1

PREDAVANJA – ČETVRTA NEDELJA OKTOBRA 2007. GODINA 4. GEOGRAFIJA, POLITI ČKA GEOGRAFIJA I GEOPOLITIKA Odnos geografije, političke geografije i geopolitike - Geografija je nauka o zemlji. Pojam geografija potiče od grčkih reči gea – zemlja i grafein pisati. Glavni objekt njenog proučavanja je zemljina površina i iz tog razloga se ona u celini svrstava u prirodne nauke. Meñutim odavnina postoje rasprave o tome da li je geografija prirodna ili društvena nauka, te i dualistički pristup geografiji. Geografija se danas prema predmetu izučavanja deli na1:

1.matematička geografija (proučava Zemlju kao telo u kosmosu); 2. kartografija (proučava način predstavljanja Zemljine površine na globusu i kartama i bavi se njihovom izradom); 3. fizička geografija (proučava rad prirodnih sila na stvaranju i menjanju Zemljinog reljefa i njegove oblike (geomorfologija), vode na Zemlji ((hidrografija), amosferu i klimu na Zemlji (klimatologija) i geografski raspored organskog sveta na Zemlji (biogeografija); 4. društvena ili socijalna geografija ili antropogeografija (proučava stanovništvo i naselja na Zemlji i odnose izmeñu njih i geografske sredine); 5. ekonomska geografija ( proučava geografski razmeštaj proizvodnje); 6. politička geografija (proučava geografski položaj, granice, političko teritorijalnu podelu država i njihove meñusobne odnose, kao i političku podelu i ureñenje sveta u vezi sa uticajem geografskih činilaca); 7. istorijska geografija (vrši rekonstrukciju geografske sredine u prošlosti i proučava teritorijalni razvitak i političko ureñenje pojedinih zemalja u svetu u prošlosti u vezi sa delovanjem prirodnih i društveno ekonomskih faktora); 8. regionalna geografija (kompeksno proučava pojedine veće ili manje teritorijalne sredine – delove sveta, kontinente, zemlje predele i sl.; 9. vojna geografija (bavi se izučavanjem odreñene geografske sredine u vojne svrhe, sa gledišta uticaja na voñenje borbenih dejstava i rata u celini); 10. medicinska geografija; 11. turistička geografija; Razvoj geografije kao nauke počinje još kod starih Grka, Rimljana i Arapa. Aleksandrijska škola je prva upotrebila pojam geografija i iz tog vremena ostali su pisani tragovi o radovima njenih najznačajnih predstavnika: Eratostena (276 – 194 p. n. e) koji je otkrio princip za utvrñivanje veličine zemlje i prvi izvršio to merenje utvrdivši da je obim zemljinog meridijana 252 000 stadija što je za oko 1000 km manje od stvarne veličine; Hiparh (190 -125 p. n. e) koji je za utvrñivanje položaja tačaka na zemljinoj površini uveo pojmove geografske širine i dužine; Ptolomej Klaudije (87-165) koji je poznat po svojim delima Geografija i Almagest u kome je izložio teoriju da je zemlja nepomično središte sunčevog sistema i vasione uopšte, a Sunce, planete i ostala nebeska tela se kreću oko zemlje. Ptolomejev svetski sistem održao se sve do XVI veka do pojave heliocentrične teorije poljskog astronoma Nikole Kopernika. Sve do XVI veka, kako je veliki deo sveta bio nepoznat, osnovno pitanje na koji se tražio odgovor je bilo gde se nešto nalazi te su otkrivanje i istraživanje nepoznatih oblasti i malo poznatih kontinenata kao i izrada karata

1 Podela preuzeta iz „Mala enciklopedija Prosveta“ (1986) (Prosveta, Beograd)

2

bile glavne preokupacije geografa i toga doba. Otkriće novih oblasti i kontinenata i tečnički izumi krajem XV i početkom XVI veka doprineli su daljem razvoju geografije, a posebno kartografije. U XIX veku se proširio krug korisnika mapa, a pred kartografe su se postavili zahtevi za što preciznijim podacima. Po rečima Jovana Cvijića, našeg najpoznatijeg i najpriznatijeg geografa, (1865-1927)2:“ trebalo je da geografija ovlada svim važnim činjenicama i pojavama na zemljinoj povšini, da se mnoge oblasti usavršenim metodama posmatranja još jednom pregledaju pa da geografija naraste i u dubinu, da se razvije geografska nauka. Najveći pokreti u tome pravcu datiraju od početka i prvih desetina XIX veka od Aleksandra Humbolta (prim. aut. Alexander von Humboldt 1769- 1859), osnivača fizičke geografije i Karla Ritera (prim. aut. Ritter Karl 1779-1859), pokretača antropogeografskih ispitivanja. Nemiran duh Humboltov, koji se dugo nije mogao nigde skrasiti, osniva fizičku geografiju. Humbolt se bavio naizmenično o studovanju finansijskih nauka, botanike, zoologije, hemije, geologije, rudarstva, pa se naposletku bacio na geografiju. On je u sebi spajao univerzalnost i temeljnost. Sa ovakvom spremom proputuje Humbolt veliki deo Evrope, Amerike i Azije. Nije slučajno da je osnivač fizičke geografije naučnjak, koji je video i proučavao nemačke srednje planine, prirodu Pirinejskog poluostrva, Ural, onako isto kao i Alpe, Kordiljere i Altaj. Pre njega nije bilo naučnoga putnika, koji bi tako kao on, bio spremljen za svoje naučne zadatke, i bilo je pouzdano, da će taj veliki duh, ma kud se krenuo, doneti bogata promatranja, nove ideje. Humbolt je prvi crtao visinske profile, izračunavao srednje visine kontinenata Evrope, Azije i Amerike, tvorac je pravca da se plastika zemljina u celini shvati i zgodno nazove. On je prvi putnik koji je upotrebio hronometar za odreñivanje geografskih dužina. Pronalazač je važnoga zakona o magnetizmu zemljinu; magnetne sile slabe od magnetnih polova prema ekvatoru. Vulkani su, on je najpre izrekao, linearno rasporeñeni i leže na pukotinama. Prvi je konstruisao izoterme, izotere i izohimene i od toga su vremena poznati zakoni o rasprostiranju temperature na površini zemljinoj. U fitogeografiji je utvdio zakon, kako se vegetacijski pojasi menjaju sa visinom. Za nauku je pronašao i peruansku struju morsku, koja je španskim brodarima i pre bila poznata. Radi objašnjenja telurskoga odeljka u „Kosmosu“ izradio je zbirku fizičkih karata, prvi veći pokušaj fizičkoga atlasa. Humbolt je dao prve podstreke i za ispitivanja koja je Riter digao na veću visinu i dao im nazvanje uporedne geografije. Drugi je veliki geograf ovoga veka (prim aut.XIX) Karlo Riter. Glavna je misao u njegovom velikom delu o Africi i Aziji: kulturno stanje rasa i naroda predisponirano je prirodom zemljišta. On je, dakle, ispitivao uticaj horizontalne i vetikalne razgrane zemalja i kontinenta i klimatskih prilika njihovih na pravac i stupanj ljudske kulture, i za takva ispitivanja upotrebio je nazvanje: uporedna geografija. Riter govori o kontinentima kao o velikim individuama zemljinim, on ih pominje kao sile, koje svojim stanovnicima nameću sudbinu, i za Afriku je to vrlo ubedljivo dokazivao. Po njemu je stari svet, u kojem su svi pojasi oštriji, kontinentalni, jača individualnost od novoga, u kojem ima malo i neznatnijih razlika i protivnosti. Evropa je za njega individualnost sa najsavršenijom organizacijom, duhovito stvarano i udešavano zemljište za ljudsko društvo. Samo je španska visočina krućega tipa, ali ona i ne daje Evropi karakteran oblik već Alpi, čiji su venci isprobijani dolinama, puni niskih prevoja i preslapa, združuju na majušnom prostoru raznolikosti i suprotnosti... Sa svim je

2 Cvijić,J. (1991) Antropogeografski i etnografski spisi (Beograd, Srpska Akademija nauka, Zavod za udženike i nastavna sredstva, Novinsko izdavačka radna organizacija Književne novine) str. 324-325

3

prirodno što su za Riterova vremena postala većina onih imena, koja u sebi sadrže plastične karaktere pojedinih oblasti. Tada je Gaterer krštavao zemlje imenima koja su nama sada tako obična, kao Pirinejsko poluostrvo, baltijske, karpatske i zemlje na Severu i Jugu od Ema (Hemusa). Cajne (Zeune A.) je 1808. godine prvi upotrebio nazvanje Balkansko poluostrvo3 verujući da postoji veliko Centralno Bilo, koje bi se pružalo od Crnog mora, kroz sredinu našega poluostrva do Jadranskog Mora. Mnoga Riterova shvatanja, kao i ime uporedne geografije, nisu se održali... On poredi stanovnike s prirodom njihova zemljišta i traži da ih dovede u uzročnost. ... Ali na kraju Cvijić zaključuje da i u geografskoj morfologiji ima toga metoda (prim.aut. uporedni metod) ali Riterov način istraživanja i njegovih poslednika nije uporedan“. Ovde napominjemo mišljenje Cvijića o Riterovom pritupu istraživanja antropogeografiji zbog razvoja te grane geografije na osnovu koje se razvila i današnja geopolitika.

Počev od ova dva nemačka geografa razvija geografija kao nauka. U to vreme podela nauke na prirodne i humanističke uticala je i na podelu geografije na fizičku geografiju i antropogeografiju. Fizička geografija se uglavnom bavila fizičkim obeležjima zemlje, uključujući životinjski svet. Antropogeografija (starinski naziv za socijalnu geografiju) je proučavala čoveka na zemlji, njegovo delovanje, rezultate toga delovanja i njegovu društvenu organizaciju. Kako su se tada prirodne nauke razvijale brže od humanističkih nauka, brže se razvijala i fizička geografija (i u okviru nje geomorfologija) u odnosu na antropogeografiju. Razvoj geografske nauke nakon toga doba sve je više usmeren i prema antropogeografiji koja zalazi i u sistem društvenih nauka. Inače, antropogeografskim temama bavili su se i mislioci Starog veka. Tako npr. Aristotel4 u zbirci tekstova o politici izmeñu ostalog piše i o sledećem:“O grañanima u državi, dakle, koliko ih treba biti te kakve naravi, a zatim i o zemljištu: kakvo i koliko...“ Zato što po njegovom mišljenju :“Država je naime zajedništvo sličnih poradi najboljeg mogućeg života5“. Iz tog razloga on analizira narode i kaže:“...narodi u hladnim mestima i u Evropi puni su srčanosti, ali su oskudni u razumijeću i umjeću, te stoga zadržavaju više slobode, ali su neprikladni za državno zajedništvo i nisu uzmožni vladati svojim susedima. Dočim narodi u Aziji poseduju razumeće i dušu sklonu umijećima, ali nemaju srčanosti, te stoga žive potčinjeni i u ropstvu. A rod Grka, kako je na sredini izmeñu tih mesta, tako sudeluje u obojim svojstvima, jer poseduje i srčanost i razmijeće. Zbog toga ustrajava u slobodi, te ima najbolji državni poredak i mogao bi zavladati svima, da se okupi u jednu državu.6“ Pored toga:“ Što se tiče utvrñenih mesta, ona nisu jednako prikladna svim državnim porecima. Na primer akropola pristaje manjinskoj vladavini (prim.aut. oligarhija) i jednovladi (prim.aut.

3 U doba Strabona i Ptolomeja, crtalo se na kartama i opisivalo u geografskim delima jedno Centralno Bilo, koje se bez prekida pružalo od Istoka na Zapad, od Crnog mora do Alpa. Centralno Bilo je prvi put pomenuo Strabon i predstavljano je u raznim edicijama Ptolomejevih karata, sve do blizu 1870.godine. Ono je delilo južne balkanske zemlje (Grčku, Makedoniju i Trakiju) od severnih. U prvoj polovini XIX veka počelo se primećivati da Centralno bilo ne postoji i da je naprotiv Poluostrvo presečeno sa Severa na Jug, ne samo klisurama već naročito moravsko-vardarskom udolinom… Iz tog pogrešnog shvatanja o poluotrvskom reljefu (reč Balkan na turskom jeziku znači planina) proizašlo je i sadašnje ime Balkansko poluostrvo koje mu je dodelio geograf Cajne (A. Zeune) 1808. godine. Videti detaljnije Cvijić, J. Balkansko poluostrvo str.14-15 4 Aristotel (1988) Politika (Zagreb, Sveučilišna naklada Liber) str. 230 5 Aristotel isto str.231 6 Aristotel isto str.229

4

monarhija), ravnica pučkoj vladavini (demokratija), dok ni jedno od toga ne odgovara vladavini najboljih (prim.aut. aristokratija), nego više utvrñenih mesta.7“ Takoñe još je Strabon u Starom veku isticao značaj geografije izmeñu ostalog i za aktivnost državnika i vojnih zapovednika, a Herodot koga smatraju ocem istorije i geografije da kod velikih naroda postoji neodoljiva težnja za osvajanjem. Prema Cvijićevim rečima8:“Osim tema fizičke geografije naša se nauka bavi i o uticaju fizičkih prilika na čoveka, pravac ispitivanja, kojem je u novije vreme po analogiji sa fito i zoogeografijom, dato ime antropogeografija9. Ona je opsežnija i ima više i težih problema, no njoj slične discipline, koje se bave o životinjskom i biljnom svetu. Istina se i fito i zoografija ne zadovoljavaju sada samo time, da ograniče rasprostiranje familija, rodova, fela, već istražuju uzroke, koji su uticali na rasprostranjenje, zavisnost od klime, zemljišta, položaja i drugih spoljnih uslova, uticaje veštačke kod domaćih životinja i kulturnih biljaka, na posletku statistiku životinjskih i biljnih fela. Slične teme raspravlja i antropogeografija. Po Racelu (Friedrich Ratzel 1844-1904), koji se sada najviše bavi o antropogeorafskim pitanjima, ona bi trebala biti glavno polje rada geografskog. Mnogi elementi, koji su do sada u političkoj i istorijskoj geografiji bili notice, podaci bez veze, upotrebljeni su u antropogeografiji, osobito data o prostoru, daljini, brojni statistički podaci, stari i novi putevi i istorijska topografija... Sve teme političke geografije, koje se daju antropogeografski tretirati, ulaze u specijalnu geografiju. Ostale korisne notice, kojih nalazimo, trpe se u geografijama zbog geografske tradicije. Na posletku sličnih opisa i beležaka, ima i u ostalim prirodnjačkim knjigama za škole. Može, možda biti za koga nevolja, što šira publika zna samo za ovu, političku geografiju i drži je za glavnu disciplinu geografsku – i nema sumnje, da ona spada u važne elemente opšteg obrazovanja, i da joj u nižoj i srednjoj nastavi valja dati dosta mesta. Preko toga, trebalo bi da bude uopšte jasno, ova, opšta korisna, znanja nemaju drugog značaja. Takoñe, ne treba sa političkom geografijom mešati topografiju (prim.aut. nauka o preciznom i detaljnom predstavljanju pojedinih delova zemljine površine na kartama, sa svim prirodnim oblicima i veštačkim objektima koje ona sadrži, na osnovu topografskog snimanja zemljišta). Velika topografska znanja mora svaki geograf imati i neprestano ih teći;“ Od Humbortovog i Riterovog istraživanja, antropogeografija i politička geografija prvo u okviru antropogeografije a potom izdvojena kao samostalna grana geografije, su se veoma intenzivno razvijale. Iako je termin politička geografija prvi upotrebio Francuz Turgot još 1750.godine, u geografskoj nauci za osnivača političke geografije se smatra nemački geograf Racel. U svojoj knjizi Politische Geographie objavljenoj 1879.godine Racel je razradio koncept te discipline. Potreba i interes za upoznavanjem i analiziranjem meñuzavisnosti politike i prostora dugotrajan je proces u geografiji i u ostalim nauka i zato je razumljivo da se u okviru antropogeografije veoma brzo nakon nastanka, politička geografija izdvojila kao posebna disciplina. Istovremeno se sa izdvajanje politi čke geografije kao samostalne discipline, javlja nova naučna disciplina pod imenom geopolitika. Njen osnivač je švedski

7 Aristotel isto. Str.237 8 Cvijić,J. (1991) Antropogeografski i etnografski spisi (Beograd, Srpska Akademija nauka, Zavod za udženike i nastavna sredstva, Novinsko izdavačka radna organizacija Književne novine) str. 331-332 9 O tome kako je Cvijić pisao o antropogografiji Balkanskog polusostrva, odnosno naravima naroda na tlu Balkanskog poluostrva videti Cvijić,J (1991) Balkansko poluostrvo (Beograd, Srpska Akademija nauka, Zavod za udženike i nastavna sredstva, Novinsko izdavačka radna organizacija Književne novine)

5

politikolog Rudolf Ćelen (Rudolf Kjellen 1864-1922) koji je radio i predavao na Nemačkom univerzitetu. Iako naučno utemeljena na prostoru Nemačke, od strane nemačkih geografa, političkom geografijom odnosno geopolitikom počinju da se bave i autori sa drugih prostora. Istraživanjima pitanja i problema nastanka i života države, odnosno faktora koji doprinose da država uveća svoju moć da bi preživela bavili su se na kraju XIX i početkom XX veka i Mekinder (Halford J. Mackinder 1861-1947) iz V. Britanije i Mahan (Alfred T. Mahan 1840-1914) i Spajkmen (Nicholas Spykman 1870-1943) iz SAD.

I do danas je meñutim, ostalo podeljeno mišljenje da li su politička geografija i geopolitika sinonimi, kako tvrde neki geografi, ili su u pitanju dve različite discipline. Neki autori geopolitiku kao samostalnu disciplinu svrtavaju u geografske nauke, neki u politikološke nauke, a neki u meñunarodne odnose. Po našem mišljenju Cvijić je tačno odredio gde počinje i završava politička geografija u okviru geografskih nauka. Kada je u pitanju odnos izmeñu političke geografije i geopolitike, nenavodeći mnoštvo različitih interpretacija na ovu temu prenosimo mišljenje geografa Pavića kao merodavno za pristup koga zastupamo:“ Osim u geografskim disciplinama, geopolitika ima svoje izvore i u drugim društvenim znanostima – povijesti, ekonomici, vojnim naukama itd. Za razliku od političke geografije, geopolitika predstavlja samo subjektivnu interpretaciju političkogeografskih i drugih relevantnih sadržaja u cilju promicanja nacionalističkih, državnih ili blokovskih interesa, prvenstveno u smislu ostvarivanja direktne ili indirektne teritorijalne kontrole ili utjecaja i afirmacije političke, ekonomske i vojne moći10“ On takoñe ističe da: “Najvažnija razlika koja danas postoji izmeñu političke geografije i geopolitike leži u odreñenoj tendenciji – dok prva nastoji ukazati na veze i meñusobno uticaj političkih fenomena i geografskih faktora, dotle za razliku, druga nastoji da političke pojave u daleko većoj meri objasni samo geografskim faktorima11.“

Teorija Fridriha Racela (Friedrich Ratzel 1844 - 1904) - Fridrih Racel je nemački geograf koji se na početku svoga rada bavio antropogeografijom i napisao dve knjige iz te oblasti Antropogeografija i Etnologija. Meñutim, on je svojim daljnjim istraživanjem doprineo da se u okviru antropogeografije razvije, a kasnije i formira kao posebna grana geografije, politička geografija. Njegova istražvanja su bila usmerena na otkrivanju zakonitosti kojima će se objasniti način sticanja državne moći. Osnovni cilj svake države treba da bude ostvarenje što veće moći, kako bi postala velika sila. U svojoj knjizi Politička geografija on je izložio teoriju po kojoj su glavna obeležja svake države prostor i lokacija i da te dve karakteristike opredeljuju uspeh svake države. Država koja ima veće prostranstvo raspolaže većim kapactetom moći. Po njemu je ova korelacija upućivala na logičan zaključak da država treba da teži stalnom proširivanju svoje teritorije i da svojim prostorom upravlja. Racel je bio mišljenja da na prostoru srednje Evrope treba da postoji jedna velika i moćna država sa germanskom populacijom čija bi moć proizilazila iz prostora na kome se prostire. Racel se prvi meñu geografima bavio pitanjem odnosa u prostoru i proučavao nacionalnu moć države. U centru njegovog istraživanja je položaj i prostor države, država kao politička tvorevina i njeno preoblikovanje. On je pod uticajem teorije evolucije, državu posmatrao kao živi organizam u promenama, država se raña, živi, stari i umire. Svaka država se nalazi na odreñenom 10 Pavić, R. isto str. 19 11 Pavić, R. Isto str. 21

6

geografskom prostoru i taj odreñeni geografski prostor za nju predstavlja životni prostor u kome se razvijaju živa bića, njeni grañani. On je mišljenja da je: „ Bez tla, nemoguće zamisliti čoveka, dakle i promišljati državu... , a narod (Volk) jedne države definiše kao ljudsko grupisanje politički zavareno i sačinjeno od grupa i jedinki koje nisu obavezno sroñene na etničkom i lingvističkom planu, već su ukotvljene u zajedničko tlo. Prostor (raum) je dakle ono što čini narod (volk), država se razvija razvijajući karakteristike svog tla. Karakteri država proističu znači iz konjugacije karaktera naroda koje ga animiraju i iz tla koje ga nosi... Počev od ovih definicija, Racel razlikuje teritorijalnu politiku od neteritorijalne politike. Teritorijalna politika nastoji da doñe do tla i da ga rentabilizuje. Neteritorijalna politika koju upražnjavaju striktno komercijalne sile, cilja samo na čistu ekploataciju, bez perspektive na duži rok. Bez brige za oslonac, ova potonja politika ostaje efemerna. Tlo čini takoñe i ulog u unutrašnjim socijalnim sukobima. To zbog nejednake raspodele zemlje ili zbog različitih načina viñenja ekpoatisanja zemlje ... posedovanje tla ne znači i vladanje njime. Vladati tlom znači ukotviti se u njega uvek, još više, ukoreniti se u njega (Einwurzelung) poljoprivrednim radom“12. Izmenu Racelovog koncepta države kao živog organizma izvršio je švedski geograf Ćelen. On za razliku od Racela državu nije posmatrao samo kao živi organizam, nego državi pristupa kao organizmu koji ima svest i moralno-intelektualne kapacitete. Ovakav pristup imao je za rezultat da se Ćelen složio sa Racelom da je konačan cilj svake države ostvarivanje odreñenih moći, meñutim da se državna moć ne mora postići isključivo fizičkim širenjem. Ćelen je razvio teoriju po kojoj umesto fizičkog širenja država može koristiti svoju kulturu i druga sredstva za postizanje istih ciljeva. Glavni cilj države trebao bi biti zaokruživanje dobrih granica i harmoničan život iznutra. Meñutim, francuski geografi odbacuju u celosti koncept države kao živog organizma koji teži ostvarenju moći. Početkom XX veka oni (Jean Brunhes, Jacques Ancel, Albert Demangeon, Paul Vidal de la Blanche) oblikuju teoriju po kojoj je država kulturna i nacionalna jedinica čije aktivnosti su odreñene i voñene kolektivnom svesti grañana te države. Oni odbacuju načelo prema kojemu države opstaju samo kroz borbu za prostor i tvrde da je kroz istoriju bilo mnogo država koje su preživele dugo vremena unutar svojih granica bez fizičkog širenja prema drugima. Kada se govori o Racelovoj knjizi Politička geografija treba imati u vidu da je ona nastala 1897.godine kada je već postajalo dosta izvesno da se tadašnji odnos snaga izmeñu država u svetu neće održati, da Turska u doglednoj budućnosti više neće biti svetska sila i da su postojale države koje su bile nezadovoljne postignutim dogovorima na Berinskim kongresu13 1878.godine. Pored toga kada je u pitanju odnos francuske i nemačke škole političke geografije, treba znati da su u pitanju dva filozofska pristupa koja su različita i ne dotiču samo formiranje prustupa prema ovoj temi. U duhovnom životu Nemačke glavni činioci su bili univerziteti. I pored apsolutističke vlasti, Univerziteti su u tadašnjim nemačkim državama sa malim izuzetkom bili slobodni. Pruski apsolutizam je bio osoben iz nekoliko razloga; bio je liberalan - mogao je svako da veruje u šta hoće pod uslovom da ispunjava svoje obaveze prema državi, to je uključivalo i opštu vojnu

12 Petrović.Z.P.(2004):Mali pojmovnik geopolitike (Beograd, Centar za geopolitičke studije Jugoistok Institut za političke studije) str.368 13 Berlinskim kongresom iz 1878.godine je revidiran Sanstefanski sporazum kojim je okončan Rusko-turski rat iz 1877-1878. Kongres je pokušao da ograniči pomorsku ekspanziju Rusije tako što je V. Britaniji dozvolio da okupira Kipar, a od Turske vlasti su osloboñene i stekle nezavisnost Srbija, Crna Gora i Rumunija; istovremeno Austrougarskoj monarhiji je dozvoljeno da okupira Bosnu i Hercegovinu, a Bugarska je smanjena na trećinu svoje teritorije. Na tok Berlinskog kongresa dominantan uticaj je imao nemački kancelar Oto fon Bizmark.

7

obavezu bez izuzetka i zamenjivanja; bio je prosvećen - još od početka XVIII veka Nemci su imali obavezu da svoju decu šalju u školu; bio je prožet osećajem dužnosti – vladar nije delio vlast ni sa kim na zemlji ali je u vladanju bio moralno odgovoran pred Bogom i bio je sluga države. Po rečima Slobodana Jovanovića: “Njihov autoritet (prim.aut.univerziteta) nigde nije bio većma priznavan i poštovan nego u apsolutističkoj Pruskoj – i berlinski univerzitet bio je okupio oko sebe najveće duhove tadašnje Nemačke. Da bi se razumeo ovaj položaj nemačkih univerziteta, treba se setiti da je idealistička filozofija bila podigla vrednost ljudskom duhu, učeći da je stvarnost ovakva kakva nam se prikazuje, dobrim delom tvorevina našeg duha, a svetska istorija njegovo postepeno ostvarivanje. Da bi duh mogao razviti svoju stvaralačku moć, trebalo mu je dati slobodu - iz čega je sledovalo da je u duhovni život narodni, bar u njegovim najvišim središtima kakva su bili universiteti, valjalo ostaviti slobodnim. Sloboda universiteta imala je za posledicu veliki polet nemačke nauke. Nemački profesori bili su u svoj Evropi na glasu i mišljenje je bilo rasprostrto da se u Nemačkoj neguje najviša i najčistija nauka. Uz čistu nauku nemački universiteti su negovali i nemački nacionalizam. Ideju nacije oni su na nov način tumačili. Nacija nije bila skup pojedinaca, nije se osnivala i održavala jednim aktom njihove volje, kao što se osniva i održava jedno trgovačko društvo. Ne prethode pojedinci naciji, nego ona prethodi njima... Ako pojedinac zavisi od nacije, nacija zavisi od istorije. Istorija je dug proces civilizacije; u tom procesu misiju civilizatorsku vrši čas ovaj čas onaj narod, kao da nad narodima postoji neki viši duh – svetski duh – koji se spušta čas na ovaj čas na onaj narod - i kada se na koji narod spusti taj narod dobija snage za velika istorijska dela i velika kulturna stvaranja. Baš stoga što su se na istorijskoj pozornici do sada drugi narodi više viñali od Nemaca, moglo bi se pretpostaviti da vreme tih drugih naroda prolazi i da dolazi vreme Nemaca (prim.aut. za razliku od Francuske i Engleske koje su u XIX vek ušle kao već davno ujedinjene države, Nemačka je svoje ujedinjenje izvršila tek u XIX veku.“14 Kada se Slobodan Jovanović u objašnjavanju slobode nemačkih univerziteta poziva na idealističku filozofiju koja ih prožima, on ustvari govori o Kantovoj i Hegelovoj filozofiji koja je preko Univerziteta vaspitavala ceo narod i formirala duh nemačkog naroda:“Kao u Francuskoj i u Engleskoj, tako i u Nemačkoj XVIII veka slobodna svetovna misao prodirala je iz prirodnih i matematičkih nauka u nauke društvene i moralne. U svakoj od ove tri zemlje racionalistički pokret imao je svoje osobenosti. Kantov racionalizam nije bio racionalizam Voltera i enciklopedista, a ni racionalizam Bentama i utilitarista...Kada je počela Francuska revolucija Kant ju je pozdravio kao pokret za osloboñenje pojedinaca. Ali makoliko da je naglašavao ličnu slobodu, kao jednu od najviših društvenih vrednosti, Kant nije isključivo na njoj formirao društvenu zajednicu. On je uzimao u pomoć i jedno drugo načelo za koje se u prvi mah nije moglo misliti da proizilazi iz njegove subjektivističke metafizike. To je načelo bilo načelo dužnosti. Kant je razlikovao izmeñu spoljašnjeg sveta, u kome vlada zakon uzročnosti, koji isključuje slobodu i našeg unutrašnjeg života u kome vlada načelo slobode. Ali baš stoga što se naš unutrašnji život osniva na slobodi, u njemu može biti reda i pravilnosti kao u spoljašnjem svetu samo tako, ako se čovek bude držao ovog uputstva: “Radi tako da maksimi tvoje volje u svako doba mogu istovremeno važiti kao načela opšteg zakonodavstva“...Pojedinac je imao da živi tako kako bi pravila njegova života mogla postati opšta... Sloboda se pravdala pred našim razumom samo onda kada se spajala s dužnošću i postajala jedna vrsta samodiscipline. U ovakvom shvatanju slobode nalaze se tragovi protestantizma koji je oslobañao pojedinca od despotizma i svetovne i duhovne vlasti, ali ga je u naknadu za to stavljao pod mnogo stroži i neumoljiviji nadzor njegove vlastite savesti. U Francuskoj, prosvetiteljska filozofofija potpuno je odvojila svetovnu misao od religiozne, i

14 Jovanović, S.(1990): Primeri političke sociologije- Engleska, Francuska, Nemačka 1815-1914 (Beograd, Beogradski izdavački grafički zavod, Jugoslavijapublik, Srska književna zadruga) str. 219

8

naglašavala je više prava, nego dužnosti pojedinca. U Engleskoj, utilitarizam osnivao je svu etiku na ideji ovozemne korisnosti.15 Na Kantovu tvrdnju da je najviši stepen lične slobode dragovoljno podrgavanje moralnom zakonu Hegel je dodao:“ da ideja moralnosti nalazi svog ostvarenja u državnom ureñenju, iz čega je izlazilo da bi dragovoljno podrgavanje pojedinca državnoj vlasti bilo ono spajanje lične slobode i moralne dužnosti o kome je govorio Kant...Ideja Francuske revolucije stavljala je pojedinca s njegovim pravima iznad države i u načelima slobode i jednakosti imala je apsolutno merilo za promenljive istorijske organizacije države. Hegel naprotiv stavljao je državu nad pojedincem kao najvišu formu njegove vlastite moralnosti i za datu državnu organizaciju uzimao je da je dovoljno opravdana time što je uspela da se ostvari u toku istorijskog procesa.16 Kada je u pitanju odnos Francuske i Nemačke u to doba treba imati u vidu i da je: “Francuska u toku Napoleonovih ratova zbrisala dotadašnju Nemačku carevinu, koja je sa svojih 369 članova rasparčala svoju nacionalnu snagu i bila najveća smetnja nemačkom ujedinjenju. Veliki prostor Nemačke carevine, Napoleon je razdelio izmeñu samo dvadeset država u kojima je snaga Nemačkog naroda bila prikupljenija i organizovanija nego u staroj Carevini. Ali Napoleon je i na drugi način poslužio nemačkom ujedinjenju. Svojim osvajačkim pohodom na Nemačku razbudio je nemačko rodoljublje. Zajednička mržnja na nemačkog osvajača načinila je nemački narod svesnim njegova jedinstva.“17 Nemačke države su se izborile za Nemačku konfederaciju – labav savez pod vodstvom Austrije na Bečkom kongresu 1815.godine. Konfederacija se raspala nakon austro-pruskog rata i 1867.godine se formirala pod vodstvom Pruske nova Severnonemačka konfederacija. Nakon ratova sa Austrijom i Francuskom 1871.godine je proglašeno Drugo Nemačko carstvo sa pruskim vladarom Vilhelmom I. Pobeda nad Francuskom 1871.godine imala je za reultat da su Nemačkoj pripojene francuske provincije Alzas i Loren. Nakon što je dobila lorenske rudnike i fabrike gvožña Nemačka je tada i po proizvodnji uglja i po proizvodnji gvožña bila ispred Francuske. Krajem XIX veka po proizvodnji gvožña samo su SAD bile ispred Nemačke. Teritorije Drugog Nemačkog carstva danas su delovi Francuske, Danske, Poljske.18 Brzom privrednom razvoju Nemačke doprinelo je i sledeće: „ Pobeñena Francuska morala je da plati Nemačkoj 5 milijardi zlatnih franaka koji su iskorišteni kao investicije u proizvodnju19.“ Ovaj mali osvrt na uticaje koji su formirali duh evropskih naroda, može da doprinese ne samo da se Racelova misao stavi u vreme i prostor toga doba, nego da doprinese i boljem razumevanju kretanja nauke i istorije i odnosa ovih naroda koji su oblikovali geopolitiku XIX i dobrog dela XX veka. Teorija Rudolfa Ćelena (Rudolf Kjellen 1864 – 1922) - Rudolf Ćelen je bio švedski politikolog - profesor istorije i politike i konzervativan političar - bio je član Drugog doma Švedskog parlamenta 1905-1908 i Prvog doma 1911-1917. Njegov naučni rad je bio zasnovan na posmatranju teritorijalnog opadanja Švedske u XIX veku20 i bio je inspirisan Racelovom knjigom

15 Jovanović,S. Isto str.206-207 16 Jovanović,S. Isto str. 220-221 17 Jovanović,S. Isto str.208 18 Videti Ilustrovana istorija Sveta (2007) Reader's Digest i Mladinska knjiga Beograd 19 Hrelja,K. (1966): Privredna istorija (Sarajevo, Univerzitet u Sarajevu) Knjiga II str. 199 20 Švedska je u XVII veku bila najmoćnija sila Baltika i severne Evrope, a tokom XVIII veka je izgubila prvobitnu moć i značaj u velikoj evropskoj politici i bila je svedena na evropsku silu trećeg reda. Tokom

9

Politička geografija iz 1897 godine. On je prihvatio Racelovo učenje o državi kao živom organizmu jer je smatrao da ono može da pruži odgovore na pitanja koja su u to vreme nastajala u Evropi. Ćelen je prihvatio Racelova osnovna obeležja države koja proističu iz njenog prostora i lokacije ali je i dalje razvijao Racelovu organsku teoriju države tako što je dodao u osnovna obeležja države i treće - oblik države. Po Ćelenu tri karaketristike države su Topopolitik (lokacija), Physiopolitik (teritorija-prostor) i Morphopolitik oblik i forma države. Meñutim, on je bio mišljenja da njegova teorija bez obzira kolikog utemeljenja imala u učenju nemačkih političkih geografa, prevazilazi predmet istraživanja političke geografije kao naučne discipline. Iz tog razloga on je skovao za svoja razmišljanja o državi kao živom organizmu termin geopolitika. Termin geopolitika Ćelen je prvi put upotrebio 1869.godine i koristio ga je u radovima koji su publikovani u časopisu „Ymer“. Termin geopolitika Ćelen ponovo koristi u knjizi iz 1916.godine, čiji je nemački prevod objavljen 1917 godine i nosi naslov Der Staat als Lebensform. Ćelen je napisao nekoliko knjiga21 ali mu je ova knjiga čiji je engleski naziv The State as a Living Form donela najveći uspeh. U toj knjizi Ćelen je izložio svoju teoriju države kao živog organizma u kojoj je napisao da život države osim 1. fizičko-geografskog aspekta ima i još četiri druga aspekta:“ 2. kao ognjište u njenim ekonomskim aktivnostima; 3. kao narod po njenim nacionalnim i rasnim karakteristikama; 4. kao društvena zajednica po njenim klasama i profesijama; i 5. kao vlada po svom ustavotvornom i administrativnom aspektu; ukupno pet elemenata iste snage, pet prstiju iste ruke koji rade u vreme mira i bore se u vreme rata. Odatle po Kjelenu, i podela na ovoj osnovi političke nauke na pet grana znanja: 1.geopolitika – koja proučava državu kao vladavinu, organizam ili fenomen u prostoru; 2. ekopolitika (ekonomija); 3. demopolitika – koja proučava odnose izmeñu stanovništva i političke organizacije; 4. socio-politika – koja proučava organizaciju društva u državi; 5. kratopolitika – koja proučava organizaciju države. Reč je dakle o jednoj teoriji države znatno složenijoj od Racelove od koga Kjelen meñutim, pozajmljuje definiciju države kao živog organizma pokretanog ciklusima... Kjelen dodaje da „krepke države i pune života koje imaju ograničeni prostor slušaju kategorički imperativ da prošire svoj prostor kolonizacijom, spajanjem, ili osvajanjem“22. Ćelen je napravio razliku izmeñu uže i posebne geopolitike. Uža geopolitika treba da se bavi prostornim obležjem države, dok posebna geopolitika treba da se bavi državom kao delom šireg sistema. U okviru posebne geopolitike država treba da se posmatra u jednom širem kontekstu te da se posmatraju odnosi jedne države sa drugim državama ili grupama država kroz koje se razvijaju novi procesi koji postaju novi istraživački prostor. Iz takvog pristupa pitanjima države, Ćelen je insitirao na primeni naučnih metoda u istraživanju države kao živog organizma i za razliku od Racela nije težio pronalaženju opštih zakonitosti koje bi se mogle primeniti jednoobrazno na svaku državu u svetu. Pozivanje

XIX veka ona je bila izvan tokova opšteevropskih politi čkih zbivanja što je bio rezultat njenog geopolitičkog položaja koji joj je u neku ruku obezbedio zavetrinu od besnih kontionentalnih bura. U evropskom i civilizacijskom pogledu Švedska ne samo da je pratila evropski razvoj nego ga je u nekim segmentima i prevazilazila. Videti detaljnije dela Čedomira Popova navedena u Spisku literature posebno u Knjizi I str. 188 i u Knjizi II str. 344 21 Kjellen,R. (1914) :Die Grossmaechte der Gegenwart (Leipzig,Berlin); Kjellen,R. (1916) Die politiche Probleme des Weltkrieges, (Leizig); Kjellen,R.(1917): Der Staat als Lebensform (Lepzig); Kjellen,R. (1930): Die Grossmaechte vor und nach dem Weltkkriege (Lepzig, Berlin) 22 Petrović,Z.P.(2004) Mali pojmovnik geopolitike (Beograd, Centar za geopolitičke studije Jugoistok:Institut za političke studije) str. 220

10

na naučne metode uvek onemogućava moguće duhovne špekulacije teorije koja se izlaže. Na žalost do zloupotrebe je ipak došlo ali na drugi način. Ćelenovih pet ključnih koncepata države su:

1. Reich (država) - teritorijalni koncept u koji je bio uključen Raum (Lebensraum) i strategijska vojna formacija;

2. Volk (narod) - rasni koncept države; 3. Hausehalt (voñenje domaćinstva) – koncept koji je pozivao na samodovoljnost

zasnovanu na zemlji i formulisanu kao reakcija na promene meñunarodnih tržišta; 4. Gesellschaft (društvo) - društveni i kulturni aspekt nacionalne organizacije i meñudržavni

odnosi; 5. Regierung (Vlast) – koncept vladanja državom čija birokratija i vojska bi doprenele

ljudskom pomirenju i saradnji;

Po Ćelenu država i društvo nisu u suprotnosti. Država ima odgovornost kako za pravo i poredak tako i za progres, društvenu brigu i ekonomsko blagostanje. Za Ćelena je samodovoljnost države bilo rešenje za političke probleme ali ne i za odgovarajuću ekonomsku politiku. Na teritoriji države bi se obezbedila unutrašnja proizvodnja, ali postoje potrebe koje se moraju podmiriti iz izvoza.On je bio mišljenja da zavisnost jedne države od uvoza znači da država nikada ne može u potpunosti biti ekonomski nezavisna. I zato je procenjivao da je za Nemačku od izuzetnog značaja prostor centralne i jugoistočne Evrope, Near East (Balkan ili Bliski Istok) i Afrika. Ćelen je države tretirao kao legalne i ustavne institucije. Legitimacija jedne države je pre svega njen geografski položaj i njena geograska obeležja, kao i fizi čki resursi, geomorfološka obeležja, teritorija, stanovništvo, ali i njen istorijski razvoj i postizanje njenog stepena razvoja i forme. Po njemu je legitimnost i autoritet države može da proizañe ne samo iz fizičkog širenja preko ratova, nego i iz kombinacije uspešne diplomatije, dinastičnog povezivanja kroz ženidbe i stvaranje saveza sa crkvom, sa ciljem da se osigura razvoj države. To je zaista po njemu bila šahovska igra u kojoj je pravi potez mogao da donese korist državi, dok je pogrešan korak mogao da dovede do kraha države. Na žalost, u šahovskoj igri koja je usledila u prvoj polovini XX veka kako na diplomatskom tako i na vojnom polju Nemačka je odigrala pogrešan potez. Ćelenovih pet ključnih koncepata države nisu samo bili podsticaj za dalji razvoj nemačke geopolitike (Karl Haushofer, Erich Obst, Hermann Lautensach i Otto Maull) nego su prilagoñene potrebi i ciljevima zajedno sa teorijama drugih autora nemačke geopolitičke škole poslužile kasnije Adolfu Hitleru za njegovu knjigu Mein Kampf i za politički program njegove nacističke stranke. Karl Haushofer (1869 – 1946) i Nemačka geopolitička škola - Karl Haushofer je napoznatiji predstavnik nemačke geopolitičke škole koja se razvijala na osnovu Ćelenovog rada. On je veoma precizno definisao odnos izmeñu geopolitike i političke geografije: „politička geografija vidi državu sa tačke gledišta prostora, geopolitika vidi prostor sa tačke gledišta države.“ 23 Haushofer i Ćelen su za Ćelenovog života veoma blisko sarañivali, a nakon Ćelenove smrti, Haushofer, preuzimajući Ćelenov koncept države dalje razvija Ćelenovu teoriju.

23 Petrović, Z.P.(2004): Mali pojmovnik geopolitike (Beograd, Centar za geopolitičke studije Jugoistok, Institut za političke studije) str. 172

11

Haushofer je od Ćelena preuzeo shvatanje države kao organizma koji kao i svaki drugi organizam ima potrebu da preživi - Lebensraum. Da bi država preživela najbolje je da se proširi - Grossraum jer ono može da osigura veći dinamizam i da proširi privrednu potrebu za preživljavanje države. Bitna odlika tog širenja treba da bude i širenje nemačke nacionalne kulture koja je najbolji mehanizam za osvajanje prostora potrebnog zbog resursa. Pored širenja po kopnu, potrebno je širenje i na mora jer su mora izvor bogatstva i trgovine. Haushofer je bio general i nije se mnogo interesovao za ekonomski koncept države, ali je zato Ćelenov princip samodovoljnosti države proširio i na ekonomski koncept. On je za razliku od Ćelena ideju o celini prirodno-geografskog prostora razvio kao ideju o privrednoj celovitosti i samodovoljnosti države do mere da je privredna zatvorenost postala glavna geopolitička karakteristika države. Kontrola i moć nad širokim prostorom zemljinog kopna je i potrebna da bi se ostvarila privredna samodovooljnost. Haushofer je u razvijanju svoje teorije koristio i geopolitička razmišljanja drugih autora toga doba, ali je na njega ipak pored Ćelena najveći uticaj izvršila geopolitiku britanca Makindera. On je prihvatio njegov princip Hartlanda i mišljenje da je osnovni razlog sukoba izmeñu država razlika izmeñu onih koje imaju izlaz na more (okeanske) i one koje ga nemaju (kontinentalne). On je sa nemačkim univerzitetskim profesorima u Minhenu osnovao Institut za geopolitiku i časopis Zeitschrift fur Geopolitik u kome je publikovao svoje radove. Haushoferova geopolitička koncepcija je obuhvatala sledeće tri teme: preuzimajući od Racela organsku teoriju države tvrdio je da bi Nemačka morala da raspolaže širim prostorom; preuzimajući od Ćelena ideju o interesu Nemačke da se poveže sa Istokom zalagao se za širenje nemačkih granica prema istoku; i preuzimajući od Makindera pojam Hartlanda predlaže hegemoniju Nemačke nad Istočnom Evropom. Haushofer je kao general bio instruktor u japanskoj armiji i dok je boravio u Japanu, osim što je naučio japanski jezik, Hasuhofer je stekao i dosta znanja o Pacifiku. Boravak u Japanu je doprineo da Haushofer formira mišljenja da je Pacifik jedan od najvažnijih geopolitičkih regiona sveta i da Nemačka treba da ima razvijenu morsku flotu (mada je Nemačka još u vreme Racela veoma intenzivno radila na tome, čak je V. Britanija ukazivala da Nemačka flota preti da ugrozi njen primat na moru) i da razvija dobre odnose sa Japanom . Vreme u kome stvara Haushofer je vreme u kome je Nemačka ostvarila veoma velik i veoma brz industrijski razvoj. O industrijskom razvoju Nemačke u XIX veku Slobodan Jovanović piše: „ Veliki industrijski polet Nemačke nastao je u drugoj polovini XIX veka; u prvoj polovini učinjene su samo prethodne pripreme i to u oblasti saobraćaja, kredita i carina. U oblasti saobraćaja pored popravke puteva koji su do 1800.godine bili u veoma rñavom stanju i pored razvijanja parobrodske plovidbe, bilo je od značaja i grañenje železnica. Ekonomist List, po povratku iz Amerike, prvi je obratio pažnju na veliku ulogu koja predstoji železnicama u privrednom životu...U oblasti kredita treba pomenuti osnivanje novčaničnih banaka u pojedinim državama: od tih banaka najvažnija je bila banka pruske, osnovana 1846, posle banaka bavarske i saksonske osnovanih tridesetih godina. U oblasti carina veliko je delo bilo stvaranje carinskog saveza inicijativom Pruske tridesetih godina. Taj savez ujedinjuje sve nemačke države osim Austrije u istu carinsku oblast i time daje mogućnosti za obrazovanje velikog domaćeg tržišta, bez koga se razvijanje velike industrije nije dalo ni zamisliti.“24 ... „Industrijalizacija posle izgradnje železnice išla je ubrzanim tempom. Proizvodanja uglja tako je pojačana da je već šezdesetih godina Nemačka prestigla Francusku i Belgiju; osamdestih ona se takmiči sa 24 Jovanović,S. Isto str.213

12

Engleskom i sledećih trideset godina sve joj se više približuje. Kao i u industriji uglja tako i industriji gvožña Nemačka ide stalno napred; bilo je rečeno da je Nemačka carevina sazdana na uglju i gvožñu. U tekstilnoj industriji mašina pobeñuje tek u poslednjoj četvrtini XIX veka; Nemačka ima najviše uspeha u proizvodnji pamuka i svile... Dve nove industrijske grane, industriju hemijsku i električnu, Nemačka u toj meri prisvaja sebi, da prevazilazi sve ostale evropske narode. Organizaciju nemačke industrije pre rata karakterisale su tri stvari:(1) ona se oslanjala na čitav sistem zaštitnih carina, ...(2) ona je više nego francuska i engleska industrija uzimala kartelski oblik (prim.aut. kartel je sporazum meñu preduzećima neke industrijske grane, kao oblik monopolističkog udruženja, koji ima za cilj otklanjanje konkurencije i obezbeñivanje profita); Glavni cilj kartela bio je regulisanje cena...Uz regulisanje cena karteli su pokušavali da regulišu i proizvodnju, odreñujući svojim članovima kvotu proizvodnje i vršeći meñu njima podelu tržišta. (3) izmeñu banaka i industrije postojale su tešnje veze nego i u kojoj drugoj zemlji.“25 Uspon Nemačkog carstva tokom XIX veka poremetio je početkom XX veka odnos snaga u Evropi. Tenzije izmeñu evropskih država su zaoštrene zbog sukobljenih nacionalnih interesa, ekonomske konkurencije i kolonijalnih rivalstava.26 Do 1914.godine novosklopljeni savezi podelili su Evropu u dva tabora: Trojni savez izmeñu Austrougarske, Nemačke i Italije i Trojnu antantu izmeñu Britanije, Francuske i Rusije. Bilo kakav dogañaj koji bi potresao jednu od ovih država bio je dovoljan da ih uvuče u sukob. Do toga je došlo 1914.godine atentatom Gavrila Principa na Franca Ferdinanda, austrougarskog prestolonaslednika, u Sarajevu i napadom Nemačke na Belgiju čiju nezavisnost je garantovala Britanija. Britanija je objavila rat Nemačkoj i prvi put u svojoj istoriji mada sa najjačom ratnom mornaricom u svetu, bez stalne regrutovane armije počela da okuplja dobrovoljačku vojsku. Ono što karakteriše ovaj rat je da je domet, preciznost i vatrena snaga modernog naoružanja, pogotovo mašinki zahtevalo rovosku borbu da bi vojnici preživeli. Da bi vojne sukobe pomerila sa mrtve tačke Britanija je 1918.godine dnevno gubila 75000 ljudi. Tako je počeo I svetski rat, koji se završio Versajskim mirovnim sporazumom čije potpisivanje je trajalo od 1919 do 1923.godine. Po tom sporazumu: “Od Nemačke se po klauzuli ratne krivice zahtevalo da ga potpiše bez pregovora i da prihvati odgovornost za započinjanje rata. Nemačka se odrekla nekih nemačkih govornih područja, uključujući Alzas-Loren, koji je vraćen Francuskoj. Na istoku delovi gornje Šleske i poljski koridor do Baltičkog mora ustupljeni su Poljskoj. Gdanjsk, prethodno glavni grad Zapadne Pruske, postao je slobodan grad. Delovi Istočne Šleske dati su Čehoslovačkoj; Morezne, Eupen i Malmedi na zapadu Nemačke dati su Belgiji; a Sarska dolina je 15 godina bila pod meñunarodnom kontrolom, kao i tek demilitarizovana Rajnska zemlja... Takoñe su meñu zemljama pobednicama podeljene i nemačke kolonije27. Nemačka vojska je ograničena na 100.000 vojnika, a proizvodnja podmornica, vojnih letilica i oklopnih vozila je obustavljena. Ratna otšteta utvrñena je 1921.godine i iznosila je 6500 miliona funti, što je bio iznos koji Nemačka, kako se docnije pokazalo nije mogla da isplati. Mnogi delovi sporazuma kritikovani su kao preterani, a njegova nepopularnost je u Nemačkoj stvorila političke i ekonomske okolnosti koje su Adolfu Hitleru omogućile da doñe na vlast.28 Nemačka nikada nije platila ratnu otštetu Francuskoj, na koju je francuska privreda računa i uračunavala je u bazu za privredni razvoj, izazvala je inflaciju i uvela novu novčanu jedinicu sa dalekosežnim posledicama na svetsku politiku i privredu.

25 Jovanović,S. isto. Str.236 26 Videti deljnije u delu rada Kolonijalizam 27 O tome detaljnije u delu knjige pod nazivom Kolonijalizam 28 Ilustrovana istorija sveta isto str. 676-677

13

Nemački geopolitičari su nakon I svetskog rata analizirali razloge svoga poraza u ovom ratu i izmeñu dva svetska rata formirali geopolitičko učenje koje je bilo zasnovano na nepravdi koja je Versajskim sporazumom napravljena Nemačkoj. Kako je prostor Istočne Evrope za nemačke geopolitičare predstavljao sudbinski prostor na koga se Nemačka morala širiti, a na tom prostoru su stvorene pod uticajem V. Britanije i Francuske nove države (što je razdvojilo Hartland), ideja je bila da se taj prostor uništi. Uništenje toga prostora koga su nemački geopolitičari nazvali ñavoljim pojasom (Teufselsgurtel) nije neminovno podrazumevalo njegovo fizičko osvajanje. Ideja je bila da narodi koji žive na tom prostoru organizuju sistem koji bi odgovarao nemačkom i na taj način se omogućila politička, vojna, privredna i kulturna saradnja. Pored toga pod uticajem Haushofera nemački geopolitičari su se zalagali za dobre odnose sa Rusijom. Haushoferovo zalaganje sa dobre odnose sa Rusijom je imala za cilj da stvori protivtežu britanskoj globalnoj dominaciji. On je i lično dvadesetih i tridesetih godina XX veka uspostavio dobre odnose sa Rusijom, imao značajan uticaj na rusku geopolitiku i na komunističke intelektualce i važan uticaj u Kominterni. „Pomenimo i njegove bliske odnose koje je održavao sa Rihardom Sorge, koga je početkom veka upoznao u Japanu kao obaveštajca, koji je tada bio rukovodilac sovjetske obaveštajne službe.“29 Haushoferova geopolitička koncepcija zasnivala se na proceni: da je V. Britanija koja se razvijila na bazi političkog i privrednog liberalizma, najveći neprijatelj Nemačke; da je V. Britanija bila u XIX veku najveća pomorska i svetska sila i da sa početkom XX veka ona gubi svetski prestiž; da u V. Britaniji postoji svest slabljenja moći Britanske imperije; da je to razlog zašto je V. Britanija uticala da se formira Liga naroda30; da Liga naroda treba da posluži V. Britaniji da zadrži svoju moć i ulogu čuvara svetskog poretka i u XX veku što je duže moguće; da je vreme pomorskih sila prošlo i da dolazi vreme jakih kopnenih snaga; da pomorske sile neće dozvoliti gubitak svetske prevlasti i da je sukob neizbežan, a da će taj sukob biti najveći sa V. Britanijom; da je radi ravnoteže na svetskom nivou sa anglosaksonskim svetom potreban savez Nemačke sa SSSR i Japanom. Kako je Versajskim ugovorom Nemačkoj uzet znatan deo teritorija što je onemogućilo dalji razvoj države na tradicionalan način, izmeñu dva rata učenje o prostoru je središna tema nemačke geopolitike. Nemački geopolitičari shvataju prostor na sledeći način: 1.Prostor na kome se nalazi država je kao živi organizam – Raumgeopolitik (geopolitički prostor). Prostor Nemačke se deli na onaj koji potpuno zauzimaju Nemci, onaj u čijim delovima postoje i ostale etničke grupe ali su u manjini i na onaj u kome su Nemci manjina ali zbog svoje rasne i kulturne superiornosti imaju pravo na dominaciju. Geopolitički prostor obezbeñuje životni prostor – Lebensraum; 2. Prostor države mora da je zatvoren i da se autarhično razvija po principu samodovoljnosti. To znači da država mora da se rasprostire u granicama koje će joj obezbediti nezavisan privredni razvoj. Ako to nije slučaj treba ga proširiti do potrebnih granica.

29 Petrović, Z.P.(2004): Mali pojmovnik geopolitike (Beograd, Centar za geopolitičke studije Jugoistok, Institut za političke studije) str. 174 30 Liga naroda objašnjena u delu knjige koji nosi naziv Ujedinjene nacije

14

3. Svetski prostor se deli na Pan oblasti-autarhične celine u kojima odreñene sile dominiraju. Geopolitičari su svet podelili u pet pan oblasti koje se protežu u smeru sever-jug tako da obuhvataju sve klimatske pojaseve, koji su trebali da omoguće klimatsku i vegetacijsku raznolikost: 1.Pan Ameriku sa SAD kao vodećom silom; 2.Evroafrika koja se graniči sa Rusijom sa Nemačkom kao vodećom silom; 3.Pan Rusijom koja obuhvata deo Sibira i Indiju sa Rusijom kao vodećom silom; 4.Istočna Azija koja obuhvata Sovjetski daleki istok, deo Sibira, Kinu, Indoneziju Australiju, sa Japanom kao vodećom silom. 4. Svetski prostor je pod kopnom i morem. Nemački geopolitičari prihvataju, kao svoje, učenje Makindera o svetskim prostornim odnosima. Nemačka treba da dominira velikom kopnenom masom. Spoj Rimlanda31 u čijem središtu je Nemačka i Hartlanda bi omogućilo Nemačkoj kontrolu nad Svetskim ostrvom, a preko svetskog ostrva i celog sveta. 5.Država kao geopolitički prostor se širi prema prirodnim granicama. Prirodne granice se odreñuju na osnovu težine kojom se osvaja odreñeni prostor, odnosno sve dok se sa lakoćom bez velikog i intenzivnog otpora ove granice mogu širiti i zauzimati novi prostori država nije dostigla svoje prirodne granice. Ideja o prirodnim granicama je potekla iz SAD u periodu izmeñu 1830-1860 kada je pravljena američka država tako što je zauzet celo severno-američki kontinent.Oni su prirodno-geografsku granicu kontinenta tretirali kao prirodna granica. U osnovi ove ideje koja na engleskom nosi naziv Manifest Destiny je ideja nemačke škole političke geografije i geopolitičke škole koje su tretirale državu kao živi organizam čija je biološka nužnost i osnovna karakteristika rast i širenje. Nemačka geopolitička škola je razvila teoriju o četiri faze razvoja svakog naroda: 1. Prva faza razvoja jednog naroda je inicijalna faza u kojoj nema želje za širenjem i u kojoj je prostor u fazi konsolidacije; 2. Druga faza razvoja je faza mladosti u kojoj je bitan demografski rast i u kojoj država pokazuje političku snagu u odnosu na druge teritorije; 3. Treća faza razvoja je faza zrelosti u kojoj prestaje prostorno širenje i država polako gubi moć; 4. Četvrta faza razvoja je faza starosti u kojoj nema osvajanja, i u kojoj se veličina teritorije smanjuje pod pritiskom ili dolazi do raspada države na više manjih država. Teorija je bila zasnovana na organskom pristupu objašnjavanja društevnih kretanja ali i na osnovu posmatranja demografskih kretanja u svetu i u samoj Nemačkoj carevini. Tokom XIX veka u Nemačkoj je ostvaren veoma velik demografski rast.“U prvoj polovini XIX veka Nemačka je bila pretežno agrarna zemlja kao i Francuska, s tom razlikom što je njen gradski život bio još manje razvijen nego francuski gradski život. Dvanaest najvećih gradova Nemačkih ukupno nije brojalo više od 750.000stanovnika, dok je sam Pariz brojio pola miliona.32..Meñutim, stanovništvo Nemačke: „u prvoj polovini XIX veka od 1815 do 1845., naraslo je od 25 miliona na 34 i po miliona – za 37,7%.33...dok se: “ u drugoj polovini XIX veka popeo od 36miliona na 54 miliona.“34... Pred I Svetski rat Nemačka carevina je imala 66 miliona stanovnika.35 Haushofer je izvršio jak uticaj i na nemački nacional socijalizam. Svoj nacionalizam je inkorporisao u svoje geopolitičke pojmove - borbe za vitalni prostor i - privrženost tlu i krvi. On

31 Videti objašnjenje u delu knjige pod naslovom Makinder... 32 Jovanović,S. Isto str.211 33 Jovanovič.S. isto str.213 34 Jovanović,S. Isto str.235 35 Jovanovć, S. Isto str.250

15

je doprineo i razvoju rasisitičke komponentne nemačke geopolitike jer je tvrdio da se narodi mogu podeliti na prostorno dinamične i prostorno vezane narode. Bez obzira kojoj rasi pripadaju prostorno dinamični narodi imaju sudbinu da se šire, čime razvijaju posebna narodna i kulturna obeležja koja prihvataju prostorno vezani narodi. Taj princip je nazvan Fuhrerprinzip i na njemu se temeljila nacistička dogma. Autori koji su se bavili odnosom Haushofera i Nacista, iznose mišljenje da je uticaj Haushofera na Hitlera i njegovu politiku bez sumnje bio veliki, ali da je Hitler napadom na Rusiju narušio centralni savet Haushofera te da je Hausferova geopolitika selektivno korištena i da se ne može poistovećivati Haushoferova geopolitika i Hitlerova politika. Postavlja se pitanje kako je bilo moguće da jedan takav narod, tako moćan i slobodan duhom, kao što je nemački, sledi nacional socijalizam Hitlera. Osim što geopolitičke teorije treba staviti u vreme i prostor kada i gde su nastale, uvek treba imati u vidu i širu idelogiju koja ih prati. Uzroci za pobedu i uspeh nacional socijalizma u Nemačkoj treba tražiti osim u nepravdi koja je naneta Nemačkoj Versajskim mirovnim sporazumom i u sledećem: „ Nacionalističko osećanje je bilo ne samo jako, već i dobro disciplinovano. Sama državna organizacija imala je u svojoj izvrsnosti nečega preteranoga. Svršavajući opšte poslove s primerenom tačnošću i savesnošću, ona je navikavala ljude da se više uzdaju u državu nego u same sebe.36“ Uz to „na nemačkim univerzitetima, poglavito pod uticajem Hegela, obrañivala se jedna filozofija istorije koja je imala da dokaže da je kulturni napredak čovečanstva navek išao pod voñstvom jednog odreñenog naroda i da se približuje čas, kada će to voñstvo preći na nemački narod. Veliki uspesi koje je nemačka postogla na vojnom i na političkom, na naučnom i na ekonomskom polju, tumačeni su kao dokaz da je univerzitetska teorija istorije bila u pravu. Pošto je sa ujedinjenjem ispunio svoj nacionalni zadatak, Nemački narod je stao sanjati o jednom, drugom, mnogo većem zadataku, koji ne bi bio od nacionalnog, već od svetskog značaja. Taj se zadatak sastojao u organizovanju čovečanstva...tako se u nacionalističkim krugovima verovalo u neizbežnost nemačke kulturne hegemonije... Nacionalizam udružen sa pruskim sistemom podigao je disciplinovanost na prvo mesto meñu nacionalnim vrlinama: dobar patriota bio je onaj koji sluša šta mu se naredi – on mora i u smrt, ako to naredi onaj ko u danom trenutku drži u ruci narodnu zastavu.37 Geostrategijska konstrukcija Alfreda Mahana (Alfred Thayer Mahan 1840 – 1914) - Alfred Mahan je američki admiral i geostrateg. U svojoj knjizi Uticaj pomorske sile na istoriju38 iz 1890.godine izložio je centralne pojmove svoje geostrategije i formirao prvu pomorsku strategiju. Kako je živeo i radio u SAD za njega je prirodno bilo da se bavi problemima koji su se ticali pomorskih zemalja. Za njega su centralni pojmovi geopolitike okeanski prostor i pomorska sila. Pomorsku silu karakteriše geografska pozicija, fizička konfiguracija, stanovništvo, karakter nacije i vlada. U Mahanovoj interpretaciji cilj vlade pomorske države mora da bude formiranje jake ratne mornarice sa obučenim kadrom koji će biti sposoban da svakog protivnika drži daleko od njenih obala. Po njemu je suštinski cilj pomorske strategije ovladavanje i prevlast nad morem, zato što je jedino more moglo da osigura zaštitu pomorskih puteva i odbranu obale. Po njemu je prevlast

36 Jovanović,S. Isto str.249 37 Jovanović,S. isto str.267 38 Mahanove najpoznatiji radovi su: The Influence of Sea Power on History 1660-1783 (1890); The Influence of Sea Power Upon the French Revolution and Empire 1793 -1812 (1892); The Interest of Amerika in Sea Power Present and Future (1897); Naval Strategy (1911).

16

mogla da se zadobije uništenjem protivničke flote39 u pomorskoj bitci u direktnom sukobu flota. Mahan se u svojoj strategiji nije oslanjao na podmornice40 i negirao je značaj pomorske verzije bitke čak i za sekundarnu mornaricu. Po njemu je i sekundarna mornarica trebala da bude pasivno ukotvljena flota, koju neprijatelj ne napada. O pomorskoj geostrategiji Mahana, Petrović u svojoj knjizi piše41: „Koncepcije Mahana su potresle pomorsku misao početka XX veka. Dogma bitke je predavana na svim ratnim pomorskim školama. Njegov uticaj je bio odlučujući u izboru admiraliteta za sačinjavanje flote zasnovane na oklopnjačama Meñutim, prvi svetski sukob koji se odlikovao odsustvom odlučujuće bitke pokazao je ograničenja Mahanovih teorija. Mahan je zanemario amfibijske operacije, nije poznavao efikasnost trke koju su vodile podmornice...“ Kada se govori o pomorskoj bici treba imati u vidu da su se pomorske bitke uvek vodile sa velikim flotama za prevlast na moru sa ciljem da se neutrališu ili unište protivničke snage na moru i u priobalnom pojasu. Bitku je dobijala ona strana koja je imala jače snage i vodila ofanzivne operacije. Ona je nastojala da izazove protivnika na odlučujuću bitku. Odluka o nametanju bitke teško se donosila, naročito protiv jačeg neprjatelja, zbog pretnje od ogromnih gubitaka. Najviše ih je bilo u doba brodova na vesla i voñene su blizu obala na pravcima kuda se obavljao sav pomorski saobraćaj. U početnom periodu epohe brodova na jedra u XV i XVI veku brodovi su kao i brodovi na vesla imali glavnu udarnu snagu u udaru kljunom i dalji uspeh se postizao pristajanjem uz njegov bok i prelaskom mornara na njega. Parni pogon istiskuje jedra iz upotrebe tokom XIX veka i nastaje epoha brodova na paru, a novi tehnički pronalasci omogućili su stvaranje flota sa znatno većom udarnom i otpornom moći. U to vreme novi tehnički pronalasci omogućili su i stvaranje novih ratnih brodova, oklopnjača. Oklopnjača je bila vrsta vojnog broda velike tonaže, zaštićen jakim oklopom, naoružan moćnom artiljerijom i koristio se

39 u Mahanovo vreme flotu je sačinjavao veći broj brodova, a danas flota u svom sastavu ima pod zajedničkom komandom i avione, desantske jedince, kao i odgovarajuća obalska sredstva 40 Prvu podmornicu je konstruisao još 1620.godine holandski naučnik Kornelius von Drebel za engleskog kralja Džejmsa I. Pokretala su ga vesla, a životinjska koža mu je obezbedila nepromočivost. Ovaj model je dalje usavršavan, i prve uspešne podmornice su konstruisali Rus Nikolov 1742.godine, Buršnel u SAD oko 1760.godine (nosila naziv Kornjača) i Robert Fultona 1800 godine. Meñutim ni jedno od tih plovila nije korišteno u ratnim poduhvatima. Za vreme Američkog grañanskog rata, Konfederacija je imala nekoliko podmornica i jedna od njih je uspela da digne u vazduh jedan brod Unije. Problem je bio što je u eksploziji i sama uništena. Konstrusanje podmornica je i posle tog dogañaja nastavljeno, meñutim konstruisanje pravih podmornica nije bilo moguće sve do devedestih godina XIX veka, do razvoja motora sa unutrašnjim sagorevanjem, sa dovoljno jakim elektromotorima i efikasnim akumulatorom. U I svetskom ratu konstruisane pomornice su mogle da dostignu dubinu oko 80 metara, a u II svetskom ratu posle 1942.godine mogle su da zarone i preko 200 metara. Posle II svetskog rata neke zemlje, a posebno SAD grade veliki broj podmornica. Danas savremenim podmornicama na nuklearni pogon raspolažu SAD i SSSR, a manjim delom Francuska i V. Britanija. Prvu nukelarnu podmornicu su konstruisali amerikanci (Nautilus) i ona je 1958.godine prošla ispod ledene kore Severnog pola. Nuklearne podmornice imaju prednost što im gorivo traje jako dugo, te su praktično nezavisne od snabdevanja gorivom. Isto tako, pošto im za pogon nije potreban kiseonik , kao klasičnim podmornicama , mogu provesti pod vodom praktično neograničeno dugo, za razliku od prvih koje nisu mogle da su pod vodom duže od šest časova. Do danas je sagrañeno u svetu višestotina nuklarnih podmornica sa nuklearnim bojevim glavama koje se mogu lansirati i iz zaronjene podmornice. 41 Petrović, Z. Isto str. 243

17

za vojne operacije do II svetskog rata. Posle II svetskog rata razvili su se i novi modeli ratnih brodova i oklopnjača je prestala da se proizvodi. Inače, najveća pomorska bitka tokom I svetskog rata se odigrala 1916.godine prvo nedaleko od obale Jitlanda, a kasnije na velikoj udaljenosti na Severnom moru izmeñu V.Britanije i Nemačke. Nakon bitke obe strane su pretrpele velike gubitke i obe su nakon bitke tvrdile da su pobedile. Britanci su pobedili strategijski jer u zadržali prevlast nad Severnim morem, a Nemačka je morala da orijentiše dejstva na intenzivniji podmornički rat. Prva značajnija pomorska bitka koja je dobijena pomorskodesantskom strategijom je bila bitka u I svetskom ratu na Galipolju ili Dardanelima koja je trajala tokom 1915 i 1916.godine. Dardaneli su moreuz dug 61km izmeñu Evrope i azijskog dela Turske koji spaja Egejsko sa Mramornim morem. Moreuz je stotinama godina bio od strateškog značaja, a u moderno doba nizom mirovnih sporazuma u njemu je ograničena plovidba ratnih brodova. Daradaneli su bili poprište neuspelog napada britanskih i francuskih trupa potpomognutih saveznicima na Otomansko carstvo tokom I svetskog rata. Glavni cilj pohoda je bio da se natera Tuska da se povuče iz rata i na taj način da se omogući bezbedan pomorski put do Rusije i da bi preko ruskog snabdevanja ratnim materijalom V.Britanija zaštitila svoje kolonijalne posede u Aziji. Zbog neuspelog pokušaja i velikih gubitaka najveću odgovornost je snosio Vinston Čerčil, tadašnji ministar britanske mornarica. Turski otpor je bio veoma snažan. Nakon toga je odlučeno da se izvrši desant na Galipolje. Desantska operacija je prevoženje snaga i sredstava u to vreme plovnim putem, a danas i vazdušnim, i njihovo iskrcavanje na prostor koji kontriliše protivnik radi izvršenja borbenog zadatka. Kada se prevoženje vrši amfibijama vozilima koja mogu da se kreću po i vodi i po suvom ili danas letilicama koje mogu da se spuštaju na vodenu površinu onda se takva desantska operacija zove amfibijskadesantska operacija. Bitke u II svetskom ratu umnogome se razlikuju od ranijih. Nova tehnika je omogućila novu vrstu brodova i opreme, te samim tim i borbu na mnogo većem prostranstvu, tako da su se klasični sukobi glavnih snaga dešavali retko. Danas na ishod bitke može da utiče i sama pojava brojne i moćne vojne snage. Mahan je predstavnik anglosaksonske geopolitičke škole i po njegovoj teoriji je geografski položaj jedne zemlje od prvorazrednog značaja za meñunarodni položaj jedne države. O njegovoj teoriji stručnjaci za meñunarodne političke odnose pišu: “Kao stručnjak za pomorsku strategiju, Mahan je bio obuzet činjenicom da je svet povezan ogromnim pomorskim prostranstvima u kome kao protivteža, izrasta ogromna evo-azijska masa. Osnovni globalni odnos, po njemu, nastaje iz težnje kontinentalnog jezgra da se probije u prostor maritimnih pročelja. Iz ovog odnosa nastajao je sukob izmeñu Rusije, kao posednika evroazijskog kontinentalnog jezgra i maritimne sile broj jedan Velike Britanije koja je branila pristup maritimnim pročeljima. Ova odbrana je vršena (i treba da se vrši) stalnim političkim okruženjem s mora, ruskog kontinentalnog jezgra. Interesantno je napomenuti da je ova teortorija u nešto izmenjenom vidu, došla do izražaja i u američkoj globalnoj strategiji posle II svetskog rata u kojoj je “okruženje” SSSR-a sprovedeno po istom geostrateškim koncepcijama od područja Atantskog pakta, preko Bagdadskog i ANZUS pakta do krajnjeg istoka. Kasniji razvoj dogañaja vezanih za odnose Rusije i V. Britanije demantovao je Mahanove ideje, jer su u dva svetska rata

18

te zemlje bile saveznici a ne protivnici . No i pored tog istorijskog demantija ove teorije, ona je našla odziv i u globalnoj strategiji jedne velike sile posle II svetskog rata.”42 Mahan je bio pionir globalno strateške ideje. Ideja globalne strategija mogla je da se razvije tek nakon što je ideja o jedinstvenom i povezanom svetu bila opšte prihvaćena, a ekonomski razvoj stvorio uslove da se moć jedna od zemalja izdvoji i proširi na na ceo svet. V. Britanija je bila velika sila, ali je Nemačka imala za cilj da preuzme svetsku dominaciju. U Mahanovo vreme je formiran svetski ekonomski sistem i u njemu se već sasvim jasno uočavala veza izmeñu industrijskih zemalja i kolonijalnih sirovnskih zemalja. Za pojavu i razvoj globalne strategije od značaja su bila nova tehnički usavršena sredstva komunikacije kao što su parobrodi i železnica koja su omogućavala relativno brzu i sigurnu vezu izmeñu različitih delova sveta. Geopolitička konstrukcija Halforda Mekindera (Halford J. Mackinder 1861 – 1947) - Halford Makinder je bio britanac, po obrazovanju biolog, član Britanskog parlemanta, koji se interesovao za geografiju. Njegova teorija za koju on sam nikada nije upotrebio pridev geopolitička nego ju je nazivao geostrategijom, za razliku od njegovih prethodnika imala je globalni pristup. On je bio mišljenja da sa početkom XX veka procesi koji se dogañaju u različitim delovima sveta, čak i nezavisno jedni od drugih, moraju da se posmatraju celovito, jer utiču na ukupni tok svetske istorije. Razlog za takav pristup je pre svega činjenica da evropska istorija nakon kolonijalnih osvajanja43 više nije samo evropska nego je postala svetska. Pored toga, kao i svaka druga geopolitička teorija i Makinderova strategija je izraz dostignutog stepena tehnološkog razvoja i geografske sredine iz koje je potekao autor. Za Makindera je geografija disciplina geopolitike. Geografija nije opisna nauka, ona je naučna disciplina koja se pre svega izražava vizuelizacijom preko mapa. Po Makinderu crtanje i izrada mapa treba da je glavna preokupacija geografa. Razlog tome je što britanci, posebno oni koji se bave državničkim ili trgovačkim poslovima moraju biti upoznati sa prostorom, a to je moguće samo ako znaju da čitaju mape. Mape treba da posluže da se razvije geopolitičko razmišljanje. Ono je korisno za grañane jedne države koja je imperijalna kolonijalna pomorska sila kao što je to V. Britanije i koja takva treba i da ostane. Makinder je geografiju stavio u službu svog geostrategijskog projekta sa ciljem da se zaustavi dalji pad moći Britanske imperije. Polazeći od tvrdnje da poredak stvari u meñunarodnim odnosima uvek proizilazi iz geografskih činilaca (geografskog položaja i klime), on pravi osnovnu podelu izmeñu država u zavisnosti od toga da li su kontinentalne i nemaju izlaz na more ili im njihov geografski položaj obezbeñuje izlazak na more. Podela na kontinentalne i pomorske sile i različiti interesi ovih sila, načini osvajanja i jačanja njihove moći i mogućnost sukoba izmeñu njih prožima ceo njegov rad. Razvoj Makinderova teorije se može pratiti tokom njegovog višedecenijskog rada tokom koga su se menjale političke prilike u svetu, ali polazna pretpostavka njegovog razmišljanja je uvek podela svetskog prostora na kontinentalno jezgro i pomorski prsten sa ostrvima i odnos izmeñu njih. Za Makindera je centralni geopolitički sukob sukob izmeñu kontinentalnog evroazijskog centra i pomorske angloameričke periferije. Pri tome on menja sastav prostora koga svrstava u kontinentalno evroazijsko jezgro i državu koju sagledava kao dominirajuće moćnu u njemu sa

42 Dimitrijević,V., Stojanović,R.(1988):Meñunarodni odnosi – osnovi opšte teorije (Beograd, Centar za publikacije Pravnog fakulteta Beograd) str. 187 43 Videti detaljnije o V. Britaniji i kolonijalnim osvajanjima ove i drugih država u delu knjige Kolonijalizam

19

aspekta mogućnosti ugrožavanja pozicije V. Britanije, ali kada je u pitanju angloamerička pomorska periferija Makinder nikada ne dovodi u pitanje primat V. Britanije u odnosu na SAD. On jednostavno i u radovima tokom II svetskog rata ne sagledava SAD kao potencijalno svetsku silu. On ne razmišlja o SAD ne samo kao potencijalnoj svetskoj sili nego ni kao o državi koja bi mogla preuzeti vodstvo u anglosaksonskom svetu. Kada se napravi poreñenje sa teorijama njegovih prethodnika, osnovne razlike proističu i jesu, pored toga što je to prva teorija sa globalnim pristupom, u sledećem: - Makinder prihvata Racelov pristup državi kao organskoj celini; on je i sam bio po struci biolog, i koristio je biološke izraze za objašnjavanje društvenih procesa i pojmova; meñutim, za razliku od Racela i nemačke geopolitičke škole, Makinder se kao teoretičar razvija u državi koja je u ušla u XIX vek kao formirana kolonijalna svetska pomorska sila i koja je svoj razvoj zasnovala na ideologiji liberalističkog razvoja privrede; iz tog razloga za njega je centar razmatranja ne kako stvoriti moćnu državu nego kako održati moć jedne formirane veoma moćne države, V. Britanije, i kako prepoznati koje države bi mogle da ugroze ovu moć. - Za razliku od Mahana koji je u centar svoje teorije postavio more i ratnu mornaricu, Halford Mackinder je formulisao teoriju u kojoj pored mora i mornarice i kopno i železnica imaju važnu ulogu u potencijalnim svetskim konfliktima; Mackinder je smatrao da su u vreme otkrivanja novih kontinenata i kolonijalnih osvajanja - Kolumbovo vreme, države koje je klasifikovao u morske sile, bile moćnije i važnije od kopnenih sila; meñutim u postkolumbovsko vreme i kopnene sile sve više jačaju i njihova moć je sve veća; Izgradnja železnica je omogućila veću pokretljivost na kontinentu, tako da kopnene sile mogu da počnu da šire svoje granice prema rubnim delovima; usled tog olakšanog širenja kopnenih sila moguć je sukom izmeñu kopnenih i pomorskih sila; u Makinderovim razmatranjima vazdušni saobraćaj i avioni nisu predmet analize ni u njegovim radovima tokom II svetskog rata. Njegova razmišljanja o V. Britaniji i načinu na koji ona može zadržati svoju prevlast u svetu izložio je u nekoliko radova. Makinder je 1904.godine u svom prvom članku Ključne geografske tačke istorije izložio teoriju o političkoj snazi Evroazije. Članak je napisan nakon Burskih ratova44 u kojima je potvrñena moć V. Britanije kao dominantne pomorske sile. Meñutim, Makinder predviña da zbog razvoja železnice dolazi vreme kontinentalnih sila i da pomorske sile zajedno treba da čine sve da bi sprečile države iz središnjeg kontinentalnog dela da preuzmu primat. Praveći podelu prostora na kontinentalni i pomorski deo, Makinder je tvrdio da je najvažnije središte kopnene mase u središtu Azije i Evrope, ili kako ga je nazvao svojom jezičkom kovanicom, u središtu Evroazije. 44 Burski ratovi su se vodili u periodu izmeñu 1880. i 1881.godine i izmeñu 1899. i 1902. godine izmeñu britanskih kolonijalnih osvajača i burskih republika u Južnoj Africi (Transval i Slobodna država Oranje). Krajnji jug Afrike u kojoj se formirala kolonija Kejp su u XVII veku otkrili Holanñani. Meñutim, Britanci su razvili tgovinske odnose sa tim delom sveta i na kraju 1805.godine i preuzeli vlast nad kolonijom. Buri su inače domoradački narod Kejpa meñu kojima su u XIX veku mnogi bili potomci holanñana. Nezadovoljstvo je počelo kada su Britanci nakon što su preuzeli vlast nad kolonijom, dali ista prava belcima i crncima i kada su uveli obavezan engleski jezik. Buri su tada krenuli prema severu da pronañu zemlju za sebe. Kako su na područja gde su se nastanili prvo pronañeni dijamanti a potom i zlato, što je privuklo veliki broj britanaca u Burske zemlje, Britanija je htela da zaštiti svoje grañane i anektirala je države koje su nastanili Buri. Britanci su savladali Bure tako što su im spaljivali farme i internirali ih u prve koncentracione logore na svetu.

20

Središte Evroazije je veliki prostor sa stepama i visoravnima koji je okružen planinama i na čijem severu se nalazi Arktik. Ta kopnena masa je prirodna tvrñava i ona je bila nedostupna pomorskim zemljama. Oko kopnene mase na jugu i zapadu, nalazi se pomorski pojas u kome su se razvile različite civilizacije. U njemu se nalaze gusto naseljeni prostori koji se zovu Kina, Indija, Evropa i Bliski Istok. Bliski istok je prostor preko koga su ljudi iz kopnenog središta prodirali u pomorski pojas i topla mora. Ovaj pritisak kontinentalnog dela na zapad uticao je da se pomorski deo počeo povlačiti i da se okrenuo više pomorskoj inicijativi u svom širenju. To povlačenje primorskog pojasa iz područja dodira i sukoba sa kontinentalnim središtem u prostoru Bliskog Istoka, slabilo je mogućnost sukoba i na taj način stvorilo mogućnost da se Rusija proširi na Sibir i dalje na Istok. Analizom snaga i slabosti pojedinih regiona Makinder je došao do zaključka da Rusko jezgro i oblasti istočno od njega imaju potencijal da postanu svetska sila. Granične primorske pojaseve kontinentalnog središta, Makinder je podelio u dva koncentrična prstena. Unutrašnji primorski prsten je prostor velikih civilizacija Evrope, Bliskog Istoka, Indije i Kine. U spoljni primorski prsten Makinder je svrstao V. Britaniju mada pripada Evropi, obe Amerike, Afriku i Australiju. Po Makinderu glavni problemi na početku XX veka se nalaze na Bliskom i Dalekom istoku i nastali su kao posledica nepovoljne ravnoteže koja se napravila izmeñu kopnenog i pomorskog dela svetskog prostora. Kako Rusija ima idelan geografski položaj i mogućnost da postane svetska sila, Rusija predstavlja opasnost za pomorske sile. Da bi se Rusija zaustavila u eventualnom daljem širenju, Makinder predlaže da V. Britanija predvodi pomorke sile protiv Rusije kako bi je zaustavile. Uloga Francuske je da onemogući Nemačku da eventualno ona predvodi kontinentalno središte protiv pomorskog pojasa. Makinder je svoju geostrategijsku koncepciju dalje razvijao i nakon I svetskog rata, 1919.godine, ju je publikovao u knjizi (Demokratski ideli i realnost) Democratic Ideal and Reality: A Study in the Politics of Recontsruction. U toj knjizi on je zadržao podelu svetskog prostora na kopneni i pomorski deo, ali je u odnosu na članak posle Burskih ratova izmenio i preimenovao sastav kopnenog i pomorskog prostora. Svetski prostor je podelio na Svetsko ostrvo i Periferiju. - U Svetsko ostrvo spadaju Evropa, Azija i Afrika. Svetsko ostrvo raspolaže velikim prirodnim bogatstvima, dovoljnim za razvoj ekonomije. Unutrašnji središni prsten Svetskog ostrva, kojim još od XVI veka vladaju evropske sile, je nazvao Svetsko podgorje. Svetsko podgorje obuhvata Srednju Evropu, Zapadnu Rusiju i Ukrainu. Središni deo, stožer ili pivot Svetskog ostrva je nazvao (Heartland) Hartland - Srce Svetskog ostrva. Srce svetskog ostrva - Hartland se prostire i obuhvata predeo stepa Centralne Azije i Sibir, zato što je taj prostor polazna tačka velikih migracija nomadskih naroda. Izmeñu Hartlanda i Svetskog podgorja se nalazi velika plodna nizija koja omogućava dobru komunikaciju. Hartland se širi dalje prema spoljnom prstenu koji obuhvata područje srednje Azije i Istočne Evrope, Crnog mora i Baltičkog mora. -U Pomorsku periferiju je svrstao V. Britaniju, Severnu, Srednju i Južnu Ameriku i Australiju sa Okanijom. On u Atlanskom okeanu vidi sponu izmeñu Zapadne Evrope i Amerike. Problem je meñutim što komunikacija u okviru Periferije zahteva mnogo morskog prevoza. Pored toga, Periferija je manja od Svetskog ostrva i njeni industrijski centri su locirani u širokom prostoru na velikoj udaljenosti. Makinder u sagledavanju odnosa snaga izmeñu kontinentalnog i primorskog dela opet polazi od pretpostavke da je sukob izmeñu njih neminovan i da predstoji. Prilikom razmatranja takvog sukoba Makinder opet pravi konstrukciju kako da se pomorske zemlje odnosno,V. Britanija ponaša i šta bi valjalo da čini da je ni jedna druga sila ne ugrozi. On pravi konstrukciju po kojoj bi Svetsko ostrvo moglo da pošalje svoju ratnu mornaricu na Periferiju i uništi svaki od industrijskih centara Periferije pojedinčano. Za razliku od periferije Svetsko ostrvo bi moglo da

21

locira svoje industrijske kapacitete duboko u svoje središte - Hartland, koje će za Periferiju praktično biti nedostupno. Iz toga razloga je veoma značajno da pomorske zemlje u tom sukobu ovladaju Istočnom Evropom. Razlog tome je što Makinder u Istočnoj Evropi vidi jedini mogući put preko koga bi Pomorski svet mogao da nadvlada Svetsko ostrvo, time što bi preko istočne Evrope mogao da osvoji industrijske kapacitete koje bi Svetsko ostrvo da bi se zaštitilo tamo verovatno lociralo. Bez Istočne Evrope, praktično bi sukob kontinentalnog i pomorskog dela završio porazom pomorskih zemala, odnosno V. Britanije. Iz takve geostrategijske koncepcije je proizašao Makinderov aforizam (kratka sažeta misao): Onaj ko vlada istočnom Evropom, kontroliše predeo srca – Hartland, Ko vlada predelom srca – Hartlandom, kontroliše Svetsko ostrvo, Ko vlada Svetskim osrtvom, kontroliše ceo Svet. Makinder veliki značaj pridaje istočnoj Evropi. Meñutim, posle I svetskog rata, po njemu pretnja za V. Britaniju nije više Rusija i njeno kretanje unutar Hartlanda i njeno širenje prema Unutrašnjem Prstenu. Pretnja za V. Britaniju i pomorske sile je postala Nemačka. Po mišljenju Makindera, pomorske sile nisu dovoljno pažnje posvetile privrednom snaženju Nemačke. Ono što je za Nemačku karakteristično je da Nemačka ujedinjena pod Pruskom sve dok je njen kancelar bio Bizmark nije mnogo pažnje posvećivala kolonijalizmu. Razlog za to su bile već objašnjene unutrašnje prilike u Nemačkoj, idologija koja je pratila njen razvoj ali i dovoljno prirodnog bogatstva za razvoj. Bizmarku se činilo:“ da kolonije sa državnom upravom, kolonije sa garnizonima, guvernerima i činovnicima nisu za Nemačku. Još manje je hteo da radi obezbeñenja kolonijalnog poseda gradi ratnu mornaricu: Nemačka po njegovom mišljenju nije bila tako bogata da je mogla biti istovremeno vojno jaka i na suvu i na moru. Pod Vilhelmom II nastaje preokret u kolonijalnoj politici.45“U Nemačkoj su prevladale snage koje su mislile drugačije. Nemačka je počela da širi kolonijalne posede, budno da prati šta se dogaña van Evrope i da se sve više meša. Nemačka je imala ambiciju da od kontinentalne sile postane svetska sila i zato je počela da gradi ratnu mornaricu. Meñutim, ubrzano grañenje ratne mornarice je bio, izmeñu ostalih, jedan od uzroka I svetskog rata. Kada je u pitanju samo Svetsko ostrvo Makinder je procenjivao da postoji težnja Nemačke da ovlada prostorom Slovena (Drang nach Osten) što je Nemačku vodilo prema središtu Hartlanda i sukobu sa Rusijom. Nemačka je po njemu čak imala povoljniji geografski položaj za ulazak u to područje. Nakon Oktobarske komunističke revolucije u Rusiji 1917.godine, za razliku od Rusije, Nemačka je pripadala zapadnom svetu, ali je sudbinski bila vezana za Istok. U slučaju sukoba Nemačka bi morala da osigura dva fronta i istočni i zapadni (što se tokom II svetskog rata zaista i dogodilo). On je smatrao da se I svetski rat odigrao kako je on predvideo u svom članku, a da to što su pobedile pomorske snage ne znači da do sukoba sa kontinentalnim silama neće opet doći. Za njega je i dalje bilo od prioritetne važnosti da V. Britanija ojača kopnene snage jer su one po njemu u postkolumbovo vreme postale posebno važne za moć države. Time što težište pretnje prebacuje na Nemačku, Makinder ne umanjuje opasnost koja dolazi od Rusije nakon pobede komunizma i ukazuje i na mogući proboj Rusije prema Zapadu u slučaju da Nemačka podlegne napadu Rusije. Posle I svetskog rata Makinder se bavio i pitanjima budućnosti meñunarodne zajednice i s tim u vezi na koji način obuzdati države da započinju ratove. Po njegovom mišljenju glavni uzrok rata bi mogao biti nejednak raspored prirodnog bogatstva i strateškog potencijala. Države koje raspolažu prirodnim bogatstvima i strateškim potencijalima ne bi smele da svoj geografski 45 Jovanović, S. Isto str. 252

22

položaj koriste na štetu drugih država. Liga naroda koja je formirana posle I svetskog rata na inicijativu V. Britanije bi morala da ima za cilj da se na meñunarodnom nivou uspostavi ravnoteža svetskih sila. Prema Makinderu, da bi pojedine države koje ne raspolažu prirodnim bogatsvima i strateškim potencijalima došle do njih, trebalo je započeti stvaranje saveza. On je predlagao da istočna Evropa postane prostor udruženih država – federacija država, a sa ciljem da se izbegne uticaj velikih sila u tom području i istovremeno razdvoje Nemačka i Rusija. On je procenjivao da je to razdvajanje potrebno radi mira u Evropi. Makinderova geostrategijska koncepcija kada se pojavila bila je bez uticaj na geopolitiku V. Britanije, ali su je Haushofer i nemačka geopolitička škola prihvatili kao razmišljanje vredno uvažavanja. Makinderova doktrina je bila značajna za Nemačku a potom i za Rusiju tokom oba svetska rata i u periodu Hladnog rata. Makinderov aforizam je umnogome doprineo da se opravda stvaranje velikog broja tampon država u centralnoj Aziji i da se spreči bilo kakvo savezništvo na prostoru Evroazije. Tokom II svetskog rata Makinder je u članku Okrugli svet i pobeda mira46 iz 1943. godine, tvrdio da tok II svetskog rata potvrñuje njegovu teoriju o Hartlandu kao najvećoj tvrñavi na svetu, i predviñao je da će SSSR posle rata biti najveća svetska kopnena sila. On i u tom članku deli svetski prostor na kopneni i pomorski deo i predviña da će svetski poredak nakon završetka rata biti zasnovan na ravnoteži izmeñu pomorskih i kontinentalnih sila. U pomorske sile on svrstava anglosaksonski svet V. Britaniju i SAD i Francusku. U pomorskom svetu V. Britanija bi imala ulogu tvrñave, SAD bi trebala da pruži vojni doprinos odbrani pomorskih zemalja, a Francuska bi obezbeñivala vezu sa ostatkom evropskog kontinenta. Ravnoteža koja bi se upostavila izmeñu Rusije kao kontinentalne sile i pomorskih zemalja doprinela bi dugoročnom miru u svetu i onemogućila bi pojavu novih imperijalnih sila. Kada je napravio podelu na pomorske i kontinentalne sile i koncepcijski uspostavio izmeñu njih ravnotežu, za Makindera više ne postoji pretnja od sukoba izmeñu mora i kopna. Iz tog razloga Makinder menja i svoju koncepciju Hartlanda. Novi Hartland obuhvata celu Evropu, Severni Atlantik i S. Ameriku do reke Misuri, Saharu i pustinje u srednjoj Aziji i arktičko i subarktičko područje Sibira. U Novi Hartland Makinder ne uključuje deo Rusije, delove Sibira i Dalekog Istoka do reke Janisej. Makinder je predviñao da će nakon II svetskog rata područje Azije sve više dobijati na značaju. On je novi Hartland pomerio prema zapadu, uključio prostor evropskog dela iz nekadašnjeg Unutrašnjeg prstena i u njega uključio prostor prema Severnom Atlantiku. Mada i u ovoj geostrategijskoj koncepciji Makinder govori o Hartlandu, ovo je bila potpuno nova strategijska koncepcija.

46 The Round World and The Winning of the Peace Foreign Affairs, 1943. Vo.21, br.4

23

Grafikon 5 - Makinderova geopolitička podela sveta iz 1943. godine47 Makinderova geostrategijska koncepcija se zasniva na Racelovoj organskoj teoriji države. Meñutim, Makinder je bio svestan da ako bi prihvatio pristup da se politički dogañaji odvijaju samo na osnovu geografskih činlaca, tada njegova država V. Britanija, čija moć je u fokusu njegovih razišljanja, ne bi imala budućnosti. Iz toga razloga on razvija mišljenje po kome je moguće sačuvati državu tako što će se delovati na istorijske dogañaje i na taj način prevladati determinisanost koja proizilazi iz geografskih činilaca. Njegova geostrategijska konstrukcija iz toga razloga stalno ima u fokusu vezu anglosaksonskog sveta odnosno vezu V. Britanije i SAD. U toj vezi Makinder ne sagledava SAD kao buduću silu, nego kao državu koja treba vojno da pomogne da se ne dovede u pitanje prevlast V. Britanije. Kada razmatra odnos Rusije i Nemačke, on predviña izmeñu njih mogućnost sukoba, ali isto tako razmatra i eventualno savezništvo. Po njegovom mišljenju eventualno savezništvo izmeñu Rusije i Nemačke treba sprečiti, jer bi ono ugrozilo Zapadnu Evropu.

47 Pavić, R. isto str.84 Prema Mekinderovom shvatanju iz 1904. godine svet je geopolitički moguće podeliti na tri osnovna sektora: 1. kontinentalni Hertland, 2. unutrašnji ostrvski prsten primorskog karaktera (po Spajkmanu Rimland) i diskontinuiranu zonu i 3. spoljni ostrvski prsten (Amerike, deo Afrike i indokoneska ostrva i Australija; posebno mesto zauzima Antarktik lociran u izazitoj geostrategijskoj senci). Posle Makindera slučnu podelu je napravio i Spajkman koji je uveo pojam Rimlanda. Za vreme II svetskog rata makinder je dao novu geopolitičku podelu sveta izdvajajući Heartland, Midland, Ocean Basin, sektor pustinja i divljine i ostala primorska područja.

24

Makinderove geostrategijske konstrukcije analizirali su u vreme kada su nastajale oni koji su se i razmeli u geografiju, a najviše u zemlji koja je postojbina geografije kao nauke. Mada je u vreme kada je stvarao, bio najbolje shvaćen i najviše primenjen u Nemačkoj, nakon II svetskog rata njegova teorija je bila u njegovoj zemlji ocenjena kao najveći doprinos geopolitici do tada. Makinder je kao i svaki teoretičar imao i svoje poklonike i svoje oponente. Njega svakako treba pamtiti po tome što je znalački sinetizovao bogato poznavanje čiste geografske nauke, istorije i politike sa ciljem da predupredi gubitak svetske prevlasti njegove zemlje V. Britanije. Pored toga on treba da bude primer kako treba predviñati politička kretanja i praviti geopolitičke konstrukcije. Njegova razmišljanja i predviñanja će obeležiti geopolitiku celog XX veka. Geopolitička konstrukcija Nikole Spajkamana (Nicholas Spykman 1870 - 19) - Nikola Spajkman, roñeni holanñanin, bio je američki novinar i profesor na Američkom Univerzitetu Jel. Spajkman je analizirao Makinderovu teoriju o Hartlandu i, sledeći primer Makindera, bavio se geopolitičkim temama globalno. On je analizirao političku i vojnu snagu SAD tokom II svetskog rata i napisao knjigu Američka strategija u svetskoj politici. U tom radu, Spajkman je koristio Merkatorove projekcije koje su upravljene na SAD, sa namerom da pokaže da je Amerika opkoljena Evroazijom. Meñutim, za razliku od Makindera Spajkman je došao do zaključka da Svetsko ostrvo neće kontrolisati Hartland, nego Makinderov Unutrašnji Prsten. On ga je nazvao Rimland. Rimland obuhvata prostor Evrope zapadno od Baltika i Crnog mora, Sredozemlje, Afriku, Bliski Istok, Indijski potkontinent, Indoneziju, Jugoistočnu Aziju, Kinu, Japan, Australiju. Spajkmanova geostrategijska koncepcija je poput Makinderove dobila svoj aforizam: Onaj ko vlada Rimlandom, vlada Evroazijom; Onaj ko vlada Evroazijom, ima u rukama ceo svet (kontroliše sudbinu sveta). Spajkman je predviñao da će Rimland u budućnosti biti s jedne strane čvrst pojas oko Hartlanda, a sa druge strane će sprečavati sukobe sa pomorskim pojasom i zato će imati veću strategijsku važnost od Hartlanda. Iz tog razloga u budućnosti SAD treba da onemogući da bilo koja velika sila kontroliše Rimland. Mada i Spajkan poput Makindera vrši podelu svetskog prostora na kontinentalni i pomorski deo, njegova koncepcija isključuje mogućnost sukoba ova dva sveta. On je analizirao istorijske sukobe i došao do zaključka da je kroz istoriju bilo mnogo više povezivanja izmeñu pomorskih i kontinentalnih država nego izmeñu država istog pojasa. Predviñao je da će se u Rimlandu razvijati novi centri moći i da će on zato u budućnosti biti sve manje jedinstven. Da bi onemogućila bilo čiju prevlast, SAD bi trebalo da uñu u savezništvo sa državama iz Rimlanda. „Dok se knjiga (prim.aut. Američka strategija u svetskoj politic) bavi ekonomskim stvarima, ono što je postalo poznato kao teorija Rimlanda bavi se prvenstveno vojnom intervencijom, kontrolom i osvajanjem Starog sveta. Poglavlje naslovljeno „Geografija II svetskog rata“ bavi se tom vojnom situacijom na globalnoj geografskoj osnovi. U ovom poglavlju nalazimo osnov teorije Rimlanda o globalnoj dominaciji. Teorija je kasnije proširena i prečišćena u seriji predavanja koja su transkribovana u knjigu „Geografija mira.“48 Spajkman je procenjivao da posle II svetskog rata Britanija više neće biti svetska sila prvog reda. On je analizirao područja koja bi to mogla postati. Po njemu središta svetskih sila se nalaze: 1. na atlanskim oblama Severne Amerike, 2. evropskom primorju, 3. evroazijskoj obali Dalekog istoka i 4. potencijalno Indiji. Za SAD je od posebne važnosti evopsko primorje. Po njegovom mišljenju SAD treba da uñe u savez sa V. Britanijom jer će joj to omogućiti prisutnost za kontrolu svih 48 Petrović, Z. isto str. 413

25

središta svetske moći. Tokom II svetkog rata hegemoniju Nemačke i Japana sprečilo je savezništvo SAD sa V. Britanijom na moru i SSSR i Kine na kopnu. Saveznici su odneli pobedu jer su sile osovine morale da vode rat i na kopnu i na moru. Posle II svetskog rata SAD treba da se uključe u svetsku politiku jer će se dogañaji nakon završetka rata temeljiti na istoriji i odnosima u II svetskom ratu. Bio je mišljenja da će se razviti nove sile i da će doći do sukoba za prevlast nad evroazijskom masom. U zapadnoj Evropi moguć je sukob izmeñu Francuske i Nemačke, a na dalekom istoku izmeñu Kine i Japana. Da bi se sukob sprečio Spajkman pravi konstrukciju kojom pravi ravnotežu sile izmeñu središta svetske moći. U razmišljanjima on ne ide na uništenje država, nego istražuje način na koji SAD treba da se postave u pravljenju te ravnoteže. Predlaže da SAD u Evropi pomognu Francuskoj kao savezničkoj državi, a na dalekom Istoku da pomognu Japanu da postane brana širenju Kineskog uticaja. Nakon II svetskog rata ni jedna država ne treba da postane matica oko koje bi se okupljale druge države, nego treba da se uspostavi ravnotežu sile izmeñu središta svetske moći. Takav pristup bi omogućio trajni mir. Spajkman je predviñao da će SAD sa Britanijom i SSSR biti garanti svetskog mira. Njegova konstrukcija je bila predmet osude tzv. idealista, jer je njegov pristup ulozi i mestu SAD u svetskoj politici realistički, a njegova geostrategijska konstrukcija je ličila na nemačku geopolitičku školu49. Spajkman je pripadao američkim realistima, ali nije predviñao pojavu Hladnog rata nakon završetka II svtskog rata. Spajkman je bio jedan od glavnih promotera ideje da će osnova buduće vojne moći svetske sile pored pomorske prevlasti biti i vazdušna premoć. Ovu Spajkmanovu ideju je kasnije razradio amerikanac De Severski, koji je podelio svet u dva kruga vazdušne sile: krug SAD koji pokriva Zapadnu Evropu i krug SSSR koji pokriva Istočnu Evropu i Daleki Istok. Po njemu je raspored snaga kruga SAD u odnosu na raspored snaga vazdušnog kruga SSSR davao prednost SAD za koje je bio mišljenja da su u prednosti i zbog većeg stepena razvoja nauke u odnosu na SSSR. Makinderova geostrategijska koncepcija je bila podsticajna i za britanskog geografa Džejmsa Fejdžreva (James Faigrieve). On je u svojoj knjizi Geografija i svetska moć 50 koristio globalni istorijsko - geografski pristup i analizirao svetsku istoriju sa prostornog aspekta od nastanka do početka XX veka. Po njemu za svetsku istoriju najveći značaj ima kopnena masa i njen raspored. Iz tog sedišta su pomorske sile kretale u osvajanje sveta. On se slaže sa Makinderom da je za kontinentalni deo najvajžniji Hartland (naziva ga velika svetska ravnica) i tretira ga kao postojbinu pastirskih i nomadskih naroda. On predviña da bi Nemačka mogla biti svetska sila i da bi ona mogla ugroziti ne samo Hartland nego i pomorske sile. Po njemu je glavni uzrok sukoba bio i biće energija. Njen značaj za život i razvoj, a istovremeno njen neravnomeran raspored utiču da su područja sukoba uvek u istoriji bila područja koja su raspolagala energijom. Azijski nomadi su napadali agrarna rubna područja da bi obezbedila energiju za život - hranu. Iskopavanje uglja je omogućilo industrijsku revoluciju. Iz tog razloga je za izgradnju državne moći važno da država poseduje sopstvene izvore energije. Za njega je more imalo presudnu ulogu u ostvarivanju moći i zato se zalagao za savez V. Britanije sa Francuskom, Italijom, Portugalijom i Japanom. Tim savezom pomorske sile ostvarile bi punu kontrolu mora, primorskih krajeva i pojasa kao i kontrolu nad širenjem stožera. Mackinderov globalni pristup je uticao i na njegove savremenike meñu kojima su najpoznatiji francuzi Leo Ameri (Leo Amery) i Vidal dela Blonš (Vidal de la Blanche).

49 O idelizmu i realizmu u politici videti u delu knjige pod tim naslovom. 50 Faigrieve, J., Geography and World Power, University of London Press, London 1915.

26

Geopolitičko i geostrateško značenje Hertlanda (Heartland)51 - Za razumevanje globalno strateških odnosa veliki značaj ima poznavanje karakteristika Hertlanda i Rimlanda. Prema Makinderu Hertland je teritorijalna, strateška, sirovinska i politička osnova svetske kontinentalne moći. Granice Hertlanda mogu se shvatiti na različite načine, ali preovladava shvatanje da je Hartland ograničen Uralom, južno-azijskim planinskim masivima u kojima dominiraju Himalaji i izolacionom zonom pustinje Gobi sa izlaskom na more u Ohotskom zalivu. Danas mu se pridodaje i Ruska nizija kao deo države Rusije koja se i nalazi na tom prostoru. Geostrateške prednosti Hertlanda su u njegovim prirodno-geografskim karakteristikama, a pre svega u njegovoj veličini. Dubina ratišta ovde doseže veličinu posmatrano u smeru od zapada prema istoku i preko 4000 km a u smeru sever – jug i preko 2000 km. Ovako velika dubina ratišta omogućava u odbrani taktiku „trgovanje prostorom za vreme“. Takoñe za odbranu značajne su: 1. reljefne karakteristike Himalaja koji kao i drugi visoki planinski venci otežavaju transveralnu prohodnost i 2. rečni tokovi. Rečni tokovi u Hertlandu imaju egzorečke osobine – kopno otvara plovidbene puteve ili široke komunikativne doline. Meñutim, kako su egzorečki tokovi usmereni uglavnom ka Arktičkom okeanu, koji je prekriven ledom, rečni tokovi se ponašaju endorečno, jer se Arktički okean ponaša kao zatvoreni bazen slabo pristupačan stranim flotama. Istorijski posmatrano, ovaj prostor je bio demografski aktivna zona sa stočarskim stanovništvom usmerena na širenje prema rubovima – Ruskoj niziji i Evropi, Iranskim planinama, Indiji i Kini. Ali i pored veoma velike istorijske uloge, Hertland nikada nije stekao državnost, nego je bio podeljen izmeñu država koje su bile locirane bliže moru. Razlog za to je pre svega značaj morskog aspekta razvoja svetske istorije. Danas je geostrateška prednost Hertlanda ograničena usled razvoja raketne moći pojedinih država, meñutim prednosti i značaj ovog područja uvek je tokom istorije jačalo savezištvo izmeñu nekada SSSR danas Rusije i Kine. Hartland je praktično bio podeljen od 1960- tih godina do Šangajskog sporazuma nakon idološkog sukoba SSSR i Kine. Kao što njihov sukob slabi, tako i njihovo savezništvo jača geopolitički i geostrateški značaj ovog prostora i čini ga prostorom u apsolutnom značenju geostrateški zaštićenim. Ideja o značaju Hertlanda bila je prihvaćena i u nemačkoj geopolitičkoj školi, a i danas je aktuelna (videti kasnije geopolitičku konstrukciju Zbignjeva Bžežinskog). Ovaj prostor je uvek bio van domašaja zemalja i zapadnog i Istočnog bloka. On je i danas u sferi Rusije, Kine i Monglolije.

51 Detaljnije videti kod Pavić, R. citirano delo str. 83- 92

27

Grafikon 6 - Prostorni položaj Hartlanda i Rimlanda52 Rimland je prostorno isto što i Makinderov Unutrašnji prsten - prostor koji sa svih strana izuzev u predelu Arktika i Ohotskog mora okružuje Hertland. Rimland ukljuje rubove tri kontinenta Evrope, Afrike i Azije: sve rubne, uglavnom primorske zemlje koje su u Evropi, Sredozemlje i rub Severne Afrike, Bliski i Srednji Istok, Indijski subkontinent, Indokinu, obalsku Kinu, Koreju i sva velika ostrva u blizini kopna. Za razliku od Herlanda ovaj prostor je karakterističan po veoma različitim zemljama, kako po veličini, tako i po stepenu razvijenosti. Tu se nalaze geopolitički veoma važni morski tesnaci i koridori: Baltički tesnac, Doverski prolaz, Gibraltar, Carigradski tesnaci, Suecki prolaz, Aden, Singapur i Korejska vrata i najvažniji unutrašnji morski koridor na zemljinoj površini, koridor Sredozemnog i Crnog mora dug oko 6000 km. Rimland je prostor u kome su se od američkog grañanskog rata dogodili svi najvažniji sukobi u istoriji sveta (isključujući Burske ratove). Kako u ranijoj istoriji tako i u novijoj istoriji svi sukobi na ovom prostoru bez obzira da li se radi o manjoj ili većoj teritoriji uvek podstaknu savezništva i imaju svetski značaj. Na Grafikonu koji sledi prikazan je imeprijalni put V. Britanije i Hitlerov planirani koridor za osvajanje sveta kontinentalnim putem kroz Rimland.

52 Pavić, R. isto str. 86 na skici se jasno uočava da zbog prostornog rasporeda Hartlanda i Rimlanda najveće svetsko geostrateško značenje imaju Evropa, Azija i deo Afrike.

28

Grafikon 6 - Rimland i orijentacija prometnih pravaca53 U Mekindorovoj geopolitičkoj konstrukciji Spoljni ostrvski prsten je sav preostao globalni prostor (izuzev Antarktika) koji nije uključen u Hertland ili Rimland. On uključuje Amerike, Afriku (bez Mediterana i Crvenog mora) i Australiju sa Novim Zelandom. Njegova osnovna karakteristika je njegova izdvojenost i udaljenost od glavnih svetskih geopolitičkih zona, zona napetosti ili aktivnih sukoba. Sa aspekta ovakvog pristupa i nekadašnje tehnike Sjedinjene države su se mogle smatrati svetskom geostrateškom najsigurnijom zonom.

53 Pavić, R. isto str. 89 Na mapi je ucrtan Britanski pomorski put prema Indiji (sektor Imperijalnog puta) i Nemački projekat kontinentalnog puta prema Persijskom zalivu.

29

PREDAVANJE - PETA NEDELJA 30 .OKTOBAR 2007. GODINA 5. PRVI I DRUGI SVETSKI RAT Suparništvo i odnosi velikih sila - Arnold Tojnbij je 1954 godine postavio čuvenu cikličnu teoriju istorije koja glasi:“ Najizrazitiji akcenat u jednoličnom nizu dogañaja koji se stalno ponavljaju jeste izbijanje velikog rata u kome jedna sila koja je isprednjačila u odnosu na svoje suparnike izvede tako opasan pokušaj osvajanja svetske dominacije da izazove stvaranje protivničke koalicije svih drugih sila. Tojnbijev zaključak je samom središtu realizma (teorija po kojoj se svetska politika posmatra kroz poreñenje zemalja, pitajući koje su države najveće, najjače, najbogatije i vojno najsnažnije i ocenjujući koje su države u usponu, a koje u padu u odnosu na druge). Polazna tačka za razumevanje svetske politike, tvrdi Hans Morgentau, vodeći klasični realni teortičar posle II svetskog rata, jeste prihvatanje da celokupna istorija pokazuje da se države aktivne u meñunarodnoj politici neprestano pripremaju ili su aktivno uključene ili se oporavljaju od organizovanog nasilja u obliku rata..Promene ravnoteže sila tokom proteklih pet vekova redovno su prethodile izbijanju rata. Iz tog razloga odnos izmeñu uspona i pada velikih sila i globalne nestabilnosti je ključno pitanje teorije svetske politike. (prim.aut. pogledati narednu tabelu)...Po Tompsonu Teorija dugih ciklusa i teorija hegemonističke stabilnosti nam omogućuje da sagledamo dinamiku suparništva izmeñu velikih sila iz aspekta sadašnjosti, budućnosti i prošlosti...kako bismo bolje razumeli sve druge stvari koje se dogañaju u meñunarodnim odnosima.“54

Evolucija borbe velikih sila za svetsko vodstvo (1495-2025) Period Nadmoćna

država(e), pretendent na hegemoniju

Ostale sile koje se suprotstavljaju dominaciji

Globalni rat Novi poredak posle globalnog rata

1495-1540 Portugalija Španija,Valoa, Francuska,Burgonija, Engleska, Venecija

Italijanski ratovi i ratovi u Indijskom okeanu 1494-1517

Tordesiljaski ugovor 1517.

1560-1609 Španija Holandija, Francuska, Engleska

Špansko-holandski ratovi 1580-1608

Primirje iz 1609. osnivanje Evangelističke unije i Katoličke lige

1610-1648 Sveto rimsko carstvo(Habzburška dinastija u Španiji i Austrougarsko)

Promenljive ad hoc koalicije pretežno protestanskih država (Švedska, Holandija) i nemačke kneževine, kao i katolička Francuska protiv ostatka papske vlasti

Tridesetogodišnji rat 1618-1648

Vestfalski mir 1648.

1650-1713 Francuska (Luj XIV)

Ujedinjene provincije, Engleska, Habzburška monarhija, Španija, glavne nemačke države, Rusija

Ratovi velike alijanse 1688-1713

Utrehtski mir,1713.

1792-1815 Francuska V. Britanija, Napoleonovi ratovi Bečki kongres i

54 Kegli,Č,.Vitkof,J.(2004) Svetska politika – tred i transformacije (Beograd, Centar za studije Jogoistočne Evoope, Fakultet političkih nauka, diplomatska akademija MMSP Srbije i Crne Gore) str.171-173

30

(Napoleon) Pruska,Austrija, Rusija 1792-1815 Evropski pakt, 1815.

1871-1914 Nemačka, Austrougarska, Turska)

V.Britanija, Francuska, Rusija, SAD

Prvi svetski rat 1914-1918

Versajski sporazum kojim je stvorena Liga naroda 1919.

1933-1945 Nemačka, Japan, Italija)

V.Britanija, Francuska,SSSR,SAD

Drugi svetski rat 1939-1945

Breton-Vuds,1944;UN 1945; Postdam 1945

1945-2010 SAD,SSSR V.Britanija, Frnacuska, Kina, Japan

Hladni rat 1945-1991

NATO/Partnerstvo za mir 1995; Svetska trgovinska organizacija 1995.

1945-2025 SAD Kina, Evropska unija,Japan, Rusija

Hladni rat ili hegemonistički rat 2010-2025?

Novi bezbedonosni režim da bi se očuvao svetski poredak?

Svetski pristup u geopolitici je nastao u vreme kada je čovek spoznao svet kao celinu. Zemaljsko jedinstvo se sa početka veka posmatralo kao organsko jedinstvo, što je dovelo do tvrdnje da ljudsko društvo funkcioniše poput prirode i odnosa u njoj. Na državu se zato gledalo kao na živo biće koje se raña, raste, razvija, umire i nestaje. U prirodi postoji večita borba za opstanak u kojoj preživljavaju samo najjači. Tako i države da bi preživele moraju voditi ratove, a za ratove moraju da se spreme. Tek nakon I svetskog rata u kome je ratna tehnika i sav tehničko tehnološki napredak stavljen u službu razaranja do tada neviñenih razmera, javljaju se mišljenja da čovek svojim delovanjem može uticati na odreñene „prirodne konačnosti“. Prvi put u istoriji opšte je mišljenje da je glavni problem meñunarodnih odnosa - rat. Brijana Aristida, francuskog ministra spoljne politike u 14 francuskih vlada (još 1930-te godine se zalagao za federaciju evropskih država), je 1928.godine podržalo 60 država i potpisalo Kelog-Brijanov pakt kojim je objavljeno da je rat nelegalan način voñenja spoljne politike. U prvom svetskom ratu nestala su tri carstva Austrougarsko, Tursko i Rusko. Na tom prostoru stvorene su nove države: Poljska, Čehoslovačka, i Jugoslavija, Finska, Estonija, Letonija i Litvanija. Geopolitičari su i do I svetskog rata, a i nakon njega pravili geopolitičke teorije ili strategijske koncepcije o tome kako bi njihove države trebaju da deluju da bi ostvarile što veću moć. Posle I svetskog rata Britanski geopolitačari, zabrinuti za budućnost sve slabije Britanije, su u svojim koncepcijama savetovali kako Britanija treba da se ponaša da bi zadržala svetski primat.

31

Nemački geopolitičari, sa velikom podrškom i drugih zemalja koje su bile nezadovoljne Versajskim mirom55, bavili su se pitanjem kako da se nanete nepravde otklone i pravili geopolitička scenarija da ojačaju moć svojih država. Britanija, čije bogatstvo je bilo zasnovano na morskoj trgovini i kolonijalizmu i koja je imala morsku prevlast, razvijala je prvo merkantilizam, a nakon industrijske revolucije filozofiju laisse-faire. Ona je u centar svojih koncepcija postavljala more i bavila se pitanjem kako zadržati morsku prevlat, sa ciljem da održi poziciju svetske sile. Napredak se uvek povezivao sa morem zbog kolonija. Nemačka kao kontinentalna zemlja, nije žrtvovala poljoprivredu radi razvoja industrije i zato je svoju privredu razvijala na protekcionizmu i veoma aktivnoj ulozi države. Prvi put u istoriji stvorena je jedna meñunarodna organizacija Liga naroda koja je trebala da obezbedi da se uspostavljena ravnoteža Versajskim sporazumom ne poremeti. Ona je oblikovana pod dominantnim uticajem Britanije. Kontinenalni deo Evrope je i dalje gledao na stvari na stari nači. Na svetsku scenu kao komunistička zemlja stupa SSSR i širenje njene idologije se nije moglo predvideti. SAD se u odnosu na Evropu izoluje i vodi i takvu politiku - izolacionističku. U Evropi postoji struja koja je pre zaključivanja Versajskog sporazuma kritikovala predlog zbog oštrog stava prema Nemačkoj, koja se nakon potpisivanja Sporazuma zalagala za normalizaciju odnosa sa Nemačkom, Kada je do toga i došlo i polako Nemačka počela da se vraća u meñunarodnu zajednicu i odobren njen pristup Ligi naroda, 1933. godine na vlast u Nemačku dolazi Adolf Hitler.

55 Videti u delu knjige pod naslovom Haushofer...

32

Tok Drugog svetskog rata - Uprkos Versajskom sporazumu Hitler je 1936. godine okupirao dolinu Rajne i 1938. godine pripojio Austriju. Te iste godine Hitler je u Minhenu ubedio Francusku i Britaniju da nateraju Čehe da predaju Sudetsku oblast koja je u to vreme bila nemačko govorno područje. Kada je Hitler 1939.godine okupirao i ostatak Čehoslovačke, Britanija je obećala Poljskoj da garantuje za njenu bezbednost. To meñutim nije sprečilo Hitlera da 1. septembra 1939. godine napadne i Poljsku. Dva dana nakon hitlerovog napada na Poljsku, Francuska i Britanija su objavile rat Nemačkoj i usledio je II svetski rat. Nemačka je 1940 godine napala Dansku i Norvešku i preko Belgije probila francusku liniju odbrane. Francuska je 22.juna 1940. godine potpisala primirje. Napad na Britaniju nije uspeo jer je njena nadmoć na moru (i britanske podmornice) bila od presudnog značaja za pobedu . U ovom ratu Italija je bila saveznik Nemačkoj i kada je ona ušla u rat, sukob se proširio na Mediteran i Srednji Istok. Musolini je uz pomoć Nemaca napao Grčku, Jugoslaviju i Severnu Afriku (operacija pustinjski rat u kojoj su Sile osovine bile predvoñene generalom Ervinom Romelom). Nakon operacije u Tunisu 1943. godine Britanske snage predvoñene generalnom Motgomerijem su odnele pobedu (bitka kod El Alameina - Egipat) i sprečile osvajanje Sujeckog kanala. Nakon što su se te iste godine SAD priključile saveznicima, invazijom na Siciliju i iskrcavanjem u Italiju Sile Atante su došle do prvog uporišta u Evropi. Do konačne pobeda je meñutim došlo tek nakon dve godine 2.maja 1945 godine uz pomoć italijanskih partizana. Hitler je izvršio invaziju na Rusiju juna 1941.godine i stigao do Moskve i Lenjingrada (danas Sankt Peterburga) gde je izvršen, decembra te iste godine, kontranapad sa generalom Žukovim na čelu. Nemci su se tada okrenuli na istok u osvajanje naftnih polja i drugih resursa i napali 1942. godine Kavkaz. U 1943. godini Hitler je pretrpeo velike gubitke u bici kod Staljingrada (današnji Volgograd) i u leto 1944. godine konačno je proteran sa teritorije SSSR. Strateška bombarderska ofanziva Sila Antante na čelu sa maršalom Arturom Harisonom na čelu bila je ključna za Hitlerov poraz. Nakon što su 1942. godine bomardovali Keln, 1943.godine Hamburg, gradove u Rurskoj oblasti i Berlin dostigla je vrhunac, potpomognuta dugodometnim lovcima, bombardovanjem Drezdena. Oslobañanje Zapadne Evrope je započelo na tzv. Dan D – 6. juna 1944.godine pod komandom generala Dvajta Ajzenhauera iskrcavanjem na Normandiju. Pariz je osloboñen 25. avgusta, a Brisel 3. septembra. Poslednja ofanziva Hitlera bila je preko Ardena (visoravan koja pokriva deo Belgije, Luksenburga i Francuske), Nemci su poraženi i marta 1945. godine prešli Rajnu. Sile atante su stale na reci Elbi, a po dogovoru Rusi su zauzeli Berlin 2.maja 1945. godine. Nemačke snage su se na severozapadu Evrope predale Montgomeriju 4. maja i Nemačka se zvanično predala 7. maja u Ajzenhauerovom štabu u Remsu na severu Francuske. Na Dalekom istoku 9. decembra 1941. godine Japan je bez objave rata bombardovao Američku pacifičku flotu u Perl Harburu na Havajima i istovremeno napao Britanske kolonijalne posede: Filipine, Malajsko poluostrvo, Burmu i Holandske kolonije na Pacifiku. U toj operaciji zarobljeno je više od 250.000 vojnika Sila Atante i više od četvrtine nije preživelo zarobljeništvo. Tokom 1942. godine vraćene su sve teritorije uz pomoć nosača aviona. Na Pacifiku bitke su voñene sve do 1945. godine i u proleće te godine se spremala invazija na Japan. Japanci su odbili poziv na predaju i pružili moćan otpor. Da bi ubrzali kraj rata, tadašnji predsednik SAD Hari Truman je naredio da se 6. avgusta 1945. godine na Hirošimu, a 9. agvusta 1945. godine na

33

Nagasaki baci tek napravljena atomska bomba56. Japanci su se bezuslovno predali 14. avgusta 1945. godine.57 Drugi svetski rat je bio pravi totalni rat, jer je su u njemu bile angažovane sve ljudske snage i sva materijalna sredstva ratujućih država. U njemu je učestvovala 61 država sa 2,1 mlrd. stanovnika (96% svetskog stanoništva) koji su živeli na prostranstvu od 131,5km2 (96% svetske teritorije). Borbenim dejstvima zahvaćena je teritorija 40 zemalja, a u ratu u sklopu oružanih snaga učestvovalo je oko 110 mln. ljudi. Primenom novih borbenih sredstava (usavršenih aviona, letećih bombi, atomskih bombi, vazdušno-desantskih jedinica) povećala se dimenzija bojišta i prenela ratna dejstva u najdublju pozadinu ratujućih strana. Ukupno je u Drugom svetskom ratu izgubilo život oko 50 mln.ljudi od toga 30 mln. civila. Najviše gubitaka 20 mln. ili 11,4% stanovništva imala je SSSR koji je i podneo najveći teret rata, potom slede Kina 10,3 mln. ili 2,3% stanovništva, Poljska 6mln. ili 17,31% stanovništva, Jugoslavija 1,7mln. ili 11% stanovnštva, Grčka 420.000 mil. ili 7% stanovništva, V. Britanija 534 hiljade ili 0,1% stanovništva, Francuska 358 hilj. ili 0,9% stanovništva, SAD 350 hilj. ili 0,3% stanovništva. Šest miliona Jevreja je ubijeno u gasnim komorama ili streljano. Na strani sila osovine Nemačka je imala 4,6 mln. poginulih ili 5,8% stanovništva, Japan 2,2 mln. ili 3,1% stanovništva, Italija 1,1 mln. ili 2,5% stanovništva, Rumunija 520 hilj. ili 4% stanovništa. Štete od ratnih razaranja cene se na 260 mlrd. SAD$ samo u Evropi a stvarni rashodi na voñenje II svetskog rata iznosili su 1384 mlrd. SAD$.58 Jaltski sporazum - Savez pomorskih sila Britanije i SAD su već na početku II svetskog rata za prioritetni cilj imale uništenje Nemačke, a Britanija i utvñivanje novog sporazuma na osnovama Versajskog ugovora. To se i dogodilo na konferenciji na Jalti od 4. do 11. februara 1945.godine gde je izmeñu SSSR, SAD i V.Britanije sklopljen Jaltski sporazum. Konferenciji su prisustvovali i Sporazum potpisali tri državnika, Josif Visarionovič Staljin, Frenklin Delano Ruzvelt i Vinston Čerčil. Na Konferenciji je istaknut značaj eliminisanja nemačkog militarizma i nacizma, bezuslovne predaje Japana, osnivanja meñunarodne institucije Organizacije ujedinjenih nacija (OUN) kao naslednice Lige naroda i obezbeñivanja za čovečanstvo slobode i demokratije. Jaltskoj konferenciji je prethodila Teheranska konferencija koja je bila održana od 28. novembra do 1.decembra 1943.godine. U Teheranu su se tri svetska državnika dogovorila o koordinaciji o otvaranju drugog fronta u Evropi sovjetskom ofanzivom na Nemačku. Staljin je insistirao na budućoj sferi uticaja Rusije u baltičkim zemljama i Istočnoj Evropi, a za uzvrat dao saglasnost da Iran, u čijoj prestonici se održavala Konferencija, dobije nezavisnost. Već tada je razgovarano o organizovanju OUN. Drugi front je otvoren napadom na Normandiju u junu 1944.godine i invazijom saveznika na Francusku čiju su teritoriju okupirali Nemci Konferenciju na Jalti je inicirao Staljin i za nju dobio snažnu podršku Ruzvelta. Bilo je evidentno da se rat približava kraju, a kako su Rusi dosta napredovali na Istočnom frontu, a Saveznici bili

56 O atomskoj bombi videti u delu knige naslov Nuklearno naoružavanje 57 Tok II svetskog rata u glavnim crtama preneta prema, a tamo se može videti i detaljnije po uputstvu: Ilustrovana enciklopedija sveta isto 58 Podaci prema Mala enciklopedija Prosvete

34

okupirani ratom sa Japanom, Saveznici su se uplašili da će Rusi zavladati celom Evropom. Uprkos odreñenim rezervama, tri državnika su donela odluke o kojima su se dogovorili u Teheranu. Sastanak na Jalti nije bio formalan u smislu da je imao dnevni red i da se odvijao u prisustvu sva tri državnika. Razgovori su voñeni i bilateralno i bez prisustva treće strane. Staljin je imao za cilj da dogovor o posleratnoj Evropi ne bude na štetu i da ne bude pretnja za SSSR. On je zato insistirao na interesnoj sferi SSSR u Baltičkim zemljama i Istočnoj Evropi u čijim zemaljama bi se formirale vlade naklonjene SSSR. Ruzvelt je insistirao na formiranju OUN i da SSSR uñe u rat sa Japanom. Staljin se složio da se bori protiv Japana, pod uslovom da SSSR u budućoj OUN ima pravo veta u predloženom izvršnom telu OUN Savetu bezbednosti. Čerčil je insistirao da se Nemačkoj ne nametnu ratne reparacije, imajući u vidu iskustvo iz I svetskog rata, i na obnavljanju pozicije Francuske posle rata. Čerčil je u SSSR video pretnju zbog širenja sovjetskog komunističkog uticaja na evropske zemlje. Najspornije pitanje je bilo pitanje Poljske na koju je SSSR vršila sve veći uticaj, a radi koje su V.Britanija i Francuska i objavile 1939.godine rat Nemačkoj. SSSR je formirao tamo privremenu Vladu, mada je Vlada Poljske nakon napada Nemaca izmeštena u London. Jaltskim sporazumom su utvrñene interesne sfere na sledeći način: Rumunija 90%, a Bugarska 75% pod sovjetskim uticajem, Jugoslavija 50% pod sovjetski, a 50% pod saveznički uticaj, Albanija, Mañarska i Čehoslovačka 100% pod sovjetski uticaj. Na Konferenciji nije konačno rešeno pitanje poražene Nemačke. Ono je rešeno, kao i pitanje Poljske na Konferenciji u Postdamu na samom kraju rata. Konferencija u Postdamu, gradu pored Berlina, je održana izmeñu 17. jula i 2. avgusta 1945.godine. U radu konferencije su učestvovali Staljin, Čerčil i Hari S. Truman umesto Ruzvelta koji je preminuo dva meseca nakon konferencije na Jalti. Na konferenciji je dogovoreno da se kontrolu nad Nemačkom vrše SAD,V.Britanija, Francuska i SSSR. Nemačka teritorija istočno od Odre i Nise dodeljena je Poljskoj, čime je stvorena nova granica izmeñu Poljske i Nemačke na liniji Odra –Nisa. Poljskoj je data uprava nad Pomeranijom, Šleskom i većim delom istočne Pruske i dozvoljeno joj je da sa svoje teritorije protera 3,5 mln.Nemaca. (Ova granica je potvrñena i nakon ujedinjenja Nemačke 1990.godine.) Ukinuta je nacistička partija u Nemačkoj i pokrenut Nirnberški proces. U Nirnberškom procesu koji je voñen pred Meñunarodnim sudom u Nirnbergu i koji je 1945. i 1946. godine istraživao optužnice za ratne zločine protiv nacističkih voña tokom II svetskog rata i osuñeni su najbliži Hitlerovi saradici, neki na smrt vešanjem, a neki na kazne zatvora u različitom trajanju do doživotnih. Japanu je ponuñena bezuslovna predaja ili totalno uništenje, ali atomska bomba nije pominjana. Prema rečima Valernštajna: „Zvanični sporazumi u Jalti su bili manje značajni od nezvaničnih sporazuma, koji se mogu naslutiti samo na osnovu ponašanja SAD i SSSR u godinama koje su usledile. Kada je rat 8.maja 1945.godine okončan u Evropi, sovjetske i zapadne (tj. američke, britanske i francuske ) trupe su stacionirane na odreñenim mestima – pre svega duž linije u centru Evrope koja je dobila naziv – linija na Odri i Nisi. Ako se izuzmu neka manja prilagoñavanja, one su tamo i ostale. Kada se pogleda unazad, Jalta je značila saglasnost obe strane da mogu tamo da ostanu i da nijedna strana neće primeniti silu da bi oterala drugu. Taj prećutni sporazum je važio i za Aziju što jasno pokazuje američka okupacija Japana i podela Koreje. Meñutim, u političkom smislu Jalta je predstavljala sporazum o statusu quo na osnovu kojeg SSSR konroliše jednu trećinu sveta, a SAD ostatak.

35

Vašington je takoñe bio suočen sa ozbiljnim vojnim izazovima. Sovjetski savez je imao najveće kopnene snage u svetu, dok je američka vlada bila izložena pritisku u domaćoj javnosti da smanji svoju vojsku, posebno ukidanjem regrutovanja. SAD su stoga odlučile da potvrde vojnu moć ne na osnovu kopnenih snaga, već putem monopola nad nuklearnim oružjem (uz vazduhoplovne snage koje su u stanju da ga upotrebe). Taj monopol je ubrzo nestao: Sovjetski savez je do 1949. godine i sam razvio nuklearno oružje. Od tada SAD su bile svedene na to da pokušaju da spreče da nove sile steknu nuklearno oružje (isto kao i hemijsko i biološko ) što ne izgleda da će biti naročito uspešno u XXI veku. Sve do 1991. godine SAD i SSSR su koegzistirale u ravnoteži straha u hladnom ratu. Taj status quo je ozbiljno doveden u pitanje samo tri puta: u vreme berlinske blokade 1948-49, u Korejskom ratu od 1950 - 1953. godine i u raketnoj krizi na Kubi 1962.godine. Rezultat je u svakom od ovih slučajeva bilo ponovno uspotavljanje statusa quo. Pored toga treba istaći da je svaki put SSSR bio suočen sa političkom krizom u satelitskim režimima – u Istočnoj Nemačkoj 1953.god. u Mañarskoj 1956.godine u Čehoslovačkoj 1968.godine i u Poljskoj 1981.godine. SAD su u tim slučajevima pribegavale samo nešto jačoj propagandi u svoju korist, dopuštajući Sovjetskom Savezu da i dalje postupa na način koji mu je odgovarao. Naravno ta pasivnost nije obuhvatila i ekonomsku scenu. SAD su iskoristile ambijent hladnog rata za pokretanje velikih ekonomskih napora u domenu obnove, prvo u Zapadnoj Evropi, a zatim u Japanu (kao i Južnoj Koreji i Tajvanu). Suština je bila očigledna: čemu sva ta ogromna proizvodna superiornost ukoliko ostali deo sveta ne može da pokaže efikasnu potražnju? Pored toga ekonomska obnova je doprinela da se stvore klijentističke obaveze kod onih zemalja koje su dobijale američke pomoć; taj osećaj duga je podstakao spremnost da se ulaze u vojne saveze i što je još značajnije u političku potčinjenost... Meñutim, ono što je šezdesetih godina izgledalo kao uspešno sprovoñenje dekolonizacije trećeg sveta od SAD - smanjivanjem razlika na najmanju moguću meru i povećanjem neosetnog transfera vlasti na režime koji su se zalagali za razvoj i koji su u veoma maloj meri bili revolucionari - ustupilo je mesto dezintegraciji, tinjanju nezadovoljstva u nekontrolisanim temperamenima... Kada su SAD pokušale da intervenišu 1980-tih godina doživele su neuspeh. Izbačene su iz Libana i iz Somalije. Intevencije bile uspešne u Grenadi (zapadnoindijsko ostrvo) i Panami u zemljama koje su bile praktično bez vojske. Šta je bio Vijetnamski rat? Pre svega to je bio napor vijetnamskog naroda da okonča kolonijalnu vladavinu i da stvori sopstvenu državu. ... Meñutim, u geopolitičkom smislu ovaj rat je predstavljao odbacivanje statusa quo sa Jalte od stanovništva koje je tada nosilo naziv treći svet. Vijetnam je postao tako snažan simbol zbog toga što je Vašington bio dovoljno nepromišljen da svoju punu vojnu moć investira u ovu borbu, ali su SAD ipak izgubile . ... Meñutim, Vijetnam nije bio samo vojni poraz ili veliki udarac američkom ugledu. Ovaj rat je zadao veliki udarac sposobnosti SAD da postane dominantna ekonomska sila u svetu. Sukob je bio izuzetno skup i manje ili više je utrošio američke zlatne rezerve koje su bile tako bogate posle 1945.godine. Pored toga SAD su te troškove iskusile u trenutku kada su Zapadna Evropa i Japan doživljavali veliki ekononski uspon. Ti uslovi su doveli do okončavanja američke pomoći u globalnoj ekonomiji. Od kraja šezdesetih godina, članovi ove trijade su bili gotovo ekonomski ravnopravni.59 59 Wallerstein,I., Orao slomljenih krila u Grupa autora-izbor tekstova Života Ivanović (2003): Ka carstvu dobra ili apokalipsi- pro et contra (Beograd, Filip Višnjić) str. 68-79

36

Jaltski sporazum je odolevao mnogim iskušenjima do 90-tih godina ovog veka:„Čak i u trenutku najvećih iskušenja snaga posle rata, pravila Jalte su izdržala. Od vremena kada je anglo-američka elita uočila sredinom 80-ti da je ekonomska i politička kriza u SSSR rizikovala da naruši status quo u čitavoj Evropi, ona je nastojala da modifikuje Jaltski sporazum – ne da od njega odustane, već da jednostavno promeni formu. Najkasnije 1985. diskutovalo se u Moskvi i Vašingtonu o načinima da se omekša podela Nemačke, istovremeno je održavajući. Govorilo se o razoružanju NATO i Varšavskog pakta, ne dovodeći u pitanje njihovo postojanje. U okviru OEBS predviñalo se političko približavanje dva dela Evrope, ali samo progresivno i striktno kontrolisano od dveju supersila. V. Britanija nije bila protiv modifikacije sistema Jalta, pod uslovom da njene temeljene strukture ostanu na mestu. Analogno je mislila i Francuska i Miteran. Vrh Buš – Gorbačov u decembru 1989 u Jalti bio je na neki način poslednji pokušaj da se spasi sistem Jalte. Revolucionarne promene koje su se zbile 1989-1991 u istočnoj Evropi svele su na ništavne planove upravljačke elite u Londonu, Parizu i u Vašingtonu, kao i one nomenklature u Moskvi. Više nije bilo moguće da se sistem Jalte modifikuje. Ali to isto tako ne bi značilo napuštanje geopolitike u Evropi.“ 60 60 Petrović,Z. isto str.205

37