Sadržaj strana

1. Uvod………………………………………………………………………………...….2

2. Ekološki kriminal.............................................................................................................3 2.1. Organizovani ekološki kriminal...........................................................................4 2.2. Evropsko ekološko krivično pravo, sa osvrtom na Direktivu o eko-kriminalu2008/99/EC....................................................................................4

3. Ekološki porezi................................................................................................................5 3.1. Pigu-porezi ili specifični porezi…………………………………………..…….5 3.2. Para-Pigou porezi.................................................................................................6 3.3. Dvostrano korisni porezi......................................................................................6 3.4. Posredni i neposredni ekološki porezi……………………………………….....7

4. Karakteristike ekološkog prava i osnovna načela (principi)………………………..…..8 4.1. Načela (principi) anuliranja negativnog ekološkog uticaja……….......……..…9 4.2. Načela (principi) vezani za legalni status prirodnih dobara i zajedničkih prostora čovječanstva…………………………………………..….9 4.3. Načelo (princip) prevencije………………………………………………..…..10 4.4. Načelo (princip) kooperacije……………………………………………..……10

5. Ekološko pravo u BiH…………………………………………………………………11 5.1 Izvori ekološkog prava u pravnom poretku BiH.................................................11

6. Zaključak........................................................................................................................13

Literatura............................................................................................................................14

1.Uvod

Problemu zaštite čovjekove okoline u zadnjim se decenijama ovog milenijuma posvećuje velika pažnja, a to svakako ne mora da znači da se o nekim aspektima te zaštite nije vodilo računa i prije. Tako je npr. još početkom 14.vijeka ( 1306.g.) engleski kralj Edvard I izdao kraljevski dekret kojim je strogo zabranio upotrebu uglja u otvorenim pećima zbog njegove štetnosti za zdravlje ljudi te zaprijetio sankcijama. Iako su se i prije u nekim državama preduzimale mjere da bi se raznim zabranama i naredbama smanjili ili uklonili uzroci i posljedice zagađenja čovjekove okoline, upravo poslije saniranja posljedica Drugog svjetskog rata i velikog ekonomskog razvoja, pojedinci i društvo počinju sve više voditi računa o negativnim posljedicama koje je sa sobom donio i razvoj hemijske industrije, upotreba atomske energije, povećanje broja svih vrsta transportnih sredstava, upotrebe industrijskih energenata koji potiču od fosilnih goriva i dr. Zagađenje čovjekove okoline, odnosno štetni uticaji kao i posljedice koje se manifestuju na životne uslove, pa samim time I na život na zemlji, nije u svim slučajevima jednakog intenziteta.

Ekološka svijest je najvažniji generator poboljšanja stanja u zaštiti okoline, ekološko-pravnom poretku svake države, pa tako i BiH. Promjena svijesti o važnosti okoline za život sadašnjih, a posebno budućih generacija, odnosno dobra ekološka politika ugrađena u javne politike, najvažniji je zadatak sadašnje generacije.Stanovnici BiH burno reaguju na svaku izjavu, razmišljanje ili ponašanje koje nije usklađeno sa nacionalnom, vjerskom ili politički ustaljenom matricom.Svakodnevno smo pretrpani natpisima o zaštiti raznih vrsta interesa, a interes o zaštiti okoline skoro da ne postoji. Iako stanje ekološke svijesti pripada pojedincu, to ne isključuje obaveze koje zakonodavac treba da nametne i drugim subjektima, prije svega kompanijama u industrijskom sektoru i saobraćaju.Nepoštovanje postojećih zakonskih rješenja u zaštiti okoline pojačava napor da se pokuša odgovoriti na pitanje može li razvoj ekološke svijesti građana BiH dati relevantan doprinos daljem razvoju ekološkog prava i kreiranju novog senzibiliteta u njegovoj primjeni.

Sve prisutnija svijest o zagađivanju čovjekove okoline dovela je do sve izraženijeg straha od zagađivanja i njegovim posljedicama, probudila je u ljudima ponašanje koje se zove « Nimmby efekat « , koji se upravo pokazuje u njihovom protivljenju gradnji potencijalnih onečišćivača u mjestima ili blizu mjesta u kojima žive. Naziv ovog efekta je izveden iz uzrečice « Not in my backyard « ( « Ne u mom dvorištu « ) koja je jako jasna.

U ovom seminarskom radu biće obrađena tema”Ekologija I pravo”,s tim da ću se u radu najviše bazirati na ekološki kriminal, ekološke poreze I ekološko pravo u BiH i njegove izvore.

1

2. Ekološki kriminal

Ekološki kriminal se odnosi na sve radnje kojima se krše odredbe ekoloških propisa ikojima se pričinjava značajna šteta ili ugrožava životna sredina i zdravlje ljudi. Najpoznatije manifestacije ove vrste kriminala javljaju se kao nelegalne emisije iliispuštanja supstanci u vazduh, vodu ili zemljište, nelegalna trgovina životinjama ibiljkama, nelegalna trgovina supstancama koje uništavaju ozonski omotač ili pak opasnim otpadom i sl. Ekološki kriminal donosi veoma visoke profite njegovim počiniocima, teško se otkriva i prouzrokuje izuzetno ozbiljne negativne posljedice poživotnu sredinu. Danas se on smatra ozbiljnim i široko rasprostranjenim problemom sakojim se mora boriti na evropskom nivou.Problemom ekološkog kriminala ne bave se samo pravnici,već u velikoj mjeri i sociolozi, te se i sama definicija ove pojave javlja ne samo kao čisto pravna, nego i u jednom širem društvenom kontekstu. Šire značenje ekološkog kriminala definisano je u navodima da on „predstavlja svaki akt izvršen sa namerom da se nanese šteta ili potencijalom da se ošteti životna sredina i biološki svijet, a u cilju da se na taj način pribavi poslovna ili lična korist“1. Akcenat je na namjernom ugrožavanju ili oštećenju životne sredine, dakle svjesnom i voljnom činu koji poslovne i lične (pojedinačne interese) pretpostavlja opštem društvenom interesu koji se ogleda u zdravom prirodnom okruženju.Usko pravno poimanje ekološki kriminal definiše kao svaki akt koji je suprotan ekološko pravnoj normi i osnovano se može procesuirati. Suština izložene definicije je u postojanju pravno normiranih pravila ponašanja u oblasti životne sredine, koja su opšte obaveznog karaktera, unapred određena i za čije kršenje je propisana sankcija. Ovakav pristup je posljedica shvatanja da se zaštita životne sredine, prije svega, ostvaruje kroz sistem preventivnih i represivnih zakonom propisanih mjera u oblasti upravnog, građanskog, trgovačkog i finansijskog prava, koje u najvećoj mjeri sprovode inspekcijski organi.Krivičnopravna zaštita životne sredine je krajnja,ali veoma efikasna i nužna opcija.Efikasno sprovođenje ekološko-pravne regulative je od vitalnog značaja za suzbijanje isprečavanje ove vrste kriminala, a time i za samo očuvanje zdrave životne sredine. U najranijim fazama razvoja ekološkog prava, nasilje nad životnom sredinom bilo je sankcionisano ne baš strogim mjerama i kaznama upravnopravnog i građanskopravnog karaktera. Sami pravni propisi nisu imali nikakav ili je to bio minimalan uticaj na kompanije, državne strukture i građane pojedince da se pridržavaju ekoloških normi.Njihovo poštovanje i regularno sprovođenje je od izuzetnog značaja za očuvanje životnesredine i prirodnih resursa u cjelosti. Svjest na nivou pojedinaca, samog društva, država inadnacionalnih tvorevina znatno je uznapredovala i danas sa sigurnošću možemo reći daje ekološki kriminal ozbiljan međunarodni problem koji je u porastu, a prepoznatljiv je nesamo kao zagađenje vazduha, vode i zemljišta ili eksploatacija divljeg biljnog i životinjskog svijeta u komercijalne svrhe koja vodi njihovom istrebljenju,već u razvijenimzemljama i kao najobičnije bacanje otpadaka na ulicu, iscrtavanje grafita ili vandalizam na javnim mestima.

2.1. Organizovani ekološki kriminal

1 Clifford., M.: Environmental crime- enforcement, policy and social responsibility, Aspen Publ., 2008

2

Ekološki kriminal je po svojoj prirodi nerjetko transnacionalnog karaktera i može se javiti i kao posebna vrsta organizovanog kriminala2. U tim slučajevima manifestuje se kao trafiking prirodnim resursima, nelegalna trgovina biljkama i životinjama, nelegalno/ nedozvoljen ribolov, nelegalna eksploatacija i trafiking mineralima i dragocjenim kamenjem, drvetom ili opasnim otpadom, itd.Široko je prihvaćen stav da je suzbijanje ekološkog kriminala izazov kako za razvijene, tako i za zemlje u razvoju. Uticaj nelegalnih aktivnosti koje se podvode pod pojam ekološkog kriminala daleko prevazilazi granicu ugrožavanja same životne sredine i često dovodi do posljedica šireg društvenog i ekonomskog karaktera koje se negativno odražavaju na sveukupni razvoj. Zbog toga se u država članicama EU velika pažnja posvećuje rješavanju ovog problema, dok je u državama kandidatima njegovo tretiranje još uvek u početnim fazama. U prilog ovoj tvrdnji ističemo činjenicu da se podaci o organizovanom kriminalu u sferi životne sredine ne mogu naći u policijskim statistikama pomenutih država. Ni ostale državne institucije i njihovi organi (ministarstva, sudovi, tužilaštva) ne raspolažu ažurnim i detaljnim informacijama, ili ih ne čine dostupnim na adekvatan i standardizovan način. Ako prihvatamo stav da je tačnost procjene stanja pojedinačnog i organizovanog ekološkog kriminala srazmjerno jednaka mogućnosti pristupu informacijama o učestalosti i vrsti ovog kriminala i stanju na tržištu ekoloških prozvoda i usluga, onda zaključujemo da u državama kandidatima još uvjek nije moguće formirati pouzdanu predstavu o predmetnoj pojavi. Situacija drastično drugačija u državama članicama, jer osim samih nacionalnih pravnih i institucionalnih okvira, borba protiv ovog vida kriminala je podstaknuta i sa nivoa Evropske unije,pri čemu se primarno misli na usvajanje Direktive o eko-kriminalu32008 godine.

2.2. Evropsko ekološko krivično pravo, sa osvrtom na Direktivu o eko-kriminalu 2008/99/EC

Koncept evropskog ekološkog krivičnog prava čvrsto je ustanovljen usvajanjem Direktive 2008/99/EC o zaštiti životne sredine kroz okvire krivičnog prava.Evropska komisija je, vođena idejom o nužnosti uspostavljanja minimuma standarda u prevenciji i sprečavanju ekološkog kriminala, još u martu 2001 godine podnijela prijedlog pomenute direktive na razmatranje i usvajanje Evropskom savjetu. Suština prijedloga se sastojala u namjeri da se države članice obavežu da će ozbiljne, namjerne ili nehatne, povrede ekoloških pravnih propisa Evropske unije tretirati kao krivična djela, jer se jedino primjenom krivičnog prava može uticati na efikasniju primjenu ekološkopravnih normi. Ovakav pristup je iz korjena mijenjao tradicionalni model sprovođenja i primjene Evropskog ekološkog prava, koji je počivao na principu da evropska ekološka regulativa stvara pravne norme ali države članice zadržavaju slobodu izbora načina kako će ih na svojim teritorijama implementirati, odnosno na koji način će sankcionisati povrede tih normi.

2 Siegel, D.,Nelen, H.: Organized crime- Culture, Markets and Polices, SpringerVol. 7, 20083 Directive 2008/99/EC of the European Parliament and of the Council on the Protection of the environment through criminal law, OJ L 328/28

3

Prijedlog Direktive nije naišao na pozitivnu rekciju Evropskog Savjeta, najvjerovatnije upravo iz razloga što uvodi prethodno pomenutu izmjenu tradicionalnog modela primjene Evropskog zakonodavstva. Zbog toga je u januaru 2003 godine Evropski Savjet usvojio Okvirnu Odluku o zaštiti životne sredine kroz okvire krivičnog prava4 .Odlukom je jedino bila predviđena međudržavna saradnja na nivou vlada, policija, pravosuđa i upravnih organa u sprečavanju i suzbijanju ekološkog kriminala.

3. Ekološki (zeleni) porezi

U okviru tržišnih mehanizama istaknutu ulogu instrumenata politike zaštite čovjekove okoline imaju porezi. S obzirom na ciljeve koji se njima žele postići nazivaju se ekološkim porezima ili eko porezima, a u svakidašnjem se govoru često koristi i naziv « zeleni « porezi , jer su ih najprije počeli koristiti « zeleni «, tj. pripadnici političkih stranaka odnosno pokreta u čijem programu glavno mjesto pripada zaštiti čovjekove okoline. Porezni instrumentari koji se može koristiti u navedene svrhe moguće je svrstati u više grupa.

3.1. Pigu-porezi ili specifični porezi 

Pigu-porezi nazvani su prema engleskom ekonomisti A.P.Pigouu, koji je 1920. godine predložio uvođenje poreza na  one aktivnosti, zbog kojih  nastaju negativni  eksternaliteti, odnosno tačnije da se oporezuje upotreba zraka kako bi se to opšte dobro štedljivo trošilo. Tu grupu poreza čine porezi kod kojih se visina poreznog opterećenja mjeri u izravnom odnosu prema jedinici emitiranog ( ispuštenog ) zagađenja.Upotrebom specifičnih poreza trebalo   bi  postići  optimalnu   internalizaciju  negativnih  eksternih  efekata  na  onim područjima gdje je zakazalo tržište, i to na takav način da se subjekt koji prouzrokuje zagađenje kojim negativno djeluje na okolinu, u potpunosti optereti onim troškovima koji zbog njegove aktivnosti nastaju za ukupnu zajednicu. Taj se cilj postiže odgovarajućim korekcijama u sistemu cijena, s krajnjim ciljem da se omogući optimalna alokacija dobra. Drugim riječima, primjena tih poreza treba smanjiti emisiju štetnih stvari pojedinih zagađivača.S teorijskog će stajališta odgovarujući nivo smanjenja zagađenja biti postignut,ako marginalna društvena cijena smanjivanja zagađenja za jednu dodatnu jedinicu jednaka marginalnoj koristi po jedinici umanjenja zagađenja. Da bi se taj nivo postigao,potrebno je imati informacije ne samo o strukturi marginalnih troškova smanjenja zagađenja, već i o strukturi marginalnih troškova (nastale) štete. Potreba javne intervencije u svrhu kontrole zagađivanja okoline javlja se, dakle, zbog eksternaliteta, odnosno zbog troškova koje zagađivač, pravna ili fizička osoba, uzrokuje drugim članovima zajednice. Bez takve javne intervencije,zagađivač nema nikakvog razloga da te eksterne troškove uzme u obzir. Odluka o nivou proizvodnje i porošnje koja uzrokuje zagađenje, o odabiru tehnologije, o upotrebi mjera za smanjivanje zagađenja, o odlaganju otpada, u tom bi se slučaju donosile isključivo na osnovu “privatnih” troškova i koristi pojedinog zagađivača. Posebno se zrak i voda mogu koristiti kao besplatna mjesta za

4 Framework Decision of the European Council 2003/80/JHA on the protection of the environment through criminal law of 27 Januarz 2003, OJ 05.02.2003 L29/55

4

odlaganje otpada, bez obzira na činjenicu da zagađenje atmosfere i podzemnih voda, rijeka, jezera, može pruzrokovati troškove za druge pravne  ili fizičke osobe.Međutim, mjerenje kao i procjenjivanje elemenata relevantnih za izračunavanje graničnih troškova i granične štete – što su sa svoje strane elementi na osnovu kojih bi bilo moguće tačno izračunavanje visine poreznog opterećenja (porezne stope), povezano je sa nizom problema ,a metode kojima se to dosad pokušavalo učiniti nisu davale zadovoljavajuće rezultate. Posebno je naglašen problem nemogućnosti utvrđivanja veličine štete koja je za okolinu nastala kao rezutat pojedine emisije, jer se pri identificiranju štete odnosno zagađenja polazi od ukupnog zagađenja određenog prirodnog medija., dakle od nekog postignutog nivoa emisije. Danas jako često spominjan problem zagađenja koji je poznat kao i efekat staklenika pokazuje da bi se prvo morala kvantitativno procijeniti i ekonomski vrednovati pretpostavljena šteta od zagrijavanja radi emisije CO2, a onda bi pored toga morao biti poznat i granični doprinos svake jedinice emitovanog plina.

3.2. Para-Pigou porezi

U ovu grupu poreza treba prije svega ubrojati indirektne poreze – carine, opšti porez na promet, akcize. Oni se mogu primjeniti kao alternativa specifičnim porezima i to tako što će se na željeni način promijeniti odnosno prilagoditi njihove stope. Tako dobra i usluge čija je proizvodnja ili upotreba povezana sa zagađenjem čovjekove okoline mogu biti oporezovana primjenom više porezne stope, dok bi se za ona dobra i usluge, za koje se smatra da pri njihovoj proizvodnji primjenile niže porezne stope, za što kao primjer može poslužiti (više) oporezivanje benzina koji sadrži olovo, odnosno (niže) porezno opterećenje bezolovnog benzina. Uz te je poreze povezana problematika njihove integracije u postojeći sistem oporezivanja. Tu prije svega treba imati na umu da među porezima ima onih, koji su uvedeni baš zato da se njima postigne neki ekološki cilj, pa se onda o njima govori kao o ekološkim porezima, ali i onih, koji su uvedeni iz nekih razloga povezani s konsideracijama vezanima uz politiku očuvanja čovjekove sredine, nego iz nekih drugih, ali koji su tokom njihove upotrebe uticali na neke ekološke ciljeve tako da se onda neke izmjene u tim porezima mogu poduzeti iz ekoloških razloga. Svakako da porezne olakšice i oslobađenja imaju ili mogu imati značajnu ulogu pri kreiranju određene porezne politike, pa tako i one ekološke. One se s jedne strane, mogu smatrati poreznom mjerom, ali se isto tako mogu posmatrati i kao namjenske subvencije za zaštitu čovjekove okoline.

3.3. Dvostrano korisni porezi

U mnogim su slučajevima u praksi ekološki porezi pretežno korišteni radi prikupljanja prihoda, a manje da posluže kao podsticaj da se smanji štetna emisija za okolinu. Kad su ekološki porezi primjenjeni na taj način, uglavnom je to učinjeno da se obezbjede sredstva koja su bila usmjerena na neke aktivnosti povezane sa zaštitom okoline, odnosno za finansiranje mjera (koje preduzima bilo privatni bilo javni sektor) kojima je cilj smanjenje zagađivanja čovjekove okoline. Ovdje se radi o ubiranju namjenskih poreza, čija se sredstva trebaju upotrijebiti u skladu s načelom dvostrane koristi za rashode koji se čine za smanjivanje zagađenja, a od čega će koristi imati porezni obveznici koji takve poreze plaćaju.Već se dugo zna da određene vrste poreza ne samo da ne unose elemente

5

promjene u funkcionisanje ekonomije, nego djeluju na način da ispravljaju lošu alokaciju resursa. Takvi porezi koštaju efektivno manje nego što iznose prihodi koji će doći od njih.Porezi koji se uvode na zagađivanje odnosno na zagađivače, jedan su od najistaknutijih primjera « korektivnih poreza «, a s ekonomskog odnosno finansijskog stajališta atraktivan su izvor prihoda. Primarna funkcija takvih poreza je da osiguravaju učinkovitije funkcionisanje ekonomije. Njihovom primjenom pojavljuje se mogućnost da se porezni sistem upotrijebi ne samo da bi se prikupila finansijska sredstva, nego da se i poveća djelatnost ekonomije. Na raspravama o budućem razvoju poreznih sistema u cijelom svijetu, od velike je važnosti da se takvim korektivnim porezima posveti dužna pažnja.Porezi na zagađivanje čovjekove okoline zaslužuju posebnu pažnju. Tokom dolazećih desetljeća, sve snažniji porast broja stanovnika i ekonomija, činit će sve jači pritisak na svjetske resurse – koji su ograničeni.

3.4. Posredni i neposredni ekološki porezi

Porezi kojima se može uticati na smanjenje ili ograničavanje zagađivanja čovjekove okoline, kojima se dakle može djelovati na njezinu zaštitu, nalaze se u skupini neposrednih, tako i u skupini posrednih poreza.Među neposrednim porezima treba istaknuti odredbe onih, čije je uvođenje motivisano upravo zaštitom čovjekove okoline. Najistaknutije su od njih one, koje se odnose na mogućnost ubrzane amortizacije za investicije u onu opremu, koja pri upotrebi štedljivije troši energiju ili je njenom upotrebom moguće zagađenje kontrolisati, dakle uticati na njegov intenzitet. Osim toga direktnim se porezima prilično uspješno može ili favoritizirati ili smanjiti proizvodnja koja ima štetne posljedice na čovjekovu okolinu (i to kako područja proizvodnje, tako i vrste proizvodnih djelatnosti), kao što su to npr. poljoprivreda, šumarstvo, nuklearna energija itd.Posredni porezi, koji utiču ili koji mogu uticati na zaštitu čovjekove okoline dijele se na dvije grupe:

grupu u kojoj su porezi kao npr. oni na cestovni promet, na motorna vozila ili goriva, koji su incijalno uvedeni uglavnom iz razloga koji se nisu povezivali s ekološkim konsideracijama, ali su upravo one s vremenom postale sve prisutniji činitelj koji je relevantan pri determiniranju nivoa ili strukture tih poreza (npr. Porezni poticaji prikupovini automobila s ugrađenim katalizatorom , tzv. „čistih“ kao i „tihih“ automobile I sl.)

grupu u kojima je nesumnjivo prisutna vrlo prepoznatljiva ekološki motivisana argumentacija (npr. Porez na plastične vrećice ili ambalažu koja se ne može reciklirati, pa na pesticide i sl.). 

Osim toga treba spomenuti i nemali broj davanja, taksi i drugih opterećenja, koja imaju element što ih tijesno približavaju porezima, a u nekim zemljama i imaju sve karakteristike poreza koji se relativno uspješno uzimaju pri kontroli raznih aktivnosti s naglašenim uticajem na okolinu.Kad je riječ o poreznom instrumentu, kog je moguće i potrebno upotrijebiti sa svrhom očuvanja čovjekove okoline, onda treba prije posezanja za novim, ekološkom argumentacijom motivisanom porezima, identificirati i ukloniti one mjere ugrađene u postojeći sistem kako direktnih tako i indirektnih poreza, koje djeluju u suprotnom smjeru, kao podsticaji na postupke ili ponašanja koja se mogu ocjeniti  potencijalno štetnim za čovjekovu okolinu. Pritom se posebno misli na, ekološki gledano, neodgovarajuće porezne propise i propise koji se odnose na subvencije

6

u ekološki osjetljivim područjima, kao što su energija, promet i poljoprivreda.Istaknuti primjeri tih mjera su porezne beneficije koje stimuliši iskrčenje zemlje I odvodnjavanje, pa upotrebu vlastitih automobila za prevoz između mjesta stanovanja i mjesta rada I sl. Uvođenje novih poreza s ekološkom argumentacijom može obuhvatiti:

Oporezivanje proizvoda koji su štetni za čovjekovu okolinu (npr. pesticidi) i to posebno kada se oni uzimaju u velikim količinama, a takvog su karaktera da se lagano mogu identificirati. Treba  reći  da  će  ekološki učinak  poreza  biti veći, što je  elastičnost potražnje i mogućnost supstitucije veća. (Međutim, u određenim će slučajevima, npr.kada se radi o visokoštetnom proizvodu čija upotreba baš zbog toga mora biti brzo I drastično smanjena, porezne mjere biti daleko manje efikasne, pa će učinkovitije bitiumjesto  njih  primjeniti  djelimične  ili  potpune zabrane).Osim  toga,kao   atraktivni instrumenti porezne politike u očuvanju čovjekove okoline sve se češće i efikasnije u nekim zemljama uzimaju.

Porezi  kojima se djeluje na njihovu potrošnju, pa time i na intenzitet zagađenja koje uzrokuju određene sirovine ili energenti.

4. Karakteristike ekološkog prava i osnovna načela (principi)

Ekološki pokreti i građanske inicijative su svojom političkom dimenzijom pritiska organizovanih pokreta građana, doveli do velike zainteresovanosti globalne politike (prvenstveno UN) za problematiku zaštite okoline. Istovremeno, djelovanje pravne nauke s ciljem da na temelju spoznaja prirodnih nauke, ekološko pravo preuzima iste, oblikuje ih u pravnu normu i time postane racionalnim pravom, potvrđuju da je ekološka svijest bitan preduslov za razvoj ekološkog prava.Kako su se pitanja, odnosno, objekti regulacije ekološkog prava množili, postojalo je sve očiglednije da je korišteni skup principa postojećih grana prava nedovoljan za adekvatno pristupanje narastujućim zadacima.Obimniji pravni tekstovi koji regulišu pojedina ekološka pitanja već su dugi niz decenija prisutni u zakonodavstvima većeg broja država, a unutar strukture međunarodnog javnog prava zauzimaju sve značajnije mjesto5.

U najvažnije karakteristike ekološkog prava možemo svrstati: Ekološko-pravni odnos, koji obzirom na stalni razvoj ekološkog prava zahtjeva

formulaciju pojedinih novih načela jer se pokazalo da korišteni skup načela postojećih grana prava nije dovoljan za odgovarajući pristup novim zadacima.Pravni odnos podrazumijeva onaj društveni odnos koji je regulisan pravom, pravnim normama, tj. odnos u kome su ljudi dužni da se ponašaju po pravnim normama. Predmet ekološkog prava je ekološko-pravni odnos koji obuhvata sljedeće ekološke vrijednosti: pravo na život u zdravoj životnoj sredini;pravo na održiv ekonomski razvoj u novim tehnološkim uslovima uz stalno unapređivanje kvaliteta okoline; pravo na racionalno korištenje prirodnih i energetskih resursa, koji obezbjeđuje održivi razvoj; pravo na sprečavanje,smanjivanje i prevenciju svih oblika zagađivanja okoline; pravo na zaštitu

5 Vladan Joldţić, Ekološko pravo, Savezni sekretarijat za rad, zdravstvo i socijalno staranje Beograd; Beograd 2002, str. 79

7

integriteta biosfere, uključujući i prirodne klimatske uslove I biološku raznovrsnost; pravo na dostupnost informacija o stanju okoline; pravo na učešće u odlučivanju o razvoju sistema zaštite okoline i u ocjeni rizika planiranog razvoja po okolinu i čovjeka; pravo na adekvatno obrazovanje i jačanje svijesti u oblasti zaštite životne sredine; pravo na ostvarivanje međunarodne saradnje; pravo na humanističko vrednovanje čovjeka i njegovog razvoja .

Ekološko-pravna norma je pravna norma koja reguliš ekološko-pravni odnos pri čemu se u regulisanju pravnih odnosa subjekata prava koriste metodi koordinacije (izgradnja međunarodne pravne regulative) i subordinacije (ustanovljavanje nacionalnih ekološko-pravnih odnosa).

Principi (načela) ekološkog prava su od posebnog značaja za donošenje ekološko -pravnih normi, ali i ništa manjeg značaja za njihovu primjenu.

Načela ( principi) su smjernice, misli vodilje, osnovna pravila, putokazi, postulati za rad usmjeren određenom cilju. Razvoj ekološkog prava potvrdio je njegovu osnovnu karakteristiku, tj. dinamičnost i multidisciplinarnost i pokazao potrebu da se obzirom na konkretne vrste ekološko-pravnog odnosa, formulišu pojedina nova načela (principi).Za ekološko pravo svake države važni su principi koji proizlaze iz njenog ustava, uz nužno uvažavanje opštevažećih principa prirodnih nauka.U pravnoj literaturi sreću se različito sistematizirani principi ekološkog prava. Zajedničko za većinu sistematizacija je ishodište u načelima ekološke politike EU, te da ih dijele na osnovne i pomoćne (sekundarne, derivatne) principe,a grupisanje je najlogičnije prema njihovim zajedničkim karakteristikama6.

4.1. Načela (principi) anuliranja negativnog ekološkog uticaja

Ova grupa principa ekološkog prava, sačinjena po logičnom slijedu zajedničkih karakteristika vezanih za sprečavanje nastajanja šteta po okolinu i njihovom otklanjanju, sastoji se od više principa, tj. obuhvata:

princip zagađivač plaća princip standardizacije princip ekološke ekspertize princip održivog (usklađenog) korištenja prirodnih izvora princip održivog (usklađenog) razvoja princip pripadajuće odgovornosti različitog obima princip nediskriminacije između država

4.2. Načela (principi) vezani za legalni status prirodnih dobara i zajedničkih prostora čovječanstva

Ovi principi nastali su kao proizvod razmišljanja o pravnom tretmanu dobara koja čine ukupni ekos, jer se mnoga od prirodnih dobara ne mogu vezati isključivo za teritorije suverenih država, nego mnoga od njih leže na među državnim ili međunarodnim prostorima. Grupu čine četiri veoma važna principa ekološkog prava:

6 Vladan Joldţić, Ekološko pravo, Savezni sekretarijat za rad, zdravstvo i socijalno staranje Beograd; Beograd 2002

8

princip ekološko-pravne međugeneracijske jednakosti u pravima i odgovornosti, princip permanentnog suvereniteta nad prirodnim resursima, princip podjeljenih resursa, princip zajedničkog naslijeđa čovječanstva.

4.3. Načelo (princip) prevencije

Jedan je od najvažnijih principa ekološkog prava i svrha mu je sprečavanje nastanka novih šteta po okolinu. Radi se o planiranom postupanju za budućnost, preventiva prije rizika, opasnosti, onečišćavanja i ugrožavanja prirodnih izvora. Načelo prevencije obuhvata vremenski i prostorno udaljene opasnosti, slučajeve manje vjerovatnosti pojave štete sve do sumnje u postojanje opasnosti. Pravodobna prevencija djeluje dugoročno, za buduće generacije, i ne smije se ograničavati na sadašnja stanja. Princip je jasno formulisan u Rio deklaraciji i obzirom na broj država potpisnica i ratifikatora (preko 120) može se bez sumnje smatrati opšteprihvaćenim principom međunarodnog ekološkog prava. Ovaj princip ima i dva sekundarna principa :

princip izbjegavanja ekološke štete i princip prevencije zagađenja i smanjenja otpada.

4.4. Načelo (princip) kooperacije

U međunarodnom ekološkom pravu razvijen je jedan broj principa koji regulišu različite oblike saradnje među državama u cilju: jačanja unutrašnjih kapaciteta održivog razvoja (Rio deklaracija: Princip 9); boljeg rješavanja problema degradacije životne sredine (Rio deklaracija: Princip12); sprečavanja prekograničnog premještanja i prenošenja bilo kakvih aktivnosti ili materija koji su uzročnici degradacije životne sredine, odnosno za koje je utvrđeno da štete ljudskom zdravlju (Rio deklaracija: Princip 14). Tako je ovaj princip postao opštim principom i zbog svog razvoja sadrži i nekoliko pomoćnih principa7:

princip sistematskog praćenja stanja princip razmjene informacija princip prethodnog obavještavanja princip konsultacije princip prethodnog traženja pristanka princip obavještavanja u slučaju hitnosti princip saradnje u slučaju hitnosti princip finansijsko-tehničkog transfera princip razvoja održivog razvoja na nivou nacionalnih zakonodavstava.

7 http://geol.pmf.hr/~eprohic/predavanja/Legislativa.u.zastiti.okolisa1.pdf

9

5. Ekološko pravo u BiH

Dosadašnjim analizama ustanovljeno je da ekološka problematika, pa time i potreba njenog regilisanja pozitivnim zakonskim rješenjima veoma složena jer duboko zalazi u sva područja ljudske aktivnosti. Obzirom na specifičnost uređenja države BiH, sistem normi ekološkog prava je veoma složen. Osim toga, on je i dio međunarodnog ekološkog prava (kao elementa međunarodne ekološke politike i strategije održivog razvoja), pa je u Bosni i Hercegovini jedan od najvećih izazova postizanje efikasnog ekološko-pravnog poretka, kako na državnom, tako i na entitetskom i lokalnom nivou. Najznačajnije obilježje ekološkog prava u BiH je relativna mladost u okviru pravnog poretka pa se može reći da se nalazi u fazi razvoja i u najširem smislu obuhvata sljedeće: Krivičnopravnu odgovornost zbog zagađivanja životne sredine (npr. ekološka krivična djela, prestupi, prekršaji); Građanskopravnu zaštitu i naknadu šteta;Vođenje upravno-pravnih postupaka pred državnim organima vezanih za norme ekološkog prava; Potrebne dokumente za uvoz, izvoz i tranzit otpadnog materijala; Zastupanje pred Ustavnim sudom vezano za norme ekološkog prava; Zastupanje pred međunarodnim sudovima i institucijama u ostvarivanju ekoloških prava klijenata i sl.Glavna karakteristika je da uglavnom predstavljaju pravnu regulativu za sankcioniranje nepridržavanja propisa kojima se reguliše zaštita okoline i direktno regulišu pojedine oblasti (zaštita voda) ili područja (nacionalni parkovi).

5.1. Izvori ekološkog prava u pravnom poretku BiH

Izvori prava se mogu podjeliti na materijalne i formalne. Pod materijalnim izvorom prava, u pravnoj nauci uobičajno, podrazumijevaju se društveni uzroci, odnosno društveni faktori koji stvaraju pravo, a nazivamo ih pravila ponašanja. Tu spadaju razna politička načela, shvatanja društvenih i privrednih odnosa, različiti pogledi na svijet, običaji, pravičnost i moral, pravni osjećaji, religijska shvatanja i sl. Svi zajedno i u interakciji utiču na oblikovanje određenog pravnog poretka. Pod formalnim izvorima prava podrazumijevamo apstraktne i generalne imperative ljudskog ponašanja, oblikovane u pravne norme, tj. pravne propise. Za ekološko pravo u mnogočemu su značajniji formalni od materijalnih izvora prava. Kao najvažniji pravni propis u svim pravnim sistemima izdvaja se Ustav.

Ustav, kao temeljni pravni akt neke države, kojim se uspostavlja pravni i politički poredak, je dokument koji predstavlja bazu na kojoj izrastaju zakoni države, koji određuje i kako će se nekom državom upravljati, kao i odnos između države i njenih subjekata. Na osnovi toga uobičajeno je da Ustav, i zakoni uopšte , po pitanju zaštite okoline (ekologije), obraćaju se svima čije vlasništo ili postupci mogu ili djeluju na onečišćavanje ili ugrožavanje okoline.

Zakoni su vrlo značajni izvori ekološkog prava u BiH. U zakonodavstvu BiH na hijerarhijskoj ljestvici pravnih normi, kao izvor prava, zakoni su odmah poslije ustava.

10

Praktično posmatrano, a i u skladu sa specifičnim uređenjem BiH, zakoni predstavljaju najvažniji i temeljni pravni izvor. Oni su i osnovni mehanizam za djelovanje vlasti po pitanju zaštite okoline na svim nivoima. Specifičnost ekološkog prava u BiH proizilazi i iz činjenice da se njegovim predmetom bave sve tradicionalne grane prava, odnosno da se pravne norme koje uređuju okolinu i njegovu zaštitu pojavljuju u zakonima na različitim nivoima (entiteti, kantoni) i u različitim granama prava, pa se može reći da imamo ekološke zakone, i ostale zakone u kojima su sadržane neke ekološke norme. Ekološki zakoni se u praksi pojavljuju kao opšti i posebni. Opšti ekološki zakoni su oni kojima je osnovni predmet regulisanje zaštite okoline, kao npr.: Okvirni zakon o okolišu FBiH i zakoni o zaštiti okoliša u kantonima,Okvirni zakon o životnoj sredini RS, Okvirni zakon o životnoj sredini BD. U posebnu vrstu zakona ubrajaju se zakoni o zaštiti pojedinih zaštićenih dijelova prirode u BiH. Tu pripadaju zakoni o zaštiti prirode, voda, zraka, šuma i sl. U ostale zakone koji sadrže samo pojedine ekološke norme ubrajaju se npr. krivičnonopravni i građanskopravni zakoni, a tu spadaju i zakoni koji imaju pluralne namjene jer nastoje pomiriti interese svih zainteresiranih adresata, a da se njima istovremeno ostvari svrha zbog koje su doneseni. U tu vrstu zakona ubrajaju se oni o prostornom uređenju i planiranju prostora, zakoni o građenju, zakoni o komunalnim djelatnostima, kao i oni kojima se unapređuje privreda, saobraćaj,kvalitet života i zdravlja ljudi te zaštita različitih dobara.

Osim zakona sa stanovišta ekološkog prava, bitno je da se zaštita i očuvanje okoline regulišu i drugim pravnim pravilima, po rangu nižim od zakona, odnosno podzakonskim opštenormativnim aktima.Potreba za takvim aktima proizlazi i iz nastojanja da zakonski tekst bude precizan, nedvosmislen, jasan i pregledan. Područje ekološkog prava okoline u BiH najčešće se uređuje vrstama podzakonskih opštenormativnih akata vezanim za izvršenje zakona; podzakonskih akata ima mnogo, kao npr.: razne uredbe, pravilnici i sl., a donose se i propisuju na različitim nivoima.

11

6. Zaključak

Nacionalna i globalna pitanja životne sredine su glavni izazovi u 21. vijeku. Odgovaranje na te izazove zahtjeva razumjevanje ekonomije životne sredine. Uzroci koji su doveli do ekološke krize nalaze se u poremećenoj ravnoteži između prirodnih sistema za održavanje života i industrijskih, demografskih i tehnoloških potreba čovečanstva. Ekološka kriza se ispoljava u iscrpljivanju prirodnih resursa i zagađenju čovekove sredine.Pošto su priroda i društvo povezani, moramo naglasiti i da se savremeno društvo ne može zamisliti bez postojanja prava. Od prava se očekuje da što više doprinosi zaštiti kao i očuvanju životne sredine.

U dijelu seminarskog rada koji se bavi analizom ekološkog prava,može se zaključiti da nacionalno i međunarodno ekološko pravo imaju nezamjenljivu važnost u zaštiti i unapređenju okoline, izgradnji društava na načelima održivog razvoja,te ugrađivanju i stvarnom uvažavanju kriterija koji suštinski utiču na kvalitet života. Ekološko pravo nije samo po sebi dovoljno za utvrđivanje kriterija za izgradnju budućih društava zasnovanih na načelima održivog razvoja, biološke i prirodne raznolikosti. Izgradnja takvih društava pretpostavlja mnogo šire područje djelovanja nego što je samo ekološko pravo.Situacija u kojoj se nalazi ekologija u BiH je u nezavidnom položaju u odnosu na ekologiju EU. Može se reći da je ekološka problematika u BiH, pa time i potreba njenog regulisanja pozitivnim zakonskim rješenjima veoma složena, jer duboko zadire u sva područja ljudske aktivnosti. Obzirom na specifičnost uređenja države BiH i obaveza koje proističu iz međunarodnih ugovora, jasno je da je u Bosni i Hercegovini jedan od najvećih izazova postizanje efikasnog ekološko-pravnog poretka, kako na državnom, tako i na entitetskom i lokalnom nivou.

Po mom mišljenju, zakonodavna vlast u BiH treba djelovati na osnovu realnog stanja prilikom predlaganja propisa.BiH treba da slijedi rješenja međunarodnih pravnih izvora. Pri tome, za ekološke i pravne norme, značajna je njihova primjena, odnosno sposobnost vlasti da ih primjenjuje kroz osnaženje sudjelovanja svih strana, obrazovanje ili na drugi način.Može se zaključiti da se problemu zaštite čovjekove okoline u zadnjim decenijama posvećuje pažnja, ali da to još uvijek nije ni približno dovoljno koliko bi zaista bilo potrebno.

12

Literatura

[1] Rakić,V.,Jovanović,S.,Ćirić,J.,Ekologija i pravo,Pravni fakultet Univerziteta Union,Beograd,2012.

2 Simić,M.,Đorđević,S.,Matić,D.,Uvod u pravo,Pravni fakultet Univerziteta u Kragujevcu,Kragujevac,2009.

3 Kostić, M. (2009), Ekološki kriminal i njegovo suzbijanje, u Pravni život, tematski broj Pravo i vreme, br. 10, Udruženje pravnika Srbije, Beograd, str. 175-182, ISSN 0350-0500

[4] Popov,Đ., Ekonomska analiza prava životne sredine i održivi razvoj, Zbornik: Osnove prava životne sredine, Pravni fakultet, Novi Sad, 2009.

[5] Stanić,M.,Javne mjere i instrumenti u politici zaštite životne sredine,Univerzitet Sinergija,Bijeljina,2012.

[6] Alija Bazdulj -Značaj ekološke svijesti za ekološko pravni poredak u BiH(magistarski rad)

[7] http://www.pravos.hr/gospodarske/datoteke/PRAVO_OKOLISA-skripta.pdf

[8]http://ec.europa.eu/taxation_customs/taxation/gen_info/economic_analysis/tax_structures/index_en.html

[9] http://geol.pmf.hr/~eprohic/predavanja/Legislativa.u.zastiti.okolisa1.pdf

13