTEGRUAR TË HARDHISË

AKTIVITETI VRESHTARIT

VEPRIMI MBI INSEKTET E DËMSHEM DHE TË DOBISHËM

PASOJAT ANËSORE

SI MUND TË ZBUTET OSE TË RIVENDOSET EKUELIBRI.

PËRDORET NJË INSEKTICID TOKSIK KUNDRA TENJËS RRUSHIT

VRITET FAUNA E DOBISHME E KËPUSHAVE

NXITET SHTIMI I KËPUSHAVE

PËRDORIMI I INSKTICIDEVE TOLERUES PËR FAUNËN E DOBISHME.

FUNGICID ME HELMUESHMERI TË LARTË

FAUNA E DOBISHME DËMTOHET ME TEJ

POPULLATA E KËPUSHAVE RRITET.

PËRDORIMI I INSEKTICIDEVE DHE FUNGICIDEVE ME TOLERUES PËR MJEDISIN.

AKARICID ME HELMUESHMERI TË LARTË

POPULLATA AKARIFAGEVE VARFEROHET ME TEJ.

POPULLATA E AKARIFAGEVE VARFËROHET ME TEJ.

SJELLJA E AKARIFAGEVE TË PRODHUAR, SJELLJA E DEGEVE TË VRESHTIT ME GJETHE QË KANË FITOSEIDE QË USHQEHEN MBI KËPUSHAT.

AKARICIDE MUNDET QË POPULLATA E KËPUSHAVE TË ULËT OSE TË RRITET

KËPUSHAT MUND TË KENË FITUAR REZISTENCË NDAJ AKARICIDEVE

NDROHEN AKARICIDET ME NJË LLOJ TJETËR LËNDË AKTIVE

PLEHËRIM AZOTIK HARDHIA FUQIZOHET NXITET SHITIMI I KËPUSHAVE, TRIPSEVE, CICADEVE, BRËSHKEZAVE

PLEHËRIM ME PLEHRA POTASIKE, MIKROPLEHËRA DHE PLEHËRA ORGANIKE.

PUNIMI TOTAL I VRESHTIT

BIMAS FUQIZOHET, PERMISOHET TË USHQYERIT, AJRIMI DHE UJI NË TOKË

VARFËROHET BIODIVERSITET

LENIA E BREZAVE TË PAPUNUAR,NXITET BIODIVERSITETI, LIHEN GARDHE KËSHTU NXITET SHUMIMI I FAUNËS DOBISHME

KY SISTEM SYNON TË ARRIJE PRODHIME TË LARTA, POR NDËRKOHË PËRDOR NJË TEKNOLOGJI TË BALANCUAR. PLEHRAT KIMIKE PËRDOREN TË DREJTUARA, D.M.TH. SIPAS BILANCIT TË PLEHRAVE, RENDIMENTIT TË PLANIFIKUAR DHE DREJTIMIT TË PRODHIMIT (VERË, TAVOLINË). PESTICIDET PËRDOREN NË BAZË TË KUFIJVE KRITIK, QË DO TË THOTË BËHEN TRAJTIME KIMIKE VETËM NËSE ËSHTË NEVOJSHME, VETËM NËSE JUSTIFIKOHEN NGA ANA EKONOMIKE. SËMUNDJET MONITOROHEN ME MJETE TË POSAÇME PROGNOZIMI DHE SINJALET E LUFTIMIT JEPEN NË KOHËN E DUHUR DHE VETËM NËSE ËSHTË E NEVOJSHME. PESTICIDET ZGJIDHEN QË TË JENË SA MË MIQËSORE ME FAUNËN E DOBISHME DHE ME MJEDISIN NË PËRGJITHËSI. NË BUJQËSINË E INTEGRUAR, SYNOHET PRODHIMI SA MË I LARTË DUKE HARXHUAR SA MË PAK KIMI (PLEHRA DHE PESTICIDE). NË KËTË SISTEM, PRODHIMI ËSHTË I QËNDRUESHËM PËR SHUMË VITE DHE MJEDISI CËNOHET LEHTË. 3.4 PRODHIMI I RRUSHIT ORGANIK/BIOLOGJIK KY SISTEM PRODHIMI NËNKUPTON MËNJANIMIN NË MAKSIMUMIN E MUNDSHËM TË PLEHRAVE KIMIKE DHE TË PESTICIDEVE. NË KËTË SISTEM LUFTIMI I DËMTUESEVE, SËMUNDJEVE E BARËRAVE TË EGRA REALIZOHET ME PËRDORIMIN E ALTERNATIVAVE TË TJERA, SI KULTIVARË REZISTENTE, PUNIMET, MULÇERIMI, PREPARATE TË MIRATUARA PËR T’U PËRDORUR NË VRESHTARINË ORGANIKE, PRODHIMI INDUSTRIAL I PARAZITEVE E PREDATOREVE TË DOBISHËM, SHFRYTËZIMI I POPULLATAVE NATYRALE TË PARAZITEVE E PREDATOREVE NATYRAL, PËRDORIMI I BIOPREPARATEVE. PRODHIMI I RRUSHIT NË SISTEMIN E BUJQËSISË ORGANIKE, KA CILËSI TË LARTË TEKNOLOGJIKE DHE SHIJE TË MIRË. PRODHIMI NË SASI NDOSHTA, ËSHTË MË I ULËT SA NË RASTIN E PRODHIMIT TË INTEGRUAR, POR ÇMIMI I PRODHIMIT TË VERËS, RAKISË, I RRUSHIT PËR KONSUM TË FRESKËT, ËSHTË MË I LARTË. NË TË ARDHMEN SISTEMET ME EKONOMIKE DHE EKOLOGJHIKE DO TË JENË ATO TË PRODHIMIT TË INTEGRUAR DHE ATIJ ORGANIK.

11

SHEMBULL: MUNDËSIA E PRODHIMIT TË RRUSHIT ORGANIK/BIOLOGJIK

PARAZITËT KRYESORË TË HARDHISË PREPARATET QË PËRDOREN SOT MUNDËSIA E ZËVËNDËSIMIT TË TYRE

TENJA E RRUSHIT (L.BOTRANA)

PREPARATET PIROTRINOIDE, FOSFOORGANIKËT, KARBAMATET ETJ.

PËRDORIMI I BIOPREPARATET. BACILLUS THURIGIENSIS, PËRDORIMI FEROMONEVE KONFUZIVË. PËRDORIMI I KULTIVARËVE TOLERANT

KËPUSHAT ERIOPHIDAE P.SH. (C.VITIS)

MITAK, TIODAN, TEDION ETJ. KUMULUS (PREPARAT ME BAZË SQUFURI) PLUS FAUNA E DOBISHME NATYRALE.

Breshkëzat

PIRITRINOIDE, FOSFOORGANIKË ETJ. VAJRA MINERALE DHE USHQIMORE SI DHE FAUNA E DOBISHME NATYRALE.

HIRI I HARDHISË (U.NECATOR)

RUBIGAN, BAJLETON, ANVIL, AFUGAN ETJ. KUMULUS (PREPARAT ME BAZË SQUFURI), KULTIVAR TOLERANT

VRUGU I HARDHISË (P.VITITCOLA)

RIDOMIL, ZINEB, ANTRACOOL, DAKONIL, POLIRAM ETJ.I

LËNG BORDOLEZ (GURKALI), KULTIVAR TOLERANT TË QËNDRUESHËM

KALBËZIMI (B.CINEREA)

RONILAN, BAVISTINE, ENOVIT, DAKONIL ETJ BIOPREPARATE DHE KULTIVAR TOLERANT TË QËNDRUESHËM

HUNDËGJATI I HARDHISË (O.SULCATUS)

PREPARATET FOSFOORGANIKË E PIROTRINOIDE BREZA PENGUES NË TRUNG (LËNG NGJITËSE OSE COPA TË LESHTA)

GRERËZA E KOKRRAVE TË PJEKURA INSEKTICIDE ME LËNDË TË NDRYSHME VEPRUESE GRACKA ME PËRZIERJE TË NDRYSHME SHEQERORE

SISTEMET E PRODHIMIT TE RUSHIT

PA TRAJTIME KIMIK PA PA PLEHËRIM KIMIK

ME OSE PA UJITJE PU PUNIM NORMAL

PESTICIDE JO TOLERANT PLEHËRIM KIMIK ME MJEDISIN

UJITJE PUN PUN IME INTENSIVE

12

SISTEMET E PRODHIMIT TE RUSHIT

INSEKTICIDE BIMORE P PLEHËRIMI DREJTUAR KULTIVAR TOLERANT PESTICIDE

NDAJ PARAZITËVE MIQËSORE ME PËRDORIMI MJEDISIN

BIOINSEKTICIDEVE

MENAXHIMI NXITJA FAUNËS HERBICIDEVE DOBISHME

INSEKTICIDE TË LISTËS PA PLEHËRIM KIMIK SË BUJQ.ORG. MULÇERIM

FUNGICIDE TË LISTËS P PA PESTICIDE SË BUJQ.ORG.

PËRDORIMI PRAKTIKA TË BIOINSEKTICIDEVE MIRA BUJQËSORE

INSEKTICIDE BIMORE NXITJA FAUNËS DOBISHME

13

4. ZGJEDHJA E VENDIT PER NGRITJEN E VRESHTIT Zgjedhja e vendit per ngritjen e vreshtit luan nje rol shume te rendesishem ne percaktimin e sitemin te kultivimit , varesin nga inputet jashte vreshtit si dhe efikasitetin e masave agroteknike. Ne sistemin biollogjik zgjedhja e vendit eshte nje mase shume e rendesishme parandaluese per cfaqjen e semundjeve e demtueseve si dhe reduktimin e sasise se inputeve te perdorur Zgjedhja e vendit perfshin studimin e faktoreve klimatik dhe tokesor. 4.1 Klima Perfshine teresin e faktoreve moterollogjike qe ndodhin ne nje zone te caktuar brenda nje intervali te caktuar kohe sic jane :

- Lageshtira relative - Temperatura - Ndricimi diellor - Reshjet - Shpejtesia e eres

Cikli vegjetative i hardhise ndahet ne 4 faza tremujore : - janar – mars ( faza e qetesise vegjetative ) - prill –qershor (celja e sythave, rritja vegjetative ) - korrik-shtator ( rritja dhe pjekja e veshuleve ) - tetor- dhjetor (renia e gjetheve dhe fillimi i qetesise )

Vlerat limit te elementeve te klimes dhe efekti i tyre ne zhvillimin e hardhise. Faktoret e klimes Vlerat limit Arsyetimi Lageshtira relative

80 % Vleret me te larta favorizojne cfaqjen e vrugu dhe te kalbezimit

Temperatura 16 °C ( prill-qershor) 20 °C (korrik-shtator)

Vlerat me te ulta provokojne vones ne fazat e zhvillimit vegjetativ dhe riprodhues te hardhise dhe cfaqjen e semundjeve.

Shpejtesia e eres 5 m\sek Vlera me te larta shkaktojne demtime dhe thyerje te pjeseve vegjetative dhe gjate veres shpejtojne procesin e avullimit te ujit ngea bima.

Reshjet ditore < 0.5 mm Favorizojne nje zhillim te shpejt te semundjeve kerpudhore per shkak te qendrimit te gjetheve te lagura per nje interval te gjate kohe.

4.1.1Temperatura Eshte nje tregues i rendesishem klimatik ne percaktimin e zonave te shtrirjes se hardhise dhe zgjedhjen e kultivareve sipas drejtimit te prodhimit. Bazuar ne shumen e temperaturave aktive vendi yne ndahet ne disa zona e nenzona vitikole sipas shtrirjes vertikale. Kushtet e rritjes dhe zhvillimit te hardhise ndryshojne sipas zonave dhe nenzonave te cilat percaktojne arealin e shtrirjes dhe leverdine ekonomoke te kultivimit duke rekomanduar vendosjen e kultivareve ne perputhje me kerkesat dhe vecorit agrobiollogjike si dhe pershtatjen e sisitemit te kultivimit. Hardhia gjen kushte shume te pershtateshme ne zonen e I dhe te II vitikole megjithse praktikisht shtrihet ne te gjitha zonat.

14

Zonat e shtrirjes se vreshtarise ne Shqiperi Zonat Shuma e temp.

aktive(.10°C) Kultivaret qe rekomandohen

Zona I : 0-300 m mbi nivelin e detit, perfshin zonen e ulet bregdetare dhe kodrinore.

4200-4800

Zhvillohen normalishte te gjithe kultivaret per rrush tavolin, vere te kuqe , vere te bardhe , per tharje

Zona II : 300-600 m mbi nivelin e detit dhe shtrihet ne forme brezi nga veriu ne jug te vendit

3500-4200

Gjejne kushte te pershtateshme shume kultivare per vere te kuqe dhe te bardhe cilesore, alkolike si kultivar per rrush tavoline.

Zona III : 600-800 m mbi nivelin e detit dhe ndahet ne dy nenzona: veriore, jugore

1600-2400

Kufizohet kultivim i hardhise duke u perqendruar ne kultivar me pjekje te hershme per vere te kuqe, te berdhe dhe rrush tavoline.

Zona IV : 800-1200m mbi nivelin e detit perfshihen zonat e larta malore ose kodrinore.

Deri 1300

Zona ekstreme e kultivimit te hardhise.rekomandohen kultivare lokal dhe me pjekje shume te hershme

Rezistenca ndaj temperaturave te larta. Bimet e hardhise zhvillohen normalishte ne teperaturen 22- 25°C. Hardhia reziston vetem 2-4 ore ne temperaturen 40-45°C dhe kur kalon 4-6 ore ne kete temperature shaqen shenjat e para te djegjes se lekures mbi veshul sidomos per veshulet e ekspozuar ne diell dhe ndaj ererave te nxehta. Ne zonat me nje risk te tille keshillohet te kufizohet heqja e gjetheve si dhe te zgjidhen kultivar te qendrueshem ndaj temperaturave te larta . Rezistenca ndaj temperaturave te ulta Demtimet nga temperaturat e ulta lidhen me permbajtjen e ujit ne indet e bimes. Keshtu druri i pjekur mire dhe sythet rezistojne deri - 20 °C ndersa lastaret shfaqin demtime nekrotike ne temperaturen 3°C. Demtimet lidhen gjithashtu nga :

- mosha . - disekuilibri ne te ushqyerin me azot - bimet e krasitura me heret - ndjeshmeria e kultivarit

Masat agroteknike per te evituar demtimet nga temperaturat e ulta : -kultivar me celje te vone te lastareve -perdorimi i nenshartesave qe vonojne celjen e mbisharteses - forma te larta te kultivimit - krasitje me te vona dimerore - ujitje ne forme shiu - formim te tymit me ndezjen e zjarreve . 4.1.2Ndricimi diellor Hardhia eshte bime dritedashese e dites se gjatedhe kerkon ndricim diellor. Kushtet minimale te zgjatjes se ndricimit diellor per te siguruar pjekje te rregullt sipas mujeve :

- maj 14ore - qershor – korrik 15 ore - shtator 13 ore

15

- tetor 10 ore Krahas zgjatjes se ndricimit ka ndikim edhe intesiteti i tij . kushtet ideale te fotosintezes arrihen ne intensitetin 20.000- 60.000 lux ne temperaturen 25- 30°C , nderkohe qe intensiteti mbi 100.000 lux dhe temperatura mbi 30°C shkakton mbylljen e gojzave te gjethes. 4.1.3 Reshjet Sasia dhe menyra e shperdarjes se rreshjeve ka ndikim te madhe ne rritjen dhe zhvillimin e hardhise si dhe trguesit sasior e cilesor te prodhimit. Reshjet e shperndara kryeishte gjate periudhes se celjes deri ne mbylljen e veshulit inflyencojne me shume ne rritjen dhe prodhimin e hardhise. Pamvarsishte nga qendrueshmeria ndaj thatesires, hardhia nuk mund te kultivohet pa ujitje ne zona qe bien me pak se 500mm reshje vjetore. Efektet e mungeses se rreshjeve cfaqen ne reduktimin e rritjes vegjetative dhe te kokrres,marrjen e vererave me alkolike, permbajtje aciditeti me te ulet. Zonat me rreshje te shumta krijojne probleme per mbrojtjen fitosanitare dhe uljen e permbajtjes se sheqerit. 4.1.4 Shpejtesia e eres. Zonat me ere te forte nuk jane te pershtateshme per kultivimin e hardhise sepse shkakton demtime te lastareve, veshuleve dhe kur era eshte e nxehte shkakton mbyllje te gojzave duke reduktuar proceset metabolike te bimes. Perkundrazi era e lehte luan role pozitive ne krijimin e mikroklimes se pershtateshme si dhe permiresimin e polenizimin . 4.2 Toka Hardhia eshte nje specie me qendrueshmeri te larte ndaj kushteve tokesore e cila i dedikohet games se gjere te pershtashmerise se neshartesave ne perdorim. Terrenet me te pershtashme konsiderohen ato qe sigurojne nje ekuiliber me te drejt ndermjet vegjetacionit dhe prodhimit dhe lehtesojne mbrojtjen nga semundjet e demtuesit. Hardhia preferon tokat gurishtore, skeletike ose rano-argjilore te kulluara dhe te rrahura nga dielli. Raporti optimal i perbersve te tokes per zhvillimin e hardhise : 5- 10 % materiale gurishtore. 40-50 % rere. 15- 30 % lym. 15- 30 % argjile. 1.5- 2 % lende organike. Per vleresimin e perberjes se tokes dhe permbajtjes se elementeve kimike merren mostra per analize para mbjelljes se vreshtit duke i persritur cdo 3-4 vjet . Kundrejtimi i tokes eshte nje element qe mbahet parasyshe ne zgjedhjen e kultivareve sipas vecorive te tyre.Tokat me kundrejtim nga jugu perfitojne nje temperature mesatare vjetore rreth 5°C me te larte se ato te ekzpozuara ne drejtim te veriut. Ne zgjedhjen e vendit mbahen parasysh edhe pengesat natyrore, mundesit e ndotjes, prezenca e bimesies spontane ( biodiversiteti ).

16

5. ZGJEDHJA E KULTIVAREVE DHE NENSHARTESES Zgjedhja e kultivareve perben nje hallke te rendesishme per arritjen e rezultatet ekonomike, si dhe efikasitetin e masave agroteknike qe aplikohen ne sistemin e vreshtarise se qendrueshme . Kjo lidhet ngushte edhe me sasin e inputeve te perdorura si dhe masen e nderhyrjeve mbi agro- ekosistemin e vreshtit., pershtatshmerin ndaj kushteve te kultivimit. Sjellja e nje variteti te hardhise eshte rezultat I bazes se tij gjenetike si dhe I nderveprimit me nenshartesen ne kushte te nje ambjenti te dhene . 5.1 Zgjedhja e kultivareve. Kultivaret e hardhise te perhapur aktualishte jane rezultatat I perzgjedhjes dhe seleksionimit te gjate te bere nga vitikultoret ne kushte te caktuara klimatiko- tokesore , si dhe i punes se vazhdushme seleksionuese e permiresuese per krijimin e kultivareve me vecorit dhe objektveve te synuara. Kultivaret qe aplikohen ne vreshtarin biollogjike dhe te integruar perzgjidhen nga teresia e kultivareve egzistues por qe paraqesin qendrueshmeri ndaj kushteve klimatiko- tokesore si dhe ndaj semundjve e demtuesve. Kriteret e zgjedhjes se kultivareve ne vreshtarin biollogjike dhe te integruar. Kultivaret

Arsyjet Preferohen Perjashtohen Rritje e balancuar vegjetative

Rritje vegjetative e bujeshme.

Mikro- klime e pershtateshme.

Pjekje e hereshme ,cikel I shkurter vegjetative.

Pjekje e vone ,cikel te gjate vegjetative

Prekshmeri me e ulet nga parazitet dhe kushtet klimatike.

Veshul i shkrifet. Veshul i ngjeshur. Prekshmeri me e ulet nga semundjet kerpudhore, efikasitet me i larte i trajtimeve te kryera.

Lekure e trashe. Lekure e holle Rezistence me e larte nga demtuesit e ndryshem.

Rezistence te mjaftushme. Te ndjeshem Nevoje me te paket per trajtime.

Perputhshmeri te mire me nenshartesat me te perhapura.

Munges perputhshmerie me nenshartesat me te perhapura.

Pershtashmeri me e mire ne kushte te ndryshme te kultivimit.

Mbeshtetur ne kriteret e permendura eshte bere klasifikimi i pershtashmerise se kultivareve per sistemin e vreshtarise biollogjike dhe te integruar ne tre grupe :

a- me pershtashmeri te mire. b- pershtashmeri e mjaftueshme. c- te pa pershtashem

Krahas perzgjedhejes se kultivareve me te pershtatshem nga gama e gjere e kultivareve me te perhapure ne sistemin e vreshtarise se qendrushme u jepet perparesi kultivareve lokal te cilet dollohen per nivelin e larte te pershtashmerise se tyre ne kushtet e zones. Evidentimi , ruajtja dhe perhapja e tyre ne kushtet te caktuara klimatiko- tokesore perben nje epersi te pa diskutueshme edhe ne kuadrin e promovimit te produkteve tipike te zonave te vecanta si dhe burim me i sigurt te ardhurash per kushtet e siperfaqeve te kufizuara te fermave sidomos ne zonat malore te vendit. Me zgjerimin e sistemit te vreshtarise biollogjike edhe ne vendin tone jane bere perpjekje dhe jane arritur disa rezultate inkurajuese ne testimin e kultivareve me te pershtashem per tu perhapur ne vreshtarine e qendrushme me nivel te ulet te perdorimit te inputeve. Keta kultivar vecohen per rezistence te larte ndaj semundjeve e demtueseve kryesore te hardhise si dhe jane te krahasueshem

17

me kultivaret e perhapur aktualishte ne drejtim te treguesve te prodhimit dhe vlerave te tregut ( anaks 3). Elementet kryesor ne percaktimin e kultivareve dhe struktures se mbjelljes ne nje zone te caktuar jane :

- indeksi bioklimatik - karakteriastikat e terrenit - qellimi i prodhimit dhe kerkesat e tregut - pasuria gjenetike e zones - niveli infrastruktures dhe aftesit perpunuese.

Te dhena orjentuese ne zgjedhjen e kultivareve sipas qellimit, klimes dhe terrenit Qellimi i prodhimit

Shuma e temperaturave aktive (>10 C)

Temperatura mesatare muajet me te nxehte

Sasia reshje vjetore (mm)

Karakteristika te terrenit

Kultivaret e rekomanduar

Verera spumante

2500-2800 16-24 400-1200

Ranore,argjilore, gelqerore,aluvionale

Pinot,Muskat, Chardonny, Solaris,Johaniter Cv lokal

Verera te lehta tavoline

2800-3600 18-24 400-1200

Ranore,argjilore,gel- qerore,acide etj

Riesling,Pinot, Merlot etj

Verera distilate

2500-3600 16-24 400-1200

Aluvionale,ranore, argjilore etj

Trebiano etj

Verara tavoline superiore

3600-3800 20-26 350-800

Gelqerore , rano-argjilore

Cabernet , Mer- lot etj

Verera deserte

4000-5500 20-28 350-600

Gelqerore Malvasia, Muscat, Negro Amaro etj

Rrush tavoline shume i hershem

1600-2500 22-27 350-600

Ranore-gelqerore, gelqerore, ….

Perla de Csaba, Blasc Magic

Rrush tavoline i hershem

2500-2800 22-27 350-600

Gelqerore, rano- gelqerore ..

Kardinal , Perlet Viktoria,Matild

Rrush tavoline pjekje mesme

3100-3500 22-27 350-600

Gelqerore ,aluvione

Chasela , Regina di Vigneti

Rrushe tavoline pjekje vone

3500-4000 22-27 350-500

Italia ,Sulltanine Moldave, CV Lokal (Tajga etj)

Rrush per tharje

4000-5000 25-29 200-400

Sulltanin , Sublimles etj

18

5.2 Zgjedhja e nenshartese. Zgjedhja e nensharteses perben nje element shume te redesishem per rritjen dhe zhvillimin normal te vreshtit. Kerkese themelore per nenshartesen eshte qendrueshmeria ndaj fillokseres. Nenshartesat dallohen midis tyre nga disa vecori kryesore :

- fuqia e rritjes - rezistenca ndaj thatesires - pershtashmeria ndaj pjellorise dhe perberjes se tokes - qendrueshmeria ndaj permbajtjes se gelqeres ne toke - ndjeshmeria ndaj mungeses se elementeve mineral te vecant - ndjeshmeria ndaj lodhjes se tokes

Karakteristikat e disa nenshartesve kryesore Nenshart-esa

Fuqia e rritjes

Rezistenca ndaj faktoreve abiotik Aftesia absorbuese Gelqere Aktive%

Thatesira Lageshtira Ngjeshja e tokes

Potas Magnez

SO4 Mesatare deri e lart

Mestare (15 %)

Mesatare Mesatare Mesata-re

E lart E ulet

Kober 5BB

E lart Mesatare (15-20%

Mesatare Mesatare Mesata-re

Mesatar E ulet

1103 P E lart Mesatre-e larte (20%)

E lart Mesatar E lart E ulet E lart

420 A Mesatar- e ulet

Mestare-lart(20%)

Mesatar E ulet Mesatare- e ulet

Mesatar Mesatar

140 Ru Shume e lart

E lart (40%)

E lart E ulet Mesatare

Mesatar Mesatar

157.11 Mesatar -lart

Masatar-lart(20-22%)

Mesatar - ulet

Mesatar Mesatar

Mesatar -

19

6. ZGJEDHJA E FORMES SE MBAJTJES DHE KRASITJA E HARDHISE. Ekzistojne forma te shumta te mbajtjes se hardhise ne zona te ndryshme vitikole si rezltat I pervojes se gjate dhe faktoreve ambjental, ekonomik e social. Duke filluar nga vitet 60 kerkimet ne kete drejtim kane sjelle informacione te reja duke u bazuar ne aspektet fiziollogjike , agronomike dhe ekonomike. Forma e mbajtjes eshte nje nga faktoret qe kushtezon sjelljen vegjetitvo- prdhuese dhe cilesine e prodhimit te hardhise dhe synon realizimin e objektivave te mepshtem: -Ekspozim maksimal ndaj ndricimt diellor te pjeseve vegjetatiev te bimes per rritjen e koeficentit te pevetesimit nga fotosinteza dhe pjekjen optimale te veshuleve. - Te lehtesoje mekanizimn e proceseve te ndryshme qe kryhen ne vreshte per uljen e kostos dhe paksimin e nevojave per fuqi pntore. - Te favorizoj nje ajrim e ndricim te mire te veshuleve me synim parandalimin e infeksionit nge semundjete demntuesit si dhe te favorizoj pjekjen. Klasifikimi i formave te mbajtes se hardhise Ne menyre klasike format e mbajtjes se hardhise klasifikohen sipas shtrirjes dhe volumit qe zene ne hapsire :

1. Forma voluminoze 2. Forma te shtrira (spalier) 3. Forma te larta ( tende, pjergulla ) 4. Forma te lira

6.1 Format voluminoze Kupore Eshte forma tipike voluminoze pa sistem mbeshtetes dhe konsiston ne mbajtjen e nje cungu me disa cepa te cilet sherbejne per te siguruar prodhimin e vitit dhe si zevendesuaes per vitin e ardheshem.. Kjo forme gjen perhapje ne zona klimatike qe tentojne te kufizojne rritjen vegjetative si dhe ne e terrene te pjerrta e toka te varfera. Densiteti i mbjelljes eshte i larte dhe varion 4000-10.000 bime\ ha nderkohe qe cdo bime i lihen 6-8 cepa me nga 2 sytha ose nje ngarkese qe verion 30000- 80000 sytha\ ha. Forma kupore nuk ka mundesi mekanizimi te proceseve dhe kerkon shume fuqi puntore per mbajtje. Mbajtja e hardhise ne formen Kupore

20

6.2 Format spalier Perfshihen te gjitha format e mbajtjes ne te cilat hardhia zhvillohet vertikalishte me shtrirje ne drejtim te rreshtave dhe qe ka nevoje per sistem mbeshetes dhe klasifikohen ne dy grupe :

- me element te rinovuar - kordon i perhershem

Ne grupin e pare struktura konsiston ne nje trung ne maje te te cilit lihet nje sharmende me gjatesi 8-10 sytha e cila rinovohet cdo vit sic eshte forma Gyjo . Ne grupin e dyte struktura perbehet nga nje trupe me nje ose disa kordon te perhershem si forma Casarsa, Silvos dhe Kordon me cepa. Gyjo Eshte nje sistem i perhapur ne terrene me pjellori mesatare ose te ulet me rritje vegjetative te kuizuar. Sistemi mbeshtetes perbehet nga bandiera me lartesi 1.5- 1.8 m mbi siperfaqen e tokes dhe teli i pare vendoset 70-110 cm nga toka per shtrirjen e sharmendes nderkohe qe vendosen edhe dy tela te tjere me siper respektivishte ne lartesin 40 dhe 80 cm per lidhjen e lastareve . Krasitja per formen Gyjo te thjeshte konsiton ne lenien e nje shermende me 7- 10 sytha e cila ripeterihet cdo vit nga sharmendat qe dalin nga cepi i zevendesimit ndersa per Gyjo te dyfishte lihen dy sharmenda dhe dy cepa. Distanca e mbjelljes eshte ne vartesi te nivelit te mekanizimit dhe pjellorise se tokes dhe varjon 0.8-1.5 x 2.3-2.5 m. Karakteristikat fiziollogjike dhe agronomike te formes Gyjo Kerkon strukture mbajtese te thjeshte , formohet me lehtesi dhe ekspozohet mire masa vegjetateive ndaj ndricimit diellor duke krijuar mundesi mekanizimi te krasitjes se gjelber dhe vjeljes. Per shkake te gjatesise se sharmendes dhe roportit te ulet te drurit dy vjecar dhe atij nje vjecar paraqet disa disekuilibra fiziologjik si: rritje e paket e lastareve dhe zhvillimi i paket i veshuleve ne zonene e mesit te sharmendes qe reflektohet ne cilesin dhe pjekjen jo uniforme te prodhimit.

Forma e mbajtjes Gyjo te hardhise.

21

5.1.3 Format kordon i perhershem ( kontraspalier) Ne kete grup bejne pjese format me nje ose me shume kordon te perhershem me elemente te prodhimit me cepa ose sharmenda me gjatesi te ndryshme Kordon I perhershem me cepa Ne formen e tij klasike perbehet nge nje trung vertikal me lartesi 0.7- 1 m nga toka dhe me nje kordon te perhershem me gjatesi 1- 1.5 m ne pjesen e siperme te tij vendosen cepa me nga 2 sytha ne distance 15-20 cm ose 12-15 sytha per 1 m gjatesi te kordonit. Kjo forme gjen perhapje me te madhe ne toka me pjellori mesatare tipike kodrinore. Distanca e mbjelljes ne vartesi te kushteve 1- 1.5 m x 2.2- 2.6m. Ne versionin e tij modern forma kordon ka pesuar disa modifikime qe konsistojne ne permiresimin e sistemit mbaeshtetes per te siguruar zhvillim me te madhe te lastareve duke siguruar bandiera me gjatesi 2 m mbi siperfaqen e tokes dhe me vedosjen e 3 telave mbeshtetes ne cdo 40- 50 cm mbi kordon ose vendosjen e dubluar te telave duke eleminuar lidhjen e lastareve dhe ekspozim me te mire ndaj ndricimit diellor . Karakteristikat fiziollogjike dhe agronomike te kordonit te perhershem Siguron rritje uniforme te lastareve qe dalin nga cepat si dhe zhvillim e pjekje uniforme te veshuleve dhe prodhim cilesor.Sigurohet shperndarje uniforme te siperfaqes gjetore duke permiresuar ajrimin dhe ndricimin e mire te pjesev vegjetative e uljen e intensitetit te cfaqjes se semundjeve kerpudhore.Kjo forme nuk rekomanndohet per kultivaret me prodhimtari te ulet te sythave te bazes ose te modifikohet gjatesia e cepave . Mbajtja e hardhise ne formen kordon i njeanshem me cepa

Sylvoz dhe Kasarsa Sylvoz eshte nje sistem i mbajtjes kordon i perhershem me krasitje te gjate qe lejon ngarkese te larte dhe zhvillim te fuqishem te bimeve e pershtateshme per zona me toka me pjellori , te fresketa ne terrene fushore . Forma Sylvoz konsiston ne nje trup me lartesi 1.5-2 m nga toka me nje kordon te perhershem me gjtesi 2- 2.5 m mbi te cilin lihen cdo vit 4- 8 sharmenda te cilat perkulen dhe lidhen ne nje tel te shtrire ne distance 60-90 cm poshte kordonit te perhershem. Per te garantuar elementet per vitin e ardhshem lihen dise cepa ne gjetesi te kordonit. Per cdo bime lihet nje ngarkese 60- 80 sytha ose rreth 100000 sythe \ ha. Kasarsa perben nje struktur te thjeshtuar te formes Sylvoz qe konsiston ne lenien mbi kordonin e perhershem te sharmendave te lira me gjatesi 50-70 cm ( 10-12 sytha) ose lihen 40-60 sytha\ bime me nje ngarkes qe varjon 50- 90000 sytha\ ha. Lastaret qe dalin gjate vegjetaciont nuk lidhen duke u varur poshte nen efektin e peshes se veshuleve. Struktura sistemit parashikon vendosjen e dy telave mbeshtetes ne largesi 40-50 cm mbi kordonin e perhershem per lidhjen e lastareve qe dalin nga sythat e bazes se sharmendave si dhe cepave te lene ne gjatesi te kordonit. Lidhur me distancen e mbjelljes kushtezohet nga pjelloria e tokes dhe varjon 2- 3m x 2.8 -3.5 m per fermen Kasarsa dhe 2- 3 m x 3 -4 m per formen Sylvoz.

22

Karakteristikat fiziollogjike dhe agronomike te formes Sylvoz dhe Kasarsa. Per formen Sylvoz krijohet disekuiliber ne zhvillimin e lastareve dhe te veshuleve per shkake te perkuljes dhe lidhjes se sharmendave ne pozicionin poshte kordonit te perhershem. Perkundraz per formen Kazarsa keto efekte reduktohen ndjeshem duke siguruar nje zhvillim normal te lastareve dhe veshuleve si dhe prodhime me cilesi e pjekje uniforme duke e konsideruar nje forme mbajtje te pershtateshme ne vreshtarine moderne. Mbajtja ne formen Kasarsa

Mbajtja e hardhise ne formen Sylvos 6.3 Format e larta Tenda Perben sistemin me te perhapur per mbajtjen e hardhise ne forma te larta kryesishte per rrush tavoline. Konsiston ne mbajtjen e nje trupi vertikal ne lartesi rreth 1.8 m nga toka mbi te cilin lihen cdo vite kater sharmenda me 8- 10 sytha seicila dhe te shtrira horizontalisht mbi strukturat mbajtese ne kater drejtime te ndryshme.

23

Aplikohet sistemi i mbjelljes kuadrat 2.5- 3 m me bandjera per cdo bime me gjatesi 2.5- 3 m mbi te cilat shtrihen telat horizontal ne forme kuadrati ne distance 50 cm midis tyre. Nje sistem i tille krijon nje dendesi shume te larte te vegjetacionit duke hijezuar veshulet qe shtrihen nen kete shtrese te dendur. Per kete arsye tenda rekomandohen kryesishte ne zona me klime te ngrohta dhe ndricim diellor te larte. Karakteristikat fiziollogjike dhe agronomike te formes Tende Duke aplikuar krasitje te gjate dhe me shtrirje horizontale te sharmendave peraqet te njejtat probleme ne zhvillimin jo uniforme te lastareve dhe veshuleve si dhe forma Gyjo duke ndikuar ne treguesit cilesor te prodhimit dhe uniformitetin e pjekjes. Mbajtja e hardhise ne forme tende Pjergullat Mbeshtetur ne pervojen e gjate te kultivimit ekzistojne tipe te ndryshme te kultivimit te hardhise ne forme pjergulle. Karakteristika e pergjitheshme e ketij sistemi eshte densiteti i ulet i mbjelljes si dhe shfrytesimi i bimesise se larte natyrale ose spontane per mbeshtetjen e hardhise . Kultivaret lokal ne zona te ndryshme klimatike pershtaten me mire ne kete sistem Ky sistem kultivimi perben nje rezerve shume te madhe per rritjen e prodhimit dhe te ardhurave sidomos per zonat me terrene shume te pjerrta e sasi te kufizuar toke. Nga te dhenat statistikore rezulton se ne shkalle vendi ka rreth 5.022 .000 rrenje pjergulla . Kultivimi i pjergullave eshte i perqendruar kryesishte ne zonat e larta malore ku vitete e fundit ka patur nje hemoragji te theksuar demokrafike me largimin e banoreve nga keto zona. Ky largim ka cuar ne abandonim te bujqesise ne pergjithesi dhe ne vecanti edhe te vreshtarise e sistemeve te kultivimit ne forme pjergulle te cilet paraqesin nje sere problemesh qe kerkojne nderhyrje. Mungesa e sherbimeve dhe braktisja e tyre per nje kohe te gjate rrezikon zhdukjen e nje sere kultivare autokton si dhe humbje te numrit te bimeve nga tharjet. Krahas renies se numrit te bimeve pjergullat e mbijetuara vazhdojne te pesojne crregullime te rritjes dhe prodhimit , prishje te raporteve biollogjike te bashkejeteses me druret mbeshtetes dhe invazion te bimesise se eger ne deme te terrenit qe shfrytezohet nga pjergullat. Ketyre dukurive u shtohet edhe demtimi nga semundjedt kerpudhore( vrugu, hiri, kalbezimi) ne vite te vecanta . Lenia pas dore e trajtimeve dhe nderhyrjeve per formimindhe krasitjen e pjergullave dhe drureve mbeshtetes pyjor ose frutor reflektohen ndjeshem ne sasine dhe cilesin e prodhimit . Nisur nga gjendja egzistuese e pjergullave dhe rendesia e tyre ne vreshtarin malore po pershkruajme disa masa te domosdoshme per nderhyrje sipas kushteve konkrete. 1. Ruajtja e eko- sistemit dhe permiresimi i teknikave te mbajtjes se tokes Clirimi i brezareve dhe terrenit ku shtrihen pjergullat dhe bimet mbashtetese nga bimesia e eger kryesishte shkurret me synim eleminimin e konkurrences dhe krijimin e kushteve per nderhyrje me sherbimet agroteknike te domosdoshme pere permiresimin e gjendjes. Ne vende te tyre lihen te

24

zhvillohet bimesia spontane barishtore ( livadhe) ose bime te kultivuara (graminore, bishtajore) te cilat mund te kositen gjate veres duke lene masen e kositur ne vende ose perdoret per mulcerim. Riparimi i mureve mbashtetes ose krijimi i ledheve dhe zgjerimi i tyre sidomos ne terene te pjerrta e me rreshje te shumta perben nje mase te rendesishme anti- errozive. 2. Riperteritje dhe riformimi i pjergullave egzistuese Shpesh vihet re qe rreth cdo peme mbeshtetese dalin shume cungje nga e njejta pjergull ose sistem rrenjor te cilet kane rritje te crregullt dhe jane te zhveshur ne disa metra mbi siperfaqen e tokes duke bere qe masa vegjetative dhe prodhimi te cvendosen drejt majave dhe periferise se korores. Ne keto situata veshtiresohet kryerja e sherbimeve dhe prishen raportet biollogjike te bashkejeteses. Riformimi i pjergullave ne keto raste behet duke lene jo meshume se 2-3 cungje per cdo pjergull dhe shkurtimin e tyre per uljen e kurores dhe veshjen me degezime me lastare te rinje. Krahas pjergullave behet edhe riformimi i bimeve mbeshtetese nepermjet rrallimit dhe shkurtimit te degeve per reduktimin e kurores. Riperterirja e cungjeve te vjeteruar dhe me plagosje te trupit duke lene lastar te rinje qe dalin nga baza e cungjeve sa me afer siperfaqes se tokes dhe plotesimi i boshlleqeve dhe hapsirave per shkake te tharjeve te degeve ose mungesa te bimeve duke aplikuar shtimin me perpaje. Riformimi i kurorave te bimeve mbeshtetese pyjore ose frutore perben gjithashtu nje domosdoshmeri. Kjo behet nepermjet rrallimit te degeve te brendeshme si dhe shkurtimit te degeve kryesore per uljen e lartesise se kurores. Nje mase e till siguron ndricimin e mire te kurores dhe pakson efektin konkurues per shkake te rritjes se fuqishme te drureve mbeshtetes pyjor. Krasitjet dimerore te perviteshme perbejne nje mase teknollogjike te domosdoshme duke larguar masen drunore te dobesuar , normimin e ngarkeses me sytha dhe krijimin e kushteve te mira per rritjen vjetore te lastareve e premiresimin e tregueseve sasior e cilesor te prodhimit. Per pjergullat aplikohet sistemi i krasitjes se perzier duke lene hallka prodhuese me sharmend me 6-8 sytha dhe cepa me nga dy sytha poshte sharmendes . Per kultivaret me diferncim te mire te sythave te bazes aplikohet krasitje e shkurter me cepa me nga dy sytha. Krasitja e gjelber eshte nje mase shume e rendesishme per vendosjen e ekuilibrit ndermjet rritjes vegjetative dhe prodhimit dhe perqendrohet kryesishte ne rrallimin e lastareve qe dendesojne kuroren duke siguruar ndricim te mire te pjeseve te brendeshme te kurores. Kjo mase ndikon drejperdrejt ne uljen e infeksionit nga semundjet kerpudhore dhe permiersimin e ndjeshem te tregueseve cilesor te prodhimit. Krasitja e gjelber eshte e domosdoshme edhe per bimet mbeshtetese te pjergullave dhe ne te dyja rastet ky operacion bedhet ne fillim te veres. 3. Zbatimi i sistemit te bujqesise se qendrueshme si mase efektive ne kultivimin e pjergullave Marrja e prodhimeve te qendrueshme , cilesore dhe natyrale nga pjergullat arrihet nepermjet aplikimit te nje sere masash qe perbejne bazen e prodhimit biollogjik . Kjo do te mundesoj certifikimin e produktve e nenproduktve me orgjine te kontrolluar dhe te garantuar. Teknollogjia e kultivimit duhet te jete ne perputhje me ekosistemin natyral dhe munde te permblidhet ne tre aspekte kryesore : - marrjen e masave anti- errozive - rritje e pjellorise se tokes - nxitjen e luftes biollogjike dhe perdorimin e preparateve te lejuara nga bujqesia biollogjike per mbrojtjen nga semundjet e demtuesit. 6.3 Forma te lira Kordon i lire Eshte nje strukture shume e thjeshte qe po gjene perhapje duke u mbeshteture ne vecorit e rritjes se kultivereve si dhe karakteristiket e terrenit te kultivimit. Perbehet nga nje kordon i perhershem me cepa te vendosur ne pjesen e siperme te tij i cili shtrihet ne nje tel te vetem mbeshtetes ne lartesin e trupit 1.6-1.7 m nga toka.Lastaret gjate vegjetacionit lihen te zhvillohen te lire duke eleminuar lidhjen e tyre. Distanca e mbjelljes midis bimeve 1 m dhe ndermjet rreshtave jo me pak se 2.5 m. Karakteristikat fiziollogjike dhe agronomike te formes kordon i lire.

25

Sipas vecorive te rritjes se tyre kultivaret e hardhise ndahen ne tre grupe : - me rritje vegjetative te varur ku lastaret zhvillohen poshte nivelit horizontal - rritje vegjetative te ndermjetme - rrutje te drejtuar mbi nivelin horizontal

Forma kordon i lire pershtatet me mire per kultivaret me rritje vegjetative te drejte dhe ate ndermjeteme dhe me pak per kultivaret me rritje vegjetative te varur duke modifikuar ne kete raste lartesin e mbajtjes se kordonit ne 1.6-1.7 m nderkohe qe kje reduktohet ne 1.4-1.5 m per dy rastet e para. Forma e mbajtjes kordon i lire ( para dhe pas krasitjes )

Elementet kryesor qe karakterizojne sistemet e kultivimt te hardhise. Sistemi i mbajtjes

Distanca midis rreshtave ne m.

Distancmidis bimeve ne m.

Densiteti bime\ha

Ngarkesa sytha\ha

Mekaniz-imi i krasitjes

Mekanizimi i vjeljes

Kupore 1 – 1.5 1-1.5 4.000-10.000 30.000-70.000 * * Gyjo 1-1.5 2.5-3.5 1.900-4.000 40.000-50.000 *** ** Sylvoz 2-3 3-4 833-1.667 60.000-130.000 ** *** Kordon me cepa

1-2

2.5-3

1.667-4.000 50.000-60.000 *** ***

Tenda 2.5-3 2.5-3 1.111-1.600 44.000-64000 - * Kordon i lire

1-1.2

2.5-3

2.778-4.000

40.000-60.000

****

****

* shume i ulet **** shume i lart

26

7. PERKUJDESJET PER TOKEN. Ne ekosisetemin e vreshtit menyra e mbajtjes se tokes ze nje vende te rendesishem nga pikpamja ekologjike e ambjentale dhe luan role jo vetem per rujtjen e tokes dhe rritjen e pjellorise por edhe ne ruajtjen e ekuilibrit vegjetativo –prodhues per marrjen e prodhime cilesore e te qendrueshme. Kushtet e mbajtjes se tokes sidomos ne sistemet biollogjike dhe te integruar kerkojne nje vision te gjere dhe kompleks per ruajtjen e ambjentit dhe sigurimin e prodhimeve sasiore e cilesore nga vreshti. Teknikat e mbajtjes se tokes kane pesuar nje evolucion te vazhdueshem dhe jane pasuruar vazhdimishte ne vartesi te kushteve te kultivimit , sistemit dhe objektiveve te prodhimit. 7.1 Mbajtja e tokes ugar nepermjet punimeve. Mbajtja e tokes ugar me anen e punimit ose kultivimit vazhdon te mbetet nje mjet per luftimin e barerave te keqia dhe ruajtjen e regjimit hidrik sidomos ne zona te thata dhe toka ranore e te lehta te shtrirjes se vreshtit. Kerkimet lidhur me tekniket e mbajtjes se tokes ne vreshta kane vene ne dukje nje sere disavantazhe lidhur me mbajtjen e tokes ugar nepermjet punimit, dhe ne kete kuader po kufizohet mbajtja ugar duke u zevendesur me alternative me te efektashme duke marre parasyshe kushtet klimtiko- tokesore te shtrirjes se vreshtarise. Per zbutjen e efekteve te mbajtjes ugar te vreshtit keshillohet reduktimi i numurit dhe thellesise se punimeve te cilat duhet te kryhen gjate periudhes pranvere- vere dhe ne sitemin biollogjik nuk duhet te kryhen me shume se 2-3 punime ne vite. Rekomandohen punime te cekta siperfaqesore sidomos gjate periudhes verore.Punimet e shpeshta dhe me mjete te papershtateshem demtojne strukturen e tokes dhe shpejtojne procesin e mineralizimie te lendes organike. Mbajtja e tokes ugar gjate periudhes vjeshte –dimer favorizon se teprmi errozionin sidomos ne toka te pjerrta e me rreshje te shumta. Mbajtja e tokes ugar ne vreshte

7.2 Mbajtja e tokes te mbuluar me bimesi. Perben nje alternative te mbajtjes se tokes shume fleksibele e cila mund te aplikohet ne vartesi te kushteve klimatiko-tokesore dhe ne respektimin e kushteve mjedisore ne perputhje me kerkest e hardhise dhe objektivat e prodhimit. Bimesia mund te jete natyrale ose e kultivuar dhe me barezim total ose te pjeseshem per nje periudhe te kufizuar te vitit ose e perhershme, ne vartesi te kushteve duke eleminuar konkurrencen e mundeshme ndaj hardhise. Bazuar ne avantazhet agronomike kjo teknike po zgjerohet sidomos ne zonat me kushte te favoreshme dhe ne perputhje me kerkesat mjedisore. Mbulesa bimore duhet te mbahet nen kontroll sidomos ne periudhat kritike te hardhise per element ushqyes e uje ,nderkohe qe gjate periudhes vjeshte –dimor nuk ka nevoje per ndonje nderhyrje.

27

7.2.1 Mbajtja me bimesi natyrale. Shtresa bimore perbehet nga bimesia natyrale duke e lene vreshtin pa punuar per nje periudhe kohe. Fillimisht zhvillohen bimet gjethegjera dhe pas kositjes se tyre rriten bimet shumevjecare kryesishte graminore.Bimesia natyrale eshte ne perputhje me kushtet e ambjentit duke rritur biodiversitetin dhe avntazh perben ne kete rast krijimi i shtrese bimore ne menyre natyrale pa ndonje kosto te vecant. Disavantazhet e mundeshme jane pak me komplekse dhe lidhen me llojin e bimesie spontane qe zhvillohet. Ne rastet e bimeve me intensitet te shpejt rritje dhe sistem rrenjor te thelle duhet te aplikohen kositje me te sheshta per te eleminuar konkurrencen e mundeshme te barerave ndaj hardhise. 7.2.2Mbajtja me bimesi te kultivuar Ne kete raste shtresa bimore krijohet duke aplikuar mbjelljen me bime ne perputhje me objektivat dhe kushtet konkrete te kultivimit te vreshtit. Kjo teknike merre parparesi ne rastet kur nuk arrihet te instalohet shtresa me bimesi ne menyre natyrale sidomos ne toka shume te pjerrta, argjilore dhe permbajtje te ulet te lendes organike. Koha e mbjelljes se bimeve eshte ne vartesi te kushteve, duke preferuar mbjelljet ne vjeshte per zonat e ngrohta dhe ne pranver per zonat e ftohta. Zgjedhja e bimeve duhet te behet me kujdes duke respektur disa kritere : - Aftesi rritje te paket dhe te ngadalet te mases bimore - Aftesi anti errozive - Intensitet te ulet rritje gjate pridhes pranver- vere - Stabilitet te bimeve gjate kositjeve. Kerkimet e bera ne kete drejtim evidentojne faktin qe zgjedhja e bimeve duhet te behet sipas zonave si dhe bazuar edhe ne bimesin spontane. Ne zonat e ftohta jane arritur rezltate me festuken dhe loliumin ,disa lloje terfili, nderkohe qe ne zonat me te ngrohta rekomandohen lloje te ndryshme te specieve te terfilit si dhe me prezjerje te tyre.

7.2.3Mbajtje me shtrese bimore te perkoheshme. Aplikohet per nje periudhe kohe te kufizuar te vitit gjate muajve te vjeshtes dhe dimrit ne zona me sasi te kufizuar te reshjeve (400- 600mm\ vit ). Mbulesa bimore perbehet nga bime spontane ose te kultivuara te pastra ose ne perzjrjeZgjedhja e bimeve behet ne perputhje me objektivet dukealternuar mbjeljen e bimeve leguminoze me graminore Mbajtja e vreshtit me terfil Aleksandrine.

7.2.4 Mbajtja me shtrese bimore te perhereshme.

Shtresa bimore eshte e pranishme gjate gjithe vitit duke bere kositje te vazhdueshme ne vartesi te specieve qe jane prezent dhe kushteve te kultivimit. Kjo teknik siguron nje mbrojtje shume me efektive ndaj errozionit, si dhe rezervimin ne toke te ujit te reshjeve e shtimin e lendes organike. Krahesuar me barezimin e perkohshem kje teknike siguron strukture me te qendrueshme ne kohe pamvarsishte nga konkurrenca qe mund te shkaktoj ne rastet e aplikimit ne zona te pa pershshtateshme. Per shkake te konkurences ndaj lageshtires kjo teknike rekomandohet ne zona me reshje vjetore mbi 700- 800 mm si dhe duke bere nje zgjedhje te kujdeseshme te spsecieve.

28

Mbajtja totale e vreshtit me bimesi natyrale nepermjet kositjeve periodike.

7.2.5 Barezimi total ose i pjeseshem

Mbulesa bimore mund te jete totale duke mbuluar gjithe siperfaqen e vreshtit ose e pjeseshme duke u reduktuar ne nje shirit toke ne zonen e midis rreshtat e hardhise Shtresa bimore totale aplikohet ne zona me reshje si dhe toka me aftesi te larta te kapacitetit ujembajtes e permbajtje te larte te argjles. Ne zona te thata dhe toka te lehta mbulesa bimore reduktohet ne nje zone te kufizuar te midis rreshtaeve duke lene te paster nga barerat zonen ne afersi te rreshtave te bimeve te hardhise. Mbajtja e midis rreshtave me bimesi natyrale

7.3 Mulcerimi Eshte nje teknike qe konsiston ne mbulimin e tokes me nje shtrese bimore ose materiale te tjera inerte me synim pengimin e zhvillimit te barerave te keqia dhe ruajtjen e lageshtires ne toke. Per mulcerim mund te shfrytezohen te gjitha mbeturinat bimore te vreshtit qe vijne nga krasitja si dhe ato nga kositja e mezhdave ose anat e parceles. Masa bimore qe vjen nga kositja e bimesise se perdorur si mbulese bimore mund te perdoret gjthashtu per mulcerimin e bimeve ne rreshtat e hardhise duke ndikuar edhe ne uljen e kostos . Po keshtu mund te perdoren edhe materiale bimore qe sigurohen jashte territorit te vreshtit si : kashta, tallazhi, lekura bimore etj Mulcerimi me plasmas te zi. Perdorimi i kartonave per mulcerim

29

Kerkimet lidhur me perdorimin e mbeturinave bimore per mulcerimin tregojne se krahas kufizimit te barave te keqia arrihen efekte te shumefishta ne lidhje me permiresimin e treguesve te pjellorise, struktures dhe rritjes se aktivitetit te mikroflores se tokes. Ne pergjthesi mbeturinat bimore te fresketa kane permbajtje te larte te potasit i cili eshte nje element shume i kerkuar nge bima e hardhise i cili clirohet gjate dekompozimit. Trashesia e shtreses bimore per mulcerim eshte ne vartesi te perberjes se tokes dhe permbajtjes se lageshtirese por ne te gjtha rastet nuk duhet te jete me shume se 15 cm. Materialet inerte me te perdoreshme jane shtresat plastike dhe ne sistemin e vreshtarise biollogjike perdoren me shume shtresat e kartonit megjithese kane afat te shkurter perdorimi 1 –vjecar. Keto teknika rekomandohen kryesishte per vreshtat e reja dhe ne rritje duke mbuluar kryesishte zonen ne afersi te rreshtit te bimeve , nderkohe qe lihen te zhvillohen noralishte barerat ne pjesen e zbuluar te cilet mund te perdoren si mbulese bimore ne vitet ne vazhdim. Perfundimishte mund te thuhet se zgjedhja e teknikes per mirembajtjes e tokes eshte nje ceshtje komplekse qe ndikon se tepermi ne optimizimin e faktoreve te ekosistemit te vreshtit ne disa drejtime : - Shkallen e veprimit te errozionit dhe regjmin hidrik. - Biodiversitetin dhe efikasitetin e masave per mbrojtjen nga semundjet dhe demtuesit sidomos

ne rastin e vreshtarise biollogjke dhe te integruar. - Treguesit e pjellorise se tokes dhe cilesit fizike te saj - Aktivitetin mikrobiollogjike te tokes . - Nivelin e mineralizimit dhe te disponueshmerise se lendeve ushqyese per bimet - Shkallen e ndotjes dhe ruajtjen e parametrave ekollogjik.

30

8.TE USHQYERIT DHE PLEHERIMI I VRESHTIT Hardhia pershtatet me mire se kulturat e tjera ne toka te varfera dhe me perberje te larmishme te terrenit Pamvarsishte nga sistemi I kultivimit (biollogjik, I integruar,konvencional) kerkesat e hardhise per elelment ushqyes jane te njejta. Ndryshimet midis sistemeve qendrojne ne menyren e te ushqyerit dhe kufizimet ne llojet e pleherave dhe orgjinen e tyre. Ne sistemin konvencinal nepermjet pleherimit ushqehet direkte bima dhe nuk ka asnje kufizim lidhur me sasin dhe llojet e plehrave te perdorura. Ne sistemin e vreshtarise se integruar vendosen disa kufizime lidhur me sasine e plehrave duke respektuar disa norma. Ndersa ne sitemin biollogjik ndryshon teresishte menyra e te ushqyerit duke plehruar token dhe jo direkt bimen .Ne kete sistem ushqehen dhe nxiten zhvillimi I mikro-organizmave te tokes te cilat perpunojne lenden e gateshme per ushqimin e bimeve. Perjashtohen plehrat kimike sintetike dhe I jepet perparesi plehut organic, pleherimit te gjelber, kompstove dhe mbeturinave bimore me synim rritjen e permbajtjes se lendes organike dhe cilesive fiziko-kimike te tokes. Kur nuk arrihet plotesimi I nevojave ose per mungese te elementeve te vacant perdoren plehera industriale me orgjine organike te lejuare nga standrtet e bujqesise biollogjike. 8.1Kerkesat e hardhise per element ushqyes. Terheqja e elementeve ushqyes nga hardhia behet ne perputhje me kerkesat e saj dhe jo nga niveli i permajtjes se elementeve ne toke. Elementet ushqyes me te domosdoshem per hardhine jane rreth 15 nga te cilet C, O2, H2 sigurohen nga permbajtje e tyre ne atmosfere, ndersa N,P,K,Ca, Mg, Fe,Mn, Zn,Cu,Bo, Mo sigurohen nga toka ose nepermjet pleherimit. . Nevojat vjetore te hardhise per pleherim bazohen : - Ne kerkesat per elemnte ushqyes per marrjen e nje prodhimi te caktur. - Humbjet e elementeve ushqyes ne toke.

Nevajat vjetore te hardhise per element ushqyes ( lende aktive ne kg ) Elemente ushqyes Prodhimi 100-150 kv\ha Prodhimi 200-250 kv\ ha Azot (N) 70-90 90-130 Fosfor (P2O5) 30-50 40-50 Potas (K2O ) 100-150 130-170 Magnnez ( MgO) 25-30 30-40 Kalcium 19- 60 60-146 Hekur 0.2- 1.1 1-2 Per hartimin e bilancit ushqyes duhet te bazohemi ne analizat periodike te tokes ( cdo –3-4 vjet ) duke percaktuar : - Permbajtja e elemementeve ( N, P, K ) - Permbajtja e gelqeres aktive - Pembajtja e lendes organike - Perberja mekanike dhe fizike e tokes.

Krahas elementeve te mesiperm ne hartimin e bilancit te pleherimit te vreshtit merren parasysh edhe kushtet klimatiko-tokesore te zones dhe teknikat e kultivimit e vecorit e kultivareve. Klima : elementet e klimes si reshjet, temperatura, ndricimi diellor etj ,kane te bejne me shkallen e pervetesimit dhe humbjet ne toke te elementeve ushqyes. Toka : orgjina, pjelloria, struktura, permbajtja e P.H etj. Vlerat optimale te P.H per pervetesimin e makroelementeve nga hardhia jane 7.5-8.5 ndersa mikroelementet nekufijt 5—6.5. Ne tokat me shmangie te ndjeshme te p.h nga keto vlera duhet te behet korigjimi me pedorimin e gelqers qse te gipsit.

31

Vecorit kultivari dhe nensharteses: kultivaret me rritje te fuqishme kerkojne me shume pleherim se ato me rritje mesatare dhe te paket. Neshertesa te ndryshme tolerojne munges te elementeve te vecant. Teknikat e kltivimit te vreshtit s : punimi qilizem, menyra e mbajtjes se tokes (me bimesi ose ugar), ujitja, krasitja dhe forma e mbajtjes se hardhise. Krahaas hartimit te bilancit eshte shume e rendesishme disponibiliteti i elemeteve ushqyes ne perputhje me kerkest e hardhise sipas fazave te zhvillimit dhe vecorit biollogjike te saj bazuar ne sistemin e pleherimit qe aplikohet. Kerkimet e shumta kofirmojne faktin se azoti eshte elementi me i levizshem ne toke prandaj eshte shume e rendesishme sigurimi i tij ne perputhje me kerkesat e bimeve . Peridhat kritike te hardhise per N jane nga fryrja e sythave deri ne lulezim kur konsumohen deri 75 % e nevojeve vjetore per kete elemenet dhe gjate fenofazes se lidhjes dhe rritjes se kokrres. Hardhia terheq me shume formen amoniakale te azotit NH4. 8.2 Sistemet e pleherimit te vreshtit. Zgjedhja e sistemit te pleherimit kushtezohet nga terreni si dhe objektivvat dhe sstemi i prodhimit (konvencional, integruar , biollogjik). Ne sistemin konvencinal perdoret gjeresishte pleherimi mineral , nderkohe qe ne sistemin biollogjike perjashtohen plehrat kimike dhe i jepet perparesi pleherimit organike me synimin e vetem ruajtjen dhe permiresimin e tregueseve te pjiellorise se tokes dhe shtimin e aktivitetit tesaj mikrobiollogjik. Treguesi me sintetik qe karakterizon vlerat e tokes eshte permabajtja e humusit i cili reflektohet ne : - rritjen deri 15 here te kapacitetit ujembajtes te tokes - permiresimin e struktures se tokes - stimulon aktivitetin mikrobik te tokes.

Egzistojne burime te shumta te rritjes lendes organike ne vreshte por zgjedhja e tyre eshte ne vartesi te mundesive te sigurimit, kostos, terrenit, rritjes se permbajtjes se humusit. 8.2.1 Plehu organik Plehu organik i stalles i kalbur mire eshte nje burim shume i rendesishem per shtimin e lendes organike dhe permiresimin e cilesive fiziko-kimkie te tokes. Sasia e perdorimit behet ne perputhje me dinamiken e permbajtjes se lendes organike mbeshtetur ne analizat e tokes . Ne toke me pjellori mesatare rekomandohet pleherimi i vreshtit me 200- 300 kv\ ha plehe stalle ne cdo 2 vjet. Plehu organik mund te perdoret ne sasi me te madhe para punimit te thelle ose ne grope gjate mbjelljes per krijimin e vreshteit. Koha optimale eshte ne vjeshte pas vjelejs se prodhimit . Plehu i shpendeve eshte nje burim i rendesishem elementesh ushqyes per hardhine. Menyra dhe koha e perdorimit eshte ne vartesi te gjendjes se dekompozimit te tij . Kur eshte i fresket lihet 6-7 muaj per te larguar permbajtjen e larte te amoniakut para perdorimit per pleherimin e vreshtit Koha me e prshtateshme e perdorimit eshte para fillimit te dimrit . Doza e perdorimit eshte ne vartesi te permbajtjes se elementeve dhe bilancit te hartuar por doza maksimale eshte 40-70 kv\ha ne vite ne gjendje te fresket dhe 15- 20kv\ ha ne gjengje te thate. Ne te gjitha rastet behet permbysja ne toke per te siguruar zberthimin dhe thithjen e elementeve ushqyes nga bimet e hardhise. 8.2.2 Pleherimi i gjelber. Perben nje alternative shume te pershtateshme per pleherimin e vreshtave sidomos ne kushtet e mungeses se plehut organik. Mbeshtetur ne efektet e shumfishta ne pemiresimin e tregueseve te pjellorise se tokes dhe shtimin e lendes organike pleherimi i gjelber konsiderohet si pleherim organik. Ne vartesi te kushteve te zones se kultivimit te vreshttit pleherimi i gjelber paraqit disa avavntazhe ne krahasim me plehun organik : - Siguron nje mbules bimore per nje periudhe 6mujore duke eleminuar errozionin dhe favorizuar

depertimin e ujit te rreshjeve dhe rujtjen e rezervave ujore ne toke. - Rritjen e biodiversitetit ne vreshte .

32

Efektiviteti i pleherimit te gjelber lidhet ngushte me zgjedhjen e bimeve ne perputhje me objektivat dhe kushtet pedo –klimatike te zones. Bimet qe perdoren per pleherim te gjelber 1 Leguminozet ; batha, bizelja,lupini terfili, jonxha etj perdoren gjeresishte per pleherimn e gjelber sepse jane burim shume irendesishem i sigurimit te azotit biollogjik npermjet fiksimit te tij nga ajri. 2. Graminoret : thekra, tershera, loliumi, festuka etj aplikohen ne toka te renda dhe sigorojne shume mese bimore . 3. Perzjerjet bishtajore + graminore jane me te pershtateshme sepse sigorojne shume mase bimore dhe raporte te drejta C\N.

Pleherimi i gjelber i vreshtit me bime leguminoze ne fermat biollogjike. Bimet per pleherim te gjelber mbillen ne vjeshte dhe permbysen ne pranver ne kohen e lulezimit kur kane arritur maksimumin e mases bimore dhe permbajtjes se elementeve ushqyes ne trupin e tyre. Ne zona te thata e toka te ceket mund te behet me heret permbysja per te eleminuar konkurrencen e mundeshme te bimeve ndaj hardhise. Thellesia e permbysjes eshte ne vartesi te perberjes se tokes dhe permbajtjes se lageshtires . Ne te gjitha rastet duhet te sigurohet mbulimi i plote i masese bimore per te mundesuar dekompzimin ne kohe dhe efikasitet me te larte te pleherimit te gjelber. 8.2.3 Perdorimi i mbeturinat bimore te vreshtit. Riciklimi i mbeturinave bimore te hardhise si sharmendat, gjethet, bersit perbejne nje burim shume te rendesishem per rikthimin e lendeve qe hardhia thithe nga toka cdo vit per prodhimin dhe rritjen vegjetative te saj. Keto mbetje jane te konsiderueshem dhe me nje kosto te paperfilleshme Sasia e mbetjeve bimore te vreshtit Mbetjet bimore Sasia vjetor (kv\ha) Sasia e humusit qe

formohet (kv\ha) Lende te tjera

Sharmenda 23- 44 4-8 Makro e mikro element

Bersi 15- 45 1-4 Te pasura ne Bor. Frenje 3-10 0.5-2 Gjethe 16-63 2-4 Totali 57-162 7.5-18 Krahas rritjes se permbajtjes se humusit sharmendat e coptuara dhe te lena mbi siperfaqen e vreshtit kane efekt pozitiv edhe ne kufizimin e errozionit dhe thithjen me te mire te ujit te reshjeve. Eshte provuar se mbetorinat bimore pengojne edhe zhvillimin e barerave te keqia ne saj te permbajtjes se lendeve te ndryshme. Perdorimi i mbeturinave bimore mund te kufizohet ne rastet e infeksionev te renda nga semundjet.

33

Kompostimi i bersive per pleherimin e vreshtit

8.2.4 Mbulesat bimore dhe mulcerimi me mbeturina bimore. Eshte nje burim shume i rendesishem per shtimin e lendes organike ne siiperfaqe ose shtresen e siperme te tokes kur aplikohen si teknika te mbajtjes se tokes ne vreshte. 8.2.5 Kompostot Jane burime shume te rendesishme te shtimit te humusit . Pergatitje e kompostove mund te realizohet ne kushtet e cdo familje duke perpunuar te gjitha mbeturinat qe vijne nga konsumi familjar si dhe mbeturinat e oborrit ose te fermes. 8.2.6 Plehra industriale me orgjine bimore ose shtazore. Ne rastet e mos plotesimit te bilancit ushqimor ose te mungesave te elementeve te vecant sidomos ne vreshtarin biollogjike lejohet perdorimi i pleherave industriale me orgjine organike bimore ose shtazore ( aneks 1).

34

9. SIGURIMI I REGJIMIT UJOR TE VRESHTIT. Hardhia konsiderohet nje bime me kerkesa te kufizuara per uje dhe pershtashmeri te larte ne kushte te ndryshme kultivimi edhe ne zonat mesdhetare. Por rritja e kerkesave te tregut per produkte cilesore dhe kosto te ulet ka bere qe ujitja te kthehet ne nje praktike kultivimi ne vreshtari. Ujitja eshte domosdoshmeri sidomos ne toka te lehta dhe gurishtore, ne zona me reshje te pakta ( nen 500 mm reshje vjetore)dhe koficent te lart evapotranspirimi, forme te mbajtjes te shtrira , prodhime te larta. Nevoja per ujitje reduktohen ndjeshem ose behet e pa nevojshme kur perdoren nenshartesa te qendrueshme ndaj thatesires, kultivar me rritje te kufizuar,teknika te mbajtjes se tokes te pershtatshme,pleherim potasik, krasitje te ekuilibruar dimerore dhe sidomos verore. Ne vite me munges te theksuar te rreshjeve e temperature ekstreme sidomos ne periudhat kritike te bimes me te ekspozuara jane :

- bimet e reja - vreshtat e ujitur rregullisht qysh nga krijimi i tyre - vreshta ne toka me kripezim.

9.1 Menyra e mbajtjes se tokes dhe regjimi hidrik. Menyra e mbajtjes se tokes ne vreshte ka ndikim ne regjimin ujor dhe te ushqyerit e bjmeve e cila reflektohet ne rritjen vegjetative dhe treguesit e prodhuimit. Mbajtaja e tokes me bimesi krahas avantazheve te shumta shoqerohet me konkurrencea per lageshti sidomos ne zona te thata e toke te lehta , gurishtore ku jane vrejtur raste te uljes se permbajtjes se lageshtires 20- 25 % krahasuar me mbajtjen me punim. Megjthate .kjo lidhet ngushte me natyren e tokes dhe aftesin e saj ujembajtese. Te dhenat ne fushen e kerkimit evidentojne faktin qe mbulesa bimore favorizon thithjen dhe depertimin ne thellesi te ujit te reshjeve duke rritur ne masen 3- 4 here rezervat e ujit ne toke duke siguruar keshtu nje permbajtje me te larte te lageshtires krahesuar me mbajtjen e tokes ugar nepermjet punimeve . Pamvarsishte nga niveli me i lart I evapotranspirimit ne mbajtjen me bimesi ruhet bilanci hidrik ne saj te rezervave ujore si dhe transpirimit me te paket te bimeve te hardhise. Mbajtja e tokes me bimesi rrit ndjeshem permbajtjen e humusit ne toke i cili mund te zmadhoj deri ne 15 here peshen e volumit ujembajtes te tij. Aplikimi i mulcerimit eshte gjithashtu nje mase shume efektive per ruajtjen e rezervave te ujit ne toke sidomos ne zona te thata e pa mundesi per sigurimin e ujit per ujtje, duke shfrytezuar cdo mbeturin bimore per mbulimin e siperfaqes se tokes ne vreshte. 9.2 Pecaktimi i nevojave per uje te hardhise. Per te siguruar nje aktivitet fotosintetike normal te bimes eshte e nevojeshme te plotesohen nevojat e saj per uje ne perputhje me kerkesat. Prandaj lind nevoja e ujitjes ne perputhje me kushtet pedo -klimatike te shtrirjes se vreshtit. Nje nga treguesit sintetik qe shpreh nevojat per uje te hardhise eshte sasia e harxhuar per formimin e 1 kg lende te thate. Ky tregues ndryshon sipas zonave dhe kultivareve duke varjuar 400- 750 litra\ kg lende te thate. Periudhat kritike te hardhise per uje jane ne fazen e rritjes vegjetative dhe te kokrres si dhe para pjekjes. Ne mugese te ujit gjate ketyre fazave reduktohet rritja vegjetative si dhe merren bistak me kokra te vogle e pamje tregetare te ulet sidomos per kultivaret e tavolines. Perkundrazi ujitjet deri vone dhe me sasi te tepert te ujit stimulojne rritjen vegjetative duke favorizuar cfaqjen e semundjeve e demtueseve si dhe prishjen e raparteve te permbajtjes se perbersve te mushtit si sheqeri, aciditeti, sustancat ngjyruese etj qe luajne rol te rendesishem sidomos per cilesit e veres. 9.3 Percaktimi i kohes se ujitjes. Percaktimi i kohes se ujitjes eshte nje moment shume i rendesishem per te mos lejuar bimen e hardhise te hyje ne stres per munges te ujit. Per kete qellim perdoren metoda te ndryshme te cilat bazohen ne pervojen empirike ose nivelin e permbajtjes se ujit ne toke, bime ose ne koeficentet e evapotranspirimit.

35

Percaktimi i kohes se ujitjes me anen e permbajtjes se lageshtires ne toke behet duke vleresuar nivelin e kapacitetit ujembajtes dhe ruajtjen e tij duke mos lejuar renien e lageshtires nen 50 % te kapacitetit . Nje metode tjeter eshte nepermjet matjes se nivelit te permbajtjes se lageshtires ne gjethe nepermjet monitorimit te lageshtires ne intervele te caktuar kohe. Hartimi i bilacit hidrik neprmjet matjes se evapotranspirmit eshte nje metode e njohur e cila konsiston ne llogaritjen e sasise se ujit per cdo ujitje ne baze te diferences midise rreshjeve te rena dhe ujit qe largohet nepermjet avullimit nga toka dhe bimet e hardhise. Vlera e koeficentit te evapotranspirimit eshte nje madhesi e ndryshueshme qe varet nga kushtet klimatiko –tokesore te zones, forma e mbajtjes , faza e zhvillimit te hardhise,kultivari etj.Humbjet ditore te ujit nepermjet evapotranspirimit gjate veres per vreshtat me zhvillim te fuqishem arrin 40- 50 m3 \ ha. 9.4 Metodat e ujitjes se vreshtit. Ekzistojne shume menyra per ujtjen e vreshtit te cilat bazohen ne pervojen e zones, kushtet e terrenit, mundesit e sigurimit te ujit , menyren e mbajtjes dhe objektivat e prodhimit. Ujitja me brazda eshte nje metode e njohur qe perdoret nga vreshtaret por qe lidhet me sasin e ujit qe disponohet mbasi harxhon sasi te konsiderueshme te ujit dhe duhet te kufizohet ne terrene te sheshta per te mos shkaktuar errozion. Ujitja e lokalizuar ( me pika ose sprucator) eshte nje metode qe konsiton ne shperdarjen e ujit ne nje zone te kufizuar rreth bimeve pa qene e nevojeshme te laget e gjithe siperfaqja e tokes duke patur nje sere avantazhe :

- perdoren norma te ulta duke kursyer ujin - reduktohet zhvillimi i barerve te keqia - sigurohet shperndarje uniforme e ujit - reduktohet kostua e ujitjes - eleminohet errozioni i tokes

Ujita me pika mund te perseritet cdo 10-15 dite ne vartesi te permbajtjes se kapacitetit ujembajtes fushor. Sasia e ujit ndryshon sipas karkteristikave te sitemit qe perdoret dhe varjon 2-8 litra\ ore, e cila kushtezon edhe kohezgjatjen e ujitjes 12- 36 ore.

36

10. MBROJTJA E VRESHTIT

10.1. SËMUNDJET DHE DËMTUESIT MË TË ZAKONSHËM SIPAS ORGANEVE TË HARDHISË

Rrënjë

Sëmundjet - KALBËZIMET - KANCERI BAKTERIAL - MJEDIS I PA PËRSHTATSHËM Dëmtuesit - FILOKSERA (FORMA

RRËNJËVE) - MIJTE - DËMTUESIT E TOKËS

Trungu dhe deget

Sëmundjet - KALBËZIMI (ARMILLARIA)

BOTRITIS - HIRI - KANCERI BAKTERIAL Dëmtuesit - BRESHKËZAT - NGRËNËSIT E SYTHEVE - DRUNGRËNËSIT - LEPUJT - MINJTE

10.1. SËMUNDJET DHE DËMTUESIT MË TË ZAKONSHËM SIPAS ORGANEVE TË HARDHISË

Sëmundjet- HIRI - VRUGU - NJOLLOSJA KUQE - MUNGESE USHQIMI, UJI, DRITE - VIROZAT Dëmtuesit - KERMILLI - KËPUSHAT - CIKADAT - BRESHKËZAT - TRIPSET - LARVAT E FLUTURORE - HUNDËGJATI - BRUMBULLI JESHIL - FILOKSERA (GJETHE)

37

Sëmundjet - KALBËZIMI - HIRI - VRUGU - MUNGESE USHQIMI, UJI,

RREZATIM DIELLORE Dëmtuesit - TENJA - GRERËZA - SHPENDËT

38

10.2. SËMUNDJET E HARDHISË SI NË TË GJITHA BIMËT E TJERA EDHE NË BIMËN E HARDHISË, SËMUNDJET E SHKAKTUARA NGA MIKROORGANIZMAT PATOGJENE, QUHEN SËMUNDJE PARAZITARE, NDËRSA ATO TË SHKAKTUARA NGA FAKTORË TË TILLË SI: KUSHTE TË PAPËRSHTATSHME TË TOKËS, USHQIMIT, TË REGJIMIT UJOR NË TOKË, KUSHTEVE TË KLIMËS ETJ, QUHEN SËMUNDJE FIZIOLOGJIKE. SËMUNDJET PARAZITARE I MARRIN EMRAT E TYRE SIPAS SHKAKTARËVE QË I SHKAKTOJNË. GRUPET KRYESORE TË PATOGJENËVE JANË KËPURDHAT, BAKTERIET DHE VIRUSET, PREJ TË CILËVE KANË ARDHUR EDHE SËMUNDJET KËPURDHORE, BAKTERIALE E VIRUSALE. NATYRISHT SËMUNDJET E HARDHISË KANË RËNDËSI TË NDRYSHME EKONOMIKE. RËNDËSIA EKONOMIKE E NJË SËMUNDJE TË CAKTUAR NË HARDHI VARET NGA SHPESHTËSIA E SHFAQIES BRËNDA VITIT OSE NË VITE TË NDRYSHME, INTENSITETI I SHFAQIES, SHKALLA E DËMIT NË PRODHIM, VËSHTIRËSIA E LUFTIMIT, KOSTUA E LUFTIMIT. Për të krijuar një ide pak a shumë të saktë mbi situatën fitosanitare të hardhisë në vendin tonë, në dhjete vitet e fundit (1990-2000), po i klasifikojmë ato sipas kriterit të rëndësisë ekonomike. Një tabelë e tillë është formuar si nga të dhënat shumëvjeçare të Institutit të Mbrojtjes së Bimëve, ashtu edhe nga njoftimet e rrjetit të monitorimit dhe të vetë fermerëve, të cilët kanë kontribuar me sjelljen në laboratorë të mostrave me bimë të sëmura ose nga vizitat qË janë realizuar në vreshtat e tyre. NË TABELËN E MËPOSHTËME, TË DHËNAT DUHEN INTERPRETUAR SI NJË SITUATË E CAKTUAR NË NJË PERIUDHË TË CAKTUAR. P.SH. SËMUNDJE QË AKTUALISHT REZULTOJNË NGA ANA EKONOMIKE ME RËNDËSI TË SHKALLËS SË ULËT, MUNDET QË NË NJË PERIUDHË TJETËR TË KALOJNË NË KLASA MË TË LARTA DHE E KUNDËRTA SËMUNDJET QË KËTË PERIUDHË REZULTOJNË ME RËNDËSI EKONOMIKE, MUNDET TË KALOJNË NË SHKALLA TË ULTA TË VLERËSIMIT EKONOMIK. PRA NJË VLERËSIM I TILLË KA KARAKTER DINAMIK, ËSHTË KARAKTERISTIK PËR ZONA TË VOGLA OSE TË GJËRA EKOLOGJIKE, ËSHTË KARAKTERISTIK PËR NJË PERIUDHË TË CAKTUAR KOHE. SI RREGULL, MË PAK DEVIJIME NË INTENSITITIN E SHFAQJES SE TYRE NGA VITI NË VIT KANË SËMUNDJET E ASHTUQUAJTURA SËMUNDJE “KYÇ”. TABELA: KLASIFIKIMI I SËMUNDJEVE TË HARDHISË PËR KUSHTET I SHQIPERISË

EMRI NË SHQIP I

DËMTUESIT

EMRI NË LATINISHT I

DËMTUESIT

KLASIFIKIMI SIPAS RËNDËSISË EKONOMIKE

I II III HIRI

Unicula necator

+

VRUGU

PLAMOPORA VITICOLA

+

KALBËZIMI

BOTRITIS CINEREA

+

ESHKA

PHUMNITIPORIA PUNCTATUM

+ DJEGJA KUQE

PSEUDOPEZICULA TRACHEIPHILA

+ PHOMA

PHOMOPSIS VITICOLA

+

KALBËZIMI I ZI

GUINARDIA BIDWELLI

+

KANCERI BAKTERIAL

AGROBAKTERIUM VITIS

+

NYJESHKURTERA

ARABISMOSAIC VIRUS

+

KOMPLEKSI I SËMUNDJEVE VIRUSALE

DISA SHKAKTARË VIRUSAL

+

39

10.2.1 Hiri i hardhisë

(UNCINULA NECATOR) Është sëmundje që shoqëron vreshtat e gjithë botës dhe që vreshtarët i shqetëson ndoshta më tepër se të gjithë objektet dëmtuese të hardhisë. NDËRSA VRUGU I HARDHISË, ËSHTË SËMUNDJE SERIOZE KRYESISHT NË ZONAT ME SHUMË RRESHJE, SËMUNDJA E HIRIT ËSHTË KËRCËNUESE NË TË GJITHË ZONAT EKOLOGJIKE.

FORMA E DËMIT: MICELI I KËPURDHËS THITH LËNGJET E BIMËS DUKE SHKAKTUAR DEFORMIM NË GJETHE E LASTAR DHE NË KOKRRA SHKAKTON ÇARJE. ÇARJA E KOKRRËS SHKAKTOHET NGA FAKTI QË PJESËT E PREKURA NEKROTIZOHEN DHE INDET E HUMBASIN ELASTIÇITETIN, NDËRSA PJESA E PA PREKUR RRITET. KOKRRA NË KUFIRIN E PREKUR ME ATË TË PA PREKUR ÇAHET. HIRI NË DISA KULTIVARË E NË DISA ZONA ME KUSHTE TË PËRSHTATSHME KLIMATIKE, SJELL DËMTIME TË MËDHA NË VESHULË. DËMIN MË TË MADH E SJELL QË PARA LULËZIMIT E DERI NË PARAPJEKJE. PAMJA MË KARAKTERISTIKE E SËMUNDJES ËSHTË SHTRESA E BARDHË NË FORMË PLUHURI E SPOREVE TË KËPURDHËS. HIRI, PËRVEÇ DËMIT DIREKT QË REFLEKTON NË DEFORMIMIN E THARJEN E LASTARËVE TË RINJ, AI DOBËSON BIMËN EDHE PËR RRITJEN E VITIT TË ARDHËSHËM. NDËRSA ÇARJET E KOKRRËS NXISIN DEPËRTIMIN E KËPURDHAVE TË KALBËZIMIT, TË CILAT E PËRSHPEJTOJNË PROÇESIN E DËMTIMIT, TASHMË JO VETËM TË KOKRRAVE TË PREKURA, POR EDHE ATYRE TË PA PREKURA. Studimet e bëra kanë vërtetuar gjithashtu se hiri dëmton cilësinë e verës.

MËNYRA E JETESËS: KËPURDHA E HIRIT, PËR KUSHTET E VENDEVE MESDHETARE E KALON DIMRIN SI MICEL NË PJESËT E TRUPIT HARDHISË NË PËRPARËSI NË ZONËN PËRRETH SYTHAVE DHE NË GJETHET E RËNA NË TOKË. Në pranverë, me fillimin e çeljes gjetheve të bardha, fazë që shpesh i thonë dalja e “flamurit të bardhë”, miceli aktivizohet, rritet bashkë me gjethet e lastarët e rinj dhe mbi këto pjesë të gjelbërta, shfaq pluhurin e bardhë të sporeve të këpurdhës, që quhen spore verore ose konide. Konidet vendosen mbi sporëmbajtësit në formën e zinxhirit, pra konidet vendosen rrjesht njëra mbi tjetrën. Këto konide përhapen nga bimët e prekura në ato të shëndoshat më anën e erës. Kur gjethet e lastarët janë të sapoçelur, shenjat e hirit është vështirë t’i dallosh, por vetëm kur shpërthen shtresa e pluhurit të bardhë, ne gjendemi në befasi. KUSHTET KLIMATIKE QË FAVORIZOJNË SËMUNDJEN JANË: LAGËSHTIA E LARTË AJRORE DHE TEMPERATURA MES VLERAVE 20-300C. GJATË TEMPERATURAVE 100C, KËPURDHA E HIRIT ZHVILLOHET SHUMË NGADALË DHE MBI 350C, KËPURDHA FRENON ZHVILLIMIN. SHIRAT NË FORMË PIKE, NUK JANË TË PREFERUESHME PËR HIRIN, MADJE SHIRAT E RRËMBYESHËM MUND TË SHPËLAJNË KËRPURDHËN NGA SIPËRFAQET E GJELBËRTA TË HARDHISË. PERIUDHA E INKUBACIONIT TË SËMUNDJES (MBIRJA E SPORIT E DERI NË SHFAQEN E SHENJAVE), VARET NGA TEMPERATURA. TEMPERATURAT NË 14.50C ZGJAT 14 DITË. “ “ 22 0 C “ 7 DITË. “ “ 26 0 C “ 10 DITË.

40

SHPEJTËSIA E ZHVILLIMIT TË HIRIT SIPAS H. OBERHOFER

KËRPURDHA E HIRIT, PËR TË PËRBALLUAR MBIJETESËN, KA MODIFIKUAR NË CIKLIN E VET JETËSOR PJESËN KONIDIALE OSE VERORE DHE PJESËN PERITECEVE (KLEISTOTECEVE NË RASTIN E KËSAJ KËRPUDHE), QË ËSHTË PJESA SEKSUALE DIMËRORE.

CIKLI I ZHVILLIMIT TË HIRIT HARDHISË (U.NECATOR)

RËNDËSIA E KËTYRE DY FAZAVE PËR FATIN E MBIJETESËS SË KËPURDHËS, ËSHTË E NDRYSHME NË ZONA KLIMATIKE TË NDRYSHME. NË ZONAT E NGROHTA SIÇ THAME ME SIPER, KËPURDHA E KALON DIMRIN ME ANËN E MICELIT, NDËRSA NË ZONAT E FTOHTA, KËPURDHA KA NEVOJË TË KALOJË NË PRODHIMIN E KLEISTOTECAVE DIMËRUES, QË JANË SHUMË MË REZISTENT NDAJ TEMPERATURAVE TË ULTA E NGRICAVE SE SA MICELI. MEGJITHATË, PËR SHUMË VITE JANË BËRË KËRKIME E JANË BËRË SHUMË DISKUTIME PËR RËNDËSINË E FORMËS SEKSUALE NË MBIJETESËN E KËPURDHËS.

41

Diskutimet e gjata në institucionet kërkimore të Europës, kanë sqaruar se faza miceliale është më e rëndësishme se ajo seksuale. Madje thuhet se kjo fazë ka marrë rëndësi se organet seksuale dimërore të këpurdhës mesa duket dëmtohen nga dëmtimi i preparateve me bazë bakri. Pak mbi organet seksuale dimërore: Këpurdha modifikon në vjeshtë organet seksuale që quhen kleistotece. Kleistotecet kanë formë të rrumbullakët me madhësi 0.1 mm. Ato formohen në pjesën e sipërme të siperfaqes së gjethes, por edhe në pjesë të tjera të trupit të bimës. mbi peritec dalin rreth 10 fije ose shtojca, të cilat në fund janë të kthyera si shatë (latinisht shatë do të thotë uncinula). Mesa duket emri i këpurdhës Uncinula necator vjen nga kjo formë e shtojcave që ka kleistoteci. Këto shtojca i shërbejnë kleistotecit që të fiksohet në organet bimore. KLEISTOTECET MBAJNË BRËNDA 4-6 ASKE, TË CILËT NGA ANA E TYRE KANË BRËNDA NGA 6-8 ASKOSPORE. ME METODA EKSPERIMENTALE ËSHTË PROVUAR SE KLEISTOTECET KANË RUAJTUR GJALLËRINË PËR DY VJET EDHE NË TEMPERATURA – 270C. SHPËRTHIMI I KLEISTOTECAVE KA NEVOJË PËR RRESHJE TË FORTA, QË ATO TË SHPËRTHEJNË. MBAS SHPËRTHIMIT SPORET DIMËRORE FLUTUROJNË NË AJËR. NË KUFIJTË E TEMPERATURAVE NGA 10-250C, SPORET DIMËRORE MBIJNË. PËR TË MBIRË, KËTO SPORE KANË NEVOJË EDHE PËR LAGËSHTIRË NË GJETHE. NDËRSA KONIDET E HIRIT PËR T’U SHPËRNDARË E PËR TË MBIRË, DUAN VETËM ERË E TEMPERATURA TË LARTA E JO SHI NË FORMË PIKE. FAZA DIMËRORE SEKSUALE, KA RËNDËSI VETËM NË DISA ZONA KU DIMRI ËSHTË I ASHPËR I SHOQËRUAR ME SHUMË NGRICA. BAZAT PËR RREZIKUN E INFEKSIONIT: VITE TË RREZIKSHME, JANË ATO QË VIJNË PAS NJË VITI ME INFEKSION TË LARTË NË VRESHT, JANË VITET QË PASOJNË PAS NJË VITI ME DIMËR TË BUTË. VITET ME DIMËR TË FORTË, JO VETËM QË KUFIZOJNË HIRIN, POR PËRVEÇ KËSAJ HIRI NË KËTO RASTE SHFAQET MË ME VONESË. (E.HASS DHE RAIFER). MASAT MBROJTESE: FAKTI ME I RËNDESISHËM QË DUHET TË MBAHET PARASYSH NË LUFTIMIN E HIRIT ËSHTË PËRPARSIA QË KANË TRAJTIMET E HERSHME (NGA FAZA 07 DERI NË FAZËN 15.). KËTO TRAJTIME SHKAKTOJNË NJË GOTITJE TË FORTË MBI SËMUNDJEN QË DO TË NDIHET EDHE PËR DISA JAVË MË VONË. VLEN TË THEKSOHET SE EDHE NË VENDET E TJERA ME VRESHTARI TË ZHVILLUAR TRAJTIMET E HERSHME KANË QENË NËNVLEFTËSUAR, PORSE 10-15 VITET E FUNDIT TË GJITHË JANË TË NJË MENDJE PËR PËRPARSINË E KËTYRE TRAJTIMEVE. JANË DASHUR SHUMË TAKIME MES EKSPERTEVE DHE FERMERËVE PËR TA DEMOSTRUAR KËTË DOBI TË TRAJTIMEVE TË HERSHME KUNDËR HIRIT DHE SOT NË TË GJITHË REKOMANDIMET TRAJTIMET NË FAZAT QË PËRMENDËM MË SIPËR KANË ZËNË NJË VEND TË PËRHERSHËM. TRAJTIMET E MËVONËSHME BËHEN SIPAS NEVOJËS, POR ËSHTË MIR QË NË SKEMËN E TRAJTIMEVE TË FUTEN EDHE FUNGICIDET ME BAZË SQUFURI TË CILAT LUFTOJNË NJËKOHËSISHT EDHE KËPUSHAT ERIOFIDE. GJATË TRAJTIMEVE PËR LUFTIMIN E VRUGUT DUHET TË SYNOJMË QË TË MBULOHET ME TRETËSIRË TË DY ANËT E GJETHES DHE TË VESHULEVE.

10.2.2 Vrugu i hardhisë

(PLASMOPARA VITICOLA)

Biologjia dhe lufta e drejtuar VRUGU I HARDHISË (PLASMOPARA VITICOLA), GJATË CIKLIT TË SAJ VJETOR, SHFAQ DY FAZA TË DUKËSHME. 1. Faza e infeksionit që prek pjesët e gjelbërta të bimës (e cila dallohet qartë edhe nga vreshtarët). 2. FAZA E DIMËRIMIT, KU INFEKSIONI VENDOSET NË BRËNDËSI TË GJETHEVE TË PREKURA. A) FORMIMI I SPOREVE DIMËRORE SPORET DIMËRORE TË KËPURDHËS SË VRUGUT TË HARDHISË, FILLOJNË TË FORMOHEN MENJËHERË SA TË KRIJOHEN KUSHTET E PËRSHTATSHME TË USHQIMIT. PJESA MË E MADHE E OOSPOREVE FORMOHEN NË VJESHTË ME RËNIEN E SHIRAVE TË PARA. Nga fundi i një fije të micelit të këpurdhës vrugut në brëndësi të indeve të gjethes së prekur, lind një qelizë femër (Oogonium) dhe nga një fije tjetër e micelit të kësaj këpurdhe, lind një qelizë mashkull (Antheridium). NGA SHKRIRJA E KËTYRE QELIZAVE, LIND QELIZA DIMËRORE E VRUGUT HARDHISË. FORMA E SPORIT DIMËRORE, ËSHTË SI SFERË E VOGËL, E ZVERDHUR DHE ME DIAMETËR 30-40 MIKRON. SPORI DIMËROR MBËSHTILLET NGA DY SHTRESA: SHTRESA E PARË ME NGJYRË TË VERDHE E MË VONË ME NGJYRË KAFE. KËTO DY SHTRESA JANË DIFERENCUAR ME KOHË PËR TË MBROJTUR SPORIN E VAZHDIMËSISË SË JETESËS KËPURDHËS NGA KUSHTET E VËSHTIRA TË MOTIT (SI TË FTOHTIT, LAGËSHTIRA, THATËSIRA ETJ). PËR ÇDO MM2 GJETHE JANË NUMURUAR RRETH 300 OOSPORE. B) PJEKJA E SPOREVE DIMËRORE (OOSPORET). PROÇESI I PJEKJES SË SPOREVE DIMËRORE TË VRUGUT, VARET NGA TEMPERATURAT, POR PARA SË GJITHASH NGA NDIKIMI I RRESHJEVE. GEHMANN (1987), THEKSON SE PJEKJA FILLON ME FILLIMIN E VEGJETACIONIT DHE PIKËRISHT KUR TEMPERATURAT MBI 80C DUKE FILLUAR NGA 1 JANARI, KANË ARRITUR VLERËN 1700C. SHIRAT E RËNA PAS KËSAJ PERIUDHË, QË QUHEN EDHE SHIRA PËRGATITOR, MUNDET TË PËRGATISIN OOSPORET PËR ÇELJE. SA MË NGROHTË NË PRANVERË, AQ MË E SHPEJTË KOHA E MBIRJES SË OOSPOREVE DIMËRUESE (LAVIOLA, 1986).

42

Një ndikim në zhvillimin e oosporeve, ashtu si temperatura, kanë edhe rreshjet e dimrit dhe sidomos shirat e rëna në Mars dhe Prill. Sa më tepër lagështirë të ketë në këtë hapësirë kohe, aq më e fortë shfaqet intensiteti i infeksioneve fillestare. DISA SPORE ZGJASIN JETËN DERI NË KORRIK, POR SA MË SHUMË KALON KOHA, AQ MË TEPËR BIE FUQIA MBIRËSE E TYRE. GJATË NJË THATËSIRE RELATIVE, PËRPARA FILLIMIT TË VEGJETACIONIT (MARS, PRILL), MUNDET QË PJEKJA E SPOREVE DIMËRORE TË VONOHET 14 DITË. Sporet verore konsiderohen të pjekura nëse me praninë e lagështirës normale në kushte laboratorike, ato mbijnë brënda disa orëve deri në 24 orë. Sporet e pa pjekura kanë nevojë për më tepër kohë për të mbirë. Normalisht sporet dimërore kanë nevojë për të mbirë në laborator; në Shkurt për 8 ditë, në Mars për 4 ditë, në Prill për 2 ditë, në Maj për 1 ditë. C) MBIRJA E SPOREVE DIMËRORE SPORET DIMËRORE TË PJEKURA OSE TË LAGËTA NË INDET E GJETHEVE TË RËNA NË TOKË, MBIJNË HIFET DREJT GOJZAVE TË GJETHES. NË MAJË KJO HIFE KA SPORANGUN FILLESTAR. SPORANGU FILLESTAR KA BRËNDA 32 DERI 64 ZOOSPORE. SPORANGU FILLESTAR KA MADHESINË 25 X 50 MIKRON. ZOOSPORET MBIJNË NË KUSHTE LAGËSHTIRE DHE KUR TEMPERATURA ARRIN MBI 110C. THATËSIRA NË MARS DHE PRILL, SJELL NJË VONESË DHE NJË DOBËSIM TË ZHVILLIMIT TË KËPURDHËS. TEMPERATURAT MBI 110C ARRIHEN GJATË MUAJIT MAJ DHE PËRKON ME FAZËN E BIMËS KUR LASTARËT ARRIJNË NGA 10-50 CM GJATËSI. PRA KUSHTET PËR FILLIMIN E INFEKSIONIT JANË KËTO: PJEKJA E SPOREVE DIMËRORE DHE ZOOSPOREVE, NDIESHMËRIA E HARDHISË, SHIRAT PËR INFEKSION, TEMPERATURA MBI 100C. D) INFEKSIONET E PARA MENJËHERË SAPO OOSPORET PIQEN NË GJETHET E RËNA, ËSHTË E NEVOJSHME PËR NJË SHI PËRGATITOR DHE PAS KËSAJ NGJARJE OOSPORET MBIJNË. NË SPORIN FILLESTAR DIFERENCOHEN SHUMË ZOOSPORE, TË CILËT ME RËNIEN E “SHIUT INFEKSIONIT”, ZOOSPORET DALIN NGA VRIMA E SIPËRME E SPORANGUT KRYESOR. ZOOSPORET PËRHAPEN NGA TOKA NË GJETHE MË NDIHMËN E PIKAVE TË SHIUT, ERËS ETJ, (BRANAS 1974). SA MË AFËR TË JENË GJETHET E HARDHISË NGA TOKA, AQ MË E LEHTË BËHET MUNDËSIA E RËNIES SË ZOOSPOREVE MBI TO. INFEKSIONI FILLESTAR NDODH NË KËTO KUSHTE. - PJEKA E ZOOSPOREVE. - NJË SHI I FORTË PËR TË ZBUTUR GJETHET E RËNA PËR TË TRANSPORTUAR ZOOSPORET NGA TOKA NË GJETHET E

HARDHISË. - ZGJATJA E MJAFTUESHME E KOHËS SË GJETHES SË LAGUR (GJETHI DUHET TË JETË I LAGUR 4-6 ORË) DHE NË TË

NJËJTËN KOHË TEMPERATURA DUHET TË JETË MBI 100C PËR MBI 24 ORË. - GJETHI ME MADHËSI TË PRANUESHME QË ATO TË KENË GOJZA TË HAPURA. KY KUSHT KRIJOHET QË NGA FAZA E 09 E

HARDHISË. GJETHET FARE TË REJA NUK KANË GOJZA TË HAPURA, PRANDAJ NUK KANË KUSHTE PËR INFEKSION. VESHULËT JANË TË PREKSHËM, SEPSE ATO THAHEN MË NGADALË. SIPAS FOES (1911) DHE GAUMANN, KËPURDHA MUND TË DEPËRTOJË EDHE NËPËRMJET PLAGËVE TË SHKAKTUARA NGA BRESHËRI. NORMALISHT PJESA E SIPËRME E GJETHES NUK KA KUSHTE PËR INFEKSION, SEPSE MUNGOJNË GOJËZAT QË JANË PORTA HYRJE PËR SPORET INFEKTUESE TË VRUGUT. E)KOHA E INKUBACIONIT PERIUDHA E KOHËS MIDIS FILLIMIT TË INFEKSIONIT ,QË NËNKUPTON DEPËRTIMIN E HIFES KËPURDHËS NË GJETHE DHE SHFAQIES SË SËMUNDJES,QË NËNKUPTON SHFAQIEN E NJOLLAVE TË VAJIT.

43

Hapësira e kohës së inkubacionit zgjat sipas temperaturave nga 1-2 javë. Gjatë kësaj periudhë, këpurdha zgjerohet me hifet e saj përmes qelizave të hardhisë për t’u ushqyer. Në pjesët ku ushqehet këpurdha, klorofila shkatërrohet, njolla bëhet e tejdukshme, merr ngjyrën e “njollës së vajit”. Madhësia e njollës së vajit dhe periudha e shfaqes së tyre, varet nga shumë faktorë. Këto janë kushtet e motit (ftohti, nxehtësia, lagështira, thatësira). Kultivarët e hardhisë, të cilët mund të jenë të prekshëm, mesatarisht të prekshëm ose rezistentë, si dhe nga mosha e gjethes. NË GJETHET E REJA, VRUGU PËRHAPET SHPEJT NË GJITHË SIPËRFAQEN E GJETHES, PËRKUNDRAZI NË GJETHET E VJETRA NJOLLAT MBESIN TË VOGLA NË FORMË KËNDESH DHE TË KUFIZUARA. SHUMË KËRKUES KANË NXJERRË TË DHËNA TEORIKE PRAKTIKE RRETH BIOLOGJISË SË VRUGUT. MYLER DHE RABANUS (K.MÜLLER DHE RABANUS). KANË PËRPUNUAR QYSH NË VITIN 1923, KURBËN E INKUBACIONIT. INKUBACIONI VARET NGA TEMPERATURA DHE LAGËSHTIRA. GJITHASHTU NË GJETHET E REJA, INKUBACIONI ZGJAT MË PAK KOHË SE SA NË GJETHET E VJETRA. ZGJAT MË GJATË NË VESHULË SE MBI GJETHE. QYSH MË 1913, MYLER PËRPUNOI GJITHASHTU KALENDARIN E INKUBACIONIT.

FAKTORI INKUBACIONIT SIPAS TEMPERATURËS (MÜLER DHE SLEUMER, 1934)

TEMPERATURA

MESATARE DITORE

FAKTORI I PJEKJES

TEMPERATURA MESATARE

DITORE

FAKTORI I PJEKJES

5 4 16 13 6 4 17 14 7 5 18 16 8 5 19 18 9 6 20 20 10 6 21 1 11 7 22 24 12 8 23 25 13 9 24 25 14 10 25 25 15 11 26 25

Dalja e sopreve verore MENJËHERË MBASI MBI PJESËN E SIPËRME TË GJETHES DUKEN NJOLLAT E VAJIT DHE PASI KRIJOHEN KUSHTET E JASHTËME, MENJËHERË NËN SIPËRFAQEN E POSHTËME TË GJETHES DALIN SPORANGËMBAJTËSIT, TË CILËT SHPESH DALIN NË FORMË TUFE NGA GOJZAT E GJETHES. SPORANGËMBAJTËSIT KANË DEGËZIME QË DALIN NGA DEGËZIMI KRYESOR ME KËND TË DREJTË. MBI DEGËZIMET ANËSORE VENDOSEN SPORANGET, TË CILËT JANË VENDOSUR NË VENDLIDHJE TRESHE. ÇDO SPORANG KA FORMËN E LIMONIT. MADHËSIA E SPORANGUT ËSHTË 14 X 20 MIKRON. KATËR KUSHTET KRYESORE PËR KRIJIMIN E SPORANGMBAJTËSVE DHE SPOREVE JANË: (SIPAS BLAESER 1978). - PRANIA E NJOLLAVE TË VAJIT. - NJË LAGIE E GJETHES (VESË OSE LAGËSHTIRË AJRORE MBI 90 % OSE SHI), lagështi që duhet të zgjasi të paktën 4 orë. - GJATË NATËS NJËKOHËSISHT PO KËTO KUSHTE. - NJË TEMPERATURË ME TË PAKTËN 130C. SI NATË OSE ERRËSIRË MERRET KOHA PREJ ORËS 22 DHE ORËS 4. JASHT KËSAJ KOHE DOMETHËNË GJATË DITËS NUK KRIJOHEN SPORANGËMBAJTËSIT DHE SPORANGET. NËN KUSHTET SHUMË TË FAVORSHME PËR VRUGUN (ERRËSIRË-LAGËSHTIRË- NGROHTËSI), MUNDET QË PUSHI I KËPURDHËS TË SHPËRTHEJË PA SHFAQIEN PARAPRAKE TË NJOLLAVE TË VAJIT. (BRANAS, 1974). Nën kushtet e thatësirës, mundet që midis shfaqies së njollave të vajit (në radhë të parë kjo varet nga temperatura) dhe shfaqies së pushit të këpurdhës (së fundi lagështira e natës merret parasysh), shtrihet një hapësirë kohe e ndryshme. Periudha midis infeksionit dhe shfaqies së pushit të këpurdhës, përmendet edhe me termin “Periudha latante” (Burruano) e të tjerë, 1996). NJOLLAT E VAJIT, TË CILAT MË SHUMË SE 10 DITË NUK KANË PASUR KUSHTET E PËRSHTATSHME TË NXJERRË PUSHIN E BARDHË TË VRUGUT, ATO HUMBASIN FUQINË PËR ZHVILLIM TË MËTEJSHËM. PËRKUNDRAZI NË KUSHTE LAGËSHTIRE NJOLLAT E VAJIT MBESIN SHUMË PRODUKTIVE. GJITHASHTU PAS PËRSËRITJES SË NJËPASNJËSHME TË SPORIFIKIMIT, NJOLLAT E VAJIT PËRMBAJNË NJË POTENCIAL SPORIFIKIMI (HILL, 1989). FORMIMI I SPOREVE OSE SPORIFIKIMI FILLON GJATË TEMPERATURAVE 130C. INTENSITETI I TYRE SHTOHET VAZHDIMISHT DERI NË 200C. MES VLERAVE TË TEMPERATURËS 20-290C, SASIA E PRODHIMIT SPOREVE QËNDRON E NJËJTË DHE BIE NË TEMPERATURA MË TË LARTA SE KËTO. NË TEMPERATURËN 300C, NUK PRODHOHEN MË SPORE. SIPAS ISTVANFFI DHE POLIKANS (1913), NË TEMPERATURAT 18-220C DHE NË 95-100% LAGËSHTIRË AJRORE, JANË KUSHTE TË PËRSHTATSHME PËR:

44

- SPORANGËMBAJTËSIT PAS 4-5 ORËSH. - DEGËZIMI I TYRE PAS 1-2 ORËVE TË MËPASTAJME. - SPORANGET PAS 3-4 ORËVE, TOTALISHT GJITHASHTU 8-11 ORË PAS FILLIMIT TË LAGËSHTIRËS NË GJETHE. GJITHASHTU LAGËSHTIRA AJRORE KA NJË ROL TË MADH NË DALJEN E SPOREVE. NË LABORATOR, NË LAGËSHTIRËN 80-85 %, PRODHIMI I SPOREVE ËSHTË NDËRPRERË. “DITA X”: PREJ SHUMË KOHËSH, NË RAJONET E VRESHTAVE MË SHIRA TË PAKTA, NUK JANË KRYER TRAJTIME KUNDËR VRUGUT SAPO SHFAQEN NJOLLAT. KJO PËR DISA ARSYE: SË PARI: NUMURI I VOGËL I NJOLLAVE TË VAJIT PËR HA, NUK KA SJELL DËM EKONOMIK. Së dyti: Nuk ka qenë në gjëndje të përcaktohet paraprakisht përcaktimi i infeksioneve të para. TRAJTIMI I PARË KUNDËR VRUGUT ËSHTË BËRË DIREKT ME DUKJEN E NJOLLAVE TË PARA TË VAJIT. DATA E SHFAQIES SË NJOLLAVE TË PARA TË VRUGUT PËR VITIN, ËSHTË QUAJTUR “DITA X” DHE KJO ËSHTË QUAJTUR DITA E LUFTËS DREJTUAR KUNDËR VRUGUT. PËR TË MUNDUR ME KAP NË KOHË NJOLLËN E PARË TË VAJIT DHE PËR TË MOS KALUAR PA U PARË KJO DITË FERMERIT QË SJELL GJETHEN E PARË ME NJOLLËN E VAJIT, I JANË PAGUAR LEKË. KJO KËRKON KUJDES PËR SHMENGIEN E ABUZIMEVE TË LAJMETARËVE TË PARË. NËSE NUK DO TË KISHIM NJOLLAT E PARA TË VAJIT DERI NË LULËZIM, ATËHERE PËR SIGURI BËHET NJË TRAJTIM KUNDËR VRUGUT, NJË TRAJTIM PARANDALUES PARA LULËZIMIT, SEPSE INFEKSIONI PASTAJ DIREKT MBI VESHULË, DO TË SHKAKTONTE NJË DËM TË MADH. Jetëgjatësia e sporangve Pas 4 orëve lagështi-ngrohtësi dhe errësirë, pasi krijohen njollat e vajit, krijohen mbi të sporanget. Pas 10-12 orësh, në kushte të përshtatshme, pushi i këpurdhës ka dalë plotësisht jasht. Në fillim diferencohen zoosporet në brëndësi të sporangeve. Gjithashtu këto kanë nevojë akoma disa orë për tu pjekur dhe për t’u bërë të afta për infeksion, kështu sporet duhet të kalojnë edhe 24 orë. Vreshtarët kanë kështu edhe një ditë kohë për të marrë masa parandaluese.

NUMURI I SPORANGEVE PËR CM2 NJOLLË VAJI SIPAS TEMPERATURAVE (SIPAS G. HILL, 1989)

TEMPERATURA E SHPËRTHIMIT SPORANGET NË ÇDO CM2 NJOLLË

VAJI 10 0 11 24.000 15 192.000 20 402.000

SASIA E SPOREVE, TË CILAT DO TË KRIJOHEN PËR ÇDO CM2, VARET NGA TEMPERATURA DHE NGA ZGJATJA E LAGËSHTIRËS AJRORE (HILL, 1989) SIPAS KËRKIMEVE TË LALANCETTE DHE TË TJERËT (1988), TEMPERATURA OPTIMALE PËR SPORIFIKIM NDODH NË TEMPERATURËN 200C. PERIUDHA E KOHËS ME LAGËSHTIRË TË LARTË AJRORE, RRIT KRIJIMIN E SPOREVE DERI 12 ORË MË PAS. MBAJTJA E AFTËSISË INFEKTUESE TË SPOREVE MBI PUSHIN E KËPURDHËS, ËSHTË NJË KUSHT I VËSHTIRË I VRUGUT HARDHISË. NË KONDITAT E LAGËSHTIRËS (SHI DHE VESË), SPORET SHPËRTHEJNË SHPEJT, POR KUR THATËSIRA ZGJAT, SPORET E HUMBASIN VETINË, AKTIVITETIN E TYRE JETËSOR. KJO DO TË THOTË QË DERI ME SHPËRTHIMIN TJETËR NGA KJO MUNGESË AFTËSIE PËR INFEKSION, SPORET NUK DO TË JENË NË GJËNDJE TË BËJNË INFEKSIONE. TEMPERATURAT E LARTA DHE LAGËSHTIRA E ULËT AJRORE, E SHKURTON DUKSHËM JETËN E SPOREVE. GJATË TEMPERATURAVE PREJ 10-150C DHE LAGËSHTIA RELATIVE QËNDRON NËN 70 %, SPORET ME PUSHIN E KËPURDHËS, QËNDROJNË ME AFTËSI MBIRËSE PËR 8-9 DITË. SPORET E SHKËPUTURA MBIJETOJNË VETËM DISA ORË NË PRANINË E RREZEVE TË DIELLIT. NË NJË DITË VERE ME TEMPERATURA 300C ME MË SHUMË SE 6 ORË, SPORET E FORMUARA SHKATËRROHEN (BLAESER, 1979). MICELI NË BRËNDËSI TË GJETHES, PËRSËRI QËNDRON I GJALLË. AI RUAN GJATË AFTËSINË PËR TË KRIJUAR PUSH TË RI. Blaeser dhe Ueltrien (1979), kanë studiuar kushtet që ndikojnë në jetëgjatësinë e sporit. Jetëgjatësia e shkurtër e sporeve është shpesh një ndër faktorët që kufizojnë rrezikun e infeksioneve të vrugut të hardhisë. SHPËRNDARJA E SPOREVE NË NDRYSHIM NGA SPORET DIMËRORE QË SJELLIN INFEKSIONIN FILLESTAR, SPORET VERORE E KANË MË TË LEHTË TË SHKËPUTEN NGA SPORANGËMBAJTËSIT. ATO SHPËRNDAHEN OSE NGA PIKAT E VESËS, NGA PIKAT E SHIUT, NGA ERA ETJ. SIDOMOS ERA KA MUNDËSI TË SHPËRNDAJË SPORET E VRUGUT NË DISTANCA SHUMË TË MËDHA. POR KUR KA THATËSIRË SPORET LIDHEN FORT NË DEGËZIMET E SPORËMBAJTËSIT DHE NË KËTO KUSHTE ATO SHKËPUTEN VETËM GJATË FËRKIMIT TË GJETHEVE, MADJE NGA ERA NUK MUND TË SHKËPUTEN. DUHET THËNË SE VESA I SHKËPUT SPORET NGA SPORANGËMBAJTËSIT. MBIRJA E ZOOSPOREVE

45

MENJËHERË SA SPORI I PJEKUR BIE MBI NJË PIKË UJI, PREJ TIJ DALIN ZOOSPORET INFEKTUESE. ZOOSPORET KANË FORMË E KOKRRËS FASULES, KA DIMENSIONE 6 X 8 MIKRON DHE TË PAJISUR ME DY FIJE QË I SHËRBEJNË ZOOSPORIT PËR TË LËVIZUR DREJT GOJZAVE TË GJETHES NGA KU REALIZOHET INFEKSIONI REAL. NJË SPORANG MBAN NË BRËNDËSI TË TIJ 6-8 ZOOSPORE.NJË INFEKSION I KËPURDHËS KËRKON TRE KUSHTE: Menjëherë sapo sporet kanë dalë dhe kanë arritur gojzat e hapura të gjethes, pas rreth 15 minutash fillon mbirja e zoosporit. INFEKSIONET E DYTA: INFEKSIONET E DYTA TË VRUGUT NDODHIN KUR PLOTËSOHEN 3 KUSHTE TË NJOHURA PËR TË GJITHA LLOJET E KËPURDHAVE. KËTO JANË: - PRANIA E SPOREVE DHE ZOOSPOREVE. - KUSHTET E PËRSHTATSHME TË TEMPERATURËS DHE LAGËSHTIRËS NË GJETHE. - NDJESHMËRIA E PJESËVE TË GJELBËRTA TË BIMËS. KUR KA NJË TEMPERATURË MESATARE 60C DHE GJETHI MBETET I LAGUR PËR 8 ORË, INFEKSIONI I VRUGUT ËSHTË I MUNDUR.

46

TABELA E INFEKSIONIT PËR VRUGUN E HARDHISË (BLAESER, 1978)

TEMPERATURA NË 0C ZGJATJA E LAGËSHTIRËS NË GJETHE (ORË).

6 9 7 8.5 8 6.5 9 6

10 5.5 11 5

12 - 13 4 14 - 15 3.5

16 3 17 - 21 2.5 22 - 25 2

SIPAS BLAESER, PËR NJË INFEKSION PËRRETH 50 % TË GJETHEVE, PRODUKTI MIDIS TEMPERATURËS MESATARE DHE ZGJATJES SË KOHËS KUR GJETHI ËSHTË I LAGUR (NË ORË), ARRIN TË PAKTËN SHIFRËN 50. SHEMBULL: 4 ORË GJETHE E LAGUR 240C TEMPERATURA 24 X 4 = 96 KA KUSHTE TË PLOTA PËR INFEKSION. SHEMBULL I DYTË: 3 ORË GJETHE E LAGUR 150C TEMPERATURA 15 X 3 = 45 KËTU NUK KA KUSHTE PËR INFEKSION (PRA NUK ËSHTË MBUSHUR VLERA 50). Autori Kast (1987), thotë se infeksioni i lartë nxitet kur fitojmë vlerën 70. Për të përfituar këtë vlerë, shumëzohet koha në orë e gjethes së lagur me vlerën e temperaturës ashtu siç u përshkrua në shembull. SPORET E VJETRA NDËRKOHË KËRKOJNË VLERAT MË TË LARTA. PËR INFEKSIONIN E VRUGUT ËSHTË E NEVOJSHME PRANIA E PIKAVE TË UJIT (SHI OSE VESË), POR MJERGULLA DHE LAGËSHTIA E LARTË AJRORE NUK MJAFTON.

NJOLLAT E VAJIT

SHFAQJA E SËMUNDJES (KONIDET VERORE)

47

PREKJE PARA LULËZIMITVESHULI NË FORMËN E

GERMËS “S”

PREKJE KOKRRAVE TË

REJA

PREKJA E KOKRRAVE NË RRITJE

48

Cikli i zhvillimit të vrugut të hardhisë (P.viticola)

49

STACION AGROMETEOROLOGJIK ELEKTRONIK, MJET NDISHMES PËR

PROGNOZIMIN E SËMUNDJEVE

PAISJE ELEKTRONIKE PËR PROGNOZIMIN E VRUGUT TË HARDHISË (P.VITICOLA)

50

10.2.3 Kalbëzimi (BOTRITIS CINEREA. PERS)

Rëndësia ekonomike e dëmit: Është në grupin e sëmundjeve kryesore të hardhisë. Në vite me kushte të favorshme zhvillimi, dëmi ekonomik i kalbëzimit është më i madh se ai i vrugut. Kalbëzimi i hardhisë është kudo më pak e studiuar dhe për vetë zhvillimin e saj paraqet vështirësi edhe në prognozimin afat shkurtër. PAMJA E SHENJAVE TË DËMIT: Në drurin e hardhisë, mbi lastarët e hardhisë duken njolla me ngjyrë të bardhë në të verdhë si dhe me ngjyrë të zezë. Gjatë periudhës bimore këto njolla ngjyrosen në kafe.

Infeksioni i kalbëzimit në stadë të ndryshme të hardhisë. Në kushte lagështire e temperaturë, mbi këto njolla shfaqet “myku gri”. Në kushte të përshtatshme për zhvillimin e këpurdhës, sythat, majat e lastarëve, veshulët e sapoformuar shfaqin mykun gri dhe thahen. B) GJETHET SHFAQIN NJOLLA KAFE DHE THAHEN. C) MBI KOKRRAT E RRUSHIT VIHEN RE FILLIMISHT ZBUTJE, DËMTIM I LËKURËS DHE PAS PAK DITËSH KOKRRAT MBULOHEN NGA PUSHI GRI. Shkaktari i sëmundjes: Është një këpurdhë polifage (që jeton mbi shumë lloje bimësh) dhe nga ana biologjike futet në këpurdhat që jetojnë si në indet e vdekura të bimëve, ashtu dhe në indet e gjalla të tyre. Pra ndryshe nga hiri e vrugu hardhisë, që si mjedis ushqimor kërkojnë vetëm pjesët e gjelbërta jetësore të bujtësit, kalbëzimi pra është më primitivë në aspektin e evolucionit të këpurdhave, por më i rrezikshëm nga ana ekonomike, sepse mbijetesa e saj është më e lehtë. KËPURDHA E BOTRITISIT E KALON DIMRIN NË STADIN E MICELIT MBI PJESËT DRUNORE TË HARDHISË OSE MBI GJETHET E VJETRA TË SAJ. NË DISA ZONA KLIMATIKE, KËPURDHA E KALON DIMRIN EDHE SI SKLEROTË (SPORET E MODIFIKUARA PËR TË DURUAR TË FTOHTIN E DIMRIT). Me ngritjen e temperaturave dhe lagështirën e mjaftueshme, miceli rigjallërohet e fillon të ushqehet duke dëmtuar ato pjesë të bimës sipas sezonit. Mbi sklerotë krijohen sporëmbajtësit mbi të cilat qëndrojnë konidet. Në rast se këpurdha ka kushte zhvillimi, sporet krijohen me dëndësi të mëdha që shfaqen në grumbuj myku gri ose kafe. KONIDET MBIJNË NË TEMPERATURËN MBI 00C, NËSE TË PAKTËN QËNDROJNË 2 ORË MBI PIKAT E UJIT. Fati i mëtejshëm i zhvillimit të këpurdhës, varet nga lagështira ajrore. Në kushte të lagështirës ajrore, konidet formojnë apresorët thithës që fiksohen mbi indet e gjelbërta të hardhisë. Nëse kushtet e përshtatshme të lagështirës vazhdojnë, Apresorët depërtojnë brënda indeve të bimëve ku krijohet miceli që shumohet e zgjerohet përmes indeve të pjesëve të gjelbërta ku ushqehet. Pas zhvillimit të plotë, miceli

51

prodhon konidëmbajtësit dhe konidet, të cilat janë organe që përhapen nga era, shiu, insektet etj, për të përhapur infeksionet në pjesë të pa prekura të hardhisë e kështu rifillon një gjeneratë tjetër e zhvillimit të këpurdhës. Dëmi ekonomik i këpurdhës shfaqet me faktin se në ato pjesë që miceli ushqehet, këto pjesë rezultojnë me kalbje të indeve. Më kuptim është termi “kalbje” të veshulit, se në të vërtetë pas infeksionit nga këpurdha ato kalben. Kjo kalbje mund të jetë e pjesëshme, por edhe e plotë nëse kushtet e motit janë me lagështirë e nëse masat e luftimit kanë munguar.Në këto kushte kemi rrëzim në masë të kokrrave të prekura. Masat mbrojtëse KUSHTET E KULTIVIMIT TË HARDHISË DUHET TË JENË TË TILLA QË TË MINIMIZOJNË LAGËSHTIRËN MBI PJESËT E GJELBËRTA TË HARDHISË. KY KUSHT MUND TË REALIZOHET NË ZGJEDHJEN E VENDIT PËR MBJELLJEN E HARDHISË DUKE SHMANGUR MBJELLJEN E SAJ NË LUGINA TË MBYLLURA NGA KORENTET AJRORE, SHMANGIA E HIJEZIMIT NGA PEMËT PËRRETH OSE BASHKËSHOQËRIMET ME PEMË E ULLISHTE, LUFTIMI I BARËRAVE TË EGRA, QË RRITEN SHUMË SI: TALLA, FIERI ETJ, ZGJEDHJA E KULTIVARËVE MË TË QËNDRUESHËM NDAJ KALBËZIMIT. Krasitjet e gjelbërta me synim pakësimin e volumit të lastarëve e gjetheve të panevojshme, ndihmon në dëpërtimin e rrezeve të diellit dhe korenteve ajrore, të cilët shkurtojnë orët që gjethi mund të mbetet i lagur. Kultivarët me cipë të hollë e shumë të ngjeshur janë të prirur të preken më shumë nga kalbëzimi. TË SHMANGEN PLAGOSJET E KOKRRAVE NË VESHULË, SEPSE DIHET QË DEPËRTIMI I KËSAJ KËPURDHE NË PJESËT E PLAGOSURA, ËSHTË MË I LEHTË SE NË PJESËT E PA TROMATIZUARA TË BIMËS. Plagët mbi veshula shmangen nëse luftimi i tenjës bëhet në kohë, luftimi i hirit dhe sëmundjeve të tjera bëhet me cilësi, nëse ujitja bëhet në norma të studiuara uji e sidomos të shmangen ujitjet në pjekje, sepse në këtë fazë nxitet çarja e cipës së kokrrave. Produktet kimike që mbrojnë rrushin nga kalbëzimi PRODUKTET KIMIKE OSE FUNGICIDET ANTI BOTRITIS JANË TË SHUMTA. ATO MUND TË NDAHEN NË FUNGICIDE: - TIPIKE KUNDRA BOTRITISIT. - ANTIBOTRITICIDE ME EFEKT TË PJESËSHËM. - BOTRITICIDE ME VEPRIM KONTAKTI. - BOTRITICIDE ME VEPRIM SISTEMIK.

52

10.2.4 SEMUNDJET JO PARAZITARE

DJEGA E VESHULËVE NGA RREZET NXEHTA TË DIELLIT

KOKRRA TË DJEGURA NGA RREZET NXEHTA TË DIELLIT

MUNGES E MAGNEZIT

MUNGESA E KALIUMIT

MUNGESA E FOSFORIT

MUNGESA AZOTIT

53

MUNGESA E HEKURIT

MUNGESA E BORIT

MUNGESA E BNORIT

54

10.3. DËMTUESIT E HARDHISË MBI HARDHI USHQEHET NJË NUMUR I MADH DËMTUESISH. ÇDO PJESË E TRUPIT TË HARDHISË KA DËMTUESIT E VET SPECIFIK. KËSHTU NË RRËNJËT DËMTON FILOKSERA E DËMTUES TË TJERË TË TOKËS, NË TRUNG E DEGË DËMTOJNË BRESHKËZAT E DRUNGRËNËSIT, NË SYTHE LULE E VESHULË KA DËMTUES TË TJERË, KU MË I RËNDËSISHËM ËSHTË TENJA QË BREZNIA E PARË DËMTON LULËRITË, DHE BREZNIA E DYTË E TRETË DËMTON KOKRRAT. NË VITE TË VEÇANTË GRERËZA BËHET DËMTUES SERIOZ I KOKRRAVE TË PJEKURA.NË GJETHE HASEN LARVAT E DISA FLUTURAVE, BRUMBULLI JESHIL DHE HUNDËGJATI, POR DËMIN MË TË MADH E SJELLIN KËPUSHAT, QOFSHIN ATO TË FAMILJES TETRANIKIDE (TETRANICHIDAE) DHE KËPUSHAT NË FORMË KRIMBI, KU FUTEN ATO TË FAMILJES ERIOFIDE (ERIOPHYDAE). NË KUSHTET E VENDIT TONË, DËMTUESI KYÇ QË SHFAQET ÇDO VIT ME INTENSITET GATI TË NJËJTË, ËSHTË TENJA E RRUSHIT. NISUR NGA TË DHËNAT E DHJETË VITEVE TË FUNDIT (1990-2000), KLASIFIKIMI I DËMTUESËVE TË HARDHISË KA QENË SI MË POSHTË: KLASIFIKIMI I DËMTUESËVE TË HARDHISË PËR KUSHTET I SHQIPËRISË (1990-2000)

EMRI NË SHQIP I DËMTUESIT

EMRI NË LATINISHT I DËMTUESIT

KLASIFIKIMI SIPAS RËNDËSISË EKONOMIKE

I II III TENJA E RRUSHIT

Lobesia botrana +

KËPUSHA E PUÇRRAVE TË GJETHES ERIOPHES VITIS +

KËPUSHA E DEFORMIMIT TË LASTARËVE

CALEPITRIMERUS VITIS +

FILLOKSERA VITEUS (PHYLLOXERA VITIFOLII) +

KËPUSHA E KUQE E PEMËVE PANONYCHUS ULMI +

HUNDËGJATI I VRESHTIT OTIORRHYNCHUS SULCATUS CIKADAT ZYGINA RHAMNI, SCAPHOIDEUS

TITANUS +

BRESHKËZA PLANOCOCCUS SP. + BRESHKËZA E KUMBULLËS LEOCHANIUM CORNI + FLUTURA KRAHËROZË (KRIMBI KERCYES)

SPARYGANOTHIS PILLERIANA +

55

10.3.1 TENJA E RRUSHIT(LOBESIA BOTRANA).

VENDI QË ZË TENJA MES INSEKTEVE TË TJERË DËMTUES TË HARDHISË NË VENDIN TONË. Tenja e rrushit, ashtu si në shumë vende të botës, futet tek dëmtuesit kryesor të kësaj kulture. NË VENDIN TONË, INSEKTET DËMTUES NUK JANË SHUMË PROBLEM. NË FORMË VATRASH HASEN: HUNDËGJATI I VRESHTIT (OTIORRHYNCHUS SULCATUS F.), BRUMBULLI JESHIL I HARDHISË (ANOMALA VITIS), PAMBUKORJA (PSEUDOCOCCUS CITRI RISSO), KËPUSHA PUÇRRAFORMUESE (ERIOPHYES VITIS P.).DY VITET E FUNDIT ËSHTË KONSTATUAR NË SHUMË VRESHTA PRANIA E KËPUSHËS ERIOFIDE TË DEFORMIMIT TË LASTARËVE (COLEPITRIMERUS VITIS), DISA SPECIE BRESHKËZASH, KËPUSHA E KUQE (P. ULMI) DHE (TETRANICHUS URTICAE) ETJ. POR DËMTUESI QË KA KËRKUAR ÇDO VIT TRAJTIME KIMIKE, ËSHTË TENJA (L. BOTRANA). PËRSHKRIMI I DËMIT Larvat e tenjës breznia e parë,dëmtojnë gonxhet e lulet e hardhisë. Gjatë dëmtimit ato formojnë rrjetë me të cilën bashkojnë disa gonxhe të dëmtuëra duke formuar lëmshe me mbeturinat e ngrëna. Një dëmtim të tillë e bën breznia e parë. Breznia e dytë që dëmton kokrrat e lidhura, po kështu breznia e tretë që dëmton tashmë kokrrat e rritura plotësisht dhe gjatë pjekjes. Larvat depërtojnë duke ngrënë deri në farat e kokrrave. Dëmi direkt i tenjës shoqërohet me një dëmtim akoma më të madh të shkaktuar nga kalbëzimi (Botritis cinerea), sëmundje e cila gjen kushte zhvillimi në plagët e shkaktuara nga larvat në kokrra.Kokrrat e prekura dallohen nga vrima ku ka depërtuar larva. Sidomos mes dy kokrrave gjenden edhe mbeturinat e ekstrementeve të larvës. PËRSHKRIMI I DËMTUESIT FLUTURA: KA NJË NGJYRË MERMER ME LARA ME NGJYRË TË VERDHË DHE GRI JESHILE. GJATËSIA E FLUTURËS ËSHTË 11-13 MM. VEZA: NË FORMË ELIPTIKE E NGRITUR SI XHAM ME MADHËSI 0.6-0.9 MM. NË FILLIM VEZA KA NGJYRË TË VERDHË DHE MË VONË E TEJDUKSHME. LARVA: KA NGJYRË GRI NË JESHILE ME KOKË KAFE. LARVA E SAPOÇELUR KA GJATËSI 0.98 MM. LARVAT KALOJNË 5 MOSHA. MOSHA E PARË 0.98-1.5 MM, MOSHA E DYTË 1.9-3 MM, MOSHA E TRETË 4.5-5 MM, MOSHA E KATËRT 6-7 MM, MOSHA E PESTË 10-11 MM. LARVAT ENDIN FIJE MËNDAFSHI DHE ME ANËN E FIJES ZBRESIN NË PJESË TË TJERA TË BIMËS OSE ME ANËN E SAJ VAREN DERI NË TOKË. Krizalida: Ka ngjyrë kafe, e hollë. Në fundin e barkut ka 8 kreshta. Krizalida e femrës 4.7-6.75 mm e gjatë dhe 1.6-1.9 mm e gjërë. Krizalida e mashkullit 4.2-6.75 mm e gjatë dhe 1.5-1.8 mm e gjërë. (Të dhënat mbi ndërtimin morfologjik të tenjës janë të autorëve Gjerman, Ernest Vogt dhe autori Rus A.S.Balashovski) .MËNYRA E JETESËS Tenja e rrushit dimëron në stadin e krizalidës. Autorë të vendeve të ndryshme, japin të dhëna të përafërta ose të ndryshme mbi kohën e daljes së fluturave të para nga krizalidat dimëruese, ashtu siç pohojnë të gjithë autorët se fluturat gjatë ditës qëndrojnë të fshehura nën gjethet e hardhisë dhe ndërsa bëhen aktive gjatë mbrëmjeve e deri në darkë vonë. PËR DALJEN E FLUTURAVE TË PARA NGA KRIZALIDAT, DISA AUTORË PËRMENDIN MUAJIN PRILL (SHUMICA), NDËRSA DISA TË TJERË DEKADËN E PARË TË MUAJIT MAJ. FEMRAT I VENDOSIN VEZËT KRYESISHT NË VESHULËT E REJA, NË GONXHE OSE NË BISHTIN E LULËRIVE. VEZËT VENDOSEN VEÇAS. ÇDO FEMËR LËSHON MESATARISHT 80-90 VEZË. SIPAS E.VOGT, ZGJATJA E ZHVILLIMIT TË EMBËRIONIT TË VEZËS NË DITË WËHTË MË POSHTË: NË TEMPERATURËN 150C ZHVILLIMI ZGJAT 12 DITË. “ “ 180C “ “ 8.5 DITË. “ “ 210C “ 6 DITË. NDIKIMI I MOTIT MBI STADET E TENJËS, ËSHTË I DUKSHËM. KËSHTU P.SH. TEMPERATURAT E ULTA FRENOJNË AKTIVITETIN E FLUTURAVE DHE VONOJNË PJEKJEN E VEZËVE NË BARKUN E FEMRËS. EDHE ERËRAT LUAJNË NJË ROL NË KUFIZIMIN E LËVIZJEVE TË TENJËS SË RRUSHIT. TEMPERATURAT E LARTA KANË VEÇANËRISHT VEPRIM NË VRASJEN E VEZËVE. KËSHTU NË TEMPERATURËN MBI 320C EMBRIONI I VEZËVE THAHET. THARJA E VEZËVE VARET EDHE NGA MOSHA E VEZËS. TEMPERATURAT E ULTA 10-120C, FRENOJNË ZHVILLIMIN E VEZËS. KOHA E GJATË ME TEMPERATURAVE TË LARTA SHKATËRRON VEZËT. PUPAT JANË MË TË SIGURTA NËSE TEMPERATURAT E ULTA ZGJASIN. NË RASTIN KUR KEMI LËVIZJE TË SHPESHTA MES TEMPERATURA TË ULTA E TË LARTA, NXITET INFEKSIONI I PUPAVE NGA KËPURDHAT E NDRYSHME.

56

Luftimi i drejtuar i tenjës së rrushit (Lobesia botrana Schiff) me ndihmën e feromoneve seksual. Feromonet janë substanca organike që prodhojnë çiftet e tenjës për të ndihmuar tërheqjen e njëri tjetri për çiftezim. Këto substanca prodohen nga fluturat dhe leshohen gjatë fluturimit duke e lënë aromën e feromonit gjatë rrugës që përshkojnë. Kur një nga fluturat me sekse të ndryshme futet rastësisht në këtë rrugë, e ndjek duke kërkuar partenerin deri sa e gjenë atë. Feromonet e prodhuara nga gjendrat seksuale të tenjës u prodhuan nga industria në mënyrë sintetike këtë substanca u përdoren si njetë gracke për gjurmimin e aktivitetit të fluturave në fushë. Zakonisht për monitorimin e tenjës në një ha vresht nevojitet një deri në dy feromonet. Në rastëse këto feromone vendosen për çdo trung ose, një feromon në dy trungje në kete rast feriomonet corientojne ciftet re ato nuk arrin te takohen ne koha e duhur kjo shmang çiftëzimin e tyre. Në këtë rast feromonet shërbejnë si mjete luftimi. Kjo është një metode që shmang përdorimin e insekticideve per luftimin e tenjës. Ecuria shtatëvjeçare e tenjës rrushit (L. botrana),ndjekur në feromonin seksual, Rrashbull, Durrës 1994-2000 (E.Isufi)

VITI

BREZNIA

JAVA ME

FLUTURIMIN MË TË LARTË

DATA ME

FLUTURIMIN MË TË LARTË

NUMURI I FLUTURAVE NË DATËN E FLUTURIMIT

MË TË LARTË.

1994

1 18-25/4 25/4 15

2 29/6-4/7 28/6 62

3 1-8/8 8/8 25

1995

1 21-30/4 24/4 10

2 15-22/6 20/6 9

3 13-20/8 15/8 45

1996

1 21-29/4 25/4 17

2 6-13/6 10/6 60

3 28/7-5/8 31/7 54

1997

1 17-24/4 24/4 20

2 20-26/6 22/6 35

3 9/7-4/8 2/8 18

1998

1 0/4 27/4 12

2 12-25/6 20/6 42

3 6-13/8 6/8 66

1999

1 21-27/4 25/4 47

2 16-22/6 18/6 92

3 5-11/8 9/8 38

2000

1 18-23/4 20/4 7

2 11-15/6 2/6 103

3 24-30/7 26/7 42

57

ECURIA E FLUTURIMIT E TENJËS SË RRUSHIT (LOBESIA BOTANA) NË FEROMONIN SEKSUAL (E.ISUFI) PERIUDHA VITI1994

NUMRI I FLUTURAVE

PERIUDHA VITI 1996

NUMRI I FLUTURAVE

PERIUDHA VITI 1999

NUMRI I FLUTURA

VE

PERIUDHA VITI2000

NUMRI I FLUTURA

VE

15.4-22.4 7 21.4-29.4 31 13.4-20.4 19 18.4-23.4 7

23.4-28.4 46 30.4-9.5 27 21.4-27.4 47 24.4-30.4 6

29.4-5.5 10 10.5-21.5 17 28.4-4.5 43 3.5-10.5 3

6.5-11.5 12 22.8-28.5 8 5.5-11.5 6 11.5-17.5 1

12.5-18.5 8 29.5-5.6 7 13.5-18.5 1 18.5-24.5 0

20.5-25.5 8 6.5-13.6 180 19.5-25.5 2 25.5-1.6 6

26.5-2.6 40 14.6-19.6 6 26.5-1.6 0 6.-11.6 12

3.6-9.6 126 20.6-27.6 164 2.6-8.6 24 12.6-18.6 103

10.6-16.6 149 28.6-3.7 68 9.6-14.6 56 19.6-26.6 15

17.6-25.6 293 4.7-10.7 33 16.6-22.6 92 27.6-2.7 6

5.7-11.7 18 11.7-17.7 14 23.6-30.6 43 3.-10.7 13

12.7-20.7 14 18.7-27.7 119 1.7-7.7 16 11.7-17.7 31

21.7-27.7 77 28.7-5.8 151 8.7-14.7 14 18.7-23.7 20

28.7-8.8 88 6.8-13.8 89 15.7-21.7 25 24.7-30.7 42

9.8-14.8 61 14.8-21.8 53 22.7-28.7 19 31.7-6.8 22

22.8-30.8 18 29.7-4.8 7 7.-13.8 26

31.8-7.9 12 5.8-11.8 38 14.- 20.8 33

6.9-16.9 14 12.-8.8 15 21.- 27.8 18

19.8-25.8 9 28.8-3.9 16

26.-31.8 6 4.-10.9 17

1-7.9 16 11.-17.9 6

8.9-14.9 11 18.-24.9 5

25.9-5.10 3

6.1-10.2 3

58

59

MBROJTJA E HARDHISË NGA TENJA (L.BOTRANA) Mbrojtja e hardhisë nga tenja bazohet në disa kritere. Në tërësi këto kritere përbëjnë dhe programin e luftimit, zbatimi i të cilit në praktikë ka veçoritë e veta siç do të shpjegojmë më poshtë: VRESHTARI GJITHMONË PYET VEHTEN DHE TË TJERËT: KUR DUHET TË LUFTOJË TENJËN? KJO VENDIMMARRJE QË TË JETË E BAZUAR, NEVOJITET TË DIHEN DISA FAKTORË. NË VENDIMMARRJE PËR LUFTIM, DO BAZOHEMI NGA LLOJI I MONITORIMIT, KULTIVARI, BREZNIA E TENJËS, DESTINACIONI PRODHIMIT, VETITË E PRODUKTEVE KIMIKE, KOHA E VJELJES, KUSHTET E MOTIT. 1) LLOJI I MONITORIMIT: KUR INSEKTIN E RRITUR E MONITOROJMË ME ANËN E FEROMONEVE SEKSUAL, VENDIMI PËR TRAJTIMET ME INSEKTICIDE MERRET KUR KA KALUAR 8-10 DITË PAS FLUTURIMIT MË TË LARTË TË ÇDO BREZNIE.

60

2) KULTIVARI: PËR KULTIVARËT PËR TAVOLINË KËRKOHET PASTËRTI MË E MADHE, PRANDAJ PËR DISA VITE TË FRESKËT E ME SHIRA LOKALE MUNDET TË BËHEN EDHE DY TRAJTIME PËR ÇDO BREZNI (PËR BREZNINË E DYTË E TË TRETË). KËTO TRAJTIME BËHEN NJËRI ME ARRITJEN E MAKSIMUMIT TË FLUTURIMIT DHE NJË TRAJTIM PAS 10-12 DITËVE. KY ARSYETIM VLEN EDHE PËR KULTIVARËT E PREKSHËM NGA TENJA. 3) BREZNIA E TENJËS: PËR BREZNINË E PARË (BREZNIA E LULEVE), VENDIMI PËR TRAJTIM MERRET VETEM NËSE HASET INFEKSION I LARTË NGA LARVAT, KONKRETISHT VETËM NËSE 100 LULËRI DO TË GJEJNË MBI 20 LARVA. KËTU ÇDO VRESHTARË MERR PARASYSH EDHE PËRVOJËN E TIJ SHUMËVJEÇARE. 4) DREJTIMI I PRODHIMIT: NËSE PRODHIMI KA DREJTIM PËR KONSUM TË FRESKËT, KËRKOHET TË NDËRHYHET ME KUFI KRITIK MË TË ULËT SE SA PËR KULTIVARËT ME QËLLIM PËRPUNIMI. 5) KOHA E VJELJES: KULTIVARËT QË DO TË VILEN BRËNDA 20 GUSHTIT, LUFTIMI I BREZNISË SË TRETË MUND TË SHMANGET, NDËRSA PËR RASTET KUR PRODHIMI DO TË VILET GJATË SHTATORIT, TRAJTIMI I BREZNISË SË TRETË DUHET BËRË DETYRIMISHT GJATË GUSHTIT. 6) VETITË E PREPARATEVE KIMIKE: NËSE PREPARATET KANË VEPRIM KUNDËR VEZËVE (OVICIDE), TRAJTIMET BËHEN ME LËSHIM MASIV TË VEZËVE NGA FEMRAT, NËSE TRAJTIMI DO TË KRYHET ME INSEKTICIDE KONTAKTI, PRITET ÇELJA E LARVAVE, POR PARA SE LARVAT TË DEPËRTOJNË THELLË NË KOKRRA DHE NË RAST SE INSEKTICIDET KANË VETI SISTEMIKE, PRANOHET EDHE NJË VONESË NË TRAJTIM PREJ 3-4 DITËSH NË KRAHASIM ME PREPARATET E KONTAKTIT. 7) KUSHTET E MOTIT: SIDOMOS PËR BREZNINË E TRETË TEMPERATURAT E GUSHTIT QË PËR ZONËN BREGDETARE ARRIJNË MBI 320C, SJELLIN DËMTIM TË VEZËVE. NË KËTO KUSHTE MUNDET TË SHMANGET TRAJTIMI, POR NËSE GJATË GUSHTIT KA RRESHJE, SITUATA NDRYSHON. 8) DËNDËSIA E LARVAVE: (KUFIRI KRITIK) ËSHTË NDËR KRITERET MË TË MIRA NËSE VRESHTARËT BËJNË ANALIZAT E VESHULËVE. PËR LUFTIMIN E BREZNISË PARË, TRAJTIMET JANË TË JUSTIFIKUESHME VETËM NËSE GJËNDEN MBI 20 LARVA NË 100 VESHULË. PËR BREZNINË E DYTË 4-6 LARVA DHE PËR BREZNINË E TRETË 2-3 LARVA. 9) Dendësia e insekteve të dobishëm: Ka disa insekte të dobishëm që ushqehen mbi vezët, larvat dhe krizalidat e tenjës rrushit. Nëse insekte të tilla hasen me shumicë, janë shanse për të ndërprerë trajtimet kimike. Por natyrisht lënia e fatit të tenjës nën shpresën e kontributit të faunës dobishme, do të kërkonte studime dhe eksperiencë gjithashtu. AJO QË VRESHTARËT KANË NË DORË NË LIDHJE MË FAUNËN E DOBISHME, ËSHTË TË NXISIN SHTIMIN E SAJ DUKE SHMANGUR PËRDORIMIN E PRODUKTEVE KIMIKE QË JANË TË RREZIKSHME PËR TO DHE PËRDORIMIN NË VEND KËTYRE PRODUKTEVE KIMIKE (PESTICIDE), QË JANË SHUMË MË TOLERANT NDAJ INSEKTEVE TË DOBISHËM QË USHQEHEN ME STADET E NDRYSHME TË TENJËS RRUSHIT.

FAZET E ZHVILLIMIT DHE SHENJAT E DËMIT TË TENJËS SË RRUSHIT (L.BOTRANA)

FLUTURA E TENJËS RRUSHIT

VEZA E TËNJES MBI KOKËRR

61

LARVA TENJËS DUKE NGRËNË BUTONAT E LULEVE

LARVA E TENJËS DUKE NGRËNË KOKRRAT E RRUSHIT

KRISALIDA E TENJËS SË RRUSHIT

VESHULI RRUSHIT DËMTUAR NGA TENJA

MONITORIMI DHE LUFTIMI I TENJËS ME NDIHMEN E FEROMONEVE SEKSUAL

FEROMONE PËR MONITORIM

FEROMONE ÇORENTUESE PËR LUFTIM

62

10.3.2. Dëmtuesit e sytheve të hardhisë

Gungaçja e sytheve të hardhisë (PERIBATODES RHOMBOIDARIA)

PËRSHKRIMI I DËMIT LARVA E GUNGAÇES USHQEHET DUKE NGRËNË SYTHAT NË ÇELJE E SIPËR. SYTHAT E PREKUR DALLOHEN NGA VRIMA E HAPUR NGA LARVA. MBAS ÇELJES, LARVA HANË GJETHET E REJA. Përshkrimi i dëmtuesit I rrituri është një flutur me ngjyrë mermeri gri. Larva është në formë teli që ka ngjyrën e lastarëve të hardhisë. Larva ecën me valëzime sikur noton. Ecja e larvës na kujton ecjen e gjithë geometrideve të tjera. Në pozicion qëndrimi, larva ngren kurrizin si gungë ose si një mace në pushim. Larva ka 3 këmbë të përparme dhe këmbët kapëse të pasme. Larva kur është e zgjatur (e tendosur), është vështirë t’a dallosh mbi lastar ose mbi telin e vreshtit. MËNYRA E JETESËS DIMËRON SI LARVË NË MOSHA TË NDRYSHME, E FSHEHUR NË HARDHI OSE NË BIMËT E EGRA BARISHTORE NË ANËT E VRESHTIT. MBASI USHQEHEN MBI SYTHE, ATO KALOJNË NË TOKË PËR PUPËZIM. LARVAT USHQEHEN NATËN. GJATË MUAJIT PRILL DALIN FLUTURAT. FEMRAT I LËSHOJNË VEZËT NË GRUPE OSE VEÇ E VEÇ NË GJETHET E BIMËVE TË NDRYSHME. KY DËMTUES JEP 2 BREZNI NË VIT. Masat mbrojtese Bëhet e drejtuar vetëm kur më parë bëhen analiza fushore, sepse këtë shenjë dëmi mund t’a shkaktojnë edhe dëmtues të tjerë.

10.3.3 KËPUSHA E PUÇRRAVE TË GJETHES (ERIOPHYES VITIS)

Përshkrimi i dëmit Në faqen e sipërme të gjethes formon puçrra me madhësinë e saçmeve ose edhe më të mëdha. Në infeksione të rënda, gjethi mund të mbulohet me puçrra të tilla. Në pjesën e poshtëme të puçrrës duket pushi i dëndur i gjethes, ku janë strehuar këpushat. Kur puçrrat janë të reja, shpesh kanë ngjyrë të kuqe.

63

PËRSHKRIMI I DËMTUEST FORMA E TRUPIT ËSHTË E NGJASHME ME KËPUSHËN E DEFORMIMIT TË LASTARËVE QË PËRSHKRUAM MË LART (C.VITIS). MADHËSIA GJITHASHTU ËSHTË GATI E NJËJTË 0.15-0.16 MM. KALON GJITHASHTU PO ATO FAZA ZHVILLIMI: VEZË, LARVË, NUMFË, KËPUSHË E RRITUR. MËNYRA E JETESËS: DIMËRON SI KËPUSHË E RRITUR NË LUSPAT E SYTHAVE, TË ÇARAT E TRUNGJEVE E TË LASTARËVE. Masat mbrojtese Paraqet vështirësi, sepse këpushat strehohen mes qimeve të gropëzës nën puçërr. Megjithatë nëse vihen re mbi 2-3 puçrra të reja për gjethe, deri në stadin 15 ,mund të bëhen trajtime të veçanta. Më e arsyeshme është që në trajtimet e hershme ndaj hirit, të bëhen me preparate me bazë squfuri, që janë të efektëshme edhe për këtë këpushë.

10.3.4. Këpusha deformimit të lastarëve

(CALEPITRIMERUS VITIS) Përsa kohë në vendin tonë nuk njiheshin shkaqet e vërteta të deformimit të lastarëve të hardhisë, ne i kemi quajtur si sëmundja e deformimit lastarëve. Në verë shenjat e dëmit të kësaj këpushe, shfaqen me skuqien e gjetheve e më vonë me bronximin e tyre. Edhe për këtë shenjë fillimisht u mendua si shenja të mungesës së një mikroelementi në tokë. Vetëm në verën e vitit 1998, kur u analizua një mostër gjethesh të marra në një vresht privat, në Rrashbull, Durrës, u pa për herë të parë prania e këpushës C.vitis (nga E.Isufi, 1998). Shkaktari është një këpushë e familjes eriofide me madhësi 0.15 mm.Kjo këpushë është shfaqur në këto përmasa në disa vreshta edhe në vitin 1973 ( Abdulla Kapidani; bisede personale), por që nga ajo kohe nuk ishte dukur më , ose më shumë ka të ngjarë që të mos jetë kontrolluar me imtësi siç u bë në vitin 1998. NË PRANVERË, SHENJAT SHFAQEN NË LASTARËT E RINJ 5-25 CM, TË CILËT MBETEN TË SHKURTËR, GJETHET TË VOGLA DHE ME BUZË TË NGRITURA SIPËR. NË VERË KUR DËNDËSIA E KËPUSHAVE JANË TË DËNDURA, GJETHET MARRIN NGJYRË BRONXI TË NGJASHME ME SHENJËN QË SHKAKTON KËPUSHA E KUQE (P. ULMI). KJO KËPUSHË E KALON DIMRIN SI FEMËR E STREHUAR NË LUSPAT E SYTHEVE DHE NËN TË ÇARAT E LËKURËS TRUNGJEVE. ME LEHTËSI GJINDET EDHE NË KOKËN E CUNGJEVE. NË PRANVERË DIREKT ME FILLIMIN E ÇELJES SYTHEVE, FORMAT DIMËRUESE FILLOJNË E USHQEHEN. PREFEROJNË ANËN E POSHTËME TË GJETHES. FEMRAT LËSHOJNË VEZËT ME MADHËSI 0.03 MM. LARVAT E DALA NGA VEZËT, MBASI RRITEN KALOJNË NË NIMFË E MË VONË NË KËPUSHË TË RRITUR. BRËNDA VITIT ZHVILLON DISA BREZNI. PËRSHKRIMI I DËMIT FILIZAT E RINJ DEFORMOHEN E MBESIN TË SHKURTËRA. GJETHET MBESIN TË VOGLA. NË VERË GJETHET MARRIN FILLIMISHT NGJYRË TË KUQE E MË VONË BRONXI, QË NGJASON ME SHENJAT QË SHKAKTON KËPUSHA E KUQE (P.ULMI).

Në pranverë lastaret mbesin të shkurtër

Në verë gjethet marrin ngjyrë vaji deri në bronz

Përshkrimi i dëmtuesit Këpusha bën pjesë në familjen eriofide dhe si gjithë pjestarët e tjerë të kësaj familje, ka formën e krimbit, trup të unazuar, më të gjërë pjesën e përparme e vjen duke u ngushtuar tek pjesa e pasme. Ka madhësi 0.15 mm. Veza ka madhësi 0.03 mm. Kjo këpushë nuk dallohet me lupa të zakonshme, por vetëm nën Steriomikroskop. MËNYRA E JETESËS DIMËRON SI FEMËR E RRITUR E FSHEHUR NËN LUSPAT E SYTHAVE OSE NËN TË ÇARAT E LËKURËS TRUNGJEVE. PREFERON KOKAT E CUNGJEVE. NË PRANVERË, DIREKT ME ÇELJEN E SYTHAVE, FILLON E USHQEHET.

64

LOKALIZOHET KRYESISHT NË PJESËN E POSHTËME TË GJETHES. KALON NË STADET: VEZË, LARVË, NIMFË, KËPUSHË E RRITUR. BRËNDA VITIT ZHVILLON DISA BREZNI. MASAT MBROJTESE MASAT MBROJTËSE JUSTIFIKOHEN VETËM NËSE INFEKSIONET JANË TË LARTA. KOHA MË E MIRË E LUFTIMIT ËSHTË SAPO ÇEL HARDHIA. TRAJTIMET PËRSËRITEN KUR LASTARËT KANË MADHËSINË 10-20 CM GJATËSI. NË KËTO KOHË, PËRDORIMI I PREPARATEVE ME BAZË SQUFURI, JANË SHUMË TË EFEKTËSHME. KËTO TRAJTIME KOMBINOHEN EDHE ME VAJRA MINERALE OSE ME VAJRA BIMORE. Insektet kundërshtarë: Ka shumë insekte grabitqarë që ushqehen mbi këtë këpushë. Të tillë janë: Typhlodromus spp., Fitoseiulus spp., çimka, tripse grabitqare etj. Prandaj strategjia e luftimit, duhet të synojë në mbrojtjen ose dhe nxitjen e shtimit të popullatës së tyre.

Cikli i zhvillimit te kepushave Eriofide (C. vitis dhe E. vitis)

65

10.4. INSEKTET E DOBISHËM Insektet e dobishëm në vreshte konsiderohen ato insekte që si bazë ushqim kanë insektet që sjellin dem tek hardhia. Ashtu si insektet e dwmwshëm edhe insektet e dobishëm bejnë pjëse në shumë vende e familje. Insektet e dobishëm duhen konsideroruar si një pasuri, si një imput i rëndësishëm natyror, që jo vetëm duhet ruajtur, por githmone duhet menduar për nxitjen e shumimit të tyre. Insektet e dobishëm bwjnë mbrojtje biologjike të hardhisë. Mbrojtja biologjike realizohet në dy rrugë, ose duke rritur prazitet, predatoret dhe mikroorganizmat entomopatogjene (bakterie, viruse, kërpudha që shkaktojnë sëmundjje tek insektet) ose shfrytëzohen popullatat natyrale të insekteve të dobishëm, duke i menaxhinuar ato në interesin tonë. Natyrisht rruga më e gjërë e përdorimit është rruga e dytë, pra menxhimi i tyre që nënkupton një serie praktikash të mira bujqësore që nxisin shtimin e insekteve të dobishëm në mjedisin e vreshtit. Disa nga këtë rrugë që nxisin popullatat e insekteve të dobishëm janë: 1. Kufizimi i mbrojtja kimike me pesticide 2. Përdorimi i produkteve kimike (pesticideve) sa më miqësor për mjedisin. 3. Përdorimi i pesticideve në kohën kur insektet e dobishëm kanë aktivitet të ulët. 4. Nxitja e biodiversitet në vreshta: breza me barëra të egra, mosprishje e gardheve përreth vreshtit. 5. Sjellja e popullateve natyrale nga vreshtit pasura me këtë predator ose parazite në vreshtat i varfëra me

to, pra ripupullimi i tyre. Një shembull mund të sjellen kalimin e gjetheve me fitoseide të mara nga vreshtat e pasura me fitoseide dhe duke i kaluar në vreshtat me infeksion nga këpushat. Kështu ripopullohen vreshtat nga fitosidet. Me këte metode mund të nxitet edhe shtimin i paraziteve e predatoreve të breshkëzave, tripseve etj.

6. Ndërtimi shtepizave për zogjtë që ushqehen me insektet e dëmshëm të vreshtit. 7. Ndërtim i strehave dimerore për insektet e dobishëm; 8. Vazo të mbushura me kashtë dhe që varen në vreshta me grykë poshtë lidhja e copave të leshta në

hujtë ose telat e vreshtit për strehimin e insekteve të dobishëm gjatë dimrit.

66

SYARTA

VEZËT E SYARTES

LARVA SYARTES DUKE NGRËNË KËPUSHA

PUPA E SYARTES

]

CIMKA E LULEVE (KËPUSHE NGRËNËS)

LARVA TË CIMKES

NIMFA E CIMKES

FITOSEIDE (KËPUSHE NGRËNËS

FITOSEIDE DUKE NGRËNË KEPUSHEN FEMER TË

P. ULMI

ALLOTTHROMBIUM FULIGINOSUM

(BRESHKE NGRËNËS)

67

BRUMBULLI VOGEL (STETHORUS PUNCTILLUM)

(KËPUSHE NGRËNËS)

VEZËT E BRUMBULLIT TË VOGËL

LARVA DHE NIMFA E BRUMBULLIT TË VOGËL

SHTATEPIKESHI

VEZËT E SHTATEPIKESHIT

MERIMANGA DUKE NEGRËNË LARVËN E TENJËS SË RRUSHIT

68

10.5. KUFIJTË KRITIK PËR VENDIMARRJE

NË MBROJTJEN KIMIKE TË HARDHISË

NR

EMRI SHQIP DHE LATINISHT I PARAZITEVE

METODA E ANALIZËS FUSHORE

NJËSIA MATËSE

KUFIRI PËRAFËRT I DËMIT EKONOMIK PËR FILLIMIN E MBROJTJES KIMIKE

1

Tenja (LOBESIA BOTRANA)

A)ME FERROMONE SEKSUAL: KONTROLLOHET FEROMONI DY HERË NË JAVË. B)ANALIZOHEN 100 VESHULE NË NJË BLLOK PREJ 1HA VRESHTË.OSE 25 VESHULE PËR DYNYM.ANALIZAT KRYHEN ÇDO 5 DITË KUR ËSHTË PERIUDHA E PRITËSHME PËR INFEKSIONE DHE ÇDO 10 DITË KUR PERIUDHAT JANË MË TË QETA.

FLUTURA NË JAVË PËR ÇDO FERROMON LARVA OSE VEZË NË 100 VESHULE

NJË JAVË PAS FLUTURIMIT MË TË LARTË. NËSE NË 100 VESHULE GJEJMË: BREZNIA PARË 15-20 LARVA BREZNIA DYTË:5-10 LARVA BREZNIA TRETË;3-5 LARVA. (PËR RRUSHIN E TAVOLINES NDËRHYHET NË KUFIJ MË TË ULËT) NËSE PËRDORIM BIOPREPARATIN(B.THURINGIENSIS) TRAJTIMI BËHET ME ÇELJEN E LARVËS SË PARË.

2

KEPUSHAT TETRANICHIDAE (P.ULMI DHE T.URTICAE)

A)ANALIZUHEN LASTARËT NË JANAR-SHKURT PËR REZERVËN E VEZËVE DIMËRUESE B)ANALIZA NË GJETHE

VEZË NË ZONËN PËRRETH SYTHIT ANALIZOHE NË 50-100 GJETHE SIPAS MADHËSISË SË VRESHTIT. KONTROLLOHET KRYESISHT PJESA E POSHTËME E GJETHES.

NËSE GJENDEN MBI 15 VEZË PËR ÇDO SYTH QË NËNKUPTON ZONËN PËRRETH SYTHIT DIMËROR, NË KËTO RASTE BËHEN TRAJIME TË HERSHME ME AKARICIDE QYSH ME FILLIMIN E ÇELJES SË GJETHEVE E DERI NË FAZËN E 5-9 GJETHEVE.NËSE DERI NË FUND TË MUAJIT MAJ GJEJMË 5-10 KËPUSHA/GJETHE. NË PERIUDHËN QERSHOR –KORRIK 11-15 KEPUSHA/GJETHE. PAS KËSAJ PERIUDHË MBI 20 KËPUSHA PËR GJETHE.KUFIJTË MË TË ULËT SHFRYTËZOHEN NËSE MBI BIMË GJEJMË EDHE GRABITQARË TË KËPUSHAVE(FITOSEIDE, TYPHLODROMUS, STETHORUS, ÇIMKAT E LULEVE (ANTHOCORUS)

69

NR

EMRI SHQIP DHE

LATINISHT I PARAZITEVE

METODA E ANALIZËS

FUSHORE

NJËSIA MATËSE

KUFIRI PËRAFËRT I DËMIT EKONOMIK PËR FILLIMIN E

MBROJTJES KIMIKE

3

Breshkëzat

A)ANALIZOHEN LASTARËT NË MARS PËR TË PARË REZERVËN E DIMËRIMIT. B)ANALIZOHEN BRESHKËZAT PARA ÇELJES SË TYRE

BRESHKËZA NË 100 CM LASTARË. PËRQINDJA E BRESHKËZAVE TË ÇELURA

NËSE GJENDEN MBI 100 BRESHKËZA TA GJALLA PËR ÇDO 100 CM LASTARË PRITET TË KEMI NË ERË NJË POPULLATE TË DENDUR TË BRESHKËZAVE.KUR MBI 50% E FEMRAVE TË KONTROLLUARA KANË FILLUAR TË ÇELIN LARVAT.

4

Cikadat

ANALIZOHEN 50-100 GJETHE SIPAS MADHESISË SË VRESHTIT.

GJETHE ME CIKADA

KUR 10-20 % E GJETHEVE KANË INFEKSION DHE MBI TO GJINDET TË PAKTËN NJË CIKADË PËR GJETHE TË PREKUR. KUFIJTË MË TË ULËT SHFRYTËZOHEN NË PRANVERË.

6

Tripsat

A)ANALIZOHEN SIPAS MADHËSISË SË VRESHTIT 50-100 GJETHE. B)VAREN NË VRESHTË KARTONA BLU ME NGJITËS (NGJYRA BLU TËRHEQ TRIPSAT) ,

A)GJETHE ME TRIPSA TË GJALLË. B)TRIPSA PËR ÇDO KARTON BLU NË JAVË

MBI 10 % E GJETHEVE ME TRIPSA MBI 15 TRIPSA NË JAVË/KARTON BLU (TË DY METODAT KRAHASOHEN PËR TË MARË NJË VENDIM TË DREJTË PËR TRAJTIME KIMIKE) SHIKONI KLIMËN DHE SHËNDETIN E HARDHISË. NË VITE TË THATË VENDIMI TË MERET PA NGURIM, KUR BIMËT JANË TË DOBËTA GJITHASHTU.

7

FILOKSERA NË GJETHE

A)ANALIZOHEN BRENDA MUAJIT PRILL 100 GJETHE B)ANALIZOHEN 100 GJETHE TEK HARDHITE E BUTA HIBRIDE c)Kontrollohen cungjet e hardhive të buta nëse ka mbirë ndonjë filiz nga nënshartesa e egër.

PUÇËRRA /GJETHE PUÇËRRA /GJETHE FILIZA PËR 100 CUNGJE

ME FILLIMIN E PUÇRRAVE TË PARA JEPET SINJALI PËR TRAJTIM NË HARDHITE E EGRA ANTIFILOSERIKE SI MË SIPËR NUK LEJOHET ASNJË FILIZ I HARDHIVE TË EGRA ANTIFILOKSERIKE NË BLOKUN MË VRESHTË TË BUTE.(NË RASTËSE KA INFEKSION NË GJETHET E EGRA , MORRI I FILOKSERËS KALON NË RRENJET E HARDHIVE TË BUTA)

8

GRERËZA E RRUSHIT TË PJEKUR

DUKE FILLUAR NGA KORRIKU ANALIZOHEN 50 VESHULE

VESHULE ME PREKJE NGA GRERËZA

KUR 5 % E VESHULEVE KANË NGACMIME NGA GRERËZA FILLON E VAREN GRACKAT ME LËNGJE SHEQERORE. (RECETAT E TYRE I GJENI NË KËTË LIBËR)

9

Hundëgjati

A) KONTROLLOHEN 50 CUNGJE(HAPET DHEU, LARGOHEN PLISAT PËRRETH CUNGUT PËR TË GJETUR BUBURECIN E HUNDËGJATIT)

INSEKTE TË HUNDËGJATIT PËR CUNG

NËSE GJINDEN 3-5 HUNDËGJATË PËR CUNG LIND NEVOJA PËR TË MVESHUR TRUNGJET ME COPA TË LESHTA, ME NJË LARTËSI 20-25 CM TË TRUNGUT DUKE FILLUAR NGA QAFA E CUNGUT RRAFSH ME TOKËN.

70

NR

EMRI SHQIP DHE

LATINISHT I PARAZITEVE

METODA E ANALIZËS

FUSHORE

NJËSIA MATËSE

KUFIRI PËRAFËRT I DËMIT EKONOMIK PËR FILLIMIN E

MBROJTJES KIMIKE

10

Vrugu

(P.VITICOLA)

A)KONTROLLOHET STACIONI METEOROLOGJIK B)KOTROLLOHEN APARATURAT QË MASIN ORËT QË GJETHI MBETET I LAGUR ME SHI OSE VESË C) KONTROLLOHEN GJETHET E HARDHISË NË FUSHË PËR NJOLLAT E VAJIT.

TEMP.0C SHIU NË/MM Orë me gjethe të lagur SA % E GJETHEVE ME NJOLLA TË VAJIT

VENDIMI PËR TË TRAJTUAR ME FUNGICIDE MERET NËSE NGA SHUMËZIMI I TEMPERATURËS MESATARE ME ORËT KUR GJETHI KA QENDRUAR I LAGUR JAPIN PRODHIMIN 50(OSE FARE PAK PARA SAJ , OSE SAPO E KA KALUAR ATË) SEPSE NË PRAKTIKË KËRKOHET NJË KORREKTIM I TË DHËNAVE NË BAZË DHE TË PËRVOJËS DHE MUNDËSISË PRAKTIKE PËR TË PËRFUNDUAR SHPEJT TRAJTIMIN.

11

HIRI (U.NECATOR)

Kontrollohen 50 gjethe të reja(për zonën bregdetare brenda 15 prillit) KONTROLLOHEN NË FILLIM KULTIVARËT MË TË PREKËSHËM KONTROLLOHEN BIMË TË TILLA TREGUESE SI TRANDAFILI I EGER OSE SHKURRETE DUSHKUT.

GJETHE ME NJOLLA TË HIRIT

ME KAPJEN E NJOLLAVE TË PARA FILLOJNË TRAJTIMET ME FUNGICIDE. KUFIRI MË I SIGURTË ËSHTË PERIUDHA E KOHËS QË SHTRIHET NGA STADI 11-15.DERI KËTU DUHET TË JETË KRYER TRAJTIMI I PARË. KY KYFI KOHOR DUHET RESPEKTUAR VEÇANRISHT KUR NJË VIT MË PARË KA PASUR INFEKSION OSE KUR DIMRI KA QENË I BUTË E PA SHUMË NGRICA, KJO SEPSE NË PRANVERAT PAS DIMRAVE TË BUTË HIRI FILLON MË HERËT.

12

KALBËZIMI

KONTROLLOHEN 50 VESHULA.ME PËRPARSI VENDET KU MUND TË KËTË PLAGOSJE TË VESHULEVE NGA FAKTORE JETËSOR OSE TË JASHTËM KONTROLLOHEN APARATURAT QË MASIN SI TEMPERATURAT SHIUN DHE KOHËZGJATJEN E LAGËSHTIRËS NË VESHULE E GJETHE

VESHULE ME SHENJA TË KALBËZIMIT

ME SHFAQJEN E SHENJAVE TË PARA TË KALBËZIMIT NËSE BIEN RESHJE DIREKT PAS TYRE TRAJTOHET ME FUNGICIDE BOTRITICIDE.

71

10.6. MBROJTJA KIMIKE E HARDHISE Megjithe përpjekjet që bëhen për zëvendësimin e produkteve kimike me alternativa jo kimike, perseri pesha që zenë mbrojtja kimike në mbrojtjen e bimëve është akoma e madh e do të jetë e tillë edhe për shumë kohë. Për ta bërë sa më pak të dëmëshme mbrojtjen kimike punohet çdo ditë si nga institucionet shkencore mbarëbotërore, ashtu edhe nga vetë industria kimike në këto drejtime.

• Zëvendësimi i produkteve kimike me mjete luftimi jo kimike • Zbutja e shkallës së helmueshmërisë së produkteve kimike si për faunën e dobishme ashtu edhe për

mjedisin në përgjithësi, pra ato të jenë sa më “miqësor” me gjallesat. • Përdorimi i tyre me doza sa më të ulta. Përdorimi i një teknike sperkatëse që racionalizon si

shpenzimin e produktit ashtu dhe të tretesirës. • Kembimi i preparateve me qellim që të shmanget ose të zbutet fenomeni i rezistenes i paraziteve

ndaj produkteve kimike. Pak më shumë për rezistencen Nder fenomenetr që shqetëson më tepër sot industrinë kimike dhe vetë përdoruesit është rezistenca që fitojnë parazitet ndaj produkteve kimike, që me termin e përgjithëshëm thiren pesticide. Tashti pranohet se është e vështirë të gjenden dëmtues, sëmundje apo barëra të dwmwshme kryesore që nuk kanë fituar rezistence të paktën ndaj një produkti kimik. Nga ana tjetër në vendin tonë ka pak informacion për këtë fenomen dhe në praktikë bëhen gabime të medha si nga fitofarmacisteve që tregetojnë produktet kimike ashtu edhe nga përdoruesit, pa harruar që aspekti shkencor i zbulimit në kohë të rezistences dhe menaxhimi i saj është ende larg mundësive për ta bërë atw të pa dëmshëm nga ana ekonomike dhe ekologjike .Eshtë pikrisht ky fakt që na dëtyron të japim pak informacion nga vendet e Komietit Europian (KE) për këtë problem. Në prill te viti 1997 në Angli u zhvillua Kongresi botëror mbi rezistencën e paraziteve të bujqësisë ndaj kimikateve. Në këtë kongres u raportua se në mbarë botën kanë fituar tashmë rezistence nga pesticideve 500 insekte, 130 këpusha parazitare dhe 188 barëra të egra. Për tju përgjigjur këtyre zhvillimeve qysh në vitin 1984 janëkrijuar të ashtëquajtur “Grupet e Shoqërive Kombëtare të prodhuesëvë të Agrokimikateve”. Gruppe të tilla janë emërtuar si më poshtë: IRAC (Insekticide Resistence Action Comitee). FRAC (Fungicide Resistence Action Comitee) HRAC (Herbicide Resistence Action Comitee) RRAC (Rodenticide Action Comitee) Objekt kryesor i këtyre grupeve janë:

1.- Statusi i grupit të lëndëve aktive 2.- Mekanizimi i rezistencës 3.- Rezistenca gjenetike të popullatave 4.- Menaxhimi i fenomenit të rezistencës

Duke u konsideruar një problem serioz dhe teoretikisht i vështirë, vendet europiane organizojnë workshop (seminare) ku diskutohet problematika e gjërë e fenomenit të rezistencës. Për afrim të lexueseve tanë me këtë programe po japim problematikën e trajtuar në një nga seminaret e fundit. 1.- Informacioni mbarë Europian mbi rezistencat aktuale si dhe ato të pritëshmet. Për këtë çeshtje janë hartuar programe speciale për kompjutër. 2.- Metodat për vërtetimin e prezencës së rezistencës në parazitet e ndryshëm të bujqësisë. 3.- Direktivat për menaxhimin e rezistencës. 4.- Bashkëpunimi mes institucioneve kërkimore mbarë Europiane dhe përhapja e njohurive të nevojshme në këtë fushë. 5.- Hapja e faqeve të posaçme në internet mbi rezistencën e fituar nga parazitet ndaj pesticideve. Natyrisht që edhe në vendin tonë nevojitet te kryhen studime pwr monitorimin e fenomenit të fitimit të rezistencës; kryesisht nga IMB, Durres. Në hardhi nga vreshtarët ka pasur shumë pakënaqësipër frutëshmërinë e ulët ndaj tenjës së rrushit për insekticide të tilla si: Karate, Decis, Nuvacron, Rogor, Sumithion, Sumialfa etj. Po kështu ka rënë efekti i fungicidit Ridomil ndaj vrugut edhe i Anvilit e Rubiganit ndaj hirit. Pra mund të themi që në hardhi si konsumatore e madhe e produkteve kimike është e nevojshme të menaxhohet më mirë fenomeni i rezistencës si dhe të jepen në kohë sinjalet kur ai konstatohet. Në mbrojtjen e hardhisë zënë akoma një peshë të madhe. Për një mbrojtje të frutishme janë për tu pasur parasysh disa elemente tekenike si: 10.6.1. Njohja e vlerave të produktit kimik (pesticidit) të tilla si: • Emrin tregtar i preparatit.

72

• Emrin e lëndës vepruese dhe përqindjen e përqëndrimit në produkt. • Dozën e përdorimit. • Parazitët kryesor që lufton. • Parazitët e tjerë që lufton në mënyrë të pjesëshme. • Mënyra e veprimit. • Shkalla e rrezikëshmerise për njerëzit dhe kafshët (I.II.III). • Shkalla e rrezikëshmerisë për bimet (ka ose jo rrezikshmëri për djegie). • Shkalla e helmueshmërisë ndaj insekteve të dobishëm në mbrojtjen e bimëve. • Kohëzgjatja e efektit mbi parazitët. • Pritëshmëria në ditë (nga koha e trajtimit deri në vjeljen e prodhimit për konsum). • Mjeti i përshtatëshëm për shpërdarjen e këtij produkti (tipet e pompave). • Viti i prodhimit. • Firma prodhuese. • A është i regjistruar nga organizmat kompetente të vendit. • Të kuptojë çdo hollësi tjetër rreth etiketës së preparatit. • A fitojnë shpejt rezistencë parazitët ndaj një pesticidi në fjalë. Çfare duhet të dimë rreth një herbicidi përpara përdorimi të tij ? Herbicidet kanë specifikat e tyre në krahasim me insekticidet dhe fungicidet prandaj përdoruesit duhet ti dijnë këto specifika. Veçanta e herbicideve qëndron në faktin së shkalla e rrezikut të dëmtimit të kulturave bujqësore nga keqpërdorimi i tyre është shumë më i madh se sa nga ndonjë rast keqpërdorimi të ndojnë grupi tjetër nga pesticidet. Fakti që sipërfaqet e trajtura me herbicide në vendin tonë janë shumë të ulta shpjegohet në paktën se përdoruesit janë ende të pa sigurtë dhe kanë frikë në përdorimin e tyre. Rreth një herbici duhet të dimë: • Në cilet bimë përdoret në cilet jo. • Lëndën vepruese. • Barërat e egra që lufton. • Koha e përdorimit (faza e bimës dhe e barit të egër). • Kërkesa ndaj temperaturës së ajrit në kohën e përdorimit. • Kërkesa ndaj lagështirës së tokës në kohën e përdorimit. • Doza e përdorimit (lëndë bruto ose lëndë vepruese për njesinë e sipërfaqes). • Koha e degradimit të herbicidit në tokë. • Mënyra e veprimit (kontakti ose sistemik) • Gjërësia e veprimit (selektiv ose total). • Cilat barëra janë rezistentë ndaj tijne momentin e blerjes. • Aftësia që kanë barërat për te krijuar rezistencë ndaj tij (pas sa trajtimesh mund të shfaqet fenomeni i

rezistencës). • Sasia e trëtësires që nevojitet për shpërndarjen e tij në sasinë e sipërfaqes. • Veprimi mbi bimën pasardhëse. Këto njohuri janë të domosdoshme të dihen nga përdoruesit, dhe të dhëna të tilla mësohen në kurse që organizohen për trajnimin e këshilltareve, fitofarmacistve dhe vetë fermerëve. Gjithashtu organizmat dhe institucionet e ngarkuara e sidomos firmat prodhuese duhet tu afrojnë përdorueseve informacionin e duhur dhe literaturën përkatese që të rritet kultura e përdorimit të produkteve për mbrojtjen e bimëve. Pesticidet nuk janë një produkte si gjithë të tjeret. Mungesa e eduklimit profesional mbi njohjen dhe mirpërdorimin e tyre është në interes të vetë individeve që i përdorin por dhe të krejt shoqerise kur kemi parasysh dëmin që sjell keqpërdorimi i tyre për shëndetin dhe mjedisin në përgjithësi. Për të gjitha pikat që përmendëm më lart mund të ishim ndalur tek secila për t’i komentuar, por po ndalemi vetëm me fenomenin e fitmit të rezistencës së parzitëve ndaj produkteve për mbrojtjen e bimëve. 10.6.2. Koha e trajtimit Për të përcaktuar drejte kohën kur duhet tw të meren masat e lufimit gjykohet në këto faktore: • Faza e demtuesit, semundjes ose barëra të egra • Faza e bimës së hardhisë • Klima në momentin që duam të trajtojmë • Klima të paktën 1-3 ditëve pas trajtimit • Të dihet kur dhe me çfar preparati është bërë trajtimin fundit ndaj parazitët të dhëne. • Velite e produktit (sistemik, kontakti, stomaku, paralizues, ovicid, larvicid) kohëzgjatja e efektit,

pritëshmeria (koha e lejuar nga trajtimi i fundit deri në vjeljen e prodhimit për treg.)etj.

73

• Forca orgnizative dhe teknika e mjaftueshme për ta përfunduar sa me shpejt trajtimin etj. 10.6.3. Teknika e trajtimeve kunder parazitëvë të hardhisë. Eshtë pika e tretë dhe shumë e rëndësishme e suksesit ose e mossuksesit në luftimin e parazitëvetë hardhisë. Shpesh defektet që hasen tek fermerët tanë në këtë pikë jane më të mëdha se sa në ato që trajtuam me sipër, kjo edhe për faktin se edhe në të kaluarën përvoja jonë në këtë hallkë të mbrojtes së bimëve ka qenë e pakët. Ç’duhet ditur rreth teknikës së trajtimeve kimike ? • Tipi i mjetit. • Kapaciteti mbajtës për tretësirën në litra. • Presioni maksimal në atmosferë. • Rendimenti në dynym ose ha në njësinë e kohës për një shpejtësi të caktuar ecjeje dhe për një tip të

caktuar sprucatori. • Llojet e sprucatoreve që përdor. • Defekt kryesore për ndodhin. • Eshtë e rëndësishme që përdoruesi të dijë të përllogarisë sasinë e lëndës vepruese që do të perdorë për

njësinë e sipërfaqes duke pasur parasysh normën e tretësirës që hedh mjeti spërkatës ose pluhurosës për lartësi të ndryshme të bimëve ose për faza të ndryshme të zvillimit të tyre.

Pra më sipër shpjeguam tre faktoret kryesor nga varet suksesi i luftës kimike. Në raste se në praktikë njëri nga faktoret ka dobësi efekti i trajtimeve do të ulet deri në atë nivel sa është bërë gabimi.

74

SA

SIA

E T

RE

TË

SIR

ES

NË

LIT

RA

/HA

E K

ËSH

ILL

UA

R S

IPA

S FA

ZA

VE

TË

ZH

VIL

LIM

IT T

Ë H

AR

DH

ISË

SP

ËRK

ATJ

E E

FUN

DIT

16

00

80

0 53

0 40

0

NG

A T

RA

JTIM

TR

ETË

PAS

LULË

ZIM

IT

14

00-1

600

70

0-80

0

47

0-53

0

35

0-40

0

TRA

JTIM

DY

TË

PAS

LULË

ZIM

IT

12

00

60

0 40

0 30

0

TRA

JTIM

NË

RËN

IEN

E

PETA

LEV

E

10

00

50

0 33

0 25

0

TRA

JTIM

DY

TË

PAR

A

LULË

ZIM

IT

60

0 30

0 - -

TRA

JTIM

PA

RË

PAR

A

LULË

ZIM

IT

40

0 - - -

TRA

JTIM

PA

S Ç

ELJE

S

60

0 - - -

TR

AJT

IM

DIM

ERO

R

60

0 - -

FA

ZAT

E ZH

VIL

LIM

IT

K

OH

A E

TR

AJT

IMEV

E

1 H

ERË

PËR

QËN

DR

IM

2 H

ERË

PËR

QËN

DR

IM

3 H

ERË

PËR

QËN

DR

IM

4 H

ERË

PËR

QËN

DR

IM

75

10.6.4. LISTA E PRODUKTEVE KIMIKE QË PËRDOREN PËR MBROJTJEN E HARDHISË

Hiri

EMRI TREGËTAR I

PRODUKTIT EMËRTIMI I LËNDËS VEPRUESE PËRDORIMI I PRODUKTIT

GR/ML NË 100 L/UJË.

FIRMA PRODHUESE

QUADRIS AZOXYTROBIN 25-40 GR SYNGENTA TOPAS PENCONAZOLE 25-40 ML SYNGENTA

TILT PROPICONAZOLE 10-15 GR SYNGENTA SCORE DIFENCONAZOLE 40-50 GR SYNGENTA THIOVIT SQUFUR 200-600 GR SYNGENTA RUBIGAN VINCLOZOLIN 100 ML DOW ELANCO

ANVIL HEXACONAZOLE 60-80 ML SYNGENTA STROBI STRABYRULIN 20-30 GR BASF KUMULUS SQUFUR 100-400 GR BASF BAVISTINË CARBENDAZIM 60-80 GR BASF

Vrugu

EMRI TREGËTAR I

PRODUKTIT EMËRTIMI I LËNDËS VEPRUESE PËRDORIMI I PRODUKTIT

GR/ML NË 100 LITRA/UJË

FIRMA PRODHUESE

QUADRIS AZOXYTROBIN 25-40 GR SYNGENTA JUPITAL CLORTOLONIL 250-300 ML SYNGENTA

RIDOMIL PLUS METALAXIL (2.5%) + OKSIKLORUR BAKRI(40%)

300-400 GR

SYNGENTA

RIDOMIL GOLD MZ METALAXIL (4%) + OKSIKLORUR BAKRI(64%)

SYNGENTA

CAPTAN CAPTANE 250 GR SYNGENTA RIPOST M SYNGENTA

POLYRAM METIRAM 200 GR BASF

AVISSO COMBI CYMOXANIL + METIRAM 150 GR BASF CHAMPION HIDROKSID BAKRI 180-200 ACTROL USA ASCO CYMOXANIL 40-60 GR AGRIMIX FOSIN PHOSETYL ALUMINIUM 250-300 GR AGRIMIX

FRUMIDOR TIOFANATMETIL(14%) 200-300 GR SIPCAM ZENTRAM 20 L OKSIKLORURBAKRI(22%) 300 ML SIPCAM

MICEXANIL M.BLU CIMOXAMIL (4%) + MANCOZEB (40%)

300 GR SIPCAM

MICENE ML MANCOZEB 150-200 GR SIPCAM

ZR 20 MANCOZEB (20%) + METAL BAKRI(20%)

250-350 GR

SIPCAM

CALTAN SC OFURACE+FOLPET 6%+45% 2,5LITRA/HA AVENTIS

MIKALWP FOSETYL-AL+FOLPET 50%+25%

3 KG /HA AVENTIS

76

KALBËZIMI

EMRI TREGËTAR I PREPARATIT

EMRI I LËNDËS VEPRUESE PËRDORIMI I PRODUKTIT GR/ML NË 100 LITRA/UJË

FIRMA PRODHUESE

DAKONIL CLORTOLONIL 250-300 GR SYNGENTA

CAPTAN SYNGENTA SËITCH FLUDIOXONIL (25%)

CYPRODINIL (37%) 80-100 GR SYNGENTA

RONILAN VINCLOZOLIN 100 GR BASF BAVISTINË CARBENDAZIM 60-80 GR BASF

STROBI STROBYRULIN 20-80 GR BASF

ENOVIT 70 ËP THIOFENAT-METIL 100 GR SIPCAM FRUMIDOR MANEB 60% + THIOPHANATE

METHYL 14%

200 GR SIPCAM

Tenja

EMRI TREGËTAR I

PRODUKTIT EMRI I LËNDËS VEPRUESE PËRDORIMI I PRODUKTIT

GR/ML NË 100 LITRA/UJË

FIRMA PRODHUESE

AGREE BACILLUS THURINGIENSIS 100 ML SYNGENTA

IMIDAN 50 ËP PHOSMET 120-140 GR SYNGENTA

MATCHO 50 EC LUFENURON 100 ML SYNGENTA ULTRACID 40 EC/ËP METHIDATION 75-125 GR SYNGENTA

ACTILIK 50 EC PYRIMIPHOS-METHYL 150 ML SYNGENTA

SOLUT DIMETHOAT + CLORPYRIPHOS 150-200 ML BASF

MOSPILAN ACETOMIPRID 20-30 GR SUMITOMO BI 58 DIMETHOAT 150 ML BASF SUMIALFA ESFENVALERAT 80 ML SUMITOMO

SUMITHION FENPROPATHRINË 150 ML SUMITOMO OFUNAK PIRIDAFENTION 40% 200 ML SIPCAM

AS 50 CARBARIL 47.5% 100-150 GR SIPCAM

TREBON ETOFENPROX 30% 35-40 ML SIPCAM APPLAUD BUPROFENZINE 25% 100-150 GR AVENTIS

LARVIN375 SC THIODICARB 39% 1-1,2 L/HA AVENTIS

77

KËPUSHAT TETRANIKIDE (P. ULMI, T. URTICAE)

EMRI TREGËTAR I

PRODUKTIT EMRI I LËNDËS VEPRUESE PËRDORIMI I PRODUKTIT

GR/ML NË 100 L/UJË.

FIRMA PRODHUESE

KT 22 DICOFAL 16% + TETRADIFON 6%

200 ML SIPCAM

NISSURON HEXYTHIAZOX 10% 50 GR NIPPON SODA

APOLLO BLUE CLOFENTAZINE 50% 0,4 LITRA/HA AVENTIS

MITAK AMITRAZ 20% 200-250 ML BOOTS. CO.

APOLLO CLOFENTEZINE 40-60 ML AVENTIS

KËPUSHAT ERIOFIDE (E. VITIS DHE C. VITIS)

KUMULUS SQUFUR 200-600 GR BASF

TIODAN ENDOSULFAN 35 200 ML AVENTIS

MATACAR EXITIAZOX 10% 50 GR SIPCAM BENZACAR S BENZOSSIMAT 10% + PROPAGIT

30% 100-150 ML SIPCAM

OMITEEV PROPAGITE 57% 80-100 ML AVENTIS

Tripse

OFUNAK PYRIDAPHENTHION 120-300 ML SIPCAM

SUMITHION FENITROTION 47% 150-200 ML SUMITOMO

MALATHION CARBOFOS 50% 150-250 ML

Cikadat

VAMIDOTHION KILVAL 37% 125 ML RHONE-POULENC

APPLAUD BUPROFEZIN 25% 100-150 GR SIPCAM

OFUNAK PYRIDAPHENTHION 120-300 ML SIPCAM

Breshkëzat

EMËRTIMI I PRODUKTIT EMËRTIMI I LËNDËS VEPRUESE PËRDORIMI I PRODUKTIT

GR/ML NË 100 LITRA/UJË

FIRMA PRODHUESE

FENOXYCARB INSEGAR 25% 200 GR R.MAG. AG

NOGOS DICHLORFOS 50% 150-200 ML JMAF FOLIMAT OMETOATE 50% 50-100 ML BAYER

DURSBAU CHLORPYRIPHOS 400-500 ML DOË ELANCO

PARATHION PARATHION 20% 150-250 GR OFUNAK PYRIDAPHENTHION 40% 120-300 ML SIPCAM

78

10.6.5. Mbrojtja e hardhisë 12 muajet e vitit

Janar Periudha e qetësisë biologjike nuk është aspak periudhë qetësie edhe për vreshtarët. Proçese pune të tilla si: krasitjet, plehërimi, kullimi i tokës, lidhja e lastarëve, janë shërbime me vlera të përgjithëshme duke përfshirë këtu edhe vlerat fitosanitare. Është koha kur vazhdojnë trajtimet kimike dimërore. Këto trajtime mund të bëhen si me Lëng bordolez 2 %, ose me preparate me bazë vajra minerale.

Edhe në vreshta, ashtu si dhe në pemët frutore merren masa për sigurimin e fidanave për mbjelljet e reja. Ushtrohet kontroll për të manjanuar mbjelljen e fidanave të prekur nga sëmundjet dhe dëmtuesit. Si në rastin e pemëve frutore, ashtu edhe të vreshtave, fermerët janë të interesuar të konsultohen me specialistët për të marrë siguri prej tyre për cilëesinë e fidanave përpara se ato do t’i blejnë. Kjo sidomos është e domozdoshme kur bëhet fjalë për sasi të mëdha fidanash për mbjellje.

Shkurt Vazhdojnë po ato proçese pune me karakter agroteknik dhe fitosanitar që u përshkruan për muajin Janar.

Vazhdon kontrolli fitosanitar i fidanave që do të mbillen. Veçanërisht në vreshta, duhet të mënjanohet me çdo kusht mbjellja e hardhive me copa nga hardhitë e but, por të mbillen vetëm fidana të shartuar mbi hardhitë e egra antifilokserike, sepse ndryshe vreshtat mbeten nën rrezikun e përhershëm të morrit të rrezikshëm të rrënjëve të hardhisë e quajtur: “Filoksera e hardhisë”.

Mars Vazhdojnë po ato proçese pune që u pershkruar për muajn shkurt

Prill Në zonën bregdetare hardhia fillon të çeli ditët e para të muajit Prill. Deri më 10-15 Prill, objekti kryesor është hiri i hardhisë. Kjo sëmundje fillon të aktivizohet në temperatura të ulta qysh kur fillon çelja e hardhisë. Brënda datës 15 Prill (hardhia tashmë ka 4-6 gjethe), duhet të kryhet trajtimi i parë kundra hirit (vlen të theksohet se akoma në vendin tonë, ky trajtim i hershëm nënvleftësohet).

Pas gjysmës së parë të muajit, fillon fluturimi i tenjës rrushit dhe brënda datës 30 Prill, arrin maksimumi i fluturimit. Për tenjën e rrushit nuk kryhen trajtime. Brënda Prillit shfaqen këpushat në formën e krimbit, ku futen ato të familjes së Eriofide (këti përmendim Calepitrimerus vitis dhe Eriphyes vitis), si dhe këpusha e kuqe (P.ulmi).

Në vendin tonë, problem ka filluar që të jetë këpusha, që në fazat e para të zhvillimit të hardhisë, deformon lastarët dhe në verë skuq gjethet duke i mplakur ato para kohe. Kjo është pikërisht këpusha e përcaktuar nga IMB, në vitin 1998 (E.Isufi), në vreshat e fermerëve të Rrashbullit, Durrës.

Kjo këpushë luftohet paralel me hirin (trajtimi i parë). Preparati me bazë squfuri, i quajtur Kumulus që lufton hirin, është i suksesshëm të përdoret 1-2 herë brënda Prillit edhe për luftimin e këpushave eriofide.

Në zonën verilindore, problemet që përmendëm, vijnë nga fundi i muajit Prill.

Maj

Ndërsa gjatë muajit Prill, fillimisht u përballëm me hirin dhe në disa vreshta edhe me këpushat eriofide (këpushat në formë krimbi), gjatë muajit vreshtarët përballen edhe me dy objekte të tjera; me vrugun dhe tenjën.

Vrugu i hardhisë shfaqet në vite të ndryshme, në javë të ndryshme të muajit. Në rrallë vite shfaqet javën e parë, më shpesh në javën e dytë e të tretë të muajit.

Për të pasur siguri, është e nevojshme të kontrollohen bimët në vende të ulta (lugina, gropa, hardhi nën pemë), për të kapur njollat e para të vajit (quhen kështu sepse njollat në gjethet e infektuara para se të shfaqen sporet e bardha të këpurdhës, kanë ngjyrën e vajit).

79

Në rast se fermerët nuk kanë kohë ose mundësi të bëjnë vrojtime, atëhere të ndjekin sinjalizimet që japin qendrat më të afërta të prognozës (sinjalet e dhëna në Radio, TV ose të telefonojnë në Institutin e Mbrojtjes Bimëve, në Telefonin Këshillues), për t’u aktualizuar me situatën e vrugut të hardhisë.

Tenja e hardhisë, gjatë gjysmës së parë të muajit Maj, fillon çeljen e larvave. Për të kapur larvat e para, më i sugurtë është vrojtimi tek rrushi me erë (rrush vajguri, rrushi çeleg), sepse ky varietet lulëzon më herët.

Për luftimin e breznisë së parë, zakonisht rekomandohet me qenë më tolerant; d.m.th. pranohet edhe një numur më i madh larvash pa kryer trajtime me insekticide.

Ky rekomandim është më i vlefshëm për vreshtat e raja me popullata të ulta të tenjës, për kultivarët me veshulë të shkrifët dhe ato që janë me cipë më të trashë e për pasojë më rezistent ndaj tenjës. Gjithashtu tolerohet një infeksion më i lartë në lulëzim për kultivarët me veshula të ngjeshur (p.sh. sheshet janë me veshulë të ngjeshur). Kjo sepse tenja rrallon lulëritë e rrushit, pa sjell dëm ekonomik. Periudha e trajtimit parë, në zonën bregdetare, përkon në dhjetëditorin e dytë të muajit Maj. Gjatë muajit Maj preferohen trajtimet e kombinuara që luftojnë njëkohësisht hirin, vrugun dhe tenjën. Cilësia e trajtimeve gjithashtu është e rëndësishme në kufizimin e parazitëve.

Tretësira për vrugun duhet të synojë të mbulojë pjesën e poshtëme të gjetheve; për hirin duhet të mbulohet pjesa e sipërme e gjethes, ndërsa veshulët duhet të mbulohen uniformisht për t’u mbrojtur nga vrugu, hiri, tenja, madje në vite te veçanta, në këtë fazë dëmton edhe kalbëzimi (botritisi). Prandaj është e domosdoshme mirëmbulimi i veshulëve me tretësirë preparati.

Qershor

Mbrojtja nën kontroll i hirit, vrugut dhe tenjës, janë punët kryesore të vreshtarëve edhe gjatë Qershorit. Zakonisht maksimumi i fluturimit të tenjës së rrushit në feromon, ka arritur sipas viteve në periudhën 15-25 Qershor.

Në fundin e Qershorit dhe ditët e para të Korrikut, kryhen trajtime për tenjën e rrushit; breznia e dytë. Nëse nga analizat në veshula ka ende larva që mund të ndodhen ose nga efekti i ulët i trajtimeve, ose nga çeljet e vezëve të pa çelura të tenjës, është mirë të bëhet një trajtim i dytë korigjues.

Nisur nga gjendja shëndetësore e hardhisë, synohet që trajtimet të bëhen të kombinuara, d.m.th. që në një spërkatje të përzihen insekticide e fungicide të ndryshme për luftimin e njëkohshëm të disa parazitëve.

Në rast se në vreshta ka barëra të egra, bëhen trajtime me herbicidin Raundup. Doza e përdorimit 0.8-1 litër për dynym. Duhet të kemi parasysh: tretësira të mos prekë pjesët e gjelbërta të hërdhisë, të mos trajtohen vreshtat nën tre vjeçare, mos spërkasni në ditë me erë.

Korrik

Sëmundja kryesore për shumicën e kultivarëve është hiri; për kultivarët që piqen herët, është kalbëzimi. Këtë muaj vazhdojnë trajtimet për brezninë e dytë të tenjës së rrushit. Në rast se gjethet shfaqin njolla klorotike ose mozaike, bashkë me tretësirën spërkatëse hidhen plehra komplekse që shiten në treg. Këto plehra plotësojnë mungesat për mikroelementë dhe pak ditë pas spërkatjes uniformizohet gjelbërimi i bimëve.

Gusht

Zakonisht gjysmën e parë të muajit Gusht, arrin maksimumi i fluturimit të fluturave të breznisë së tretë të tenjës së rrushit. Për rastet kur rrushi vilet brënda gjysmës së parë të Gushtit, trajtimi për brezninë e tretë, mund të shmanget. Për rastet kur prodhimi do të lihet për t’u vjelur më vonë, atëhere veprohet në këtë mënyrë: Bëhet një trajtim brënda 15 Gushtit (pra pak a shumë në kohën e arritjes së maksimumit të fluturave në fluturim) dhe një trajtim i dytë bëhet pas 10-12 ditëve. Kjo praktikë e tillë, krijon mundësi që rrushi të jetë i mbuluar me insekticide gati gjatë gjithë vitit. Megjithatë këshilltarët e zonave dhe vetë vreshtarët, duhet të jenë në korent me sinjalet që japin Qendrat e Prognozës që janë më afër tyre, sepse tenja e rrushit ka shumë shmangie në kurbën e fluturimit nga njëri vit tek tjetri. Natyrisht që parandalimi i infeksioneve nga kalbëzimi, është po kaq punë e rëndësishme për vreshtat. Zakonisht kryhen trajtime çdo 10-15 ditë. Vitet kur sëmundja e kalbëzimit të rrushit (botritis), është agresive, janë vitet kur veshulët e rrushit kanë marrë plagë. Këto plagë mund të jenë shkaktuar nga larvat e tenjës, ujitjet e vonuara, shirat e rëna, breshëri etj. Kur plagë të tilla shoqërohen edhe me mot me shira, rreziku i dëmtimit nga kalbëzimi rritet shumë.

80

Shkalla e rrezikut nga sëmundja e kalbëzimit, varet edhe nga kultivarët. P.sh. sheshet, të cilët kanë veshulë të ngjeshur, janë më të prekshëm nga kalbëzimi. Në këto kultivarë, kokrrat çahen nga presioni i njëra tjetrës dhe nga ana tjetër në veshulët e ngjeshur, tretësira e spërkatjes nuk depërton në hapësirat midis kokrrave. Në këto kultivarë me veshulë të ngjeshur, është kërkesë teknike që presioni i pompës spërkatëse të jetë më i lartë.

Nëse në vreshta vihet re që gjethet marrin një sfond bronxi, atëhere duhet dyshuar për infeksione nga këpushat mikroskopike sitë jetë më i lartë.

Nëse në vreshta vihet re që gjethet marrin një sfond bronxi, atëhere duhet dyshuar për infeksione nga këpushat mikroskopike siç është: (Calepitrimerus vitis).

Përpara se të merren masa luftimi ndaj kësaj këpushe, rekomandohet që vreshtarët të dërgojnë për analizë një mostër prej 20-30 gjethesh, në laboratorin e mbrojtjes bimëve më të afërt, sepse kjo këpushë dallohet vetëm nën zmadhimin e binokularit.

Nëse në gjethe gjenden këpusha të tilla, atëhere preferohet që trajtimi kundër tenjës të bëhet me Tiodan 35 (Endosulfan). Ky insekticid jep efekt të mirë edhe ndaj këpushave eriofide. Nëse nuk do të përdoret Tiodan 35, atëhere çdo lloji insekticidi tjetër i shtohet fungicidi me bazë squfur, Kumulus i cili lufton me sukses edhe këpushën e përmendur më lart.

Gjatë muajit Gusht, shpesh shqetësuese bëhet edhe grerëza. Ky insekt dëmton kokrrat e pjekura në atë masë që është disa herë më i madh se dëmi i parazitëve të tjerë të marrë së bashku. Kundër grerëzës nuk rekomandohen masa kimike, por vetëm gracka me lëngje sheqerore. Grackat përgatiten prej tasash plastike ose duke prerë shishe plastike me të cilat tregëtohen lëngje frutash. Këto funde shishesh mbushen me lëng shalqini i përzier me pak birrë ose verë dhe në tela të zakonshëm varen në rreshtat e vreshtit ose nën tendat e rrushit.

Taktika e luftimit bazohet në tërheqien e grerëzave në këto tasa me lëngje dhe shmangien e tyre për të sulmuar veshulët. Sa më të dendura të jenë këto tasa në vreshta, aq më shumë grerëza do bien në to. Kjo masë nuk duhet parë si shpëtimtare, por si një zbutje të dëmtimit që mund të sjelli grerëza.

Shtator

Në kultivarët me prekje të vonët, mundet që javën e parë të muajit, të bëhet një trajtim kundër tenjës. Ky ndoshta është një trajtim për të korigjuar të metat e trajtimit të mëparshëm. Por ndërkohë vazhdojnë trajtimet për kalbëzimit.

Tetor

Këtë muaj mbrojtja përqendrohet në mbrojtjen nga kalbëzimi. Kjo për kultivarët me pjekje të varët dhe për hardhitë e zonës verilindor. Në vite kur popullata e grerëzave është i lartë, vazhdon rifrerskimi me lëngje sheqerore i gracka të varura për kopjen e grerezës.

Nentor

Puna kryesore pastrimi i vreshtit nga mbeturinat bimore (degë, verlinkë të rëne për tokë, pastrimi i barërave të egra nëse zonë rritur shumë.

Dhjetor

Vashdojne masat higjenizuese, bëhet punimi vreshtit, meren masa për kanlizimit e kullimit. Bëhen analiza në lastare për të parë pranine e vezëve të këpushave, breshkëzave. Bëhet plehrimi organik ose mineral. Fillon krasitja. Mbeturinat bimore e krasitjes largohen nga vreshti. Në rastese ka maqina grirëse të lastareve të krasitjes kjo do të ishtë shumë e dobishme që këto mbajtje bimore të kompostoheshëm për tju kthyer vreshtit perseri si lëndë organike, mere ushquiim teë tilla nuk disponohen ateherë. Këto mbeturina të përdoren për qellime të tjerë psh se lëndë djegore.

81

10.6.6. Udhëzues për përcaktimin e sëmundjeve dhe dëmtuesëve të hardhisë nëpërmjet shenjave te prekjes.

MBI LASTARËT NJËVJEÇARË: LASTARI ME NDËRNYJE TË SHKURTËRA, RRITJE NË FORMË FSHESE(MUNGESË E MIKROELEMENTIT BOR) RRITJE NË FORMË FSHESE ME NDËRNYJE TË SHKURTËRA, FORMË ZIKZAKE,SHPESH NYJE DYSHE DHE LASTARI NË FORMË FURKE (DYSHOHET PËR SËMUNDJE VIRUSALE) DY LASTARË TË DREJTË OSE TË PËRKULUR JANË TË RRITUR BASHKË.

- NDËRNYJET E BAZËS TË SHKURTËRA,E TË MTRASHURA, NDËRSA NDËRNYJET E SIPËRME JANË NORMALE. - ÇELJE VONUAR DHE RRITJE E NGADALËSUAR (ÇRREGULLIME TË TË USHQYERIT,NGRICA,NEMATODA

KËRPUDHA). NDRYSHIME MEKANIKE NË SIPËRFAQE:

- BREJTJE TË LASTARIT DHE TË SYTHEVE(KAFSHË TË EGRA) - ÇARJE E LËKURËS ME PËRMASA TË NDRYSHME ZAKONISHT NGA NJË ANË PJESËRISHT PLAGË DJEGIE

(BRESHËRI, RRUFEJA). - FRYERJE GJYSËM SFERE TË RRUMBULLAKTA (BRESHKËZA KAFE). - PRURJE TË NGJASHME KAFE MBI FIJE DYLLORE TË BARDHA (BRESHKËZA PAMBUKORE E HARDHISË). - LARVA TË VOGLA TË LEVIZËSHME TË BRESHKËZËS KAFE.

FORMIM NJOLLASH MBI SIPËRFAQEN E LASTARIT.

- Njolla të mëdha me ngjyrë kafe të kuqërremtë deri kafe të errët me forme të çrregullt, shpesh të bashkuara (Hiri i hardhisë).

- SKLEROTI ME MADHËSI DISA MILIMETËR ME NGJYRË TË ZEZË MBI LEVOREN E PËRHIMTË TË ZBEHTË (BOTRITISI, KALBËZIMI I HIRTË).

- MBI LËVOREN E BARDHË TË PËRHIMTË DALLOHEN PIKA TË VOGLA TË ZEZA (NJOLLOSJE E ZEZË, PHOMOPSIS). - PIKA TË ZEZA NË PJESËN E BAZËS TË LASTARIT, LËVORJA NË PËRGJITHËSI ME NGJYRË TË ZBEHTË

(CORYNEUM MIEROSTIETUM).

Ndryshime në brëndësi të lastarit

- Mbas kalimit të ngricave të dimrit pritet lastari në të cilin dallojmë: - KAMBIUMI ME NGJYRË GRI DERI NË KAFE, PALCA E ERRËT (DËMTIME NGA NGRICA). - LËVORJA DHE PJESA E DRURIT PJESËRISHT E THARË ME NGJYRË KAFE (KALBËZIMI I HIRTË, BOTRITIS).

Trungu dhe druri i vjetër

- SHENJA THARJEJE - NË HARDHITË E REJA: NGA NGRICA, DËMTIME NË VENDIN E SHARTIMIT, KRIMBAT E BARDHË AKARINOZA,

KËPUSHA E KUQE. - NË HARDHITË E RRITURA: NGA NGRICA, ÇRREGULLIME TË TË USHQYERIT, DËMTIME NË VENDET E

SHARTIMIT, PREKJA NGA KËPURDHAT NË RRËNJË DHE TRUNG, (ESHKA, FILOKSERA) ETJ.

Ndryshime mbi sipërfaqe

- ÇARJE GJATËSORE NË TRUNG-NGRICA. - FRYRJE KANCEROZE (LËVORJA E ÇARË) ZAKONISHT NË PJESËN E BAZËS SË TRUNGUT, TUMORI

(AGROBACTERIUM TUMIFACIUM). - DËMTIME MEKANIKE NË BAZËN E TRUNGUT, DËMTIME GJATË PUNIMIT TË TOKËS, KAFSHË TË EGRA. - PJESA E DRURIT E PRISHUR, SIDOMOS NË PLAGËT E KRASITJES SHKAKTUAR NGA KËPURDHA E ESHKËS. - PLAGË TË DJEGURA, SHKAKTUAR NGA RRUFEJA.

NËN LËVORE NË DIMËR, TRUPA TË HUAJ.

82

- LARVA TË VOGLA ME NGJYRË TË BARDHË (BRESHKËZA PAMBUKORE). - MËSHIKZA TË BARDHA TË KRIZALIDËS SË TENJËS SË RRUSHIT. - MËSHIKZA PA PUPË BRËNDA (MERIMANGA TË DOBISHME). - ENDJE ME TRUPA TË HUAJ DHE KRIZALIDË TE TENJA (LYSIA AMBIGUELLA). - ENDJE TË VOGLA TË ZBEHTA ME LARVA TË VOGLA TË KRIMBIT KËRCYES TË HARDHISË.

83

MBI LËVORE DALLOJMË PUÇRRA DHE GUNGA.

- FRYERJE GJYSËM SFERE ME NGJYRË KAFE SHPESH TË VENDOSURA NË RRADHË (BRESHKËZA KAFE). - FRYERJE GJYSËM SFERE QË QËNDROJNË NË FIJE DYLLORE TË BARDHA (BRESHKËZA DYLLORE). - TRUPA FORMË LUSPASH TË RRUMBULLAKËT (LARVAT E BRESHKËZËS DYLLORE).

Vrima të rrumbullakta në lëvore

- VRIMA TË VOGLA TË RRUMBULLAKTA MBI LËVORE QË VAZHDOJNË EDHE NË DRU (DRUNGRËNËSI I PA BARABARTË).

- VRIMA TË VOGLA ELIPTIKE QË FUTEN NË DRU, BRËNDA GALERIVE KA TALLASH.

Galeri në dru

- GALERI GJATËSORE, TË NGUSHTA NË LËVORE DHE DRU. - NË TRUNGJE DHE LASTAR DALLOHEN GALERI TË GJËRA (KRIMBI I TRUNGUT DHE DEGËVE).

Sythat

- PENGOHET ÇELJA, SYTHI NË BRËNDËSI I THARË DHE KA MARRË NGJYRË KAFE TË ZEZË (NGRICA, KALBËZIMI I HIRTË).

- SYTHAT E FRYRË JANË BREJTUR, BREJTUR NGA BRËNDA OSE PLOTËSISHT (KRIMBI KËRCYES, HUNDËGJATI, KRIMBI I MURRËM, KRIMBI TEL ETJ).

Lastari

- SHENJA E THARJE - VYSHKJE E SHPEJTË E MAJËS SË LASTARIT DHE GJETHES, THARJE E PJEËSHME OSE E PLOTË E KËRCELLIT

(APOPLEKSIA, SHKAQE TË SHUMTA). - LASTAR TË SHUMË BIMËVE TË NJË RRESHTI TË VYSHKURA OSE (RRUFEJA). - LASTARI PAS ÇELJES NË MAJË HUMBET ELASTIÇITETIN DHE THAHET (NGRICA). - NEKROZA ME MADHËSI TË NDRYSHME MBI LASTARËT E RRËNJË, MAJA E TYRE PËRKULET E VYSHKET SI

PASOJË E DËMTIMIT TË KËPURDHËS SË KALBËZIMIT TË HIRTË. - NJOLLA VESHUR ME MICEL TË BARDHË, PAS KËSAJ ATO VDESIN E THAHEN (VRUGU, PERONOSPORA).

Ndryshimi i gjatësisë së lastarit

- LASTAR ME NDËRNYJE TË SHKURTËRA, MAJA E RRITJES E THARË – MUNGESË BORI. - NDËRNYJET E SHKURTËRA, FORMË ZIGZAKE, SHPESH ME NYJE DYSHE, LASTARËT RRITEN FORMË FURKE,

(VIRUS). - DY LASTARË TË BASHKUAR OSE SHUMË NDËRNYJE RRITUR, BASHKUAR ME NJËRA TJETRËN, (BASHKIM). - LASTARËT TË ENDUR ME GJETHE (KRIMBI KËRCYES). - NË PËRGJITHËSI VIHET RE RRITJE E NGADALËSUAR E DOBËT; SHKAQET: NGRICA, NEMATODAT, KËPUSHA,

VIRUSI, KËPURDHA, DISEKUILIBËR NË TË USHQYER. - PRERJE LASTARI NGA KAFSHËT EGRA. - LASTARI PËRTHYHET NË BRËNDËSI (KRIMBI I MISRIT).

Formim njollash- plagë

- NJOLLA GRI, TË ÇRREGULLTA, VESHUR ME ORGANET E FRUTIFIKIMIT TË HIRIT, ME NGJYRË TË PËRHIMTË. - NJOLLA MYKU GRI ME ORGANET E FRUTIFIKIMIT, TË KALBËZIMIT TË HIRIT (BOTRITIS). - MAJAT E LASTARIT VESHUR ME ORGANET E FRUTIFIKIMIT ME NGJYRË TË BARDHË TË NDRITSHME (VRUGU I

HARDHISË).

84

- MBI NDËRNYJET E POSHTËME NJOLLA TË ZEZA GJATËSORE TË ÇARA. MË VONË LËVORJA MERR NGJYRË HIRI TË ZBEHTË ME SHUMË PIKA TË ZEZA. (PHOMOPSIS).

- MBI LASTAR, PLAGË TË ÇARA SHKAKTUAR NGA BRESHËRI.. - NJOLLA GJATËSORE TË ERRËTA, NDËRNYJET E PREKURA MË TË SHKURTËRA, DËMTIME FËRKIMI NGA ERA. - BREJTJE NË SIPËRFAQE ME GJURMË JARGE. (KËRMILLI).

Gjethet NDRYSHIME, FORMË, DEFORMIME.

- NË ANËN E SIPËRME TË GJETHEVE DALLOHEN FRYRJE, NDËRSA NË ANËN E POSHTËME TË TYRE PUSH ME NGJYRË KAFE OSE TË KUQËRREMTË ME KËPUSHA 0.15 MM TË GJATA (ERIOPHYES VITIS FOST).

- GJETHE TË DEFORMUARA OSE TË KTHYERA SIPËR NË TRAJTËN E LUGËS. MBI TO DALLOHEN NJOLLA TË IMTA ME NGJYRË TË ZBEHTË (PHYLLOCOPTES VITIS NAL).

- GJETHET PËRDRIDHEN, MARRIN NGJYRË TË KUQËRREMTË, SHPESH KA ÇARJE NDËRMJET NERVATURËS. NË ANËN E POSHTËME KA RRJETË MERIMANGE TË IMËT BRËNDA SË CILËS KA KËPUSHA 0.5-0.7 MM TË GJATA (METATETRANICHUS ULMI KOCH).

- NË ANËN E POSHTËME TË GJETHEVE TË NËNSHARTESËS, HIBRIDEVE DALLOHEN GUNGA (GULLA) SA KOKRRA E BIZELES, BRËNDA TË CILAVE NDODHEN MORRAT E FILOXERËS.

- GJETHET E BREJTURA E TË ENDURA SI TOP NGA VEMJE TË GJELBËRTA (KRIMBI KËRCYES). - GJETHET E BREJTURA SI CIGARE, BRËNDA TË CILAVE DËMTON LARVA E BARDHË E PËRKULUR E CIGARE

PËRDREDHËSI (B. BETULAE). - MBI GJETHE NË TË DY ANËT DALLOHEN GALLE TË VOGLA SHKAKTUAR NGA MUSHKONJA E HARDHISË

(CONTARINIA VITICOLA). - LLAPA E GJETHIT NUK ËSHTË TIPIKE E KULTIVARIT, JO SIMETRIKE, DHËMBËZAT ANËSORE TË GJATA E ME

MAJË (VIROZAT E HARDHISË) - GJETHET E REJA TË PËRDREDHURA (SHKAKU; NGRICA). - ANËT E GJETHEVE KTHYER PËRPJETË, MBI TO PUSH I BARDHË (HIV. OIDIUM). - GJETHJA MERR TRAJTË LUGE (MUNGESË BORI). - GJETHET PËRDRIDHEN NGA POSHTË DHE NË VJESHTË ZVERDHEN PARA KOHE (VIROZË). - DEFORMIME TË GJETHIT FORMË KREHËRI (VIRUS). - GJETHET SHUMË TË DHËMBËZUARA, TË DEFORMUARA ME NERVATURË TË ZBEHTË NË TRAJTË FLLUCKE

(DËMTIM NGA HERBICIDI).

Vrima dhe brejtje mbi sipërfaqen e gjethit

- NË PRANVERË DALLOHEN BREJTJE GJATËSORE NDËRMJET NERVATURËS, PËR PASOJË GJETHI ÇAHET (HUNDËGJATI (B.BETULAL).

- BREJTJE NË FORMË VIJASH, SHKRONJASH SHKAKTUAR NGA SHKRUESI I HARDHISË (BROMUS OBSCURUS L.). - GJETHET E BREJTURA ANASH NGA VEMJE (HUNDËGJATI I HARDHISË, ), - VRIMA DHE JARGË (KËRMILLI.) - GJETHET E ÇARA ME NGJYRË TË ZBEHTË, TË KUQËRREMTË, KËPUSHAT DUKEN (KËPUSHA E KUQE). - ÇARJE TË ÇRREGULLTA TË GJETHES, NGJYRË E VERDHË ME SHPIME NË TRAJTË YLLI (KËPUSHA E DEFORMIMIT

TË LASTARËVE). - VRIMA DHE ÇARJE TË GJETHEVE (BRESHËRI, NGRICA).

Mbi gjethe dallohen njolla me push

- PUSH GRI QË FSHIHET (HIRI). - NJOLLA VAJI TË NDRITSHME, FORMË PERGAMENI (VRUGU) - PUSH I BARDHË I NDRITSHËM NË ANËN E POSHTËME TË GJETHES. PJESËT E PREKURA THAHEN.(VRUGU) - NJOLLAT ME PERMASA TË NDRYESHME DHE TE THARA(VRUGU) - NNJOLLA NË FORMË PYKE TË KUFIZUARA NGA NERVATURA ME NJGJYRË TË VERDHË NË LLOJET E RRUSHIT TË

BARDHË DHE TË KUQE NË LLOJET E RRUSHIT TË ME NGJYRË.(NJOLLOSJA E KUQE) - NJOLLA TË ÇRREGULLTA NË NGJYRË KAFE SHOQËRUAR EDHE ME MYK GRI (BOTRITIS) - NË ANËN E POSHTME TË GJETHEVE POSHTË PUÇRAVE TË SIPËRME TË GJETHES DALLOHET - PUSH I BARDHË OSE KUR E SHIKOJMË ME VONESË AI KA MARË NGJYRË KAFE.(KËPUSHA E PUÇRRAVE,(ERIOPHYES

VITIS). - LËNDË SHEQERORE NGJITËSE ME PAMJE LLAKU.(BRESHKËZA)

85

- MBI GJETHE DALLOHEN JARGË E BARDHË SI VARAK NË VORMË RRUGICASH.(GJURMËT KU KA ECUR KERMILLI) - MBI SI PERFAQEN E GJETHIT DALLOHEN TRUPA TË HUAJ - INSEKTE TË VEGJËL NË TRAJTË LUSPE ME NGJYRË TË VERDHË, TË VENDOSUR ZAKONISHT NË ANËN E POSHTME TË

GJETHES.(BRESHKËZA KAFE) - FRYERJE TË BARDHA.(BRESHKËZA E BARDHË) - NJOLLA QË FILLIMISHT KANË NGJYRË TË GJELBËRT E MË VONË TË BARDHË(GRUMBUJT E VEZËVE TË KRIMBIT

KËRCYES) - ÇNGJYRIME - GJETHE TË VOGLA ,MË VONË MARIN NGJYRË TË VERDHËNË TË GJELBËRT,NERVATURA E TYRE BIE NË SY.BISHTI I

GJETHEVE SHPESH MER NGJYRË TË KUQE.(MUNGESË AZOTI) - GJETHET FILLIMISHT KANË NGJYRË TË GJELBËRT TË ERRËT,MADHËSI TË VOGËL, MË VONË ME SHKËLQIM METALIK,

MË VONË AKOMA MARIN NGJYRË KAFE, GJETHI GRADUALISHT FILLON TË THAHET.(MUNGESË FOSFORI) - NË GJETHET E VJETRA DALLOJMË ZVERDHJE ANËSORE.NË KULTIVARËT E BARDHË MARIN NGJYRË KAFE, KAFE TË

KUQE DERI NË VJOLLCË,NDËRSA NË KULTIVARËT E RRUSHIT TË KUQ MARIN NGJYRË TË KUQE.(MUNGESË POTASI) - GJETHET E SIPËRME MARIN NGJYRË TË BARDHË TË ZBETË,FILLIMISHT NERVATURA E GJELBËRT , MË VONË

GJETHET MARIN NGJYRË TË ZBETË ME NEKROZA DHE RREZIM. GJETHET PERDRIDHEN NGA SIPËR NË TRAJTË MIDHJE.MAJA E RRITJES LASTARIT THAHET BIMA KA RRITJE TË PAKËT.(MUNGESË KALCIUMI)

- GJETHET E RRITURA TË BAZËS SË KËRCELLIT NERVATURAT KRYESORE MARIN NGJYRË TË VERDHË TEK KULTIVARËT E BARDHE DHE NGJYRË TË KUQE TEK KULTIVARËT E ZINJ.(MUNGESË MAGNEZI)

- GJETHET E SIPËRME KANË NGJYRË TË BARDHË UNIFORME .NË GJETHET E VJETRA FILLON ZVERDHJA NË MES NERVATURAVE E CILA VAZHDON TË QËNDROI E GJELBËRT.MË VONË TË GJITHË GJETHET MARIN PAMJE TË ZBETË E FILLOJNË TË RRËZOHEN PËR TOKË (MUNGESË HEKURI)

- NGJYRA E JETHEVE NDËRMJET NERVATURAVE KA PAMJE MOZAIKU TË ZBEHTË,GJETHET MTRASHURA NË FORMË LËKURE.SIPËRFAQIA E GJETHES NË FORMË LUGE,ANASH FILLON NEKROTIZIMI.THARJA E LASTARIT FILLON NGA MAJA(MUNGESA E BORIT)

- MBI GJETHE DALLOHEN SHENJA KLOROTIKE.NË MUNGESA TË MËDHA ATO MARIN NGJYRË KAFE E PASTAJ THAHEN.(MUNGESË MANGANI)

- GJETHET E REJA TË VOGLA, TË DHËMBËZUARA NË MYNYRË ASIMETRIKE NDËRMJET NERVATURËS GJETHET ZBEHEN.NË AFËRSI TË NERVATURËS GJETHET MBETEN AKOMA JESHILE.

- NË KETO RASTE MUNDESIA MË E MADHE ËSHTË( MUNGESA E ZINGUT) - ZVERDHJE E PARAKOHËSHME E GJRTHEVE TË RRITURA E MË VONË THARJA ANËSORE E TYRE DHE RËNIA E

PARAKOHËSHME.(DËMTIME NGA THATËSIRA) - GJETHET MARIN NGJYRË KAFE OSE BRONXI ,ME PIKA TË ZEZA , NDËRSA NË ANËN E POSHTME DALLOHEN

KËPUSHAT E LËVIZËSHME.(KËPUSHA E KUQE)

VESHULI

- VESHULI I PËRDREDHUR NË FORMËN E GERMËS ‘’S’’,BISHTI MER NGJYRË KAFE TË NDRITËSHME.MBI TË DALLOJMË MICELIN E BARDHË TË KERPUDHËS SE VRUGUT.(VRUGU)

- VESHULET THAHEN PARA OSE PAS LULËZIMIT.(KLIMA E PA PËRSHTATËSHME,MUNGESË BORI, DJEGIA E KUQE,VIRUSET)

- MBI VESHULE DALLOJMË PUSH TË BARDHË (HIRI) - MBI VESHULE DUKET MICELI GRI(BOTRITËSI) - VESHULET PARA E GJATË LULËZIMIT JANË NGRËNË DHE MBETURINAT E NGRËNA JANË ENDUR NË FORMË

GRUMBUJSH TË MADHËSIVE SA NJË KOKERR GRURI OSE FASOLEJE(TENJA ,BREZNIA E PARË) - KRIMBA TË GJELBËRT MBI VESHULE(KRIMBI KËRCYES) - NË MAJË TË VILËS DALLOHEN ENDJE E BARDHË QË NUK PASTRUHET (KËPUSHA ERIOFIDE E PUÇRAVE TË

GJETHES,(E. VITIS) - VEZE TË VOGJA NË FORMË DISKU E NGJURË ULLIRI(VEZËT E TENJËS SË RRUSHIT)

KOKRRAT E RRUSHIT

- MBI VILË DALLOJMË VENDE ME KALBËZIM TË HIRTË.(BOTRITIS) - MBI VILË DALLOHEN DEFORMIME ME NGJYRË KAFE, MBI TË CILAT NGANDONJËHERË DALLOHET EDHE MICELI I

BARDHË.(VRUGU) - SHTRESA MYKU JESHIL DERI NË BLU TË ZI MBI KOKËRR.(KALBËZIMI I GJELBËRT) - MICEL GRI I DENDUR(BOTRITIS) - SHTRESHE PLUHURI E BARDHË, E SHOQËRUAR SHPESH ME KOKKRRA TË ÇARA(HIRI) - ÇNGJYRIMI I KOKRRAVE - KOKRRAT MARIN NGJYRË BLU DERI NË KAFEDHE GRADUALISHT THAHEN(VRUGU)

86

- NJOLLA NGJYRË NDRYSHKU ,ZAKONISHT MBI KOKRRAT E EKSPOZUARA NGA DIELLI MË VONË ATO RRUDHEN.(DJEGIE NGA RREZET E DIELLIT)

- BREJTJE TË KOKRRAVE - KOKRRA TË BREJTURA DHE TË BASHKUARA, SHOQERUAR SHPESH ME KALBEZIM(DËMTIME TË TENJËS SË RRUSHIT) - BREJTJE GJATËSORE TË KOKRRAVE(SHKRUESI I HARDHISË) - KOKRRAT BREJTUR PËRGJYSËM(LARVË FLUTURE OSE ZHUZHAK) - KOKRRAT E PJEKURA - KOKRRAT DËMTOHEN PLOTËSISHT OSE PJESËRISHT (GRERËZA, SHPENDËT )

RRËNJA

- FRYERJE, GUNGA - NË MAJAT E RRËNJËS FRYERJE, GUNGA TË VERDHA KAFE ,QË MË VONË KALBEN, BRENDA TYRE MORRA TË

VERDHË.(FILOKSERA E HARDHISË) - MTRASHJE TË ÇRREGULLTA NË RRËNJËT E REJA TË HARDHISË(NEMATODA E HARDHISË)

BREJTJE

- RRENJËT E VJETRA BREJTUR, DALLOHEN GJURMET E DHËMBËVË.(URITHI, MIJTË) - RRËNJËT E REJA TË BREJTURA,NË AFËRSI TË TYRE LARVA TË BARDHA TË PËRKULURA SI GERNA ‘’C’’(LARVAT E

ZHUZHAKUT TË MAJIT) - LARVA TË BARDHA PA KËMBË DHE ME KOKË KAFE(LARVAT E HUNDËGJATIT TË HARDHISË) - LARVA TË VERDHA NË TË KUQE TË FORTA DHE ME TRE PALË KËMBË (LARVAT E KRIMBIT TEL) -

PREKJE NGA KËRPUDHAT

- MICEL I BARDHË NË RRËNJËT E THARA(KALBËZIMI I BARDHË,ARMILLARIA) - ORGANI I FRUTIFIKIMIT TË KËRPUDHËS I DEGËZUAR DHE ME KOKË TË HIRTË NË TË GJELBËRT.(RAZELINIA)

87

11. NORMAT E CILESISE DHE MARKETINGU I RRUSHIT 11.1 Koncepti mbi cielsine Prodhuesit dhe kanalet e marketingut duhet te mbajne parasysh normat e cilesise per tu pergjigjur kerkesave ne rritje te kosumatorit dhe te tregut. Cilesia eshte nje rezultante e kombinimit te gjithe komponenteve fizik, kimik dhe organo-leptik te rrushit per te stimuluar interesin e konsumatorit. Vleresimi i cilesise eshte kompleks dhe realizimi i saj perfshin prodhimin , dhe njohjen e kerkesave te kanaleve te marketingut e konsumatorit. Prodhuesi duhet te vleresoj ne maksimum kerkesat e konsumatorit dhe te tregetareve ose distributoreve te prodhimit. Eshte e veshtire te arrihen te gjitha kerkesat e cilesise por teknollogjia e prodhimit dhe vjelja lidhen direkt me formimin e cilesise globale.Procesi i formimit te cilesise nuk fillon ne momentin e vjeljes por qysh me krijimin e vreshtit dhe zgjedhjen e praktikave te kultivimit dhe tergetimit ne funksion te garantimit te cilesise : a- zgjedhja e vendit ne perpudhje me kerkesat e kultivareve duke parandaluar cfaqjen e semundjeve dhe demtueseve dhe reduktimin ne minimum te preparateve te perdorur per kontrollin e tyre dhe varesin nga inputet ne teresi. b- aplikimin e teknikave te vecanta ne funksion te kerkesave te tregut ( perdorimi i mbulimit per hershmeri ose vones te pjekjes, rregullimi i ngarkeses nepermjet rrallimit te bistakeve dhe kokrrave etj ). c. shkalla e pjekjes perben nje parameter te rendesishem por edhe me te diskutueshem ne perpudhje me kerkesat e tregut per arritjen e cilesise . Egzistojne dy kategorite pjekje : pjekja e konsumit ose organo- leptike dhe pjekja tregetare kur vjelja behet ne nje momenet te tille qe produkti te qendroje mire sleksinimit, transpertit dhe ruajtjes duke arritur ne treg ne kushte optimale . Tregetaret dhe distributoret e prodhimit kane kerkesa per cilesine , integritetin e prodhimit si dhe faktore te tjere qe lidhen me logjistiken. Kerkesat per cilesine perfshijne homogjenitetin e prodhimit, dimensionet e veshulit dhe kokrrave, pamjen e jashtme si formen , ngjyren, prekjen nga semundjet si demtimet per shkaqe te ndryshme. Pertej ketyre elementeve ne aspektin logjistik dhe marketingut vleresohen edhe faktore te tjere qe e bejne me te lehte shitjen si : koha dhe vazhdimesia e prodhimit, kultivaret, paraqitja e jashtme, pershtatshmeria e amballazhit, higjena dhe mungesa e mbetjeve nga trajtimet etj. Konsumatori vlereson kryesishte cilesit organo-leptike te prodhimit qe lidhen me pamjen e jashtme , ngjyren tipike, shijen etj. Tregu dhe konsumatori po behen gjithmone e me kerkues ne lidhje me sigurine ushqimore e cila shtrihet pertej kerkesave tregetare dhe vlerave organo leptike e pamjes se jashtme te produktit Siguria ushqimore perfshihen kerkesat per garantimin e cilesise ne drejtim te nivelit te permbajtjes se mbetjeve qe vijne kryesishte nga trajtimet fitosanitare apo faktor te tjere. Keto parametra po gjejne zbatim ne certifikimin e produkteve ne perputhje me standartet qe aplikohen ne vende te ndryshme europiane dhe ne bote. Respektimi i normave te cilesise duhet te shihet nga prodhuesit si nje instrument dhe kerkese imperative per te qene sa me konkurues ne tregun e brendshem dhe ate nderkombetar . 11.2 Strategjia per arritjen e cilesise Perqendrimi i ofertes eshte nje mjet i detyruar per te zhvilluarr nje stsrtegji te cilesise. Eshte e veshtire te merren produkte cilesore nese kjo nuk vleresohet drejte nga prodhuesi dhe nuk disponohen prej tij mjetet e nevojshme per perballimin e kostos shtese qe mund te kerkohet. Vetem nepermjet koncentrimit te ofertes fermeri mund te orjentohet ne treg per tu pershtatur kerkesese se tregut, zgjedhjes se produkteve e kultivareve , menyres se paketimit , tregetimit, pra te pershtas tekniken e marketingut per te ndjekur zhvillimin e tregut. Per me teper nepemjet perqndrimit te

88

ofertes favorizohet realizimi i aspekteve te rendesishme logjistike : dhoma ftohje, standartizim i ngarkeses, transporti.etj. Permiresimi i cilesise se rrushit per tavoline duhet te shoqerohet me nje sere ceshtje komplekese per hartimin e nje programi qe perfshine aspekte te prodhimit dhe te tregetimit. Ne neivelin e prodhimit eshte mire te ndiqet nje strategji “ prodho me pak por me cilesi “ duke rikonceptuar metodat e prodhimit, siperfaqet qe kultivohen, pershtatjen e kultivareve dhe kohen e pjekjes dhe vjeljes sipas kerkesave te tregut. Ne nivelin e tregut instrument kryesor per permiresimin e cilesise mbetet :

- standartizimi i prodhimit - identifikimi i prodhimit ku perfshihet orgjina, cilesia , menyra e prodhimit qe jane elementet

baze per individualiizimin dhe ndjekjen e gjurmes se produktit. Ne kete kategori perfshihen produktet tipike ose te certifikuara sipas standarteve te ndryshme. Kjo arrihet nepermjet trajnimit te prodhueseve qysh ne fazen e krijimit te vreshtit dhe ne hapat e mevoneshme te prodhimit dhe informacinonit per tregun.

11.3 Normat e cilesise dhe te kontrollit Normat per cilesin e rrushit referohen standarteve sipas kerkesave te perfshira ne rregullore te cilat ndryshojne sipas vendeve. Normat e reja te cilesise se rrushit per tavoline te BE qe kane hyre ne fuqi ne vitin 2000

Kategoria “ ekstra “- Cilesia superiore, bistaku te paraqes forme, zhvillim dhe ngjyre tipike te kultivarit sipas zones se prodhuar. Te mos kete asnje difekt te kokrres : kokrra konsistente, te lidhura mire ne frenje dhe me shperndarje uniforme , lekura e mbuluar plotesishte me pruine. Kategoria e I – Cilesia e mire, bistaku te paraqes forme, zhvillimdhe ngjyre tipike te kultivarit dhe sipas zones se prodhuar. Kokrra mund te paraqes ndonje difekt te lehte dhe mund te mos jene aq uniforme se cilesia ekstra por gjithmon te mos cenohet cilesia, pamja dhe paraqitja normale e amballazhit te produktit. Mund te tolerohen difekte te vogla te formes , ngjyres si dhe djegje te lehta nga dielli vetem te membranes se kokrres. Kategoria II - Cilesi me e ulet por brenda kufijve minimal te kategorive te mesiperme. Biskaket mund te paraqesin difekte te lehta lidhur me formen , zhvillimin dhe ngjyren por me karakteristikat tipike te kultivarit dhe te zones se prodhuar. Kokrra me konsistence te mjaftueshme dhe te mbuluara me pruine, me rregullsi te shperndarjes me te paket se kategoria I, me difekte te lehta pa cenuar karakteristikat esenciale te cilesise, ruajtjes dhe paraqitjes se produktit : forma,ngjyra, carjet ose plasaritje te epidermes nga dielli Kalibrimi Kalibrimi percaktohet nga pesha e bistakeve sipas menyres se kultivimit dhe vecorive te kultivareve por gjate amballazhimit ne sasi te vogel nuk duhet te kaloj pesha me shume se 1 kg per te gjitha kategorit. Pesha minimale e bistakeve sipas ketegorive te cilesise Kategoria Ne sera Ne fushe te hapur

Bistaku Bistak me kokrra te medha Bistak kokra te vogla Ekstra I II III

300 250 150 75

200 150 150 100 100 75 75 75

89

12. VJELJA Vjelja e rrushit behet kur kokrrat e rrushit jane pjekur sipas vecorive te kultivarit e destinacionit te prodhimit. Praktikishte vjelja behet me destinacion per konsum te fresket dhe perpunim. 7.1 Vjelja e rrushit per konsum te fresket. Percaktimi i kohes se pershtateshme per vjeljen e rrushit eshte nje momente teper i rendesishem per arritjen e cilesies dhe vlerave tergetare. Kjo behet edhe me e domosdoshme mbasi ne ndryshim nga disa specie frutore rrushi nderpret pjekjen e metejshme menjehere mbas vjeljes se tij. Vjelja e rrushit per konsum te fresket i pergjigjet me mire kerkesave te tregut kur ka grumbulluar 15- 16 % sheqer dhe aciditet jo me te lart se 6 gr\ l te shprehur ne acid tartrik. Kultivaret me pjekje te hershme mund te vilen edhe kur kane arritur permbajtje me te ulet te sheqerit nderkohe qe kultivaret me pjekje te mesme dhe te vone duhet te vilen kur kane grumbulluar vlerat maksimale te sheqerit. Menyra e vjeljes dhe amballazhimit Vjelja e rrushit per treg behet ne 2-3 duar duke zgjedhur veshulet e pjekur me mire. Gjate vjeljes behet kujdes qe veshulet te mos kapen me dore pas kokrrave por vetem pas bishtit duke perdorur gersheret per prerje dhe vendosen ne arka gjithmon me bishte nga siper per te mos shkaktuar demtime te veshulit gjate proceseve te manipulimit ne vazhdimesi. Menjeher pas vjeljes rrushi vendsot ne arka plastike dhe transportohet ne qendrat e grumbullimit dhe ruajtjes per te bere seleksionnimin dhe pastrimin e tij duke hequr kporrat e demtuara, te prekure nga semundjet e demtuesit te pa zhvilluara mire , te pa pjekura etj. Gjate ketij procesi behet shume kujdes qe te mos preket shtresa dyllore e kokrres e quajtur pruine prandaj veshuli kapet gjithmon pas bishtit dhe operohet me anen e gersherve. Veshulet e pastruar dhe te seleksionuar vedosen direkt ne arka ose paketohen me pare ne qese me peshe standarte pegjithesishte 1 kg dhe pastaj vendosen ne araka me nga 4- 8 pako sipas kerkesave te tregut. Arkat pajisen me etiketa dhe vendosen ne paleta druri me permasa standarte duke arritur lartesin 180- 200 cm. Ne rastet e mugeses se evadimit te menjehershem te prodhimit per arsye te ndryshme behet ruajtja ne dhoma parafrigoriferike ne temperature 1-2 °C ose gjate transportit ne temperature 4- 6 °C Seleksionimi dhe paketimi i rrushit mund te behet edhe direkt ne vreshte pas vjeljes por ne kete rast nuk sigorohen kushtet e nevjshme higjeno-sanitare dhe kerkohen ambjente per ruajtjen e perkheshme . Amballazhimi konsiderohet nje elemente me rendesi te vecant per vlerat dhe tregetimin e prodhmit te rrushit per konsum te fresket pradaj gjete paketimit tregohet nje kujdes i vecante. Amballazhimi duhet te plotesoje kerkesat e nje trgu te gjere bazuar ne shijen e konsumatorit dhe nje game shume te madhe te kultivareve si dhe pajisjen me etiketa qe bejne pershkrimin dhe te dhena per orgjnen e produktit e standartin e certifikimit.

90

Karakteristikat kryesore te arkave per aballazhimin e rrushit te tavolines ne tregun europian Permasat ne cm Permbajtja ne

kg Materiali Kerkohen Perdorimi

baza thellesia lartesia 30 32 30 30 40 40

20 23 40 50 60 60

10.0 13.0 10.5 12.0 13.5 12.0 14.0 10.5 13.5 14.5 10.5 13.5 14.5

2 3 4 5 6 7 8 8 12 13 8 12 13

Karton,druri Druri,karton, Plastke Karton,druri Druri(90%), Kerton,plastik Plastik Karton

Qendra tregetare GDO Anglia Te gjtha qendrat tre-getare GDO gjermane, Kroate Vendet komunitare , Anglia

Shitje promocinale Supermarkete si shitje per familje Qese me peshe 500 gr Per te gjtha shitjet Per shiteje Edeka,Migros, Coop etj. Qese me peshe 500gr dhe 1 kg

91

Aneks 1 : PRODUKTET E LEJUARA NE BUJQESINE BIOLLOGJIKE. A. Plehrat dhe permiresuesit e lejuar ne bujqesine biollogjike. Emri I produktit Pershkrimi dhe kushtet e perdorimit Plehu I fermes Product qe permban nje perzierje te jashteqitjeve

te kafsheve dhe lendeve bimore( shtresat e kafsheve). Nevoja per njohje nga trupa e certifikimit Te dhena per kafshet dhe fermen.

Plehu I fermes I thare dhe plehu I shpendeve I dehidratuar.

Nevoja e njohjes nga trupat certifikuese. Te dhena per llojet e kafsheve. Ekonomia nga vjen.

Jashteqitjet e perbera te kafsheve, duke perfshire plehun e shpendeve dhe plehun e perber te fermes.

Nevoja e njohjes nga trupa certifikuese. Te dhena per llojet e kafsheve. Te ndaluara nese vijne nga rritje industriale.

Jashteqitjet e lengeshme te kafsheve. Perdoren pas fermentimit te kontrolluar dhe \ ose hollimit te pershtatshem. Nevoja e njohjes nga trupa e certifikimit. Te dhena per llojet e kafsheve. Te ndaluara nese kane orgjine nga rritje industriale.

Mbeturinat shtepiake te perbera ose te fermentuara.

Produkte te fituara nga mbeturinat shtepiake te ndara sipas orgjines, te cilat i jane nenshtruar perzieres ose fermentimit anaerobik per prodhimin e biogazit. Vetem mbeturina bimore ose shtazore. Nevoja e njohjes nga organizmi certifikues.

Torfe Perdorim i kufizuar ne hortikulture (frutikultur, florikultur, fidanishte).

Argjlat ( perlit, vermikulit etj) Mbetjet e kerpudhave Perberja fillestare e substratit duhet te jete e

kufizuar ne produktete e listes. Jashteqitjet e krimbave dhe insekteve Guano Nevoja e njohjes nga organizmat certifikuese Materiale bimore te perziera ose te fermentuara.

Produkte te fituara nga perzierja e materialeve bimore, te cilat i jane nenshtrur perzierjes ose fermentimit anaerobik per prodhimin e biogazit. Nevoja per njohje nga organizmat certifikues.

Produkte ose nenprodukte me orgjine shtazore :

- miel gjaku - miell thundrash - miell briresh - miell kockash - miell peshku - miell mishi - miell puplash, flokesh - leshi

Nevoja e njohjes nga organimat e certifikimit.

92

- gezofi - floke - produkte bulmeti

Produkte e nenprodukte me orgjine bimore per plehera

Leshteriket dhe produkte me baze leshteriku

Te fituara direkte nga fermentimi ose perpunimi

Pluhur sharre dhe tallash druri Dru I patrajtuar kimikisht pas prerjes. Levore druri e perber Dru I patrajtuar kimmikisht pas prerjes. Hi druri Nga dru I patrajtuar kimikisht pas prerjes. Shkembinje te bute me baze fosfate Permbajtja me e vogel ose e barabart me 90

mg\kg P2O5. Fosfat alumin kalciumi Perdorim i kufizuar ne toka bazike. Skorjet bazike Nevoja e njohjes nga organizmat e certifikimit Kripe kaliumi e paperpunuar(kanit,silvit etj )

Nevoja e njohjes nga organizmat e certifikimit.

Sulfat kaliumi mundesishte te permbaje kripe magnezi.

Produkt i fituar nga kripa e kaliumit e paperpunuar me proces te ekstraktimit fizik, dhe te permbaj mundesishte kripra magnezi. Nevoja per njohje nga trupat e certifikimit.

Karbonat kalciumi me orgjne natyrale ( shkumes, gure gelqeror, shkumes fosfatik etj ).

Karbonat magnezi dhe kalciumi me orgjine natyrale ( shkumes magnezik, gure gelqeror magnezi etj ).

Vetem me orgjine natyrele Nevoja e njohjes nga organizmat e certifikimit.

Sulfat magnezi Tretesire klorure kalciumi Pleherim gjethor ne raste mungese te kalcimit Sulfat kalciumi (gips) Vetem me orgjine natyrale. Gelqere industriale nga prodhimi i sheqerit.

Nevoja e njohjes nga organizmat e certifikimit

Squfuri elementar Nevoja e njohjes nga organizmat e certifikimit Elementet gjurme Nevoje e njohjes nga trupat e certifikimit. Klorur kaliumi Vetem kripe guri.

Nevoja e njohjes nga organizmi i certifikimit.

93

B. PESTICIDE 1. Sustancat me orgjine bimore dhe shtazore Emri Pershkrimi dhe kushtet e perdorimit Azadiraktin e ekstraktuar nga Azadiracta indica

Insekticid Neveoja e njohjes nga organizmi certifikues

Dyll blete Agjent krasites Xhelatin Insekticid Proteina te hidrolizuara Atraktues

Vetem me aplikime te autorizuara Lectina Fungicid Ekstrakt nga nikotina tabacum Insekticid kunder morrave ne peme frutore dhe agrume .

Nevoja e njohjes nga organizma certifikuese. Vajra bimore Insekticid , akaricid, fungicide dhe ngadalesues i mbirjes Piretrin e ekstraktuar nga Chrisanthemum cinaraiafolium

Insekticid Nevoja e njohjes nga organizma certifikues

Kuasia e ekstraktuar nga Quassia amara

Insekticid , neverites ( jo atraktues) Nevoja e njohjes nga organizma certifikuese.

Rotenone ekstraktuar nga Derris spp.,Lonchocarpus spp, Terphrosia spp.

Insekticid Nevoja per njohja nga organizma certifikuese.

1. Mikro-organizma per kontrollin biollogjik te demtueseve Emri Pershkrimi dhe kushtet e perdorimit Mikro-organizma si : bakterie , kerpudha , viruse p.sh Bacillus Thurigensis, granulose virus , Ampelomoces etj.

2. Substanca te perdorura ne kurthe dhe \ose shperndarje. Emri Pershkrimi dhe kushtet e perdorimit Fosfat diamoni Atraktues

Vetem ne kurthe Metaldehid Moluskicid

Vetem ne kurthe qe permbajne neverites per speciet e kafsheve te medha.

Feromonet Atraktues :me sjellje shkaterruese seksuale Ne kurthe dhe shperndares

Piretroide ( vetem deltametrin ose lambdaksihalotrin ).

Insekticid Vetem ne kurthe me atraktues specifik Vetem kunder Bactroce olea dhe Ceratitus Capitata Nevoja e njohjes nga organizma certifikues

3. Substanca te tjera te perdorimit tradicional. Emri Pershkrimi dhe kushtet e perdorimit Baker ne formen e hidroksidit te bakrit, oksiklorurit te bakrit, oksidit te bakrit, sulfatit te bakrit ( tribazik).

Fungicid Nevoja e njohjes nga trupt e certifikimit

Kripe kaliumi i acideve yndyrore ( sapun i bute ).

Inskticid

Polisulfit kalciumi Fungicid , insekticid, akaricid. Nevoja e njohjes nga organizma certifikuese

Vaj parafine Insekticid , akaricid. Vajra mineral Insekticide , fungicide

Vetem ne vreshta, peme frutore, ullinje dhe bime tropikele.

94

Permaganat kaliumi Fungicid , baktericid Vetem ne peme frutore , vreshte, ullinje.

Rere kuarcore Neverites Squfur Fungicid , akaricid , neverites. Aneks 2 . – PRODUKTET PER MBROJTJA E VRESHTIT NE SISTEMIN BIOLLOGJIK Lenda active Vrugu Hiri Kalbezimi Tenja Breshkeza Kepushat

Azadiraktina xx xx Ferromone konfuzive xxx Vaji mineral xxxx xxx Permaganat potasi xxx Piretrin xx Rotenone xxx x Polisulfur kalciumi xxxx xx Formulime te bakrit: Hidroksid bakri Sulfat bakri Oksid bakri Oksiklorur bakri

xxxx

Sapune x xx x Squfur xxxx x xx Ampelomices quisq. xxx Bacillus thurigensis: -var. kurstaki - var. aizawai

xxx xxx

95

ANEKS .3 Kultivaret rezistent te hardhise te pershtatshem per vreshtarin biollogjike . Perqindja e prekjes nga vrugu dhe hiri ne bistak dhe gjethe testuar nga Bio Adria

96