Praktikum Iz Opsteg Ratarstva

8/20/2019 Praktikum Iz Opsteg Ratarstva

http://slidepdf.com/reader/full/praktikum-iz-opsteg-ratarstva 1/93

PRAKTIKUM IZ OPŠTEGPRAKTIKUM IZ OPŠTEGPRAKTIKUM IZ OPŠTEGRATARSTVARATARSTVARATARSTVA

POLJOPRIVREDNI FAKULTET

UNIVERZITET U BANJOJ LUCI

Prof . dr Ilija Komljenović

Doc. dr Danijela Kondić

Banja Luka, 2011





IZDAVAČ:

Univerzitet u Banjoj Luci

Poljoprivredni fakultet

ZA IZDAVAČA

Doc. dr Aleksandar Ostojić

RECENZENTI

Prof . dr Đorđe Gatarić, Poljoprivredni fakultet Banja Luka

Prof . dr Mile Dardić, Poljoprivredni fakultet Banja Luka

TEHNIČKI UREDNIK

S pomenka Lakić

GRAFIČKI DIZAJN

Dalibor Babić

ŠTAMPARIJA

ALF-OM, Banja Luka

Odlukom Naučno-nastavnog vijeća Poljoprivrednog fakulteta, Univerzi

-teta u Banjoj Luci broj: 0101-2469-18-8/09 od 01.07.2009. godine, odobreno je

štampanje ovog univerzitetskog udžbenika.

TIRAŽ

150 primjeraka



SADRŽAJ

UVOD ................................................................................................................................. 1

KLIMA I POLJOPRIVREDNA OCJENA KLIME ............................................................ 2

SVJETLOST ....................................................................................................................... 2

Sastav svjetlosti ............................................................................................................. 3

Duljina osvjetljenja ....................................................................................................... 4

TOPLOTA .......................................................................................................................... 5

VODA (VLAGA) ............................................................................................................... 7

VAZDUH ............................................................................................................................ 8

Vlažnost vazduha .......................................................................................................... 8

Atmosferski pritisak i gustina vazduha ......................................................................... 9

Ciklona i anticiklona ..................................................................................................... 10

Nastanak ciklone i anticiklone ..................................................................................... 10

Atmosferske fronte ....................................................................................................... 11

Stacionarne atmosferske fronte ............................................................................. 12

Tople fronte ........................................................................................................... 12

Hladne fronte ......................................................................................................... 12

Fronte okluzije ....................................................................................................... 13

Grmljavine ..................................................................................................................... 13

Munja i grom ................................................................................................................ 14

Vjetar ............................................................................................................................. 14

Oblaci ........................................................................................................................ 14

Padavine ......................................................................................................................... 16

Ekološki značaj kiseonika ............................................................................................ 16

Ekološki značaj ugljen dioksida .................................................................................... 16

Ekološki značaj azota .................................................................................................... 16

OSNOVNI POKAZATELJI KARAKTERA KLIME ........................................................ 17

Definicija klima zasnovana na podacima padavina ...................................................... 17

Definicija klime zasnovana na podacima temperature vazduha ................................... 17

Definicija klime zasnovana na podacima padavina i temperature vazduha ................. 17

Indeks suše po De Martonne-u .............................................................................. 19

Hidrotermički koeficijent po Seljaninovu ............................................................. 20

BILANS VODE U ZEMLJIŠTU ........................................................................................ 23

Određivanje koeficijenta venjenja ................................................................................. 24

ODREĐIVANJE FIZIĈKIH OSOBINA ZEMLJIŠTA ...................................................... 26

Određivanje zapreminske mase prave (zmp) ................................................................ 26

Određivanje zapreminske mase prividne (ili specifične mase prividne) (Zmv) ......... 27

Određivanje ukupne poroznosti zemljišta ..................................................................... 28 Određivanje retencionog kapaciteta zemljišta (Rk ) ...................................................... 29



ODREĐIVANJE HEMIJSKIH OSOBINA ZEMLJIŠTA ............................................... 30 Hemijske metode ...................................................................................................... 30 Fiziološko-hemijske metode .................................................................................... 31 Fizičko-hemijske metode ......................................................................................... 31 Biološke metode ....................................................................................................... 31

Kalijum .....................................................................................................................

33 Fosfor ...................................................................................................................... 33 Azot .......................................................................................................................... 34 Određivanje lakopristupačnog fosfora i kalijuma u zemljištu AL -metodom .......... 34

Određivanje fosfora .......................................................................................... 35 Određivanja kalijuma ....................................................................................... 35 EUF metoda ..................................................................................................... 37

Određivanje ukupnog azota u zemljištu Semimikro- Kjeldahl metodom ( modifi kacija po Bremner -u, 1960) ....................................................................................

37

Nmin metode .............................................................................................................. 38

Izračunavanje i interpretacija rezultata Nmin metode ............................................... 39 Kalcijum ................................................................................................................... 40 Određivanje pH reakcije zemljišta ........................................................................... 41 Elektrometrijsko određivanje potrebe za krečom po Šahtšabel-u ............................ 43

OBRADA ZEMLJIŠTA ................................................................................................... 43 Ocjena kvaliteta obrade zemljišta ............................................................................ 45

ĐUBRENJE ZEMLJIŠTA ............................................................................................... 46

Izračunavanje mase proizvedenog stajnjaka ............................................................ 47 Izračunavanje norme mineralnih đubriva ................................................................. 50

PRIMJERI NORMIRANJA ĐUBRENJA ....................................................................... 53 Uticaj zaoravanja žetvenih ostataka (slame i kukuruzovine) na normu đubrenja .... 57

Vrijeme primjene đubriva ........................................................................................ 58 Specifičnost đubrenja leguminoza i suncokreta ....................................................... 60 Korekcija đubrenja prema mehaničkom sastavu zemljišta ...................................... 61 Đubrenje kukuruza i šećerne repe ............................................................................ 61

Đubrenje azotom ..................................................................................................... 62

Kalcizacija kiselih zemljišta ..................................................................................... 64 Fertirigacija .............................................................................................................. 65 Folijarna dijagnoza ................................................................................................... 66 Odnos koncentracije hranjiva u biljci i sadržaja hranjiva u zemljištu ..................... 66 Brza analiza hranjiva u soku tkiva biljke (Tissue test) ........................................... 67

SJETVA ........................................................................................................................... 68 Definicija sjemena .................................................................................................... 68

Ispitivanje čistoće sjemena ...................................................................................... 69

Ispitivanje klijavosti sjemena ................................................................................... 70 Ispitivanje klijavosti sjemena kukuruza hladnim postupkom (Cold test) ........ 70



Upotrebna vrijednost sjemena i norma sjetve .............................................................. 71

Ispitivanje vlage sjemena ............................................................................................ 75

Kalibrisano sjeme ...................................................................................................... 75

PLODORED......................................................................................................................... 76

Struktura plodoreda ..................................................................................................... 76

Sastavljanje plodoreda.................................................................................................. 77

Uvođenje plodoreda ..................................................................................................... 79

KOROVI .............................................................................................................................. 80

Šteta od korova ............................................................................................................ 81

Suzbijanje korova ........................................................................................................ 82

LITERATURA ................................................................................................................... 86



1

UVOD

Kako u biocenozi uopšte, tako i u agrobiocenozi vlada odreĊeni okvir života koji seoblikuje pod djelovanjem niza životnih faktora. Ovi faktori su abiotiĉki (zemljište i klima) i biotiĉki (kulturna biljka, domaća životinja i ĉovjek) kojima se pridružuju i drugi prateći orga-nizmi, meĊu kojima posebnu ulogu imaju mikroorganizmi, korovi, insekti i zemljišna makro-fauna).

Zemljište i klima kao izvor energije ĉine nerazdvojnu cjelinu u koju se uklapaju koris-ne biljke. Ĉovjek kao svjestan faktor povezuje glavne faktore u usmjeren proces, koji treba daomogući optimalne uslove za uzgoj biljaka. Pri tome, on mora da do maksimuma iskorišćava

povoljnost koju mu obezbjeĊuje taj okvir a i da otklanja prijetnje ili posljedice nepovoljnihvegetacijskih faktora (nepovoljni vremenski uslovi, pojava bolesti, korova, štetnika, debalansa

mineralne ishrane biljaka itd).Prirodni uslovi odreĊenog poljoprivrednog prostora, predstavljaju njegov prirodni

potencijal. On omogućuje ostvarenje odgovarajućeg proizvodnog efekta neke grupe gajenih biljaka. Do koje će mjere ove mogućnosti biti iskorišćene , najviše zavisi od ĉovjeka, s jednestrane od izbora sorte/hibrida, kao i njihove reakcije na postojeće uslove, a sa druge strane odsposobnosti ĉovjeka da utiĉe na uslove sredine gajenih biljaka.

Polazeći od zakona o jednakoj vrijednosti svih proizvodnih faktora u poljoprivrednoj proizvodnji, maksimalni proizvodni uĉinak postiže se uz optimalno prisustvo spomenutih fak-tora.

Da bi se optimalno iskoristila prirodna energija, važno je da postoji sklad izmeĊu proi-zvodnog potencijala poljoprivrednog podruĉja i produktivne sposobnosti gajenih biljaka.

Ĉovjekova uloga je da interveniše kako bi se postojeća energija što više iskoristila.Upravo iz toga razloga, cilj ovog Praktikuma je da studente upozna kako i na koji naĉin, kao

budući struĉnjaci u okviru ratarske proizvodnje, otklone ono što biljkama u toku njihovog raz-voja smeta a nadopune ono što im nedostaje.



2

KLIMA I POLJOPRIVREDNA OCJENA KLIME

K lima i zemljište ĉine poljoprivredno stanište ili fiziĉki ambijent na kome je orga-nizovana poljoprivredna proizvodnja. Zajedno ĉine nerazdvojnu cjelinu, te se

tretiraju kao poljoprivredni prostor u ekološkom smislu. Klima je faktor na koga ĉovjek ne

može uticati, ali ga može korigovati poznavajući odreĊene klimatske i vremenske parametrekao i poznavajući biljke i njihove zahtjeve za odreĊenim meteorološkim elementima.

Vrijeme predstavlja stvarno stanje meteoroloških elemenata i meteoroloških pojavau datom momentu.

On je dakle skup izvjesnih vrijednosti koji u odreĊenom momentu i datom mjestu dajukarakter atmosferskog stanja. Vremenski razmak za koji se daje karakteristika vremena obiĉnonije kraći od 15 minuta, koliko je upravo potrebno za mjerenje svih elemenata. MeĊutim, u

poljoprivredi, pojam vremena ĉesto se odnosi na duži vremenski period npr: ĉas, dan, sedmica,dekada, mjesec, godišnje doba, fenofaza biljke, vegetacioni period pa ĉak i godina.

Najvažniji meteorološki elementi i pojave su: sunĉevo zraĉenje, zemljino izraĉivanje(radijacija), vazdušni pritisak, temperatura vazduha, vlaţnost vazduha, pravac i brzinavjetra, oblaci i magla, kiša i snijeg, itd, ( Azzi, 1952).

Klima predstavlja skup vremenskih pojava odnosno atmosferskih procesa koje kara-kterišu srednje fizičko stanje iznad nekog mjesta bilo većeg ili manjeg predjela zemljine povr-šine.

Srednje fiziĉko stanje atmosfere dobija se iz dugogodišnjeg posmatranja (najmanje 30godina) meteoroloških elemenata i pojava koji se sreĊuju i statistiĉki obraĊuju. Na taj naĉindobija se ĉitav niz odstupanja kako srednjih, tako i pojedinih ekstremnih elemenata od dobije-nih prosjeĉnih vrijednosti.

Prema prostoru na kome se prouĉavaju klimatske karakteristike, za podruĉje živogsvijeta, klima se može podijeliti na, ( Azzi, 1952):

• klimu zemljišta, • klimu atmosfere. Vrijeme i klima imaju za poljoprivredu vrlo veliki znaĉaj jer vrijeme utiĉe na kvalitet i

kvantitet prinosa ratarskih i drugih kulturnih biljaka u toku jedne godine, dok se na osnovu kli-matskih karakteristika vrši rejonizacija kulturnih biljaka i gajenje domaćih životinja.

Klimatski elementi od koje zavise fotosinteza i mnogi drugi životni procesi u biljci su:

1.Svjetlost.

2.Toplota. 3.Voda. 4.Vazduh.

SVJETLOST

S

vjetlost je neophodna biljci kao izvor energije, odnosno obrazovanje hlorofila, fotosin-tezi, izvor toplote, aktiviranje raznih fermenata u biljci koji regulišu razne životne pro-

cese odnosno etape razvoja (npr. klijanje sjemena, nicanje, cvatnje, oplodnje itd). Glavni izvorenergije, (odnosno svjetlosti) je sunce, premda se koristi i vještaĉka svjetlost (staklenici, hidro-

poni), ali je od znatno manjeg znaĉaja.

Iskorišćavanje sunĉevog svjetla u procesu fotosinteza zavisi od temperature, vlage, sadržajahranjiva u zemljištu, gustoće usjeva, površine lišca, od pravca redova biljaka, zasjenjivanja, itd.



3

Sastav svjetlosti

S

unĉevo svjetlo je dio ukupne radijacije koja se širi elektromagnetskim talasima kroz prostor. Vidljivi je dio zračenja, ima duţinu od 400- 760 mµ. Kraće od toga su kosmi-

ĉke, gama, rendgenske i dio ultraljubiĉastih zraka. Duži su infracrveni, radarski, televizijski iradio zraci (Stojanović, 1985),

• Ultra- ljubičasti ispod 280- 400 mµ.• Ljubičasti, plavi, zeleni, ţuti, narandţasti, crveni i infracrveni (preko 760 mµ). Zraci talasne dužine ispod 280 mµ štetne su svim živim bićima.

Shema 1 . Sastav sunčevog spektra

Za fotosintezu su znaĉajni zraci srednje dužine (plavi 440 - 490 mµ) i veće dužine(crveni 600 - 700 mµ). Crveno-žuti dio spektra stimuliše obrazovanje ugljikovodonika, plavi

bjelanĉevina, crveni hlorofila. Zraci ispod 800 mµ pa do 2000 mµ (infracrveni) imaju toplotniefekat, i znaĉajne su za transpiraciju hlorofila.

Intenzitet svjetlosti

I ntenzitet i trajanje svjetlosti zavise od geografskog položaja, nadmorske visine,nagiba zemljišta, godišnjeg doba, oblaĉnosti, itd. Dio sunĉeve svjetlosti gubi se

prolaskom kroz atmosferu, naroĉito ultraljubiĉasti i kosmiĉki zraci. Kada svjetlost doĊe do površine zemlje, jedan dio se odbija, a odbijena svjetlost se zove albedo. Ukupno se odbije u prosjeku 34 % svjetlosti. Odbijanje svjetlosti je nejednako a to zavisi od karaktera površine odkoje se odbija (od zemlje se odbije 8 - 20 % svjetla, od snijega 85 - 90 %) itd.

Veći intenzitet svjetla skraćuje temperature u uslovima jednake temperature. Na većimnadmorskim visinama intenzitet svjetla je veći, ali zbog nižih temperatura, usjevi sazrijevajusporije.

Za normalan rast i razvoj biljaka potrebna je odreĊena koliĉina svjetlosti, ali u tom pogledu meĊu biljnim vrstama postoje razlike, pa se one dijele na, ( Azzi, 1952):

• Heliofite - zahtijevaju mnogo svjetla i ne podnose zasjenjivanje (kukuruz, krompir, duvan, pamuk, itd.)

• Skiofite - trebaju manje svjetla i uspijevaju u sjeni.

• Semiskiofite - zadovoljavaju se osrednjom koliĉinom svjetlosti (djetelina, pasulj, tikva, itd.)



4

Slika 1. Oblici albeda

Svaka kulturna biljka za normalan rast i razvoj treba odreĊen minimum koliĉine svjetlaizražen u luksima. Jedan luks je količina svjetlosti jedne svijeće mjerena na udaljenosti od

jednog metra. Sunce po izlasku ima 2000 luksa a u podne 20 000 luksa. Grašak treba minimum1100 luksa, kukuruz 1400 - 1800, pšenica i jeĉam 1800 - 2000, duvan 2200 - 2800, pasulj 2400luksa.

Duljina osvjetljenja

D

užina osvjetljenja zavisi od dužine dana. Na ekvatoru dan traje uvijek 12 sati, akod nas je on najduži 22. juna a najkraći 22. decembra. Dužina osvjetljenja ili

insolacije mjeri se satima osunĉavanja. Ritam života biljaka prilagoĊen je dužini dana i noći.Dužina dana u glavnom periodu vegetacije (proljeće- jesen), sa udaljavanjem od ekvatora raste, au zimskom periodu opada. Fotoperiodizam je reagovanje biljaka na duţinu dana, (Azzi, 1952):

• Biljke dugog dana - biljke koje za razvoj reproduktivnih organa moraju imati duži dan od 14 ĉasova (pšenica, zob, raž, grašak, repa, mrkva, lan, spanać).

• Biljke kratkog dana - biljke koje za razvoj reproduktivnih organa trebaju da

provedu odreĊeno vrijeme u slovima kraćeg dana (manje od 14 ĉasova) npr.

pamuk, konoplja, kukuruz, proso, paprika. hrizantema.

• Neutralne biljke - podjednako se razvijaju u uslovima kratkog i dugog dana

(suncokret, jeĉam, paradajz, repica, heljda, ozimi mak, itd.)

Kulturne biljke malo koriste sunĉevu energiju (svjetlost), od ispod 1 do 5 % od koliĉi-ne koja stigne na zemlju površinu. Da bi se ona bolje iskoristila treba voditi raĉuna o sljedećem:

• Da se kulture siju ili sade u optimalnim rokovima i optimalnoj gustoći.• Da se koristi gdje je moguće sistem dva ili tri usjeva godišnje.• Da se efikasno uništavaju korovi koji zasjenjuju kulturne biljke.• Uzgoj zdruţenih usjeva.

• Sjetva i sadnja u pravcu sjever – jug.• U voćarstvu i vinogradarstvu - prorjeĎivanje suvišnih grana radi boljegkorišćenja svjetlosti i prorjeĎivanje suvišnih biljaka i stabala.



5

TOPLOTA

M

etabolizam biljaka može se odvijati samo pri odreĊenim temperaturama. Odtoplote zavisi i mobilizacija biljnih hranjiva u zemljištu, život zemljišnih mikro-

organizama, mogućnost primjene raznih agrotehniĉkih mjera.

Sunce je glavni izvor toplote (drugi izvori su geotermalne vode, vulkani, gejziri).

Raspored toplote na zemlji nije jednak, pa postoji prostorni i vremenski . Prostorniraspored može biti vertikalni i horizontalni . U horizontalnom rasporedu veću ulogu ima geo-grafska širina, a toplota zavisi od ugla padanja sunĉevih zraka na zemlju i od dužine dana.

Na ekvatoru sunĉevi zraci padaju vertikalno, pa je njihov toplotni efekat maksimalan,dok se ugao padanja sunĉevih zraka od ekvatora prema polovima smanjuje, pa zato po pravilu,

prema sjeveru i jugu toplota opada.

Sa geografskom širinom je u vezi zonalnost biljnog svijeta koji se naziva biljno- geografske zone, ( Azzi, 1952):

Tabela 1. Biljno- geografske zone ( Azzi, 1952)

Najpovoljniji je umjereni topli pojas gdje sedanas nalazi najintenzivnija i najveća poljoprivredna

proizvodnja. Tropski pojas nije povoljan zbog intenziv-nog rasta i razvoja korova, bolesti i štetnika i nemoguć-nosti efikasne borbe protiv njih.

U vertikalnom pravcu, toplota je rasporeĊena po

nadmorskoj visini . Povećanjem nadmorske visine, toplo-ta opada. To je zato što sunĉevi zraci, dolazeći na zemlji-nu površinu, prolaze kroz atmosferu, a da se pri tome nezagrijava već je zagrijava reflektovana toplota sa površi-ne zemlje (toplotna radijacija).

Vremenski raspored toplote se dijeli na godišnji i dnevni , a on zavisi oci ugla padanja sunĉevih zraka. Uzimi je ugao padanja manji, pa je zato hladnije nego ljeti.

Za biljnu proizvodnju važne su toplotne prilike u prizemnom sloju atmosfere, do 5 mvisine. Za život biljke važne su kardinalne temperaturne tačke a to su temperaturni minimum,

optimum i maksimum. Ispod temperaturnog minimuma i iznad temperaturnog maksimuma nemogu se odvijati fiziološki procesi u biljci. Sve biljke nemaju odreĊene kardinalne taĉke za svefaze razvoja, nego su one razliĉite.

Biljno-geografske zone

Geografska širina

1 Polarna

72-900

2 Arktiĉka 66-720

3 Subarktiĉka 58-660

4 Hladna umjerena 45-580

5 Topla umjerena 34-450

6 Suptropska 23-340

7

Tropska

15-230

9 Ekvatorijalna

0-150

Slika 2. Zagrijavanje površine Zem-lje zavisno od nadmorske visine



6

Razliĉite su za klijanje, nicanje, razvoj pojedinih organa za cvatnju, oplodnju, sazrijeva-nje. Na primjer, minimalne temperature za klijanje iznose: za raž, grašak, zob, grahoricu, konop-lju i trave 1 - 20C, jeĉam, pšenicu, repu, lan, bob, mrkvu i cveklu 3 - 50C, suncokret, krompir 6 - 70C, kukuruz, sirak i soju 8 - 100C, pasulj, pirinaĉ 10 - 120C, lubenice, krastavac, duvan 12 - 150C. Raspon temperatura zasve životne procese kulturnih

biljaka kreće se od 0 do 450C .

Aktivan rast i životni procesivećine biljaka poĉinju na 50C,

pa se ta temperatura oznaĉavakao biološki temperaturniminimum. Temperature iznad50C, nazivaju se efektivnetemperature a 20 i 30 0C suoptimalne temperature za gla-vne fiziološke procese, anaroĉito za fotosintezu. Na450C hlorofil se inaktivira, a

iznad 450C dolazi do njegoverazgradnje. Na 500C prestajedisanje i većina biljaka ugiba.

Slika 3. Izmjene toplote zavisno od dana i noći

Biljke imaju razliĉite zahtjeve prema toploti, jedne podnose veća termiĉka kolebanja(euritermne), te imaju veliki areal rasprostranjenosti, dok druge ne podnose velika termiĉkakolebanja (stenotermne) i imaju mali areal rasprostranjenosti, pa se one u vezi s tim dijele na,( Azzi, 1952):

• Termofilne biljke koje zahtijevaju za svoj razvoj više toplote (kukuruz, si rak,

proso, riža, smokva).• Kriofilne biljke koje u toku vegetacije podnose niže temperature (strna žita,grašak, crvena djetelina, repa, kruška).

• Mezofilne biljke koje se sa zahtjevima prema toploti nalaze izmeĊu ove dvije

grupe biljaka.

Za gajenje biljaka su važne srednje dnevne temperature vazduha (prosjek mjerenja u7, 14 i 21 ĉas) ali i dnevni ekstremi temperatura - minimum i maksimum.

Srednja dnevna temperatura može nekada da bude povoljna, ali temperaturni minimum imaksimumi da budu štetni. Znaĉajni su temperaturni pragovi, a to su: 00C, 50C, 100C, 200C, 250C .

Donja granica aktivnog života je oko 00C, iznad 50C poĉinje aktivan rast strnih žita i

trava umjerenog pojasa, iznad 100C aktivno rastu termofilne i suptropske biljke a iznad 200Ctropske. Temperatura od 25 0C je optimum za cvatnju i oplodnju a iznad 250C za dozrijevanje

plodova. Svaka biljka ima potrebe za izvjesnom koliĉinom toplote radi njenog razvoja od poĉet-ka do kraja vegetacije. Svaka biljna vrsta ima specifiĉne potrebe i to ne samo do završetka vege-tacije ili generativnog ciklusa, nego ĉak svaka pojedina fenofaza razvoja biljke ima posebnezahtjeve u pogledu toplote. U širokoj praksi za izraĉunavanje i mjerenje potrebne toplote, koris-te se sume aktivnih i sume efektivnih temperatura za vrijeme vegetacionog perioda.

Suma aktivnih temperatura je zbir srednjih dnevnih temperatura od početka do krajavegetacije, odnosno, od nicanja do berbe (ţetve).

Prikladnije su za potrebe biljne proizvodnje - efektivne temperature, koje predstavljajusrednje dnevne temperature vazduha umanjene za temperaturni prag (5, 10 ili 15 0C).



7

Za pšenicu, odnosno strne žitarice taj prag je 5 0C, za kukuruz, soju, suncokret, pasulj je 10 0C, a za južne kulture je 15 0C. Sabiranjem srednjih dnevnih temperatura vazduha uma-njenih za 5, 10 ili 15 0C, dobijemo sumu efektivnih temperatura, za cijeli vegetacioni period iliza odreĊenu fenofazu razvoja biljke, koje se još zovu toplotne ili termičke jedinice ( Abbe,1905).

Na primjer, srednja dnevna temperatura vazduha na nekom podruĉju je 150C, koja jeujedno i aktivna temperatura. Efektivna je, ako se ova vrijednost umanji za temperaturni prag

od 50

C (za strne žitarice) ili 100

C (za okopavine), pa će efektivna temperatura iznositi 10 odno-sno 50C. Sabiranjem dnevnih efektivnih temperatura u toku mjeseca ili u toku vegetacije dobi-ćemo sumu efektivnih temperatura vazduha ili sumu toplotnih jedinica.

MeĊutim, za izraĉunavanje sume efektivnih temperatura vazduha za kukuruz, koristese još dvije metode, koje se nazivaju:

1. GDUs jedinice ( growing degree units ) ili GDD ( growing degree days)

2. CHU jedinice (corn heat units)

Obraĉun GDUs toplotnih jedinica vrši se na bazi sume dnevnih maksimalnih i mini-malnih temperatura vazduha, podijeljeno sa 2, a potom umanjeno za 10 0C (ili 5 0C). Na prim-

jer, ako je 25. aprila izmjerena suma maksimalnih temperatura od 25 °C i suma minimalnihtemperatura vazduha 15 0C , tada će za taj dan efektivna temperatura iznositi:

Izraĉunavanje CHU jedinica u nas se manje koristi jer je komplikovanije, ali se izra-ĉunavanje može vršiti pomoću kompjuterskog programa.

Treba napomenuti da se prilikom raĉunanja, temperature vazduha manje od 100C uzi-maju kao 100C, a temperature veće od 300C kao 300C. Svaki dan vegetacije kukuruza se izra-ĉunavaju toplotne jedinice, i na taj naĉin dobijemo sume za cijeli vegetacioni period ili za odre-Ċenu fenofazu razvoja biljke.

Postoje dva kriterijuma do kojeg momenta se izraĉunavaju toplotne jedinice, ( Ţugec, 1986):

1. Do momenta kada se vlaga zrna spusti na 30 - 32 %. 2. Do pojave takozvanog, crnog sloja na 50 % zrna kukuruza, koji se javlja na

pupčanoj strani zrna izmeĎu klice i omotača. Ovaj sloj se javlja u vrijeme kada prestaje priliv hranjiva iz stabla i listova u zrno.

Suma efektivnih temperatura koje su potrebne od poĉetka do kraja vegetacije za sazri- jevanje gajenih biljaka su za: krompir 1500 do 30000C, pšenicu 1200 do 23000C, kukuruz 2400do 30000C, suncokret 2600 do 28000C, šećernu repu 2400 do 27000C.

VODA (VLAGA)

K ao i svim živim bićima, voda je biljkama neophodna tokom ĉitavog života usvim fiziološkim procesima i nezamjenjiv je vegetacioni faktor. To potvrĊuje i

ovaj podatak, da mnoge gajene biljke u sebi sadrže oko 93 % vode a ponekad i više, premdasadržaj vode u biljci u svim dijelovima biljnih organa ili tkiva nije isti. Ćelije mladih listovasadrže najviše vode, a zatim neki plodovi, kao na primjer u lubenice. Najmanji sadržaj vode je

u sjemenu. Pri tome treba naglasiti da najveću koliĉinu vode koju biljka usvoje korijenovimsistemom, propusti kroz svoj organizam i vraća ga nazad u atmosferu. To znaĉi da ta koliĉina



8

vode ima tranzitni karakter . Od ukupno usvojene vode, kroz biljku proĊe 90% tranzitne vode,koja se gubi u procesu transpiracije, dok 1 % predstavlja hemijski vezanu vodu ili konstitucio-nu vodu koja ima ulogu u hidrataciji biljnog tkiva, kao i u fotosintezi za sintezu organskih jedi-njenja.

Proces otpuštanja vlage iz biljke u atmosferu naziva se transpiracija. To je vrlo važanfiziološki proces, jer se na njemu zasniva transport biljnih hranjiva rastvorene u vodi koju biljkausvaja svojim korijenom i prenosi ih sprovodnim snopićima (ksilem) u nadzemne dijelove.

Stvorena organska materija u nadzemnim dijelovima biljke, prenosi se vodom kroz sprovodnisistem ( f1oem) u druge dijelove biljke. Osim toga. voda biljkama služi i za termoregulaciju.

Naime, ako se temperatura vazduha poveća, povećava se i transpiracija, i na taj naĉin snižavatemperatura vazduha oko biljke, (stvara se povoljniji mikroklimat) ili se smanjivanjem turgoralista, smanjuje aktivna površina lista u dodiru sa vazduhom. Prema tome, na osnovu gore izne-senog, može se reći da je voda nezamjenjiv vegetacioni faktor jer obavlja više funkcija,( Molnar i Milošev, 1997):

• Sastavni je dio ćelija i biljnog tkiva.• Rastvarač je mineralnih materija potrebnih u ishrani biljaka.• Transportno je sredstvo za mineralna hranjiva u biljku i biljnih asimilata iz lista

u druge dijelove biljke.• Neophodna je za izgradnju organske materije u procesu fotosinteze.• Učestvuje u biohemijskim procesima u biljci.• Neophodna je za stvaranje odreĎene napetosti u ćelijama biljke koji se stvara po

zakonima osmoze, a naziva se turgor.• Termoregulator je za vrijeme visokih temperatura vazduha.

Svakako da biljke nemaju jednake potrebe za vodom, što zavisi prije svega od vrstegajene biljke, a potom i od sorte ili hibrida, vremenskih prilika u toku vegetacije, tipa i plodnos-ti zemljišta, prije svega njegovih hemijskih i vodo-vazdušnih osobina itd.

Kao najbolji pokazatelj potreba biljaka za vodom jeste transpiracioni koeficijent, koji predstavlja količinu transpirisane vode potrebnu za stvaranje 1 kg suve materije.

Za kukuruz, transpiracioni koeficijent iznosi 230 - 360, pšenica 450 - 600, za većinu povrtarskih kultura 500 - 800. Dakle, biljke nemaju jednake potrebe prema vodi, stoga se onemogu podijeliti na, ( Azzi, 1952):

• Kserofite - uspijevaju uz manji utrošak vode (sirak, suncokret, proso, kukuruz, šećerna repa, lubenica, mrkva, luk itd.)

• Mezofite - troše umjerenu koliĉinu vode (pšenica, jeĉam, ovas, krompir, paradajz) . • Higrofite - trebaju veliku koliĉinu vode (pirinaĉ, kupus, paprika. grašak, crvena

djetetlina, lupina, soja, trave itd.)

VAZDUH

V

azduh je jedan od elemenata klime, a za žive organizme predstavlja, sa svojimsastavom a takoĎe i kretanjem (vjetrom), vrlo znaĉajan ekološki faktor. Vazduh

je mješavina razliĉitih gasova, ĉija je koncentracija na zemljinoj površini manje više postojana.Iz tog razloga, u svim oblastima gdje se gaje biljke, apsolutno suv vazduh sadrži oko 78,08 %azota, 20,95 % kiseonika i 0,03 % ugljen dioksida. Pored ova tri, u vazduhu se nalaze stalni ili

povremeno slijedeći gasovi: argon. neon, ksenon, radon, kripton, vodonik, ozon i neki drugi.

Vlaţnost vazduha

U vazduhu je uvijek prisutna i odreĊena koliĉina vodene pare (vlažnost vazduha). Ona

je veća ili manja, zavisno od toplote, blizine vodene površine. Zbog toga je vlažnost vazduha u primorskim podruĉjima redovno veća nego u kontinentalnim dijelovima.



9

Vlažnost vazduha se dijeli u tri kategorije, (Stojanović, 1985):

Apsolutna vazdušna vlaţnost (e), oznaĉava koliĉinu vodene pare koju vazduhsadrži u odreĊenom momentu i pri odreĊenoj temperaturi.

Relativna vlaţnost (el) je odnos izmeĊu apsolutne vlažnost i maksimalnomoguće vlažnosti pri istoj temperaturi odnosno, pokazuje stepen zasićenostivodenom parom i izražava se u procentima. U suvom vazduhu ona iznosi 0%, a

u zasićenom 100%.

Deficit vlaţnosti vazduha, odnosno deficit (nedostatak) zasićenosti vlagom(vodenom parom) gdje D - predstavlja razliku izmeĊu maksimalno mogućekoliĉine vodene pare (E) i apsolutne vazdušne vlažnosti (e) pri istoj temperaturi(u milimetrima živinog stuba):

Temperatura vazduha pri kojoj stvarna koliĉina vodene pare zasićuje vazduh i prelazi u

teĉno stanje naziva se temperaturom taĉke rose. Najvažnije svojstvo vodene pare je prelaz iz jednog u drugo agregatno stanje i ono

može da bude: prelaz u teĉno stanje ili kondenzacija i prelaz u ĉvrsto stanje ili sublimacija.Osnovni uzrok tome je hlaĊenje vazduha zasićenog vodenom parom.

Atmosferski pritisak i gustina vazduha

Atmosferski pritisak je sila koja djeluje na jedinicu horizontalne površine, a jednaka jemasi stupca vazduha koji se rasprostire od zemljišta do gornje granice atmosfere. Atmosferski

pritisak se najĉešće mjeri živinim barometrom u kome se visina živinog stupca uravnotežuje samasom vazdušnog stupca i izražava se u milimetrima (mm) ili milibarima (mb).

Standardni (normalni) pritisak, koji se još zove i fiziĉka atmosfera, uslovno se uravno-težuje sa težinom živinog stuba visine 760 mm, presjeka 1cm2 pri temperaturi 00 C na 450 sje-verne geografske širine, gde je ubrzanje sile zemljine teže na nivou mora jednako 980,655 cm/si odgovara 1013,27 mb. Usljed stišljivosti vazduha, atmosferski pritisak opada sa visinom i to u

prizemnom sloju brže, a na većim visinama sporije. Vertikalno rastojanje, na kome se pritisakvazduha promjeni za 1mb, zove se barometarska stepenica. Njena veliĉina zavisi od pritiska itemperature. Sa povećanjem pritiska i opadanjem temperature ona se smanjuje, a povećava se

porastom temperature i opadanjem pritiska. Do visine od 3000 m barometarska stepenica iznosi približno 10 m.

Atmosferski pritisak se mijenja i u horizontalnom pravcu. Veliĉina koja karakteriše tu

promjenu zove se horizontalni barski gradijent i usmjeren je normalno na izobaru u pravcu opa-danja pritiska. Njegova veliĉina se mjeri u milimetrima ili milibarima na rastojanju 100 km.

Gustina vazduha je odnos mase vazduha prema zapremini koju zauzima. Gustina vaz-duha se može izraĉunati ako su poznati pritisak i temperatura. Gustina raste ako opada tempera-tura a raste pritisak i obratno.

MeĊunarodna standardna atmosfera (MSA) - predstavlja uslovnu raspodelu sred-njih veliĉina osnovnih fiziĉkih parametara izmerenih na nivou mora i geografskoj širini 450, pritemperaturi 10C, pritisku 760 mm, specifiĉnoj težini 1,125 kg/m3.

U MSA temperatura opada na svakih 100 m za 0,65 0 C do 11000 m visine. Od 11000-

25000 m temperatura je stalna i iznosi-56,50C.



10

Ciklona i anticiklona

D

va pojma koji se najĉešće susreću u "meteorološkim" razgovorima su ciklona ianticiklona. MeĊu laicima, ciklona i anticiklona se povezuju s "ružnim" i

"lijepim" vremenom. No, tip vremena je vezan uz atmosferske fronte.

Nastanak ciklone i anticiklone

Nastanak ciklone i anticiklone je usko vezan uz vazdušne mase. Vazduh je vrlo inertnamaterija koja vrlo sporo poprima svoja svojstva, ali ih isto tako sporo i mijenja. Npr, odreĊenamasa vazduha koji stoji nekoliko dana nad sjevernim Atlantikom postaje vlažna i u prizemlju ćeimati temperaturu površine oceana- zimi nisku, ljeti nešto višu, dok će odreĊena masa vazduhakoja stoji nekoliko dana iznad Sahare postati vruća i suva, a ako stoji iznad pola, hladna i suva.Takva masa vazduha, koji može imati razmjere od nekoliko hiljada kilometara naziva se vazdu-šna masa.

Granica izmeĊu dvije vazdušne mase naziva se atmosferska fronta. Ukoliko se vaz-dušne mase ne pomiĉu, tada se njihova granica naziva stacionarna atmosferska fronta. No dodir-na ploha dviju vazdušnih masa razliĉite temperature je u termodinamiĉkom smislu podruĉje

povišene energije. Naime, u ovom sluĉaju javlja se klasiĉan primjer "toplinske mašine", kakav

su i benzinski ili parni motor. Hladni rezervoar predstavlja hladna, a topli topla vazdušna masa.Kako svaki sistem u našem svemiru nastoji doći u stanje sa što manjom energijom, to će i atmo-sfera nastojati smanjiti koliĉinu toplinske energije u podruĉju fronte. Zakon o oĉuvanju energijegovori kako energija ne može nestati niti nastati iz niĉega, već jedino mijenjati svoj oblik i polo-žaj. U skladu s tim, atmosfera može višak toplinske energije samo pretvoriti u neki drugi oblik,npr mehaniĉku ili neku drugu energiju. Njen krajnji cilj je zapravo da poništi temperaturnu raz-liku vazdušnih masa, a to će najjednostavnije napraviti tako da ih "promiješa". U tom smislu, nastacionarnoj fronti prvo nastaje jedan talasni poremećaj, zaĉetak onoga što će ubrzo postaticiklona, hladna vazdušna masa poĉinje nadirati nad podruĉjem tople vazdušne mase i obrnuto.Granicu vazdušnih masa gdje hladni vazduh zauzima podruĉje toplog vazduha naziva se hladnaatmosferska fronta, a gdje topli vazduh zauzima podruĉje hladnog - topla atmosferska fron-

ta. Na cijelom tom podruĉju dolazi do pada atmosferskog pritiska, uz najveći pad na samom brijegu talasa. To podruĉje sniženog pritiska naziva se ciklona.

Pad pritiska u središtu ciklone uzrokuje tzv. gradijentnu silu koja nastoji ubrzati vaz-duh iz rubnog podruĉja prema centru. MeĊutim, ĉim vazduh krene prema centru, zbog Zemljinerotacije javlja se Coriolisova sila (zapravo pseudosila), koja u hemisferi skreće vjetar udesno (na

južnoj polutki ulijevo, tamo se ciklone "vrte" u smjeru kazaljke na satu). Kada se gradijentna iCoriolisova sila uravnoteže uspostavlja se gotovo kružno jednoliko gibanje vazduha oko centraciklone. Takvo strujanje vazduha naziva se geostrofiĉki vjetar.

Dio toplotne energije se troši na održavanje geostrofiĉkog vjetra, odnosno kruženjevazduha u cikloni, a drugi na ostale procese. Koliĉina i brzina pretvaranja toplinske u mehaniĉ-ku i ostale vidove energije ovisi o mnogim ĉiniocima: o poĉetnim fiziĉkim svojstvima vazduš-nih masa, o podlozi preko koje se ciklona kreće, o fiziĉkom stanju okolne atmosfere.

Ciklone se na sjevernoj hemisferi kreću u pravilu od zapada prema istoku, no mogućasu i odstupanja od pravila. Posebno su, u prognostiĉkom smislu, interesantni sluĉajevi kadaciklona na svom putu stane i krene unazad, ponovno prema zapadu. Takvo gibanje se zove ret-rogradno. Praćenje kretanja ciklona je pokazalo kako one zimi putuju nešto južnije, dok se ljetinjihove putanje nalaze sjevernije, te da postoje i odreĊene "staze" kojima ciklone najĉešće putuju.

Ciklone prosjeĉno žive 5 do 7 dana, ali je moguće da se ciklona na svom putu"obnovi" pa traje i dulje. Raspad ciklone zapoĉinje kada hladna fronta poĉinje dostizati toplu, tehladni vazduh u prizemlju potiskuje topli u visinu. Time se zapravo stvara termodinamiĉki sta-

bilna situacija s jezerom toplijeg vazduha u visini.

Takav tip atmosferske fronte naziva se okludirana fronta ili fronta okluzije, a ciklo-nu okludirana ili stara ciklona.

http://www.meteo-info.hr/meteoclanci/fronte.php

















11

Anticiklone su podruĉja povišenog vazdušnog pritiska izmeĊu ciklona i u pravilu ter-modinamiĉki stabilna. Kako je gradijentna sila u anticiklonima usmjerena od središta premarubovima, to Coriolisova sila na sjevernoj hemisferi usmjerava geostrofiĉko strujanje u smjerukazaljke na satu. Vertikalna strujanja su u usponu što otežava stvaranje oblaka, izuzev dnevnograzvoja naoblake lijepog vremena. Ako je anticiklona nastala na mjestu raspadnute okludiraneciklone, tada će zbog povećane vlažnosti vazduha, te temperaturnih inverzija u njoj vrijeme biti"mljeĉno" uz smanjenu vidljivost zbog jutarnje magle. Kako se topli vazduh spušta prema

zemljištu inverzije nestaju, nebo postaje "plavije", vidljivost veća, a jutarnje magle sve kraće irjeĊe. Zadnjeg dana anticiklone, kada je topli vazduh dosegnuo tlo vidljivost će biti maksimal-na, udaljeni objekti i objekti na obzoru vrlo jasni, a nebo "kristalno" plavo. No, pritisak vazdu-ha tada poĉinje padati.

Pri dinamiĉnim procesima u atmosferi mogu nastati tvorevine kao atmosferska dolinakojom se proteže fronta ili greben kao usko podruĉje povišenog pritiska izmeĊu dviju dolina iliciklona. Grebeni naĉelno uzrokuju prolaznu stabilizaciju vremena ili prerastu u pravu anticiklo-nu. Pojavljuje se i sedlo, što predstavlja barsku oblast izmeĊu dva unakrsno rasporeĊenaciklona i anticiklona. Pritisak vazduha se neprestano mijenja po vremenu i prostoru zbog ĉegase i barski sistemi mijenjaju, premještaju i mijenjaju svoj intenzitet.

Ciklon i anticiklon kreću se prosjeĉnom brzinom 30-40 km/h, a traju 1-2 a najviše 7 dana.Atmosferski frontovi se stvaraju u ciklonu, te je vrijeme u ciklonu uglavnom uslovlje-

no frontalnim oblaĉnim sistemima i padavinama.

Atmosferske fronte

G

asoviti omotaĉ oko naše planete naziva se atmosferom. Debljina atmosfere jeoko 1000 kilometara, ali onaj "aktivni dio" u kojem se zbivaju procesi (vrijeme)

debeo je tek nekih 10-tak kilometara. U uporedbi s promjerom Zemlje (srednji iznosi 6.367,45km), atmosfera je tanka kožica što obavija našu planetu.

Površina naše planete, gledajući globalno, ima nekoliko osnovnih oblika: vodene površine, pustinje, polarna podruĉja, tropska podruĉja, i nekoliko drugih tipova kopnenih povr-

šina. Boraveći neko vrijeme nad podlogom s odreĊenim svojstvima, npr nad hladnim ili toplimoceanom,pustinjom, velike mase vazduha će poprimiti svojstva same podloge, te će postati suhiili vlažni, hladni ili topli.

Vazdušna masa je velika zapremina vazduha odreĊenih svojstava koja je poprimila boraveći neko vrijeme nad odreĊenom podlogom. Mogu biti npr. polarna vazdušna masa, sje-vernoatlantska, kontinentalna, sibirska, sredozemna, pustinjska, a u pogledu fiziĉkih svojstavamogu biti hladne, tople, suhe, vlažne, stabilne, nestabilne

Atmosferske fronte su uska graniĉna podruĉja izmeĊu atmosferskih vazdušnih masa.U termodinamiĉkom smislu one predstavljaju vazdušne toplinske mašine na makro i mezo ska-li. Za obiĉne ljude prolazak atmosferske fronte predstavlja "ružno" vrijeme praćeno naoblakom,kišom, pljuskovima, dok su za meteorologe prirodne pojave od ogromnog znaĉenja jer predvi-Ċanje njihovog nastanka, praćenje, predviĊanje kretanja i vrijeme trajanja pojave predstavljaokosnicu meteorološkog posla. Atmosferske fronte su u sastavni dijelovi ciklona.

Atmosferski front je graniĉna površina izmeĊu dve vazdušne mase razliĉitih fiziĉkihosobina. Na sinoptiĉkoj karti se ucrtava na mjestu gde se sijeku frontalna površina i površinazemlje. Ucrtavanje se vrši linijom odgovarajuće boje i ta linija se naziva linija fronta.

Frontovi se dijele na:

Stacioniranu atmosfersku frontu – fronta vazduha u kojem nema znaĉajnih pomje-ranja vazdušnih masa.

Hladnu frontu – u kojoj se hladan vazduh kreće u pravcu toplog. Topli vazduh

odstupa i zamenjuje ga hladni. Ova fronta donosi zahlaĊenje.Topla fronta - u kojoj se topli vazduh kreće u pravcu hladnog. Hladan vazduh odstupa a zamenjuje ga topli. Ova fronta donosi zatopljenje.



12

Stacionarne atmosferske fronte

D

ok dvije vazdušne mase miruju jedna kraj druge, njihovu granica naziva se stacio-narna fronta i na njoj nema nekih interesantnih zbivanja. Ono po ĉemu se može

uoĉiti ta granica je nagla promjena temperature i vlažnosti pri prelasku iz jedne u drugu. Što setiĉe pritiska, tu se ne uoĉava nikakav skok. Naĉelno, u atmosferi ne mogu postojati nagli skoko-vi u pritisku jer bi to izazvalo veliku gradijentnu silu koja bi inducirala jake vjetrove. Iznimka su

tropski cikloni (twister -

i, pijavice, hurricane-

i, tajfuni). MeĊutim, dvije vazdušne mase razliĉitihtemperatura u dodiru predstavljaju podruĉje povećane toplotne energije, odnosno zaĉetak atmos-ferske toplotne mašine koji će tu toplotnu energiju pretvoriti u mehaniĉku kako bi se kao konaĉ-ni cilj poništila razlika u temperaturi i snizilo energetsko stanje takvog sistema jer svaki fiziĉkisistem u našem Svemiru nastoji doći u stanje sa najnižim mogućim sadržajem energije. Kadaenergetski nivo postane dovoljno veliki, poĉinje pretvaranje toplinske u mehaniĉku energiju: na staci-onarnoj fronti se javlja talasni poremećaj i na jednom mjestu hladni vazduh poĉinje zauzimati podru-ĉje toplog vazduha, dok na drugom topli vazduh poĉinje zauzimati podruĉje hladnog vazduha.

Tople fronte

Kada topli vazduh poĉne nadirati nad podruĉje hladnog vazduha, on se, zato što je spe-cifiĉno lakši, "penje" preko hladnog. Stoga je granica tople i hladne vazdušne mase nagnuta pre-ma hladnom vazduhu. Nagnutost se izražava tangensom ugla (omjer suprotne i priležeće katete)i iznosi od 1/50 do 1/300. Frontalna površina zapoĉinje tamo gdje poĉinje uoĉljiva razlika dvijuvazdušnih masa, najĉešće na površini zemlje, a završava tamo gdje ona prestaje.

Zbog penjanja toplog vazduha iznad hladnijeg dolazi do kondenzacije vodene pare,odnosno stvaranja naoblake duž frontalne površine. Tu se radi uglavnom o slojevitoj naoblaci(nimbostratus Ns, altostratus As, cirostratus Cs). U podruĉju hladnog vazduha ispred same fron-te postoji podruĉje oborina. Oborine iz altostratusa (As) najĉešće ne dopiru do tla, dok iz nimbo-stratusa (Ns), pada dosadna jednoliĉna kiša. Podruĉje oborina se nalazi u podruĉju toplog vaz-duha. Nakon prolaska tople fronte dolazi do naglog razbijanja naoblake i zatopljenja.

U sluĉaju nestabilnog toplog vazduha, zbog termodinamiĉke nestabilnosti, dolazi do

stvaranja olujnih oblaka kumulonimbusa (Cb) unutar samog oblaĉnog sloja. Kako su ti kumulo-nimbusi (Cb) sastavni dio oblaĉnog sistema teško su uoĉljivi te se nazivaju maskirani komulo-nimbusi. U ovom sluĉaju oborine su kombinacija dosadne kiše iz nimbostratusa (Ns) i mjestimi-ĉnih povremenih pljuskova iz kumulonimbusa (Cb).

Hladne fronte

Pri nadiranju hladnog Vazduha na podruĉje toplog, dolazi do njegovog "podvlaĉenja"ispod toplog. Razlog tome je njegova veća specifiĉna težina. Zbog podizanja toplog vazduha uviše slojeve, u njemu dolazi do kondenzacije vodene pare , te stvaranja oblaka.

Slika 4. Formiranje i razvoj ciklone



13

Postoje spora i brza hladna fronta.

Spore hladne fronte u oblaĉnom sistemu

nastaju kada hladan vazduh zauzima podruĉjestabilnog toplog vazduha. Ovdje će prevladavati slojevita naoblaka, kišni nimbostratusi (Ns), tealto-stratusi (As) iznad njih. Iza hladne fronte, u podruĉju "vedrine", dolazi do stvaranja novog"reda" kumulusne (Cu), kumuluse kongestuse (Cu con) i kumulimbuse naoblake, (Cb). Ta lini-

ja se još naziva i "sekundarna hladna fronta", mada se tu zapravo ne radi o pravoj fronti nego o jakoj termiĉkoj aktivnosti.

Brze hladne fronte nastaju kada hladan vazduh zauzima podruĉje nestabilnog toplogvaz-duha. Usljed te nestabilnosti dolazi do naglog uzdizanja toplog vazduha te stvaranja olu-

jnih kumulonimbusa (Cb) praćenih jakim udarima vjetra, pljuskovima i grmljavinom. Ispredovakve hladne fronte dolazi do pupanja kumulusa (Cu) i kumulusa kongestusa (Cu con). Izafronte, u podruĉju "vedrine", usljed jake termiĉke aktivnosti dolazi do stvaranja sekundarnehladne fronte.

Hladnih frontova ima dve vrste:

1. Hladni frontovi prve vrste su oni koji se sporo kreću.2. Hladni frontovi druge vrste su oni koji brzo kreću i premještaju .

U odnosu na geografsku raspodelu vazdušnih masa, frontovi mogu biti:

1. arktički, koji dijeli arktiĉki i polarni vazduh, 2. polarni, koji dijele polarni i tropski vazduh, 3. tropski, koji dijele tropski i ekvatorijalni vazduh.

Fronte okluzije

Kako je hladna fronta brža od tople, to će ona nakon nekog vremena, ĉetiri do pet danau prosjeku, dostignuti toplu frontu. Drugim rijeĉima, hladan vazduh će dostignuti hladnu vaz-dušnu masu koju je topli vazduh gurao ispred sebe. Usljed toga će topli vazduh biti potisnut uvisinu, što je i logiĉno jer je specifiĉno lakši od obje hladne vazdušne mase. Sada se pojavljujutri vazdušne mase: dvije hladne u prizemlju i jednu toplu iznad njih. Ova situacija se nazivaokluzija. Spomenute hladne vazdušne mase se ipak razlikuju u temperaturi, pa u ovisnosti otome možemo govoriti o dvije vrste okluzije:

1. Okluzija tipa tople fronte.2. Okluziji tipa hladne fronte.

Okluzija predstavlja završni ĉin u životu ciklone. Smisao ciklone je bio miješanjemvazdušnih masa poništiti temperaturnu razliku meĊu vazdušnim masama, odnosno smanjiti en-ergetski nivo sistema, što je sada i postignuto. Još je nešto malo energije ostalo što održavaoblaĉni sistem, koji ĉak u sebi može sadržavati i maskirane kumulonimbuse (Cb). Ali to je zap-ravo kraj. Ciklona može postojati još najviše dan ili dva.

Oblaĉni sistem okluzije tipa hladne fronte nastaje kada hladni vazduh sustigne druguhladnu vazdušnu masu (u biti samoga sebe) je ipak nešto hladniji te se najnižem sloju javlja tiphladne fronte. Oblaĉni sistem može sadržavati maskirane kumulonimbuse (Cb), što je vrlo opa-sna situacija za vazdušni promet pošto su vizualno teško ili gotovo nikako uoĉljivi.

Oblaĉni sistem okluzije tipa tople fronte se pojavljuje kada hladni vazduh koji sustignedrugu hladnu vazdušnu masu ali ipak nešto topliji od nje te u najnižem sloju javlja tip "tople fronte".

Grmljavine

Grmljavina je atmosferska pojava koja je povezana sa kumulonimbusima, elektriĉnim pražnjenjem u obliku munje uz snažan efekat pucnja groma i pljuskovitim padavinama.

U zoni grmljavinske aktivnosti javlja se istovremeno javlja jaka turbulentnostvazduha, pražnjenja munja, intenzivno zaleĊivanje i grad.



14

Grmljavine se stvaraju:

a) Pri nejednakom zagrijavanju donjeg sloja vazduha.b) Pri brzom dizanju toplog vazduha, a pri nastupanju hladnog u atmosferskom

frontu.c) Pri dizanju vazduha duţ planinskog grebena.

Munja i grom

Munja je elektriĉno pražnjenje izmeĊu nabijenih polja razliĉitog elektriciteta, a nastajekada u kumulonimbusu napon elektriĉnog polja dostigne 10000 V na 1cm. Pražnjenje se vršiizmeĊu razliĉitih oblaka i njihovih dijelova, kao i izmeĊu oblaka i zemlje. Elektriĉna pražnjenjamogu da budu u vidu linijskih i loptastih munja.

Linijska munja je dužine 2-3 km, a može da dostigne i do 30km, preĉnika oko 15cm ucik -cak liniji.

Loptasta munja je sfernog ili kruškastog oblika crvenkaste boje. U atmosferi su zapa-žene loptaste munje preĉnika do 27cm, a u blizini zemlje 10-20 cm.

Grom (prasak) nastaje zbog toga sto se vazduh u kanalu pražnjenja brzo širi, jer senaglo zagrijava. Naglo (eksplozivno) širenje vazduha ili prasak groma se ĉuje na daljinu do 35km, a ponekad i do 50 km.

Grmljavine mogu da budu unutar masovne (toplotne ili lokalne) i frontalne.

Toplotne grmljavine nastaju usled zagrijavanja vazduha i one ne predstavljaju opas-nost jer su izolovane i mogu se zaobiĊi.

Grmljavine u nestabilnim hladnim vazdušnim masama nastaju prilikom dolaska hlad-nije vazdušne mase na toplije tlo gdje se zagrijavaju i postaju nestabilne, pa se u njima razvijajukumulusi i kumulonimbusi.

Ornografske grmljavine nastaju usled dizanja nestabilnog vazduha duž planinskih padina.

Frontalne grmljavine mogu da se jave na hladnom i toplom frontu. Na hladnom fronto

grmljavine nastaju usljed naglog istiskivanja toplog vazduha od strane hladnog koji postaje nestabi-lan i zato se u prednjem dijelu fronta stvaraju snažni kumulonimbusi. Na toplom frontu grmljavinesu rijetka pojava. U neposrednoj blizini hladnog fronta nastaju predfrontalne grmljavine.

Vjetar

Vjetrovi su približno horizontalna kretanja vazduha u atmosferi. Nastaju kao posljedi-ca razliĉitog barometarskog pritiska u atmosferi. Razliĉitim zagrijavanjem vazduha nad mor-skim površinama i nad kopnom, stvaraju se oblasti visokog i niskog pritiska, oblasti barometar-skog maksimuma i barometarskog minimuma (oblasti ciklone i anticiklone). Tada strujanjevazduha (vjetar) poĉinje od oblasti barometarskog maksimuma ka barometarskom minimumu.

Vjetrove takoĊe može prouzrokovati razliĉito zagrijavanje atmosfere u toku ljeta i zime. Razlogovome je sferni oblik Zemlje i neravnost njene površine. Dok se jedna strana svijeta grije nasuncu, druga se hladi zraĉeći svoju energiju u svemir.

Vjetar kao linearnu veliĉinu karakterišu pravac i brzina. Pravac vjetra se odreĊuje premastrani svijeta odakle duva i oznaĉava se stepenima. Npr. pravac vjetra iz 3600 znaĉi da vjetarduva sa sjevera. Brzina vjetra se izražava u metrima na sekund (m/s) ili kilometrima na sat (km/h). Prizemni vjetar se mjeri pomoću anemometara i električnih vjetrokaza, a visina pomoću

pilot - balona i radio sondi . Usljed djelovanja devijacione sile, sile trenja, sile teže i centrifugal-ne sile, prizemni vjetar duva pod izvjesnim uglom u odnosu na izobare, skrećući u stranu nis-kog atmosferskog pritiska. Brzina vjetra sa povećanjem visine raste usljed smanjenja sile trenjai dostiže maksimum na visini 1,5-2 km ispod tropopauze. Maksimalna brzina u tom sloju može

da dostigne i preko 150 km/h. Sa povećanjem visine pravac vjetra se mijenja i zavisi od raspo-reda pritiska na visini.



15

U troposferi, sa povećanjem visine, vetar obiĉno skreće u desno, a iznad tog sloja vjet-rovi duvaju skoro duž izobara.

Veoma karakteristiĉna osobina vjetrova je rafalnost . Naroĉito u sloju trenja vjetarduva na udare (mahove), a brzina može da varira u 1-2 sekunde i do 50% na jednu ili drugustranu od srednje vrednosti.

Vihorni karakter kretanja vazduha naziva se turbulentnim kretanjem.

Djelovanje vjetra sa stanovišta biljne proizvodnje, može da bude korisno i štetno.

Korist od vjetra su, što on suši vlažna zemljišta, znaĉajan je ĉinilac pri aeraciji zemlji-šta, omogućava oprašivanje ksenogamnih anemofilnih biljaka, rashlaĊuje biljke, poboljšavauslove za fiziološke procese (disanje. transpiracija) itd.

Njegovo štetno djelovanje manifestuje se u povećanju transpiracije biljaka i evaporaci- je zemljišta u uslovima nedovoljne vlažnosti, svojom brzinom mehaniĉki lomi grane, kida cvje-tove ili plodove, ĉupa drveće, izaziva polijeganje žitarica, prenosi sjeme korova (anemohorija)itd, ( Molnar i Milošev, 1997).

Oblaci

Prema meĊunarodnoj klasifikaciji oblaci se dijele na 10 redova i to: cirus (Ci), ciroku-mulus (Cc), cirostratus (Cs), altokumulus (Ac), altostratus (As), nimbostratus (Ns), stratokumu-lus (Sc), stratus (St), kumulus (Cu) i kumulonimbus (Cb).

Prema visini na kojoj se javljaju oblaci se dijele na: visoke, srednje i niske.

Visoki: cirus, cirokumulus i cirostratus. Srednji: altostratus i altokumulus.

Niski: stratokumulus, stratus, kumulus i kumulonimbus.

Koliĉina oblaka ili stepen pokrivenosti neba oblacima odreĊuje se u osminama. Npr.8/8 znaĉi da je nebo potpuno prekriveno oblacima, 4/8 znaci da je nebo pokriveno za 50% itd.

Male visine oblaka (50-

200 m) zapažaju se na atmosferskim frontovima, a u zoni padavina.Prostori izmeĊu oblaka veoma su razliĉiti i izloženi ĉestim promjenama.

Padavine

Ĉestice vode koje padaju iz oblaka na zemljinu površinu su atmosferske padavine. Onemogu da budu dugotrajne, (ako padaju iz nimbostratusa i altostratusa), sipeće (ako padaju iz strato-kumulusa i stratusa) i pljuskovite (ako padaju iz kumulonimbusa) i ĉesto su praćene olujom.

Atmosferske padavine koje padaju iz oblaka koji su povezani atmosferskim frontovi-ma zovu se frontalne, a padavine koje padaju iz oblaka koji nastaju unutar jednorodnih vazduš-nih masa su unutar masovne padavine.

Padavine se dijele na ĉvrste, teĉne i mješovite, a najĉešće se sreću kao:

1. Dugotrajna umjerena kiša čije su kapi srednje veličine.2. Pljusak kise u vidu krupnih kapi, velika intenzivnost, iznenadni početak i prestanak

(torencijalne kiše ili pljuskovi).3. Sipuća kiša u vidu sitnih kapi i veoma male brzine pada.4. Dugotrajni snijeg u vidu pahuljica umjerenog intenziteta.5. Pljusak snijega u vidu krupnih pahuljica, velika intenzivnost, iznenadan početak i

prestanak.6. Mokri snijeg u vidu mješavine kiše i snijega (susnjeţica).7. Ledena kiša u vidu prozirnih kuglica leda, prečnika 1- 3mm.8. Snjeţna krupa pada u obliku bijelih zrna prečnika 2- 5mm.

9. Grad pada u vidu ledenih kuglica i komada led a nepravilnog oblika i različitih veličina.



16

Ekološki znaĉaj kiseonika

K iseonik svim živim bićima služi za disanje, kao i u procesu oksidacije. Za biljke.koje svojim korijenovim sistemom žive u zemljištu, a nadzemnim dijelovima

iznad zemlje, znaĉajno je da za proces disanja imaju dovoljne koliĉine kiseonika. U zemljištu. po pravilu, manje je kiseonika jer se procesom mineralizacije organske materije nagomilavaCO2, dok se sadržaj kiseonika smanjuje. Otuda je za biljke znaĉajno da se u toku vegetacije

odvija pravilna izmjena gasova sa spoljašnjom atmosferom. Ovaj proces se naziva aeracija ilidisanje zemljišta. U moĉvarnim i glinovitim zemljištima, proces aeracije je slabiji, pa je u vezi stim potrebno preduzimati odreĊene agrotehniĉke mjere u cilju poboljšanja procesa aeracije(provjetravanja).

Ekološki znaĉaj ugljen dioksida

U

gljen dioksid je biljkama neophodan za obavljanje fotosinteze. Nedostatak ugljendioksida, smanjuje fotosintezu biljka. Njegova koliĉina u atmosferi je manje -više

stalna i iznosi 0,03 % ili 0,57 mg/l vazduha, premda su moguća stanovita kolebanja koncentracije, zavisna godišnje sezone, godine pa ĉak dana i noći. Prizemni sloj atmosfere ima veću kon-centraciju CO2, što je razumljivo. zbog disanja biljaka ili mikrobiološke razgradnje organske

materije. Glavni izvor CO2 je disanje biljaka i životinja kao i djelovanju mikroorganizama.Mogući su i drugi izvori: sagorijevanje organske materije, erupcija vulkana itd.

Zemljišta se razlikuju meĊusobno po intenzitetu obrazovanja ugljen dioksida i njegovojizmjenjivosti sa atmosferom, upravo po procesu poznatom kao aeracija ili disanje zemljišta.Zemljišta bogata humusom, strukturna, dobro aerisana, dobrog toplotnog i vodnog režima imaju

bolje disanje za razliku od teških, glinovitih i vlažnih zemljišta. Na takvim zemljištima možedoći do nagomilavanja CO2 zbog slabe aeracije. Kada koncentracija ugljen dioksida u takvimzemljištima doĊe na granicu od 1 % nastupa uginuće biljaka, naroĉito u fazi klijanja i nicanja,( Molnar i Milošev, 1997).

Ekološki znaĉaj azota

A

zot je za biljke od velikog znaĉaja, jer služi za obrazovanje bjelanĉevina, ĉiji je onnajvažniji sastojak. On se u atmosferskom vazduhu nalazi u velikim koliĉinama

oko 78 %. MeĊutim, azot je u vazduhu u elementarnom stanju, pa ga biljke izuzev nekih bakte-rija ne mogu usvajati. Atmosferskim azotom za sintezu organske materije mogu da se koristesamo bakterije na korijenu leguminoza ( Bacterium radicola L., Asotobacter sp. L., C1ostndium) i neke druge sintetišući ga u svoje tijelo, a nakon njihove smrti dolazi do minerali-zacije i oslobaĊanja azota u obliku nitrata, koji je kao takav usvojiv za biljke. Na ovaj naĉin se

biljke u najvećoj mjeri opskrbljuju azotom pa ĉak i do 150 - 200 kg/ha nitrata. Obrazovanjenitrata u atmosferi iz elementarnog stanja N, dešava se i pri elektriĉnim pražnjenjima (munje),koji kasnije putem kiše dolazi u zemljište. Na ovakav naĉin se biljke mogu opskrbiti nitratima

ali znatno manje nego putem simbiotskih bakterija. U prosjeku je ta koliĉina oko 30 kg/ha nit-rata. Ovaj fenomen je iskorišćen u tehnološkom procesu proizvodnje azotnih Ċubriva (Haber - Bosh-ov postupak), ( Molnar i Milošev, 1997).

OSNOVNI POKAZATELJI KARAKTERA KLIMEOSNOVNI POKAZATELJI KARAKTERA KLIME

K lima kao spoljni faktor u najvećoj mjeri utiĉe na biljnu proizvodnju. S obziromda ĉovjek na klimu ne može uticati, odnosno ne može je mijenjati zavisno o nje-

govim potrebama, nužno joj se prilagoĊavati. Iz tog razloga. prinuĊen je da gajenje biljaka prila-goĊava karakteristikama podruĉja u kojem on djeluje. Prilikom uvoĊenja u proizvodnju nekekulture (sorte ili hibrida) na odreĊeno podruĉje, potrebno je detaljno prouĉiti klimatske uslove

koji vladaju tim podruĉjima i ocijeniti pogodnost ekoloških uslova za njenu proizvodnju.Poznavajući karakter klime i kolebanja vremenskih uslova, u pojedinim godinama,



17

mogu se planirati odreĊeni agrotehniĉki zahvati, kao što su Ċubrenje, obrada zemljišta, sjetva isadnja, zaštita, navodnjavanje ili odvodnjavanje itd. Prema tome, za uspješnu biljnu proizvod-nju prethodno je potrebno definisati klimu regiona. Postoji više definicija klime, ( Ţugec, 1986):

1. Definicija zasnovana na podacima padavina.2. Definicija zasnovana na podacima temperature vazduha.3. Definicija zasnovana na podacima padavina i temperature vazduha.

Definicija klima zasnovana na podacima padavina

Ocjena klime zasnovana samo na osnovu koliĉine padavina na nekom podruĉju u tokugodine, neprecizna je, jer ne uzima u obzir temperaturu vazduha i njihovo meĊudjelovanje, te sena taj naĉin može steći pogrešna slika o karakteru klime ispitivanog regiona. Isto tako ne uzimau obzir godišnji raspored padavina.

Tabela 2. Geofizička podjela klime prema godišnjoj sumi padavina ( Azzi, 1952)

Definicija klime zasnovana na podacima temperature vazduha

Ocjena klime na osnovu srednje godišnje temperature vazduha je takoĊe neprecizna. jer se u ovom sluĉaju u obzir ne uzima godišnja koliĉina padavina, koja inaĉe u najvećoj mjeriutiĉe na karakter klime odreĊenog podruĉja, kao i godišnji raspored temperatura vazduha.

Definicija klime zasnovana na podacima padavina i temperature vazduha

U

ovoj grupi definicije klime, a koja se najĉešće koristi, postoje razliĉite metodeocjena karaktera klime i njihove pogodnosti za biljnu proizvodnju, zasnovane ne

na meteorološkim podacima godišnje koliĉine padavina i srednje godišnje temperature vazduha.Ove metode nazivaju se zajedniĉkim imenom agroklimatski pokazatelj , a to su izmeĊu ostalihkišni faktor po Lang-u, modifikacija kišnog faktor po Graĉanin-u, indeks suše po De Martonne-

u, hidrotermiĉki koeficijent po Seljaninov-u, klimadijagram po Walter -u i Liethu-u.

Kišni faktor (KF) po Lang-u

Godišnja suma padavina (mm)

Karakter klime

1.

< 250

Aridna (suva)

2.

250-500

Semiaridna (polusuva)

3.

500-1000

Subhumidna (poluvlažna)

4.

1000-1500

Humidna (vlažna)

5.

> 1500

Perhumidna (vrlo vlažna)

Srednja godišnja temperatura vaz-duha (0C)

Karakter klime

1.

< 0,5 Nivalna

2.

0,5-4,0

Hladna

3.

4,0-8,0

Umjereno hladna

4.

8,0-12,0

Umjeeno topla

5.

12,0 – 20,0

Topla

6.

>20,0

Vruća

Tabela 3. Geofizička podjela klime prema srednjoj godišnjoj temp.vazduha (Gračanin, 1950)

Q-

godišnja suma padavina (u mm)

T - godišnji prosjek temperatura vazduha u 0C



18

Primjer 1.

Tabela 4. Meteorološki podaci za područje Banje Luke ( prosjek 1961 -2003. godine,( Hidrometoerološki zavod Republike Srpske )

Rezultat:

Q - godišnja suma padavina (u mm) T - godišnji prosjek temperatura vazduha u 0C

I

II

III

IV

V

VI

VII

VIII

IX

X

XI

XI Sx

t0C

0,2

2,6

6,75

11

15,95

19,25

20,9

20,7

16,8

11,7

6,6

1,6

11,17

mm

70,5

62,6

77,7

89,2

95,7

111,8

93,6

83,6

95

83,3

97,7

88,9

1049,6

Na osnovu vrijednosti godišnjeg kišnog faktora (KF),Lang je klimu podijelio na:

Tabela 5. Godišnji kišni faktor po Lang -u

Kišni faktor (KF)

Karakter klime

Vegetacija

1.

0-20

Aridna klima

Pustine

2.

21-40

Semiridna klima

Polupustinje

3. 41 -60

Humidna klima

Stepe i savane

4.

61 – 100

Slabe šume

5.

101 -160

Visoke šume

6.

> 160

Perhumidna klima

Tudnre

Graĉanin (1950), je Langovu klasifikaciju klime na osnovu godišnjeg kišnog faktora pojednostavio, da bi se dobila što preciznija ocjena aridnosti odnosno humidnosti klime:

Tabela 6. Godišnji kišni faktor (KFgod) po Gračaninu (1950

Kišni faktor (KFgod) Karakter klime

1.

< 40

Aridna

2. 41-60

Semiaridna

3. 61-80

Semihumidna

4. 81-160

Humidna

5.

> 160

Perhumidna

Iz gore prikazanog primjera, može se zakljuĉiti na osnovu Langovog kišnog faktora(KF) , da podruĉju Banje Luke pripada humidnoj klimi.

Nedostatak Langovog kišnog faktora je li tome što pri niskim temperaturama postajenesrazmjerno velik. Pored toga ne izražava klimatske karakteristike po sezonama ili mjesecima.Zato je Graĉanin (1950) modifikovao ovaj faktor, primjenjujući ga na pojedine periode, te ga jenazvao mjeseĉni kišni faktor (KFm).

q – mjesečna suma padavina (u mm)

Primjer 2.

U mjesecu avgustu, na podruĉju Banje Luke, mjeseĉni prosjek padavina u 42 -

godišnjem periodu iznosi 83,6 mm, a temperatura vazduha 20,70C, odatle će mjeseĉni kišni

faktor (KFm) iznositi:



19

Tabela 7. Podjela klime na osnovu mjesečnog kišnog faktora (KFm) prema

Gračaninu 1950)

Mjeseĉni kišni faktor (KFm) Karakter klime

1. < 303 Aridna

2. 3,4-5 Semiaridna

3. 5,1-6,6 Semihumidna

4. 6,7-13,3 Humidna

5. > 13,3 Perhumidna

Dakle, klima u avgustu podruĉju opštine Gradiška, pripada aridnoj klimi. Treba napo-menuti, da je prilikom izraĉunavanja mjeseĉnog kišnog faktora padavinama prvog proljetnognenivalnog mjeseca, treba dodati i padavine prethodnih nivalnih mjeseci, jer se veći dio snježnevode upije u zemljište u prvim proljetnim mjesecima.

Indeks suše po De Martonne-u

Da bi se izbjegao nedostatak Langovog kišnog faktora pri niskim temperaturama, De

Martonne je formulisao indeks suše ( Is), koji predstavlja proizvod sume padavina (Q) i prosjeĉ-nih temperatura vazduha (T ), uvećanog za 10.

A ako se indeks suše ( Is) želi izraziti za svakimjesece pojedinaĉno, onda formula glasi:

Q - godišnja ili mjesečna količina padavina (mm) T - godišnji ili mjesečni prosjek temperature vazduha ( 0C)12 – broj mjeseci u godini 10 - uveden je da bi se izbjegla negativna vrijednost indeksa jer se pretpostavlja. da na većimnadmorskim visinama prosječna godišnja temperatura vazduha neće biti manja od -100C. Pret-

postavlja se da temperature vazduha ispod -100C nemaju nikakav značaj jer je zemljište zamrz-nuto a padavine su isključivo u obliku snijega

Primjer 3.

Ĉetrdesetdvogodišnji prosjek sume padavina za Banju Luku iznosi 1049,6 mm, a pro-sjeĉna temperatura za taj period iznosi 11,17 0C. U avgustu za taj period u prosjeku padne 83,6mm, a srednja mjeseĉna temperatura vazduha je 20,7 0C. Stoga, godišnji i mjeseĉni indeks suše

prosjeĉno za ĉetrdesetdvogodišnji period iznosi:

Godišnji indeks suše (Isg):

a mjesečni (Ism):

Na osnovu indeksa suše po DeMartonne-u, postoje tri vrste kli-

matskih oblasti.

Tabela 8: Klimatske oblasti prema De Martonne-u

Klimatske oblasti Indekssuše (Is)

Karakteristikeoblasti

Vegetacija

1. Oblast areizma < 5 Nema oticanja vode

Sahara, Arapsko poluostrvo, Turkes-tan

2. Oblast endoreizma 5 - 10

Voda koja otiĉe odizvora ne dostiže dooceana

Graniĉni pustinjski predjeli sa slabimoticanjem vode.

3. Oblast egzoreizma > 10

Voda koja otiĉe od

izvora, rijekamadostiže od oceana

Pojavljuju se travne formacije pomi-

ješana sa žbunjem i trnovitim drve-ćem. Navodnjavanje je obavezno.



20

Ukoliko se Is pribliţava broju 30, utoliko navodnjavanje u tim oblastima nije neopho-dno kao stalna mjera, izuzevši djetelinsko travne smjese ili livade, i one kulture kojima je zarast i razvoj potrebno više vode (paprika, strne žitarice itd).

Oblasti sa Is 30- 40 imaju stalno oticanje vode do oceana. U ovim oblastima drveće poĉinje zauzimati sve veći prostor u prirodi.

Oblasti sa Is iznad 40 imaju stalno i obilno oticanje vode, šume zauzimaju skoro cijeli prostor, a žitarice su izložene opasnost od suvišne vlage. Odvodnjavanje je potrebno kao stalna

agrotehniĉka mjera.

Moţe se u globalu reći, da područja sa indeksom suše ispod 20, pripadaju aridnom klimatu.

Prema tome, podruĉje Banjaluke, u odnosu na godišnji Is (prosjek 42 godine), pripadaegzoreiĉnom tipu klime, jer je Is = 49,58. Znaĉi, da ovdje voda dotiĉe do okeana pa postojimogućnost propadanja žitarica usljed viška vode. MeĊutim, godišnji Is ne ukazuje na kolebanjetemperatura padavina u toku godine, jer je mjeseĉni indeks 32,68, što pokazuje da u ljetnjimmjesecima ne postoji opasnost od viška vlage, jer je oticanje vode umjereno a ponekad je potre-

bno i navodnjavanje.

Hidrotermiĉki koeficijent po Seljaninovu

Sa stanovišta uspješne biljne proizvodnje posebna, važnost se pridaje padavinama utoku vegetacionog perioda iako znaĉajnu ulogu imaju i padavine koje padaju van vremena vege-tacije.

Metoda Seljaninova nastoji utvrditi veze izmeĊu isparavanja i atmosferskih prilika pod pretpostavkom da je utrošak vode na isparavanje u toplim mjesecima približno jednak tempera-turnoj sumi umanjenoj za 10 puta:

Uzmemo li odnos sume padavina za neki period prema sumi isparavanja vodeiz zemljišta za taj isti period, dobijemo hidrotermiĉki koeficijent (Ks) ili uslo-vni bilans koji odražava osiguranje nekog mjesta vlagom.

Hidrotermiĉki koeficijent (Ks) predstavlja odnos izmeĊu koliĉine padavina za neki period i temperaturne sume za taj isti period umanjene za 10 puta:

Na osnovu hidrotermiĉkog koeficijenta po Seljaninovu (Ks), razlikujemo pet zona osiguranja vlage.

Tabela 9. Podjela klime prema indeksu suše po Seljaninovu

Zona(podruĉje)

Hidrotermiĉkikoeficijent

(Ks) Karakteristike podruĉja

1. I >1,3 Podruĉje ekscesivne vlažnosti

2. II 1-1,3 Podruĉje dovoljne vlažnosti

3. III 0,7-1

Podruĉje sa jasno izraženim nedostatkom vlage, Navodnja-vanje je opravdano samo za osnovne kulture.

4. IV 0,5-0,7

Podruĉje suvog ratarenja i niskih nepouzdanih prinosa. Navodnjavanje je obavezno za osnovne kulture.

5. V < 0,5

Podruĉje polupustinja i pustinja. Proizvodnja hrane jemoguće samo uz stalno navodnjavanje.

Izračunavanje hidrotermičkog koeficijenta po Seljaninovu (Ks)

Da bi smo izraĉunali hidrotermiĉki koeficijent po Seljaninovu, prvo treba izraĉunati

datum nastupanja (ulaz) temperaturnih pragova od 50

C za kriofilne biljke (pšenica, raž, jeĉam,grašak, grahorica), te 100C za termofilne biljke (kukuruz, soja, suncokret), a isto tako i datum



21

a) Datum nastupanja temperatura vazduha iznad 5 odnosno 100C (ulaz ):

1. 2. odnosno:

b) Datum završetka vazduha iznad 5 odnosno 100

C (silaz ):

3. 4. odnosno:

a - srednja mjesečna temperatura vazduha koja je najbliţa vrijednosti 50Codnosno 100C, a manja je od nje.b - srednja mjesečna temperatura vazduha koja je najbliţa vrijednosti 50C odnosno 100C, a veća je od nje.

x - broj dana koje treba dodati polovini dana u mjesecu sa temperaturom " a" , da bi se dobiodatum nastupanja ( ulaz ), i polovini mjeseca sa temperaturom " b"da bi se dobio datum završetka( silaz ) temperaturnih pragova.n - (u formuli 1. i 3.) koeficijent sa 3 decimale. 30 - broj dana u mjesecu (zaokruţeno).

Primjer 4.

Potrebno je izraĉunati hidrofermiĉki koeficijent po Seljaninovu za 42-godišnji prosjek podruĉja Banjaluke za topli dio godine (efektivne temperature iznad 10 0C), (vidi tabelu x.)

Prethodno je potrebno izraĉunati datume nastupanja i završetka temperatura vazduhaiznad 100C (ulaz i izlaz ).

Ulaz - datum nastupanja temperatura vazduha iznad 100C

- za podruĉje Banje Luke (vidi tabelu 4.) je u mjesecu martu, a u prosjeku iznosi 6,750C(temperatura najbliža temperaturi 100 C a manja je od nje).

- za podruĉje Banje Luke je u aprilu, a iznosi 11 0C (temperatura vazduha najbliža temperaturiod 10 0C a veća je od nje).

završetka ( silaz) temperaturnih pragova od 5 i 100C, a formule glase, (Šarić, 1983 ):

Broj dana u formuli 2. (x = 22,89) pribraja se polovini dana mjeseca sa temperaturom"a" ,a to je u ovom sluĉaju mart, a onda se od toga se oduzme broj dana mjeseca marta (31):

(15,5+22,89) - 31 = 7,39 (zaokruženo 7)

To znaĉi, da je datum nastupanja temperatura vazduha iznad 100

C u prosjeku za podruĉjeBanje Luke: 7. april, jer je 7, dobijen raĉunskim putem višak dana koji ulazi u mjesec april.

2) Silaz - datum završetka temperatura vazduha iznad 10 0C

a) - iznosi 6,60C, to je prosjeĉna temperatura u novembru (temperatura vazduha najbliža 100C amanja je od nje – tabela 4).

b) - iznosi 11,70C, to je prosjeĉna temperatura vazduha u oktobru (temperatura vazduha najbli-ža 100C a veća je od nje – tabela 4).

Bro j dana iz formule 4. (x = 9,88 dana) dodaje se polovini dana mjeseca sa temperatu-rom "b" a to je oktobar: (15,5+9,88) = 25,38 (zaokruženo 25)



22

Broj dana iz formule 4. (x = 9,88 dana) dodaje se polovini dana mjeseca sa temperatu-rom "b" a to je oktobar:

(15,5+9,88) = 25,38 (zaokruženo 25)

Dakle, datum završetka temperatura vazduha iznad 100

C je 25.oktobra. Nakon izraĉunavanja poĉetka i završetka nastupanja temperatura iznad 100C (ili 50C).

može se izraĉunati hidrotermiĉki koeficijent po Seljaninovu:

a) Računanje sume padavina za razdoblje od 7. aprila do 25. oktobra

S obzirom da je 7. april poĉetak nastupanja temperatura vazduha iznad 100C, od tog datu-ma se raĉuna suma padavina za taj mjesec i cijelo razdoblje do 25. oktobra.

Suma padavina za april – 89,2 mm (vidi tabelu 4.), podijeli se sa brojem dana u mjesecu - 30, a potom množi sa brojem dana od 7. aprila do kraja mjeseca - 23 dana.

Za ostale mjesece do oktobra, suma padavina se sabira, a u oktobru se suma padavina zataj mjesec dijeli sa brojem dana u mjesecu i množi sa brojem dana do završetka nastupanja tem-

peratura iznad 100C, a to je do 25. oktobra - 25 dana:

b) Računanje sume temperatura vazduha od 7. aprila do 25. oktobra

Princip je sliĉan kao kod izrade sume padavina. Broj dana u mjesecu aprilu od 7. apri-la do 30. aprila (23 dana) množi se sa srednjom mjeseĉnom temperaturom vazduha. U ostalimmjesecima do 25. oktobra, srednja mjeseĉna temperatura vazduha množi se sa brojem dana do25. oktobra (25 dana). Svi umnošci za svaki mjesec se potom sabiraju:

Nakon ovih preraĉunavanja, konaĉno se može izraĉunati hidrotermiĉki koeficijent poSeljaninovu (Ks):

Na osnovu hidrotermiĉkog koeficijenta (Ks) za podruĉjeBanje Luke, može se zakljuĉiti da razdoblje od 7. aprila do25. oktobra u 42 – godišnjem prosjeku pripada oblastiekscesivne vlažnosti.

Hidrotermiĉki koficijent po Seljaninovu se može koristiti pri ocjeni karaktera klime za

svaki mjesec pojedinaĉno, tako što se suma padavina u mjesecu podijeli sa sumom temperaturaumanjenom za 10 puta (suma temperatura za jedan mjesec dobije se tako da se prosjeĉna mjese-

Dakle, datum završetka temperatura vazduha iznad 100C je 25.oktobra.

Nakon izraĉunavanja poĉetka i završetka nastupanja temperatura iznad 100C (ili 50C).može se izraĉunati hidrotermiĉki koeficijent po Seljaninovu:

a) Računanje sume padavina za razdoblje od 7. aprila do 25. oktobra

S obzirom da je 7. april poĉetak nastupanja temperatura vazduha iznad 100C, od tog datu-

ma se raĉuna suma padavina za taj mjesec i cijelo razdoblje do 25. oktobra.Suma padavina za april – 89,2 mm (vidi tabelu 4.), podijeli se sa brojem dana u mjesecu -

30, a potom množi sa brojem dana od 7. aprila do kraja mjeseca - 23 dana.

Za ostale mjesece do oktobra, suma padavina se sabira, a u oktobru se suma padavina zataj mjesec dijeli sa brojem dana u mjesecu i množi sa brojem dana do završetka nastupanja tem-

peratura iznad 100C, a to je do 25. oktobra - 25 dana:



23

ĉna temperatura vazduha pomnoži sa brojem dana u mjesecu - Σ t0C = 31 x 20,7 = 641,7 0C ):

Hidrotermiĉki koeficijent za avgust (podruĉje Banje Luke 42- godišnji prosjek):

To znaĉi da je klima u avgustu na podruĉju Banje Luke nagranici ekscesivne vlažnosti.

Klimadijagram prema Heinriche Walter-u i Lieth-u

K limadijagramom se može grafiĉki prikazati klima nekog mjesta, odnosno humid-nosti ili aridnosti klime po mjesecima. Na apscisi se obilježavaju mjeseci, a na

ordinatama srednje mjeseĉne temperature vazduha i mjeseĉne sume padavina.

Za naše uslove, odnos izmeĊu temperatura vazduha i padavina je 1 : 3. dok je za sušna(aridna) podruĉja 1 : 2. a za humidna podruĉja 1 : 4.

Taj omjer znaĉi da 100C za naše uslove odgovara 30 mm padavina. On je usklaĊen sakišnim faktorom, indeksom suše i hidrotermiĉkim koeficijentom.

Na osnovu ubilježenih vrijednosti za temperature i padavine, po mjesecima, povlaĉe sedvije krive, i to kriva za temperaturu debljom a za padavine tanjom linijom. Površina iznadtemperaturne krive a ispod krive padavina se šrafira i predstavlja vlažan dio godine, a površinaispod temperaturne krive a iznad krive padavina se obilježi taĉkicama što predstavlja sušni(aridni) dio godine (vidi graf 1.)

Grafikon 1. Klima dijagram po H.Walter -u i Lieth-u za područje Banje Luka (prosjek1961/2003. godina )

BILANS VODE U ZEMLJIŠTU

K limadijagrami i drugi ranije prikazani pokazatelji humidnosti i aridnosti klimeodreĊenog podruĉja, izražavali su višak tj. manjak vode. Iz njih nije bilo vidljivo

kakvo je stanje vlage u zemljištu, jer se zemljišta meĊusobno razlikuju po fiziĉkim, hemijskim biološkim osobinama, naroĉito po hidrološkim karakteristikama, a u prvom redu po fiziološkiaktivnoj vodi i neaktivnoj mrtvoj vlazi zemljišta.



24

Podaci o vlažnost i zemljišta izraženi u odnosu na apsolutno suvo zemljište, ne moguse koristiti u praksi u ovakvom obliku jer ne daju stvarno stanje osiguranja kultura vlagom, nitise za razliĉite tipove zemljišta mogu meĊusobno uporeĊivati.

Za odreĊivanje stepena osiguranja usjeva vlagom,. neophodno je poznavati koliĉinuvlage koja je dostupna biljkama, ali ne u procentima, već u apsolutnim jedinicama (u mm vode-nog stuba). Ova veliĉina naziva se fiziološki aktivna vlaga, a jednaka je razlici izmeĊu ukupnog

sadržaja vlage u zemljištu i koliĉine fiziološki neaktivne ili neproduktivne vlage tj. one vlagekoja je nedostupna biljkama. Ovo se odnosi na sadržaj vlage u bilo kojem momentu vlage zem-ljišta.

Fiziološki aktivna vlaga predstavlja razliku izmeĊu poljskog vodnog kapaciteta tj.retencionog kapaciteta i mrtve vlage zemljišta. Za izraĉunavanje ovih veliĉina, neophodno je

poznavanje osnovne agroekološke osobine zemljišta za svakih 10 cm dubine zemljišta kao što je zapreminska masa prividna, koeficijent venjenja, poljski odnosno retencioni kapacitet .

Koeficijent venjenja ili vlaţnost venjenja je ona vlaţnost zemljišta pri kojoj se nedos-tatak vlage u ćeliji biljke ne nadoknaĎuje čak ni u uslovima minimalne transpiracije noću.

Ako raspolažemo podacima hidropedoloških osobina zemljišta, postupak izraĉunava-nja korisne vode je sljedeći, ( Ţugec, 1986):

a - ukupni sadrţaj vlage u sloju zemljišta za koje se vrši izra-čunavanje (u mm) b- procenat vlaţnosti zemljišta na Istoj dubini (teţinski proce-nat)

c- zapreminska masa prividna za odgovarajući sloj zemljištad - debljina sloja zemljišta (u cm)10- koeficijent koji sluţi za prevođenje zaliha vlage iz cm u mm

100- koeficijent za prevođenje procenta vlage u g vode.

OdreĊivanje koeficijenta venjenja

OdreĊuje se na dva naĉina: pomoću biljaka i pomoću instrumenata.

OdreĊivanje taĉke venjenja pomoću biljaka

U

ovu svrhu kao test kultura služi zob. Pošto se kulture meĊusobno razlikuju potaĉki venuća potrebno je izvršiti testiranja za one kulture koje se najĉešće uzga-

jaju u plodoredu. MeĊutim, u laboratorijskim uslovima, najĉešće se koristi zob.

Postupak :

Na terenu se uzmu uzorci zemljišta sa table gdje se namjerava sijati odreĊena kultura.

U posudu sa zemljištem (preĉnika 3 cm sa visinom 10 cm ĉija je zapremina 70 cm 3) dodaje se20 cm3 vode sa otopljenim hranjivima.

U tako pripremljenu posudu sije se 1 (jedno) sjeme. Postupak se izvodi u najmanjeĉetiri ponavljanja. Nakon toga se vrši svakodnevno osmatranje do pojave klice. Kada se pojaviklica, površina se prekriva voštanim papirom. sa tim da se izbuši rupica kroz koju se provuĉeiznikla zob. Na mjestu dodira voštanog papira i ivice posude zalije se rastopljenim voskom ili

parafinom, a nakon toga se iznad papira nasipa pijesak da sprijeĉi isparavanje vode iz zemljišta.Kada se primjeti da je biljka izgubila turgor, posuda se otvara, tako da se iz posude izvadi povr-šinski sloj zemlje debljine 2 cm, a od ostalog dijela zemljišta se uzima uzorak za odreĊivanjevlage. Dobiveni procenat vlažnosti na bazi apsolutnog suvog zemljišta predstavlja koeficijent

venjenja.



25

Grafikon 2 . Bilanca vode u zemljištu za područje Banje Luke (prosjek 1961/2003. godina)

OdreĊivanje taĉke venjenja pomoću instrumenata

U

ovom sluĉaju najĉešće se koristi Pressure membranne extractor, instrument kojimože raditi pod razliĉitim pritiscima, od 98,07 do 1481 kPa ili 1 -15 atm, a dobi-

jene vrijednosti služe za odreĊivanje pF krive, odnosno pritisak u atmosferama iskazuje se u pFvrijednostima, gdje je pF logaritam visine vodenog stuba izražen u cm kojim se postiže odreĊe-ni pritisak po jedinici površine:

Tabela 10. Odnos pritiska i pF vrijednosti

Stub vode (cm) Pritisak (kPa) Atmosferski priti-

sak

pF vrijednost

100

9.81

0,11

2

346 32,36 0,33 2,54

1000 98,07 1 3

10000 980.67 10 4

15849 1481,00 15 4,2

Uzorci zemljišta stave se u posebne gumene prs-tenove (preĉnika 5 cm). Gornji prsten je debljine 1 cm sa

posebnom polupropusnom membranom. Zemljište senavlaži do maksimalnog vodenog kapaciteta, a potom sestavi pod pritisak od 1481 kPa (15 atm), jer se pretposta-vlja to kod većine kulturnih biljaka maksimalna snagaupijanja vode iz zemljišta. Nakon 24 ĉasa uspostavlja seravnoteža tj. sva voda koju bi korijen mogao povući saĉestica zemljišta prošla je kroz polupropusnu membranu.U zemljištu je ostala ĉvrsto vezana vlaga. Uzorci se tadaizvade iz aparata i stavljaju na sušenje da bi se utvrdiosadržaj vode u njima. Dobiveni procenat u odnosu naapsolutno suvo zemljište predstavlja taĉku venjenja ili Slika 5.Presure mambrane extractor

velikog kapaciteta



26

Slika 6. Pressure membrane extraktor (cilindar sa uzorcima zemljišta, polupropusna membrana, prstenovi za uzorke zemljišta

Primjer izračunavanja fiziološki aktivne vlage:

Prethodnim istraživanjima hidropedoloških osobina zemljišta utvrĊeno je smo da je:

kv-

koeficijent venjenja = 5,2b - procenat vlage zemljišta na 20 cm dubine = 23%c - zapreminska masa zemljišta (zm = 1,32 g/cm3 )d - debljina ispitivanog sloja zemljišta = 20 cm

Sada se izraĉunava neaktivna vlaga (n.v):

Na kraju se izraĉunava fiziološki aktivna vlaga zemljišta (f.a.v):

Prvo se izraĉunava ukupni sadržajvlage zemljišta u sloju od 20 cm:

ODREĐIVANJE FIZIĈKIH OSOBINA ZEMLJIŠTA

Z

emljište je pored klime i reljefa glavni faktor poljoprivrednog staništa, a smatrase četvorofaznim disperzivnim sistemom, sastavljenih od čvrstih čestica

(organskih i mineralnih), vode odnosno vodene otopine krutih materija i apsorbovanih gaso-va. vazduha i organizama (mikroba i makroba).

Da bi neko zemljište bilo supstrat za uzgoj kulturnih biljaka, mora biti plodno, a toznaĉi da biljkama pruža dovoljno hranjiva, vode, kiseonika i toplote. Ĉovjek na zemljište utiĉeraznim agrotehniĉkim i agromeliorativnim mjerama, mijenjajući ga i poboljšavajući njegovehemijske, biološke i fiziĉke osobine, kako bi bilo pogodniji supstrat za uzgoj kulturnih biljaka.

Ovom prilikom zadržaćemo se ukratko na fiziĉkim osobinama zemljišta, odnosno nji-

hovom odreĊivanju kao što je zapreminska masa prividna, zapreminska masa prava, retencionikapacitet, kapacitet zemljišta za vazduh i ukupni porozitet. Poznavajući neke od ovih osobina(zapreminska masa zemljišta), može se taĉno odrediti ili izraĉunati koliĉinu ili masu obraĊenogzemljišta po jedinici površine, a u vezi sa tim i potrebnu koliĉinu mineralnih Ċubriva za melio-rativno Ċubrenje ili Ċubrenje na zalihu u cilju poboljšanja hemijskih osobina zemljišta.

OdreĊivanje zapreminske mase prave ( zmp)

Pod zapreminskom masom prave podrazumijeva se masa 1 cm3 zemljišta bez poraizraţenu u gramima. To je specifiĉna masa ĉvrste faze zemljišta. Na nju utiĉe sadržaj organskematerije (humusa) u zemljištu, vrste minerala.

Za njeno odreĊivanje koristi se najĉešće piknometar metoda ali se koriste i druge

metode: metoda pomoću ksilola, kerozina, alkohola i druge.



27

Pomoću piknometra - izvaže se 10 g vazdušno-suvog zemljišta i doda cca 30 cm3 vode i kuva se na blagoj vatri sa istovremenim miješanjem staklenim štapićem da se ukloniadsorbovani vazduh.

U meĊuvremenu se u piknometar od 100 cm3 naspe iskuvana destilovana voda i tempira na 20 0C, dobro se obriše i izvaže. Ovo predstavlja težinu "A". Nakon toga se piknometarisprazni i u njega se kvantitativno prenese suspenzija zemljišta, a potom se destilovanomvodom dopuni piknometar do markera i zaĉepi zabrušenim šupljim ĉepom iz koga izaĊe višak

vode. a zatim opet tempira na 20 0C obriše se i ponovo izvaže.Ova masa se oznaĉava sa "B".

Masa "A" + zemljište (10 g) predstavlja vrijednost "C".

"C - -B" = zapremina istisnute vode odnosno zemljišta, jer je zapremina tijela potop-ljenog u vodi jednaka zapremini istisnute vode.

Ako se masa zemljišta tj. 10 g podijeli sa zapreminom (C - B) dobije se vrijednostkoja predstavlja pravu zapreminsku masu ( zmp).

Masa piknometra sa vodom (A)…………………………………………….. 128,45 g

Masa piknometra sa vodom + zemljište …………………………………….

138,45 g

Masa piknometra sa vodom i zemljištem - bez istisnute vode (B)………….. 133,95 g

OdreĊivanje zapreminske mase prividne (ili specifiĉne mase prividne)( Zmv)

Pod zapreminskom masom se podrazumijeva masa 1 cm3 zemljišta u prirodnom

nenarušenom stanju tj. sa svim njegovim porama.Za ovo odreĊivanje koriste se cilindri po Kopeckom ( Kopetzky) zapremine od 100 cm3.Cilindre prispjele sa terena mokrom krpom treba dobro oĉistiti i staviti u sušionik na

1050 C, kroz 24 ĉasa a potom izvagati.

Primjer 6.

Masa cilindra po Kopeckom (g)…………………………………... 185,91 g

Zapremina cilindra (Zc)...…………………………………………. 101,23 cm3

Masa cilindra + suvo zemljište (G)……………………………….. 297,34 g

Nakon sušenja, cilindri sa zemljištem se važu a odvage upisuju sa dvije decimale. Odukupne mase (cilindar + suvo zemljište) oduzima se masa praznog cilindra, kako bi se dobilasamo masa suvog zemljišta.

Nakon toga se masa suvog zemljišta zatim dijeli sa zapreminom cilindra po Kopetzky-

om da bi se dobila zapreminske masa prividna uzorka zemljišta:

Kao što je ranije bilo naglašeno, na osnovu podataka o vrijednosti zapreminske mase prividne, izmeĊu ostalog, izraĉunava se masa obraĊenog zemljišta po jedinici površine, a kasnije i meliorativne koliĉine mineralnih Ċubriva.

Primjer 7.

Kolika je masa pooranog zemljišta po hektaru površine, ako je dubina oranja iznosila30 cm, a zapreminska masa prividna 1,10 g/cm3 ?



28

Na osnovu već izraĉunatih vrijednosti zapreminske mase prave i zapreminske mase prividne,u ovom primjeru izraĉunaćemo ukupnu poroznost zemljišta:

Primjer 8.

1. Korak - izraĉunati zapreminu pooranog zemljišta površine jednog hektara:

Dubina oranja je (30 cm ili 0,3 m), od tuda slijedi da je zapremina pooranog zemljišta

= 10 0000 m2 x 0,3 m = 3000 m3.

2. Korak - izraĉunati masu 1 m3 zemljišta kada je zapreminska masa prividna 1,10 g/cm3: Zapremina nekog objekta se raĉuna tako da se pomnože visina, širina i dužina istog.

Ako objekat ima oblik kocke, tada formula glasi (vidi shemu gore):

Z = a3, u ovom sluĉaju Z = (100 cm)3 = 1 000 000 cm3

Iz toga proizlazi da 1 m3 sadrži 1000 000 cm3. Pošto je u zadatku navedeno 1 cm3 ispitivanog zemljišta ima zapreminsku masu od 1,10 g, tada proizlazi da masa 1 m3 iznosi:

Da bi daljnje izraĉunavanje bilo olakšano, zapreminsku masu 1 m 3 izraženu u gramimatreba pretvoriti u kilograma, te ćemo u tom sluĉaju 1 100 000 g/cm 3 podijeliti sa 1000:

3. Korak - izraĉunati masu a pooranog zemljišta površine od 1 ha na 30 cm dubine: Ranije je već izraĉunato da je zapremina pooranog zemljišta 3000 m3. . Ako se pomno-

ži zapremina obraĊenog zemljišta sa zapreminskom masom metra kubnog, iz toga se dobijemasa obraĊenog zemljišta po hektaru na 30 cm dubine.

OdreĊivanje ukupne poroznosti zemljišta

Ukupna poroznost zemljišta (P) predstavlja sadržaj svih pora (mikro i makro) u zemlji-štu. OdreĊuje se raĉunskim putem na osnovu zapreminske mase prave ( zmp) i prividne masezemljišta ( zmv).

Zapreminska masa prava ( zmp) ….……………… 2,22 g/cm3

Zapreminska masa prividna ( zmv)………………. 1,10 g/cm3



29

Gračanin (1950), je kategorisao tipove zemljišta naosnovu njihove ukupne poroznost (tabela 12).

Tabela 12. Kategorije zemljišta prema njihovoj poroznosti

Kategorije zemljišta Procenat pora (5) 1. Vrlo malo porozno < 30

2.

Malo porozno

30-45

3. Porozno 45 - 60

4. Vrlo porozno >60

OdreĊivanje retencionog kapaciteta zemljišta (Rk )

Retencioni kapacitet (Gračanin, 1950 ) je količina vode u zemljištu koje ono zadrţavau sebi i to energijom kako čvrste faze tako i šupljina (tzv. opnena i kapilarna voda). OdreĎujese pomoću cilindara po Kopetzky- om.

Cilindri sa zemljištem se kvase na vlažnoj podlozi (daske umotane filter papirom uro-

njene u vodu). Cilindri se pri tome moraju pokriti najlonskom folijom da ne doĊe do gubitkavlage isparavanjem. Kada se folija orosi (nakon 24 ĉasa), cilindri se vade, obrišu, zatim stave naviše slojeva suvog filter papira, da povuĉe višak slobodne vode (oko 30 minuta) i izvaže na

preciznoj vagi od dvije decimale. Nakon toga se uzorci suše u sušioniku na 1050C kroz 24 ĉasa,vade, ohlade u eksikatoru i ponovo važu.

Na osnovu tih dobijenih veliĉina izraĉunava se vrijednost retencionog kapaciteta:

Primjer 9.

Masa zemljišta sa cilindrom nakon navlaţivanja (Tr)………………. 340,25 g

Masa zemljišta sa cilindrom nakon sušenja (Ts)……………………... 297,34 g

Zapremina cilindra (Zc)…………………………………………………..

101,23 cm3

Vrijednosti retencionog kapaciteta svrstavaju se u sljedeće kategorije(Gračaninu,1950):

Tabela 13. Kategorije zemljišta na osnovu vrijednosti retencionog kapaciteta

Kategorije (Rk) Vrijednost (u%) 1. Vrlo mali < 25

2.

Mali

25-35

3. Osrednji 35-45

4. Veliki 45-60

5. Vrlo Veliki >60

OdreĊivanje kapaciteta zemljišta za vazduh (Kv)

Ove veličine predstavljaju sadrţaj makro pora u zemljištu, odnosno odgovara sadrţa- ju pora u zemljištu kada je ono zasićeno do retencionog kapaciteta.

On se odreĊuje raĉunskim putem iz vrijednosti ukupne poroznosti (P) i retencionog

kapaciteta (Rk), odnosno predstavlja razliku izmeĊu ove dvije vrijednosti:



30

Tabela 14. Klasifikacija zemljišta prema vrijednosti kapaciteta zemljišta za vazduh(Kv),

Gračanin,1950

Kapacitet zemljišta za vazduh (Kv) Vrijednost (Kv u %) 1. Veoma nizak < 5

2. Nizak 5-10

3. Srednji 10-20

4. Visok 20-40

5. Veoma visok >40

ODREĐIVANJE HEMIJSKIH OSOBINA ZEMLJIŠTA

M

etode utvrĊivanja potreba u Ċubrenju dijele se na dve osnovne grupe - bio-loške i hemijske. U obe grupe metoda postoji veliki broj razliĉitih postupaka

za utvrĊivanje efektivne plodnosti zemljišta.Efektivnu plodnost zemljišta karakteriše njegova sposobnost da osigura biljkama

potrebne uslove za rast i razvoj. Tako definisana plodnost zemljišta podrazumijeva niz fiziĉko-

hemijskih i bioloških osobina zemljišta, uticaj klime i primijenjene agrotehnike. S agrohe-mijskog gledišta, plodno je ono zemljište koje tokom ĉitave vegetacije osigurava biljkamadovoljno hranjiva i na kome se trajno postižu visoki prinosi. Kao sinonim za plodnost ĉesto sekoristi izraz kvalitet zemljišta koja se ne može vidjeti ili direktno mjeriti jer obuhvaća velik

broj razliĉitih osobina zemljišta i njihovih promjena pod razliĉitim agrotehniĉkim i agroe-kološkim uslovima. Zbog toga se pojedine osobine zemljišta koriste samo za procjenu njezine

plodnosti, posebno raspoloživost hranjiva ( Bertić i Vukadinović, 2009)

Od Liebiga do danas korišćene su razliĉite metode za odreĊivanje hranjiva u zemljištui biljnom materijalu. Te se metode mogu grubo podijeliti u sljedeće grupe:

• hemijske metode (obuhvaćaju dvije podgrupe: fiziološko

hemijske i fizičko

hemijske), • biološke metode

Hemijske metode

Zasnivaju se na upotrebi razliĉitih hemijskih, ekstraktivnih sredstava (kiselina,lužina i soli) ĉija se moć ekstrakcije nastoji izjednaĉiti sa jaĉinom ekstrakcije korijenovogsistema.

Hemijske metode se dijele na:

• kvalitativne, • polukvantitativne,

• kvantitativne.

Kvalitativne metode

Kvalitativnim se metodama pomoću odreĊenih reagensa i indikatora može utvrdi-ti prisutnost analiziranog hranjiva u zemljištu. Moguće je utvrditi npr., da li je neko zemljištekiselo ili alkalno (pomoću 10 % HCl), prisutnost odreĊenog elementa u zemljištu. MeĊu-tim, pomoću ovih metoda, ne može se utvrditi stvarna koncentraciju pojedinog elementaizraženu u odgovarajućoj jedinici.

Polukvantitativne metode

Ovim metodama se može dobiti samo orijentaciona slika stanja hranjiva u zemlji-

štu, odnosno, da li se analizirano hranjivo u zemljištu nalazi u niskoj, srednjoj ili viso-koj koncentraciji.



31

Dakle, ni ove metode ne omogućuju odreĊivanja stvarne koncentracije hranjiva uzemljištu izražene u pripadajućim jedinicama. Prva metoda iz ove grupe metoda, nakojoj se danas uglavnom baziraju sve tzv. ″kofer metode″ je Morganova metoda.

Morganova metoda se zasniva na odreĊivanju fiziološki aktivnih hranjiva u zemlji-štu. Glavna prednost ove metode u odnosu na metode iz iste grupe je u tome, što se pomoću

jedne jedinstvene ekstraktivne otopine može odrediti veći broj biljnih hranjiva. Ekstraktivnosredstvo koje se koristi je 10 %‐tna otopina natrijum acetata u 3 %‐tnoj otopini sirćetne kiseline

ĉiji pH treba biti 4,8.Tabela 15. Sadrţaj hranjiva u zemljištu i biljci i pripadajuće im jedinice (Ćosić i

Jedinica

Ukupni sadržaj hranjiva u zemljištu (ukupni N, Ca, Mg...) %

Fiziološki aktivna hranjiva (P2O5 i K 2O po AL‐metodi,Mg po Schachtschabelu...)

mg/100 g vazdušno suvog zemljišta

Mobilni aluminijum po Sokolovu mg Al3+ /100 g

Ukupni sadržaj i sadržaj fiziološki aktivnih mikroe-lemenata u zemljištu (Zn, Mn, Cu, Fe...)

mg/kg vazdušno suvog zemljišta (ppm, jedinica izbaĉena iz SI sistema)

Ukupni sadržaj makroelemenata u biljnom materijalu ; (ukupni N, P2O5, K 2O, Ca, Mg...)

% na suvu materiju.

Ukupni sadržaj mikroelemenata u biljnom materijalu (Zn, Mn, Cu, Fe...)

mg/kg na suvu materiju

Kvantitativne metode

Pomoću kvantitativnih metoda može se utvrditi taĉan sadržaj analiziranog hra-njiva u zemljištu, izražen u pripadajućim jedinicama.

Fiziološko-hemijske metode

Kod fiziološko‐hemijskih metoda kao ekstraktivno sredstvo koristi se korijen bilj-

ke. Metode se zasnivaju na tome da se pojedine biljke (raž, zob ...) gaje pod odreĊenimuslovima u svrhu utvrĊivanja stanja i koliĉina hranjiva u zemljištu. Unatoĉ tome što sutaĉnije od hemijskih metoda, nemaju širu primjenu u rješavanju praktiĉnih problema (jertraju preko 17 dana, traže posebne laboratorije, a pošto se odjednom ne može raditi veći brojuzoraka zemljišta, te su metode i skupe).

Najzastupljenija metoda iz ove grupe je Neubauer ‐ Schneider ‐ova metoda. Kodove metode se kao ekstraktivno sredstvo za odreĊivanje fiziološki aktivnog fosfora ikalijuma upotrebljavaju mlade biljke raži, koje se uzgajaju 17 dana na 100 g zemlje i 300g kremenog pijeska. Da bi se moglo izraĉunati koliko su uzgajane biljke primile fosfora i kaliju-ma iz zemljišta, a koliko je istih bilo u 100 zrna raži, postavljaju se slijepe probe s kremenim

pijeskom, ili se u 100 zrna raži odreĊuje sadržaj fosfora i kalijuma. Razlika u sadržajufosfora i kalijuma kod biljaka koje su rasle u 100 g zemljišta i onih koje su rasle u 100 g steril-nog pijeska, predstavlja sadržaj fiziološki aktivnog fosfora i kalijuma u 100 g zemljišta.

Fiziĉko-hemijske metode

Ova grupa metoda zasniva se na primjeni markiranih atoma (P32, C14, N15...)koji se danas koriste u rješavanju najosjetljivijih nauĉnih problema. Na osnovu npr. N15, danasse taĉno može utvrditi transformacija uree u zemljištu, brzina njenog iskorišćenja od stra-ne biljke, ispiranje (što je s ekološke taĉke gledišta vrlo važno), te volatizacija.

Biološke metode

Sve one metode koje se koriste u svrhu odreĊivanja pojedinih hranjiva u zem-ljištu, a zasnivaju se na rastu i razvoju biljaka ili radu mikroorganizama, nazivaju se biološke metode.



32

Na jedan od najneposrednijih naĉina, pokazuju stvarnu reakciju biljaka u prirodi,ovisno o koliĉini Ċubrenjem unesenih hranjiva u zemljište . Unutar ove grupe metoda

postoje tri podgrupe:

• mikrobiološke metode• vegetacijski ogledi • poljski ogledi

Mikrobiološke metode

Ove se metode vrlo malo koriste u svrhu odreĊivanja pojedinih makrohranjiva u zem-ljištu. Veći znaĉaj imaju za odreĊivanje stanja i koliĉine nekih mikroelemenata.

Vegetacijski ogledi

Vegetacijski ogledi izvode se prije poljskih ogleda. U tu se svrhu koriste vegeta-cijski lonci ( Mitscherlich-ovi lonci) u koje se stavlja toĉno odreĊena masa zemljišta, mineral-nih Ċubriva i taĉan broj biljaka, a u toku vegetacije održavaju se optimalni uslovi vlage,topote i drugih faktora. Istraživanja se uglavnom provode u za to opremljenim staklenicima.

Prednost vegetacijski ogleda:-Pomoću ovih ogleda može se istražiti veći broj kombinacija pojedinih NPK Ċubriva,

te odabrati one koji su imali najbolje rezultate i njih testirati u poljskim ogledima.

-Održava se povoljan režim vlage, toplote i koncentracija CO2 u vazduhu i bolje sevrše zapažanja.

Nedostatak vegetacijskih ogleda:

-Vještaĉko stvoreni uslovi za rast i razvoj biljaka koji su bitno drugaĉiji od onih u prirodi.

Poljski ogledi Pomoću poljskih ogleda dobiva se prava slika o reakciji biljke na pojedinu vari-

jantu Ċubrenja u specifiĉnim ekološkim uslovima proizvodnje. Prema rezultatima poljskihogleda, tj. prema reakciji pojedinih biljaka na primjenu azotnih, fosfornih, kalijumovih idrugih Ċubriva provodi se testiranje pojedinih analitiĉkih metoda i odreĊivanje visine poje-dine doze Ċubriva.

Pouzdanim rezultatima poljskih ogleda mogu se smatrati rezultati dobiveni naosnovu višegodišnjih istraživanja, provedenih na pravilnoj metodskoj osnovi, što znaĉi da semogu varijaciono i statistiĉki obraditi.

Tipovi poljskih ogleda:a) Mikroogledi - provode se na površinama od 10 ‐1000 m2, ovisno o kulturi i cilju

istraživanja.

b) Makroogledi (proizvodni ogledi)- provode se na površinama od jednog do neko-liko hektara i imaju veliku primjenu u unapreĊenju poljoprivredne proizvodnje.

c) Demonstaracioni ogledi- služe za upoznavanje šireg kruga poljoprivrednih proi-zvoĊaĉa s novim znanstvenim i praktiĉnim otkrićima, postavljaju se na mjestima koja sulako uoĉljiva.

U razvijenijim poljoprivrednim zemljama, kontrola plodnosti poljopri-

vrednih površina, predstavlja stalnu mjeru u cilju podizanja nivoa plodnosti raznim agrotehniĉkimzahvatima što za posljedicu treba da ima povećanje prinosa gajenih biljaka kao i kvalitet hrane.



33

MeĊu ostalim ispitivanjima, u okviru kontrole plodnosti poljoprivrednih zemljišta,najĉešća su laboratorijska ispitivanja sadržaja azota, fosfora, kalijuma, kalcijuma a sa tim u vezii pH reakcije zemljišta.

Dobiveni podaci se koriste za izraĉunavanje potrebnih koliĉina mineralnih Ċubriva za planirani prinos, a isto tako i popravku slabo plodnih zemljišta meliorativnim koliĉinama stajnjaka (humizacija), mineralnim Ċubrivima (fosfatizacija i kalizacija) kao i podizanje pH vrijed-nosti (kalcizacija).

Ovdje ćemo navesti nekoliko metoda ispitivanja sadržaja K 2O, P2O5 u 100 g zemljišta,AL - metodom, odreĊivanje ukupnog azota Semimikro- Kieldahl metodom (modifikacija po

Bremneru, 1960), kao i odreĊivanje reakcije zemljišta.

Kalijum

K alijuma u prirodi nema u slobodnom stanju, jer je vrlo reaktivan i lako se spajasa drugim elementima. U zemljištu ga ima znatno više od azota i fosfora. U

zemljinoj kori ima 2,6 % kalijuma i to u brojnim mineralima (silikatima, ortoklasu, leucitu i dr.)ali je naroĉito nagomilan u prirodnim nalazištima kalijumovih soli u obliku salvinita, silvina,

kainita, karnalita i drugih minerala. Velikih nalazišta kalijumovih soli ima u Evropi (Njemaĉka,Španija, Francuska), bivši SSSR, Izrael, SAD i Kanada. Mora i oceani su izvori kalijuma.

Korišćenje kalijuma iz silikata i alumosilikata moguće je tek poslije potpunog raspa-danja stijena, a potom stvaranja sekundarnih minerala gline, naroĉito ilita i vermikulita. No,aktivacija iz ovih minerala je mala pa se ne može raĉunati na veću mobilizaciju iz njih.

Za kalijum je važno da se u odreĊenim uslovima javlja štetna fiksacija, kad ga biljkene mogu koristiti. Na fiksaciju uticaj ima meĊulamelarni razmak u sekundarnim mineralimagline, naroĉito, vermikulita i ili ta, kao i višak elektriĉnog naboja. Nakon dužeg izlaženja kali-

juma iz interlamelarnog prostora, on se puni drugim ionima u zemljištu (Ca, Mg,NH4) a prostorizmeĊu lamela se proširuje. Ako je u takvim uslovima Ċubreno kalijumom, on se štetno fiksira i

za biljke je praktiĉno izgubljen. Ovdje se kompenzacija vrši bogatim kalijumovim Ċubrenjem(kalizacijom), da bi se kalijumom popunili interlamelarni prostori minerala gline. Efikasno je iĊubrenje organskim Ċubrivom, jer se ioni kalijuma vežu pretežno na humusne koloide sa kojihse lako desorbuju. Isto tako, stvara se organo-mineralni kompleks jer organska materija oblijep-ljuje sekundarne minerale gline, pakuje ih krupnije agregate i na taj naĉin sprjeĉava prodor ionkalijuma u meĊulamelarni prostor gline.

Biljke kalijum usvajaju u vidu K +iona.

Fosfor

F

osfor se u prirodi ne nalazi u slobodnom stanju, jer se u dodiru sa vazduhom lakooksidiše. U zemljištu su prisutne neorganske i organske forme fosfora. U prirodi

najviše dolazi u formi apatita, a razasut je u nekoliko većih nalazišta (Bliski istok, sjevernaAfrika, bivši SSSR i Okeanija). Za razliku od azota i kalijuma, ima ga malo. U zemljinoj kori

približno ga ima oko 0,28 %, od toga je biljkama pristupaĉan oko 0,02 - 0,15 %. Neorganskeforme fosfora su uglavnom u obliku Ca, Fe, Mg i Al jedinjenja, što zavisi od tipa zemljišta injegovih hemijskih osobina, naroĉito pH reakcije.

Biljke ga usvajaju u oksidovanom obliku i to uglavnom kao ione ortofosforne kiseli-ne: H 2 PO4

- , HPO42- , PO43- . Biljke ga ipak najviše usvajaju u obliku HPO42- , iona.

Treba naglasiti da je specifiĉnost dinamike fosfora u tome što taj biogeni element u jedinjenjima koji se unose kao Ċubrivo prelaze iz topivih u manje topive oblike. Naime, topiviortofosfati primajući kalcijum, prelaze u oblike netopive u vodi.



34

Proces ide od monokalcijevog fosfata prema monohidratu -Ca(H2PO4)2 x H2O, a zatimdikalcijevu fosfatu, odatle dehidratu – CaHPO4 x 2H2O, pa oktakalcijevu fosfatu - Ca4H(PO4)3 xn H2O i napokon do hidroksil-apatita – Ca5(PO4)5OH. Istim putem opada i topivost fosfata, akao hidroksilapatit, netopiv i nepristupaĉan biljkama.

Azot

A

zot je veoma rasprostranjen element u prirodi, i to najvećim dijelom LI elementar-

nom obliku (N2), koji ĉini 78 % sastava vazduha. U zemljištu se nalazi oko 1,5 x1010 tona azota, u obliku organskih i neorganskih jedinjenja. Organski dio azota iznosi 97-98%,dok je svega 2 - 3 % u vidu neorganskih jedinjenja koje biljke mogu neposredno da koriste.

Biljke mogu da usvajaju azot i u vidu iona i molekula, a preteţno ga usvajaju u oblikunitratnog (NO3- ) i amonijevog (NH 4

+ ) iona. Za usvajanje NO3- iona više pogoduju niže vrijednosti pH, dok se NH4

+ intenzivnijeusvaja pri neutralnoj ili slabo alkalnoj sredini.

Nitrati se ne vežu za koloidni kompleks zemljišta, zato se lako ispiru ako ih ne primaju biljke ili mikroorganizmi. Ali nitrati se u anaerobnim uslovima bakterijskim procesom denitrifi-kaeije redukuju u elementarni azot i on se gubi iz zemljišta volatizacijom.

I dok se nitrati ne adsorbuju na koloide zemljišta, a jednako ni amidni oblici azota(cijanamid i urea), to se amonijev ion dobro veže uz adsorptivni kompleks zemljišta, šta više, onse u odreĊenim uslovima jako i štetno fiksira na nekoliko mjeseci. Neki glineni minerali(montmoriolinit. biotit, ilit, vermikulit) imaju izražene osobine fiksacije amonijevog iona.

Poseban problem je amidni oblik uree zbog znatne nestabilnosti ovog jedinjenja, zatodolazi do transformacije u amonijski oblik, ĉime je opet otvoren put nitrifikaciji.

OdreĊivanje lakopristupaĉnog fosfora i kalijuma u zemljištu AL -metodom ( Egnér i Riehm, 1958)

P

od lakopristupaĉnim, tj. biljkama raspoloživim kalijumom podrazumjeva se vodo-topivi oblik (K u vodenoj fazi zemljišta) i izmjenjljivi K na spoljnim površinama

minerala gline (izmjenjivo adsorbovani oblik na adsorptivnom kompleksu ili neselektivno veza-ni K). Koliĉina izmjenjivog K je u prosjeku 40-400 ppm što je oko 2% kapaciteta adsorpcijezemljišta, a na K u vodenoj fazi tla otpada oko 1% izmjenjivo vezanog kalijuma. IzmeĊu svihoblika K u zemljištu postoji stanje dinamiĉke ravnoteže.

Fosfor je u zemljištu u neorganski vezanom obliku (40-80%) i organski vezanom obli-ku (20-60%).

AL-metoda (autori metode Egner, Riehm i Domingo) temelji se na ekstrakciji biljkama pristupaĉnog fosfora i kalijuma pufernom otopinom amonijum-laktata ĉiji je pH 3.75. Za pripre-mu AL-otopine koriste se mlijeĉna kiselina, 96% sirćetna kiselina i amonijum -acetat. Nakonekstrakcije fosfor se u filtratu odreĊuje spektrofotometrijskom metodom ("plavom fosfo-

molibdenskom" metodom ili "žutom vanadat-molibdenskom" metodom), a kalijum se oĉitava

direktno plamen-fotometrom ili AAS

-om (atomskim apsorpcijskim spektrofotometrom).

Reagensi :1.Koncentrovani AL – rastvor: a) mliječna kiselina, b) sirćetna kiselina,

c) amonijum acetat2.Ekstrakcioni (radni rastvor) AL- rastvor 8n H 2SO4

3.Amonijum molibdat (1.44 %) 4.Askorbinska kiselina (2,5%)

Postupak odreĊivanja fosfora i kalijuma po AL - metodi

Ekstrakcija

U plastiĉnu flašu od 250 cm3

stavi se 5 g vazdušno-

suvog zemljišta i doda se 100 cm3

te ekstrakcionog radnog AL - rastvora ĉiji je pH 3,75. Mućka na mućkalici 2 sata na sob-noj temperaturi (200C) pri 30 - 40 obrtaja u minuti.



35

Suspenzija se filtrira se kroz filter papir sa plavom trakom, hvata se prvi rastvor (prvezamućene porcije se bacaju). Bistar filtrat služi za odreĊivanje fosfora i kalijuma.

OdreĎivanje fosfora

Od filtrata se uzme alikvot od 25 cm 3 i stavi u odmjerni balon od 100 cm 3, zatimse dodaje 9 ml 8n H2SO4 i malo promućka, zatim 10 cm3 1,44% amonijum molibdata i 2 cm3 2,5 % askorbinske kiseline.

Sve se to dobro promućka i doda do markera 30 cm 3 destilovane vode. Balon se stavi usušionicu da stoji 1 ĉas na temperaturi od 950C kako bi se razvila plava boja.

Balon se ohladi, dopuni destilovanom vodom do markera i oĉitava obojenje na kolori-metru uz crveni filter.

OdreĎivanja kalijuma

Od istog filtrata se uzme 35 cm3, sipa u ĉašu od 50 cm3 i direktno oĉitava na plamefotomet-ru. Klasifikacija zemljišta na osnovu sadržaja lakopristupaĉnog fosfora i kalijuma (prema auto-rima metode):

Primjer 10.

Koliko u zemljištu ima lakopristupaĉnog fosfora i kalijuma na 0 - 30 cm dubine ako jezapreminska masa zemljišta 1,2 g/cm3. Hemijskom analizom zemljišta po AL metodi je utvrĊe-no ono sadrži 12 mg/l 00 g zemljišta P205 i 15 mg/100 g zemljišta K 20.

Tabela 16. Klase obezbjeđenosti zemljišta hranjivima (po AL – metodi)

Kategorija plodnosti mg/100 g zemljišta

P205 K 20

Vrlo siromašno 0-5 0-5

Siromašno 5 - 10 5 - 10

Srednje

10-

15

10-

15

Dobro 15 - 20 15 - 20

Bogato 20 - 30 20 - 30

Vrlo bogato > 30 > 30

1. Korak

Izraĉunati zapreminu zemljišta na 10000 m2 (1 ha):

10000 m2 x 0,30 cm = 3000 m3

2. Korak

Izraĉunati masu pooranog zemljišta na površini od 1 ha na 30 cm dubine.- 1 cm3 ima masu 1,20 g, odatle proizlazi da 1 m 3 ima masu od 1200 kg

- zapremina pooranog zemljišta 3000 m3 se množi sa 1200 kg što iznosi 3 600 000 kg/ha,Dakle, masa pooranog zemljišta je u ovom primjeru iznosi 3 600 000 kg/ha

3. Korak

Izraĉunati koliĉinu fosfora i kalijuma na dubini 30 cm po hektaru. Prethodnog je potreb-no miligrama preraĉunati u grame.

Dakle, masa pooranog zemljišta je u ovom primjeru iznosi 3 600 000 kg/ha

4. Korak

Izraĉunati koliĉinu fosfora i kalijuma na dubini 30 cm po hektaru. Prethodnog je potrebno miligrama preraĉunati u grame:



36

Masa pooranog zemljišta je 3 600 000 kg, odnosno ako se ova masa pretvori u gra-me, tada iznosi 3 600 000 000 g.

Postavljanje razmjera: x = 3 600 000 000 g zemljišta : 0,012 g P2O5 = 100 g zemljišta

Dakle, na dubini zemljišta od 30 cm, biljci je pristupaĉno 432 kg/ha P 2O5

5. Korak

Isti raĉunska operacija se ponavlja prilikom izraĉunavanja koliĉine kalijuma u zemljištu na

ispitivanoj dubini.

Postavljanje razmjera: x = 3 600 000 000 g zemljišta : 0,015 g K 2O = 100 g zemljišta

Ovim izraĉunavanjem, utvrĊeno je da u zemljištu do dubine od 30 cm ima 540 kg/haK 2O dostupnog za ishranu biljaka.

Podaci dobijeni hemijskom analizom zemljišta po Al- metodi služe pored ostalog za preraĉunavanje potrebnih koliĉina fosfornih i kalijumovih Ċubriva za meliorativno Ċubrenjezemljišta sa deficitom ishrane ovim hranjivim elementima.

Primjer 11.

Hemijskom analizom zemljišta po AL metodi, utvrĊeno je da zemljište sadrži 11mg/100 g zemljišta P2O5 i 14 mg/l00 g zemljišta K 2O. Potrebno je meliorativnim Ċubrenjemnivo hranjiva podići na 20 mg/l00g zemljišta P2O5 i K 2O. Dubina predviĊene obrade zemljišta

je 35 cm, a zapreminska masa zemljišta iznosi 1.5 g/cm3.

S obzirom da je hemijskom analizom utvrĊeno da zemljište sadrži 11 mg/100 g zemlji-šta P2O5 i 14 mg/100 g zemljišta K 2O, a željeni sadržaj istih hranjiva je 20 mg/100 g zemljišta,razlika do željenog sadržaja je 9 mg/100 g zemljišta P2O5 odnosno 6 mg/100 g zemljišta K 2O.

1. Korak

Izraĉunavanje mase obraĊenog zemljišta po hektaru do 35 cm dubine.

Zapreminska masa prividna 1 cm3 je 1,50 g, što znaĉi da će masa 1 m3 iznositi: 1 m3 = 100 cm x 100 x 100 cm (ili 100 cm)3 = 1 000 000 cm3

1 000 000 cm3 x 1,5 g = (1 500 000 g/m3)/1000 = 1500 kg/m3

2. Korak

Izraĉunavanje potrebnih koliĉina fosfora i kalijuma za meliorativno Ċubrenje do željenogsadržaja ovih elemenata u zemljištu.

Postavljanje razmjera za izračunavanje fosfora:

x = 5 250 000 000 g zemljišta : 0,009g P2O5 = 100 g zemljišta



37

Da bi se nivo fosfora podigao sa 11 na 20 mg/100 g zemljišta, potrebno je Ċubriti sa472,5 kg/ha P2O5.

Postavljanje razmjera za izračunavanje kalijuma

x = 5 250 000 000 g zemljišta : 0,006g K 2O = 100 g zemljišta

Da bi se nivo kalijuma podigao sa 14 na 20 mg/100 g zemljišta, potrebno je Ċubriti sa315 kg/ha K 2O.

EUF metoda

E

UF je skraćenica nastala iz kombinacije koja opisuje tehniku primjenjene metode:elektrodijaliza + ultrafiltracija. Elementi ishrane (biljna hranjiva) koji se odreĊu-

ju, izdvajaju se iz otopine u obliku iona (kationa i aniona). Promjenom temperature i naponaelektriĉne energije u suspenziji zemljište-voda, izdvajaju se iz zemljišta slabije ili ĉvršće vezanielementi ishrane.

Ekstrakcijski medijum je destilisana voda, a tokom ekstrakcije pod uticajem elektriĉ-nog polja (istosmjerna struje), iz suspenzije se na anodi i katodi izdvajaju razliĉito nabijeni ionii ĉestice. Ovim postupkom izdvaja se iz zemljišta prvo lako pristupaĉni dio, a zatim ĉvršćevezana frakcija hranjiva, koja se u toku vegetacije postepeno mobilizira. U sistem se ne unosehemikalije kao kod klasiĉnih postupaka ekstrakcije, tako da koncentracije hranjiva koje seutvrde EUF-om bolje odgovaraju onima koje su stvarno biljci pristupaĉne (premda biljka neusvaja hranjiva uz pomoć elektriĉne energije).

Za potrebe Ċubrenja koriste se rezultati iz dva ekstrakta i oznaĉavaju se kao EUF20 iEUF80. MeĊutim, u istraživaĉkom radu temperatura se može mijenjati od 20 do 800C, a napon

struje 200-

400 V, tako da su u tom sluĉaju rezultati analize prikazani trendom, imaju vremenskudimenziju i izraženi u mg/100 g zemljišta u jedinici vremena ekstrakcije, naravno, za datinapon i jaĉinu elektriĉne energije te temperature.

Za vrijeme ekstrakcije pozitivno nabijeni ioni (Ca2+, K +, Mg2+, , Mn2+, Fe3+ ) putujudo katode, a negativno nabijeni ioni (anioni, NO3- , SO4

2- , BO33- itd) prema anodi. Uz pomoć

kontinuiranog protoka vode, ioni se izdvajaju uvijek u istoj koliĉini vode.Izborom vremena trajanja i uslova ekstrakcije, moguće je jednom ekstrakcijom dobiti

više frakcija hranjiva, ali to treba znati ispravno interpretirati. Npr., brzina desorpcije kalijumaovisi kako od sadržaja gline, tako i tipa sekundarnih minerala koji ju ĉine. Stoga se prema koliĉi-ni desorbovanog kalijuma može odrediti i osobine gline (sadržaj selektivno vezanih minerala ovisio mogućnosti sorpcije ili fiksacije na unutrašnjim, meĊulamelarnim prostorima alumosilikata,

odnosno gline), što je važno za odreĊivanje doze kalijuma za Ċubrenje ( Nemeth, 1976., 1988.).

OdreĊivanje ukupnog azota u zemljištu Semimikro- Kjeldahl metodom

( modifikacija po Bremner -u, 1960)

P

rincip metode sastoji se u razgradnji organske materije (organska materija: mine-ralna materija = 98%:2%) s koncentrovanom sulfatnom kiselinom (H2SO4) uz

dodatak katalizatora (selenska smjesa) i jakog oksidacijskog sredstva koncentriranog vodo-nikovog peroksida (H2O2) na visokoj temperaturi do amonijevog sulfata ((NH4)2SO4). Iz amoni-

jevog sulfata se alkalnom destilacijom izdestilira amonijak koji se hvata u predlošku poz-nate zapremine i molariteta (0,01 M) hloridne kiseline (HCl). Nakon završetka destilacije, retit-racijom s koncentracijom od 0,01 M natrijumove lužine (NaOH) utvrĊuje se ostatak neveza-ne kiseline s razvijenim amonijakom.

NH4

+



38

Alkalna destilacija se provodi na automatskom destilacijskom aparatu - tecator .

Reagensi :

1. Rastvor 0,01 N H 2SO4 2. Koncentrovana H 2SO4 3. Smješa katalizatora - K 2SO4 , CuSO4, 5H 2O, Se ( u omjeru 100 : 10: 1)4. Rastvor 10 n NaOH

5. Rastvor H 3 BO3 + miješani indikator (mora imati pH 5)Tok analize:

1. Razaranje i oksidacija organske materije

U Kjeldahl balon stavi se 1 g zemljišta, 2 cm3 H2O i ostavi da stoji 30 minuta, zatim sedoda 1,1 g smješe katalizatora i 3 cm3 koncentrovane H2SO4 i kuva se 5 sati.

Proces teĉe ovako:

CH2HN2COOH + 3H2SO4 = 3SO2 + 2CO2 + 4H2 + 2NH3 + H2SO4 = (NH4)2SO

2. Izdvajanje-

destilacija amonijakaPoslije razaranja balon se ohladi i doda se 20 cm3 vode i promućka, pa se sadržaj balo-

na prenese u destilacionu komoru. Dospe se vode u destilacionu komoru do markera od 50 cm3.U erlenmajer tikvicu doda se 5 cm3 smješe H3BO3 sa indikatorom i postavi se ispod kondenza-tora ĉiji vrh mora biti uronjen u bornu kiselinu. U lijevak aparata se doda 20 cm 3 10 NaOH, pase polako spušta u destilacionu komoru. Zatvaranjem dovoda vode poĉinje destilacija.

(NH4)2SO4 + 2NaOH = Na2SO4 + 2NH3 + 2H2O + NH3 + H3BO3 = H4H2BO3

3. Titracija

Titrira se destilat sa 0,01 n H2SO4. Promjena boje iz zelene u ružiĉastu je taĉka ekviva-

lencije, pri ĉemu je 1 ml 0,01 n H2SO4 = 0,14 mg NTabela 17. Klase obezbjeđenost zemljišta azotom

Klasa zemljišta Azot (N u %) 1. Siromašno < 0,10

2. Srednje obezbjeĊeno 0,10 - 0,20

3. Dobro obezbjeĊeno >0,20

Nmin metode OdreĎivanje nitratnog azota ( po Riehmu )

N

itratni oblik azota u zemljištu ekstrahira se razrijeĊenom otopinom NaCl ili KCliz svježih uzoraka zemljišta. Uzorci zemljišta uzimaju se s odgovarajuće dubine(90 cm, 50 cm, 30 cm ) ovisno o vrsti usjeva i vegetacijskom razdoblju te se ĉuvaju na niskojtemperaturi do dopremanja u laboratorij i analiziranja uzoraka zemljišta u prirodnom(nenarušenom) stanju. Nitrati zemljišta s difenilaminom s stvaraju kompleks plave boje ĉijiintenzitet je proporcionalan koliĉini nitrata, a utvrĊuje se spektrofotometrijski na 580 nm. Zakonstruiranje kalibracijskog dijagrama koristi se serija standarda poznate koncentracije nitrata(osnovni standard priprema se sa KNO3), a serija radnih standarda priprema se u rasponu kon-centracije od 0 do 1 mg NO3/100 g zemljišta ( Lončarić, 2006).

OdreĎivanje amonijskog azota ( po Nessleru )

Amonijski oblik azota je većim dijelom apsorbiran na koloide zemljišta, a manjim je dijelom u vodenoj fazi. Za ekstrakciju se koristi otopina KCl jer K + zamjenjuje NH4+ s



39

kolioda zemljišta. Tako ekstrahirani ukupni amonijski azot mjeri se pomoću Nessler reagen-sa i kompleksa žute boje po reakciji:

NH4Cl + 4KOH + 2K 2(Hgl4) → HgOHg(NH2)I + 7KI + 3H2O + KCl

Izraĉunavanje i interpretacija rezultata Nmin metode

U svježim uzorcima zemljišta u kojima se na prethodno opisani naĉin odreĊuje koncentra-cija nitratnog i amonijskog oblika azota, takoĊer se odreĊuje i trenutna vlaga na sljedeći naĉin:

1. Odvažu se oznaĉene prazne posudice za odreĊivanje vlage (tara),

2. Posudice se napune svježim uzorkom zemljišta i izvažu se (bruto vlažno),

3. Posudice s uzorcima zemljišta se stavljaju u sušionik na 105ºC da se suše do kon-stantne mase koja se provjerava uzastopnim vaganjem u razmacima od ½ ĉasa (pri vaĊenju

posudice s uzorkom iz sušionika koristi se eksikator i uzorci se prije vaganja hlade)

4. Izvaže se masa suvog zemljišta s posudicom (bruto suvo),

5. Izraĉunava se masa vlažnog (neto vlažno = bruto vlažno-tara) i suvog zemljišta

(neto suvo = bruto suvo-tara),

6. Nakon toga se raĉuna procenat trenutne vlage u uzorcima zemljišta pomoću sljede-će jednaĉine:

Na temelju rezultata Nmin analize odreĊuje se preporuka u Ċubrenju (prihrana ili startnoĊubrenje).

Preporuke se mogu izraĉunati pomoću kompjutorskih aplikacija u koje se unose odgo-varajući parametri (npr. dubina uzimanja uzoraka, tekstura zemljišta, usjev, fenofaza usjeva,gustina usjeva, trenutna vlaga zemljišta, koncentracija nitrata izražena u mg N/kg zemljišta ikoncentracija amonijskog azota izražena u mg N/kg zemljišta ili se raĉuna nivou opskrbljenostizemljišta mineralnim oblikom azota (izraženo u kg N/ha kao suma azota u nitratnom i amonij-skom obliku te se kao preporuka Ċubrenja raĉuna koliĉina azota koja nedostaje u tlu ovisno ovrsti usjeva i fenofazi.

Nivo opskrbljenosti zemljišta mineralnim oblikom azota na temelju rezultata Nmin analize raĉuna se na sljedeći naĉin:

1. Potrebni podaci za raĉunanje su dubina zemljišta (npr. 30 cm za sloj 0-30 cm, ili 60cm za sloj 0-60 cm, ali i samo 30 cm za sloj 60-90 cm u drugoj prihrani ozimih strnih žitarica) izapreminska masa prividna zemljišta (zmv).

2. Dobijeni podaci Nmin analizom se unose u formulu a izražavaju se u mg NO3- kg-1 i

mg NH4+ kg-1. 3. Izraĉunavanje koliĉine azota koji se u vlažnom zemljištu nalazi u amonijskom obliku:

4. Izraĉunavanje koliĉine azota koji se u vlažnom zemljištu nalazi u nitratnom obliku:

5. Preraĉunavanje koliĉine amonijskog azota na masu suvog zemljišta:



40

6. Preraĉunavanje koliĉine nitratnog azota na masu suvog zemljišta:

7. Izraĉunavanje koliĉine azota u suvom zemljištu:

8. Izraĉunavanje ukupne koliĉine mineralnog azota u kg ha-1:

Izračunavanje količina azotnih đubriva za đubrenje zemljišta na osnovu N min metode:

Primjer 12.

Koliko je potrebno kg/ha KAN-a do ukupne koliĉine Nmin u zemljištu bude 150 kg/ha, ako je koncentracija azota utvrĊena na osnovu Nmin metode 7 mg kg-1 (ili 0,000007 kg/ kg zemljišta) dodubine od 60 cm, a zapreminska masa zemljišta (prividna -zmv) iznosi 1,5 g/cm3 (ili 1500 kg/m3)?

1. Korak : Izraĉunavanje mase zemljišta do dubine od 60 cm.

2. Korak : Izraĉunavanje koliĉine Nmin:

3. Korak: Izraĉunavanje potrebne koliĉine N do željenih 150 kg/ha.

4. Korak: Izraĉunavanje potrebne koliĉine KAN-a.

Kalcijum

K alcijum se u zemljištu nalazi u vidu neorganskih jedinjenja u sastavu raznih stije-na, minerala (dolomit, kreĉnjak, mramor, gips itd.). U zemljinoj kori koliĉina

kalcijuma po težini iznosi 3,6 %. On spada u zemnoalkalne metale, a pretežno je u vidu neor-ganskih soli (CaCO3, CaSO4, Ca3(PO4)2 i dr.).

Biljke kalcijum usvajaju u vidu Ca2+ iona. U biljci ima vrlo vaţnu ulogu kao gradivnielement i prilikom stvaranja mitohondrija.

Kalcijum iz zemljišta ispire voda obogaćena ugljen-dioksidom u descedentnim tokovi-

ma, i to zbog stvaranja u vodi topivog kalcijum bikarbonata. Jak antagonizam kalcijuma ionakalijuma dovodi do istiskivanja kalcijuma iz adsorptivnog kompleksa, i tada se stvara put za

prelaženje kalcijuma u topivi oblik, u otopinu zemljišta.Kalcijum je neophodan kao faktor plodnosti zemljišta i kao biljno hranjivo, a posebno

za podizanje pH vrijednosti kiselih zemljišta vrijednost, zasićen bazama i pufernu sposobnostzemljišta.

Zasićenost bazama mjerodavna je za intervenciju kalcijumom, pa je kalcizaciju aktual-na ako je zasićenost ispod 50 %. Pufernost zemljišta je od velikog znaĉaja na odmjeravanjukoliĉine kalcijuma, pa se zemljišta jaĉe puferne sposobnosti mogu obogaćivati u većim koliĉi-nama. U suprotnom se može izazvati "šok " u zemljištu zbog nagle promjene u pH reakciji zem-ljišta. Glavni izvori kalcijumovih Ċubriva su: ţivi kreč, gašeni kreč, krečnjak. dolomitno braš-no. sadra, saturacioni mulj, lapor itd.



41

OdreĊivanje pH reakcije zemljišta

Reakcija zemljišta je vrlo važna osobina, jer utiĉe na životne funkcije biljaka i na fizi-ĉko-hemijske procese u zemljištu. Reakcija zemljišta je indikacija hemijskih stanja koje postojeu zemljištu. Poznavanje reakcije zemljišta je važno u dijagnozi plodnosti zemljišta, pa se meĊuobaveznim analizama zemljišta odreĊuje i njegova pH vrijednost.

Ona se javlja se kao edafski faktor, a upozorava na stepen zasićenosti bazama adsorp-tivnog kompleksa i otopine zemljišta. Ukoliko u otopini zemljišta prevladavaju H iona, onda jezemljište kiselo, a ako prevladavaju OH ioni onda je ono alkalno a ukoliko je podjednako H iOH iona, onda je zemljište neutralne reakcije.

Pri tome razlikujemo: Aktivnu kiselost. To je kiselost zemljišnog rastvora, odnosno , to je ukupna koliĉina H

iona u tom rastvoru. OdreĊuje se u vodenom rastvoru.

Hemijska analiza zemljišta na aktivnu kiselost (pH u H 2O)

Vazdušno- suvog zemljišta (10 g) se prenese u čašicu od 50 cm3. Sa menzurom se dodaje25 cm3 destilovane vode i sve se dobro izmiješa, nakon toga treba da odstoji 30 minuta. Nakon toga

se vrši mjerenje na pH - metru, uranjanjem staklene elektrode u suspenziju zemljišta.

Supstitucijsku kiselost ili izmenjivu kiselost. Dobije istiskivanjem adsorbovanih Hiona i Al iona pod uticajem rastvora neutralnih soli (1 n KCl). Time se ne istiskuje cjelokupnakoliĉina adsorbovanih H i Al iona, nego samo oni koji su slabije vezani. Tako odreĊena supsti-tucijska kiselost u sebi sadrži i aktivnu kiselost.

Hemijska analiza zemljišta na supstitucijsku kiselost (pH u n KCl - u)

Pripreme za analizu zemljišta na susptitucijsku kiselost ista je kao u prethodnom pos-tupku. Međutim, umjesto vode, određuje se u rastvoru n KCI i označava se kao pH u KCl, ili

fiziološki aktivna kiselost. Mjerenje se vrši pomoću pH –metra uranjanjem staklene elektrode u suspenziju zemljišta. Na bazi vrijednosti u KCl -u, određena je podjela reakcije zemljišta prema

Sefer – Šahtšabelu.

Tabela 18. Reakcija zemljišta (po Šefer -Šahtšabel -u)

Reakcija zemljišta pH Reakcija zemljišta pH

Vrlo jako kiselo <4 Slabo alkalno 7,0-8,0

Vrlo kiselo 4,0-4,9 Umjereno alkalno 8,1-9,0

Umjereno kiselo 5,0-5,9 Jako alkalno 9,0-10,0

Slabo kiselo 6,0-6,9 Vrlo jako alkalno >10,00

Neutralno 7,0 - -

Hidrolitiĉku kiselost. Dobije se istiskivanjem adsorbovanih H iona pod uticajem bazi-ĉnih soli (1 n CH2COONa ili sa 1 n (CH3COOH)2Ca). Zbog baziĉne reakcije ovih soli, moguse istisnuti svi adsorbovani H i Al ioni, odnosno oni slabije i oni jaĉe vezani. Hidrolitiĉka kise-lost ukljuĉuje u sebi aktivnu i skoro cjelokupnu supstitucijsku kiselost. Zato se ponekad nazivai ukupna kiselost zemljišta. Pomoću hidrolitiĉke kiselosti odreĊuju se koliĉine kreĉnog mate-rijala za kalcizaciju.

Titrimetrijsko odreĎivanje potreba kreča za kalcifikaciju (odreĎivanje hidrolitičkekiselosti Y 1 )

Zemljište se titrira Ca - acetatom (ili Na - acetat) gdje dolazi do supstitucije Ca iona savodonikovim ionima. U tom meĊudjelovanju nastaje sirćetna kiselina koja se tretira n/10

NaOH. Ova kiselost se naziva hidrolitiĉka i oznaĉava se sa Y1 pod kojom se smatra broj cm3

NaOH koji je utrošen za neutralizaciju zaostale sirćetne kiseline iz 50 g zemljišta pri djelova-nju neke hidrolitičke bazične soli.



42

Potrošena koliĉina n/10 NaOH za neutralizaciju sirćetne kiseline pomnoži se sa 2,5 a dobi- jena vrijednost predstavlja Y 1.

Da bi se dobila vrijednost H u mekv/100 g zemljišta, potrebno je Y I pomnožiti sa 2 (da bi se prevelo na 100 g zemljišta), a zatim pomnožiti sa 3,25 kod kiselih ili 1,5 kod manje kiselihzemljišta. Ovo se množi da se obuhvate svi H - ioni na ĉesticama zemljišta. Zatim se ta vrijed-nost dijeli 10 puta za prevoĊenje u mekv.

Primjer 13.

Prilikom odreĊivanje hidrolitiĉke kiselosti zemljišta, za neutralizaciju sirćetne kiseline,utrošeno je 3,784 ml n/10 NaOH. Zemljište je slabo kisele reakcije, pa se u ovom primjerukoristiti faktor 1,5.

1. Korak

Izraĉunavanje sadržaja H –iona:

2. Korak

Izraĉunavanje sadržaja CaCO3 u zemljištu:

Kod kalcizacije se vodi raĉuna da se u zemljište unese kreĉ u koliĉini koja je ekviva-lentna vrijednosti "H". To znaĉi da na svakih 1 mekv H - iona treba dodati 1 mekv Ca - iona,odnosno 1 mekv CaC03.

=

3. Korak

Izraĉunavanje meliorativnih koliĉina kreĉnog materijala za Ċubrenje zemljišta:

Dubina obraĊenog sloja je 20 cm a zmv je 1,5g/cm3. Prema tome, masa obraĊenog zem-ljišta iznosi:

1 m3 = 100 cm x 100 x 100 cm (ili 100 cm)3 = 1 000 000 cm3

1 000 000 cm3 x 1,5 g = (1 500 000 g/m3)/1000 = 1500 kg/m3

Postavljanje razmjera za izračunavanje sadrţaja CaCO3

x = 3 000 000 000 g zemljišta : 0,142 g CaCO3 = 100 g zemljišta

U ovom primjeru, izraĉunato je da zemljište sadrži 4 260 kg/ha CaCO3. Masa CaCO3 preraĉunava se na CaO ako se masa CaCO3 podijeli sa 1,78 ili obrnu-

to, da se masa CaO pomnoži sa istim brojem da se dobije koliĉina CaCO3 za kalcizaciju: - jer je molekularna masa = CaO = 56 g mol, a CaCO3 g = 100 g mol. - iz toga proizlazi da je 100 g mol CaCO3 : 56 g mol CaO = 1,78

U ovom primjeru, izraĉunato je da ispitivano zemljište do 20 cm dubine sadrži 4

260 kg/ha CaCO3. Ukoliko želimo utvrditi njegova ekvivalentna koliĉina u obliku CaO, tada ćeta koliĉina iznositi:4 260 kg/ha CaCO3 : 1,78 = 2 393 kg/ha CaO



43

Na ovaj naĉin se prilikom odreĊivanja koliĉina kreĉnog materijala za kalcizaciju preraĉunavaju koliĉine Ca materijala zavisno od njegovog oblika (zavisno da li je u obliku kar- bonata ili oksida).

Elektrometrijsko odreĊivanje potrebe za kreĉom po Šahtšabel-u

Zemljište se tretira normalnim rastvorom Ca - acetatom ili Na -acetatom. Dolazi do

hidrolitiĉkog cijepanja tih soli, a potom do supstitucije Ca -iona i H- iona, gdje će se u rastvorustvoriti više sirćetne kiseline. Ovo se kasnije mjeri pH – metrom.

Na osnovu dobijenih pH vrijednosti. odreĊuje se potreba kreĉa za kalcizaciju, (tabela 19).

Tabela 19. Tabela za izračunavanje potrebnih količina kreča za kalcizaciju

pH

susp. Ca

acetata

CaO

za pH = 7

(kg/ha)

pH susp. Ca· acetata

CaO

za pH = 7

(kg/ha)

pH susp. Ca - acetata

CaO

za pH = 7

(kg/ha) 7,00 300 6,55 2600 6,15 6200

6,90 600 6,50 2900 6,10 7000

6,85 900 6,45 3200 6,05 7800

6.80 1200 6,40 3600 6,00 9000

6,75 1400 6,35 4000 5,95 10300

6,70 1700 6,30 4500 5,90 12000

6,65 2000 6,25 5000 5,85 14300

6,60 2300 6,20 5500 5,80 19000

OBRADA ZEMLJIŠTA

OdreĊivanje najpogodnijeg vremena za obradu s obzirom na stanje vlaţ-nosti zemljišta

Z

emljište treba obraĊivati pri umjerenom sadržaju vlage. Obrada suvog ili mokrogzemljišta je otežana, veći je utrošak energije, kvaliteta rada je lošiji, kvari se struk-

tura zemljišta. Na vrlo suvim zemljištima pogonske mašine i oruĊa se lome i kvare, a namokrom proklizavaju pa je uĉinak u jedinici vremena znatno manji.

Prema Butorcu (1970), zemljište je najpogodnije obraĊivati pri momentalnoj vlazi zem-ljišta od 20 - 36 %. Iznad 36 % vlažnosti zemljište je žitko i neplastiĉno, a ispod 20 % je suvišesuvo. Zemljište se najbolje obraĊuje pri umjerenoj plastiĉnosti, odnosno izmeĎu granice ţitkos-ti i krutosti .

Konsistencija (ĉvrstoća, gustoća, postojanost) obuhvata koherenciju (povezanost, pria-njanje), zbijenost, ljepljivost i plastičnost . Prema Attenberg -u (cit. prema Butorac, 1970), razli-

kuju se sljedeći oblici konsistencije zemljišta:

1. Čvrsto stanje - ako se dva komada zemlje priljube jedan uz drugi slabim pritiskom,oni se ne sljepljuju. Sušenjem ne mijenjaju zapreminu.

2. Polučvrsto stanje - ako se dva komada zemlje priljube jedan uz drugi slabim pritis-kom, oni se sljepljuju. Sušenjem se skupljaju i postaju ĉvrsti.

3. Ţilavo- plastično stanje - zemlja se ne lijepi na metalne alatke kojima se obraĊuje.Samo jakim pritiskom može se uvaljati u valjuške 2 - 3 mm.

4. Ljepljivo- plastično stanje - zemlja se lijepi za metalne alatke kojima se obraĊuje.Lako se valja u valjuške 2 - 3 mm.

5. Ţilavo- tečno stanje - zemlja ima oblik guste ljepljive kaše, ali samo u sloju debljine

1,5 cm.



44

6. Gusto- tečno stanje - zemlja ima oblik rjeĊe kaše. Ako se takva kaša razdijeli štapi-ćem, razdvojeni dijelovi se ponovo sljepljuju, ali ostaje trag tog razdvajanja.

7. Rijetko- tečno stanje - zemlja je teĉna kao voda, njeni sitni sastojci plutaju u vodi, akrupnija zrna polako tonu.

Plastiĉnost i konsistencija zemljišta u velikoj su mjeri funkcija sadržaja glinenih iorganskih koloida. Optimalno stanje za obradu je kada većina kapilarnih pora u zemljištu biva

zasićena vodom i tada nema opasnosti od kvarenja strukture. Zemljište treba obraĊivati kadaima vlage ispod donje granice ţitkosti , što predstavlja gornju granicu plastičnosti .

Kada se sadržaj vlage smanjuje prema granici krutosti, zemljište postaje sve gušće,gubi plastiĉnost i to je najbolje stanje za obradu.

Sadržaj vlage u zemljištu odreĊuje se posebnim laboratorijskim metodama, a za agro-tehniĉara je važno da može vizuelno ocijeniti vlažnost, bar približno, radi odreĊivanja pogodno-sti obrade zemljišta.

Vizuelno se stepen vlažnosti može ocijeniti prema skali po Venckijeviču brojevimaod 1 do 5, (cit. Butorcu, 1970):

Tabela 20. Stanje zemljišta za obradu zavisno od stepena vlaţnost (Vanckijević,

cit.Botorac, 1970).

Stepen vlaţnosti zemljišta Ocjena

1. Suviše vlažno zemljište (stanje tekuće) 1

2. Jako vlažno zemljište (stanje ljepljivo ) 2

3 Dovoljno vlažno zemljište (stanje meko plastiĉno) 3

4 Nedovoljno vlažno zemljište (stanje tvrdo plastiĉno) 4

5 Suvo zemljište - glinovito zemljište tvrdo, pjeskovito 5

Vlažnost i konsistencija zemljišta mogu se ocijeniti i jednostavnijom metodom.

Malo zemlje se stavi u porculansku posudu, razmaže se po dnu i djelimiĉno po zido-vima posude u sloju od 1 cm. Po sredini posude se lopaticom napravi mala brazda.1. Ako se nakon lakih udaraca po dnu posude brazda ispuni tekućom vodom bar do polovine

brazde, zemlja je u tekućem stanju.2. Ako se brazda malo ispuni tečnošću, uzima se nova proba zemlje i u nju zabada čista lopati-

ca. Ako se lopatica zamaţe, takva zemlja je ljepljiva. Ljepljiva zemlja na dlanu nakon priti- skanja ostavlja prljav trag.

3. Ako se zemlja ne ispuni tečnošću, a zemlja se lijepi na lopaticu, zemlja je meko plastična.Takva zemlja se lako u dlanovima valja u valjuške i daje ţeljene oblike.

4. Kada se zemlja valjanjem ne isteţe u niti već se raspada u male komade, tada je tvrdo plasti-

čna. Pritiskom u ruci obrazuje vrlo čvrste grudvice.5. Ako pri jačem pritisku ruke grudvice ne mijenjaju oblik i ne sljepljuju se, tada je tvrda. Suva pjeskovito zemljište ne stvara grudve, nego se rasipa.

Najpogodnije vrijeme za obradu zemljišta je kada je ono u meko plastičnom stanju. Najnepovoljnije je tekuće i tvrdo stanje.

Zemljišta sa dobrom strukturom, imaju fazu umjerene vlažnosti dugi period, kada je pogodnost za obradu najpovoljnija.

Teška zemljišta sa nestabilnom i lošom strukturom (kao pseudoglej, podzol, rendzine)imaju vrlo kratku fazu povoljne vlažnosti (najĉešće su vrlo suva ili prevlažna) pa je period zaobradu zemljišta vrlo kratak. Takva zemljišta nazivaju još i minutna zemljišta.



45

Ocjena kvaliteta obrade zemljišta

K valitet oranja ocjenjuje se bodovima prema skali Svjetske organizacije za oranje(WPO). Maksimalno se može dobiti 200 bodova za sve radnje ili osobine oranja.

Za pojedinaĉne radnje ili osobine dobija se maksimalan broj bodova:

1. Otvaranje prvih brazdi - 20 bodova. Pravac prve brazde je vrlo važan jer od njegazavisi pravac ostalih brazdi. Prva brazda se ore 5

- 10 cm pliće od druge.

2. Izgled tjemena ( sredine, vijenca, krune) plastice - 25 bodova. Nakon izoravanja 12 brazdi, srednja plastica ne smije biti viša od ostalih.

3. Zaoravanje biljnih ostataka i korova - 35 bodova. Ispod ili izmeĊu plastice ne smijuse vidjeti biljni ostaci, moraju biti potpuno zaorani.

4. Dubina brazde - 35 bodova. Dubina oranja ocjenjuje se 6 puta. Ne mjere se prvedvije brazde kod naora i zadnje dvije kod razora. U istoj brazdi na rastojanjima od5 metara mjeri se 3 puta.

5. Osposobljenost oranice za sjetvu - 15 bodova. Ocjenjuje se ujednaĉenost, razdrob-ljenost plastice, pravilno slaganje, šupljine meĊu plasticama i pravac oranja.

6. Završna brazda u razoravanju - 20 bodova. Ocjenjuje se pravac, sklapanje plastice.

dubina i širina posljednje tri brazde. Posljednje tri brazde (razori) ne smiju biti preduboke. U njima ne smije biti grudva i odrona, tragova toĉkova traktora.

7. Ulaz i izlaz, čistoća rada - 15 bodova. Ocjenjuje se kvalitet i ĉistoća ulaska i izlaskaiz brazde, te izgled završetka brazde.

8. Opšti izgled uzorane parcele - 35 bodova. Plastice moraju biti ujednaĉeno složene iusitnjene, oranje ĉisto i ostale osobine oranja kvalitetne.



46

ĐUBRENJE ZEMLJIŠTA

S

vaka biljka prima iz svoje sredine(zemljište i atmosfera) elemente odnosno

hemijska jedinjenja koji su prijeko potrebni za izgradnjuorganizma i za život.

Biljke primaju ugljenik, vodonik i kiseonik izatmosfere i zemljišta, najviše kao ugljen dioksid i vodu, aostale hemijske elemente odnosno jedinjenja iz zemljišta.Tu je potpuna sliĉnost u primanju hranjiva izmeĊu bilja-ka slobodne prirode i kultivisanih biljaka. Razlika je utome što kulturne biljke mnogo više troše hranjiva uistom vremenskom razdoblju, a naroĉito što znatan diovezanih hranjiva (u sjemenu, korijenu, gomolju, vegetati-vnoj masi itd.) iskorištava ĉovjek i domaće životinje kaohranu ili sirovine za industrijsku preradu. Na taj naĉin

prekida se kruženje materije biljnih hranjiva. U prirodi je

taj krug potpuno zatvoren. Posljedica toga je stalno osi-romašenje u aktivnim biljnim hranjivima na antropoge-nom zemljištu.

Slika 10. Biljna hranjiva

Iz tog razloga, ĉovjek je primoran agrotehniĉ-kim mjerama (Ċubrenjem) snabdjeti biljke dovoljnimkoliĉinama mineralnih hranjiva, kako bi postigao željeni

prinos i kvalitet.

U tu svrhu nam služe Ċubriva koja predstavljaju sve materije organskog ili mineralnog sasta-va, koja obogaćuju zemljište aktivnim hranjivima, a djeluju na povećanje plodnosti antropogenogzemljišta i dosljedno tome, na povećanje biljne mase odnosno prinosa.

Đubriva se mogu podijeliti po raznim kriterijumima ali se uobiĉajeno dijele na dvije grupe:1. Domaća . 2. Fabrička Ďubriva.

Shema 2. Podjela organskih i mineralnih đubriva

Od domaćih Ċubriva, najĉešće se koristi čvsti stajnjak koji je nosilac je organskih ihumusnih materija. Fabriĉka Ċubriva zovu se još trgovačka, vještačka ili mineralna.



47

Vještaĉka ili mineralna Ċubriva se danas najviše koriste zbog niza prednosti nad doma-ćim a o ĉemu će biti rijeĉi kasnije.

Izraĉunavanje mase proizvedenog stajnjaka

Koliĉina proizvedenog stajnjaka zavisi od nekoliko faktora: broja, vrste i kategorijestoke, načina njihovog drţanja, vrste, količine i kvaliteta hrane, količine i vrste prostirke .

Naĉini raĉunanja pro izvedenog stajnjaka su, (Šarić,1983):1. Koliĉina dnevne ili godišnje produkcije ĉvrstog stajnjaka dobije se kada se masa suvematerije utrošene hrane podijeli sa 2 pa se ovom doda suva materija prostirke i zbir pomnoži sa4, odnosno po formuli:

Suva materija krme dijeli se sa 2, zato što se smatra da stoka u prosjeku iskoristi polovinukrme. Zbir se množi sa 4 jer svježi stajnjak ima 75 % vode, odnosno 25 % suve materije.

Primjer 14.

Dnevni obrok za stoku ima 250 kg suve materije, a dato je za prostirku 70 kg pšenične slame. Tada će količina đubriva normalne vlaţnosti (75 %) biti:

1. Približna produkcija stajnjaka može se izraĉunati ako se koliĉina suve materije hrane pom-noži sa 3 (tri):

Primjer 15. ( 250 kg suve materije x 3 = 750 kg stajnjaka)

2. Godišnja koliĉina proizvedenog stajnjaka može se izraĉunati ako se težina grla stoke u tovu pomnoži se 25. Na primjer, sabrana težina grla stoke u jednom tovilištu iznosi 25 000 kg.

Ovaj broj se pomnoži sa 25. Primjer 16. ( 2 500 kg ţive vage stoke u tovilištu x 25 = 625 000 kg ili 625 t)

3. Koliĉina stajnjaka može se izraĉunati i na osnovu žive vage stoke. Za svakih 100 kg živemjere dobije se dnevno od govečeta 8,5 kg, konja 5,3 kg, svinje 7 kg, ovce 5 kg svjeţegstajnjaka. Kada se ukupna koliĉina svježeg stajnjaka smanji za 30 %, dobija se masa zre-log stajnjaka.

4. Na osnovu potrošnje hrane, prostirke i prosjeĉnog broja dana u tonu stoke, izraĉunate su prosjeĉne vrijednosti za proizvodnju stajnjaka za razne vrste stoke godišnje:

Tabela 21. Produkcija stajnjaka zavisno od teţine i broja domaćih ţivotinja u uzgoju (Šarić, 1983)

Vrsta stoke Masa grla stoke (kg) Produkcija stajnjaka (t) 1. Konj* 500 6

2. Goveĉe* 500 10

3. Ovca 100 0,7

4. Svinja 100 1,4

5. Kokoši 100 jedinki 0,7

6. Guske 100 jedinki 1,1

7.

Patka

100 jedinki

0,8

*U ovom računu uzeto je u obzir da je govedo u stajskom uzgoju a da je konj radni.



48

6. Koliĉina stajnjaka može se dobiti na osnovu njegove zapremine na Ċubrištu. Masa 1 m 3 stajnjaka iznosi:

a) Svjeţeg 400 - 500 kg. b) Zbijenog 600 - 700 kg. c) Zrelog (zgorijelog) 800 - 900 kg.

7. Površina Ċubrišta odreĊuje se prema broju stoke i to:

Tabela 22. Površina poda đubrišta prema jednom grlu stoke

R.b. Vrsta stoke* Površina poda Ċubrišta (m2) 1. Goveĉe 4

2. Konj 3

3. Svinja 1

4. Ovca 0,7

*Ove vrijednosti se odnose se na odrasla grla.

8. Ako se želi izraĉunati površina potrebnog Ċubrišta za sva grla, raĉunajući podmladak,

tada se uzima u obzir živa važe svih grla stoke, tako da na 100 kg žive vage stokedolazi 1 m2 poda Ċubrišta.

Primjer 17. Na nekom gazdinstvu postoji ovakav stočni fond:

Vrsta i kategorija stoke Broj grla Masa grla (kg) Ukupna masa stoke u tovu

(kg) 1. Odrasla goveda 20 600 12 000

2. Junad 10 350 3 500

3. Telad 10 150 1 500

4. Konji (odrasli) 3 420 1 260

5. Svinje (odrasle) 80 150 12 000 6. Prasad 35 35 1 225

Sveukupna masa stoke u tovu (kg): 31 485

Sa obzirom da na 100 kg žive vage stoka treba 1 m2 poda Ċubrišta, za svu stoku će biti potrebno: 31 485 kg : 100 = 314,85 m2 poda đubrišta

Ritam iskorišćavanja stajnjaka

S

tajnjak se u zemljištu razlaže više godina, ali se veća masa razloži u periodu od 3do 4 godine.

Tabela 23. Dinamika razlaganja stajnjaka u zemljištu zavisno od porijekla stajnjaka(Šarić, 1983)

Porijeklo stajnjaka

Godina iskorišćavanja stajnjaka

I II III IV

GoveĊi 40 25 35 -

Konjski 50 35 15 -

Svinjski 30 35 35 -

Ovĉiji 50 35 15 -

Perad

75

15

10 -



49

Tabela 24. Dinamika razlaganja stajnjaka u zemljištu zavisno od tipa zemljišta (Šarić, 1983)

Tip zemljišta

Godina iskorišćavanja stajnjaka

I II III IV

Teško zemljište 40 25 15 10

Srednje teško zemljište 50 35 15 5

Lako zemljište

60

30

10 -

Za potrebe izraĉunavanja Ċubriva, uzima se, da se stajnjak iskorišćava u zemljištu3 (tri) godine:

R.b. Godina iskorišćavanja stajnjaka Procenat razlaganja stajnjaka (%) 1. I godina 50

2. II godina 30

3. III godina 20

Za sva izraĉunavanja normi Ċubriva, koristi se prosjeĉni hemijski sastav stajnjaka:

R.b. Vrsta hranjiva u stajnjaku Sadrţaj hranjiva (%)

1.

N

0,50

2. P2O5 0,25

3. K 2O 0,50-0,60

4. Organska materija 20

Koliĉina stajnjaka za Ċubrenje zavisi od više faktora: vrste usjeva, sorte ili hibrida, plodnosti zemljišta, planirani prinos, Ċubrenje prethodnog usjeva, koliĉina stajnjaka kojom poljoprivredno dobro raspolaže, tip, kvalitet i porijeklo stajnjaka, ekonomiĉnosti primjenestajnjaka. Ako se zemljište Ċubri stajnjakom svake ĉetvrte godine, prosjeĉne norme Ċubrenjastajnjakom su sljedeće:

R.b. Norma stajskog Ċubriva Masa stajnjaka (t) 1. Niska < 20

2. Srednja 20-30

3. Visoka 30-40

4. Vrlo visoka >40

Da li je stajnjak jaka ili slaba humusna sirovina?

Ranije je bilo istaknuto da stajnjak u sebi sadrži oko 20 % organske materije. Od toga1/3 pripada trajnom humusu. Na osnovu toga se može izraĉunati koliko će trajnog humusa ostatiu zemljištu ako se Ċubri odreĊenom koliĉinom stajnjaka.

Primjer 18.

Planirano je đubrenje sa 40 t/ha stajnjaka koji sadrţi 35 % trajnog humusa i 20 %organske materije. Dubina obrade je 30 cm a zapreminska masa zemljišta 1,5 g/cm3.

1. Zapremina zemljišta obrađenog = 10000 m2 x 0,3 m = 3000 m3

2. Masa zemljišta zapremine od 3000 m3 , gdje je zapreminska masa 1,5 g/cm3 iznosi:

3. Masa obrađenog zemljišta = 3000 m3 x 1 500 kg = 4 500 000 kg/ha

U 40 t stajnjaka ima:



50

4. Sa 40 t stajnjaka u zemljište površine 1 hektara na dubini obrade od 30 cm unijeće setrajnog humusa: 4 500 00 kg = 2800 kg : 100 = x

Što znaĉi da će se Ċubrenjem sa 40 t/ha stajnjaka unijeti u zemljište samo 0.062 % traj-nog humusa, što je vrlo malo. Ako se želi u zemljište unijeti 0,6 % trajnog humusa, tada se

mora Ċubriti sa 400 t/ha stajnjaka ili 40 vagona, što je vrlo velika koliĉina.Da bi smo potkrijepiti ĉinjenicu da je stajnjak slaba sirovina za trajni humus može pos-

lužiti i ovaj primjer:

Primjer 19.

Koliko je potrebno godina đubriti stajnjakom u količini od 40 t/ha, da bi se sadrţajhumusa povećao na 0,6 % ako on sadrţi u sebi 20 % organske materije, a od toga 35 % trajnoghumusa. Dubina unošenja stajnjaka je 30 cm, a zapreminska masa zemljišta je 1,5 g/cm 3.

U prethodnom primjeru izraĉunato da je masa obraĊenog zemljišta na 30 cm dubinezapreminske mase od 1,5 g/cm3 jednaka 4 500 000 kg, a da je masa trajnog humusa u 4 vagona

stajnjaka 2800 kg, odnosno u zemljište je unijeto 0,062 % trajnog humusa.Sa obzirom da ţelimo nivo humusa dići na 0,6 % tada nam je tom količinom hranjiva

potrebno đubriti zemljište:

Primjer 20.

Svake četvrte godine zemljište je đubreno stajnjakom, a nivo humusa se povećao za 1% u 80 godina. Stajnjak ima 21 % organske materije od toga 34 % trajnog humusa. Zemljište

je orano na 30 cm dubine, a njegova zapreminska masa je 1.148 g/cm3.

Sa kojom količinom stajnjaka je đubreno zemljište svake četvrte godine?

2. Zapremina obrađenog zemljišta = 10 000 m2 x 0,3 m = 3 000 m3

3. Masa obrađenog zemljišta = 3 000 m3 x 1 148 kg = 3 444 000 kg/ha

Dakle, da bi se sadržaj humusa u zemljištu podigao za 1%, potrebno je Ċubriti sa 24114,4 kg/ha stajnjaka svake ĉetvrte godine kroz period od 80 godina.

Izraĉunavanje norme mineralnih Ċubriva

Koliĉina i vrsta mineralnih Ċubriva zavisi od: vrste i planiranog prinosa, sorte ili hibri-da, plodnosti i hemijske reakcije zemljišta, predusjeva, prethodnog Ċubrenja, plodoreda,korišćenja organskih Ċubriva, tipa, kvaliteta i naĉina zgorevanja stajnjaka, klime, fiziĉkih oso-



51

bina zemljišta, koliĉine ispiranja hranjiva, itd. Normiranje Ċubriva nije lak posao, jer postoji više metoda izraĉunavanja, a ni jedna

nije bez zamjerki. Ne postoji postupak koji bi uzeo sve faktore od kojih zavisi planirani prinos.Prije svega to su vremenske prilike u toku vegetacije, bolesti i štetnici, koji mogu znatno ugro-ziti planirani prinos.

Jedan od osnovnih uslova za normiranje Ċubriva je poznavanje sadržaja pristupaĉnih

hranjiva u zemljištu, sadržaja humusa i sa tim u vezi i potrebe Ċubrenja azotom koji još zavisiod pH zemljišta. Za sadržaj P2O5 i K 20 u zemljištu usvojena je kod nas primjena AL - metode,na osnovu ĉega se preraĉunava potrebna koliĉina glavnih hranjiva za Ċubrenje ( Šarić, 1983)

Tabela 25. Klasifikacija zemljišta prema sadrţaju humusa

Na osnovu reakcije zemljišta i obezbjeĊenosti humusom. fosforom i kalijumom, Jekić(1960) je predložio sljedeći naĉin normiranja Ċubriva (vidi tab. 25 ). Treba napomenuti da uhumidnoj klimi gdje su ispiranja hranjiva veća hranjiva treba dodati u većoj koliĉin5 nego uaridnim podruĉjima gdje su ispiranja hranjiva zanemariva.

Prilikom planiranja Ċubriva i njegovog normiranja, potrebno je poznavati iznošenja hranji-va prinosom odnosno cjelokupnom biomasom kulture za koje se planira Ċubrenje (vidi tabelu 26 ).

Tabela 26. Iznošenje hranjiva ţetvom u glavnom i sporednim proizvodima ( Jekić,1960, Petijević 1963, ).

Mineralna Ċubriva su u današnjoj poljoprivrednoj proizvodnji glavna, a organska spo-redna, a gdje ih ima služe kao dodatak mineralnim Ċubrivima (uglavnom zbog povećanja organ-ske materije u zemljištu). Nekada je postojao širok asortiman mineralnih pojedinaĉnih Ċubriva,a danas su svedena na znatno manju mjeru jer su u praksu uvedena kompleksna Ċubriva kojaznatno pojednostavljuju radne procese a isto tako pojeftinjuju proizvodnju hrane.

Klase zemljišta

Sadrţaj humusa (%) U lakim

zemljištima

U srednjim

zemljištima

U teškim zemljiš-tima

Siromašno humusom <1.0 < 1.5 <2.0

Humusno 1-2.5 1.5 - 4 2-5

Bogato humusom 2.6 - 8.0 4.1 - 12 5.1 - IS

Tresetno >8.0 > 12 > IS

Kultura Prinos od 1 t glavnog proizvoda iznosi kg

N P2O5 K 2O CaO

Pšenica 25 13 22 5

Raž 24 12 26 6

Jeĉam 22 14 23 8

Ovas 28 12 29 6

Kukuruz (zrno) 26 11 25 6

Grašak 60 15 35 30

Soja 70 15 28 28

Stoĉni grašak (zrno) 58 15 35 22

Lucerka (sijeno)

28

7

18

29

Šećerna repa 4 2 6 2

Krompir 5 2 8 3

Uljana repica (zrno) 51 28 51 52

Suncokret (zrno) 53 30 153 102

Duvan 55 16 82 45

Sjemenska repa 37 16 50 25

Kukuruz (silaža) 2 1 4 1



52

Od pojedinaĉnih Ċubriva, zadržana su azotna (zbog prihrane) dok se potrebe za kaliju-mom i fosforom podmiruju kompleksnim Ċubrivima prilikom osnovnog, predsjetvenog ili sta-rtnog Ċubrenja. Danas je teško na tržištu naći pojedinaĉna kalijumova ili fosforna Ċubriva.

Od azotnih Ċubriva koriste se KAN (27% N), i urea (46% N), a od fosfornih super fosfat(18 % P 2O5), triplex (45 % P 2O5) a od kalijumovih kalijumova so (40 % K 20 i 60 % K 20).

Tabela 27. Iznošenje hranjiva ţetvom u glavnom i sporednim proizvodima ( Jekić,1960,

Petijević 1963,). pH

zemlj. u

nKCl

Humus

u %

AZOT (N) FOSFOR (P2O5) KALIJUM (K 2O)

Ukupan

N u %

Vratiti odiznijetog

u %

P2O5

mg/100 gzemljišta

Vratiti od

iznijetog

u %

K 2O mg/l00 g

zemljišta

Vratiti od

iznijetog

u %

4,0 - 5,5 do 2 do 0,1 100 0-5 200 0-5 l50

5.6 - 8,0 do 2 do OJ 90 - 100 5 - 10 150 5 - 10 125

4,0 - 5,5 2-4 0,1 - 0,2 90 - 100 10 - 15 125 10 - 15 100

5,6 - 8,0 2-4 0,1 - 0,2 80 - 90 15 - 20 100 15 - 20 60 - 80

4,0 - 5,5 >4 > 0,2 60 - 80 20 - 30 80 - 100 20 - 30 50 - 70

5,6-

8,0

>4

> 0,2

50-

60

> 30

50-

80

> 30

50

*Vrijednosti za P i K u tabeli 27, odnose se na rezultate ispitivanja po AL - metodi.

Hemijski sastav nekih jedinaĉnih Ċubriva je sljedeći:

1. KAN (kalcijum amonijum nitrat) - NH 4 NO3 + CaCO3 (ima 27 % N)

2. Urea (karbamid) - CO(NH 2 )2 (ima 46 % N)

3. Superfosfat - Ca(H 2 PO4 )2 x CaSO4 x H 2O (ima 18 % P 2O5 , a triplex 45 %)

4. Kalijumova so - KCl (ima 40 % K 2O i 60 % K 2O)

Na tržištu sada postoje i oblici azotnih Ċubriva kao što su:

a) anhidridni amonijak - NH 3 , sa 82 % N,

b) UAN (urea-amonijum-nitrat) sa 30 % N (u tečnom obliku).

Složena Ċubriva (kompleksna) imaju dva ili tri glavna elementa koji su u nosaĉu meĊuso- bno vezana hemijskim vezama. U praksi su najĉešća kompleksna Ċubriva sa sva tri (NPK) glav-na elementa. Ona su granulirana, nisu higroskopna, lako se rasturaju, u jednom prohodu biljcise dodaju svi elementi, što znaĉi da se Ċubrenje obavlja u jednoj operaciji što smanjuje troško-ve, štedi vrijeme, smanjuju se troškovi transporta i skladištenja.

Pojam formulacija kompleksnih Ċubriva se odnosi na sadržaj glavnih hranjiva u njemu, a

nose oznaku NPK.Formulacije se oznaĉuju na ambalaži na dva naĉina:

1. NPK 7:20:30 (to znaĉi 7% N: 20% P2O5:30% K 2O)

2. NPK 7-20-30 (to znaĉi 7% N - 20% P2O5 - 30% K 2O)

Đubriva do 30 % aktivne materije su niskoprocentna, 30 - 40 % srednje a preko 40 % visokoprocentna.

Danas je kod nas poznato oko 70 formulacija složenih Ċubriva, ali se kombinacije NPKhranjiva mogu proizvoditi i po narudžbi poljoprivrednih gazdinstava, zavisno od odnosa hranji-vih elemenata i njihovog deficita u zemljištu.



53

Tabela 28. Formulacije kompleksnih đubriva

Formulacije Ċubriva (NPK)

Za osnovno Ċubrenje

Pretsjetveno i sta-rtno Ċubrenje

Prihrana

Korekciono Ċubre-nje

0:13:16 3:11:10 13:10:12 11:52:0

0:15:25 10:10:10 15:5:0 12:14:12

0:15:30 11:11:16 17:8:9 13:13:21

0:20:30 12:12:12 20:12:0 15:10:10

0:20:30 12:12:17 20:20:0 15:20:5

5:10:20 13:13:13 21:14:0 15:20:10

5:15:30 14:14:14 26:21:0 16:32:0

7:10:20 16:16:16 27:14:0 17:10:13

7:14:18 17:13:10 42:5:0 18:10:7

8:12:16+3 MgO 17:17:17 44:2:0 18:18:0

8:16:24

20:15:12 -

18:46:0

10:12:16 11:11:16 - 20:20:0

10:20:30 - - 20:15:20

1:20:30+O, 5 B - - 22:22:0

10:20:30 - - -

10:30:20 - - -

12:24:12 - - -

12:30:16 - - -

Slika 11. Trgovačka (mineralna đubriva)

PRIMJERI NORMIRANJA ĐUBRENJA

Planiran je prinos pšenice od 5 t/ha. Na osnovu tabele 22 može se vidjeti da 1 tona pšenice svojim prinosom iznese iz zemljišta 26 kg N, 13 kg P2O5 i 22 kg K 2O. Prema tome, 5 t pšenice će iznijeti 5 puta više tj. 130 kg N, 65 kg P2O5 i 110 kg K 2O.



54

Hemijskom analizom zemljišta ustanovljeno je, da zemljište ima pH 5,4, sadržajhumusa 2,5 %, P2O5 12 mg/100 g zemljišta i 15mg/l00g zemljišta K 2O.

Iz tabele o normiranju (tabela 27.), vidi se da se u tom sluĉaju u zemljište mora vratiti90 - 100 % N, 125 % P2O5 i 100% K 2O.

Kada se to preraĉuna, tada se za pšenicu planiranog prinosa od 5 t/ha u zemljište moraunijeti:

N – (5 t x 26 kg) x 100% vratiti = 130 kg /NP2O5 – (5 t x 13 kg) x 125 % vratiti = 81 kg/ha P 2O5 K 2O - ( 5 t x 22 kg) x 100% vratiti = 110 kg/ha K 2O Od Ċubriva, na raspolaganju je KAN, super fosfat i 60 % kalijumova so.

U tom sluĉaju se potrebne koliĉine raspoloživih Ċubriva za potrebe pšenice sa planira-nim prinosom od 5 tona izraĉunavaju se na sljedeći naĉin:

1. Potrebna koliĉina pojedinih hranjiva pomnoži sa 100 a potom podijeli sa aktivnomkomponentom u Ċubrivu:

KAN (27 % N) - (130 kg x 100): 27 = 481 kg/ha Superfosfat (18 % P2O5) - ( 81 kg P2O5 x 100): 18 = 450 kg/ha Kalijumova sol (60 % K 2O)

- (110 kg K 2O x 100): 60 = 183 kg/ha

Ukupno se za potrebe pšenice mora dodati u zemljište 1114 kg/ha mineralnih Ďubriva.

Postoji i drugi naĉin preraĉunavanja potrebnih koliĉina mineralnih Ċubriva iz sadržajamineralnih hranjiva u Ċubrivu.

2. 100 se podijeli sa aktivnom komponentom (sadržajem aktivnih hranjiva u mineralnomĊubrivu), a dobiveni koeficijent pomnoži sa koliĉinom hranjiva koje treba dodati u zemljište:

KAN - 100: 27 = 3,7 Superfosfat (18% P2O5) - 100: 18 = 5,56

Kalijumova sol (60% K 2O ) - 100: 60 = 1,67

Nakon toga se koliĉina mineralnih hranjiva množi sa koeficijentima:

KAN- 130 kg/ha N x 3,7 = 481 kg/ha Super fosfat - 81 kg/ha P2O5 x 5,56 = 450 kg/ha Kalijumova soli - 110 kg/ha K 2O x 1,67 = 183 kg/ha

Primjer 21:

Planira se prinos kukuruza od 9 t/ha. Na osnovu tabele 26 o iznošenju hranjiva izraĉu-nato je da će 9 tona kukuruza iznijeti iz zemljišta 234 kg N, 99 kg P 2O5 i 225 kg K 2O.

Hemijska analiza uzoraka zemljišta gdje se planira proizvodnja kukuruza, pokazala jeda ono ima pH 6.1, humusa 4,3 %. 22 mg/l00 g zemljišta P 2O5i 16 mg/100 g zemljišta K 2O.

Gazdinstvo ima na raspolaganju stajnjak koji će se upotrijebiti u Ċubrenju kukuruza ukoliĉini od 35 t/ha (prva godina korišćenja).

Iz tabele o normiranju Ċubriva (tabela27). vidi se da se u zemljište mora vratiti:

50 - 60 % N, 80 - 100 % P2O5 i 60 - 80 % K 2O, a to znaĉi da je potrebno Ċubriti sa: N - 234 kg N izneseno, a vratiti od toga 60 % = 140 kg/ha N P2O5 - 99 kg je izneseno, a vratiti 90 % = 89,1 kg/ha P 2O5

K 2O - 225 kg je izneseno, a vratiti 70 % = 157,5 kg/ha K 2O

U prosjeku, u jednoj toni stajnjaka ima 5 kg N, 2,5 kg P 2O5 i 6 kg K 2O, što znaĉi daće u 35 tona stajnjaka sadržavati 175 kg N, 87,5 kg P 2O5 i 210 kg K 2O.

Sa obzirom da je prva godina iskorišćavanja, u zemljištu će se razložiti, odnosno biće biljci pristupaĉno 50 % hranjivih materija, a to je 87,5 kg N, 44 kg P 2O5 i 105 kg K 2O.



55

Za Ċubrenje mineralnim hranjivima iz mineralnih Ċubriva ostaje koliĉina koja se dobije kada se od ukupne koliĉine potrebnih mineralnih hranjiva oduzme koliĉina koja je dodanastajnjakom:

N -140 kg – 87,5 kg iz stajnjaka = 52,5 kg P2O5 - 89,1 kg - 44 kg iz stajnjaka = 45,1 kg P 2O5 K 2O - 157,5 kg - 105 kg iz stajnjaka = 52,5 kg K 2O

Od jedinaĉnih mineralnih Ċubriva na raspolaganju su: urea (46% N), tripleks (45%P2O5) i 60 % kalijumova so. Kada se preraĉuna, tada se u zemljište za kukuruz treba još dodati:

N - (52,5 kg N x 100) : 46 = 114 kg ureje P2O5 - (45,1 kg P2O5 x 100) : 45 = 100,2 kg tripleksa K 2O - (52,5 kg K 2O x 100) : 60 = 87,5 kg kalijumove soli

Primjer 22.

Planira se prinos zobi od 4 tone po hektaru. Pomoću tabele o iznošenju hranjiva(tabela 26), izraĉunato je da će planiranim prinosom prinos iz zemljišta biti izneseno 112 kg

N, 48 kg P 2O5 i 116 kg K 2O.

Zemljište ima 1,7 % humusa, 8 mg/l00 g zemljišta P2O5 i 13mg/100g zemljišta K 2O, areakcija zemljišta je kisela

- pH 5,4.

Na osnovu tabele za normiranje Ċubriva izraĉunato je da se u zemljište mora vratiti100 % N, 150 %P 2O5 i 100 % K 2O:

N - vratiti 100 % = 112 kg/ha N P2O5 - vratiti 150 % = 72 kg/ha P 2O5

K 2O - vratiti 100 % = 116 kg/ha K 2O

Ovog puta na raspolaganju su kompleksna Ċubriva (npr. 7 : 20 : 30).

Koliĉina kompleksnih Ċubriva za planirani prinos, raĉuna se na osnovu najmanje koli-ĉine hranjiva koja biljka zahtijeva za željeni prinos, da u zemljište ne bi unijeli znatno većukoliĉinu ostala dva hranjiva u odnosu na potrebe biljke . U ovom sluĉaju je to fosfor.

Raĉuna se tako, da se potrebna koliĉina hranjiva za zob množi sa 100 a zatim dijelisa sadržajem tog hranjiva u kompleksnom Ċubrivu. Sa obzirom da su potrebe zobi za fosforomnajmanje, koliĉinu Ċubriva 7 : 20 : 30 izraĉunati ćemo na osnovu njegovog sadržaja:

P2O5 - (72 kg x 100) : 20 = 360 kg/ha Ďubriva NPK 7: 20 : 30

Zatim se izraĉunava koliĉina N i K 2O koje sadrži 360 kg NPK 7 : 20 : 30:

N - (360 kg NPK 7:20:30 x 7 kg N) : 100 = 25,2 kg N K 2O = (360 kg NPK 7:20:30 x 30): 100 = 108 kg K 2O

Razliku N do 112 kg podmiriće se KAN-om, a za K 2O do 116 kg, sa 40 % kalijumovom soli.

N- 112 – 25,2 kg = 86,8 kg N podmiriti sa KAN-omK 2O - 116 - 108 kg = 8,0 kg K 2O podmiriti sa 40% kalijumovom soli

Sada treba izraĉunati koliĉinu KAN - a i kalijumove soli (40%) da bi podmirili nivohranjiva za planirani prinos.

KAN - (86,8 kg N x 100) : 27 = 321 kg/ha KAN-a

Kalijumova sol (40%) - (8 kg K 2O x 100) : 40 = 20 kg/ha 40 % kalijumovc soli

Tolerancija prilikom normiranja Ċubriva je oko 15 kg aktivnih hranjiva, što znaĉi danije neophodno balansirati hranjiva ako je manjak ili višak hranjiva u okviru ovog iznosa. Kao

u ovom primjeru (primjer 3), ne bilo nužno intervenisati sa još 20 kg kalijumove soli jer jemanjak hranjiva unutar 15 kg (8 kg K 2O).



56

Ako zemljište ima vrlo nizak sadržaj fosfora i kalijuma, a to su najĉešće pseudoglejiili podzoli, u tom sluĉaju se daje veća koliĉina hranjiva (na zalihu) da bi se podigao nivo aktiv-nih hranjiva i postepeno preveo u veći nivo plodnosti.

Podizanje nivoa hranjiva može biti postepeno a može biti i naglo, pa se takvo Ċubrenjenaziva meliorativno, a ono iziskuje znatna materijalna ulaganja. Podizanje nivoa azota u zemlji-štu nije praktiĉno zbog njegovog lakog ispiranja. Zato se fond azota u zemljištu podiže Ċubre-njem organskim Ċubrivima (stajnjakom, sideratima), boljim razvojem korijenovog sistema kao

posljedica pojaĉanog Ċubrenja mineralnim Ċubrivima, uzgojem leguminoza.Princip Petijevića (1963) je, da se Ċubrenjem u tom sluĉaju treba dati cjelokupna koli-

ĉina hranjiva koja se iznese prinosom, te da se doda izvjesna koliĉina hranjiva na zalihu u cilju podizanja efektivne plodnosti i postepenog prevoĊenja u višu klasu obezbijeĊenosti hranjivima.

Primjer 23.

Planiran je prinos kukuruza od 8 t/ha. Zemljište je pseudoglej, siromašno hranjivima, bez Ċubrenja stajnjakom. Na osnovu tabele 26, o iznošenju hranjiva, izraĉunato je da ovim pri-nosom kukuruz iznese iz zemljišta 208 kg N, 88 kg P 2O5 i 200 kg K 2O.

Hemijska analiza zemljišta pokazale je da je ono slabo opskrbljeno fosforom i kaliju-mom, 8 mg/100 g zemljišta P 2O5 i 7 mg/100 g zemljišta K 2O. Namjera je podići nivo hranjiva u

zemljištu na 10 mg/100 g zemljišta fosfora i kalijuma, te će putem mineralnih Ċubriva trebatidodati još 2 mg/100 g zemljišta P 2O5 i 2 mg/100 g zemljišta K 2O.

Zapreminska masa zemljišta 1,5 g/cm3, a dubina zaoravanja Ċubriva je 30 cm. U tomsluĉaju masa obraĊenog zemljišta po hektaru će iznositi:

Zapremina pooranog zemljišta =10000 m2 x 0,30 m = 3000 m3

Masa jednog metra kubnog iznosi:

Masa 1 m3 zemljišta = 1003 x 1,5 g = 1000000· 1,5 g= 1500000 g/m3 ili 1500 kg/m3 .

:

Dakle, ukupno će biti potrebno poĊubriti (88 + 90) 178 kg/ha P 2O5 i (200 + 135) =335 kg/ha K 2O.

Prilikom izbora kompleksnih Ċubriva za Ċubrenje na zalihu, izabrati ćemo Ċubrivo sakombinacijom hranjiva gdje je najveći sadržaj kalijuma (NPK 7:20:30). Kalijuma u ovom prim-

jeru treba najviše, pa pri tome moramo paziti da sadržaj azota u kompleksnom Ċubrivu budenajmanji. U suprotnom, ako bi u kompleksnom Ċubrivu bio veći udio azota, tada bi se ovimĊubrivom u zemljište dodali veliku koliĉinu ovog hranjiva.

Azot se ne daje na zalihu zbog lakog ispiranja, a razliku do potrebne norme lako jenadoknaditi jedinaĉnim azotnim Ċubrivom (KAN ili urea).

S obzirom da nam je u ovom sluĉaju potrebno najmanje fosfora, koliĉinu NPK Ċubrivaformulacije 10 : 20 : 30, raĉunati ćemo na osnovu njega:

NPK 7:20:30 - (178 kg P2O5 x100) : 20 = 890 kg/ha NPK 10: 20 : 30

Sa 890 kg/ha NPK 10: 20: 30 u zemljište ćemo unijeti: N - (890 x 10) : 100 = 89 kg NP2O5 - (890 x 30) : 100 = 267 kg K 20

Razliku do 208 kg N, podmirićemo KAN-om, a do 335 kg K 2O, 60 % kalijumovom soli.Razlika za N - 208 - 89 = 119 kg N x 100/27 = 441 kg/ha KAN - a

Razlika za K 2O-

335-

267 = 68 kg K 2O x 100/60 = 113 kg/ha kalijumove soli (60% K 2O)



57

Uticaj zaoravanja ţetvenih ostataka (slame i kukuruzovine) na normu Ċubrenja

M

noga poljoprivredna dobra koja ne uzgajaju stoku, ako ne spaljuju onda zaora-vaju slamu i kukuruzovinu. U ovim sporednim proizvodima, nakupljena je veli-

ka koliĉina biljnih hranjiva, koja se zaoravanjem vraćaju u zemlju, tako i ona postaju organskaĊubriva, koja mineralizacijom daje biljna hranjiva.

Tabela 29. Sadrţaj glavnih hranjiva u ţetvenim ostacima (Durman, 1975)

Ţetveni ostaci N (%) P2O5 (%) K 2O (%)

Kukuruzovina 0,7 0,3 1,5

Slama 0,5 0,2 0,9

Kao što se vidi u tabeli , u slami i kukuruzovini najviše ima kalijuma, i njega se najvi-še vraća u zemljište prilikom zaoravanja žetvenih ostataka.

U kukuruzovini i slami ima azota, ali je odnos izmeĊu C : N vrlo nepovoljan, iz tograzloga nakon njihovog zaoravanja dolazi do azotne depresije. Naime, prilikom unošenjaorganske materije, mikroorganizmi ju poĉnu razgraĊivati. Da bi mikroorganizmi razgradili

celulozu, kao izvor energije uzimaju iz zemljišta azot, te ga privremeno osiromašuju. Zbogtoga je uobiĉajeno, da se, da bi se podmirile potrebe mokroorganizama za azotom, prilikomrazlaganja žetvenih ostataka, dodaje u zemljište 30 - 40 kg azota (najĉešće u obliku uree). Prematome, ukupnu koliĉinu azota treba povećati za 30 - 40 kg .

Prema Mihaliću (1976),u zemljište treba dodati 6 - 12 kg po toni žetvenih ostataka ili u prosjeku 8 kg .

Prema podacima Durmana (1975), zaoravanjem kukuruzovine u zemljište se vraćaoko 30 % prinosom iznijetog N, 30 % P 2O5 i oko 30 % K 2O. Isti odnos je i u slami.

Ovi materijali se u zemljištu sporo razlažu, tako da će se u prvoj godini korišćenjarazložiti oko 50 %, što znaĉi da od 66 % kalijuma, 33 % će biti pristupaĉno biljkama u prvojgodini a to je 1/3 iznesenog kalijuma. Iz tog razloga treba za 1/3 kalijuma umanjiti prilikom

normiranja Ċubriva ako se u zemljište unose žetveni ostaci.Slamom i kukuruzovinom se unosi mnogo manje fosfora pa se on prilikom normiranjaĊubriva u slami može zanemariti, dok se azot zbog mikrobiološke razgradnje slame i kukuruzo-vine mora još i dodati.

Primjer 24.

Poslije zaorane slame, sijati će se kukuruz. Planira se prinos od 7,5 t/ha. Prinos pšenicekao predusjeva iznosio je 4,5 t/ha.

Zemljište ima ove osobine: pH 6,1, 12 mg/100 g zemljišta P2O5 i 15 mg/100 g zemljiš-ta K 2O a humusa 2,5 %.

Pomoću tabele (tabela 22) izraĉunaće se da će 7,5 t kukuruza iz zemljišta prinosom

iznijeti 195 kg N, 83 kg P 2O5 i 188 kg K 2O.U zemljište treba vratiti od ukupno iznesenog hranjiva sa obzirom na hemijske osobinezemljišta:

N - 195 kg N vratiti 90 % = 178 kg/ha N P2O5 - 83 kg P2O5 vratiti 125 % = 104 kg/ha P 2O5

K 2O - 188 kg K 2O vratiti 100 % = 188 kg/ha K 2O

Radi poboljšanja mikrobiološke razgradnje slame, ukupnoj koliĉini azota treba dodati30 kg N u obliku uree. Ova koliĉina azotnog Ċubriva, ne ulazi u ukupan iznos azotnog hranjivaza planirani prinos jer će ona biti potrošena od strane mikroorganizama prilikom mikrobiološkerazgradnje žetvenih ostataka.

Zemljište će iz slame dobiti kalijuma, pa treba od pšenicom iznijetog azota, odbiti 1/3od ukupne koliĉine kalijuma za Ċubrenje kukuruza:



58

K 2O - 4,5 t pšenice x 22 kg = 99 kg / 3 = 33 kg K 2O K 2O -188 kg K 2O - 33 kg K 2O iz slame = 155 kg/ha K 2O

Vrijeme primjene Ċubriva

P

rilikom normiranja Ċubrenja za planirani prinos, nije dovoljno samo izraĉunatiodgovarajuće koliĉine mineralnih hranjiva odnosno Ċubriva, nego je bitan i raspo-

red Ċubriva odnosno vrijeme njihove primjene.

Po opštem principu, postoji nekoliko naĉina primjene mineralnih Ċubriva u redovnoj poljoprivrednoj proizvodnji a to su:

Osnovno Ċubrenje se primjenjuje prije sjetvenog oranja i/ ili pred tanjiranje). Primje-njuju se kompleksna Ċubriva sa naglašenom komponentom fosfora i kalijuma a samanjim udjelom azota (npr. NPK 7:20:30). Zavisno od vrste usjeva, sva koliĉinafosfora i kalijuma ili ½ do 2/3 i manji udio azota daje se pred oranja, a ostatak se

primjenjuje prilikom predsjetvene obrade zemljišta.Predsjetveno Ċubrenje (primjenjuje se u proljeće za jarine ili u jesen za ozimine sa ½

ili1/3 mineralnih Ċubriva sa naglašenim fosforom i kalijumom te azotna Ċubriva.Ostatak azota se primjenjuje u startnom Ċubrenju i prihrani.

Startno Ċubrenje se primjenjuju prilikom sjetve a koriste se Ċubriva jednakim udje-lom azota fosfora i kalijuma, (npr. NPK 15:15:15). Sijaĉice moraju imati depozito-re za mineralna Ċubriva. Ukoliko ih nemaju, sva koliĉina ovih Ċubriva daje se pri-likom predsjetvene pripreme zemljišta rasipaĉima).

Prihrana se primjenjuju u vrijeme vegetacije u odreĊenoj fazi razvoja usjeva uglav-nom azotnim Ċubrivima (KAN ili urea). Zavisno od vrste usjeva, primjenjuje se uviše navrata – za kukuruz do 2 puta eventualno korektivna prihrana) a za pšenicui do tri puta (eventualno interventno ukoliko se jave simptome nedostatka nekoghranjiva (u većini sluĉajeva azota) nakon primjene Ċubriva u prihranama).

Pored ovih naĉina Ċubrenja, primjenjuje se i meliorativno Ďubrenje, Ďubrenje na zali-hu, korektivno Ďubrenje itd.

Nastavak primjera 24.

U osnovnom Ċubrenju dati 2/3 fosfora i kalijuma, a u predsjetvenom 1/3 fofora i kaliju-ma te 30 kg/ha uree za mikrobiološku razgradnju.

Prilikom sjetve kukuruza dodati 150 kg/ha NPK 15:15:15, a u prvoj i drugoj prihrani po 200 kg/ha KAN-a. Ostatak azota će se primijeniti u predsjetvenom Ċubrenju.

Prethodno treba oduzeti od ukupne koliĉine fofora i kalijuma predviĊene za planirani prinos kukuruza koliĉinu istih hranjivim elemenata koji će se primijeniti u startnom Ċubrenju ato je 150 kg/ha NPK 15:15:15.

U startnom Ċubrenju, u zemljište će se dodati:

N – (150 kg/ha NPK 15:15:15 x 15)/100 = 22,5 kg/ha N

P2O5 – ((150 kg/ha NPK 15:15:15 x 15)/100 = 22,5 kg/ha P 2O5

K 2O – ((150 kg/ha NPK 15:15:15 x 15)/100 = 22,5 kg/ha K 2O

Oduzeti od ukupne izraĉunate koliĉine mineralnih hranjiva za željeni prinos kukuruza.

N=178 kg – 22,5 kg = 155,5 kg N P2O5 = 104 kg – 22,5 kg = 81,5 kg/ha P 2O5

K 2O =155 kg- 22,5 kg = 132,5 kg/ha K 2O

Isto tako, od ukupne koliĉine azota za planirani prinos treba oduzet još koliĉinu azotakoji će se dati u prvoj i drugoj prihrani.



59

Za osnovno i startno Ċubrenje, ostalo je još 47,5 kg/ha N, 81,5 kg/ha P 2O5 i 132,5 kg/ha K 2O.

Sada je potrebno odabrati najpogodnije kompleksno Ċubrivo ovisno o odnosu fosfornei kalijumove komponente u njemu. Približno jednak odnos izmeĊu fosfora i kalijuma u izraĉu-natim vrijednostima za planirani prinos i njihov odnos u kompleksnom Ċubrivu je vrlo bitan,

zbog preraĉunavanja efektivnih hranjiva za planirani prinos na odabrano kompleksno Ċubrivo.Ukoliko je taj odnos jako razliĉit, tada će se preraĉunavanjem koliĉina hranjiva na koliĉinu Ċubri-va dogoditi da se zadovoljavanjem potreba biljaka za jednim hranjivim elementom (npr. fosfo-rom) predozira ili znatno umanji koliĉina kalijuma u odnosu na potrebe usjeva za željeni prinos.

Najefikasniji naĉin je da se izraĉuna omjer izmeĊu ova dva hranjiva u izraĉunatoj koli-ĉini za Ċubrenje usjeva i usporedi se sa omjerom istih hranjiva u kompleksnom Ċubrivu. Ako jetaj odnos jednak ili približno jednak izmeĊu potrebnih hranjiva za prinos i odnosa u komplek-snom Ċubrivu, tada će to Ċubrivo biti najpodesnije za korišćenje. Pri tome treba voditi raĉuna dase izabere Ċubrivo sa nikim sadržajem azota.

Nizak sadržaj azota u Ċubrivima za osnovno Ċubrenje je poželjan, s obzirom da bi sezadovoljavanjem potreba biljaka za fosforom i kalijumom u sluĉaju visokog sadržaja azota ukompleksnom Ċubrivu dala velika koliĉina azota prilikom osnovnog Ċubrenja. To je nepoželjno

jer se azot a naroĉito njegov nitratni oblik ne veže za adsorptivni kompleks zemljišta, pa u sezo-ni kiša (jesen) biva ispran u dublje horizonte zemljišta i tako postaje izgubljen za biljke.

Odnos izmeĊu fosfora i kalijuma u izraĉunatim potrebama biljaka za željeni prinos:

Jednak ili približno jednak odnos izmeĊu fosfora i kalijuma treba naći u dostupnimformulacijama NPK Ċubriva.

U ovom primjeru, najpovoljniji odnos izmeĊu fosfora i kalijuma je u kompleksnomĊubrivu NPK 0:15:25 (vidi spisak kompleksnih Ċubriva) jer je:

Sada je potrebno izraĉunati koliko je potrebno NPK 0:15:25 za osnovno i predsjetvenoĊubre- nje:

Za osnovno Ďubrenje (2/3) Ďubriva:

Za predsjetveno Ďubrenje (1/3 Ďubriva):

Prilikom predsjetvenom Ċubrenja, u zemljište treba unijeti još 47,5 kg/ha azota koje je preostalo nakon izraĉunavanja normi azota za prihranu i startno Ċubrenje.



60

Tabela 30. Rekapitulacija potrebnih đubriva za planirani prinos kukuruza

Vrsta Ċubriva

Koliĉina Ċubriva(kg/ha)

Koliĉina hranjiva (kg/ha) N P2O5 K 2O

Osnovno Ċubrenje

Urea 65 30

NPK 0:15:25

362 kg -

54,3

65,5 Predsjetveno Ċubrenje

NPK 0:15:25 181 kg - 27,2 45,25

KAN 176 47,5 - -

Startno Ċubrenje

NPK 15:15:15 150 22,5 22,5 22,5

Prihrana

KAN (prva prihrana) 200 54 - -

KAN (druga prihrana) 200 54 - -

Ukupno Ċubriva/hranjiva 1334 178 104 133

Iz tabele se vidi da nedostaje kalijuma za 22 kg do potrebne koliĉine za željeni prinos(155 kg). Ova razlika se može dodati u osnovnom Ċubrenju primjenom jedinaĉnog Ċubrenja(npr. 40% kalijumova sol).

Ovim je podmirena sva koliĉi-na kalijuma za planirani prinoskukuruza.

Specifiĉnost Ċubrenja leguminoza i suncokreta

R anije je reĉeno da zemljištu treba vratiti onoliko hranjiva koliko iznosi planirani

prinos usjeva. Leguminoze iz zemljišta iznose velike koliĉine azota. To ne znaĉida sav azot treba vratiti u obliku Ċubriva. Leguminoze imaju sposobnost da se posredstvom kvr-žiĉnih bakterija, same iz vazduha snabdjevaju ovim elementom i njime još obogaćuju zemljište.Zato u pravilu, nije potrebno leguminoze Ċubriti azotom onoliko koliko ga iznosi.

U zemljište se daje manja koliĉina Ċubriva za poĉetni porast i razvoj do momenteformiranja kvržica na korijenju. Tada biljke pomoću bakterija prelaze na samosnabdjevanjeovim elementom. Štaviše, ako se azot daje prema iznošenju prinosa, to destimulativno djeluje naformiranje bakterijski kvržica odnosno fiksaciju azota iz vazduha.

Iz tog razloga leguminoze treba Ċubriti fosforom i kalijumom prema koliĉini iznošenja prinosom, a azot treba dodati samo 30 - 60 kg/ha), da bi se samo u poĉetnom stadijumu bržerazvijale i brže prešle na fiksaciju N iz vazduha.

Suncokret je kaliofilna biljka. Ona iz zemljište iznese ogromne koliĉine kalijuma (153kg po jednoj toni prinosa sa sporednim proizvodom –stablo, listovi, glava suncokreta). Kada bisuncokretu dali svu koliĉinu kalijuma koju on prinosom iznosi, tada bi prinosom od 2,5 t/ha uzemljište trebali vratiti 337,5 kg/ha K 2O. Ako se preraĉuna na 40 % kalijumovu sol, to iznosi844 kg/ha, što je vrlo velika koliĉina.

Ova koliĉina nije ekonomiĉna niti rentabilna. Suncokret ima vrlo snažan korijenovsistem koji prodire duboko u zemljište, i ima moć usvajanja kalijuma iz dubokih slojeva zemlji-šta. Iz tih razloga, ovoj biljci se daje 50 - 70 % manja koliĉina kalijuma u odnosu na iznošenjeistog. Azot i fosfor se daju prema planiranom prinosu.

Suncokret nije rentabilno Ċubriti visokim koliĉinama kalijuma iz još jednog razloga,što vrlo malo ovog elementa dolazi u koristan proizvod (zrno). Znatno se veći dio (85 - 88 %)

zadržava u sporednom proizvodu (stablu, listovima i glavicama). Iz tog razloga, ova kulturaslabije reaguje na mineralnu ishranu od mnogih drugih.



61

Korekcija Ċubrenja prema mehaniĉkom sastavu zemljišta

U normiranju Ċubrenja, koristi se metoda koja uzima u obzir i teksturu zemljišta. Kodopskrbljenosti do 10 mg/100 g zemljišta ne uzima se u obzir tekstura, već se koristi tabela oiznošenju hranjiva i normiranju Ċubriva, a kod opskrbljenosti od 10 - 15 mg/100 g zemljišta.koriste se sljedeće tabele, ( prema Jekiću. 1960).

Tabela 31. Normiranje đubriva sa obzirom na klasu zemljišta po teksturi kada je nivo opskrb-

ljenosti P 2O5 , i K2O 10- 15 mg/100 g zemljišta i iznad 15 mg/100 g zemljišta

Klasa zemljišta

Vratiti u % od ţetvom iznijetog

g/100 g zemljišta >15 mg/100 g zemljišta

P2O5 K 2O P2O5 K 2O

Pjeskovito 140 90 100 70

Ilovaĉa 170 110 120 80

Glina 185 120 130 90

Primjer 25.

Planiramo prinos pšenice od 7 t/ha, zemljište je na ilovaĉa, gdje je opskrbljenost zem-ljišta - 12 mg/100 g zemljišta P2O5 i 15 mg/100 g zemljišta K 2O.

Ukupno iznošenje hranjiva je:

N = 7 t x 26 kg = 182 kg N/ha P2O5 =7 t x13 kg= 91 kg /ha K 2O =7 t x 22 kg = 154 kg /ha Vratiti od prinosom iznijetog:

N = 182 kg x100 % = 182 kg/ha

P2O5 = 91 kg x 170 % = 154,7 kg /ha

K 2O =154 kg x110 % = 169,4 kg /ha

Đubrenje kukuruza i šećerne repe

P

rincip izraĉunavanja potrebnih koliĉina fosfora i kalijuma za Ċubrenje ove dvijekulture je isti kao za pšenicu ali sa tom razlikom, što su kukuruz i šećerna repa

kaliofilne biljke,te iz zemljišta iznose veće koliĉine kalijuma.Za razliku od pšenice, kukuruz i šećerna repa imaju razvijen korijenov sistem i duži

period aktivne vegetacije. Na taj naĉin usvajaju više kalijuma iz zemljišta. Na osnovu toga, procent vraćanja kalijuma u zemljište u odnosu na ukupno iznošenje se obiĉno koriguje u odno-su na pšenicu ( prema Jekiću, 1960 – tabela 32).

Tabela 32. Normiranje đubrenja zemljišta za kukuruz i šećernu repu

Grupa

Sadrţaj mg/100 g zemljišta

Vratiti od iznijetog (u %) P2O5 K 2O

VI <5 250 130

V 5,1-10 200 100

IV 10,1-15 170 70-80

III 15,1-20 125 50-80

II 20,1-25 100 40-50

I >25 80 40-50

Kod laganih zemljišta treba biti oprezan u pogledu doze mineralnih hranjiva. Kod ovihzemljišta je mala fiksaciona sposobnost . Đubriva ostaju otopljena u teĉnoj fazi zemljišta, što



62

može u krajnjem sluĉaju, prilikom većih doza hranjiva, prouzrokovati oštećenje korijenovogsistema. Zbog malog kapaciteta apsorpcije i vodnog režima, laka zemljišta su slabo puferizova-na. Biljka prilikom dodavanja hranjiva ima momentalno veće koliĉine hranjiva. Kasnije se usluĉaju većih padavina isperu, te u njima nije moguće stvarati veće rezerve hranjiva. To vrijedinaroĉito u pogledu azota. Teža zemljišta su dobro puferizovana. Iz toga razloga se mogu doda-vati veće koliĉine hranjiva (na zalihu ili meliorativno).

Kod karbonatnih zemljišta, naroĉito gdje je sadržaj CaCO3 veći od 20 %, analiza zem-ljišta po AL

- metodi, redovno pokazuje da ova zemljišta pate od nedostatka fosfora, premda

biljke imaju punu reakciju na Ċubrenje fosforom. Sadržaj P2O5 u tim zemljištima može bitiznaĉajan za normalnu opskrbu biljaka, iako to analize zemljišta ne pokazuju. Ovo proizilazi iztoga da AL - metoda nije pogodna za ovakav tip zemljišta, jer njome nije u stanju izluĉitidovoljnu koliĉinu fosfora iz zemljišta, odnosno onu koliĉinu hranjiva koja može biti pristupaĉ-na biljci.

U glinovitim zemljištima, u sušnim uslovima, hemijske analize zemljišta pokazujuizrazito veće vrijednosti opskrbljenosti mineralnim hranjivima. U suprotnom sluĉaju, kada suta zemljišta saturisana vlagom, kada je struktura znatno narušena, sadržaj biljkama pristupaĉ-nog hranjiva pada na minimum. Iz tih razloga, ove faktore treba obavezno uzeti prilikom inter-

pretacije dobivenih podataka. Iznesene, preporuke, koje su formirane na bazi prosjeka izmeĊuovih dviju krajnosti, moraju biti u pojedinim sluĉajevima korigovane. To navodi na zakljuĉak,da će interpretacija dobivenih podataka biti vrijednija, ako su hemijska istraživanja zemljištaraĊena dugi niz godina. U Holandiji su interpretacije raĊene na bazi 30 - 35.-godišnjeg istraži-vanja hemijskih karakteristika zemljišta i rada na eksperimentima, dok kod nas toga još nema,

Đubrenje azotom

T

emelji se u prvom redu na fiziološkim potrebama za planirani prinos odreĊenekulture tj. ukupnog iznošenja N iz zemljišta. Od ukupnih potreba, potrebno je

oduzeti N koji se oslobodi mineralizacijom tokom godine. Treba uzeti biološke karakteristike predusjeva, Ċubrenje organskim Ċubrivima, karakteristike humusa. Kod nas se najĉešće koriste podaci o pH u n KCI-u i podaci o sadržaju humusa. Naime, postoji korelacija izmeĊu povećanja pH i rada mikroorganizama, te povećanje sadržaja humusa i njihove aktivnosti. Sa njihovim povećanjem, mineralizacija azota je veća, te na taj naĉin, ukupne koliĉine N koje se vraćaju uzemljište su manje.

Primjer 26.Potrebno je izraditi Ċubrenje za kukuruz, ako se planira prinos od 8 t/ha

zrna. Analizazemljišta je pokazala da zemljište ima 9 mg/100 g zemljišta P 205 i 14 mg/100 g zemljišta K 2O,

pH je 5,7. Đubrenje azotom potrebno je izraĉunati na osnovu mobilizacijskih rezervi N u zem-ljištu, ako u njemu ima 2 % humusa.

U humusu ima 50 % C, odnos C : N = 13 : 1, mobilizacijska rezerva N iz humusa je1,2 % godišnje, dubina oranja je 30 cm, zm(pr) = 1.5 g/cm2.

8 t kukuruza iznese: 208 kg/ha N; 88 kg/ha P 2O5 i 200 kg/ha K 2O N = 208 kg x 90 % = 187 kg/ha

Za normiranje Ċubriva za kukuruz, u pogledu fosfora i kalijuma, koristiti ćemo tabeluza normiranje koliĉine ovih elemenata za potrebe kukuruza i šećerne repe.

P205 = 88 kg x 200 % = 176 kg/ha

K 20 = 200 kg x 80 % = 160 kg/ha

Izraĉunavanje mobilizacionog N iz humusa:

3000 m3 x 1500 kg/m3 = 4 500 000 kg zemljišta4500000 kg zemljišta x 2 % humusa = 90000 kg humusa



63

90 000 kg humusa x 50 % C = 45 000 kg C 45 000 : 13 = 3 462 kg N ( jer je odnos C : N u humusu 13 : 1)

Mineralizacija azota iz humusa je 1,2 % godišnje:

3462 kg N x 1,2 % = 41,54 kg N Od fizioloških potreba kukuruza za N koje treba vratiti u zemljište, oduzima se koliĉina

N koja je nastala iz mobilizacijskih rezervi:

N = 187 kg N- 41,54 kg iz mobilizacijskih rezervi = 145,46 kg /ha N treba vratiti u zemljište.S obzirom da je predkultura bila pšenica, sa koliĉinom slame od 5 t/ha koju treba zaora-

ti u zemljište, zbog razgradnje slame i izbjegavanja azotne depresije, pred oranje treba dodati:

5 t/ha slame x 8 kg N/toni slame = 40 kg/ha N .

Ova koliĉina azota koja se dodaje radi mikrobiološke razgradnje žetvenih ostataka neulazi u ukupan zbir azotnog Ċubriva.

Dakle, za planirani prinos kukuruza od 8 t/ha, u zemljište treba dati: - 145.6 kg/ha N ; 176 kg/ha P 205 i 160 kg/ha K 2O

Raspored đubriva:1. 150 kg/ha NPK 15: 15 : 15 dati startnom sijaĉicom

2. 200 kg/ha KAN-

a u prvoj i drugoj pri hrani kultivatoromOd ostale koliĉine' fosfora i kalijuma i pripadajuće im koliĉine azota, 60 % zaorati prili-

kom osnovne obrade zemljišta kao i 40 kg/ha azota radi mikrobiološke razgradnje žetvenih ostata-ka. Ostatak (40 %) zatanjirati na proljeće. Na raspolaganju je kompleksno Ċubrivo NPK 4: 20: 20

Tabela 33. Raspored mineralnih đubriva

Vrsta Ċubriva

Koliĉina Ċubriva(kg/ha)

Koliĉina mineralnih hranjiva (kg/ha) N

P2O5 K 2O

Osnovno Ċubrenje u jesen

NPK 4:20:20 413 16,5 82,6 82,5

Super fosfat

89

-

16

-

Urea za mik.raz. 87 40

Predsjetveno Ċubrenje

NPK 15:15:15

275

11

55

55

KAN 154 42 - -

Startno Ċubrenje

KAN 15:15:15 150 22,5 22,5 22,5

Prihrana

KAN (I prihrana)

100

27

KAN (II prihrana) 100 27

Ukupno 1368 146 176 160

Specifikacija:

R.b. Vrste mineralnih Ċubriva Koliĉina (kg/ha)

1. NPK 4:20:20 688

2. NPK 15:15:15 150

3. KAN 354

4. Urea 87

5.

Superfosfat (18%)

89 Ukupno: 1368



64

Kalcizacija kiselih zemljišta

Kriterijumi na osnovu kojih se odluĉuje da li je potrebno izvršiti kalcizaciju ili ne, zas-nivaju se na podacima o procentu humusa i teksturi, odnosno procentu gline u zemljištu. U pra-vilu, ako ima više gline, potreban je viši pH, a obrnu ti sluĉaj je sa zemljištem koje ima višehumusa, gdje je potreban nešto niži pH zbog dobre puferne sposobnosti takvih zemljišta. Kodnas su zemljišta u pravilu sa manjim procentom humusa (uglavnom ispod 4 %). Na osnovu toga

postoji slijedeći kriterijum koji pH treba da ima sa obzirom na sadržaj gline (prema Šafer - Šahtšabelu):

Tabela 34. Potrebna pH vrijednost zemljišta u 1 n otopini KCl

Tip zemljišta Sadrţaj gline (%) pH raspon u nKCl-u

Pjeskulja <6 5,3-5,7

Ilovaĉa 6-12 5,8-6,2

Ilovasta pjeskulja 13-15 6,3-6,8

Pjeskovita ilovaĉa 16-25 6,3-6,8

Praškasta ilovaĉa 16-25 6,3-6,8

Glinasta ilovaĉa >25 6,9-7,2

Glina >25 6,9-7,2

Uzroci zakiseljavanja zemljišta su: fiziološki kisela Ďubriva, kisele kiše, povećano iznoše-nje hranjiva prinosom posebno Ca iona, ispiranja Ca sa padavinama u niţe slojeve zemljišta itd.

Parametri na osnovu kojih se odreĊuje kalcizacija kalcizaciju su:1. pH u 1 n KCl-u koji indikuje stvarnu ili aktivnu kiselost2. Podatak o ukupnoj kiselosti izražena kao potencijalna kiselost mjerena u 0,5

N Ca - acetatu3. pH traženi prema teksturi i procentu humusa

- 1 meq H na 100 g zemljišta jednak je 1 mekv Ca na 100 g zemljišta, što odgovara

vrijednosti 28 mekv CaO na 100 g zemljišta - 28 meq CaO na dubini od 20 cm sa zapreminskom masom prividnom od 1,5 iznosi

840 kg/ha CaO

Tabela 35. Pomoćna tabela za izračunavanje potrebnih količina CaO radi podizanja pH u

nKCl -u na 7

Potencijalna kiselostmjerena

u Ca-acetatu

H vrijednostmeq/100 g

zemljišta

Kalcizacija (kg/ha CaO) na 20 cmdubine, zapreminska masa 1,5 g/cm3

za pH 7 u nKCl-u

6,9 0,7 600

6,8 1,4 1200

6,7 2,1 1700

6,6 2,7 2300

6,5 3,5 2900

6,4 4,3 3600

6,3 5,4 4500

6,2 6,5 5500

6,1 8,3 7000

6,0 11,0 9000

5,9

14,0

12000

5,8 23,0 19000



65

Formula za preraĉunavanje potrebnih koliĉina CaO podizanje pH u zemljištu:

Primjer 27.

1. Izmjereni pH zemljišta u n KCl-u iznosi 5,3. Sa obzirom na sadržaj gline koji iznosi

9 %, a humus 2,3 %, traženi pH za taj tip zemljišta je 6 (vidi tabelu 30). pH u Ca-acetatu iznosi6,5, što odgovara vrijednosti od 3,5 mekv/100 g zemljišta H, odnosno odgovara 2900 kg/ha

CaO oksida na 20 cm dubine, ako je zapreminska masa prividna 1,5 g/cm3.

2. Potrebno je izraĉunati koliĉinu CaO potrebnog za kalcizaciju do dubine 20 cm(zapreminska masa prividna je 1,5 g/cm3), ako sadrži 14 % gline. Sadržaj humusa je ispod 4 %,

pH u n KCl-u iznosi 5, pH u Ca-acetatu iznosi 6,3, traženi pH na osnovu tab. 19 iznosi 6,5.

Na raspolaganju je drugi materijal za kalcizaciju kao npr. CaC03, tada se koliĉina CaOmože množiti sa 1,78, da bi se dobio ekvivalent Ca iona potreban za podizanje pH vrijednostizemljišta, npr: 1200 kg/ha CaO x 1,78 = 2 136 kg/ha CaCO3

Fertirigacija

F

ertirigacija je kombinovano navodnjavanje sa Ċubrenjem. Mineralna Ċubriva serastvore u vodi, pa se takvom otopinom sistemima navodnjavanja prihranjuju

usjevi ili Ċubri zemljište. Ovim postupkom smanjuju se ukupni troškovi, a Ċubriva se boljeiskorišćavaju i mogu se davati u kasnijim fazama vegetacije bez oštećivanja biljaka.

Za fertirigaciju najĉešće se koriste sljedeća Ċubriva: KAN, amonijum sulfat, urea,

kalijumova so, super fosfat i kompleksna Ďubriva. Najpogodnije kulture za fertirigaciju su:krompir, povrće, šećerna repa, travnjaci, voćnjaci i vinogradi.

Koliĉina Ċubriva izraĉunava se na zalivnu površinu, koju obuhvataju svi rasprskivaĉikoji rade u isto vrijeme.

Ako se fertirigacija obavlja orošavanjem, koliĉina Ċubriva po jednom rasprskivaĉuizraĉunava se na sljedeći naĉin, što se može vidjeti iz ove tabele (prema Šariću, 1983).

Tabela 36. Masa đubriva po rasprskivaču

Rastojanje razvod-ne mreţe u m

Norme Ċubriva u kg/ha

Karakteristike rasprskivaĉa

50 100 200

18 x18

1,62

3,24

6,48

Lakši tip

18 x 24 2,16 4,32 8,64 Širina dizne 3,7-7 mm

24 x 24 2,88 5,76 11,52 Pririsak 2,5-4,5 atm

24 x 30 3,60 7,20 14,40 Koliĉina vode; 0,9- 38 m3/ha

30 x 30 4,50 9,00 18,00 Srednje teški tip

30 x 36 5,40 10,80 21,60 Širina dizne 8 -12 mm

36 x36 6,48 12,96 25,92 Treba vode 3,8- 11,6 m3/h

Primjer 28.

PredviĊeno je da se Ċubri sa 200 kg/ha Ċubriva. UreĊaj za kišenje ima 8 rasprskivaĉa, sarastojanjem razvodne mreže od 30 x 30 metara. Iz tabele 32 u prosjeku 30 x 30 i 200 naĊe se



66

vrijednost 18,00. Za 8 rasprskivaĉa biti će potrebno 18 x 8 = 144 kg Ċubriva. Ova koliĉina senaspe u rezervoar (kontejner) i orošava se dok se on ne isprazni.

Na temperaturi od 200C u 100 litara vode rastvara se: 122 kg KAN - a, 103,3 kg

uree, 73 kg amonijum sulfata, 66,1 kg amonijum fosfatai 34 kg kalijum hlorida.

Folijarna dijagnoza

F

olijarna dijagnoza poĉiva na pretpostavci da je hemijski sastav biljaka najbolji pokazatelj njene ishranjenosti, jer je rezultat niza vegetacionih faktora.

IzvoĊenje analiza je jednostavno, uzimaju se odreĊeni dijelovi biljke koji se laboratorij-ski analiziraju, te se u odnosu na kritiĉnu vrijednost daje ocjena ishranjenosti odreĊene kulture.

Prilikom interpretacije rezultata folijarne analize, potrebno je imati na umu da odnosizmeĊu rasta odnosno porasta sa jedne strane i koncentracije hranjiva sa druge strane nije linea-ran, već je izražen u obliku krive.

Shema 3. Kretanje koncentracija hranjiva u biljci i prinosa tokom vegetacije

Nužno je pri tome razlikovati dva sluĉaja: kretanje koncentracije hranjiva u biljci kroznagomilava nje suve materije, i drugo: odnos koncentracije hranjiva u biljci i sadrţaja hranjivau biljci i sadrţaja hranjiva u zemljištu, gdje opet mogu postojati tri razliĉite varijante:

a) Sadrţaj hraniva u zemljištu nizak.b) Sadrţaj hraniva u zemljištu srednji.c) Sadrţaj hraniva u zemljištu visok .

Za većinu hranjiva sa porastom vegetacione biljne mase (i suve materije) koncentracijahranjiva u biljci opada dok sadržaj raste. Koncentracija je relativno mjerilo i izražava se na bazisuve materije a sadržaj se izražava u apsolutnim jedinicama (u g, mg ili ppm). Zbog nelinearnogodnosa izmeĊu porasta biljke i koncentracije hranjiva u biljci, potrebno je poznavati kolika je

potrebna koncentracija u odreĊenoj fazi razvoja biljke.

Dobijeni odnos zelene mase na neĊubrenom zemljištu sa 1000 kg uz 4 % sadrži u sebi40 kg hranjiva, dok prinosom od 5000 kg sa koncentracijom od 2 % hranjiva sadrži 100 kg hra-njiva. Iz ovog primjera se može zakljuĉiti da je koncentracija manje precizan pokazatelj odsadržaja. Folijarna analiza daje preciznije vrijednosti i potpunije informacije ako se koristi saanalizom zemljišta.

Odnos koncentracije hranjiva u biljci i sadrţaja hranjiva u zemljištu

1. Nedovoljno opskrbljeno zemljište – na ovakvom zemljištu biljke se teško razvijaju iredovno pokazuju znakove gladovanja za elementom koji je u deficitu. Porast vegetacione mase

je slab ili u jakom nedostatku hranjiva ĉak i sprijeĉen. Ako se takvo zemljište Ċubri dovoljnomkoliĉinom Ċubriva, koje sadrži deficitno hranjivo, kod biljaka dolazi do znatnih promjena uodnosu na neĊubreno zemljište. Na Ċubrenom zemljištu javlja se nagli porast vegetacione mase,ali koncentracija hranjiva u biljci neće u odnosu na biljke uzgajane na neĊubrenom zemljištu

pokazivati oĉekivano povećanje.



67

Naprotiv, koncentracija tog elementa u biljnom tkivu povećava se vrlo sporo ili se ĉaksmanjuje. To je tzv. efekat razblaţivanja. Hranjivo se utroši na povećanje biljne mase tj. na

povećanje prinosa te mu se u većoj masi ne povećava koncentracija, ali se zbog tuga povećavasadržaj hranjiva u biljci.

2. Zemljište sa visokim sadrţajem hranjiva - biljke se na ovom zemljištu veoma dobrorazvijaju. Porast vegetacione mase je maksimalan i ako se u takvom zemljištu vrši Ċubrenje ne dola-zi do povećanja prinosa suve materije biljaka na Ċubrenom u odnosu na biljke uzgajane na neĊubre-

nom zemljištu. Koncentracija hranjiva kod Ċubrenih biljaka bilježi jak skok te u ekstremnim sluĉa- jevima koncentracija može biti toksiĉna, te biljke luksuzno asimiliraju odreĊeno hranjivo. Pod kriti-ĉnom koncentracijom podrazumijeva se ona koncentracija, koja se nalazi na prelazu izmeĎu sred-nje i visoke, ispod nje se prinos progresivno smanjuje usljed nedostatka nekog elementa, a iznad njese može oĉekivati neznatno povećanje prinosa ukoliko se vrši dodavanje tog hranjiva. Najprihvatlji-vija je definicija koju daje Urritich, a koji kaže da je kritiĉna koncentracija ona vrijednost sadržajahranjiva u biljci kod koje dolazi do smanjenja od optimalnog prinosa za 5 %.

Brza analiza hranjiva u soku tkiva biljke (Tissue test)

O

vom metodom odreĊuju se hranjiva u soku, dakle hranjiva u opticaju koja nisu jošasimilirana. Metoda se bazira na pretpostavci da pri dobroj ishrani biljaka, one ne

mogu odmah ugraditi svu koliĉinu primljenih hranjiva u organsku materiju, već da dio tih ele-menata ostaje u biljnom soku. Težnja je da u biljci uvijek bude odreĊena koliĉina neasimiliranihhranjiva, kako bi pri odvijanju fizioloških procesa odnosno stvaranja organske materije u biljci,

bila na raspolaganju odreĊena rezerva hranjiva. Metoda se primjenjuje direktno na polju, utiski-vanjem ili iscjeĊivanjem soka iz biljke te miješanjem sa reagensima, pri ĉemu se na osnovuintenziteta obojenja može pokazati stanje koncentracije hranjiva odnosno ishranjenosti biljke.

Vizuelna dijagnoza - svaki element u nedostatku ima karakteristiĉan simptom. Za ovusvrhu postoje atlasi u kojima se nalazi taĉno odreĊeni simptomi za pojedine elemente kod poje-dinih biljnih vrsta.

UtvrĊivanje stanja ishranjenosti kulture na osnovu podataka hranjiva u biljci

Danas su u upotrebi graniĉne vrijednosti koncentracije hranjiva u biljci za odreĊenu biljnu vrstu, gdje se daju rasponi koncentracije za pojedinu fazu razvoja (tabela 37 i 38).

Tabela 37. Utvrđivanje stanja ishranjenosti kulture na osnovu podataka hranjiva u biljci

Faze razvoja N (%) P (%) K (%) Busanje 4,2-5,3 0,48-0,56 3,4-4,3

Vlatanje 3,8-4,2 0,30-0,53 2,7-3,4

Klasanje-cvatnja 2,8-3,3 0,28-0,39 1,65-2,2

Iz ove tabele vidljivo je da za svaku fenofazu postoje druge kritiĉne vrijednosti temoramo uzimati biljke za analizu u odreĊenoj fazi razvoja.

Tabela 38. Granične vrijednosti za kukuruz prema Benton- Johns-u,(1971) gdje se za

analizu uzima list ispod klipa u fazi metličanja i svilanja

Nivo obezbjeĊenosti Hranjiva (u %) na bazi suve materije

N(%) P (%) K (%) Nedovoljno <2,45 <0,15 <1,25

Nisko 2,46-2,75 0,16-0,24 1,26-2,26

Dovoljno 2,76-3,50 0,25-0,50 2,27-2,50

Visoko 3,51-3,75 0,51-0,60 2,51-3,00

Prekomjerno >3,75 >0,60 >3,00

Za cijelu biljku u fazi 3 lista, normalan sadržaj hranjiva smatra se: N = 3,5 - 5,0 %, P =

0,4 - 0,5 %, K = 3,5 - 5,0 %



68

SJETVA

Z

a uspješnu biljnu proizvodnju, kvalitetno sjeme je jedan od važnijih preduslova.Sve primijenjene agrotehniĉke mjere u proizvodnji su uzaludne ako sjeme ne pos-

jeduje odreĊeni kvalitet, kao što su ĉistoća sjemena, klijavost, apsolutna masa zrna i dr.Prije samog odreĊivanja koliĉine sjemena za sjetvu, potrebno je poznavati kvalitativne

osobine sjemena odnosno naĉin njihovog odreĊivanja.

Definicija sjemena

P

od sjemenom se u širem smislu podrazumijevaju svi dijelovi poljoprivrednih biljaka koji služe za sjetvu i razmnožavanje i koji su deklaracijom oznaĉeni kao

sjeme. Sa ratarskog stanovišta, sjeme se dijeli na pravo i nepravo. Pravo sjeme je organ viših biljaka nastao oplodnjom, odnosno spajanjem muške i

ţenske gamete. Nepravo sjeme su svi ostali dijelovi biljke, koji se koriste za razmnožavanje odnosno

umnažanje ratarskih biljaka kao što su gomolje, reznice, sadnice, lukovice itd.U botaniĉkom smislu, pravo sjeme može biti:a) Pravo ili prosto – (kod vrsta koje formiraju plod - pasulj, grašak i druge mahunarke,

zatim lan, mak itd). b) Sjeme - plod (kod vrsta koje ne formiraju plod -žita, trave itd).c) Sloţeno (višekliĉno sjeme - repe).Većina pravih sjemena sastoji se od tri dijela: omotač (epiderma), endosperm i klica

(slika 10).

Slika 10 . Presjek zrna kod monokotiledona i dikoditeldona (zrno pšenice i soje – uvećano 70 puta)

Omotaĉ štiti sjeme od spoljnih uticaja. Endosperm saĉinjavaju rezervne hranljivematerije (skrob, bjelanĉevine i masti), a služe kao hrana klici prilikom klijanja pa i nicanja do

prelaska na autotrofnu nakon formiranja sekundarnog korijenja. Endosperm imaju sjemenamonokotiledone - jednosupnice), dok dikotiledone (dvosupnice - pasulj, grašak, bob, lupi na,djeteline, lucerka itd.) nemaju endosperm već vrlo razvijene kotiledone, u kojima su rezervnehranljive materije za klicu odnosno klijanac, (slika 10).

Omotaĉ štiti sjeme od spoljnih uticaja. Endosperm saĉinjavaju rezervne hranljive

materije (skrob, bjelanĉevine i masti), a služe kao hrana klici prilikom klijanja pa i nicanja do prelaska na autotrofnu nakon formiranja sekundarnog korijenja.



69

Endosperm imaju sjemena monokotiledone - jednosupnice), dok dikotiledone(dvosupnice - pasulj, grašak, bob, lupi na, djeteline, lucerka itd.) nemaju endosperm već vrlorazvijene kotiledone, u kojima su rezervne hranljive materije za klicu odnosno klijanac

Klica svojim rastom i razvojem daje novu biljku. Ona je stvarni organ reprodukcije,dok su endosperm i kotiledoni skladište hranjivih materija za klicu. Ona zauzima vrlo mali diosjemena - 10 - 14 % u kukuruzu a u pšenici, raži i jeĉmu svega 1,5 - 3 %.

Klica se sastoji od:

1. Klicin ili primarni korijen (radicula).2. Klicino ili primarno stablo (plumula).3. Klicin listić (coleoptilae kod ţita i trava).4. Klicin štitić (scutelum).

Klicin listić neki smatraju kao kotiledon. On obmotava klicino stablo i štiti ga pri prolazukroz zemlju. Klicin štitić prenosi za vrijeme klijanja hranu iz endosperma u klicu. Klicin korijen ležiu donjem, a stablo u gornjem dijelu klice i oni u procesu klijanja poĉinju rasti.

Odlika pravog sjemena je da sadrži malo vode (obiĉno 12 - 15 %), za razliku od vege-tativnih dijelova biljke koje imaju oko 80 - 90 % vode.

Nizak sadržaj vode, rezervna hrana i otporan omotaĉ, omogućuje sjemenu da u normal-nim okolnostima može ostati u latentnom životu i dugo vremena saĉuvati klijavost(dormantnost sjemena). Sa druge strane, nepravo sjeme, zbog visokog sadržaja vode (70 -90%) kao što je sluĉaj sa gomoljama, lukovicama, ne mogu se ĉuvati (skladištiti) na duži period.

Ispitivanje ĉistoće sjemena

Ĉ

istoća sjemena je odnos izmeĊu mase ĉistog sjemena vrste koja se ispituje i masedrugih sjemena (drugih kultura i korova) te inertnih materijala, izraţena u pro-

centima.Za odreĊivanje ĉistoće sjemena koriste se razni pribori: sita za sjeme razliĉitog preĉni-

ka rupica (od 1,8 do 2,2 mm), vage, lupa itd.

Prilikom ispitivanja ĉistoće sjemena, uzorak se razdvaja na ĉetiri osnovne frakcije:1, Čisto sjeme osnovne kulture.2. Sjeme drugih kultura.3. Sjeme korova.4. Inertne materije.

Čisto sjeme je zrelo i neoštećeno sjeme vrste koja se ispituje, normalne veliĉine kao i polo-mljeno sjeme, ako su dijelovi takvog sjemena veći od polovine zrna pod uslovom da sadrže klicu.

Sjeme drugih kultura spada u sjeme koje ispunjava uslove navedene za ĉisto sjemeosnovne kulture a pripada sjemenu druge vrste (kulture).

Sjeme korova su sjemenke korova naĊene u sjemenu osnovne kulture. Nerazvijeno ioštećeno sjeme korova ulazi u frakciju inertnih materija.U inertne materije ulaze polovine sjemena osnovne vrste (kulture), druge vrste a koje

se nalazi u sjemenu osnovne vrste, sjeme korova a koji ne sadrže klicu, zatim zaraženo sje-me, pljevice i cvjetići, nerazvijeno sjeme, zatim grudice zemlje, stabljike, listići, gale nemato-da, kamenĉići i ostale primjese koje nisu sjeme.

Pri ispitivanju ĉistoće obavezno se utvrĊuju sve primjese sjemena drugih kulturnihvrsta i korova te se navode u izvještaju.

Svaka od ĉetiri izdvojene osnovne grupe mjere se u gramima i to:

a) Ako je radni uzorak težak 10 grama - 3 decimale.

b) 10- 99 grama

- 2 decimale

c) Preko 100 grama - jedno decimalno mjesto.



70

Najmanja dozvoljena ĉistoća sjemena je 82 % (neke trave), dok je najmanja dozvolje-na ĉistoća sjemena pšenice, kukuruza, jeĉma, zobi i raži za drugu klasu 97 % a za prvu 98 %.

Ispitivanje klijavosti sjemena

I spitivanjem klijavosti sjemena utvrĊuje se koji procenat ĉistog sjemena može ulaboratorijskim uslovima dati normalne klice a koje pod povoljnim uslovima mogu

u zemlji razviti normalne biljke. Klijavost se odreĊuje u ĉistom sjemenu, poslije izdvajanja pri-

mjese. Za ispitivanje klijavosti sjemena koriste se razliĉite metode. Kao podloga služi filter papir, gaza, pijesak, zemlja itd.

U sterilnu petrijevu posudu stavi se 2 - 3 sloja filter papira, u nju se na filter papir uodreĊeni razmak poslaže 100 sjemenki (ako je sjeme krupnije stavlja se na ispitivanje 50 sje-menki), tako da se one ne dodiruju, jer se sa zrna na zrno može prenijeti uzroĉnik bolesti. Filter

papir sa sjemenkama se navlaži i stavlja u termostat na klijanje u kojem se može regulisati pot-rebna temperatura, vlažnost i svjetlost. Treba naglasiti da se pri ispitivanju sjemena vrši više

proba kako bi rezultati bili precizniji.Prvi put se isklijalo zrno pšenice broji nakon 4 dana, suncokreta nakon 3 dana itd.

Naredna brojanja klica su prema potrebi. Ĉesta brojanja isklijalih zrna su potrebna radi izraču-

navanja energije klijanja, a to je broj isklijalih klica kroz odreĎeno vremensko razdoblje. Što je taj broj manji, energija klijanja je veća, npr:

Primjer 29.

Nakon 3 dana isklijalo je 27 sjemenki = 3 x 27 = 81 Nakon 5 dana isklijalo je 46 sjemenki = 5 x 46 = 230 Nakon 7 dana isklijalo je 16 sjemenki = 7 x 16 = 112

89 423

Ukupna klijavost je prosjeĉan procenat normalnih klica dobijen u toku cijelog perioda ispi-tivanja. Rezultat ispitivanja klijavosti je u prosjeku dobiven izmeĊu svih ponavljanja jednog uzorka.

Pored ove metode, gdje se koristi kao podloga filter papir, koristi se i gaza, pijesak,

zemlja, zatim postoji metoda ubrzanog ispitivanja klijavosti po Firsovoj (za sjeme žita i mahu-njaĉa), kao i biohemijsko ispitivanje potencijalne klijavosti poznata kao tetrazol metoda.

Za ovu svrhu upotrebljava se 1 %-tni rastvor trifeniltetrazolium- hlorida. Ovaj rastvor je bezbojan, ali se dejstvom encima živa ćelija klice redukuje u intenzivno crveni karminfarma-cin, koji žive ćelije klice oboji crveno, dok mrtve ćelije ostanu neobojene. Na osnovu toga sezakljuĉuje koje su klice sposobne za klijanje, a koje nisu.

Ispitivanje klijavosti sjemena kukuruza hladnim postupkom (Cold test)

S

jeme posijano u polju ima nepovoljnije uslove i zato mu je klijavost redovno nižanego u laboratorijskim uslovima, pa se smatra da je poljska klijavost za oko 20 %

niža od laboratorijske. Zbog toga se pokušava naći metod ispitivanja klijavosti koji će oponaša-

ti uslove klijanja u ambijentalnim (prirodnim) uslovima u polju. Takav metod, koji se najĉešćekoristi za ispitivanje klijavosti kukuruza, je hladan postupak ili "cold test ".

Kao podloga za klijanje po hladnom postupku koristi se zemlja sa njive gdje se planiraizvršiti sjetva kukuruza (nesterilisana) ili se ona pomiješa sa pijeskom. Zemlja se navlaživodom sa 60 % kapaciteta vlaženja, pa se na nju slažu sjemenke, zatim pokriju u sloju od 5 cm.Osim ovog naĉina, sjemenke se mogu staviti u filter papir, koji se zamota u rolne. U filter papirse ispod sjemena stavlja sloj zemlje. Tako formirane i navlažene rolne drže se vertikalno u sta-klenoj posudi.

Osnovni principi hladnog postupka ispitivanja klijanja prihvaćeni su od mnogih autora,ali još nema jedinstvene metodike o postupku, posebno o tome koliko će dana da traje klijanje ina kojim temperaturama . Kod nas se smatra da klijanje prvih 7 - 10 dana treba da bude na

temperaturi od 100C , a zatim 3 - 7 dana na 20 – 300C . Prevladavaju mišljenja da i prva i druga faza klijanja treba da budu po 7 dana.

e.k = 423 : 89 = 4,75



71

Pri nižoj temperaturi klijanje se usporava, a uzroĉnici bolesti napadaju sjeme. Zato semože pretpostaviti da će sjeme, koje proklija u tim uslovima, vjerovatno klijati i u polju.

Ispitivanje apsolutne mase sjemene

A

psolutna masa sjemena je masa 1000 sjemenki izražena u gramima (masa 1000 zrna). Ona se odreĊuje tako što se iz ĉistog sjemena izdvoji 8 grupa po 100 zrna

i svaka grupa izvaže. Prosjeĉna masa svih 8 grupa množi se sa 10 i tako se dobija masa 1000

zrna. Mjeri se u gramima, a broj decimalnih mjesta odreĊuje se kao kod ispitivanja ĉistoće.Dozvoljena odstupanja izmeĊu pojedinih grupa od po 100 zrna iznose:a) Za sjeme veće apsolutne mase od 25 g - 6 % . b) Za sjeme manje apsolutne mase od 25 g - 1 %.

Ispitivanje hektolitarske mase zrna

Hektolitarska masa sjemena je masa100 litara ili jednog hektolitra sjemena izra-

ţeno u kilogramima. Ona se odreĊuje pomo-ću hektolitarske ili Šoperove vage. Ispitivanjase vrše u dva ponavljanja a razlike izmeĊu

njih ne smiju biti veće od 0,5 kg.Hektolitarska vaga se sastoji od:

drvene kutije koja na poklopcu ima postoljeza montiranje vage i priĉvršćivanje mjernogcilindra. Drvena kutija ujedno služi za tran-sport vage koja se sastoji od:

1.Mjernog cilindra od 0,25 ili l litar. 2.Cilindra za punjenje.3.Noţa koji se stavlja u prorez na

mjernom cilindra. 4.Metalnog uloška.

5.Tegovi.Sjeme mora biti osušeno na sobnoj temperaturi.

Postupak mjerenja hektolitarske mase zrna:

Mjerni cilindar se uĉvrsti na postoljekoje se nalazi na poklopcu drvenog sanduka. Slika 11. Hektolitarska vaga

Nož se stavi u prorez, na nož se položi metalni uložak i nasadi cilindar za punjenje.Strana noža sa oznakom "gore", mora biti okrenuta prema gore.

Sjeme se pažljivo sipa u cilindar za punjenje, a posuda za sipanje treba biti iznad cilindraudaljena 3 - 4 cm. Punjenje treba da traje 8 sekundi. Neke vage imaju i cilindar za sipanje sjeme-

na. Poslije sipanja sjemena u cilindar za punjenje, naglo se bez potresa izvuĉe nož, a sjeme sametalnim uloškom propada u mjerni cilindar. Nakon toga se nožem presjeca sjeme prilikom sta-vljanja noža u prorez. Višak sjemena koji je ostao u cilindru za punjenje se odstrani, potom izvuĉenož iz proreza i važe se na vagi postavljenoj na drvenom sanduku pomoću tegova.

Hektolitarska masa dobije se ako se izmjerena masa u cilindru od ĉetvrt litra pomnoži sa 400(kada se izražava u kilogramima). Ako je cilindar od 1 litra tada se izmjerena masa pomnoži sa 100.

Upotrebna vrijednost sjemena i norma sjetve

U

potrebnu vrijednost sjemena odreĊuje ĉistoća i klijavost odreĊene partije sjeme-na. Što je upotrebna vrijednost sjemena veća, ono je kvalitetnije i u vezi sa tim

manje će ga trebati za sjetvu. Upotrebna vrijednost sjemena (UV) dobije se iz formule:



72

Masu sjemena za sjetvu pored upotrebne vrijednosti partije sjemena odreĊuje i:

a ) Habitus biljke tj. vegetacioni prostor.b) Ekološki uslovi (voda, vazduh, svjetlost) . c) Kvalitet pripremljenog zemljišta za sjetvu . d) Rokovi sjetve sorta ili hibrid itd.

Norma sjemena za sjetvu zavisi još, osim upotrebne vrijednosti, od apsolutne mase sje-

mena i predviĊenog broja klijavih zrna po hektaru. Norma sjemena za sjetvu izraĉunava se npr: Primjer 29.

U deklaraciji odreĊene partije sjemena pšenice koju planiramo za sjetvu je navedeno da:

a) Sjeme ima klijavost od 96 %.b) Sjeme ima čistoću od 98 %.c) Apsolutna masa zrna od 39 g.d) Predviđeno je 650 klijavih zrna/ m2.

Prvo se izraĉunava upotrebna vrijednost sjemena:

Nakon toga se izraĉunava teoretska koliĉina (TK) sjemena za sjetvu pomoću formule:

Tabela 37. Apsolutna i hektolitarska masa sjemena vaţnijih ratarskih kultura

Vrsta sjemena Apsolutna masa zrna (g) Hektolitarska masa zrna (kg)

Pšenica 35-45 80-85

Raž 20-35 68-78

Jeĉam 30-45 60-75

Zob

20-35

35

-50

Kukuruz 100-450 70-85

Suncokret 400-111 35-50

Soja 73-250 65-75

Uljana repica 2-7 60-71

Šećerna repa 15-40 20-28

Duvan 0,06-0,08 39-44

Lucerka 1-3 75-80

Kada se to preraĉuna na jedan hektar, tada iznosi:25,35 g x 10000 m2 = 253500 g/ha ili 253,50 kg/ha.

S obzirom da je upotrebna vrijednost sjemena 94,08 %, stvarna koliĉina sjemena (SK)za sjetvu iznositi će:

Primjer 30.

Sijaće se kukuruz na razmaku izmeĊu biljaka od 23 cm. Sjeme ima apsolutnu masu od

420 g. Klijavost mu je 95 % a ĉistoća 96 %. Koja je koliĉina sjemena za sjetvu kukuruza?Da bi izraĉunali teoretsku (TK) koliĉinu sjemena za sjetvu, potrebno je izraĉunati



73

željenu gustinu usjeva kukuruza. Ona se u ovom primjeru može izraĉunati preko vegetacionog prostora jedne biljke kukuruza.

Sa obzirom da je razmak unutar reda kukuruza 23 cm, a razmak izmeĊu redova kuku-ruza je uobiĉajen - 70 cm, tada će vegetacioni prostor (VP) iznositi:

VP = Razmak unutar reda (u cm) x razmak izmeĊu redova (u cm)

VP = 23 cm x 70 cm = 1610 cm2 /10000 = 0,161 m2

To znaĉi da na 0,161 m2

raste jedna biljka kukuruza jer je to vegetacioni prostor jedne biljke. Iz ovoga se izraĉunava broj zrna po jednom hektaru:

0,161 m2 ≈ 1 klijavo zrno : 10 000 m2 ≈ x klijavih zrna

Kada smo izraĉunali potreban broj zrna po hektaru, možemo izraĉunati teoretsku koli-ĉinu sjemena za sjetvu (TK):

U ovom sluĉaju teoretska koliĉina sjemena za sjetvu biće jednaka stvarnoj koliĉini, jer nam je zadat razmak sjemena unutar reda kojeg se moramo pridržavati. U tom sluĉaju će nam brojklijavih zrna biti manji, jer raĉunamo da će, sa obzirom na upotrebnu vrijednost sjemena, nići91 % biljaka.

Dakle, sijati ćemo sa 26 kg/ha kukuruza da bi smo zadovoljili traženi razmak sjemena unutar redakukuruza. Iz ovog razloga će broj klijavih zrna (56 522/ha) biti manji od teoretskog (62 112/ha).

Vegetacijski prostor =(35 cm +35 cm) x (10cm + 10 cm ) = 70 cm x20 cm = 1400 cm2 =0,14 m2

Slika 12. Vegetacijski prostor biljke

Primjer 31:

Soja je posijana na meĊuredni razmak od 45 cm. Razmak zrna u redu je 3,2 cm. Masa1000 zrna je 180 g. Klijavost iznosi 90 %, ĉistoća je 99 %.Koliki je teoretski sklop, i koja je masa sjemena za sjetvu?

Izraĉunati upotrebnu vrijednost sjemena:

Da bi izraĉunali teoretski sklop, potrebno je izraĉunati vegetacioni prostor (VP) jedne biljke soje:



74

Dakle, jednom zrnu ili sjemenki soje pripada odgovarajuća površina zemljišta od0,0144 m2. Iz toga se izraĉunava teoretski sklop ili gustina usjeva, odnosno broj posijanih zrna

po hektaru.1 sjeme soje ≈ 0,0144 m2 površine : x sjemenki soje ≈ 10000 m2

Pomoću broja zrna koje će biti posijanu po jedinici površine, izraĉunava se teoretskamasa (TK) zrna po hektaru:

I u ovom primjeru, zbog već zadatih parametara (razmak zrna u redu i izmeĊu redova),teoretska i stvarna masa sjemena biće izjednaĉene. Broj klijavih zrna odnosno gustina usjevaće biti manja:

Primjer 32.

Planirana je sjetva kukuruza sa 65 000 biljaka/ha. Sjeme kukuruza ima 94% klijavosti i 99% ĉistoće. Masa 1000 zrna kukuruza je 250 g. Kolika je masa sjemena kukuruza za sjetvu ikoliki je razmak unutar reda ako je meĊuredni razmak 70 cm?

Pošto je stvarna masa sjemena 17,473 kg/ha, potrebno je izraĉunati koliko će sjemenki biti posijano na površini od jednog hektara. Ukupna koliĉina sjemena po hektaru se izraĉunavatako da se prvo stvarna masa sjemena (17,47 kg/ha) prevede u grame: 17,473 kg ≈ 17473 g

Dobijeni rezultat se podijeli sa masom jednog zrna kukuruza.

Sada se može izraĉunati broj zrna kukuruza po hektaru:

Nakon toga se izraĉunava vegetacijski prostor jednog zrna kukuruza:

Pošto se vegetacioni prostor raĉuna po formuli:



75

Dakle, da bi se posijalo 69 892 zrna/ha kukuruza, sijaće se na meĊuredni razmak od70 cm i razmak unutar reda 20 cm.

Ako je zemljište loše pripremljeno, u pravilu se stvarna masa sjemena povećava za 10- 30 %, a ako sjetva kasni od optimalnog roka za npr. 8 dana, ona se povećava za 10 %.

Ispitivanje vlage sjemena

Vlaga u sjemenu je sadrţaj vode u sjemenu izraţena u procentima u odnosu na

masu sjemena.Vlaga sjemena ispituje se na dva radna uzorka u roku od 48 ĉasova od prijema u labo-ratoriju. Posudica i sjeme mjeri se sa taĉnošću od 1 miligram.

U posudicu ili papirnu vrećicu koja je prethodno izvagana. sipa se sjeme i stavlja sena sušenje u sušionicu sa ventilatorom na 1050C kroz 24 ĉasa. Prije stavljanja u sušionicu izva-že se i koliĉina sjemena za sušenje, najĉešće 100 g za krupno odnosno 50 g za sitno sjeme.

Nakon sušenja, uzorci se stavljaju u eksikator sa silika-gelom, a nakon toga se osušenosjeme važe na preciznoj vazi. Rezultati se dobiju po formuli:

a - masa prazne posudice sa poklopcem (ili papir-ne kesice)b - masa posudice (ili papirne kesice) sa sjemenom

prije sušenja

c - masa posudice (ili papirne kesice) sa sjeme-nom poslije sušenje

Primjer 33. a = 15 g; b = 115 g; c = 94 g

Vlaga sjemena ispituje se obavezno prije uskladištenja, a i u toku skladištenja sjemenau cilju praćenja njegove trenutne vlažnosti. Isto tako vlagu sjemena potrebno je poznavati radi

prevoĊenja prinosa ratarskih kultura na 14 % vlage.

Primjer 34.

Dobijen je prinos zrna kukuruza od 8530 kg/ha. Vlaga zrna u toku žetve je iznosila21%. Prinos zrna kukuruza potrebno je svesti na 14 % vlage zrna.

Pri tome se koristi sljedeća formula:

P 1 – masa zrna sa 14% vlage

P – masa vlaţnog zrna

V 1 – predviđeni sadrţaj vlage (14%)

Ratarske kulture sa većim sadržajem masti i ulja svode se na 12 - 13 % vlage, kao štosu uljana repica, suncokret, lan, konoplja, duvan itd.

Kalibrisano sjeme

Dorada sjemena se obavlja nakon sušenja i dovoĊenja vlage na 11-13%. Prema Kondi-ću (1988), kod nas se u doradi prosjeĉno odbacuje 3 -5% naturalnog sjemena, a u SAD 25%. Toznaĉi da u tako doraĊenom sjemenu ima dosta sitnog zrna sa malom energijom klijanja. Zbogveće zarade, naši sjemenari zadržavaju veći dio sitnog zrna i to od vrška klipa, koje bi inaĉetrebalo izbaciti.

Kondić (1988), predlaže da bi što prije trebalo prijeći na sjetvu kalibrisanog sjemena ukoje bi ušle frakcije velikog i srednje pljosnatog zrna, najmanje klijavosti od 88% ispitano, cold-testom. On navodi , da uvoĊenje u sjetvu kalibrisanog sjemena ima više razloga:

1. Kalibracijom se ujednačava biološki potencijal.2. Troši se 50% manje sjemena.

3. ObezbjeĎuje se pravilan raspored biljaka u redu.4. Omogućava optimalnu gustoću usjeva.5. Omogućava ujednačeno nicanje.



76

PLODORED

Plodored predstavlja sistem biljne proizvodnje s pravilnom izmenom usjeva, prostornoi vremenski na proizvodnim površinama a zamjenjuje biološka ravnoteža spontanih biocenozaukljuĉujući niz agrotehniĉkih i organizacijsko-tehniĉkih mjera. Prema Todoroviću (1948)“ plodored predstavlja plan iskorišćavanja vegetacione sredine u prvom redu klime i zemljišta

putem gajenja biljaka po unapred utvrĎenom rasporedu u vremenu i prostoru”.

Obuhvata vremensku smjenu usjeva (plodosmjenu), prostornu smjenu usjeva (poljosmenu) i odmor zemljišta.

U prirodnoj vegetaciji ne postoje biljne vrste koje na odreĊenom staništu rastu i razvijaju se bez prisustva drugih vrsta. Naprotiv, prirodna vegetacija odlikuje se brojnošću razliĉitihvrsta koje ĉine prirodnu biljnu zajednicu - fitocenozu. Unutar nje, pojedine vrste biljaka djelujustimulativno na rast i razvoj druge biljne vrste, isto tako i destimulativno na neku treću biljnuvrstu i obrnuto (alelopatija). razliĉitost biljnih vrsta unutar fitocenoze omogućuje takoĊe reguli-sanje napada štetnika i bolesti na pojedine vrste biljaka što omogućuje njihov opstanak. Sa obzi-rom da u prirodnoj zajednici biljaka postoje vrste sa kratkom vegetacijom (na primjer efemere)i biljke sa dugom vegetacijom, dolazi do prirodne smjene izmeĊu biljnih vrsta, odnosno nakonzavršetka razvojnog ciklusa odreĊene vrste poĉinje ciklus razvoja druge biljne vrste. Prirodna

smjena vrsta dešava se u ciklusima tokom vegetacionog perioda.Kulturna biljka istrgnuta iz prirodne zajednice selekcijom, uzgaja se kao ĉista vrsta na

odreĊenom staništu. dakle bez prisustva drugih biljnih vrsta. Svakako, da se pri uzgoju javljaju biljke pratilice (korovi) ali su sa agronomskog i privrednog aspekta nepoželjne te se raznimagrotehniĉkim mjerama uništavaju. Sa obzirom da su kulturne biljke visoko produktivne zarazliku od svojih divljih formi, one traže visoke zahtjeve u pogledu obrade zemljišta, hranjiva,njege i zaštite, ali su za razliku od divljih vrsta više osjetljive na bolesti i štetnike.

Imajući u vidu pozitivne strane prirodne fitocenoze, (vremensku smjenu vrsta, pozitiv-ni uticaj razliĉitih vrsta ili jedne na razvoj druge vrste), u sistemu biljne proizvodnje uveden je

plodored ili plodosmjena kako bi se ona u nekoj odreĊenoj mjeri oponašala..Plodored zato ima mnogo prednosti (bioloških, agrotehniĉkih, organizaciono-

ekonomskih) nad monokulturom ili monoprodukcijom, sukcesivnim uzgojem jedne kulture naistoj parceli duži niz godina. Naime, primijećeno je i dokazano da uzgojem kultura u dugotrajnojmonokulturi dolazi do napada bolesti (kod pšenice npr. Erysiphe graminis. Fusarium,sp., Ophio-bolus graminis, Puccinia graminis itd .), nematoda kod šećerne repe ( Heterodera shachi) itd.

Nestabilno tržište i velika promjena cijena poljoprivrednih proizvoda, specijalizacija proizvodnje u poljoprivrednim dobrima, na manji broj profitabilnih kultura, nabavka savremenemehanizacije, primjena herbicida odnosno pesticida, umanjili su znaĉaj plodoreda, ali ona idalje ostaje kao stalna mjera u sistemu biljne proizvodnje kada god je to moguće uz uvažavanjespecifiĉnosti savremenog gazdovanja.

Struktura plodoreda

Struktura plodoreda se sastoji od izbora kulture i redoslijeda usjeva. Izbor i redoslijedusjeva zavise od više ĉinilaca:

1. Klimatskih i zemljišnih uslova (uključujući nadmorsku visinu i reljef).

2. Opremljenost gazdinstva (raspoloţiva mehanizacija, uzgoj stoke itd).

3. Blizina i potrebe trţišta.

4. Konjunktura,cijena proizvoda i plasman. 5. Mogućnost mehanizovane proizvodnje (izbjegavanje uzgoja usjeva koji traţi manu

- elnu radnu snagu). 6. Intenzivnije korišćenje zemljišta (biraju se usjevi koji omogućuju dvije,a u juţnim

krajevima tri ţetve godišnje).

7. Agropolitički razlozi (uzgoj usjeva potrebnih društvenoj zajednici ili radi oslobaĎa

nja od uvoza).



77

Redoslijed usjeva najviše zavisi od slijedeća tri ĉinioca:

Kompatibilnost ili podnošljivost usjeva. Neke kulture su dobri a neke loši predusjeviza druge. Leguminoze su dobri predusjevi, jer obogaćuju zemljište azotom i humusom, poprav-ljaju mu strukturu a zemljište se pod usjevom leguminoza odmara. Poslije leguminoza nije pre-

poruĉljivo sijati pivski jeĉam, jer može povećati u zrnu sadržaj proteina, što nije poželjno u proizvodnji piva. Za šećernu repu je dobar predusjev krompir, za uljanu repicu šećerna repa, za

strna žita okopavine itd. Nije preporuĉljivo sijati kulture jednu iza druge ako imaju zajedniĉkogštetnika (npr. šećerna repa i lucerka) ili zajedniĉke bolesti (soja, suncokret, uljana repica). Naj-lošiji predusjev za većinu kultura je sirak.

Primjena herbicida. Danas se za sve usjeve u cilju zaštite protiv korova primjenjujuherbicidi. Jedna grupa herbicida se u zemljištu u vrlo kratkom roku deaktivira (razloži) u toku 2- 3 mjeseca nakon primjene, pa njegovi ostaci ne mogu štetiti narednom usjevu. Druga grupaherbicida iako ih je u znatno manjoj mjeri, u zemljištu ostaje aktivna duže vrijeme, pa njihoviostaci (rezidue) mogu ugroziti naredne kulture koje su osjetljive na takav herbicid. Simazin senpr. više ne koristi za uništavanje korova u kukuruzu jer njegovi rezidui štete pšenici koja naj-ĉešće dolazi poslije kukuruza. Danas je najĉešće herbicid u kukuruzu atrazin. koji se brže inak-tivira od simazina, ali napravilnom primjenom i većim doziranjam koliĉina aktivne materijemože doći do nakupljanja u zemljištu aktivne supstance, naroĉito u sušnim uslovima što možedovesti do oštećenja narednog usjeva. Zato je preporuĉljivo da se nakon suše, ako je u kukuruzu

primjenjen atrazin, na toj tabli ne siju lucerka, šećerna repa, suncokret i zob. Pet mjeseci nakon primjene atrazina, može se sijati pšenica pošto se zemljište duboko preore.

Intenzivisan plodored . Kombinacijom odreĊenih usjeva mogu se u kontinentalnom podruĉju dobiti dvije, a u mediteranskom tri žetve godišnje. Ovdje je važan redoslijed kulturazbog njihove razliĉite dužine vegetacija, razliĉite sezone sjetve i žetve itd.

Sastavljanje plodoreda

Plodored ima i svoju unutrašnju strukturu odnosno “graĊevne jedinice”. One su ĉla-

novi jednog plodoreda, a postoje krnji i pravi ĉlanovi plodoreda. Krnjim ĉlanovima pripadajuplodoredna dvojka ili par, a pravim plodoredna trojka. Plodoredna trojka se dalje dijeli napravu trojku, koja je sastavljena po mjembenom principu. Mjembeni princip je oblik sastav-ljana plodoreda gdje se dvije strne žitarice razdvajaju drugim usjevima (okopavine ili legumino-ze). U pravoj trojci sudeluje jedna strna žitarica, jedna okopavina i jedna leguminoza. Osim

prave trojke postoje ţitna trojka, sastavljena od dvije strne žitarice i jedne okopavine, okopa-vinska trojka sa dve okopavine i jednom strnom žitaricom te krmna trojka koja je sastavlje-na od dvije samostabilne leguminoze i jedne okopavine.

Navedenim graĊevnim jedinicama se sastavlja plodored s razliĉitim brojem polja, od dvado petnaest i više. To se postiže množenjem plodorednih dvojki ili trojki ili njihovim kombino-vanjem. U staroj poljoprivredi, plodoredi su bili sastavljeni do tri polja, pa je već ĉetveropolje

bio proširen plodored. Danas je donja granica plodoreda od ĉetiri polja, a plodored veći od tog broja, već se smatra višepoljnim plodoredom.

Najpovoljniji su plodoredi graĊeni na osnovu prave trojke po mjembenom principu ukojem su glavne grupe usjeva u razmjeri 1/3 strnih žitarica, 1/3 okopavina i 1/3 leguminoza, a

po broju polja mogu biti 3,6,9 i 12- poljni plodored. MeĊutim, kao praktiĉna gornja granica plo-doreda smatra plodored od 10 polja jer ako je on veći od tog broja polja, plodoredi postajukomplikovani i nepregledni.

Struktura plodoreda ima i druge pojmove. Ako se broj plodorednih polja podudara s brojem usjeva, radi se o pravom plodoredu. On je izgraĊen od jedne ili više graĊevnih jedinica. Brojusjeva može biti i manji od broja plodorednih polja, ako u rotaciju ulazi neki višegodišnji usjev .

Ako je svako polje plodoreda zauzeto samo jednim usjevom, to je tada jednostavni plodored, aako jedno plodoredno polje dijele dva ili više srodnih odnosno ksenotolerantnih usjeva, govori seo sastavljenom plodoredu. Ovakav plodored se ĉesto primenjuje u povrtarstvu.



78

Kada neki usjev (dvije ili više vegetacija) izlazi iz ĉvrste poljosmjene, rijeĉ je u preki-nutom plodoredu. Izvan rotacije najĉešće izlaze višegodišnji usjevi (lucerka i djeteline), anakon iskorišćenja izluĉena se površina ukljuĉuje ponovo o rotaciju, a izdvaja nova.

Povećanje broja usjeva u jednoj rotaciji naziva se intenziviranjem plodoreda. MeĊu-tim, za intenziviranje plodoreda, moraju biti osigurani odreĊeni uslovi, posebno u pogledu kli-me s povoljnim hidrotermiĉkim odnosima, ĉime je osiguran dugi vegetacioni period. Osim

povoljne klime, zemljište mora biti plodno, primjena intenzivne i kvalitetne agrotehnike, dobra

organizacija rada da se optimalno iskoriste prazna mjesta u rotaciji. Prilikom intenziviranja plo-doreda, interpoliraju se nakon žetve/berbe glavnog, usjevi kraće i kratke vegetacije, a to su pos-trni i ozimi krmni meĊuusjevi. Prilikom sastavljanja plodoreda, osim izbora i redoslijeda kultu-ra, planira se agrotehnika za njih. pri ĉemu se izraĊuje plan plodoreda. U njoj se nalazi skicasvih parcela, mreža puteva, sistema za navodnjavanje i odvodnjavanje itd. Svaka tabla ili parce-la ima svoje ime i broj (broj parcele je ujedno najĉešće i broj hektara dotiĉne parcele. Svaka

parcela treba da ima pedološke podatke, podatke o prethodnim usjevima i agrotehnici za teusjeve itd. Poželjno je da u plodoredu budu zastupljene kulture iz tri najvažnije grupe: okopavi-ne, strna ţita i leguminoz e i da se usjevi smjenjuju izmeĊu tih grupa, ne u istoj grupi. Tako jedobra smjena: kukuruz, pšenica i soja, a ne recimo pšenica, jeĉam, zob ili kukuruz, repa.

Ako je u plodored ukljuĉena parcela na kojoj prije nije bilo uzgoja kultura (kao krĉevi-na, prirodne livade, isušeno moĉvarno zemljište i sliĉna) u prvoj godim se najĉešće sije neka

okopavina koja najbolje iskorišćava visoku efektivnu plodnost takvih parcela odnosno zemljiš-ta. Takve su krompir, kupus, dinje. lubenice itd.

Tabela 37 . Tropoljni plodored

Godina I polje II polje III polje

Primjer1

2007 Kukuruz Ozima pšenica Soja

2008 Ozima pšenica Soja Kukuruz

2009 Soja Kukuruz Ozima pšenica

Primjer 2

2007 Šećerna repa Jari jeĉam Ozima grahorica

2008

Jari jeĉam

Ozima grahorica

Šećerna repa

2009 Ozima grahorica Šećerna repa Jari jeĉam

Tabela 38 . Peteropoljni plodored

Godi-na

I polje II polje III polje IV polje V polje

2005 Suncokret Jari jeĉam

Ozima graho-rica

Ozima pšenica Grašak

2006 Jari jeĉam Ozima grahorica Ozima pšenica Grašak Suncokret

2007 Ozima grahorica Ozima pšenica Grašak Suncokret Jari jeĉam

2008 Ozima pšenica Grašak Suncokret Jari jeĉam Ozima graho-rica

2009 Grašak Suncokret Jari jeĉam

Ozima graho-rica

Ozima pšenica

Primjeri intenziviranje plodoreda (dobivanje 2 ili 3 žetve godišnje) za kontinentalno imediteransko podruĉje:

Tabela 39. Intenziviranje plodoreda

Godina Kontinentalno podruĉje Mediteransko podruĉje

2006 Pšenica, povrće, povrće Jari jeĉam, pasulj, salata

2007 Povrće, jara zob + grahorica, uljana repica Salata, paprika, ozima zob+grahorica

2008

Uljana repica, kukuruz, pšenica

Ozima zob+grahorica, dinje, kupus 2009 Ozimi jeĉam, grašak, pšenica Kupus, krompir, karfiol, grašak



79

Kako je vidljivo, u mediteranskom podruĉju je naglasak dat na povrće radi maksimal-nog korišćenja povoljne klime. Ovako intenzivan plodored je moguć u uslovima optimalnihtemperatura i obezbjeĊenog navodnjavanja.

Zavisno od djelatnosti gazdinstava i potreba tržišta, plodored može biti ratarski, povr-tarski, krmni i kombinacija ova tri . U kombinaciji ove tri grupe kultura u plodoredu mogu selako ostvariti dvije ili tri žetve godišnje, jer je veći izbor kultura sa kraćom vegetacijom pogod-nih za interpolisane usjeve. Pri tome se naroĉito povrće i krmno bilje kratke vegetacije koriste

kao postrni ili naknadni usjev. U krmnom plodoredu, pogodnim odabirom usjeva, može se obe-zbijediti zelena krma u toku cijele godine sistemom zelenog konvejera.

Tabela 40. Zeleni konvejer

Parcela Zasijene kulture Vrijeme sjetve Vrijeme korišćenja

1.

Raž (zelena) IX 1-10. V

Kukuruz za silažu V 10.VIII -18.IX

Slaĉica VIII 23.X – 10.XI

2. Raž+grašak IX 11.V – 20.V

Kukuruz za silažu V 20.VII-10.VIII

Stoĉni kelj

VIII

1-10.XII

3. Šećerna repa III 1-31.VIII Kupus VIII 1.X-10.XII

4. Kupus IV 25.VI-31.VIII Stoĉni kelj VIII 11-30.IX

5. Lucerka Prethodna godina 5.V -15.X

UvoĊenje plodoreda

Kada se uvodi plodored, treba formirati onoliko parcela koliko se planira usjeva. Akose u plodored uvode samo jednogodišnje kulture, tada u prvoj godini svaka kultura zauzima

svoju parcelu, a u sljedećim godinama se jednostavno rotiraju prema šemi plodoreda.Ako se u plodored uvodi neka višegodišnja kultura, postupak je nešto drugaĉiji. U prvoj godini se najprije siju jednogodišnje kulture na svoje predviĊeno mjesto, a višegodišnjekulture se siju samo na polje njenog iskorištavanja u prvoj godini, godini sjetve.

Recimo da je to lucerka sa tri godine korišćenja (godina sjetve + dvije naredne). Na polju III i IV, gdje je trebalo da bude lucerka u prvoj godini siju se neke jednogodišnje kulture, prema potrebi gazdinstva, bez obzira na strukturu plodoreda. U drugoj godini lucerka se sije naI polje, dok se na III polje, na kojem bi trebalo da bude lucerka, opet sije neka jednogodišnjakultura. Tek u trećoj godini plodoreda, lucerka će biti zasijana na tri polja, dok se ostale kulturerotiraju prema rasporedu. Na primjer:

Tabela 41. Primjer uvođenja plodoreda

Godina I polje II polje III polje IV polje V polje

Prelaznostanje

2005 Kukuruz

Jari jeĉam +lucerka

Grahorica Grahorica Pšenica

2006

Jari jeĉam+ lucerka

Lucerka Zob Pšenica Kukuruz

Redovnostanje

2007 Lucerka Lucerka Pšenica Kukuruz


2008 Lucerka Pšenica Kukuruz


Lucerka

2009

Pšenica

Kukuruz


Lucerka

Lucerka



80

S temeljnim ili glavnim usevom u plodoredu poĉinje rotacija. Ranije je to bila okopavina, a danas to može biti usjev koji dobija najveće koliĉine Ċubriva (na zalihu). U šemi jed-nog plodoreda uz glavni usjev Ċubren punom koliĉinom stajnjaka, stavlja se znak “xx”, a kod

poloviĉnog Ċubrenja stajnjakom drugih usjeva u plodoredu oznaĉava se znakom “x”. Za Ċubre-nje mineralnim Ċubrivima na zalihu stavlja se znak “++” da bi se uoĉila razlika od Ċubrenjastajnjakom. S biološkog, agrotehniĉkog i organizacijskog gledišta vrlo je važan udio glavnihgrupa usjeva u plodoredu (strnih žita, okopavina i leguminoza). Kod strnih žita, kao prosjeĉna

granica dijela u plodoredu uzima se 50% sjetvenih površina, premda ima i odstupanja ovisno oklimatskim karakteristikama odreĊenog poljoprivrednog podruĉja. Tako se raž može gajiti umonoprodukciji, a pšenica unutar proizvodnih površina može zauzimati maksimalno 70 -80%.U žitnom tropolju, udio strnih žitarica može biti i do 66%.

Kukuruz kao tolerantna vrsta nema ograniĉenja da ovaj usjev zauzme 100% proizvodnih površina (monoprodukcija), dok je šećerna repa vrlo osetljiva, pa teško da može zauzeti više od33% plodorednih polja. U globalu, gornja granica zastupljenosti okopavina u plododredu je kaokod strnih žitarica oko 50%, a u okopavinskim plodoredima je njihova zastupljenost do 66%

pod uslovom da se radi o samostabilnim vrstama. Netolerantne leguminoze mogu u plodoredu zauzeti do 25% sjetvenih površina u plodo-

redu, srednje tolerantne do 33%, a vrlo snošljive do 66%.

KOROVI Naš naziv korov potiĉe od njemaĉkog naziva Unkraut preko maĊarske rijeĉi k ὸr ὸ. U

našem jeziku postoji ĉitav niz sinonima: divalj, drač, trava, antraga, glota, haluga, lomina. čkalj:urodica, ogrizine, očinci, oredine. amelj, avrlje, prijevor, handračina, harbuda i badrljica).

Korovi su antropofiti kao i gajene biljke. Nastali su u praistorijskom dobu, kada je ĉov- jek poĉinjao da se bavi zemljoradnjom. U to vrijeme ĉovjek je krĉio šume i uništavao livade da bi obezbijedio prostor za uzgoj biljaka od kojih je imao koristi odnosno za biljke od kojih im jezavisio opstanak. Uporedo sa tim, korisnim biljkama. koje je ĉovjek sijao i gajio, na obradivim

površinama su se susretali pa i danas se susreću biljke iz prvobitne fitocenoze, kao i novo unije-

te biljke koje se javljaju kao pratioci kulturnih biljaka.Ove biljne vrste koje rastu i razvijaju se na proizvodnim površinama meĊu gajenim biljkama mimo volje ĉovjeka, oznaĉavaju se kao korovske vrste ili korovi . Sa stanovišta intere-sa ĉovjeka odnosno proizvoĊaĉa biljne hrane. pod korovima podrazumijevamo sve štetne inepoželjne biljke koje se nalaze na istom staništu sa kulturnim biljkama, i to ne samo divlje veći kulturne (ako se npr. suncokret pojavi u usjevu soje).

Korovi predstavljaju posebnu ekološku grupu biljaka, koje se uglavnom javljaju kao pratioci pojedinih kultura. Oni nisu sluĉajni pratioci, već su se kroz duže vremensko razdoblježiveći uz gajene biljke, a pod uticajem ĉovjeka, prilagoĊavali zajedniĉkom životu i agrotehniĉ-kim mjerama koje su primjenjivane za kulturne biljke.

Postoji razliĉita podjela korova. Pored podjele korovskih biljaka prema taksonomskim

jedinicama. sistematike biljaka, korovi se mogu podijeliti na više naĉina u zavisnosti od kriterijuma koji se uzimaju za osnovu podjele. Tako, na primjer, korovske hiljke shvaćeno u širemsmislu mogu se podijeliti na dvije osnovne grupe:

1. Korovske hiljke u uţem smislu. 2. Korovske biljke u širem smislu.

Korovske biljke u uţem smislu predstavljaju ekološku grupu biljaka koje se javljaju.uglavnom. kao pratioci gajenih biljaka, a ova grupa korova se naziva još i segetalne biljke ilikorovi . Segetalni korovi se nalaze samo ili iskljuĉivo u usjevima ili zasadima, ĉesto samo u

pojedinim kulturama, dakle teško uspijevaju bez uticaja ĉovjeka. Korovske biljke u širem smislu su sve nekorisne i štetne biljne vrste koje se pojavljuju

na antropogenim staništima i izvan oraniĉnih površina. U ovu kategoriju ulaze: ruderalni koro-

vi, korovi na prirodnim livadama u pašnjacima, kanalima, korovi u šumama. ribnjacima itd.Ova podjela izvršena je prema karakteristikama staništa koju korovi naseljavaju.



81

MeĊutim, korovi u širem smislu mogu se javiti u usjevima i zasadima, kao što se npr.segetalni korovi odnosno korovi u užem smislu mogu javiti na nekim ruderalnim i drugim stani-štima. Zbog toga je prihvatljivija sljedeća podjela korova: korovske, korovsko- ruderalne iruderalne vrste.

1. Korovske biljke obuhvataju vrste koje se sreću uglavnom u usjevima i zasadima.odnosno obradivim površinama na kojim se vrši primjena intenzivnih agrotehniĉkih mjera.MeĊu ovim vrstama prevladavaju jednogodišnji korovi.

2. Korovsko- ruderalne biljke su velika grupa vrsta koje se skoro podjednako mogunalaziti u usjevim i zasadi ma kao i na ruderalnim staništima. MeĊu ovim vrstama se sreću jed-nogodišnje i višegodišnje biljke, a obiĉno se nalaze na staništima sa slabijim intenzitetom agro-tehniĉkih mjera.

3. Ruderalne biljke ili vaganti , predstavljaju vrste koje se uglavnom sreću na ruderal-nim staništima (Ċubrišta, ekonomska dvorišta, prostori oko ljudskih naselja, utrine. meĊe, pored

puteva, kanala, željezniĉkih pruga, vodotokova itd.). Ruderalne biljke se rijetko sreću u njiv-skim usjevima, a ĉešće u voćnjacima i vinogradima, livadama i pašnjacima. MeĊu njima prev-ladavaju višegodišnje vrste.

Postoji i šira podjela korova sa stanovišta interesa u poljoprivrednoj proizvodnji, a to su:1. Apsolutni korov je svaka biljna vrsta na proizvodnoj površini koja nije cilj uzgoja, a

koja stoji u kompetencijskom odnosu prema kulturnom bilju i koja nije od koristi a može bitištetna za samu kulturu, zdravlje ljudi i domaćih životinja.

2. Relativni korov je svaka biljna vrsta na proizvodnoj površini koja nije cilj uzgoja, ainaĉe može biti kulturna biljka ili biljna vrsta koja na neki naĉin može biti korisna ali ne pripadau antropogene biljke. Ĉesto u relativni korov ulaze i gajene biljke ako se naĊu u usjevu drugihvrsta ili biljne sorte pa ĉak i hibrida.

Pored ovih podjela, postoje podijele na osnovu dužine vegetacije:1. Jednogodišnje.2. Dvogodišnje.3. Višegodišnje.

Zatim prema naĉinu razmnožavanja, dakle vrste korova koje se razmnožavaju:

1. Sjemenom.2. Vegetativno razmnoţavanje.3. Vegetativno i sjemenom.

Isto tako prema visini stabljike (niski, srednji i visoki ), prema vremenu klijanja i nica-nja (rani, srednji i kasni ), obliku lista odnosno botaniĉkoj pripadnosti (širokolisni - dicodolydone, uskolisni - monocotyledonae) itd.

Detaljna podjela korova prema botaniĉkoj pripadnosti izuĉava se u predmetu Sistema-tika poljoprivrednih i korovskih biljaka.

Šteta od korova

Zajedno sa insektima, grinjama, nematodama, glodarima, pticama i prouzrokovaĉima

biljnih bolesti, korovi spadaju u biološke agense koji izazivaju razliĉite štete poljoprivrednimkulturama, ĉovjeku i domaćim životinjama, koje su vrlo velike. Prema jednoj analizi, šteta odkorova u SAD iznosi 3,7 milijardi dolara godišnje. Od ukupne štete u poljoprivredi te zemlje,34 % otpada na štetu od korova ( Kojić i Šinţar, 1985).

Tabela 43. Ukupni gubici prinosa u raznim geografskim oblastima (u procentima od potencijalno mogućih prinosa)

Kontinent Gubici u poljoprivredi (%)

Štetoĉine Bolesti Korovi Ukupni gubici Sjeverna i centralna Amerika 9,4 11,3 8,0 28,7

Južna Amerika 10,0 15,2 7,8 33,0

Evropa 13,0 12,9 15,7 41,6

Azija

20,7

11,3

11,3

43,3

Oceanija

7,0

12,6

8,3

27,9



82

Tabela 42. Svjetski gubici prinosa pojednih gajenih biljaka (u procentima od potencijalnomogućih prinosa)

Usjev

Gubici u poljoprivredi (%) Štetoĉine Bolesti Korovi Ukupni gubici

Pšenica 6,0 9,1 9,8 23,8

Kukuruz 12,4 9,4 13,0 34,8

Pirinaĉ

26,7

8,9

10,8

46,4

Krompir 6,5 21,8 4,0 32,3

Šećerna repa 8,3 10,4 5,8 24,5

Povrće 8,7 10,1 8,9 27,7

Voće 7,8 12,6 3,0 23,4

Vinova loza 3,2 23,4 10,1 36,7

Šteta od korova i poljoprivredi se najĉešće može ispoljiti u sljedećim oblicima:

a) Umanjuju prinos gajenih biljaka i poskupljuju poljoprivrednu proizvodnju zbog

troškova oko njihovog suzbijanja.b) Zauzimaju vegetacioni prostor gajenih biljaka i guše ih.c) Troše velike količine vode i mineralnih materija iz zemljišta, sniţavaju temperatu -

ru zemljišta ili ga isušuju.d ) Oteţavaju ili onemogućuju obradu zemljišta.e ) Sniţavaju kvalitet poljoprivrednih proizvoda, kako biljnih, tako i ţivotinjskih, a u

nekim slučajevima predstavljaju opasnost za ljude i ţivotinje, odnosno svojim tok sinima mogu biti opasne za njihovo zdravlje.

f) Mogu biti ţarište širenja (kao domaćini) bolesti i štetočina gajenih biljaka (kao vek - tori).

Suzbijanje korova

S

avremena borba protiv korova obuhvata veoma brojne i raznovrsne mjere suzbija-nja koje imaju za cilj da se smanje populacije korovskih biljaka cio nivoa ispolja-

vanja minimalnih nepovoljnih efekata djelovanja korova u usjevima i zasadima gajenih biljaka.S obzirom da je korove nemoguće u potpunosti uništiti, suzbijanje mora ići do praga ekonomiĉ-nosti, a sa tim u vezi do praga i štetnosti, odnosno do onog broja i mase korova u usjevu gdjeneće nanijeti gajenim biljkama znatniju štetu. Otuda se ekonomiĉnost u suzbijanju korova mora

pronaći kako u racionalizaciji poljoprivredne proizvodnje i njenog pojeftinjenja, tako i provoĊe-nje integralnih mjera borbe protiv njih.

Integralne mjere borbe protiv korova, sastoje se od kompleksa razliĉitih mjera i naĉinasuzbijanja korova koji se, u zavisnosti od usjeva, floristiĉkog sastava i graĊe korovskih zajedni-

ca i konkretnih agroekoloških uslova na datim površinama meĊusobno na ovaj ili onaj naĉindopunjuju. Suzbijanje korova, prema tome, mora da bude stalna mjera koja se provodi integral-no u vremenu i prostoru.

U borbi protiv korova. primjenjuju se sljedeće mjere, koje se mogu podijeliti u dvijekategorije:

1. Indirektne (preventivne) mjere). 2. Direktne mjere.3. Indirektne mjere

To su mjere suzbijanja korova koje obuhvataju sve one naĉine suzbijanja koje se izvo-de van obradivih površina prije nego što sjeme korova dospije na proizvodne površine, a to su:

1. Čišćenje sjemena - Iz sjemena kulturne biljke ĉiste se razliĉite primjese, a naroĉitosjeme korova razliĉitim metodama, jer sjetva ĉistog sjemena predstavlja vrlo efikasan naĉinsuzbijanja korova i od toga u mnogome zavisi buduća zakorovljenost usjeva.



83

2. Ispravan postupak sa raznim otpacima u poljoprivredi - Vrlo je važno da se nakonžetve, žetveni ostaci koji se najĉešće sastoje od sjemenki korova i plodova korova, a koja se

ponekad iskorištava kao stoĉna hrana (tzv. urodica), izlože visokim temperaturama i sjemekorova koja nalazi u pljevi samelje,pa tek tada upotrijebi za ishranu stoke.

3. Pravilna njega stajnjaka i komposta - U stajnjaku i kompost u ima mnogo sjemenkikorova koje je prošlo kroz probavni sistem stoke. Sjeme korova ima visoko izraženu životnusposobnost tako da može oĉuvati klijavost pri vrlo nepovoljnim uslovima života. Osim toga u

prostirki slame ima takoĊe veliki broj sjemenki korova. Stoga je potrebno da se koristi dobrozgoreo stajnjak gdje se usljed uticaja termogenih bakterija prilikom razgradnje organske materi-

je u stajnjaku i kompostu stvara visoka temperatura (i do 800C), pri ĉemu se uništi znatan proce-nat sjemenki korova.

4. Odrţavanje čistoće poljoprivrednih zgrada, dvorišta i mašina - Ekonomska dvoriš-ta, silosi, farme, skladišta stoĉne hrane i hangari moraju se ĉistiti jer mogu biti veliki rasadnikkorova, a isto tako se moraju održavati i ĉistiti poljoprivredne mašine jer se u njima može naćiznatan broj sjemenki korova. Ekonomska dvorišta se moraju ĉesto kositi pogotovo prije formi-ranja sjemenki korova a koji se nalaze u ekonomskom dvorištu.

5. Uništavanje korovskih biljaka na neproizvodnim površinama - Površine pored puteva, željezniĉkih pruga, vodotokova, neureĊene površine kraj naselja, deponije Ċubrišta,utrine, meĊe, zaparložene površine itd, su staništa posebne ruderalne vegetacije, u ĉijem sastavuse, pored ruderalnih nalaze i korovsko-ruderalne biljke. Ova staništa predstavljaju stalan izvorzaraze proizvodnih površina. Korovi na ovim staništima se uništavaju košenjem i spreĉavanjem

plodonošenja, razoravanjem, plamenom, kao i primjenom totalnih herbicida.

Direktne mjere

Direktne mjere obuhvataju sve mjere u borbi protiv korova koje se izvode na proizvodnim površinama. One se prema naĉinu izvoĊenja i primjenjenim sredstvima. mogu svrstati u agro-tehničke, fizičke, hemijske i biološke mjere .

Agrotehničke mjere

1. Zaoravanje strnjišta - Zaoravanjem strnjišta nakon žetve, vrši se na dva naĉina:odsjecanjem i zaoravanjem nadzemnih dijelova korova ili izazivanjem sjemena na klijanje kao iaktiviranjem pupoljaka za obnavljanje na organima vegetativnog razmnožavanja. Zaoravanjemstrnjišta uništavaju se nadzemni organi jednogodišnjih i višegodišnjih korova zaostalih posliježetve. Ovom mjerom se na odreĊeni vremenski period u potpunosti suzbiju jednogodišnje vrste,a kod višegodišnjih vrsta uništavanjem nadzemnih dijelova izaziva obnavljanje ovih organa štodovodi do iznuravanja biljaka.

2. Duboko oranje - Duboko oranje kao mjera borbe protiv korova ima za cilj da uništisve nadzemne dijelove biljaka i izbaci na površinu podzemne organe koje služe za vegetativ-nog razmnožavanja. Izbacivanje organa biljke za vegetativno razmnožavanje na površinu ora-nice ima za cilj da se one izlože nepovoljnim vremenskim uslovima.

3. Predsjetvena priprema zemljišta - Predsjetvenom pripremom zemljišta, uništavajuse iznikli korovi. To se postiže vlaĉenjem, plošnim kultiviranjem, tanjiranjem, valjanjem, drlja-njem i rezanjem.

4. Sjetva - Vrijeme, gustina i dubina sjetve imaju vrlo veliki znaĉaj za stanje zakorov-ljenosti usjeva , a samim tim mogu djelovati i kao mjera borbe protiv korova. Optimalni rokovisjetve i dubine kao i formiranje odreĊenog sklopa i njegove pokrovnosti, stvaraju nepovoljneuslove za nicanje, rastenje i razviće korova. Pored toga, vrijeme, gustina i dubina sjetve u veli-koj mjeri utiĉu na ispoljavanje konkurentske sposobnosti usjeva prema korovskim biljkama.

5. Njega usjeva - prilikom mjera njege usjeva, poboljšava se ambijent odnosno pobolj-

šavaju se uslovi rasta i razvoja usjeva, a sa tim u vezi se pogoršavaju uslovi za rast i razvojkorova. Te mjere su: drljanje prilikom uništavanja pokorice pri ĉemu se uništavaju i korovi,



84

Ċubrenje odnosno prehrana pri ĉemu se povećava konkurentska sposobnost kulturnog biljausljed bolje ishrane, okopavanje i pljevljenje, meĊuredna kultivacija itd.

6. Đubrenje - Đubrenje kao moguća mjera borbe protiv korova uglavnom se sastoji utome, da se usljed povoljnih uslova pri povećanju sadržaja hranljivih materija u zemljištu, ubrzarast i razvoj gajenih biljaka i poveća njihova konkurentnost u odnosu na korove.

7. Malčovanje - Malĉovanje pored ostalog, ima znaĉajnu ulogu u suzbijanju nicanja irazvijanja korova, jer materijali sa kojim se pokriva sjetvena površina (slama, pljeva, sijeno,kompost,stajnjak, specijalni papiri, plastiĉne folije itd), zbog zasjenjivanja onemogućuju u znat-noj mjeri klijanje, nicanje te rast i razvoj korova.

8. Plodored - Plodored je vrlo važna mjera zaštite protiv visoke zakorovljenosti, amehanizam suzbijanja može biti fiziĉki i alelopatski. Fiziĉki je kada usjev svojim habitusomzasjenjuju korove (npr. ambrozija ili divlja repica u usjevu konoplje). Alelopatski odnos izme-Ċu kulturne biljke i korova zasniva se na uticaju izluĉevina kulture (kolini) koji deluju depresiv-no na rast i razvoj korova, tako npr. zob inhibitorno djeluje na rast i razvoj Sinapsisi arvensis L.,raž suzbija rast Chamomilla recutita, pšenica inhibitorno djeluje na Anthemis arvensis L., Tri-

pleurospermum inodorum (L.) CH Scultz i Holcus Latanus L. Ovaj odnos može biti obratan( Agrostema githago djeluje inhibitorno na rast pšenice). Promjenom usjeva u plodoredu, mije-

njaju se odnosi proizvodnje i djelovanja kolina što za posljedicu ima i kvalitativne i kvantitativ-ne promjene u korovskoj zajednici usjeva, odnosno eliminaciju pojedinih biljnih vrsta iz odreĊe-nih usjeva.

Fizičke mjere suzbijanja

Fiziĉkim mjerama borbe protiv korova direktno se uništavaju korovi primjenom pla-mena. pregrijane vodene pare ili natapanjem vodom.

1. Primjena plamena - Uništavanje korova plamenom vrši se samo u širokorednimkulturama otpornim na visoke temperature (kao na primjer pamuk). Koriste se plameni kultiva-tori sa većim ili manjim brojem plamenika. Sagorijevaju se i uništavaju nadzemni dijelovi koro-va i sjeme na površini zemlje.

2. Primjena pregrijane vodene pare - Korovi se osim plamenom mogu uništiti i pre-

grijanom vodenom parom. Ovo se izvodi uglavnom na nepoljoprivrednim površinama. Ovajmetod je vrlo komplikovan pa se vrlo rijetko provodi i to uz izuzetno stroge mjere zaštite.

3. Natapanje vodom - Primjenjuje se na površinama gdje nema gajenih biljaka, u vrijeme intenzivnog razvoja korova. Natapa se ĉitava površina vodom do uginuća korova. MeĊu-tim ova mjera nije efikasna kod sjemenki korova jer nakon prestanka natapanja, korovi iz sje-mena ponovo niĉu.

Biološke mjere suzbijanja

Ima se u vidu da svaka biljna vrsta ima svog prirodnog neprijatelja pa tako i korovi. Uvezi s tim postoje slijedeće biološke mjere borbe protiv korova:

Biološka borba protiv korova primjenom insekata

U SAD je iz Evrope unijet korov Hypericum performatum L. (kantarion), koji se zbogodsustva prirodnog neprijatelja vrlo brzo razvio i zauzeo velika prostranstva. Unošenjem izEvrope prirodnog neprijatelja insekata Chrizolina gamelata i Chrizolina hyperici masovno jedošlo do uništavanja ovog korova. gdje je sveden na razumnu mjeru .

Mikrobiološki agensi kao faktori biološke borbe protiv korova

Biljni patogeni, odnosno mikroorganizmi mogu znatno regulisati broj korova na odre-Ċenom staništu. Tako npr. gljivica Coletotrichum utilis inficira i suzbija Xanthium spinosum.Cortilicum spp. i Mycosphacrella spp. mogu inficirati Ptendium aquilinum. Amaranthus



85

retroflexus je osjetljiv na gljivicu Rhizoctonia solani itd. U svrhu suzbijanja viline kosi ce(Cuscuta spp.) prouĉava se mogućnost primjene gljivice Altemaria cuscutoides kao i drugihvrsta gljivica. Primjena patogena se vrši na dva naĉina:

a) Klasiĉnim naĉinom inokulacije (infekcije) korova i daljnim daljnim samostal-nim širenjem.

b) Mikroherbicidnim tetiranjem (sa patogenom) korovskih biljaka u usjevu.

Ţivotinje herbivore (stoka odnosno domaće ţivotinje) u biološkoj borbi protiv korova

Domaće životinje (goveda, ovce, koze, svinje, konji) mogu ispašom na površinamagdje nema još gajenih biljaka znatno smanjiti broj i masu korova, kao i broj korova uz puteve,kanale, zaparložene površine, itd. Isto tako i ribe herbivore mogu rijeĉnim i jezerskim tokovimasmanjiti broj korova koji se razvijaju u tim rijeĉnim odnosno vodenim površinama.

Više biljke kao kompetitori i antagonisti u borbi protiv korova

Već je ranije reĉno da biljke jedna na drugu utiĉu kolinima odnosno alelopatskimodnosima, gdje pojedine gajene biljke inhibitorno utiĉu na razvoj odreĊenih vrsta korova, a isto

tako svojom bujnošću mogu kompetitorski djelovati na smanjenje zakorovljenosti, npr. Cana-bis sativa L. (konoplja) ostavlja iza sebe dosta ĉistu površinu od korova.

Hemijske mjere suzbijanja

Hemijske mjere suzbijanja korova zasnivaju se na primjeni herbicida -hemijskih sup-stanci za direktno uništavanje korova. Primjena herbicida je novijeg datuma i masovno je poĉe-la posljednjih trideset godina. U odnosu na ostale mjere borbe protiv korova, primjena herbicidaima niz prednosti jer je ispoljena visoka efikasnost što je omogućilo njihovu široku primjenu usvim oblastima biljne proizvodnje.

Prema karakteru djelovanja na gajene biljke, herbicidi se mogu podijeliti na : neselek-

tivne i selektivne. a) Neselektivni herbicidi - primjenjuju se za potpuno uništavanje biljnog pokrivaĉa(totalni herbicidi), ili bar nadzemnih dijelova biljaka. Koriste se za uništavanje vegetacije poredželjezniĉkih pruga, puteva, kanala i drugih irigacionih sistema, na aerodromima, oko privrednihobjekata, na neobraĊenim terenima koji se privode kulturi, itd.

b) Selektivni herbicidi - su hemijski preparati koji uništavaju pri odreĊenim koliĉina-ma samo korovske biljke dok za gajene biljke nisu toksiĉni.

Prema naĉinu djelovanja, herbicidi se mogu podijeliti na : kontaktne i herbicide tran-slokacionog djelovanja.

c) Kontaktni herbicidi - djeluju pri neposrednom dodiru sa dijelovima biljke pri ĉemu

ne prodiru u unutrašnjost i ne razaraju ostale dijelove, već samo dijelove biljke koji su došli ukontakt sa herbicidom.

d) Translokacioni herbicidi - nazivaju se još i sistemiĉni herbicidi. Oni imaju hemij-ska jedinjenja koja bivaju usvojena preko biljnih organa (list ili korijen), premještaju se kroz

biljku (floem, ksilem ili ćelijski protoplast) i dospijevaju do mjesta djelovanja, gdje izazivaju promjene fiziološko- biohemijskog karaktera što dovodi do uginuća biljke.

Herbicidi se nadalje mogu podijeliti na osnovu hemijskog sastava odnosno jedinjenjaaktivne materije: derivati fenoksi - karbonskih kiselina (hormonski herbicidi), benzontrili,bipiridili, supstituirani nitrofenoli, supstituirani derivati feilureje, karbamati, triazini, triazi-noni, uracili, anilini, amidi i ostali herbicidi.

Detaljnije izuĉavanje herbicida je u nastavnom predmetu Fitofarmacija.



86

LITERATURA

1. Azzi, G. (1952): Osnovi agroekologije (prevod sa italijanskog), Zagreb. 2. Benton, J.J., ECk, H.V. (1977): Plant analysis as on aid in fertilising corn and grain sorg-hum. Soil Testing and Plant Analyses. Soil Sceience, vol.4, no.12, pg. 15 -25.

3. Berić, Blaţenka, Vukadinović, V. (2009): Primjena EUFmetode u gnojidbi šećerne repe.

Poljoprivredni fakultet, Osijek.

4. Butorac, A. (1970): Opća proizvodnja bilja. Praktikum za vježbe. Poljoprivredni fakultet Zagreb.

5. Ćosić, T., Ĉoga, L., Pavlović, I., Petek, M., Slunjski, Sanja (2007): Interni materijal zavježbe iz Ishrane bilja.Zavod za Isranu bilja, Agronomski fakultet Sveuĉilišta u Zagrebu.

6. Durman, P.(1975): Utjecaj mineralnih gnojiva na sadržaj i iznošenje hranjiva prinosimakukuruza. Zemljište i biljka, br.3.

7. Gericke, Kumis. (1952): Colorimetrishe Restiium der Phosphorsaure mit Vandat-Molibdat.Analitishe Chemie, 137,1.

8. Gatarić, Đ. (1999): Sjemenarstvo. Poljoprivredni fakultet, Banja Luka.

9. Graĉanin, M., Ilijanić, Lj. (1977):Uvod u ekologiju bilja. Školska knjiga, str 8-24, Zagreb.

10. Janjić, V, (1988): Herbicidi: Parakvat i Dikvat. Nauĉna knjiga, Beograd.

11. Jekić, M.(1965): UtvrĊivanje potrebe za Ċubrenjem na osnovi hemijskih analiza zemljišta.Agrohemija, br.7, str.7-8.

12. Kojić, M., Šinţar, B. (1985): Korovi. Nauĉna knjiga, Beograd.

13. Komljenović, I., Todorović, Vida (1998): Opšte ratarstvo. Praktikum, Poljoprivredni fakul-tet, Banja Luka.

14. Lonĉarić, Z. (2006): Pogram vježbi iz kolegija Agrokemija. Praktikum za studente općegsmjera – radna verzija. Poljoprivredni fakultet, Osijek.

15. Marić, M.(1987): Semenarstvo. Nauĉna knjiga, Beograd.

16. Mihalić, V. (1985): Opća proizvodnja biljaka. Školska knjiga, Zagreb.

17. Molnar, I., Milošev, D. (1997): Opšte ratarstvo. Praktikum. Poljoprivredni fakultet, Novi Sad.

18. Németh, K. (1976.): Die effektive und potentielle Nahrstoffverfügbarkeit im Boden undihre Bestimmung mit Elektro-Ultrafiltration (EUF). Habilitationschrift, FachbereichAngewandte Biologie und Umweltsicherung, Justus-Liebig Universität Giessen.

19. Németh, K. (1988): Wissenschaftliche Grundlagen der EUF-Stickstoffempfehlung zu Get-reide und Hackfruchten. EUF Symposium "Kostensenkung und Umweltschutz". Band I: NeüForschungsergebnisse der EUF-Arbeitsgemeinschaft zur Förderung der Bodenfruchtbarkeit undBodengesundheit. 30-31 Mai 1988, Mannheim, BRD:11-46.

20. Petijević, O. (1963): Đubrenje mineralnim Ċubrivima. Poljoprivredni pregled, br.1-2.

21. Petrović, M., Kastori, R. (1992): ishrana biljaka. IP „Nauka“ Novi Sad.

22. Sarić, M. (1973): Fiziologija biljaka. Nauĉna knjiga, Beograd.

23. Stojanović, M. (1985): Agroekologija. Poljoprivredni fakultet, Zemun. Univerzitet u Beogradu.

24. Šarić, T. (1977): Agroekologija sa agrotehnikom. Poljoprivredni fakultet, Sarajevo.

25. Šarić, T. (1983): Opšte ratarstvo- praktikum. Poljoprivredni fakultet, Sarajevo.

26. Škorić, A. (1965): Pedološki praktikum. Geodetski fakultet Sveuĉilišta u Zagrebu, Zagreb.

27. Todorović, J., Boţić, D. (1996): Opšte ratarstvo. Grafomark, Laktaši.

28. Todorović, J., Lazić, Branka, Komljenović. I: (2003): Ratarsko- povrtarski priruĉnik. Gra-fomark, Laktaši.

29. Ţivković, I. (1966): Hemijske metode ispitivanja zemljišta. Jugoslovensko društvo za prou-ĉavanje zemljišta, str. 91-93, Beograd,



Documents

Praktikum Iz Opsteg Ratarstva