Pregled stanja poljoprivrede i sa njom povezanim aktivnostima na zagađenje Skadarskog jezera

(Izvještaj za Crnu Goru)

Pripremili

Prof.dr Marijana Krivokapić

Mr Vasilije Bušković

Dželal Hodžić, dipl.ing

Lazarela Kalezić,dipl.ing

Podgorica, septembar 2013

ii

Naziv klijenta: Green Home, Podgorica, Crne Gora

Naziv projekta: Primjena integralnog modela upravljanja ekosistemom Skadarskog jezera (EMA-PLAN) Finansiranje projekta obezbijeđeno kroz: IPA Cross – Border Programme Albania – Montenegro, 2007 – 2013 "Economic, Environment and Social Development Grant Scheme" Reference: EuropAid/130-293/L/ACT/IPA

Projektna aktivnost: Priprema Izvještaja o uticajima poljoprivrede i sa njom povezanim aktivnostima na zagađenje Skadarskog jezera (dio za Crnu Goru)

Authori Izvještaja: Prof.dr Marijana Krivokapić, Mr Vasilije Bušković, Dželal Hodžić i Lazarela Kalezić

Datum predaje Izvještaja: maj, 2013 (nacrt), septembar 2013 (finalna verzija)

iii

SADRŽAJ

1. UVOD........................................................................................................... 1

1.1. Cilj …………………………………………………………………………………………………………… 4

2.PRIRODNE GRANICE SKADARSKOG JEZERA I

ZONE NEPOSREDNOG OKRUŽENJA ................................................................... 6

3. OPIS ISTRAŽIVANOG PODRUČJA ................................................................... 7

3.1. Geografske i klimatske karakteristike ........................................................ 7

3.2. Reljef .............................................................................................. ......... 7

3.3. Vode (hidrografija) ..................................................................................... 8

4. STANOVNIŠTVO I NASELJA (DEMOGRAFSKA ANALIZA) .................................. 9

5. AGRIKULTURA - CRNA GORA KAO AGRIKULTURNI I EKOLOŠKI REGION .......... 11

5.1. Zemljište ................................................................................................... 12

5.2. Poljoprivredna proizvodnja ....................................................................... 14

5.2.1. Proizvodnja žitarica ................................................................................ 14

5.2.2. Proizvodnja povrća-povrtarstvo, ratarstvo .............................................. 25

5.2.3. Gajenje voća-voćarstvo, vinova loza

(vinogradarstvo i vinarstvo).................................................................... 30

Maslinarstvo ........................................................................................... 31

Vinogradarstvo ....................................................................................... 32

5.2. 4.Organska proizvodnja ..................................................................... 36

5.2. 5. Ljekovite, endemične i zaštićene biljne vrste Crmnice ............................ 38

5.3.Pčelarstvo .................................................................................................. 40

5.4.Ribarstvo .................................................................................................... 42

5.5.Stočni fond ............................................................................................ 45

5.5.1.Stčni fond u opštinama: Nikšić, Danilovgrad, Podgorica, Cetinje, Bar ........ 49

5.5.2.Indeks poljoprivredne proizvodnje ........................................................... 74

5.6 Porodična poljoprivredna gazdinstva prema vrsti objekata

za smještaj organskog đubriva po opštinama ........................................ 75

5.7. Porodična poljoprivredna gazdinstva prema upotrebi sredstava za zaštitu

bilja/pesticida (herbicidi, insekticidi i dr) po opštinama .....……………..… 80

6. IZVORI ZAGAĐIVANJA U SLIVU SKADARSKOG JEZERA ............................ 83

7. ZAKLJUČCI ............................................................................................... 93

8. LITERATURA ......................................................................................... 101

1

1. UVOD Intenzivnim razvojem društva raste i broj zagađivača vode i izvori zagađivanja. Otpadne vode se razlikuju po međusobno po količini, sastavu, biološkoj aktivnosti, higijenskom značenju. Tokom boravka zagađujućih materija u vodi mogu nasupiti razne fizičko-hemijske reakcije, prije nego ekosistem bude ugrožen (mehaničko miješanje, sedimentacija, adsorpcija i desorpcija na tlo, disocijacija, hidroliza, oksidaciono-redukcioni procesi, fotohemijske reakcije i dr). Određen dio polutanata ulazi u lanac ishrane, resorbuju se u biljke ili u organizme akvatičnih životinja a vrijeme zagađivanja nekog polutanta zavisiće od njegove reaktivnosti. Među zagađivačima, klasifikovanih u odnosu na izvor zagađenja (kao što su gradske komunalne otpadne vode, industrijske vode i dr) uticaj poljoprivrednih aktivnosti i spiranje sa poljoprivrednih površina ima značajan udio na zagađenje akvatičnih ekosistema. Zagađujuće materije poljiprivrednog porijekla potiču u najvećoj mjeri od životinjskih (bogati bjelančevinama i lipidima) i biljnih otpadaka, zatim djubriva koja se proizvode u kombinaciji jedinjenja azota (N), fosfora (P), kalijuma. (K) tzv. NPK djubriva koja se kombinuju uz dodatak oligoelemenata. Ostale zagađujuće materije potiču od mineralnih soli koje potiču od navodnjavanja, pesticida i dr. Količina materija poljoprivrednog porijekla predstavlja znatnu zapreminu. Korišćenje vještačkih djubriva naročito u količinama koja prevazilaze optimalna uzrokuje seriju neželjenih posledica: akumulaciju nitrata u podzemnim vodama, acidifikaciju zemljišta, nepovoljne efekte po mikrofloru zemljišta eutrofikaciju tekućih, stajaćih i podzemnih voda i dr. U prvom dijelu Izvještaja dat je pregled poljoprivrede odnosno biljne proizvodnje (povrtarstva/ratarstva, voćarstva, vinogradarstva, vinarstva) na nivou Crne Gore i na osnovu dostupnih raspoIoživih podataka u nekoj od opština koje najviše gravitiraju slivu Skadarskog jezera: U drugom dijelu dat je preled gazdinstava u opštinama koje najviše gravitiraju slivu Skadarskog jezera (Nikšič, Danilovgrad, Podgorica, Cetinje, Bar) prema broju stoćnog fonda, zatim index poljoprivredne proizvodnje, i u trećem dijelu dat je pregled porodičnih poljoprivrednih gazdinstva prema vrsti objekata za smještaj organskog đubriva po opštinama, pregled porodičnih poljoprivrednih gazdinstva prema upotrebi sredstava za zaštitu bilja po opštinama i izvori zagađenja sliva Skadarskog jezera s akcentom na opštine koje gravitiraju slivu i nose najveću količinu zagađenja ka Skadarskom jezeru.

Poljoprivreda je jedna od najznačajnijih grana ukupne ekonomije i jedna od njenih najvaznijih karakteristika je multifunkcionalnost, koja se ogleda u sljedećem: Ø poljoprivreda za konačan rezultat ima hranu, a sigurnost u obezbjeđivanju hrane jeste strateški interes svake zemlje; Ø ulaganje u poljoprivredu istovremeno znači i ulaganje u ruralni razvoj, jer brojna iskustva govore da je nemoguće očuvati selo ukoliko seosko stanovništvo nema mogućnost da se bavi poljoprivredom; Ø gazdovanje neobnovljivim prirodnim resursima (polj. zemljištem) na optimalan i dugoročno održiv način znači i očuvanje čovjekove okoline u najširem smislu; Ø poljoprivreda je važna pretpostavka za razvoj ne samo prehrambene industrije, kao njenog prirodnog nastavka, nego i za mnoge druge sektore: industriju opreme, mehanizacije i ambalaže, transport, brojne usluge i servise – posebno turizam; Ø poljoprivreda pri korišćenju raspoloživih prirodnih resursa (livada i pašnjaka) može uz relativno male inpute da stvori značajnu novostvorenu vrijednost; Ø kroz razvoj održive poljoprivrede utiče se i na balansiranje razlika u regionalnom razvoju; Ø multifunkcionalnost znači i očuvanje tradicije i kulturnog nasljeđa;

2

•Raniji popisi poljoprivrede na bivšoj teritoriji YU, svodili su se uglavnom na popise stoke, a vršeni su uz popise stanovništva. Opšti popisi poljoprivrede sprovedeni su 1931. i 1960. godine. Podaci o poljoprivredi su prikupljani i Popisom stanovništva, a posljednji koji je uključivao pitanja o poljoprivredi sproveden je 2003. godine. •Pripremu, organizovanje i sprovođenje trećeg opšteg, a prvog samostalnog Popisa poljoprivrede na teritoriji Crne Gore vršio je Zavod za statistiku- MONSTAT u periodu od 2008. do 2010. godine. •U martu 2008. formiran je Biro za pripremu i sprovođenje Popisa poljoprivrede-statističko stručno tijelo za pripremu, organizovanje i sprovođenje Popisa poljoprivrede. Iste godine započeta je saradnja sa FAO i EU konsultantima u cilju zadovoljavanja EU zahtjeva. •15-20. oktobra 2008.godine sproveden je Probni popis poljoprivrede u cilju ocjene instrumenata koji će se koristiti u glavnom popisu. •27. maja 2009. godine potpisan je ugovor između Vlade Crne Gore i Svjetske Banke za projekat reforme i jačanja Poljoprivrede Crne Gore. Obezbijeđena finansijska sredstva su iznosila 1,303 mil. eura (Midas projekat) i 127 hilj. eura (kofinansirala Vlada Crne Gore). •U junu 2009. usvojen Zakon o sprovođenju Popisa poljoprivrede. •2. marta 2010. godine Vlada Crne Gore donijela je Odluku o datumu sprovođenja Popisa poljoprivrede. •U periodu od 07. 06. - 21.06.2010. godine sproveden je Popis poljoprivrede na čitavoj teritoriji države, po principu „od vrata do vrata“. •U periodu od 25. 06 - 05.07.2010. godine Zavod za statistiku, sproveo je post popisno istraživanje Kontrola kvaliteta •22. 07. 2010. objavljeni su Prvi rezultati popisa. Prema ovom Popisu, u Crnoj Gori ima 98.949 radno angažovanih lica na poljoprivrednim gazdinstvima, od čega na porodičnim pojoprivrednim gazdinstvima 98.341. Polnu strukturu radno angažovanih lica porodičnih poljoprivrednih gazdinstava čini 59. 405 lica muškog pola, odnosno 60.40% i 38 936 lica ženskog pola, odnosno 39,60%. Na porodičnim poljoprivrednim gazdinstvima 23.198 radno angažovanih lica staro je 65 godina i više, što čini 23.58% ukupne radne snage. Najveći broj radno angažovanih lica sa starošću 65 i više godina nalazi se u opštini Nikšić, odnosno 3 206, a najmanji broj u opštini Tivat odnosno 71 radno angažovano lice. Na porodičnim poljoprivrednim gazdinstvima 6.717 radno angažovanih lica staro je ispod 24 godine, što čini 6,83% ukupne radne snage. Najveći broj radno angažovanih lica starosti ispod 24 godine nalazi se u opštini Bijelo Polje, odnosno 1.264, a najmanji broj u opštini Budva odnosno 8 radno angažovanih lica. Radnu snagu na porodičnim poljoprivrednim gazdinstvima čini 33 180 lica sa 4 godine srednje škole, odnosno 33,74%, od čega 22 157 su muškarci, tj. 66,78% i 11 023 žene, tj. 33,22%. Broj lica sa višim ili visokim poljoprivrednim obrazovanjem je 1.446 što čini 1,47% ukupne radne snage porodičnih poljoprivrednih gazdinstava. Broj muškaraca sa višim ili visokim poljoprivrednim obrazovanjem je 1 054, tj. 72.89%, a žena 392, odnosno 27,11%. Učešće lica sa drugim višim ili visokim obrazovanjem u ukupnoj radnoj snazi je 7.62% od čega 74,37% su muškarci i 25,63% žene. Sagledavajući obrazovnu strukturu radne snage na porodičnim poljoprivrednim gazdinstvima po opštinama, najveći broj lica sa višim ili visokim obrazovanjem nalazi se u Podgorici, Nikšiću i Bijelom Polju. Najveći broj lica sa višim ili visokim poljoprivrednim obrazovanjem nalazi se u Beranama, Podgorici i Nikšiću. Površina korišćenog poljoprivrednog zemljišta porodičnih poljoprivrednih gazdinstava iznosi 212724.4 ha što predstavlja 72,2% ukupno raspoloživog zemljišta. Prosječna površina korišćenog poljoprivrednog zemljišta po porodičnom poljoprivrednom gazdinstvu iznosi 4,4 ha. Ostale kategorije

3

zemljišta kao okućnice, oranice, vinogradi, voćnjaci i rasadnici čine skupa nešto manje od 4%. Na oranicama najviše se gaje žita za zrno i to na površini od 1 257,1 ha, tj. 31,05%, zatim slijedi krmno bilje 976,2 ha, tj. 24,1% i krompir na površini od 890 ha, tj. 21,9%. Od žita za zrno najviše je zastupljen kukuruz za zrno, a od krmnog bilja djetelina. Na okućnicama i/ili baštama najviše se gaji krompir i to na površini od 806,6 ha. Najveću površinu u strukturi korišćenog poljoprivrednog zemljišta zauzimaju livade i pašnjaci (96,1%). Ukupan broj poljoprivrednih gazdinstava iznosi 48 870. Od toga su 48 824 porodična poljoprivredna gazdinstva. Prema veličini razreda korišćenog poljoprivrednog zemljišta 15.418 porodičnih poljoprivrednih gazdinstava je u intervalu od 0,1 – 0,5 ha ili 31,6%. Crna Gora ima 23-242 poljoprivredna gazdinstava razvrstana kao specijalizovani tip proizvodnje za uzgoj stoke, što predstavlja 47.56% od ukupnog broja gazdinstava. Od ukupnog broja porodičnih poljoprivrednih gazdinstava 43 -25, tj. 88,3% porodičnih poljoprivrednih gazdinstava imaju višegodišnje livade i pašnjake, dok samo 122 gazdinstva,tj. 0,2% ima rasadnike. Najveći broj poljoprivrednih gazdinstava koji koriste višegodišnje livade i pašnjake je sa sjedištem gazdinstva u opštinama Nikšić, Podgorica, Bijelo Polje, Pljevlja i Berane. Na poljoprivrednim gazdinstvima radno angažovano je prosječno 2,03 lica. Od ukupno 48.824 nosioca porodičnih poljoprivrednih gazdinstava 6 286 su žene, tj. 12,87%, a 42 538 muškarci, tj. 87,13%. Prosječno porodično poljoprivredno gazdinstvo ima: - 6,0 ha ukupno raspoloživog zemljišta, - 4,3 ha poljoprivrednog korišćenog zemljišta, - 0,4 ha drugog neobrađenog poljoprivrednog zemljišta, - 0,2 ha poljoprivrednog neobrađenog zemljišta, - 0,8 ha šumskog zemljišta, - 0,2 ha neplodnog zemljišta - 3,6 uslovnih grla stoke. Ukupna vrijednosti Ekonomske veličine poljoprivrednih gazdinstava u Crnoj Gori izražena u eurima iznosi 125 817 765,2 ili prosječno 2 574,54 EUR po poljoprivrednom gazdinstvu. Opština sa najmanjim brojem porodičnih poljoprivrednih gazdinstava je Tivat 169 što čini 0,35% ukupnog broja porodičnih poljoprivrednih gazdinstava. Opština sa najvećim brojem porodičnih poljoprivednih gazdinstava je Podgorica 7 276 što čini 14,89% ukupnog broja porodičnih poljoprivrednih gazdinstava. Razvojni ciljevi u poljoprivredi, obuhvataju: obezbjeđivanje prehrambene sigurnosti, uključujući zadovoljenje potreba domaćeg stanovništva i turističke tražnje u Crnoj Gori, povećanje konkurentnosti proizvođača hrane na domaćem i inostranom tržištu, izvoz specifičnih crnogorskih proizvoda, uravnotežen reginalni razvoj CG i stvaranje boljih uslova za život na selu i uključivanje u regionalne, evropske i međunarodne integracione procese.

i Monstat, 2011

4

1.1. Cilj

Ovaj Izvještaj je dio IPA projekta za efikasniju primjenu modela integralnog upravljanja Skadarskim jezerom (EMA-PLAN) i Programa Monitoringa životne sredine koji treba da daju doprinos upravljanju i održivom razvoju ekosistemom Skadarskog jezera koje zajednički dijele Crna Gora i Albanija. U skladu sa Projektnim zadatkom (ToR) za ovu projektnu aktivnost u okviru ovog Izvještaja su pokrivena sledeća pitanja koja su od značaja za crnogorski dio Skadarskog jezera: U prvom dijelu Izvještaja dat je pregled poljoprivrede odnosno biljne proizvodnje (povrtarstva/ratarstva,voćarstva,vinogradarstva,vinarstva) i organske proizvodnje na nivou Crne Gore i na osnovu dostupnih raspoIoživih podataka u nekoj od opština koje najviše gravitiraju slivu Skadarskog jezera; U drugom dijelu dat je preled gazdinstava u opštinama koje najviše gravitiraju slivu Skadarskog jezera (Nikšič, Danilovgrad, Podgorica, Cetinje, Bar) prema broju stočnog fonda, zatim index poljoprivredne proizvodnje, i u trećem dijelu dat je pregled porodičnih poljoprivrednih gazdinstva prema vrsti objekata za smještaj organskog đubriva po opštinama, pregled porodičnih poljoprivrednih gazdinstva prema upotrebi sredstava za zaštitu bilja po opštinama i izvori zagađenja sliva Skadarskog jezera s akcentom na opštine koje gravitiraju slivu i nose največu količinu zagađenja ka Skadarskom jezeru. (i)Agroekološki regioni, poljoprivredne površine, proizvodnja žita, proizvodnja povrća/povrtarstvo/ratarstvo, gajenje voća-voćarstvo, vinova loza (vinogradarstvo i vinarstvo, ljekovite, endemične i zaštićene biljne vrste, pčelarstvo, ribarstvo). (ii) Stočni fond u opštinama: Nikšič, Danilovgrad. Podgorica, Cetinje, Bar, porodična poljoprivredna gazdinstva prema vrsti objekata za smještaj organskog đubriva po opštinama, porodična poljoprivredna gazdinstva prema upotrebi sredstava za zaštitu bilja po opštinama i izvori zagađenja sliva Skadarskog jezera po opštinama koje gravitiraju slivu i nose največu količinu zagađenja ka Skadarskom jezeru. Poljoprivredne aktivnosti: upravljanje – gazdovanje zemljištem, korišćenje vještačkih đubriva i pesticida po jedinicama površine, tehnologije u poljoprivrednoj proizvodnji i efikasnost inputa u poljoprivredi i otpad iz poljoprivrede. Aktivnosti uzgoja stoke u području koje okružuje Skadarsko jezero, brojno stanje stoke, index poljoprivredne proizvodnje i dr. Za rad na ovom poslu, Green Home je angažovao grupu eksperata sa radnim iskustvom u sličnim studijama za područje Skadarskog jezera. Tokom rada na ovom Izvještaju, angažovani eksperti i GreenHome su se usaglasili oko Projektnog područja koje je u Crnoj Gori značajno za uticaje poljoprivrede (i drugih zagađujućih aktivnosti) na ekosistem Skadarskog jezera. U idealnom slučaju, to Projektno područje uključuje slivno područje Skadarskog jezera. Imajući u vidu da su raspoloživi / dostupni podaci o poljoprivredi i drugim aktivnostima organizovani po administrativnom principu – po opštinama, Projektno područje je za potrebe ovog Izvještaja definisano kao područje koje pokrivaju administrativne teritorije sledećih 5 (pet) opština: (i) Bar, (ii) Cetinje, (iii) Nikšić, (iv) Danilovgrad i (v) Podgorica sa Gradskim Opšinama Tuzi i Golubovci. S tim u vezi, originalni sadržaj Izvještaja koji je dat u ToR-u, morao je biti prilagođen organizacionoj strukturi raspoloživih podataka tako da je u konačnom struktuiran sadržaj Izvještaja koji predstavlja korelaciju između zahtijevanih i izvodljivih performansi za poljoprivredne aktivnosti u projektnom području koje je relevantno za Skadarsko jezero.

5

2. PRIRODNE GRANICE BASENA SKADARSKOG JEZERA I ZONE NEPOSREDNOG OKRUŽENJA Prirodne granice basena Skadarskog jezera obuhvataju sliv rijeke Morače i neposredni sliv Jezera, određen vododjelnicama površinskih tokova i utvrđen podzemnim slivnim zonama na karstu. Veličina sliva iznosi 5500 km2, od čega Crnoj Gorii pripada 80 % i Albaniji 20 %. Granice Nacionalnog parka, utvrđene su čl.12. Zakona o nacionalnim parkovima („Sl. list RCG“, br. 47/00), obuhvataju oko 40.000 ha, odnosno 25.400 ha vodenih površina (slobodnih voda i flotantne vegetacije) i 14.600 ha obodnog kopna i močvara, koji pripadaju teritorijama opština Podgorica, Cetinje i Bar. Planom Parka su, u najvećem obimu, respektovane Zakonom utvrđene granice, kada se iste vode morfološkim reperima na padinama ili prirodnim pojasevima uz sjevernu zonu Zetskih lugova i Šipnice. Izvršena pomjeranja granice, bez bitnijeg odstupanja, oslonjena su na orografske konture, a na području Zete dijelom na granice katastarskih parcela, provjerene na podlogama u razmjeri 1:5000. Ova pomjeranja se odnose na granice Zakonom vođene niskim saobraćajnicama, neposredno uz vode Jezera, jer kopneni koridor mora ima ti dimenziju koja će garantovati zaštitu Jezera, kao i na posebne ambijentalne, istorijske i morfološke cjeline koje je nužno uključiti u Nacionalni park, jer su one, saglasno čl.1. Zakona o nacionalnim parkovima, njegov sastavni dio. Zona padinskog okruženja obuhvata, u širem smislu, limanski prostor Rijeke Crnojevića sa Gornjim malim blatom, ograničen orografskim konturama po izohipsama od 400–600 mnm. Zaštita zone treba da obezbijedi unapređenje i očuvanje prirodnih vrijedosti i ambijenata, najvrednijih panoramskih i vizuelnih doživljavanja Jezera. Prostrane ravnice na sjevernom sektoru Jezera gusto su naseljene, sa dva najveća gradska centra u slivu, Podgoricom i Skadrom, razvijenom industrijom, infrastrukturom i intenzivnom poljoprivredom. Ove okolnosti, posredno ili neposredno, utiču ne samo na kvalitet voda donjih tokova sliva, već i na kvalitet vazduha, tla i podzemnih voda (akvifera). Najizraženiii uticaj na promjenu kvaliteta sredine, u sve četiri kategorije, imaju tehnolški procesi KAP-a i deponije otpada iz njegovog proizvodnog procesa, zbog neposredne blizine Nacionalnog parka.

3. OPIS ISTRAŽIVANOG PODRUČJA

3.1. Geografske i klimatske karakteristike

Skadarsko jezero zauzima najniže djelove Zetsko-skadarske kotline, zadržavajući rijekom Bojanom kontakt sa Jadranskim morem. Sjeverna obala je niska i močvarna i nastavlja se u prostranu Zetsku ravnicu. Sa juga i jugozapada prostor ograničavaju odsjeci i padine planina: Sozine, Rumije i Taraboša. Obale Jezera su strme, a na djelovima i okomite i slabo razuđene. Duž same obale raspoređena su ostrva (Starčevo, Beška, Moračnik, Tophala, Gradac, Dužica, Skut, Grmožur i mnogi drugi školjevi). Spuštenopodručje na zapadu, uz dolini Rijeke Crnojevića, raščlanjeno je i razuđeno. Ograničava ga brdoviti karstni teren Stare Crne Gore. Na proširenju lijevka između brda na jugozapadu i sjeveru, uz vode Jezera, močvare i naplave Ceklinskog polja, uzdiže se čitav arhipelag većih i manjih ostrva: Prevlaka, Andrijska gora, Vranjina, Liponjak, Kamenik, Čakovica i Žabljak Crnojevića. Basen Skadarskog jezera ima mediteransku klimu, sa određenim modifikacijama uslovljenim razvijenim reljefom, u temperaturnom i padavinskom režimu. Region Skadarskog jezera odlikuje se dugim sušnim i vrelim ljetima, gdje samo u julu i avgustu ima u prosjeku oko 350 sunčanih sati, i to pojedinačno u ova dva mjeseca. Ovakav prosjek sunčanih dana tokom ljetnjih mjeseci je na nivou prosječne osunčanosti crnogorskog primorja. Zime su kišovite i nešto hladnije u odnosu na primorje.

6

Srednja godišnja količina padavina kreće se od 2.000 l/m² do 2.500 l/m², u zavisnosti od stanice mjerenja. Najveću količinu padavina Jezero dobija u januaru mjesecu kada se srednja količina padavina kreće od 200 do 300 l/m², a najmanja je zabilježena u avgustu mjesecu, svega 40-60 l/m². Srednja godišnja oblačnost iznosi 4,7 desetina pokrivenosti neba. Vedrih dana je prosječno 124,8 u godini, najviše tokom jula i avgusta, a najmanje u novembru i decembru. Srednja godišnja temperatura vazduha kreće se od 14°C do 15°C, sa temperaturnim maksimumon u julu i minimumom u januaru. Srednja julska temparatura iznosi 25,7°C, a srednja januarska 4°C. Tokom proljeća u ovom području javljaju se mrazevi različitog intenziteta. U martu i aprilu prosječno se javlja 9-10 mraznih dana, a u maju čak i do 4 mrazna dana. Prvi jesenji mrazevi javljaju se dosta kasno, prosječno krajem prve dekade decembra, mada se u pojedinim hladnijim godinama mogu javiti već sredinom novembra. Vjetrovi najčešće duvaju iz sjevernog i južnog kvadranta. Najzastupljeniji vjetrovi su bura, sjever, jugo, danik i noćnik. Dominantni pravci su sjeveroistok i jugozapad, a tišine su vrlo rijetke, svega oko 12% godišnje. Prosječni broj dana sa jakim vjetrom kreće se od 30 do 40 godišnje. 3.2. Reljef Skadarsko jezero se nalazi u Zetsko-skadarskoj kotlini, tektonskog porijekla, zadržavajući rijekom Bojanom kontakt sa Jadranskim morem, od kojeg ga je u dalekoj prošlosti odvojio lanac visokih planina. Za današnju geomorfologiju basena, od značaja su mnoge rječne doline, čije se rijeke slivaju u najniže djelove kotline, čineći pritoke Skadarskog jezera. Dio njegovog dna je kriptodepresija sa brojnim vruljama (sublakustrični izvori) dubine i preko 60m (Raduš) ispod nivoa mora. U slivu Skadarskog jezera nalazi se veliki broj pećina, koje se najčešće nalaze na brdskim padinama i po obodima nekadašnjih i sadašnjih erozinih bazisa tj. oboda Zetske i Bjelopavlićke ravnice, Nikšićkog polja i duž kanjona Morače i njenih pritoka. Zetsko-skadarska kotlina, ispunjena je tercijarnim marinskim sedimentima, a naročito debelim kvartarnim nanosom, pretežno riječnim, i plitkim vodama Jezera. Dinamični i složeni reljef ovog starog vodnog basena, koji je do pliocena bio zaliv Jadransko-jonskog mora, odlikuju:

o prostrane kraške površi, sa kojih se uzdižu markantni planinski visovi, o najprostranija depresija i ravnica u Dinaridima, o izjaružene doline i usječeni kanjoni rijeka, o nenadmašni fenomeni karstifikacije, o ostaci najsnažnije glečerske erozije na Balkanu, i o oblici stvoreni radom rječne i jezerske erozije.

3.3. Vode (hidrografija) Geološki sastav i tektonski sklop terena dominantno su uticali na preraspodjelu voda I uopšte hidrogeološke odlike i odnose u slivu Skadarskog jezera. Najvažnije hidrološke odlike su ogromna vodena akvatorija Skadarskog jezera sa njegovim pritokama. Najveću količinu vode Jezeru daje rijeka Morača sa svojim pritokama - preko 62%, pa je i logično što su njegovi vodostaji najvećim dijelom zavisni od dotoka vode Moračom. Skadarskom jezeru vode daju još i manje rijeke, kao što su: Mrka, Gostijska rijeka, Zetica, Plavnica, Tara, Mala Morača, Šegrtnica i dalje Karutana, Bazagrudska matica i Rijeka Crnojevića koje teku sa sjevera i sjeverozapada, a Seljašnica, Orahovštica i Crmnica sa jugozapada. Jezero gubi oko 20% vode isparavanjem koje je osobito ljeti veliko, dok preostalih 80% otiče rijekom Bojanom, sa prosječnom brzinom od 332m³/s. Posebnu hidrološku specifičnost Jezera predstavljaju sublakustrični izvori, takozvana oka, koja se nalaze na obodu jezera, čije su dubine

7

znatno veće od ostalog dna. Najdublje je Raduško oko čije je dno oko 60 m, ispod nivoa vode Jezera. Površina slivnog područja iznosi 5.490 km2 i to 4.460 km² u Crnoj Gori i 1.030km² u Albaniji. Površina Jezera pri ljetnjem nivou vode je 370 km2, a pri zimskom nivou vode 540 km2. Prosječna dubina Jezera je 5 m, a maksimalna 8,3 m.

4. STANOVNIŠTVO I NASELJA (DEMOGRAFSKA ANALIZA) Region Nacionalnog parka Skadarsko jezero pripada teritorijama tri opštine Podgorica, Bar i Cetinje. To implicira na zaključak da se Park nalazi između najurbanizovanijih i privredno najrazvijenijih područja u zemlji. Sa jedne strane je središni dio Crne Gore sa Glavnim gradom, a sa druge obala crnogorskog primorja. To su dvije oblasti sa najviše izraženim trendom ekonomskog rasta, što svakako ima multiplikativan uticaj na prostor Parka. Region Skadarskog jezera i njegovo okruženje karakteriše značajna raznolikost u gustini naseljenosti između crnogorske i albanske strane, kao i naseljenost različitih djelova područja na jednoj i drugoj strani.

Tab.4.a - Broj stanovnika po opštinama i naseljima Opština Naselje Broj stan. Opština Naselje Broj stan. Podgorica Begova

Glavica 53 Bar Godinje 60

Berislavci 489 Krnjice 26 Bijelo Polje 826 Martići 357 Bistrice 345 Ckla 104 Balabani 938 Komarno 26 Vranj 836 Donji Murići 125 Vukovci 426 Kruševica 1 Golubovci 2.869 Braćeni 19 Gostilj 193 Sotonići 112 Podhum 240 Besi 67 Vranjina 218 Cetinje Rijeka

Crnojevića 216

Drešaj 142 Prevlaka 24 Kotrabudan 288 Riječani 20 Kurilo 106 Dodoši 53 Mataguži 1.299 Drušići 76 Ponari 295 Duljeva 2 Sukuruć 444 Žabljak 40 Šušunja 281 Bobija 39 Bar Bobovište 230 Donje Selo 23 Boljevići 204 Šinñon 25 Virpazar 337 Šinñon 25 Virpazar 337 UKUPNO 12.474

Na crnogorskoj strani, prema trenutnim procjenama i trendovima opšta demografska situacija u oblasti Skadarskog jezera je nepovoljna. Područja Riječke oblasti, Crmnice, Lješanske oblasti i Krajine bilježe pad u broju stanovnika koji je praćen procesom starenja stanovništva i smanjenjem prosječnog broja članova domaćinstava. Nekim naseljima kao što su: Godinje, Kruševice, Krnjice, Prevlaka i Šinđon prijeti gašenje. Značajan rast u broju stanovnika zabilježen je samo u Zetskoj i Tuškoj ravnici, kao prigradskim zonama glavnog grada Crne Gore - Podgorici.

8

Popisom stanovništva iz 2003. godine, obuhvaćeno je 41 naselje koja pripadaju Nacionalnom parku Skadarsko jezero ili su u njegovom pograničnom dijelu, a koja ukupno broje 12.474 stanovnika. U naseljima koja pripadaju opštini Podgorica skoncentrisan je najveći broj stanovnika 10.288, dok u barskoj opštini ima 1.668, a u cetinjskoj opštini 518 stanovnika. U naseljima Skadarskog jezera bilježi se proces starenja stanovništva, gdje se prosječna starost u ruralnim područjima kreće od 36,1 u Balabanima (Zetska ravnica) do 43,2 u Cklima (Krajina). Prema podacima Monstata, u ruralnim naseljima Skadarskog jezera, skoro 15% stanovništva ima preko 65 godina. Prosječna starosna struktura u Virpazaru je 35,8, dok je u Rijeci Crnojevića 45,4. Radi boljeg sagledavanja demografskih obilježja, naselja Skadarskog jezera treba posmatrati po već postojećim socio-ekonomskim cjelinama, jer se u svakoj od ovih cjelina, naselja razlikuju po svojoj veličini, broju stanovnika, broju članova domaćinstava, načinu organizacije života i etničkoj strukturi. Zbog značajnog broja stanovnika u naseljima ove oblasti postoji mogućnost za kvalitetniju organizaciju života. Naselja ove cjeline imaju stabilne demografske tokove i relativno stabilan broj članova domaćinstava. Prosječan broj članova domaćinstva je 3,6. Većinski živalj je albanske nacionalnosti, islamske vjeroispovjesti i karakteriše ga određena zatvorenost prema ostalim djelovima Skadarskog jezera, a veća otvorenost ka ulcinjskoj i barskoj opštini. Crmnica - predstavlja sponu između primorskog i kontinentalnog dijela Crne Gore. Sačinjavaju je 24 naselja sa 1.800 stanovnika. Naselja ove oblasti bilježe pad broja stanovnika i nijesu brojna. Nekima prijeti gašenje kao što je to slučaj sa: Kruševicom, Krnjicama, Braćenima, Komarnom i Seocima. Najveći broj stanovnika ima Virpazar sa 337 stanovnika, koji predstavlja gradski centar ove oblasti i Boljevići sa 204 stanovnika. Prosječan broj članova domaćinstava u naseljima ove oblasti je 2 i bukvalno je sveden na prostu reprodukciju, izuzev Virpazara kao gradskog centra. Ovo ukazuje na negativne demografske tokove, koji su u posljednjih petnaest godina naročito izraženi. Zbog relativno malog broja stanovnika, veoma je teško organizovati život u naseljima Crmnice i njihovo oživljavanje je svedeno samo tokom vikenda ili poljoprivrednih radova. U Crmnici živi živalj uglavnom crnogorske nacionalnosti. Riječka oblast - nalazi se na zapadnoj i sjeverozapadnoj obali Skadarskog jezera. Obuhvata 37 seoskih naselja sa 1.727 stanovnika. Izuzev Rijeke Crnojevića koja je glavni centar ovog područja i ima 216 stanovnika i Vranjine koja ima 218 stanovnika, ostala naselja Riječke nahije imaju ispod 50 stanovnika. Prosječan broj članova domaćinstava je 2,2, dok je u Vranjini 3,1. Opšta karakteristika naselja ove cjeline je usitnjenost i loša infrastrukturna povezanost. Ekspanzija opštinskih centara Podgorice i donekle Cetinja uticala je na iseljavanje ove oblasti. Stanovništvo se osim zemljoradnje i stočarstva bavi trgovinom i ribolovom. U Riječkoj oblasti dominira stanovništvo crnogorske nacionalnosti, ali je zastupljeno i stanovništvo srpske i muslimanske nacionalnosti. Lješanska oblast - nalazi se u sjeverozapadnom dijelu Skadarskog jezera. Prosječan broj članova domaćinstava je 2,7. Stanovništvo se pretežno bavi zemljoradnjom, stočarstvom i trgovinom vina i duvana. U ovoj oblasti pretežno živi stanovništvo crnogorske nacionalnosti. Zetska ravnica - Obuhvata 28 naselja u kojima živi oko 20.000 stanovnika. Dva najveća naselja su Golubovci i Tuzi. Stanovništvo se uglavnom bavi zemljoradnjom i stočarstvom. U ovoj oblasti su zastupljene sve četiri nacionalnosti, ali je u najvećem broju zastupljeno stanovništvo crnogorske i srpske nacionalnosti. Prosječan broj članova domaćinstava je 4,4.

9

5. AGRIKULTURA CRNA GORA KAO AGRIKULTURNI I EKOLOŠKI REGION Na osnovu klime, reljefa i osobina zemljišta kao prirodnih uslova koji određuju pravce poljoprivredne proizvodnje Crnu Goru možemo podijeliti na 5 osnovnih agro-ekoloških rejona : primorski, -zetsko – bjelopavlićki, dolinsko – brdski, reon krša i planinski reon. Rejonizacija se bazira isključivo na agroekološkim uslovima i razlikuje se od svih drugih rejonizacija (demografska kretanja, ekonomska razvijenost i dr), nezavisna je od administrativnih granica. Cilj ovakve rejonizacije jeste da obilježi osnovne pravce poljoprivredne proizvodnje prema prirodnim uslovima i mogućnostima. Primorski reon zauzima uži prmorski pojas, od morske do oko 400 m.n.v. brdskih planina. Srednja godišnja padavina iznosi 1404,5 mm a srednja godišnja temperatura + 15.6°C . Najniža temperatura + 8.3° C -najviša temperatura + 23.4° C. Zemljište obuhvata oko 23000 ha plodne zemlje, pogodne za obradu i intenzivnu biljnu proizvodnju mediteranskog tipa. Najvažnije površine su: ulcinjsko polje oko 3000 ha, tivatsko polje oko 800 ha, Sutorinsko i Kutsko polje oko 200 ha. U ovom reonu, s obzirom na klimatske i vodne resurse nema pogodnih uslova za proizvodnju žitarica. Klima je blaga mediteranska sa zimama bez snijega, kratkim mrazevima u periodu decembar - februar sa temperaturom koja ne pada ispod +10° C Zetsko - bjelopavlićki reon obuhvata Zetsko - bjelopavlićku ravnicu i okolna brda do 500 m.n.v. Godišnje padavine iznose 2081 mm sa dobrim rasporedom tokom godine. Ovaj region zauzima preko 60 % ravničarskih terena Crne Gore sa vrlo različitim zemljištima od donje Zete, oboda Bjelopavlićke ravnice i Ćemovskog polja do Crmnice, Kuča i Pipera. To je značajan fond zemljišta visoke prirodne plodnosti ali sa velikim problemom što su to usitnjeni posjedi - parcele i nepodesni za mehanizovanu obradu i navodnjavanje. Vodni resursi su kvalitetni, ali sa dosta problema, kao što su:

o stalne poplave i potreba za regulisanjem režima voda Skadarskog jezera uz optimalan izbor odnosa:poljoprivreda-zaštita prirode-energetika

o intezivno industrijsko i urbano zagađivanje voda Morače. Zete i Skadarskog jezera o ekonomsko i organizaciono neisplativa izgradnja sistema za navodnjavanje razbacanih

površina, plodnih zemljišta na obodnim nisko-brdskim terenima, klimatski uslovi su slični primorskom regionu. Zahvaljujući blagoj klimi, ovdje je moguća raznovrsna biljna proizvodnja.međutim zbog izuzetno sušnih i žarkih ljeta, navodnjavanje je imperativ intenzivne proizvodnje a ne samo mjera za povećanje prinosa. U ovom rejonu postoje svi preduslovi za razvoj proizvodnje žitarica posebno pšenice u kukuruza. U ovom rejonu se postiže najveći agrotehnološki i dohodovni nivo što treba prihvatiti kao komparativnu proizvodnu orijentaciju.

Dolinski reon. Zauzima sve riječne doline i kraška polja u unutrašnjosti Crne Gore i brdske terene do oko 1200 m.n.v. Srednje godišnje padavine iznose 909 mm a srednja godišnja temperatura + 8,8 °C. Najniža temperatura je - 1,6 °C a najviša + 17,5 °C. Iako po prostranstvu relativno mali, ovaj reon ima najveći procenat poljoprivrednih površina sa relativno plodnim zemljištem bez posebno složene melioracione problematike. Raspolaže sa oko 80000 ha zemljišta u kategoriji poljoprivrednih površina, čije osobine i plodnost najviše zavise od nagiba terena. Ravničarskih terena, koji čine polja i riječne doline, ima oko 10000 ha. Vodni resursi su u ovom rejonu bogati, posebno u dolini Lima, gornjeg toka Tare i Ćehotine, te u Nikšićkom i Grahovskom polju, tako da postoje gotovo neograničene mogućnosti gradnje jednostavnih akumulacija i vodozahvata za navodnjavanje.

10

Klimatski uslovi su, u pogledu gajenja pojedinih kultura, ujednačeni, iako postoj znatne razlike, posebno u pogledu režima padavina. Dok u Nikšiću imamo mediteranski režim sa oko 2000 mm taloga, i redovnim sušama u letnjem periodu, dolina Tare ima planinski režim sličan mediteranskom, ali sa više snijega i ljetnjih padavina, dok Polimlje i Pljevlja imaju kontinentalni režim sa svega 600 do 1000 mm godišnjeg taloga, ali pretežno u vidu snijega zimi i sa znatnim padavinama u vegetacionom periodu. Struktura poljoprivredne proizvodnje je prilagođena prirodnim uslovima pa i dosadašnji zahvati i budući programi će takođe polaziti od datih prednosti. Ovdje u nižim, ravnijim, terenima postoje dobri preduslovi za gajenje kukuruza i ozimih žita dok za jara žita su pogodni strmiji tereni. U ovom rejonu postoje najbolji preduslovi za gajenje pšenice tritikale, koja ima visok prinos i najbogatija je proteinima. Reon krša - obuhvata sve krečnjačke brdsko - planinske terene od primorskih planina, na jugu, preko centralne oblasti starocrnogorskog krša, do Golije, Pivske planine i Ljubišnje, na sjeveru. Godišnji prosjek padavina iznosi 1977 mm, a srednja godišnja temperatura 10,7°C. Iako po prostoru najveći, ovaj rejon raspolaže sa najmanjim procentom obradivog zemljišta, posebno u kompleksima ravnih terena pristupačnih za upotrebu mehanizacije i moderne tehnologije. Obradiva zemljišta se svode na oko 15000 ha plitkih pretaloženih rendzina i smeđih zemljišta u kraškim poljima, dolovima i vrtačama, ali je svega 50 % tih terena pogodno za mehanizovanu obradu. Vodni resursi variraju od planinsko - mediteranskih na jugu do subalpskih na sjeveroistoku, što znači oštra, sniježna i duga zima, hladna - vlažna jesen i proljeće i svježa, kratka i sušna ljeta. To su uslovi koji i ograničavaju izbor kultura. U ovim klimatskim i vodnim uslovima, u ravnijim terenima postoje preduslovi za gajenje strnih žita. Planinski reon - zauzima sve planinske terene sjevernog i sjevero -istočnog dijela Republike iznad 1200 m.n.v. Srednje godišnje padavine iznose 1464 mm, srednja godišnja temperatura 4,7°C. Četiri mjeseca u godini imaju temperaturu ispod 0 °C. Ovaj prostorni region raspolaže sa oko 50000 ha srednje dubokih i plitkih zemljišta na zaravnjenim platoima i blažim padinama, koja uz racionalno đubrenje i melioracije prirodnih travnjaka mogu dati visoke prinose trava i krmnog bilja, a znatne površine su pogodne za jara žita i moguća je mehanizovana obrada. Vodni resursi su ovdje siromašniji, ali ima dosta izvora i potoka, dok su glavni vodotoci ispod ovog kompleksa tj. protiču kroz dolinsko - brdski rejon, pa je mala mogućnost njihovog korišćenja za navodnjavanje u ovom rejonu, izuzev pojedinačnih slučajeva, kao što je plato Jezera kod Žabljaka i neki tereni na Bogićevici i Bjelasici, ali je u ovom planinskom rejonu, zbog klimatskih ograničenja, navodnjavanje ekonomski problematično. 5.1. Zemljište Na području Nacionalnog parka zastupljena su hidromorfna i terestrična zemljišta. Hidromorfna zemljišta - Nastala su radom voda i dinamikom vodnog režima, javljaju se uz ravno priobalno područje. Zauzimaju površinu od oko 17.000 ha. Postanak ovih zemljišta je u tijesnoj vezi sa radom voda te su veoma heterogenog i neujednačenog sastava, počev od pjeskovito-šljunkoviti duž Morače, do ilovasto-glinovitih, od Ćemovskog polja prema Jezeru i u Crmničkom I Orahovskom polju. Idući od obale (stalno pod vodom ili periodično plavljena) smjenjuju se organo-mineralno zemljište i treset, različiti tipovi aluvijum karbonatnog zemljišta (zabaren, slabo zabareni i ilovasti). Aluvijumi koji se povremeno plave ili su izvan domašaja poplava dobrih su fizičkih i hemijskih osobina i

11

svojstava, jer su karbonatni, sa dosta visokim sadržajem humusa (1,5-6%). Ovakve osobine zemljišta, uz primjenu navodnjavanja i drugih savremenih agrotehničkih mjera, omogućile su u ovoj zoni (odnosno Zeti) razvoj vrlo intenzivne poljoprivredne proizvodnje. U plavnoj zoni Skadarskog jezera i zoni pod uticajem podzemnih voda, aluvijumi se postepeno oglejavaju i pogoršavaju svojstva. Usljed toga ova potencijalno vrlo plodna zemljišta ne mogu se intenzivno koristiti, a ispod kote 7,5 m rijetko se obrađuju, izuzev dobro ocjedljivih površina uz sprudove vodotoka. Duboko zabareni aluvijum u uskoj zoni, redovno plavan, nalazi se pod močvarnim livadama kisjelih trava i vrbaka. Organo-mineralno zemljište, najčešće poplavljeno, pod bujnom vegetacijom močvara i vrbaka, predstavlja u ekosistemu najproduktivniji biotop Jezera. Tresetišta moćnosti do 4 m javljaju se pod ilovastim naplavama na lokalitetima Podhuma, Gornjeg blata i Rzavca. Njihovo adekvatno i reducirano korišćenje u poljoprivredi gornjih rejona može da, u znatnoj mjeri, smanji upotrebu vještačkih đubriva i usmjeri, na ovom prostoru, proizvodnju ekološki zdrave hrane, uz značajan komercijalni efekat i zaštitu podzemnih voda. Mogućnost intenzivnog korišćenja ovih zemljišta treba uskladiti sa očuvanjem ekosistema Jezera i biotopa močvarne zone. Na dnu Jezera leži moćni aluvijalno-ilovasti sediment, bez pedogenetskih procesa na njemu. Terestična zemljišta - Nalaze na neplavnim uzdignutim terenima i na vodopropusnoj karstnoj i konglomeratnoj podlozi. Na fluvio-glacijalnoj naplavi Ćemovskog i Tuškog polja razvilo se skeletno smeđe zemljište, na ekstremno propusnoj podlozi šljunka i konglomerata. Nestanak šumskog pokrivača, u preistorijskom periodu, uslovio je snažan proces eolske erozije, koji je vremenom odnio sa središnjeg dijela kompleksa čitavi sloj zemljišta. Ogoljeni skelet donedavno je predstavljao pustinjsko-stepsku oblast slabog pašnjaka. Zahvaljujući savremenoj agrotehnici i navodnjavanju danas se tu nalaze plantaže vinograda i voćnjaka. Podnožjem okolnih brda i na jugu naplave zemljište nije jače erodirano, ima veću dubinu i veoma je plodno. Međutim i ovdje ga prati prenaseljenost i značajna zauzetost naseljima i infrastrukturnim sistemima. Plitke crvenice su zastupljene na krečnjačkim padinama oboda Jezera. Najveći dio ovog zemljišta, u granicama Parka, pokriven je golim krečnjačkim stijenama (70 %), a manji dio (30 %) čine zemljišta škrapa i uvala, sa plitkim skeletnim crvenicama. Pretaložene crvenice se javljaju u lavirintu krečnjačkog pobrđa, u vrtačama i dolovima, sa znatno većom dubinom i kontinuitetom prostiranja. Ekstremna vodopropusnost i bezvodnost, uz redovne suše, desetkuju mogući prinos. Smeđe antropogeno zemljište terasa, na kontaktu dolomita, podgrađivanjem padina pretvoreno je u poljoprivredno zemljište, koje je na prostoru Crmnice i Krajine pod vinogradima, voćnjacima i maslinjacima (Murići i Besi). Smeđe zemljište na flišu pokriva padinske komplekse obrasle gustom vegetacijom šumo- šikara, tipa makije. Zastupljeno je mozaično, iznad antropogenog zemljišta. 5.2. Poljoprivredna proizvodnja - Biljna Raniji popisi poljoprivrede svodili su se uglavnom na popise stočnog fonda, avršeni su uz popise stanovništva. Opšti popisi poljoprivrede sprovedeni su 1931. I 1960 i 2003. Prvi samostalni popis poljoprivrede na teritoriji Crne Gore, vršio je Zavod za statistiku MONSTAT u periodu od 2008 do 2010 godine. U martu 2008.formiran je Biro za pripremu i sprovođenje Popisa poljoprivrede-statističko stručno tijelo za pripremu, organizovanje i sprovođenje Popisa poljoprivrede. Iste godine započeta je saradnja sa FAO i EU konsultantima u cilju zadovoljavanja EU zahtjeva.U periodu od 15 do 20 oktobra 2008. Sproveden je probni Popis poljoprivrede u cilju ocjene instrumenata koji će se koristiti u glavnom popisu, a 27. maja 2009. potpisan je ugovor između Vlade Crne Gore i Svjetske banke za projekat reforme i jačanja poljoprivrede u Crnoj Gori. Obezbijeđena finansijska sredstva iznosila su 1.303 miliona (Midas projekat) i 127 000 eura konfinansirala je Vlada Crne Gore. U junu 2009. usvojen je zakon o sprovođenju Popisa poljoprivrede. Vlada Crne Gore, 2 marta. 2010. donijela

12

je Odluku o datumu sprovođenja Popisa poljoprivrede. U periodu od 07.06 do 21.06.2010. sproveden je popis poljoprivrede na čitavoj teritoriji države po principu od „vrata, do vrata“, a u periodu od 25.06. do 05.07.2010. Zavod za statistiku, sproveo je postpopisno istraživanje Kontrola kvaliteta i obuhvata popisa poljoprivrede. 22.07.2010. objavljeni su prvi rezultati popisa poljoprivrede. U ukupnom uvozu Crne Gore uvoz poljoprivredno prehrambenih proizvoda u 2010. godini iznosio je 24,52%. Na strani izvoza u ukupnom izvozu Crne Gore u 2010. godini izvoz poljoprivredno prehrambenih proizvoda iznosio je 14,08%. Na osnovu popisa poljoprivrede iz 2010. ukupan broj poljoprivrednih gazdinstava iznosi 48 870. Od toga su 48.824 porodična poljoprivredna gazdinstva. Prema veličini razreda korišćenog poljoprivrednog zemljišta 15.418 porodičnih poljoprivrednih gazdinstava je u intervalu od 0,1 – 0,5 ha ili 31,6%. Crna Gora ima 23.242 poljoprivredna gazdinstava razvrstana kao specijalizovani tip proizvodnjeza Uzgoj stoke, što predstavlja 47,56% od ukupnog broja gazdinstava. Od ukupnog broja porodičnih poljoprivrednih gazdinstava 43 125, tj. 88,3% porodičnih poljoprivrednih gazdinstava imaju višegodišnje livade i pašnjake, dok samo 122 gazdinstva, tj. 0,2% ima rasadnike. Najveći broj poljoprivrednih gazdinstava koji koriste višegodišnje livade i pašnjake je sa sjedištem gazdinstva u opštinama Nikšić, Podgorica, Bijelo Polje, Pljevlja i Berane. Na poljoprivrednim gazdinstvima radno angažovano je prosječno 2,03 lica. Od ukupno 48 824 nosioca porodičnih poljoprivrednih gazdinstava 6 286 su žene, tj. 12,87%, a 42 538 muškarci, tj. 87,13%. 5.2.1. Proizvodnja žitarica Prema procjenama, mogućnost crnogorske poljoprivrede jeste u okviru kvaliteta a ne kvantiteta. Postoji dugoročni nesklad između ponude i tražnje na tržištu poljoprivrednih proizvoda Crne Gore. Taj nesklad posljedica je sporog rasta proizvodnje, porasta lične potrošnje.

Na osnovu navedenog, izvozne mogućnosti Crne Gore u proizvodnji žitarica sadržane su sljedećem:

o dobijanje žitarica kao proizvoda ekskluzivnog kvaliteta u smislu ekoloških uslova gajenja i očuvanog kvaliteta zemljišta u planinsko-brdskom području;

o konkurentnost cijena i prepoznatljivost marke proizvodauz primarni zadatak uzgajanja , odnosno prerade u uslovima nepostojanja štetnih materija;

Razvoj proizvodnje žitarica u uslovima tržišnog privređivanja, nameće se kao jedan od značajnih faktora za ukupnu privredu Crne Gore. Taj značaj se ogleda kroz iskorišćavanje prirodnih potencijala Crne Gore i upošljavanja lokalmog stanovništva, kroz upošljavanje postojećih prerađivačkih kapaciteta i ponudu gotovih proizvoda, koji imaju status eksluzivne zdrave hrane. Na ovaj način se stiču preduslovi za zaokruženje ciklusa: proizvodnja-prerada-potrošnja i poboljšanje regionalnih veza između sjevera i juga Crne Gore.

Pšenica (Triticum sp.L) Pšenica nije samo najvažnija ratarska kultura, već i najvažniji poljoprivredni proizvod i uopšte najvažniji proizvod ljudske djelatnosti. Poslije riže pšenica je najšire upotrebljavana žitarica na svijetu. Od ukupno obradivih površina na zemlji, koje iznose oko milijardu hektara, oko 23% ili 239.215.000 hektara zauzima pšenica. Pšenica se prije svega koristi kao hljebna biljka. Pšeničnim hljebom hrani se preko 70 % stanovnika zemljine kugle. Pšenica ima veliki značaj i u drugim granama industrije: mlinskoj industriji, industriji keksa, peciva, hljeba, kolača, pivskoj industriji i dr. Iz ovoga se može vidjeti da integralno zrno pšenice ima izuzetnu prehrambenu vrijednost, ali na žalost, danas je

13

još uvijek najviše zastupljen potpuno osiromašeni pšenični proizvod – bijelo brašno, u kojem su usitnjeni i izbijeljeni najmanje vrijedni djelovi djelovi zrna, a odstranjeno najvažnije (omotač, mekinja i klica).

Pšenica nije samo najvažnija ratarska kultura, već i najvažniji poljoprivredni proizvod i uopšte najvažniji proizvod ljudske djelatnosti. Poslije riže pšenica je najšire upotrebljavana žitarica na svijetu. Od ukupno obradivih površina na zemlji, koje iznose oko milijardu hektara, oko 23% ili 239.215.000 hektara zauzima pšenica. Pšenica se prije svega koristi kao hljebna biljka. Pšeničnim hljebom hrani se preko 70 % stanovnika zemljine kugle. Pšenica ima veliki značaj i u drugim granama industrije: mlinskoj industriji, industriji keksa, peciva, hljeba, kolača, pivskoj industriji i dr. Iz ovoga se može vidjeti da integralno zrno pšenice ima izuzetnu prehrambenu vrijednost, ali na žalost, danas je još uvijek najviše zastupljen potpuno osiromašeni pšenični proizvod – bijelo brašno, u kojem su usitnjeni i izbijeljeni najmanje vrijedni djelovi djelovi zrna, a odstranjeno najvažnije ( omotač, mekinja i klica).

Tab.5.2.1.a - Sastav pšeničnog zrna (u 100 g) E

Kj P g

UH g

M g

Vl g

Ca mg

P mg

Fe mg

Mg mg

Zn mg

B1

mg B2

mg B5

mg B6

mg Nk mg

Fk µg

Zrno 1322 12 61 2 10 44 344 3.3 1417 4.1 0.48 0.14 1.2 1.44 5.1 49 Klica 1500 7 47 7 9.5 59 1190 10 264 21 2 0.6 1 3.3 5 0.3 Mekinje 1500 15 20 5 42 43 1280 3.6 590 13 0.65 0.5 1 2.5 18 0.4

(E-energija, P-proteini, UH-ugljeni hidrati, M-masti, Vl-prehrambena vlakna, Nk-nikotinska kiselina, Fk-folna kiselina)

U ekstenzivnom stočarstvu koristi se slama a naročito pljeva, služe za ishranu stoke. Slama služi kao prostirka u stočarstvu. U smješi sa mahunjačama (graškom i grahoricom) zelenom ili suvom stanju pšenica je kvalitetna stočna hrana. Sitno i slabije zrno koje otpadne pri selektiranju služi takođe za ishranu stoke. Slama od pšenice, može da služi za izradu hartije, celuloze, građevinskih ploča.

Graf.5.2.1.D - Proizvodnja pšenice u Crnoj Gorii

Pšenica kao najvažniji artikal u međunarodnoj trgovini, omogućila je razvoj saobraćaja i saobraćajnih objekata. Ima veliku važnost i u politici jer je mnogo puta u istoriji služila kao jedan od elemenata pritiska jedne države na drugu, pa je takvu ulogu i danas zadržala. Prema vremenu i načinu gajenja kod pšenice se razlikuje ozima i jara sorta. Od svih površina pod pšenicom u svijetu ozima pšenica zauzima veće površine i u prosjeku daje veće i stabilnije prinose od jare. Po otpornosti na zimu - ozima je otpornija na niske temperature od jare. Pšenica je biljka sa velikim arealom rasprostranjenosti. Ima veliki broj sorti, vrsta i varijeteta koje se dijele na dva osnovna tipa - ozime i jare. Zahvaljujući svom polimorfizmu rasprostranjena je gotovo cijelom svijetu, ali se oblasti gajenja ozime i jare pšenice ne poklapaju. Iz svih navedenih razloga i razlika, ozima i jara pšenica sa ratarskog stanovišta, smatraju se kao dvije biljke - dvije kulture.

14

Ječam (Hordedum sativum vulgare jessen). Hljeb od ječma je lošeg kvaliteta, teško je svarljiv, pa se rijetko koristi za pravljenje hleba,već se koristi oljušten kao kaša i geršla. Ima veliki značaj u industriji piva i slada. Slad se upotrebljava u industriji piva, a sladni sirup u pekarstvu, poslastičarstvu (bombone), tekstilnoj i farmaceutskoj industriji, u proizvodnji sladnog mlijeka, alkohola, sirćetne kisjeline, kvasca. Od oljuštenog zrna ječma dobija se griz, pahuljice i surogat kafe. Pri preradi zrna ječma dobija se oko 56 % geršle a ostatak (sitna zrna, brašno, mekinje) se upotrebljava za ishranu stoke.

Tab. 5.2.1.b - Sastav ječmenog zrna

E Kj

P g

UH g

M g

Vl g

Ca mg

P mg

Fe mg

Mg mg

Zn mg

B1

mg B2

mg B5

mg B6

mg Nk mg

Fk µg

1339 10 64 2 10 38 342 3 114 3 0.4 0.2 0.7 0.6 5 65

(E-energija, P-proteini, UH-ugljeni hidrati, M-masti, Vl-prehrambena vlakna, Nk-nikotinska kiselina, Fk-folna kiselina) U južnim rejonima ječam se upotrebljava prvenstveno za ishranu stoke. Koristi se u silaži. Za ishranu stoke koristi se ječmena slama. Slama se koristi i za prostirku, što je značajno u proizvodnji stajnjaka. Sadašnje sorte ječma imaju visok potencijal rodnosti, pri pravilnoj, intenzivnoj tehnologiji gajenja mogu da ostvare prinose veće od pšenice, naročito u određenim mikro-rejonimna. U našoj zemlji postoje velike mogućnosti za proizvodnju. Crna Gora ima prirodne i druge uslove za znatno povećanje proizvodnje ječma, radi zadovoljenja potreba u ishrani stoke, prehrambenoj industriji, industriji piva i dr.

Sl.5.2.1.F - Zrna ječma

Graf. 5.2.1.G - Proizvodnja ječma u Crnoj Gorii

Ječam ima najveći areal rasprostranjenosti među svim žitima, kako na sjever tako i na jug, zbog njegovog velikog polimorfizma. Pod uticajem različitih uslova gajenja formirana su tri različita ekološka tipa ječma, i to : sjeverni, srednjeevropski i južni. Oni se razlikuju kako po načinu upotrebe tako i biološki. Ječam ima visok stepen prilagođavanja na različite uslove. Ovas (Avena sativa L.). Privredni značaj ovsa sastoji se u kvalitetu njegovog zrna i zahtjevima prema uslovima gajenja, te može da uspijeva i u rejonima gdje žita daju veoma male prinose.

i Ibidem

15

Ovas se uglavnom koristi za ishranu svih vrsta životinja - naročito konja, kao koncentrovana hrana. Nekada se koristio za dobijanje hljeba, dok se danas u tu svrhu gotovo ne koristi. U našoj zemlji površine pod ovsem u žitorodnim reonima znatno su se smanjile uslijed njegovog smanjenog značaja, i to, iz sledećih razloga: broj konja znatno se smanjio i prinosi ovsa su znatno niži u odnosu na druga žita. Zato će ovas zadržati svoj puni značaj u planinskim krajevima. Nove sorte ozimog ovsa domaćeg i stranog porekla imaju zadovoljavajuću rodnost sa prinosima i preko 5000 kg/ha. Ovas se može sa uspjehom gajiti na različitim zemljištima, uključujući i laka, peskovita zemljišta, samo ukoliko su dovoljno vlažna. Ovas, među svim žitima, najbolje uspijeva na težim i vlažnim zemljištima, uključujući isušene ritove, tresetišta i dr.

Graf. 52.1.J - Proizvodnja ječma u Crnoj Gori

Isto tako ovas dobro uspijeva na novoosvojenim površinama, razoranim travnjacima i krčevinama. Bolje od drugih žita uspijeva na kiselim zemljištima. Ovas je kultura rane sjetve, bez obzira na to da li se radi o ozimoj ili proljećnoj sjetvi. Proso (Panicum sp) Proso je zrnasto –skrobna biljka koja se koristi za ljudsku i stočnu ishranu. Oljušteno zrno se koristi kao kaša za ljudsku hranu i ima veliku hranljivu i svarljivu vrijednost. Slama prosa ima dobru hranljivu vrijednost. Zbog kratke vegetacije, proso se može gajiti kao postrna kultura a u slučaju elementarnih nepogoda, može se koristiti za naknadnu sjetvu umjesto izmrzlih ozimih usjeva ili poplavljenih i gradom uništenih usjeva. S obzirom na visoku otpornost prema suši i kratku vegetaciju proso se može gajiti u suvljim reonima. Dobar je predusjev za mnoge kulture. U povoljnim uslovima može dati rekordne prinose, koji su od zrnastih kultura jedino poznati kod kukuruza. Heljda (Fagopuryum mill) Medonosna je biljka, popularna među pčelarima, jer svaka pojedinačna stabljika u vrijeme c vjetanja ima do 1800 cvjetova, ali na kraju sazri samo oko 8 sjemenki kao posljedica nesigurnog oprašivanja. U nekim krajevima je to kultura druge žetve. Naime, iako manjeg prinosa od žita i drugih industrijskih kultura, heljda je atraktivna zbog dugog perioda cvjetanja, koje traje skoro mjesec i po dana, tako da se pčelari dovoljno dugo zadržavaju na jednoj lokaciji.

Tab. 5.2.1.c - Sastav heljdinog zrna ( u 100 g) E Kj

P g

UH g

M g

Vl g

Ca mg

P mg

Fe mg

Mg mg

B1

mg B2

mg B5

mg B6

mg Nk mg

1407 7.5 72 1.5 3 12 150 2 48 0.28 0.07 1.5 0.4 2.8 (E-energija, P-proteini, UH-ugljeni hidrati, M-masti, Vl-prehrambena vlakna, Nk-nikotinska kiselina)

Heljdina cvjetna i mirisna polja su jedna od najboljih ispaša za pčele. Malo je koja biljka, kao heljda, tako bogata nektarom. Jedna pčelinja košnica, može dnevno sa jednoh hektara sakupiti do pet

16

kilograma meda. Heljda je kao medonosna biljka utoliko više zahvalna jer cvjeta takoreći sve do same žetve.

Tab. 5.2.1.d - Proizvodnja heljde u Crnoj Gori, tokom 2003 i 2004. Zasijana površina(ha) Prinos kg / ha Ukupan prinos (kg) 2003 1,80 833 1500 2004 8,8 1125 9900

Kukuruz (Zea mays) No osnovu građe i hemijskog sastava zrna vrsta Zea mays L. podijeljena na niz grupa, i to: kukuruz zuban, kukuruz tvrdunac, kukuruz šećerac, kukuruz kokičar, kukuruz mekunac, voštani kukuruz, kukuruz plevičar, kukuruz poluzuban, kukuruz mekani šećerac. Najveći značaj u proizvodnji imaju zuban i tvrdunac, zatim šećerac i kokičar. Ostale podvrste su mnogo manjeg značaja a neke su interesantne samo sa botaničkog stanovišta i kao izvor za dalji rad na oplemenjivanju kukuruza i stvaranju hibrida sa specifičnim osobinama i za posebnu namjenu. Kukuruz daje visoke prinose na rastresitim, dobro propusnim, ali i na zemljištima sa dobrim kapacitetom za vodu. Za gajenje kukuruza povoljna su zemljišta koja sadrže velike rezerve vlage i dobro su aerirana, zatim da sadrže lako pristupačne hranljive materije za ishranu biljaka. Prednost mediteranske klime u gajenju kukuruza je u znatno dužoj vegataciji biljke, što doprinosi veličini i nalivenosti zrna. Osnovniproblemi pri sjetvi kukuruza na sjeveru su da zrno neće sazreti i biti tržišno upotrebljivo. Zato u Evropskoj uniji postoje još i oznake C i K odnosno kada kukuruz sazrijeva za silažu a kada je sazrelo u potpunosti

Graf. 5.2.1.R -Požnjevena površina žitarica u hektarima (ha)

Graf. 5.2.1.S -Prinos pojedinih žitarica u tonama, po hektaru Tab. 5.2.1.e - Proizvodnja žitarica u Crnoj Gori, u periodu od 2003.do 2012.

17

Pšenica Ječam Kukuruz

Požnjevena površina

Prinos (tona) Požnjevena

površina Prinos(tona)

Požnjevena površina

Prinos(tona)

ha ukupno po ha ha ukupno po ha ha ukupno Po ha

2003 1148 4422 3,1 1147 2201 1,9 3366 8600 2,6

2004 1123 3437 3,1 1026 1960 1,9 3217 9641 3,0

2005 840 2632 3,1 759 1561 2,1 3059 9668 3,2

2006 808 2497 3,1 860 1966 2,3 2782 9066 3,3

2007 808 1969 2,4 868 1058 1,2 2756 6937 2,5

2008 826 2856 3,5 787 2244 2,9 2712 9625 3,6

2009 846 3044 3,6 807 2221 2,8 2664 10 009 3,8

2010 734 2465 3,4 731 2011 2,8 2734 10 484 3,8

2011 756 2446 3,2 740 1955 2,6 2798 11 688 4,2

2012 773 2151 2,8 710 1607 2,3 2706 8719 3,2 S obzirom na to, da podataka o proizvodnji žitarica u užem reonu Skadarskog jezera nema, podaci koji su dati u ovom Izvještaju odnose se na proizvodnju žitarica, po sortama na nivou Crne Gore. Sa tab. se uočava da je prinos pšenice u iznosu od 4.422 tone bio najveći u 2003. godini, zatim 2004. u iznosu od 3.437 tona i 2009. u iznosu od 3044 tone. Prinos pšenice tokom 2012.godine je u padu i iznosi 2151 tone. Prinos ječma bio je najveći tokom 2008. godine, u iznosu od 2.244 tone, zatim 2009. (2.221 t) dok 2012. godine prinos je u padu, i iznosi 1.607 tona. Prinos kukuruza je najveći 2011.godine (11.688 tona) i pokazuje tendenciju porasta proizvodnje, ukoliko se zanemari 2012. u kojoj je ostvaren nešto niži prinos (8.719).

Tab. 5.2.1.f - Oranična površina prema načinu korišćenja (ha), u periodu od 2003. do 2012.

Oranice i

bašte

Zasijana površina

Rasadnici

Ugari i neobrađene

oranice i bašte Ukupno Žita

Industrijsko bilje

Povrtno bilje

Krmno bilje

2003 44 818 32 111 6 520 201 18 133 7 257 24 12 683

2004 46 888 31 902 5 937 196 18 181 7 588 22 14 964

2005 46 179 31 370 5 218 194 18 224 7 734 13 14 796

2006 44 524 30 689 5 101 194 17 918 7 476 - 13 824

2007 44 957 31 307 5 201 159 17 988 7 959 4 13 632

2008 45 237 31 317 5 073 154 18 145 7 945 2 13 903

2009 45 673 31 886 5 249 126 18 403 8 108 2 13 769

2010 45 472 31 025 5 012 125 18 268 7 620 2 14 429

2011 45 748 32 149 5 174 125 18 872 7 978 2 13 576

2012 45 809 32 475 5 119 112 19 465 7 779 2 13 310

5.2.2. Proizvodnja povrća-povrtarstvo, ratarstvo Kod biljne proizvodnje, i pored znatnih oscilacija, od 1992. do 2003., trend povećanja vidljiv je kod svih grupa biljne proizvodnje (tab. ). Najbrži rast je ostvaren u ratarsko-povrtarskoj proizvodnji koja se u posmatranom periodu povećavala po prosječnoj godišnjoj stopi od +6,4%, dok su voćarska i vinogradarska proizvodnja rasle umjerenije (+2,0% i +2,7% godišnje). Trend rasta proizvodnje ostvaren je i u periodu od 2003 do 2012.godine.

18

Ratarstvo i povrtarstvo Od ukupno 44.818 ha pod oranicama ratarsko-povrtarska proizvodnja odvijala se na 32.135 ha, tokom 2003.god. Preostalih 12.683 ha, odnosno 28% ukupnih oraničnih površina, predstavljaju površine koje se uopšte ne obrađuju ili se na njima odvija proces ekstenzivne poljoprivrede. Zbog smanjivanja ukupnih površina oranica i bašta i stalno visokog udjela neobrađenih oranica, od 1992. do 2003. godine površine na kojima se odvija ratarsko-povrtarska proizvodnja smanjile su se za 23%. To je ukazivalo na slabo i nedovoljno korišćenje ionako ograničenih resursa. Tokom 2004.godine oranične površine se povećavaju na 46.888 ha, gdje povrtno bilje zauzima 18.181 ha a žitarice su zasijane na 5.937 ha. Tokom 2008., 2009., 2010., 2011. i 2012. godine površina oranica i bašti je iznad 45.000 ha, odnosno približava se cifri od 46.000 ha u 2012 i iznosi 45.809 ha. Površina zasijana krmnim biljem varira od 7.257 ha (2003.) do 8.108 ha (2008). Tokom 2011. površina zasijana krmnim biljem iznosi 7.978 ha, a 2012. 7.779 ha.

Graf. 6.2.2. A -Povrće po oranicama, povrće po okućnicama/baštama

Tabela: 6.2.2. a - Povrtarstvo-proizvodnja paradajiza, paprika, dinja i lubenica u periodu od 2003-2012 Paradajz Paprika Dinje i lubenice

Požnjevena površina

Prinos (tona) Požnjevena

površina Prinos(tona)

Požnjevena površina

Prinos(tona)

ha ukupno po ha

ha ukupno po ha

ha ukupno Po ha

2003 1014 22 790 22,5 799 16 433 20,6 1333 35 567 28,9

2004 933 22 818 23,0 805 16 092 20,0 1382 40 647 29,4

2005 944 22 853 22,1 763 15 656 20,5 1434 42 644 29,7

2006 963 22 507 23,4 777 16 771 21,6 1416 41 675 29,5

2007 978 22 084 22,6 802 17 275 21,5 1420 39 672 27,9

2008 970 22 165 22,9 829 18 327 22,1 1440 42 449 29,5

19

2009 962 22 091 22,9 821 18 181 21,2 1451 42 702 29,4

2010 972 22 430 23,1 821 18 226 22,2 1452 42 687 29,4

2011 987 23 074 23,4 817 17 665 21,6 1447 42 601 29,4

2012 1009 22 830 22,6 852 16 705 19,6 1455 41 976 28,8

Prinos paradajiza, bio je najveći 2006. (23.4), 2010. (23.1) i 2011 (23.4) tone po hektaru. Prinos paprika, bio je njaveči tokom 2008. (22.1), 2009. (21.2) i 2010 (22.2) tone, dok je prinos dinja I lubenica bio najveći tokom 2005. (29.7), 2008. (29.5), 2009. 2010 I 2011 (29.4) tone po hektaru. I pored smanjivanja površina pod oranicama u odnosu na prethodne godine, na kojima se odvija ratarsko-povrtarska proizvodnja, kod većine ratarskih kultura proizvodnja se znatno povećala. Najveći porast proizvodnje zabilježen je kod povrća (u prosjeku više od 3 puta) i krompira (više od 2 puta), što je prije svega rezultat izrazito velikog povećanja prinosa. Povećanju proizvodnje u ovim sektorima doprinijelo je poboljšanje tehničke opremljenosti i tehnološkog nivoa proizvodnje, uvođenje u proizvodnju visokorodnih sorti i hibrida, savjetodavni rad kao i povoljne otkupne cijene i direktna podrška proizvođačima.

Tabela: 6.2.2. b - Povrtarstvo proizvodnja pasulja, graška, kupusa i kelja, u periodu od 2003. do 2012.

Pasulj Grašak Kupus i kelj

Požnjevena površina

Prinos (tona) Požnjevena

površina Prinos(tona)

Požnjevena površina

Prinos(tona)

ha ukupno po ha

ha ukupno po ha

ha ukupno Po ha

2003 670 2165 1,8 170 436 2,6 1903 27 209 14,3

2004 768 2218 1,7 212 578 2,7 1804 25 015 13,9

2005 679 2364 2,3 164 371 2,3 1963 24 408 12,4

2006 677 2152 1,9 145 329 2,3 1869 31 813 17,0

2007 675 1066 1,2 137 258 1,9 1847 26 297 14,2

2008 642 1684 1,8 147 285 1,9 1884 47 334 25,1

2009 648 1492 1,9 136 274 2,0 1968 50 062 25,4

2010 645 1340 1,8 146 287 1,9 1985 55 557 27,9

2011 632 1331 1,8 140 310 2,2 1982 52 631 27,0

2012 528 972 1,5 124 256 2,1 1969 46 696 23,7

20

Povećanje proizvedenih količina posljednjih godina karakteristično je i za duvan, iako su podaci zvanične statistike znatno drugačiji od onih koji se mogu dobiti iz drugih relevantnih izvora. Proizvodnja je locirana u podgoričkom proizvodnom području (u Zeti i Malesiji). Do 2003. godine, isključivo se gajio hercegovački duvan, kada se u masovnu proizvodnju uvode dva nova, visokoprinosna američka tipa duvana: berlej i merilend. Na trend povećanja proizvodnje duvana u Crnoj Gori presudan uticaj imaju visoki prinosi koji se postižu gajenjem novih tipova duvana. Proizvodnja se smanjila jedino kod žita gdje se, uprkos većim prinosima, nije moglo nadoknaditi veliko smanjenje zasijanih površina. Prinosi glavnih ratarskih i povrtarskih kultura u Crnoj Gori, iako rastu i dalje su relativno niski i još uvijek daleko od prinosa koji se postižu u zemljama Zapadne Evrope, odnosno na nivou su prinosa koje imaju zemlje u okruženju (u tranziciji). Kao glavni limitirajući faktori u ratarskoj proizvodnji javljaju se: neuređenost i niska plodnost zemljišta, neadekvatna osnovna obrada i predsjetvena priprema, neodgovarajući izbor sorti i hibrida, nepovoljan sklop biljaka, bolesti i štetočine, nepovoljan raspored padavina, klimatski stresovi, kao i nedovoljan nivo znanja poljoprivrednih proizvođača. Proizvodnju povrća karakteriše nedostatak intenzivne njivske proizvodnje i neadekvatna sjetvena struktura. Tretman povrtarstva kao dodatne djelatnosti podstakao je proizvodnju malih količina, prije svega za lokalno tržište. Nedovoljno je razvijena proizvodnja povrća u zaštićenom prostoru (odvija se na oko 60 ha, što je ekvivalentno znatno većim površinama na otvorenom), mada je u posljednjih nekoliko godina intenziviran razvoj plasteničke proizvodnje. Nizak nivo znanja većine povrtara ima za posljedicu primjenu ekstenzivnih metoda gajenja, a samim tim i niskih prinosa koji su u koliziji sa visokom cijenom sjemena i drugih repromaterijala. Primjena neadekvatne i zastarjele mehanizacije, uz nerazvijene kapacitete za preradu, ne omugućuje rentabilnu proizvodnju povrća za industrijsku namjenu. Sortiment povrća koji se danas koristi uglavnom je dobar, a sjemena se uglavnom uvoze iz Holandije. Proizvodnja sjemena povrća (izuzev sjemenskog krompira) do sada nije razvijana.

Krompir (Solanum tuherosum L.) zauzima značajno mjesto u strukturi proizvodnje i potrošnje ratarsko-povrtarskih proizvoda u Crnoj Gori. U svjetskim razmjerama, krompir zauzima četvrto mjesto u ratarsko-povrtarskoj proizvodnji, poslije pšenice, kukuruza i pirinča. Zbog povoljnog odnosa i sadržaja hranljivih materija u krtolama, krompir ima vrlo važnu ulogu u ljudskoj ishrani, ishrani stoke, a u posljednje vrijeme postaje veoma značajna sirovina za industrijsku preradu. Ima veliki agrotehnički značaj, jer je dobar predusjev za većinu ratarskih kulrura, pošto zernljište ostavlja čisto od korova i u dobrom fizičkom stanju.

Proizvodnja krompira u Cmoj Gori ima izuzetno veliki značaj, jer korišcenjem komparativnih prednosti (kiime i zemljišta) moguće je proizvesti znatne količine sjemenskog i merkantilnog krompira. U posljednjih nekohko godina ova proizvodnja posebno dobija na značaju. Razloge trcba tražiti u činjenici da je Crna Gora imala izražen deficit i nedostajuće količine krompira nabavljala iz susjednih područja, Povoljnim tržišnim prilikama u Cmoj Gori, i entuzijazmom proizvodača u saradnjj sa naukom, u posljednjih nekoliko godina, ispoljena je tendencija rasta proizvodnje krompira i promjene odnosa strukture proizvodnje u korist domaće. Crna Gora posjeduje povoljne prirodne i agroekološke uslove za proizvodnju krompir, međutim, kod nekih područja vidne su i razlike za proizvodnju pojedimh vrsta krompira. U tom pogledu mogu se izdvojiiti dva područja:

o sjevemo područje - opštine: Pljevlja, Kolašin, Mojkovac, Plav, Plužine, Nikšić, Šavnik i Žabljak, koje imaju izuzetno povoljne zemljišne i klimatske uslove za proizvodnju sjemenskog i merkantilnog krompira;

o južno područje - opstine: Podgorica i Danilovgrad, čiji geografski položaj omogućava gajenje ranog krompira.

21

Dakle, zahvaljujući raznolikosti klime i zemljišta, skoro cijeli prostor može biti racionalno iskoriščen za proizvodnju raznih vrsta ove kulture. Cma Gora raspolaže komparativnim prednostima za ostvarivanje veće proizvodnje krompira. Rast površina ukazuje da se ova proizvodnja širi. Krompir zauzima značajno mjesto u strukturi proizvodnje i potrošnje povrtarskih proizvoda u Crnoj Gori. Požnjevene površine krompira u oranicama i baštama učestvuju sa 18.12%, dok u ukupno zasijanim površinama pod povrtnim biljem učestvuju sa 56.56%, a ostatak otpada na ostalo povrtno bilje (pasulj, grašak, kupus, paprika, paradajiz i dr). U analiziranom periodu ispoljena je tendencija rasta površina zasijanih povrtnim biljem. Ova pojava ukazuje da je razvoj povrtarstva ostvarivan na bazi povećanja površina. Učešće povišina zasijanih povrćem u ukupnim površinama oranica i bašta iznosi prosječno 32.13%. S obzirom da su u navedcnom periodu stagnirale površine pod oranicama i baštama, odnosno ukupne sjetvene površine, proizilazi da je i razvoj ratarstva ostvarivan povećanjem povrtnog bilja.

Graf. 6.2.2. C Površine zasađene krompirom na oranicama i na okućnicama i/ili baštama, po opštinama U posmatranom periodu zastupljenost površina pod krompirom varira ali se uočava trend njihovog rasta. Površine pod krompirom u državi iznose prosječno 9.407 ha. Po vrstama privrednih subjekata ili svojinskoj strukturi skoro u potpunosti se površine zasijane krompirom nalaze na privatnim gazdinstvima. Ostali privredni subjekti učestvuju simbolično sa svega 0,52%. Na ovakvu svojinsku strukturu, pored prirodnih faktora, značajan uticaj, naročito posljednjih godina, imaju i ekonomski uslovi. Zbog toga i nedovoljne primjene dostignuća u razvoju tehnologije zaostaje razvoj visokoproduktivne proizvodnje, koja bi omogućila ostvarivanje optimalnih ekonomskih rezultata. U dosadašnjem razvoju i ostvarivanju proizvodnje krompira zaostaje primjena i unapređivanje agrotehnike, što je naročito karakteristično za sitnije proizvođače. Kod njih proizvodnja krompira nije namijenjena tržištu, već potrošnji u sopstvenom domaćinstvu. U sadašnje vrijeme pod optimalnom i savremenom agrotehnikom se podrazumjeva cjelovit kompleks mjera, od pripreme zemljišta, sadnje i obrade u toku vegetacije, zajedno sa plodoredom i navodnjavanjem, uzimajući u obzir zahtjeve krompira kao kulture za prirodnim i zemljišnim uslovima, vegetacijskim prostorom, vremenom i dubinom sadnje, do primjene savremene mehanizacije. Među najvažnije faktore povećanja prinosa krompira u nas, svakako, spada upotreba deklarisanog i kvalitetnog sadnog materijala. Na bazi ove mjere može se povećati prinos krompira od 50 do 100 %. Što se tiče proizvodnje sjemenskog materijala, može se konstatovati da u posljednjih nekoliko godina rastu površine i broj proizvodača koji se bavi ovom značajnom proizvodnjom.

22

Osnovna odlika potrošnje krompira u Crnoj Gori (sva domaćinstva) jeste ostvareni rast, prosječno godišnje za 5.4%. Prosječna potrošnja po članu domaćinstva iznosi 57.41 kg. Struktura ishrane stanovništva i ustaljene navike u pripremanju hrane uticale su da krompir predstavlja proizvod koji je bio nezaobilazan u ishrani crnogorske populacije u toku analiziranog perioda. Veoma zabrinjava što je njihovo učesće u pojedinim godinama bilo toliko da se struktura ishrane može smatrati jednoličnom, usljed relativno skromne potrošnje drugih, za zdravlje organizma značajnih proizvoda. Posmatrano u globalu na visinu potrošnje poljoprivredno-prehrambenih proizvoda utiče visina raspoloživih sredstava koja se izdvajaju iz dohotka za ličnu potrošnju. Takođe, pored visine raspoloživih sredstava, na razlike u visini potrošnje pojedinih poljoprivredno-prehrambenih proizvoda u znatnoj mjeri utiču i izvori sticanja dohotka. 5.2.3. Gajenje voća-voćarstvo, vinova loza (vinogradarstvo i vinarstvo) Statistički podaci o voćarstvu u Crnoj Gori su dosta oskudni. Nema podataka o površinama za pojedine voćne vrste, dok neke voćne vrste statistika i ne registruje. Prema statističkim podacima, površine voćnjaka (i maslinjaka) u kontinentalnom dijelu Crne Gore najviše se gaje šljiva, jabuka i kruška, a u primorskom smokva, narandža i mandarina.

Sa tab. se uočava da je u periodu od 2003.do 2012, najveći ukupni prinos jabuka bio 2009. god. u iznosu od 8.107 tona, iste godine krušaka u iznosu od 2.813 tona, a šljiva 2011. U iznosu od 12.145 tona. U sjevernom dijelu Crne Gore šljiva je dominantna voćna vrsta i uglavnom se koristi za proizvodnju rakije (preko 95%) dok se manji dio prerađuje u džemove i slatko, suši ili konzumira u svježem stanju. Mogućnost čuvanja prerađevina od šljiva i njihov relativno lak plasman uticali su da se, i pored krčenja oboljelih stabala, brojnost se održava na približno istom nivou.

Mogućnost otkupa tržišnih viškova je činilac od koga u znatnoj mjeri zavisi proizvodnja jabuke i kruške. Čim se stvore mogućnosti za otkup (preradu ili konzumnu upotrebu) sakupljanje plodova biva intenzivnije, dok neizvjesna realizacija dovodi do toga da znatne količine plodova ostanu nesakupljene. U novije vrijeme plodovi kruške se gotovo u cjelosti prerađuju u rakiju. Nedovoljan nivo znanja proizvođača i neadekvatan sortiment javljaju se kao limitirajući faktor bržeg razvoja voćarstva u Crnoj Gori.

Tab.: 5.2.3. a - Vočna stabla i proizvodnja voća (jabuke, kruške i šljive) od 2003. do 2012. Jabuke Kruške Šljive

broj stabala prinos broj stabala prinos broj stabala prinos

ukupno

rodna

ukupno tona

kg po stabl

u

ukupno

rodna

ukupno tona

kg po stabl

u

ukupno

rodna ukupn

o tona

kg po

stablu

2003 425 447

362 526

5003 13,8 220 765

186 475

2071 11,1 1 358 286

1 226 821

6518 5,3

2004 450 305

385 244

3980 10,4 223 905

183 005

1647 9,0 1 353 596

1 200 836

6155 5,1

2005 434 035

376 787

4074 10,8 217 565

186 460

2078 11,1 1 222 780

1 120 463

7406 6,6

2006 464 965

391 028

5365 13,7 222 399

182 005

1879 10,3 1 244 230

1 110 998

5541 5,0

2007 475 345

405 628

5374 13,2 229 694

194 265

2104 10,8 1 253 570

1 099 202

6076 5,5

2008 489 870

425 223

5065 11,9 226 914

186 815

2038 10,4 1 259 270

1 101 850

5943 5,4

23

2009 531 410

461 793

8107 17,6 223 604

196 114

2813 14,3 1 261 410

1 125 833

10 243

9,1

2010 580 290

472 453

5963 12,6 230 135

199 354

2358 11,8 1 332 450

1 144 070

6921 6,0

2011 603 850

489 573

7472 15,3 234 720

201 724

2774 13,8 1 375 100

1 178 160

12 145

10,3

2012 622 495

519 403

5712 11,0 235 999

205 219

2414 11,8 1 408 130

1 191 085

8769 7,4

Sve voćne vrste, osim agruma i breskve, gaje se ekstenzivno na okućnicama ili u vidu manjih zasada bez primjene agrotehničkih mjera (obrada, đubrenje, rezidba, zaštita od bolesti i mraza, navodnjavanje) pa je rodnost niska i alternativna (svake druge ili treće godine). To je, pored vremenskih prilika, osnovni razlog za prilično velike varijacije ukupnih prinosa. Uprkos tome, evidentan je blagi trend povećanja proizvodnje. To povećanje je, posmatrano po vrstama, najznačajnije u smokve, narandže i mandarine kod kojih su, pored ukupnih, znatno porasli i prosječni prinosi po stablu.

Tab. : 5.2.3. b - Voćna stabla i proizvodnja voća (trešnje, breskve, orasi,smokve,narandže) od 2003. do 2012.

Trešnje Breskve Orasi

broj stabala prinos broj stabala prinos broj stabala prinos

ukupno

rodna

ukupno tona

kg po stabl

u

ukupno

rodna

ukupno tona

kg po stabl

u

ukupno

rodna

ukupno tona

kg po stabl

u

2007 131 916

112 285

1779 15,8 258 442

248 076

3721 15,0 59 271 49

973 658 13,2

2008 132 739

113 255

2003

17,7 202 747

194 246

3482 17,9 60 714 51

448 720 14,0

2009 133 906

118 625

2250 18,9 202 932

194 538

3796 19,5 62 258 52

602 845 16,1

2010 137 916

119 703

2186 18,3 202 902

194 708

3612 18,5 63 233 53

121 743 14,0

2011 141 976

120 408

2072 17,2 203 642

195 478

3747 19,2 66 151 54

424 785 14,4

2012 144 506

123 396

1932 15,7 200 507

191 936

3857 20,1 66 861 55

818 665 11,9

Masline Smokve Narandže i mandarine

broj stabala prinos broj stabala prinos broj stabala prinos

ukupno

rodna

ukupno tona

kg po stabl

u

ukupno

rodna

ukupno tona

kg po stabl

u

ukupno

rodna

ukupno tona

kg po stabl

u

2002 455 594

427 184

600 1,4 224 657

208 282

4211 20,2 282 157

220 727

4768 21,6

24

Maslinarstvo Maslina je najstarija suptropska kultura na crnogorskom primorju. Procjenjuje se da je najstarije stablo staro preko 2000 godina. Sa oko 3.200 ha, maslina pokriva trećinu ukupne površine pod voćnjacima. Od nekadašnjih 620.000 stabala, danas na crnogorskom primorju ima ukupno 455.594, odnosno 427.184 rodnih stabala. Preovladavaju stabla stara 100 i više godina. Oko 70% zasada je tradicionalno, dok mladih stabala ima manje od 10%. U sortimentu su sa više od 90% zastupljene autohtone sorte (žutica i dr.), koje se uglavnom koriste za proizvodnju ulja, ali i za proizvodnju konzerviranog ploda na tradicionalni način. Uprkos sortnom potencijalu za proizvodnju maslinovog ulja ekstra kvaliteta, proizvodnja je vrlo ekstenzivna zbog čega se ni postojeći nivo proizvodnje ne koristi u potpunosti (ispod 50%).

Tab. 5.2.3. c- Broj stabala masline (ukupna, rodna) i prinos (ukupno tona i kg po stablu)

Masline

Broj stabala Prinos

Ukupno Rodna Tone

kg po stablu

2002 455 594 427

600 1,4

Prinos jako varira i kreće se od 300 tona godišnje u nerodnim godinama do 4.000 tona u rodnim godinama. Kako se ukupan prinos koji se ubere (sa manje od polovine stabala), dijeli sa ukupnim brojem stabala to dovodi do toga da je stavka prosječnog prinosa po stablu u statistici permanentno niska. Tržište i potražnja za domaćim proizvodima od masline postoji, ali zbog nedovoljne iskorišćenosti raspoloživih kapaciteta i pored blagog povećanja posljednjih godina, ni izdaleka ne zadovoljava domaće potrebe.

Vinogradarstvo

Površine pod vinogradima u Crnoj Gori iznose 3.859 ha (2003) one imaju relativno ujednačen nivo, sa blagom tendencijom rasta. Zahvaljujući povoljnim klimatsko-edafskim uslovima Crnogorskog vinogradarskog rejona u njemu se mogu uspješno gajiti sorte vinove loze svih perioda-epoha sazrijevanja i namjene korišćenja. U loznom sortimentu preovlađuju vinske sorte (90%) za proizvodnju crvenih (vranac, kratošija, merlot, kaberne) i bijelih vina (krstač, šardone, rkaciteli, sovinjon). Stone sorte čije grožđe je namijenjeno za potrošnju u svježem stanju (kardinal, ribijeri, italija) čine 10%. U Biotehničkom institutu postoji kolekcija sorti vinove loze koja se sastoji od preko 550 sorti i hibrida loze. Imajući u vidu da od vinskih sorti na vinogradarskim terenima Crne Gore dominiraju autohtone sorte (preko 70%), to su njihovi prinosi ujednačeni, stabilni i standardnog sortnog kvaliteta, koji se koriste za proizvodnju vrhunskih crnogorskih vina.

Na tabelama je prikazana proizvodnja od 1992.do 2003 i od 2003. do 2012.

25

Tab. 5.2.3. d Vinogradarska proizvodnjai

Godine Površina vinograda (000 ha)

Broj stabla vinove loze (mil.)

Proizvodnja (000 t)

Prinos po ha (t)

Prinos po stablu (kg)

1992 3,7 17,2 26,4 7,2 1,5

1993 3,7 16,7 20,9 5,7 1,2

1994 3,7 16,5 27,4 7,5 1,7

1995 3,7 16.4 28.4 7.6 1.7

1996 3,7 14.4 21.6 5.8 1.5

1997 3,8 15.3 35.8 9.4 2.3

1998 3,8 15.3 34.9 9.1 2.3

1999 3,9 15.5 30.1 7.8 1.9

2000 3,9 15.1 36.0 9.3 2.4

2001 3,9 15.3 35.3 9.2 2.3

2002 3,9 15.3 35.0 9.1 2.3

2003 3,9 15.3 35.1 9.1 2.3

U procesu odomaćivanja vinova loza je prešla put od šume, preko okućnice do savremenih zasada vinograda. Crmnica je područje koje za Crnu Goru oduvijek predstavlja sinonim za visoki kvalitet groždja, vina i rakije. Vinova loza je jedna od najstarijih kulturnih biljaka. Nastala je u procesu evolucije od davnih predaka praistorijske loze – V.teutonica, V.pravinifera, V.silvestris, V.parasilvestris. Brojni su paleonološki podaci koji potvrdjuju da je divlja loza – ishodnik kulturne loze, postojala još u periodu tercijera. Dio Crne Gore u kojem je bilo moguće od davnina gajiti vinovu lozu poklapa se sa zonom u kojoj vlada izmijenjena mediteranska klima. Ova crnogorsko vinogradarska zona obuhvata primorje i područje koje gravitira Skadarskom jezeru do nadmorske visine od 500 m. Crmnica ili Crmnička nahija nalazi se izmedju 42.3 i 42.4 stepena sjeverne geografske širine i 19.0 i 19.2 stepena istočne geografske dužine. Površina koja obuhvata je oko 189.000 m2, od primorja je dijeli planinski lanac (Sutorman) a od jugozapadnog dijela Crne Gore masiv Katunske nahije. Sjeveroistočni dio Crmnice zapljuskuju vode Skadarskog jezera. Brdoviti djelovi Crmnice od 600 do 1000 m uzdižu se nad crmničkom ravnicom. Planinske padine prema Skadarskom jezeru imaju karakter krševite planine, sa raznim oblicima uvala, vrtača, škrapa, jama i pećina. Ovakav reljef dubokog krša – jedan je od najtipičnijih regija krša u svijetu kojem pripada i Crmnica, predstavlja i najveću geotektonsku jedinicu u Crnoj Gori.

i Izvor: SGCG

26

Tab. 5.2.3. e- .Vinogradi i proizvodnja grožđa, od 2003.do 2012.i Vinogradi – ukupno

Broj čokota Prinos

Ukupno Rodna kupno tona kg po čokotu

2003 16 213 258 15 306 090 35 131 2,3

2004 16 110 948 15 329 260 42 886 2,8

2005 16 599 366 15 427 030 36 960 2,4

2006 17 985 906 15 631 123 41 726 2,7

2007 18 168 670 16 959 900 35 402 2,1

2008 18 166 311 16 880 347 43 989 2,6

2009 18 464 357 17 020 057 38 635 2,3

2010 18 432 779 17 007 427 40 804 2,4

2011 18 441 357 17 014 027 32 815 1,9

2012 17 559 891 16 570 705 38 861 2,4

Dva važna ciklona prelaze preko Crmnice. Jedan dolazi od tršćanskog zaliva, duž primorja prema istoku, dok drugi iz zapadnog Mediterana preko južne Italije, južnog Jadrana ka sjevero-istoku. Kada je ciklonsko južno vrijeme, zimski dio godine i dio jeseni, rjedje u proljeće donosi obilne padavine koje dostižu dnevne maksimume preko 200 mm. Osnovne karakteristike kišnog režima u Crmnici su: relativno visoka količina padavina, neravnomjeran raspored u toku godine, pljuskovit karakter kiša i srazmjerno malo učešće snijega. Najveći dio padavina otpada na jesenje i zimske mjesece, skoro 80%. Selo Podgor ima u prosjeku najveću godišnju količinu padavina – 2.966 mm. Ljetnji mjeseci jul i avgust imaju najmanju količinu padavina. Osnovna razlika izmedju Primorja i Crmnice u temperaturnom pogledu uočava se u ljetnjim i zimskim mjesecima. Visokim i okomitim planinskim masivom Rumije i Sutormana limitiran je jači termički uticaj mora. Tako u toku zime srednje mjesečne temperature niže su u Crmnici za 3-4 stepena C0 u januaru i decembru dok je razlika u oktobru i martu 1 stepen C. Nasuprot tome, u toku ljeta visoki planinski lanac onemogućava rashladjujuće djelovanje morske vodene površine na oblast Crmnice, pa su temperature u prosjeku više za 2-3 stepena C0. Uticaj Jadranskog mora u zimskim mjesecima ogleda se u povećavanju a u toku ljetnjih mjeseci u snižavanju temperature vazduha u priobalju. Što se tiče ekstremnih temperatura za kulturu vinove loze posebno su interesantni aspolutni minimumi. Do sada nijesu zabilježene apsolutno minimalne temperature koje bi ugrozile vinovu lozu u području Crmnice. Ovakvi uslovi pružaju mogućnost za uspješno gajenje vinove loze i proizvodnju vina i rakije vrhunskog kvaliteta. Vinogradarstvo u cijeloj Crmničkoj nahiji predstavlja veoma važnu granu poljoprivrede i osnovni izvor novčanih prihoda. Terase kao specifično obilježje ovog kraja predstavljaju viševjekovnu borbu čovjeka za stvaranje poljoprivrednog zemljišta i ujedno zaštitu protiv pogubnih erozivnih procesa. Tako lijepe i velike sisteme terasa nalazimo izmedju Brčela i Bukovika na visini od 400 m koji obuhvaćaju čitave strane od deluvijalnih tvorevina do rječnog korita na 50 m. Na svakoj terasi koja nije zapuštena iznad suvomedje imamo red loza.

i Izvor: Monstat

27

Medjutim, o vinogradarstvu Crne Gore u daljoj prošlosti, nema mnogo pisanih podataka. U primorju i njegovom zaledju divlja vinova loza mogla se naći u šumskoj vegetaciji a kultura gajenja vinove loze postojala je i u predslovenskim vremenima. U toku dugog vremenskog perioda tekao je vrlo intenzivan proces prirodnog ukrštanja i selekcije, iz čega su proistekle mnogobrojne forme loze. Tako su prirodnim ukrštanjem i odabiranjem boljih formi loze od strane čovjeka nastale mnoge sorte vinove loze. Ove vrste su se širile oko Sredozemnog mora i dublje u Evropu i zapadnu Aziju. U istorijskim podacima koji potiču iz ruskih arhiva, a zahvaćeni propisima (defteri) 1521 i 1523, pominju se vinogradi u Godinju, Seljanima, blizu Rijeke Crnojevića, Drušićima, Berima, Brajićima i drugim mjestima. Sva širenje sortimenta i kulture uzgoja vinove loze na Crrnogorskom primorju i njegovom zaledju učinili su Grci koji su kao dobri trgovci i moreplovci (1000 g.p.n.e.) prenosili i širili vinovu lozu prilikom svojih putovanja i osnivanja naselja na Siciliji, južnoj Italiji, ostrvima i obali Jadranskog mora. Na ostrvima u Jadranskom moru i njegovom zaledju (šira okolina Podgorice) vinogradarstvo su unapredjivali Rimljani, koji su ostavili i mnoge zapise u kojima se opisuju različite sorte, načini uzgoja i njega loze. Uzgoj vinove loze u graničnim područjima sa primorjem, svakako je uticao na proizvodnju i razmjenu iskustva i znanja u proizvodnji groždja i vina u Crmnici. U basenu Skadarskog jezera postoje agrogeološki uslovi kao i zemljišni potencijal za zasnivanje komercijalne proizvodnje i uzgoj vinskih i stonih sorti groždja. Usljed nemogućnosti poljoprivrednih gazdinstava da u dovoljnom obimu samostalno finansiraju investicije u tim sektorima poljoprivrede, raspoloživi potencijali nisu dovoljno iskorišćeni. Kroz podsticajne mjere resornog ministarstva, vinogradari su unazad nekoliko godina, preko vinogradarskih udruženja dobijali besplatne sadnice kao i regrese na ime zasadjenih površina pod vinovom lozom, tako da se permanentno vrši zamjena starih i zapuštenih vinograda, modernim i bolje opremljenim. Zastupljenost voćnjaka je simbolična, i na okućnicama poljoprivrednih gazdinstava gaje se uglavnom kontinentalne vrste voća. Sve voćne vrste gaje se ekstezivno, uglavnom bez primjene agrotehničkih mjera (obrada, djubrenje, rezidba, zaštita od bolesti i mraza, navodnjavanje) pa je rodnost niska i alternativna – (radjaju svake druge i treće godine). 5.2.4. Organska proizvodnja Istorijat razvoja organskog sektora u Crnoj Gori, tijesno je povezan sa razvojem NVO ”Proizvodnja organske hrane” koja je osnovana 2002., u cilju promovisanja održivog razvoja ruralnih područja Crne Gore, zaštite lokalne kulture i tradicije kroz promociju organske poljoprivrede. Zakon o organskoj poljoprivredi usvojen je 2004. (Sl. list RCG", br. 49/04 i "Sl. list CG", br. 73/10 i 40/11)), u skladu sa uredbom CE 2092-91 i naknadnim izmjenama i dopunama. Zakon o organskoj poljoprivredi ima za cilj nekoliko specifičnih aspekata vezanih za organski sektor, i to:

o poljoprivredna proizvodnja i berba samniklih plodova o stočarska proizvodnja o zahtjev sistema za kontrolu i sertifikaciju o upravljanje zahtjevima proizvođača o korišćenje lotipa

Ministarstvo održivog razvoja osnovalo je Monteorganiku, Nacionalnu agenciju za sertifikaciju i kontrolu organske proizvodnje. Konvencionalni proizvodi i dalje dominiraju prije svega, kako po pitanju potražnje,tako i po pitanju ponude, kao i zbog još uvijek visokih cijena, koje čine organske proizvode nepristupačnim većem broju potrošaća.

28

Razvoj organske poljoprivrede jedan je od prioriteta politike u Crnoj Gori i u proteklim godinam, organski sektor je uvijek bio smatran izuzetno važnim resursom. Logotip “Organske poljoprivrede” kreiran je 2005.godine.

Tab. 5.2.4.a -Broj proizvođačai prerađivača registrovanih za prelazni period ili kao organski od strane Monteorganica-e u 2009, 2010 i 2011.i

Proizvodnja 2009 2010 2011 Rast (%) PP Cert.

org. Ukupno

PP Cert. org.

Ukupno

PP Cert. org.

Ukupno

Od 2009

Od 2010

Žitarice 4 1 5 13 13 27 27 440 108

Krompir 1 1 1 1 - -

Povrće 2 2 2 2 6 6 300 300

Voće Razno Grožđe Maslina

11 9 1 1

1 1

12 10 1 1

32 28 2 2

1 1

33 29 2 2

43 38 2 3

1 1

44 39 2 3

267 290 100 200

33 34 0

50

Različita biljna proizvodnja

6 6 6 6 8 8 33 33

Stočarstvo/ mliječni proiz.

2 3 5 3 4 7 8 3 11 120 57

Sakupljanje bilja i voća

2 1 3 2 2 1 3 4 33 100

Ukupno 28 6 34 56 8 64 93 7 100 194 56

Tab. 5.2.4.b- Površine u prelaznom periodu ili sertifikivone kao organske od strane Monteorganica-e u 2009.,

2010. i 2011. godini Proizvodnja 2009

(ha) 2010 (ha)

2011 (ha)

Rast (%)

PP Cert. org.

Ukupno

PP Cert. org. Ukupno

PP Cert. org.

Ukupno

Od 2009

Od 2010

Obradive površine (žitarice, povrće, bilje)

27.9 1.3 29.2 60.9 0.4 61.3 121.6 0.5 122.1 318 99

Višegodišnji zasadi (voće, vinogradi)

15.9 3.0 18.9 45.7 3.0 48.7 73.5 4.7 78.2 313 61

Ukupno (obradivo z. i višegodišnji z.)

43.8 4.3 48.1 107 3.4 110 195 5.2 200 316 82

Livade i pašnjaci 3,449 1,106 4,555 - 3,451 3,451 336 2,532 2,868 -37 -17

Sakupljanje samon. bilja

- 101,800 101,800 - 101,800 101,800 9 139,800 139,809 37 37

Svega ukupno 3,493 102,910 106,403 107 105,254 105,361 540 142,337 142,877 34 36

5.2.5. Ljekovite, endemične i zaštićene biljne vrste Crmnice Crna Gora kao ekološka država raspolaže velikim prirodnim bogatstvom koje treba, prije svega, sačuvati i omogućiti njegovo pravilno iskorišćavanje. Edukacija stanovništva o raspoloživom bogatstvu Crne Gore, a ujedno i Crmnice, može samo omogućiti bolje čuvanje i zaštitu svih neprocjenjivih dragocjenosti prirode.

i Podaci Monteorganica

29

Divlje i pitomo ljekovito bilje Crmnice predstavlja raskošne prostranstva puna veoma složenih ljekovitih sastojaka, koji još nijesu dovoljno ispitani i zbog toga se ne eksploatišu sa onim uspjehom koji će se postići kada se njihov hemizam, biolgoija, farmakologija bolje upoznaju. Ispitujući teren Crmnice otkriveno je da je raznovrsnost flore veoma velika. Veliki broj biljnih vrsta sadrži dosta ljekovitog materija koje stanovništvo ovog podneblja koristi kako u ishrani tako i u liječenju mnogobrojnih bolesti. Područje Crmnice odlikuje se velikom plodnošću zemljišta, što daje mogućnost razvoja raznih grana industrije. Poseban značaj pokazuje mogućnost uzgoja pojedinih ljekovitih vrsta. Klimatske prilike u Crmnici zavise od nadmorske visine i konfiguracije zemljišta, a uslovljeni su blizinom Skadarskog jezera i uticaja Jadranskog mora preko rijeke Bojane. Nadmorska visina područja se kreće od Skadarskog jezera 5,5 m nadmorske visine do Vrsute 1182 m nadmorske visine. Cjelokupno područje karakteriše se kontinentalnom klimom, toplim i suvim ljetima, hladnim i dugim zimama. Nadmorska visina područja se kreće od Skadarskog jezera 5,5 m nadmorske visine do Vrsute 1.182 m nadmorske visine. Zbog klimatskih karakteristika područje Crmnice odlikuje se velikom plodnošću zemljišta, što daje mogućnost razvoja raznih grana industrije. Poseban značaj pokazuje mogućnost uzgoja pojedinih ljekovitih vrsta. Slijedi popis ljekovitih, endemičnih, zaštićenih biljnih vrsta na području Crmnicei

Bijeli slez – Altbaea officinalis, Bijela djetelina – Trifolium repans, Bijeli luk – Allium satum, Bokvica – Plantago major, Bršljan – Hedera belix, Vinova loza – Vitis vinifera, Veronika – Veronica officinalis, Vodopija – Cicborum intubus, Dobričica – Gleuboma bederaceum, Dunja – Cydonija oblongata, Pelin – Salvia officinalis, Zova – Sambucus nigra, Jagorčevina – Primula officinalis, Jabuka – Pirus malius Kamilica – Matricaria chamomilla Kantarion – Hypericum performatum, Kopriva – Urtica dioica, Krasuljak – Bellis perenis, Kupina – Rubus fructicasus, Lipa – Tilia europaea, Lokvanj – Nymphea alba, Ljubičica – Viola odorata, Majčina dušica – Thymus serpillum, Malina – Rubus ideus, Maslačak – Taraxacium officinale, Maslina – Olea europaea, Mečja šapa – Heracleum sphondilum, Mirodjija – Anathum graveolens, Morač – Foeniculum vulgore,

i Tomović,R. 2002.

30

Mrkva – Daucus carota, Nar – Punica granatum, Neven – Calandula officinalis, Orah – Juglans regia, Paprat – Aspidium filix mas, Pelen – Artemisia absinthium, Peršun – Petroselinum sativum, Petrovac – Agrimonia eupatoria, Pitoma nana – Menta piperita, Podubica – Teucrium chamaedrys, Različak – Centaurea cyaneus, Ruzmarin – Rasmarinus officinalis, Trava od srdobolje – Pontentilla tormentilla, Troskot – Poligonum aviculare, Hajdučka trava – Abillea millefolium, Celer – Apium graveolens, Crni luk – Allium cepa, Crvena djetelina – Trifolium pratense, Čičak – Aratium lappa , Čuvar kuće – Semprevivum tectorum, Šipurak – Rosa canina, Šumska jagoda - Fragaria vesca

Zaštićene vrste Quercus robur ssp. Scutareiensis. skadarski hrast lužnjak. Ova vrsta je antropogeno vrlo potisnuta i nalazi se u manjim grupama i fragmentima u području Skadarskog jezera. Hermodactylus tuberosus - u okolini Virpazara i na padinama Rumije. Loroglossum bircinum – zaštićena je kao rijetka i dekorativna vrsta. Tulipa grisebachiana - jedina vrsta roda Tulipa u Crnoj Gori. Zaštićena je kao endemična rijetka i jako dekorativna vrsta. Endemične vrste Petteria ramentacea – balkanski endem, uglavnom se nalazi u slivnom području Skadarskog jezera. Moltkia peraea – modro lasinje. Crocus dalmaticus i C.tommasinianus - šafrani, balkanski endemi. Astragalus illyricus – ilirski kozinac. Portenschagiella ramonissima - divlji koromač. Asperula scutellaris – zdjeličasta lazarkinja, jadransko-ilirski endem. Postoji na širem, a posebno na užem području još uvijek postoji značajan potencijal ljekovitog i farmaceutski značajnog bilja koje se može sakupljati kao što je to ranije rađeno,preko otkupne stanice Bar bilja u Ostrosu Krajina. Ranije je preko te otkupne stanice otkuplivan pelin Salvia officinalis i lovor Laurus nobilis i u manjoj mjeri ofresina –vrijesak Satureja sp.

31

5.3. Pčelarstvo Pčelarstvo u Crmnici Saznanja o pčelarstvu u Crnoj Gori, pa prema tome i u Crmnici, ne sežu daleko u prošlost. Nedostaju valjani pisani podaci, koji bi svjedočili o razvoju pčelarstva u našim krajevima. Pouzdano se zna da pčelarenje u Crmnici ima dugu tradiciju. Odavno su se ovdje ljudi počeli baviti pčelarstvom i imali koristi od ove specifične poljoprivredne djelatnosti. Tek od sredine 60-tih godina pčelarstvo Crmnice lagano, ali sigurno, kreće naprijed. To je period kada se ubrzano mijenja tehnologija pčelarenja. Nabavljaju se savremene košnice sa pokretnim saćem, pa se tako iz temelja mijenja i čitavo pčelarenje i uslovi pčelarenja. Primitivne košnice su danas vrlo rijetke u Crmnici i stoje u uljanicima kao ukras i podsjećanje na tradiciju. Pčelari sada čitaju stručne časopise i literaturu i ovladavaju dometima nauke i prakse u tehnologiji pčelarenja i zaštiti pčela. Uspon pčelarstva u Crmnici teče kontiuirano i postupno sve do sada, iako neujednačenom dinamikom po godinama. Prema evidenciji Saveza pčelarskih organizacija Crne Gore za 2001 godinu u Crmnici ima 2.370 pčelinjih društava i 92 pčelara. U cjelini riječ je o savremenim košnicama tipa Langstrupt-Outove kojih ima 2.090 ili 88,2% i Dadan – Blatove košnice kjih ima 280 ili 11,8%. Broj košnica po jednom kilometru kvadratnom površine:

- Crmnica 12,4 košnica - Opština Bar 10,6 - Primorski region 8,1 - Crna Gora 3,3

Iz priloženih podataka se vidi da u Crmnici ima najveći broj košnica po 1 km2. U odnosu na projek Crne Gore, Crmnica ima tri i po puta više pčelinjih društava po jedinici površine. Ne može se uporedjivati broj košnica u Crmnici sa nekim drugim razvijenim mjestima i područjima u CG jer prosto nema tih podataka, ali se sa sigurnošću može reći da Crmnica sa svojih 189 km kvadratne površine ima dosta uljanika i dobrih pčelara. Možda u tome i prednjači u CG. Prema našoj procjeni, ukupna godišnja proizvodnja meda u Crmnici kreće se preko 200 tona, računajući prosječan prinos od 10 kg po košnici. U rodnijim godinama ova količina se povećava od 50 do 100%. Medju pčelarima ima mnogo mladjih ljudi, koji su u radnom odnosu, ali penzionera koji ne žive stalno u Crmnici. Za pčele u ovom kraju ima dosta prostora i paše. Pčelari su, uglavnom, ovladali teorijom i praktičnim postupcima u tehnologiji pčelarenja. To postižu korišćenjem raznovrsne pčelarske literature, koju u većem ili manjem obimu danas posjeduje svaki pčelar. Stručni časopis „Pčelarstvo“ koji se prvi put u istoriji pčelarstva u Crnoj Gori pojavio početkom 2001. godine u izdanju Saveza pčelarskih organizacija Crne Gore, prenosi dostignuća savremene pčelarske nauke i prakse i druga aktuelna pitanja i teme koje interesuju svakog pčelara i dospiejva do svakog vlasnika dobrog pčelinjaka u Crmnici. Uz to, skoro svake godine održavaju se stručna pčelarska predavanja u Virpazaru i Baru na različite teme iz pčelarstva. Predavači su poznati naučnici radnici i praktirači iz pčelarstva. Ovdje je rašireno takovzano stacionarno pčelarenje. Rijetko koji pčelar u Crmnici koristi seleće pčelarenje. To je, pored ostalog i zbog toga što je konfiguracija terena takva da omogućava da skoro svaki uljanik može koristiti pčelinju pašu na nadmorskoj visini u rasponu od 50 do 1000 metara. Uz to, medonosna paša, raznovrsna i bogata, traje gotovo cijele godine. Ipak seleće pčelarenje povećava

32

prinos, iako uz to veće troškove, pa su i ovdašnji pčelari, u težnji da ostvaruju veću korist, prihvatli taj način pčelarenja. Pčelarstvo je pored vidnogradarstva najrazvijenija djelatnosti poljoprivredne prizvodnje u Crmnici. Prema procjeni Ognjenovića, 2002, ukupna godišnja proizvodnja meda u Crmnici kreće se preko 200 tona, računajući prosječan prinos od 10 kg po košnici. U rodnijim godinama ova količina se povećava od 50 do 100%. Već je rečeno da je područje Crmnice kao stvoreno za razvoj pčelarstva, pored ostalog i zbog raznovrsnosti i bujnosti različite medonosne flore. Veoma dobar sklad meteoroloških, geomorfoloških i edafskih faktora čine dobru osnovu za pojavu različitih biljnih vrsta. Najviše za takozvane cjvetnice bogate nektarom. Rijetko se medjutim dobija čist med od jedne vrste bilja. Ipak, pojavljuje se med od pelima, vrijeska, bagrema i sl. i to ne kao med sakupljen isključivo, već pretežno sa te biljne vrste. Izdašnost sredine za pčelarsku proizvodnju čini to da se mnoštvo medonosnih biljnih vrsta medjusobno smanjuju tako da pašna sezona u nešto povoljnijim prilikama traje skoro čitave godine.

Proizvodnja meda, 2004-2011. Godine Po košnici (kg) Ukupno (t)

2004 14 532 2005 14 610 2006 13 522 2007 13 485 2008 28 476 2009 14 251 2010 8 173 2011 9 394

Medju mnoštvom bijljnih medonosnih vrsta, mogu se pomenuti: pelim (Salvija oficinalis), bijela djetelina (Trifolijum repers), crvena djetelina (Trifolim pratense), maslačak (Taraxacum officinalis), majčina dušica (Thimus serpllium), ruzmarin (Rosmarinus oficinalis, ljubičica (Viola odorata), zova (Sambucus nigra), bagrem, lipa i dr sve vrste divljeg i pitomog voća, mnoge šumske biljke, livadske cvjetnice i drugo. Crmnički med, koji se dobija najčešće iz više vrsta biljaka, izvanrednog je kvaliteta, ugodnog mirisa i boje, arome i gustoće. Veoma je cijenjen zbog izraženih svojstava u procesu metabolizma i preporučuje se bolesnicima, rekonvalescentima i svim kojima treba oporavak. Cijenjen je i na inostranom tržištu uz uslov da se više povede računa o reziduima hemikalija kojima se štite pčele. Pčelarstvo u Crmnici, posmatrajući u odnosu na druga susjedna ili udaljena područja u Crnoj Gori, dobro je razvijeno. Ta djelatnost je dobar izvor prihoda za mnoga domaćinstva na tom području i značajan je faktor oživljavanja sela u Crmnici. Novijih dostupnih podataka o količini proizvodnje meda u Crmnici nema. Na tab 6.3.a dat je pregled proizvodnje meda od 2004. zaključno sa 2011.godinom, na nivou Crne Gore, i to: po košnici u kg i ukupna proizvodnja u tonama.

33

5.4. Ribarstvo Komercijalni riblji fond Precizna statistika ulova na Skadarskom jezeru za zadnjih 30 godina nije potpuno poznata. Ribarsko privredna osnova (1-184) Skadarskog jezera datira od 1978.god. Elaborat za projekat “Izučavanje mogućnosti razvoja i unapređenja ribolova na Skadarskom jezeru” (1-256) datira od 1981.god (Institut za biološka i medicinska istraživanja).Relevantni podaci postoje do tog perioda.Od tada nije rađena Ribarska osnova. Podaci koji se tiću komercijalnog ulova mogu se naći u Statističkom godišnjaku MONSTAT) za pojedine vrste. U 2011 god.otpočet je rad na izradi Ribarske osnove (Nacionalni park Skadarsko jezero). Hronološki pregled komercijalnog ulova za Skadarsko jezero:

o za period od 1947. do 1976. god.totalni ulov je varirao od 353 do 1.311 tona (u periodu od 1953 do 1962 prosječan godišnji ulov bio je 1.141 tone. Od ovih 1.141 tone ribe, ukljeve je bilo 570 tona, krapa 230 tona, kuble oko 35 tona, jegulje pastrmke i skakavice 25 tona, skobalja 30 tona a na ostale vrste otpada 251 tona (Mrdak, 2009)

o u Ribarskoj osnovi (1978.) dat je procentualni sastav mješovite riblje populacije u sublakustričnim izvorima, i to:za oko Karuč (izlov januar,1976): ukljeva 69.75%, žutalj 19.47%, skobalj 9.83%,lola 1.15%. U ulovu za mart mjesec 1976 .iz „oka“ Raduš ukljeva je prisutna 13.55%, žutalj 84.25%, lola 2.20%.U „oku“ Ploče, procentualni udio ukljeve u ulovu iznosi 78.16%.žutalja 21.15%,skobalja 0.69%. U januaru 1977, u „oku“ Bazagur procentualni sastav ulova mješovite riblje populacije je sledeći: 33.91%, žutalj 49.45% , šaradan 0.35%, skobalj 0.43%, šaran 0.025%, kubla 0.023%, klijen 0.68%. U ovoj ribarskoj osnovi daju se procentualni podaci ulova u sublakustričkim izvorima: Ranj, Krnjice, Sijerči u kojima dominatan procenat zauzima ukljeva. U ovoj Ribarskoj osnovi se ističe da su privredno značajne vrste riba u Skadarskom jezeru: ukljeva, šaran, lola, jegulja, skobalj. klijen, žutalj, karap i kubla.U današnjem periodu ono što je evidentno jeste da je sobalj posato rijetka i ugrožena vrsta.U ovoj studiji se skreće pažnja na porast brojnosti populacije karaša koji je unijet u jezero samo nekoliko godina ranije i da postaje značajna vrsta sa stanovišta privrednog iskorišćavanja ribljeg fonda Skadarskog jezera.

o na osnovu statističkih podataka o godišnjem ulovu 80-tih godina, produkcija ribe je iznosila oko 80 kg/ha (8 t/km2) (Drecun,1983.).

o podaci ulova (Elaborat“Izučavanje mogućnosti razvoja i unapređenja ribolova na Skadarskom jezeru”,1981) oktobra 1979. god.sastav populacije riba iz ukljevnih mreža (7x50 m) navodi se: 60.60% žutalja, ukljeve 24.20%, šaradana 9.09 %, i kuble 6.11% na lokaciji Ovida. U martu 1980.god.na lokaciji Žabljačke livade, sastav populacije u procentima (izlovljeno elektroagregatom) iznosi: 13.45% jegulje od ukupnnog ulova, klijena 22.75%, karaša 7.86% i šarana 55.94%. U aprilu 198.god. na istoj lokaciji,ulov elektoagregatom, procentualno učešće karaša u ulovu iznosilo je 15.77%, šarana 65.53%, lole 6.62% i jegulje 4.08%.U Elaboratu i ribolovnoj osnovi urađena je ideoekologija najznačajnijih vrsta riba Skadarskog jezera.

o Prema podacima Stein at al, 1981. procentualno učešće ukjleve u ulovu iznosi 76%. o Prema informacijama iz dokumenta Strategija ribarstva Crne Gore (2006), podaci za

slatkovodno ribarstvo, navodi se da: oko 400 ribolovaca imaju dozvole za izlov. Ribari, sa oko dvjesta karakteristično ručno rađenih čamaca i uz upotrebu zabodnih mreža, izlovljavaju uglavnom šarana. Procjenjuje se da ukupni ulov ribe na Skadarskom jezeru iznosi između 100 i 500 tona (Ražnatović, viši savjetnik za ribarstvo u Nacionalnim parkovima, smatra da bi ulovi mogli biti svega oko 100 tona. Studijska grupa za biologiju PMF-a u Podgorici procjenjuje da su ulovi opali sa nekadašnjih 1000 na 500 tona). Osim šarana izlovljavaju se i ukljeva, karaš i jegulja. Takođe, za sve vrste ribolova na jezeru izdaju se posebne dozvoIe. Oko 80% ribe se prodaje na neformalnom ili lokalnom tržištu, naročito šaran, jer je velika potražnja za

34

dimljenim šaranom. Preostalih 200 tona ukljeve i 70 tona šarana prodaje se fabrici za preradu ribe “Ribarstvo Rijeka Crnojevića”, koja ima koncesiju za direktan izlov ukljeve u sjevernom dijelu jezera. Ulov na jezeru kontroliše 26 čuvara Nacionalnog parka kojima u periodu lovostaja, koji traje od 15. marta do 1. juna, pomaže i jedan inspektor MPŠV. U to vrijeme ribolov je zabranjen i u svim kanalima (gdje se riba okuplja tokom zime) i u najdubljim djelovima jezera.

Izdate ribolovne dozvole 2010.god. Dozvole za vrstu/podvrstu ribe i rib.alat Broj izdatih dozvola

Dozvole za izlov šarana (10 mreža) 131 dozvola Dozvole za izlov šarana (20 mreža) 20 dozvola

Dozvola za izlov jegulje, bubnjevima 83 dozvole

Dozvola za izlov ukljeve 2 dozvole Dozvole za lov na pari 12 dozvola

Dozvole za sportski ribolov- godišnja 195 dozvola Dozvole za sportski ribolov-dnevna 99 dozvola

Problemi vezani za sektor ribarstva su sljedeći:

q podaci o stanju ribljih resursa, i pored toga što ribari ulove ribe evidentiraju, podaci ne pružaju definitivan uvid u to, da li se riba premalo ili prekomjerno izlovljava;

q pun potencijal izlova nekih ribljih vrsta nije iskorišćen, npr. ukljeve,pretpostavka je zbog slabe aktivnosti tokom najpovoljnijeg perioda – zimskih mjeseci.

Izdate ribolovne dozvole 2011.god.

Dozvole za vrstu/podvrstu ribe i rib.alat Broj izdatih dozvola Dozvole za izlov šarana (10 mreža) 95 dozvola

Dozvole za izlov šarana (20 mreža) 5 dozvola Dozvola za izlov jegulje, bubnjevima 47 dozvola

Dozvola za izlov ukljeve 2 dozvole

Dozvole za lov na pari 9 dozvola

Dozvole za sportski ribolov- godišnja 160 dozvola

Dozvole za sportski ribolov-dnevna 99 dozvola

Prednosti su:

q potražnja za ribom iz Skadarskog jezera na domaćem tržištu je velika, q ribolov je sam po sebi neefikasan i kao takav ne može bitno ugroziti raspoložive resurse

jezera.

Prema podacima iz Statističkog godišnjaka (MONSTAT) iz 2010 god., ulov ribe u slatkovodnim ekosistemima Crne Gore za 2005 godinu iznosi 792 tone. Od ovog iznosa izlovljena je 231 tona pastrmke, 410 tona šarana, 4 tone jegulje, 30 tone ukljeve i 117 tona ostale ribe. Za 2006. godinu podaci ulova su približni. U odnosu na 2005. u 2006. ulovljeno je 22 onet više pastrmke (253), i 2 tone više jegulje. Ukljeve je ulovljeno približno 30 tone, dok je ukupan ulov ostalih vrsta u mješovitoj populaciji opao za 30 tona. U 2007. godini ulov pastrmskih vrsta je manji u odnosu na prethodne dvije godine (200t). Ulov šarana je pet puta manji u odnosu na 2005. i 2006. godinu (82t). Ulov jegulje u ovoj godini je pet puta manji a i ukupan broj ostale ribe opada na 70 tona. Ukupan ulov u 2007. godini iznosi 441 onut. U 2008.god. ukupan ulov iznosi 841t, pri čemu više od polovine ovog ulova čini šaran (452 t). Ulov ukljeve u ovoj godini (112 t) kao i u prethodnoj je povećan (88t), dok ukupan ulov jegulje iznosi 1 tonu, kao prethodne 2007. godine. Tokom 2009. godine bilježi se najveća količina ukupnog ulova od 887 tona, od čega je izlovljeno 263 tone pastrmskih vrsta, 350 tona šarana, 6 tona

35

jegulje, 100 tona ukljeve i 168 tona ostale mješovite riblje populacije / tab. (4.2.a). Na Skadarskom jezeru većina ribe se izlovljava u sjeveroistočnim zonama u plićim djelovima jezera, na naplavinama i u kriptodepresijama.Sve ribarstveno značajne vrste, imaju poznate sezonske migracije, koje ribari prate. U proljeće večina riba se premješta ka plićim i plavnim zonama radi mrijesta. Nakon mrijesta, ribe se premještaju ka djelovima sa dubljom vodom.

Tab.5.4.c – Izlov slatkovodne ribe po vrstama/tonama (MONSTAT, Statistički godišnjak, 2010.) Godine / Years 2005 2006 2007 2008 2009 Ukupno / Total 792 786 441 841 887 Pastrmka (Trout) 231 253 200 212 263 Šaran (Carp) 410 410 82 452 350 Miješan ulov (mixed fish) - - - - - Jegulja (Eel) 4 6 1 1 6 Ukljeva (Bleak) 30 30 88 112 100 Ostali ulov (other fish) 117 87 70 64 168

Do sredine 80-tih godina, glavni ulov krapa je bio tokom marta i maja mjeseca (kada se ova vrsta i mrijesti) na plavnim regionima gdje su plodišta ove vrste, što je prijetilo velikim ugrožavanjem i opadanjem populacije šarana. Sa proglašenjem Skadarskog jezera za Nacionalni park 1983.god.uvode se lovostaji-naredbe o zabrani lova, što je dovelo do zaštite i održivosti tokom perioda mrijesta svih ribljih populacija u Skadarskom jezeru.

Tab.5.4.d – Izlov slatkovodne ribe po vrstama-u tonama (MONSTAT, Statistički godišnjak, 2012.) 2010 2011 Ukupno 534 800 Pastrmka 216 357 Šaran 234 287 Miješana riba - Štuka - Jegulja - 10 Ukljeva 1 50 Ostale 83 96

5.5.Stočni fond

Popisom poljoprivrede iz 2010. prikupljeni su podaci o tipovima poljoprivrednih gazdinstava za period od 1.06.2009. do 31.05.2010. Prema tome razlikuje se:

a. Polunomadski način gajenja stoke, koji se odnosi na gazdinstva koja imaju stalno mjesto boravka-življenja, a odlaze sa stokom na nekoliko mjeseci na drugo odredište (katuni), što je uslovljeno sezonom. Alternativno se na tim odredištima uspostavljaju privremena naselja tj. podžu privremeni objekti za boravak i gaje se različiti usjevi kao dodatni izvor hrane.

b. Stacionarni sistem gajenja stoke odnosi se na gazdinstva koja imaju mjesto boravka-življenja i

podrazumijeva štalski način gajenja, odnosno ishrane kao i kombinovano korišćenje raspoloživih resursa za usjeve i potom pašu ili za skidanje otkosa sijena a zatim za pašu.

Kao objekti poljoprivredne proizvodnje nisu smatrani objekti koji su izgrađeni od slabog materijala. Kod poljoprivrednih objekata kao što su: kokošinjci, konjušnice, štale za goveda i dr. računala se samo površina pod krovom, ali ne i ograđeni prostor (ispusti) koji nisu pod krovom, dok se površina dva ili više objekata iste namjene računala zbirno.

36

Objekti za smještaj organskog đubriva smatrali su se objekti gazdinstva (otkriveni ili natkriveni) koji su bili namjenjeni za smještaj čvrstog ili tečnog organskog đubriva, bez obzira da li je dobijeno od životinja koje se uzgajaju na gazdinstvu ili je nabavljeno od drugih. Površina tretirana mineralnim đubrivima, popisom poljoprivrede, popisana je površina tretirana azotnim, fosfatnim, kalijumovim i miješanim đubrivom. Ukupan broj gazdinstava koji uzgajaju stoku je 32.675, dok je ukupan broj grla (UG) 1.17753.1. Najveći broj poljoprivrednih gazdinstava, njih 27.095 što čini 82.93%, od ukupnog broja poljoprivrednih gazdinstava koji uzgajaju stoku, posjeduje od 0 do 5 UG. Živina U odnosu na ukupan broj poljoprivrednih gazdinstava u Crnoj Gori.popisanih u Popisu poljoprivrede 2010. godine 16313 poljioprivrednih gazdinstava uzgaja živinu,odnosno 33.4% od ukupnog broja poisanih poljoprivrednih gazdinstava. Od ukupnog broja porodičnih poljoprivrednih gazdinstava koja uzgajaju živinu 96.2% ima od 1 do 50 komada živine, dok 3.16% uzgaja od 51 do 349 komada.

Tab. Ukupan broj jaja Jaja Ukup.(000) Po kokoški

2004 59 187 134 2005 55 755 138 2006 46 727 114 2007 71 299 143 2008 54 635 147 2009 55 984 152 2010 64 199 151 2011 75 804 169

Ukupno 3899 poljoprivrednih gazdinstava posjeduju 1128 živinarnika sa kavezima za uzgoj koka nosilja, 2896 živinarnika sa podnim sistemom za uzgoj kokošaka i 267 živinarnika za proizvodnju tovnih pilića. Konji, mazge i mule Popisom poljoprivrede prikupljeni su podaci o ukupnom broju konja, magaraca.mazgi i muli, bez obzira na njihovu pol, starost i namjenu čuvanja koja su se zatekla na gazdinstvu, kao i podaci o broju magaraca, mazgi i mula u vlasništvu. Od ukupno 48.879 gazdinstava, 2741 porodičnih poljoprivrednih gazdinstava uzgaja 3822 konja (ždrebad,kobila,ždrebica,pastuva i konja),dok 493 poljoprivredna gazdinstva uzgaja 575 magaraca, mazgi, mula. Prosječan broj konja po porodičnom poljoprivrednom gazdinstvu je 1.4 grla, dok je prosječan broj magaraca, mazgi i mula po porodičnom gazdinstvu 1.2 grla. Tab. Ukupan broj konja i dr

Konji

Ukupno Ždrebad i omad Kobile i ždrebne omice Pastuvi i kastrati

Ukupno

7 688 355 1 236 6 097 116 794

7 119 282 1 051 5 786 117 842

6 260 173 1 167 4 920 114 922

5 463 212 1 417 3 834 109 378

5 124 192 1 224 3 708 106 494

4 951 114 929 3 908 100 835 4 828 96 669 4 063 95 963

37

Goveda Od ukupno 24.624 poljoprivredna gazdinstva koja uzgajaju goveda, svega je osam poslovnih subjekata. Ukupan broj goveda koja se uzgajaju iznosi 80.209, od čega 78.633 je u vlasništvu porodičnih poljoprivrednih gazdinstava (ili 98.04% od ukupnog broja goveda), a 1576 u vlasništvu poslovnih subjekata (ili 1.96%). Od ukupnog broja goveda 7069 su goveda na ispaši i na zajedničkom zemljištu (komunu, katunu) što predstavlja 8.8$ od ukupnog broja goveda. U ukupnom broju goveda sa 74.42% dominantna je struktura goveda preko dvije godine (obuhvata kategorije junica, steonih junica, krava za mužu, ostale krave i kategoriju bikova i volova).

Tab. Ukupan broj goveda Godine

Ukupno

Telad i junad Bikovi za priplod

Volovi Krave i steone junice

Telad do

3 mjeseca

Junad od 3 mj. do 2 god.

Junad preko 2 godine

2004 116 794 13 495 11 016 1 139 1 545 4 103 85 496 485 042 38 111 2005 117 842 15 612 12 263 1 726 1 476 3 914 82 851 462 149 42 613 2006 114 922 15 884 13 184 1 300 1 685 3 316 79 553 448 502 41 629 2007 109 378 15 871 13 861 1 130 1 294 4 080 73 142 505 355 36 585 2008 106 494 16 299 7 078 4 598 1 182 3 860 73 477 432 264 28 631 2009 100 835 13 633 7 619 4 777 1 092 3 247 70 467 416 737 18 132 2010 95 963 12 046 7 855 4 971 1 254 2 578 67 259 506 520 21 668

Tab. Proizvodnja mlijeka

Godine Ukupno (000 lit.)

Kravlje (000 lit.)

po kravi muzari (Lit.)

ovčije (000 lit.)

po ovci (Lit.)

2004 182 486 173 346 2 184 9 140 40

2005 185 811 176 257 2 242 9 554 53

2006 177 791 169 089 2 219 8 702 46

2007 172 656 163 516 2 245 9 140 47

2008 160 044 152 605 2 116 7 439 45

2009 152 360 145 043 2 101 7 317 47

2010 142 833 135 829 2 046 7 004 46

2011 202 449 190 769 3 244 8 830 79

Ovce Od ukupno 32.675 poljoprivrednih gazdinstava koja se bave uzgojem stoke, 6088 gazdinstava uzgaja ovce, od čega je 6082 porodičnih poljoprivrednih gazdinstava. Svega šest poslovnih subjekata uzgaja ovce što čini 0.1% od ukupnog broja gazdinstava koja uzgajaju ovce. Prosječan broj porodičnih poljoprivrednih gazdinstava je 37.3 grla u odnosu na ukupan broj ovaca, kod poslovnih subjekata je deset puta veći, odnosno 380.1 grlo po poslovnom subjektu koje uzgaja ovce. Od ukupnog broja, 148867 grla su na ispaši na zajedničkom zemljištu (komuni, katuni), što predstavlja 65% ukupnog broja ovaca.

Tab. Ukupan broj ovčjeg stada, po godinama Godine Ukupno Jagnjad i šilježad Ovce za priplod Ovnovi i jalove ovce Ukupno 2004 256 602 50 117 191 493 14 992 12 101 2005 254 898 41 349 197 970 15 579 10 697 2006 249 281 34 431 197 882 16 968 13 294 2007 222 244 35 935 169 926 16 383 10 374 2008 209 354 32 438 160 912 16 004 10 017 2009 199 764 26 451 159 905 13 408 12 377 2010 198 165 28 076 158 503 11 586 11 205

38

Tab. Količina vune Godine Vuna ukup.(t) Po ovci( kg)

2004 345 1,5 2005 345 1,5 2006 346 1,5 2007 346 1,7 2008 289 1,7 2009 296 1,6 2010 275 1,6

260 1,4

Koze Od ukupno 32.675 poljoprivrednih gazdinstava, koja se bave uzgojem stoke 3583 poljoprivredna gazdinstva odnosno 10.97% uzgajaju koze.Ukupan broj koza koja uzgajaju poljoprivredna gazdinstva u CG iznosi 35756. Prosječno broj koza po poljoprivrednom gazdinstvu iznosi 10. Svega tri poslovna subjekta uzgaja koze. Prosječan broj koza po poljoprivrednom gazdinstvu je 9.8 grla, dok prosječan broj koza kod poslovnih subjekata je 251.7 grla po poslovnom subjektu. Od ukupnog broja koza 4069 su na ispaši na zajedničkom zemljištu (komuni, katuni) što predstavlja 11.4% od ukupnog broja koza. Najveći procenat koza čine koze za mužu i to 60.43%. što je približno kao što je i učešće ovaca za mužu.

Tab. Poljoprivredna gazdinstva prema kategoriji koza Broj

gazdinstava Ukupan broj

Od toga nije u vlasništvu

Broj koza na ispaši

Ukupan broj jaradi

Ukupno koze za mužu

Ukupno, druge koze za priplod

Ukupno jarčevi i jalove koze

Ukupno 3583 35756 13 4069 10800 21606 2005 1345 Porodično poljop.gazd.

3580 35001 13 3619 10650 21016 1995 1340

Poslovni subjekti

3 755 - 450 150 590 10 5

Svinje Popisom poljoprivrede upisano je 13465 porodičnih poljoprivrednih gazdinstava i 4 poslovna subjekta koji se bave uzgojem svinja u CG. Prosječan broj svinja po poljoprivrednom porodičnom gazdinstvu iznosi 3.1 svinje a prosječno 409.7 svinja je uzgajano na poslovnom subjektu.

Tab.Poljoprivredna gazdinstva prema kategoriji svinja Broj gazdinstava Ukupno Porod.poljop.gazd. Poslovni subjekti 13469 13465 4 Ukupan broj 47873 41118 6555 Od toga nije u vlasništvu 81 81 - Prasad do 19 kg 7456 5144 2312 Svinje od 20 do 49 kg 15220 13323 1897 Svinje za tov od 50 do 79 kg 11267 10323 944 Svinje za tov od 80 - 110 kg 7603 7105 498 Svinje za tov preko 110 kg 3337 3324 13 Suprasne nazimice 385 280 105 Suprasne krmače 531 279 252 Ostale klrmače 531 279 252 Nerasti 228 206 22

U strukturi svinja 47.6% čine prasad i svinje do 49 kg. Takođe veliki udio svinja za tov od 50 do 110 kg čini 39.6%. S druge strane, veoma je mali udio suprasnih nazimica 0.8% i suprasnih krmača 3.5%.čime se nameće zaključak da se svinje velikim dijelom uvoze, s obzirom na njihovo brojno stanje od 47.673 popisano 31 maja 2010.godine.

39

Zečevi Broj gazdinstava iznosi 153 a ukupan broj zečeva 1089. Prosječan broj zečeva po porodičnom poljoprivrednom gazdinstvu koja uzgajaju zečeve je 7.1. U CG ne postoji poslovan subjekat za uzgoj zečeva. Ukupan broj poljoprivrednih gazdinstava koji uzgajju stoku je 32.675, od čega je: 18.9% ili 6166 poljoprivrednih gazdinstava koja imaju polunomadski način gajenja stoke i 26509 ili 81.1% poljoprivrednih gazdinstava koja imaju stacioniran sistem gajenja stoke. 5.5.1.Stočni fond u opštinama: Nikšić, Danilovgrad, Podgorica, Cetinje, Bar U ovom dijelu dat je pregled stočnog fonda u pet Opština: Nikšić, Danilovgrad, Podgorica, Cetinje i Bar, zato što je zona uticaja poljoprivrednih i drugih aktivnosti na ekosistem Skadarskog jezera, zapravo njegovo slivno područje koje pokrivaju navedenih pet opština u administrativnim granicama. Opština Nikšić Ukupne poljoprivredne površine u Nikšićui iznose 54.479,00 ha, obradive površine 12.695,00 ha, površine pašnjaka 41.783,00 ha, površine livada 8.518,00 ha i površine oranica i bašta 3.772,00 ha. Na teritoriji opštine Nikšić postoje tri registrovana ribnjaka sa ukupnim kapacitetima oko 100 t ribe i to u Rastovcu, Viru i Krupcu. Na sledećim stranama su prikazane tabele: porodičniih poljoprivrednih gazdinstava prema tipu, veličini razreda stada u opštini Nikšić, prema broju konja, magaraca, mazgi, mula, prema kategoriji goveda, prema kategoriji svinja, ovca, koza, pčela i zečeva.

Tab. Porodična poljoprivredna gazdinstva prema tipu veličini razreda stada, opština Nikšić Veličina razreda, prema veličini uslovnog grla (UG)

Od 15 do 20 Od 20 do 50 Od 50 do 100 Od 100 do 500 500 i ivše

Opština Nikšić 63 80 8 1 - Bez zemljišta 1 2 - - - <0.10 ha 2 1 - - - 0.10 ha<0.50 ha 2 3 - - - 0.50<1.00 ha 2 4 2 - - 1.00<2.00 ha 11 9 - - - 2.00<3.00 ha 10 4 - - - 3.00<4.00 ha 2 5 1 - - 4.00<5.00 ha 3 2 - - - 5.00<6.00 ha 4 4 2 - - 6.00<8.00 ha 4 4 - - - 8.00<10.00 ha 2 2 - - - 10.00<15.00 ha 7 6 - - - 15.00<20.00 ha 1 3 1 - - 20.00<30.00 ha 4 8 - - - 30.00<50.00 ha 2 1 1 - - 50.00<100.00 ha 1 2 - - - 100.00 ha I više 5 21 1 1 -

i http://www.niksic.me/files/privreda.pdf

40

Tab. Poljoprivredna gazdinstva prema broju konja, magaraca, mazgi, mula, opština Nikšić Veličina razreda, prema veličini uslovnog grla (UG)

Size class of livestock (LSJ) Konji ukupno Magarci, mazge i mule, ukupno

Broj gazdinstava

Ukupan broj Od toga nije u vlasništvu

Broj gazdinstava

Ukupan broj

Od toga nije u vlasništvu

Opština Nikšić 217 351 1 18 20 - Bez zemljišta - - - - - -

<0.10 ha 11 17 - - - - 0.10 ha<0.50 ha 39 70 - 4 6 - 0.50<1.00 ha 24 35 1 6 6 - 1.00<2.00 ha 42 66 - 3 3 - 2.00<3.00 ha 24 36 - 2 2 - 3.00<4.00 ha 14 17 - 1 1 - 4.00<5.00 ha 7 10 . 1 1 - 5.00<6.00 ha 13 18 - 1 1 - 6.00<8.00 ha 3 5 - - - - 8.00<10.00 ha 2 4 - - - - 10.00<15.00 ha 14 32 - - - - 15.00<20.00 ha 1 2 - - - - 20.00<30.00 ha 8 11 - - - - 30.00<50.00 ha 1 1 - - - - 50.00<100.00 ha 5 8 - - - - 100.ha I više 9 18 - - - -

Tab.Porodična poljoprivredna gazdinstva prema kategoriji goveda opština, Nikšić Veličina razreda, prema veličini uslovnog grla (UG)

Size class of livestock (LSJ) Broj

gazdinstava Ukupan

broj Od toga nije u vlasništvu

Broj goveda na ispaši

Goveda do 1 godine Muška grla Ženska grla

Opština Nikšić 3031 9796 - 553 578 776

Bez zemljišta 32 98 - - 6 14 <0.10 ha 275 629 - - 48 44 0.10 ha<0.50 ha 831 1642 - - 84 112 0.50<1.00 ha 567 1344 - - 65 113 1.00<2.00 ha 532 1642 - - 90 92 2.00<3.00 ha 233 884 - - 43 69 3.00<4.00 ha 125 701 - 1 26 111 4.00<5.00 ha 76 357 - 4 20 31 5.00<6.00 ha 69 368 - 2 26 20 6.00<8.00 ha 57 353 - 7 35 31 8.00<10.00 ha 16 143 - 2 8 5 10.00<15.00 ha 81 508 - 29 47 32 15.00<20.00 ha 25 187 - 30 17 18 20.00<30.00 ha 38 290 - 51 18 26 30.00<50.00 ha 15 156 - 39 8 12 50.00<100.00 ha 29 169 - 123 10 15 100.ha I više 29 323 - 265 27 31

41

Tab. Porodična poljoprivredna gazdinstva prema kategoriji svinja po opštinama, Nikšić Porodična poljoprivredna gazdinstva, prema kategoriji -svinja Broj

gazdinstava Ukupan

broj Od toga nije u vlasništvu

Prasad do 19 kg

Svinje od 20 do 49 kg

Svinje za tov, od 50 do 79

Opština Nikšić 836 132 42 337 65 20 Bez zemljišta 32 3 - 11 - -

<0.10 ha 147 29 17 104 4 4 0.10 ha<0.50 ha 213 53 10 89 21 5

0.50<1.00 ha 65 7 1 51 17 5 1.00<2.00 ha 80 9 8 30 10 3 2.00<3.00 ha 26 10 3 10 6 1 3.00<4.00 ha 14 9 3 11 - - 4.00<5.00 ha 9 - - 5 - - 5.00<6.00 ha 11 2 - 3 - - 6.00<8.00 ha 3 3 - 4 - -

8.00<10.00 ha 9 - - - - - 10.00<15.00 ha 1 2 - 6 2 1 15.00<20.00 ha 5 - - 5 - - 20.00<30.00 ha 2 - - - 5 - 30.00<50.00 ha - - - 8 - 1

50.00<100.00 ha 10 5 - - - - 100 ha I više 209 - - - - -

Tab. Porodična poljoprivredna gazdinstva prema kategoriji ovaca po opštinama, Nikšić

Porodična poljoprivredna gazdinstva, prema kategoriji- koza Broj

gazdinstava Ukupan

broj Od toga

nije u vlasništvu

Broj koza na ispaši

Ukupan br jaradi

Ukupno koze za mužu

Ukupno druge koze za priplod

Ukupno jarčevi I jalove koze

Opština Nikšić 648 27561 40 27561 9719 14688 2570 584

Bez zemljišta 8 165 - 165 42 110 12 1 <0.10 ha 24 227 - 227 59 133 35 -

0.10 ha<0.50 ha 88 1341 - 1341 366 612 334 29 0.50<1.00 ha 90 2198 - 2198 835 970 320 73 1.00<2.00 ha 122 3776 - 3776 1134 2208 337 97 2.00<3.00 ha 71 2730 - 2730 839 1434 359 98 3.00<4.00 ha 35 1480 - 1480 494 792 151 43 4.00<5.00 ha 25 1034 - 1034 400 543 74 17 5.00<6.00 ha 26 1311 - 1311 541 686 80 4 6.00<8.00 ha 19 1180 - 1180 447 689 19 25

8.00<10.00 ha 11 381 - 381 145 230 - 6 10.00<15.00 ha 28 1790 - 1790 658 937 180 15 15.00<20.00 ha 12 688 - 688 232 373 52 31 20.00<30.00 ha 19 1267 - 1267 373 842 40 12 30.00<50.00 ha 12 663 - 663 260 358 22 23

50.00<100.00 ha 28 1832 - 1832 612 817 272 31 100 ha I više 30 5498 - 5498 2282 2854 283 79

Tab. Porodična poljoprivredna gazdinstva prema kategoriji koze po opštinama, Nikšić

Porodična poljoprivredna gazdinstva, prema kategoriji- koza Broj

gazdinstava Ukupan

broj Od toga nije u vlasništvu

Broj koza na ispaši

Ukupan br jaradi

Ukupno koze za mužu

Ukupno druge koze za priplod

Ukupno jarčevi I jalove koze

Opština Nikšić 588 7018 6 282 2427 3916 424 251

Bez zemljišta 8 68 - - 12 54 2 - <0.10 ha 65 274 - - 79 171 15 9

0.10 ha<0.50 ha 172 1216 - - 472 596 109 39 0.50<1.00 ha 95 766 - - 280 417 46 23 1.00<2.00 ha 92 1170 6 1 443 631 31 65 2.00<3.00 ha 39 585 - - 224 288 52 21 3.00<4.00 ha 21 177 - - 39 130 6 2 4.00<5.00 ha 14 320 - - 136 122 48 14

42

5.00<6.00 ha 18 504 - - 174 250 51 29 6.00<8.00 ha 7 97 - - 40 48 2 7

8.00<10.00 ha 3 278 - . 86 177 - 15 10.00<15.00 ha 18 452 - - 135 292 20 5 15.00<20.00 ha 4 147 - - 57 90 - - 20.00<30.00 ha 6 142 - - 43 99 - - 30.00<50.00 ha 5 216 - 8 34 181 1 -

50.00<100.00 ha 8 162 - - 36 125 - 1 100 ha I više 13 444 - 273 137 245 41 21

Tab. Porodična poljoprivredna gazdinstva prema kategoriji pčele i zečevi po opštinama, Nikšić

Košnice pčela Zečevi

Broj gazdinstava

Ukupan broj Od toga nije u vlasništvu

Broj gazdinstava

Ukupan broj

Od toga nije u vlasništvu

Opština Nikšić 393 8011 25 8 84 - Bez zemljišta 7 245 - 1 40 - <0.10 ha 34 1040 - - - - 0.10 ha<0.50 ha 98 2218 25 2 11 - 0.50<1.00 ha 51 862 - - - - 1.00<2.00 ha 68 1210 - 1 20 - 2.00<3.00 ha 36 501 - 1 3 - 3.00<4.00 ha 17 332 - 1 1 - 4.00<5.00 ha 13 223 - - - - 5.00<6.00 ha 18 250 - 1 4 - 6.00<8.00 ha 12 206 - 1 5 - 8.00<10.00 ha 2 190 - - - - 10.00<15.00 ha 12 197 - - - - 15.00<20.00 ha 7 147 - - - - 20.00<30.00 ha 7 140 - - - - 30.00<50.00 ha 2 90 - - - - 50.00<100.00 ha 3 57 - - - - 100.ha I više 6 103 - - - -

Tab. Porodična poljoprivredna gazdinstva sa živinom, prema veličini razreda, opština Nikšić

Živina/Poultry Broj

gazdinstava Ukupan

broj Od toga nije u vlasništvu

Tovljena pilad, brojleri

Kokoške nosilje

Guske Ćurke Ostala živina

Opština Nikšić 2122 74994 - 10629 63364 108 379 514

Bez zemljišta 24 4307 . 402 3885 5 10 5 <0.10 ha 301 8867 - 1155 7461 56 119 76

0.10 ha<0.50 ha 615 19158 - 5957 12867 3 107 224 0.50<1.00 ha 355 20868 - 1045 19674 26 100 23 1.00<2.00 ha 325 9839 - 1800 7892 10 29 108 2.00<3.00 ha 144 3428 - 50 3359 - - 19 3.00<4.00 ha 78 1226 - 220 996 - - 10 4.00<5.00 ha 53 1343 - - 1331 - 2 10 5.00<6.00 ha 50 3557 - - 3537 - 12 8 6.00<8.00 ha 34 476 - - 468 8 - -

8.00<10.00 ha 11 150 - - 150 - - - 10.00<15.00 ha 47 500 - - 496 - - 4 15.00<20.00 ha 15 179 - - 174 - - 5 20.00<30.00 ha 23 272 - - 272 - - - 30.00<50.00 ha 8 305 - - 305 - - -

50.00<100.00 ha 17 206 - - 184 - - 22 100 ha I više 22 313 - - 313 - - -

43

Opština Danilovgrad Privredna struktura Opštine Danilovgrad je vrlo razuđena i raznovrsna. Područje je bogato prirodnim resursima: zemljom, vodom, šumom, kamenom i značajnim potencijalima kada je turizam i poljoprivreda u pitanju. Bjelopavlićka ravnica je odavno poznat poljoprivredni kraj, s obzirom na blagu klimu i mogućnost navodnjavanja iz rijeka Zete i Sušice. Pojedina preduzeća su samim tim svoju proizvodnju zasnovala na raspoloživim resursima, a najznačajnije djelatnosti kojima se preduzeća bave su prehrambena industrija, poljoprivreda, prerada kamena, proizvodnja stočne hrane, šumarstvo, prerada drveta, trgovina, ugostiteljstvo, zanatstvo i druge usluge. Na sledećim stranama prikazane su tabele: porodičniih poljoprivredna gazdinstva prema tipu veličini razreda stada u Opštini Danilovgrad i to: poljoprivredna gazdinstva prema broju konja, magaraca, mazgi, mula, poljoprivredna gazdinstva prema kategoriji goveda, poljoprivredna gazdinstva koji se bave uzgojom svinja, poljoprivredna gazdinstva koja se bave uzgojom koza, i poljoprivredna gazdinstva koja se bave uzgojem zečeva i pčelarstvom.

Tab Porodična poljoprivredna gazdinstva prema tipu veličini razreda stada, opština Danilovgrad Veličina razreda, prema veličini uslovnog grla (UG)

Size class of livestock (LSJ) 0 Od 0 do 5 Od 5 do 10 Od 10 do 15

Opština Danilovgrad 1248 1537 119 39 Bez zemljišta 4 9 1 - <0.10 ha 19 65 2 - 0.10 ha<0.50 ha 711 617 23 3 0.50<1.00 ha 285 378 23 2 1.00<2.00 ha 154 306 19 5 2.00<3.00 ha 43 86 16 7 3.00<4.00 ha 15 33 7 6 4.00<5.00 ha 11 12 8 - 5.00<6.00 ha - 8 7 2 6.00<8.00 ha 2 9 5 5 8.00<10.00 ha 2 3 1 - 10.00<15.00 ha - 1 - 2 15.00<20.00 ha 1 1 1 - 20.00<30.00 ha - 5 1 1 30.00<50.00 ha - 3 2 - 50.00<100.00 ha 1 1 2 3 100.00 ha I više - - 1 3

Tab. Porodična poljoprivredna gazdinstva prema broju konja, magaraca,mazgi, mula, opština Danilovgrad

Veličina razreda, prema veličini uslovnog grla (UG) Size class of livestock (LSJ)

Konji ukupno Magarci, mazge i mule, ukupno

Broj gazdinstava

Ukupan broj Od toga nije u vlasništvu

Broj gazdinstava

Ukupan broj

Od toga nije u vlasništvu

Opština Danilovgrad 53 114 - 41 47 - Bez zemljišta - - - - - - <0.10 ha - - - - - - 0.10 ha<0.50 ha 6 11 - 11 12 - 0.50<1.00 ha 9 15 - 14 14 - 1.00<2.00 ha 8 25 - 9 13 - 2.00<3.00 ha 6 6 - 2 2 - 3.00<4.00 ha 3 3 - - - - 4.00<5.00 ha 2 4 . - - -

44

5.00<6.00 ha 1 2 - - - - 6.00<8.00 ha 3 3 - 1 1 - 8.00<10.00 ha 1 2 - - - - 10.00<15.00 ha 1 5 - - - - 15.00<20.00 ha - - - 1 1 - 20.00<30.00 ha 1 1 - - - - 30.00<50.00 ha 1 1 - - - - 50.00<100.00 ha 1 1 - 2 2 - 100.ha I više 10 35 - 1 2 -

Tab. Porodična poljoprivredna gazdinstva prema kategoriji goveda opština, Danilovgrad

Veličina razreda, prema veličini uslovnog grla (UG) Size class of livestock (LSJ)

Broj gazdinstava

Ukupan broj

Od toga nije u vlasništvu

Broj goveda na ispaši

Goveda do 1 godine Muška grla Ženska grla

Opština Danilovgard 983 2488 16 136 126 131

Bez zemljišta 4 7 - - - 1 <0.10 ha 25 38 - - 2 3 0.10 ha<0.50 ha 279 487 - - 20 29 0.50<1.00 ha 230 449 - - 30 21 1.00<2.00 ha 231 487 4 - 20 26 2.00<3.00 ha 72 220 - - 11 8 3.00<4.00 ha 40 158 3 - 4 10 4.00<5.00 ha 18 55 - - 2 2 5.00<6.00 ha 14 99 - - 2 9 6.00<8.00 ha 18 103 - - 8 10 8.00<10.00 ha 6 26 - - 2 - 10.00<15.00 ha 4 29 - - 3 - 15.00<20.00 ha 5 46 - - - 1 20.00<30.00 ha 6 30 - 7 - - 30.00<50.00 ha 5 29 - 3 1 - 50.00<100.00 ha 8 78 - 15 5 1 100.ha I više 18 147 9 111 13 10

Tab. Porodična poljoprivredna gazdinstva prema kategoriji svinja po opštinama, Danilovgrad Porodična poljoprivredna gazdinstva, prema kategoriji -svinja

Broj gazdinstava

Ukupan broj

Od toga nije u vlasništvu

Prasad do 19 kg

Svinje od 20 do 49 kg

Svinje za tov, od 50 do 79

Opština Danilovgrad 1090 3470 7 437 646 870 Bez zemljišta 8 25 - - 4 13

<0.10 ha 47 144 - 5 38 26 0.10 ha<0.50 ha 396 1102 - 133 191 301

0.50<1.00 ha 246 780 - 108 151 231 1.00<2.00 ha 203 660 7 78 134 181 2.00<3.00 ha 72 257 - 24 60 39 3.00<4.00 ha 31 109 - 8 23 21 4.00<5.00 ha 15 54 - 3 13 8 5.00<6.00 ha 15 76 - 22 5 3 6.00<8.00 ha 15 95 - 40 4 17

8.00<10.00 ha 4 17 - 4 - 4 10.00<15.00 ha 5 25 - - - 1 15.00<20.00 ha 2 28 - 12 3 2 20.00<30.00 ha 5 15 - - 2 8 30.00<50.00 ha 4 20 - - 2 4

50.00<100.00 ha 5 10 - - - 7 100 ha I više 14 53 - - 16 4

45

Tab. Porodična poljoprivredna gazdinstva prema kategoriji ovaca po opštinama -Danilovgrad Ovce

Broj gazdinstava

Ukupan broj

Od toga nije u vlasništvu

Broj ovaca na ispaši

Jagnjad i šilježad do 1 god

Ovce za mužu

Druge ovce za priplod

Ovnovi i jalove ovce

Opština Danilovgrad 214 10137 186 4692 2932 6551 519 135

Bez zemljišta 1 10 - - 5 5 - - <0.10 ha 2 57 - - 3 54 - -

0.10 ha<0.50 ha 40 640 6 - 138 438 61 3 0.50<1.00 ha 38 691 - - 77 449 156 9 1.00<2.00 ha 43 737 - - 129 563 40 5 2.00<3.00 ha 21 482 - - 156 228 97 1 3.00<4.00 ha 12 416 80 - 70 326 18 2 4.00<5.00 ha 4 270 - - 80 180 10 - 5.00<6.00 ha 7 515 - - 185 305 25 - 6.00<8.00 ha 4 287 - - 112 167 - 8

8.00<10.00 ha 3 482 - . 131 350 - 1 10.00<15.00 ha 3 302 - - 50 212 40 - 15.00<20.00 ha 3 417 - 20 170 232 - 15 20.00<30.00 ha 4 187 - 30 42 140 5 - 30.00<50.00 ha 3 90 - 90 - 90 - -

50.00<100.00 ha 6 549 - 549 180 369 - - 100 ha I više 20 4005 100 4003 1404 2443 67 91

Tab. Porodična poljoprivredna gazdinstva prema kategoriji koza po opštinama -Danilovgrad Porodična poljoprivredna gazdinstva, prema kategoriji- koza Broj

gazdinstava Ukupan

broj Od toga nije u vlasništvu

Broj koza na ispaši

Ukupan br jaradi

Ukupno koze za mužu

Ukupno druge koze za priplod

Ukupno jarčevi I jalove koze

Opština Danilovgrad 291 3020 - 363 1029 1446 443 102

Bez zemljišta 4 11 - - 4 5 - 2 <0.10 ha 10 113 - - 46 62 - 5

0.10 ha<0.50 ha 105 476 - - 16 289 20 7 0.50<1.00 ha 64 626 - - 137 296 184 9 1.00<2.00 ha 48 568 - 1 242 200 92 34 2.00<3.00 ha 16 121 - - 26 74 20 1 3.00<4.00 ha 11 114 - - 30 65 4 15 4.00<5.00 ha 4 69 - - 36 22 11 - 5.00<6.00 ha 2 19 - - 11 5 3 - 6.00<8.00 ha 8 190 - - 76 89 - 25

8.00<10.00 ha - - - - - - - - 10.00<15.00 ha 2 134 - - 62 70 2 - 15.00<20.00 ha 1 70 - - 33 37 - - 20.00<30.00 ha 2 24 - - 2 22 - - 30.00<50.00 ha 1 20 - 20 10 10 - -

50.00<100.00 ha 4 105 - 3 40 65 - - 100 ha I više 9 360 - 340 114 135 107 4

Tab. Porodična poljoprivredna gazdinstva prema kategoriji pčele i zečevi po opštinama, Danilovgrad

Košnice pčela Zečevi

Broj gazdinstava

Ukupan broj Od toga nije u vlasništvu

Broj gazdinstava

Ukupan broj

Od toga nije u vlasništvu

Opština Danilovgrad 93 1764 15 16 143 - Bez zemljišta 2 110 - - - - <0.10 ha 3 90 - - - - 0.10 ha<0.50 ha 37 618 - 5 26 - 0.50<1.00 ha 19 455 - 7 86 - 1.00<2.00 ha 16 269 - 3 28 - 2.00<3.00 ha 3 10 - - - - 3.00<4.00 ha 5 72 - 1 3 - 4.00<5.00 ha 2 25 - - - -

46

5.00<6.00 ha 1 20 - - - - 6.00<8.00 ha 1 10 - - - - 8.00<10.00 ha - - - - - - 10.00<15.00 ha - - - - - - 15.00<20.00 ha - - - - - - 20.00<30.00 ha 1 30 - - - - 30.00<50.00 ha - - - - - - 50.00<100.00 ha 2 40 - - - - 100.ha I više 1 15 15 - - -

Tab Porodična poljoprivredna gazdinstva sa živinom, prema veličini razreda, opština Danilovgrad

Broj gazdinstava

Bez živine Veličina razreda prema ukupnom broju živine

1 - 50 51-349 350 – 999 1000 - 2999

Opština Danilovgrad 2993 2044 881 46 15 4

Bez zemljišta 15 9 4 - 1 -

<0.10 ha 86 52 27 6 1 -

0.10 ha<0.50 ha 1356 1000 341 8 6 1

0.50<1.00 ha 693 479 203 8 1 1

1.00<2.00 ha 488 312 164 7 2 2

2.00<3.00 ha 153 96 49 5 3 -

3.00<4.00 ha 62 31 28 3 - -

4.00<5.00 ha 33 17 14 2 - -

5.00<6.00 ha 19 7 10 2 - -

6.00<8.00 ha 24 7 14 2 1 -

8.00<10.00 ha 8 4 4 - - -

10.00<15.00 ha 5 2 3 - - -

15.00<20.00 ha 6 4 1 1 - -

20.00<30.00 ha 8 4 4 - - -

30.00<50.00 ha 6 3 3 - - -

50.00<100.00 ha 10 6 4 - - -

100 ha I više 21 11 8 2 - -

Opština Podgorica Opština Podgorica pokriva teritoriju površine od 1.441 km2 i u ukupnoj površini CG učestvuje sa 10.4%. Na sledećim stranama prikazane su tabele: porodičniih poljoprivredna gazdinstva prema tipu veličini razreda stada u Opštini Podgorica i to: poljoprivredna gazdinstva prema broju konja, magaraca, mazgi, mula, poljoprivredna gazdinstva prema kategoriji goveda, poljoprivredna gazdinstva koji se bave uzgojom svinja, poljoprivredna gazdinstva koja se bave uzgojom koza, i poljoprivredna gazdinstva koja se bave uzgojem zečeva i pčelarstvom. Stočni fond u Opštini Podgorica prema evidenciji čini 450 farmi u govedarstvu sa oko 4.600 krava, 260 farmi u ovčarstvu sa ukupno 28.000 ovaca i 80 farmi u kozarstvu sa ukupno 42.000 koza.Evidencija se ne vodi u govedarstvu, ukoliko ima manje od 3 grla, u ovčarstvu manje od 20 grla i u kozarstvu manje od 10 grla. Stočrastvo u opštini Podgorica zastupljeno je naročito u sjevernijem dijelu na kome se pretežno gaje goveda, ovce i koze ili je organizovana intezivna proizvodnja rasplodnih i tovnih životinja u zatvorenom prostoru na farmama. Vrsta koja je autohtona u Crnoj Gori i kojoj prijeti istrebljenje je buša. Pojedinačna grla ili manja stada buše mogu se naći i u zaleđu Skadarskog jezera i području oko rijeke Bojane. Najčešća vrsta ovce je pramenka sa nekoliko varijeteta koji su adaptirani lokalnim uslovima i to: zetska žuja, takođe ugrožena vrsta koja je prvobitno uzgajana oko Podgorice (Zeta, Lješkopolje, Ćemovsko polje do Bjelopavlića) i Bardoka. Domaća balkanska koza gaji se u područjima koja nijesu pogodna za ovcu, a pogotovu ne za gajenje goveda. Takva su područja krša koja su obično obrasla šikarom i sitnim listopadnim drvećem.

47

Tab.- Prikaz broja grla stoke u Crnoj Gori i Podgorici

Godine Goveda Ovce Svinje Živina Košnice

CG 2008 91.929 200.369 5.130 278.024 27.508 2009 89.194 188.227 3.315 336.688 21.526 2010 84.046 180.228 4.565 240.245 13.632

Podgorica 2008 5.854 15.365 109 22.167 2.904 2009 5.826 14.390 86 19.763 2.257 2010 4.452 12.195 67 19.136 1.907

Izvor: „Monstat“ – Statistički godišnjak 2010.g Podaci pokazuju da je stočarstvo u opadanju što je posljedica u prvom redu napuštanja (depopulacije) sela. Dominira u ruralnim sredinama i još uvijek je glavno zanimanje seoskog stanovništva. Gajenje stoke je pogodno iz razloga što je na sjevernom području grada pretežno poljoprivredno zemljište - livade, pašnjaci, šikare i makije. Prema podacima Biotehničkog fakulteta u Podgorici u 2010. godini broj registrovanih farmi iznosio je 468 sa kapacitetom od ukupno 2.277 grla stoke, dok je na nivou Crne Gore registrovano 3.144 farmi sa 13.419 grla stoke. Od stočara kooperanata koji predaju sirovo mlijeko za dalju proizvodnju, tj. tržišnu prodaju sa područja Glavnog grada-Podgorice, otkupljuju sljedeće mljekare:

- Podgorica: “Dinoša – Bubulj”, ZZ “Cijevna mljekara”, “Milmarc Group” - Cetinje: “Vulaš” - Čevo, “Bajički Pištet”, - Danilovgrad: “Šimšić Montmilk”,

Navedene mljekare od kooperanata sa područja grada godišnje otkupe od 4-4,5 miliona litara sirovog mlijeka. U cilju stimulisanja proizvodnje mlijeka za tržište, kooperanti koji mlijeko prodaju preko mljekara dobijaju premije iz Budžeta Glavnog grada u iznosu od 0,03 €/lit. predatog mlijeka. Prema podacima Sekretarijata za razvoj preduzetništva, danilovgradska mljekara “Šimšić Montmilk”, otkupljuje blizu 50% količina sirovog mlijeka od kooperanata sa područja Glavnog grada. U cilju razvoja stočarstva, očuvanja i racionalnog korišćenja prirodnih resursa, očuvanja biodiverziteta, održavanja prirodne i kulturne baštine i tradicionalnih proizvoda, u okviru mjera ruralnog razvoja sprovode se mjere za podsticaj korišćenja planinskih pašnjaka putem izdiga stoke. Pravo na ovu podsticajnu mjeru imaju stočari koji na katun izdižu najmanje 5 uslovnih grla i borave najmanje 2 mjeseca. Ministarstvo poljoprivrede i ruralnog razvoja vodi Registar poljoprivrednih proizvođača, koji ostvaruju penzijsko-invalidsko osiguranje preko poljoprivredne djelatnosti. Sekretarijat za razvoj preduzetništva izdao 457 potvrda o obavljanju poljoprivredne proizvodnje na području Glavnog grada. Od ovog broja poljoprivrednih proizvođača, 316 je aktivnih, odnosno stiču pravo penzijsko-invalidskog osiguranja, a 141 je isključeno po raznim osnovama. Poljoprivredni proizvođači (muškarci preko 65, a žene preko 60 godina), kojima je poljoprivreda jedino i glavno zanimanje stiču pravo na staračku naknadu u visini od 40 €, koje isplaćuje Ministarstvo poljoprivrede i ruralnog razvoja iz Agrobudžeta. Sekretarijat za razvoj preduzetništva vodi aktivnosti oko prikupljanja kontrole potrebne dokumentacije, na osnovu koje resorno Ministarstvo donosi rješenje i od 2002. godine od kada je počela realizacija Programa staračkih naknada na području Glavnog grada za ostvarenje navedenog prava se prijavilo 859 poljoprivrednih proizvođača, a trenutno to pravo koristi 457 poljoprivrednih proizvođača sa područja Glavnog grada-Podgorica.

48

U cilju valorizacije privrednih resursa Crne Gore, Privredna komora CG je krajem 2008. godine pokrenula projekat „Dobro iz Crne Gore“ koji, u stvari, predstavlja postupak brendiranja domaćih proizvoda i usluga koji za to posjeduju realan potencijal a koji se provjerava i utvrđuje u strogoj proceduri ispunjavanja kriterijuma za natprosječan kvalitet. Crnogorski proizvodi i usluge takvog kvaliteta označavaju se kolektivnim žigom „Dobro iz Crne Gore“ koji je zaštićen u Zavodu za intelektualnu svojinu. Pored smanjenja rizika prilikom kupovine i povećanja učešća domaćih proizvoda na našem tržištu, težnja za sticanjem prava za korišćenje žiga stimuliše domaće kompanije da unapređuju kvalitet svojih proizvoda i usluga i postignu konkurentnost koja će efektuirati većim izvozom i smanjenjem spoljnotrgovinskog deficita. Pravo korišćenja žiga „Dobro iz Crne Gore“ ima 13 privrednih društava za 74 proizvoda. Sa područja Glavnog grada Podgorice to su „Plantaže 13. jul“ za 22 vrste vina i rakije i AD „Inpek“ za 6 proizvoda. Glavni grad ima potencijal za brendiranje u oblasti poljoprivrede. Međutim, tržište domaćih proizvođača, osim primarne proizvodnje i prerade, treba usmjeriti ka proizvodima većeg stepena obrade i dodate vrijednosti po kojima bi cijela nacionalna ekonomija bila prepoznatljiva, kao što je finalni proizvod vino "Vranac ". Pored toga, meso, mesne prerađevine, riba, prerađevine od ribe, voda, povrće, voće, šumski i drugi proizvodi daju osnov za kreiranje novih brendova i unaprijeđenje postojećih. Podsticanje izgradnje prerađivačkih kapaciteta (pasterizovanog, konzerviranog, smrznutog voća i povrća). Ovo je značajno i sa aspekta privlačenja stranih investicija. U zadnjih nekoliko godina proizvodnja za velike trgovačke lance koji imaju proizvode sa privatnim oznakama – „private labels”, doveo je do rasta malih i srednjih proizvođača i izvoznika u zemljama u razvoju.

Tab Porodična poljoprivredna gazdinstva prema tipu veličini razreda stada, opština Podgorica Veličina razreda, prema veličini uslovnog grla (UG)

Size class of livestock (LSJ) Konji ukupno Magarci, mazge i mule, ukupno

Broj gazdinstava

Ukupan broj Od toga nije u vlasništvu

Broj gazdinstava

Ukupan broj

Od toga nije u vlasništvu

Opština Podgorica 4049 10827.8 3225 3669 245 61 Bez zemljišta 75 221.7 39 70 3 1

<0.10 ha 357 598.2 91 343 11 2 0.10 ha<0.50 ha 1497 2797.2 2015 1427 51 10 0.50<1.00 ha 870 1886.5 541 818 39 8 1.00<2.00 ha 626 1765.6 312 563 47 7 2.00<3.00 ha 186 571.1 116 166 13 3 3.00<4.00 ha 83 252.6 45 74 71 1 4.00<5.00 ha 42 229.4 19 34 6 - 5.00<6.00 ha 30 143 15 17 10 3 6.00<8.00 ha 54 208 13 46 5 - 8.00<10.00 ha 15 58.6 5 13 1 - 10.00<15.00 ha 34 97.1 8 31 2 1 15.00<20.00 ha 33 131.8 3 28 4 - 20.00<30.00 ha 38 185 2 28 7 2 30.00<50.00 ha 42 311.9 - 7 30 2 50.00<100.00 ha 41 521.5 1 4 8 20 100.ha I više 26 828.5 - - 1 1

49

75Tab. Porodična poljoprivredna gazdinstva prema broju konja, magaraca, mazgi, mula, opština Podgorica Veličina razreda, prema veličini uslovnog grla (UG)

Size class of livestock (LSJ) Konji ukupno Magarci, mazge i mule, ukupno

Broj gazdinstava

Ukupan broj Od toga nije u vlasništvu

Broj gazdinstava

Ukupan broj

Od toga nije u vlasništvu

Opština Podgorica 139 326 17 66 101 - Bez zemljišta 3 4 - - - - <0.10 ha 7 10 - 1 1 - 0.10 ha<0.50 ha 29 69 3 13 23 - 0.50<1.00 ha 29 67 5 18 25 - 1.00<2.00 ha 29 82 8 8 12 - 2.00<3.00 ha 8 17 1 3 3 - 3.00<4.00 ha 1 1 - 1 1 - 4.00<5.00 ha 2 2 . - - - 5.00<6.00 ha 2 3 - 1 1 - 6.00<8.00 ha 1 1 - 2 2 - 8.00<10.00 ha 1 2 - - - - 10.00<15.00 ha 3 5 - 1 1 - 15.00<20.00 ha 4 5 - 5 5 - 20.00<30.00 ha 2 2 - 4 5 - 30.00<50.00 ha 5 10 - 4 9 - 50.00<100.00 ha 7 14 - 2 6 - 100.ha I više 6 32 - 3 7 -

Tab. Porodična poljoprivredna gazdinstva prema kategoriji svinja po opštinama, Podgorica

Porodična poljoprivredna gazdinstva, prema kategoriji -svinja Broj

gazdinstava Ukupan

broj Od toga nije u vlasništvu

Prasad do 19 kg

Svinje od 20 do 49 kg

Svinje za tov, od 50 do 79

Opština Podgorica 2416 8145 22 804 1560 2248 Bez zemljišta 70 266 8 - 56 143

<0.10 ha 252 844 6 32 93 225 0.10 ha<0.50 ha 869 2827 2 310 536 856

0.50<1.00 ha 527 1562 3. 90 285 444 1.00<2.00 ha 376 1515 - 234 232 318 2.00<3.00 ha 103 345 - 27 66 92 3.00<4.00 ha 46 171 3 8 33 50 4.00<5.00 ha 27 99 - - 30 12 5.00<6.00 ha 15 77 - 34 9 16 6.00<8.00 ha 25 153 - 12 67 17

8.00<10.00 ha 6 22 - - 9 7 10.00<15.00 ha 18 34 - -- 21 9 15.00<20.00 ha 17 37 - - 30 4 20.00<30.00 ha 12 27 - - 11 13 30.00<50.00 ha 21 59 - 2 33 5

50.00<100.00 ha 20 63 -- - 33 20 17 12 43 - 5 16 17

Tab. Porodična poljoprivredna gazdinstva prema kategoriji ovaca po opštinama - Podgorica Ovce Broj

gazdinstava Ukupan

broj Od toga nije u vlasništvu

Broj ovaca na ispaši

Jagnjad i šilježad do 1 god

Ovce za mužu

Druge ovce za priplod

Ovnovi i jalove ovce

Opština Podgorica 416 16128 149 16128 3827 10110 1329 862

Bez zemljišta 3 24 15 24 3 6 - 15 <0.10 ha 18 202 12 202 20 114 44 24

0.10 ha<0.50 ha 93 1605 - 1605 359 1038 182 26 0.50<1.00 ha 66 1291 2 1291 338 848 55 50 1.00<2.00 ha 52 1254 - 1254 320 866 33 35 2.00<3.00 ha 27 703 - 703 216 436 38 13 3.00<4.00 ha 7 107 - 107 35 66 6 -

50

4.00<5.00 ha 8 333 - 333 143 181 - 9 5.00<6.00 ha 7 303 - 303 140 142 - 21 6.00<8.00 ha 4 170 - 170 21 55 90 4

8.00<10.00 ha 5 40 - 40 10 28 2 - 10.00<15.00 ha 10 202 - 202 45 78 73 6 15.00<20.00 ha 13 380 - 380 22 349 - 9 20.00<30.00 ha 12 271 - 271 26 200 25 20 30.00<50.00 ha 33 1272 - 1272 287 676 251 58

50.00<100.00 ha 33 2636 - 2636 522 1837 200 77 100 ha I više 25 5335 120 5335 1320 3190 330 495

Tab. Porodična poljoprivredna gazdinstva prema kategoriji koza po opštinama - Podgorica Porodična poljoprivredna gazdinstva, prema kategoriji- koza Broj

gazdinstava Ukupan

broj Od toga nije u vlasništvu

Broj koza na ispaši

Ukupan br jaradi

Ukupno koze za mužu

Ukupno druge koze za priplod

Ukupno jarčevi I jalove koze

Opština Podgorica 315 5401 2 459 1072 3822 208 299

Bez zemljišta 9 146 - - 55 64 14 13 <0.10 ha 30 401 - - 100 292 2 7

0.10 ha<0.50 ha 111 727 - - 109 548 58 12 0.50<1.00 ha 68 676 2 - 101 527 23 25 1.00<2.00 ha 34 481 - 1 90 302 77 12 2.00<3.00 ha 15 232 - - 24 181 - 27 3.00<4.00 ha 5 12 - - 1 11 - - 4.00<5.00 ha 3 823 - 10 409 411 - 3 5.00<6.00 ha 1 9 - - 4 - 5 - 6.00<8.00 ha 2 4 - - - 4 - -

8.00<10.00 ha 1 25 - - - 25 - - 10.00<15.00 ha 3 16 - 5 6 8 - 2 15.00<20.00 ha 2 12 - 12 - 10 - 2 20.00<30.00 ha 6 60 - 2 27 10 19 4 30.00<50.00 ha 6 86 - 20 32 46 - 8

50.00<100.00 ha 10 507 - 75 22 442 10 33 100 ha I više 9 1184 - 335 92 941 - 151

Tab Porodična poljoprivredna gazdinstva sa pčelama i zečevima, prema veličini razreda, opština Podgorica

Košnice pčela Zečevi

Broj gazdinstava

Ukupan broj Od toga nije u vlasništvu

Broj gazdinstava

Ukupan broj

Od toga nije u vlasništvu

Opština Podgorica 336 8456 75 23 184 - Bez zemljišta 15 653 - - - - <0.10 ha 30 1024 - 3 51 - 0.10 ha<0.50 ha 123 3136 - 11 93 - 0.50<1.00 ha 64 1263 75 4 20 - 1.00<2.00 ha 40 668 - 2 3 - 2.00<3.00 ha 9 233 - - - - 3.00<4.00 ha 8 209 - 1 5 - 4.00<5.00 ha 8 212 - - - - 5.00<6.00 ha 3 109 - 1 2 - 6.00<8.00 ha 7 85 - - - - 8.00<10.00 ha 2 60 - - - - 10.00<15.00 ha 4 23 - - - - 15.00<20.00 ha 2 79 - - - - 20.00<30.00 ha 4 67 - 1 10 - 30.00<50.00 ha 6 37 - - - - 50.00<100.00 ha 8 288 - - - - 100.ha I više 3 310 - - - -

51

Tab Porodična poljoprivredna gazdinstva sa živinom, prema veličini razreda ,opština Podgorica Broj

gazdinstava Ukupan

broj Živina

Od toga nije u vlasništvu

Tovljena pilad - brojleri

Kokoške nosilje

Guske Ćurke Ostala živina

Opština Podgorica 1704 66379 281 7726 55843 137 528 2145 Bez zemljišta 22 5965 115 238 5697 10 20 -

<0.10 ha 123 3416 150 997 2149 - 42 248 0.10 ha<0.50 ha 647 30610 10 2992 25808 75 259 1476

0.50<1.00 ha 337 8166 - 2352 5479 11 91 233 1.00<2.00 ha 294 11499 6 994 10294 36 24 151 2.00<3.00 ha 76 1164 - 83 1064 - 14 3 3.00<4.00 ha 38 2635 - 50 2530 5 33 17 4.00<5.00 ha 23 361 - 25 320 - 16 - 5.00<6.00 ha 18 237 - - 220 - - 17 6.00<8.00 ha 24 753 - - 728 - 25 -

8.00<10.00 ha 9 123 - - 123 - - - 10.00<15.00 ha 13 97 - 15 82 - - - 15.00<20.00 ha 14 127 - - 127 - - - 20.00<30.00 ha 14 210 - - 210 - - - 30.00<50.00 ha 19 236 - - 236 - - -

50.00<100.00 ha 22 572 - - 572 - - - 100 ha I više 11 208 - - 204 - 4 -

Opština Cetinje Područje Opštine Cetinje zahvata površinu od 910 km2, ili 6,6% ukupne površine Crne Gore (13.812 km2). Opština Cetinje raspolaže značajnijim resursima obradivih poljoprivrednih površina, Po poljoprivrednom popisu iz 2010.ukupno raspoloživo poljoprivredno zemljište iznosi 4763,6 ha od čega 873 ha je ukupno korišćeno poljoprivredno zemljište. Specifični prirodni uslovi Opštine, koji se ogledaju u večim površinama livada i pašnjaka, predodredili su ekstenzivno gajenje preživara. Pčelarstvo u Opštini ima dugu i bogatu tradiciju. Bogatstvo medonosnog bilja stvara povoljne prirodne uslove, za razvoj ove djelatnosti. Po podacima Veterinarske upravei, (dopis br. 323/11-0306-2932/2 od 16.11.2011.godine) koja inače inače vrši registraciju proizvodjača hrane animalnog porijekla na području Prijestonice registrovano je:

- 29 – objekata za preradu mesa (od čega 12 na Njegušima, 3 na Čevu, 3 u Bajicama, ostalo Cetinje i okolina),

- 6 objekata za preradu mlijeka, - 1 objekat za preradu ribe, - 1 objekta za rasecanje i preradu mesa, - 7 objekata za prodaju mesa na malo, - 1 objekat za prodaju hrane za životinje, - 7 objekata za držanje životinja (3 objekta za držanje koza, 1 objekat za držanje krava, 1

objekat za koke nosilje, 1 objekat ribnjak – pastrmka, 1 objekat za držanje svinja), - 1 objekat za prodaju na malo ribe.

Ribarstvo: Po podacima iz Ribarstva A.D. Rijeka Crnojevića kapacitet ribnjaka je 40 tona konzumne pastrmke u 1 turnusu. U toku godine mogu se izvesti 2 turnusa – što čini 80 tona pastrmke. Trenutno u kavezima nema proizvodnje. Kapacitet fabrike za preradu ribe je 30-40 hiljada kutija konzervi na dan.

i http://www.cetinje.me/skupstina/dokumenti, pdf

52

U nastavku, prikazane su tabele: porodičniih poljoprivredna gazdinstva prema tipu veličini razreda stada u Opštini Cetinje i to: poljoprivredna gazdinstva prema broju konja, magaraca ,mazgi, mula, poljoprivredna gazdinstva prema kategoriji goveda, poljoprivredna gazdinstva koji se bave uzgojom svinja, poljoprivredna gazdinstva koja se bave uzgojom koza, i poljoprivredna gazdinstva koja se bave uzgojem zečeva i pčelarstvom.

Tab Porodična poljoprivredna gazdinstva prema tipu veličini razreda stada, opština Cetinje Veličina razreda, prema veličini uslovnog grla (UG)

Size class of livestock (LSJ) od 15 do 20 od 20 do 50 od 50 do 100 od 100 do 500 500 i više

Opština Cetinje 12 11 1 - Bez zemljišta - - - - - <0.10 ha - - - - - 0.10 ha<0.50 ha 5 - - - - 0.50<1.00 ha 4 1 - - - 1.00<2.00 ha 1 1 - - - 2.00<3.00 ha - 3 - - - 3.00<4.00 ha 1 1 - - - 4.00<5.00 ha - - - - - 5.00<6.00 ha - 1 - - - 6.00<8.00 ha 1 2 - - - 8.00<10.00 ha - 1 - - - 10.00<15.00 ha - - - - - 15.00<20.00 ha - - - - - 20.00<30.00 ha - - - - - 30.00<50.00 ha - - - - - 50.00<100.00 ha - - - - - 100.00 ha I više - 1 - - -

Tab. Porodična poljoprivredna gazdinstva prema broju konja, magaraca,mazgi, mula, opština Cetinje

Veličina razreda, prema veličini uslovnog grla (UG) Size class of livestock (LSJ)

Konji ukupno Magarci, mazge i mule, ukupno

Broj gazdinstava

Ukupan broj Od toga nije u vlasništvu

Broj gazdinstava

Ukupan broj

Od toga nije u vlasništvu

Opština Cetinje 108 264 - 56 66 - Bez zemljišta - - - - - - <0.10 ha - - - 3 3 - 0.10 ha<0.50 ha 31 68 - 23 27 - 0.50<1.00 ha 25 53 - 10 14 - 1.00<2.00 ha 26 57 - 16 18 - 2.00<3.00 ha 13 45 - 3 3 - 3.00<4.00 ha 4 16 - - - - 4.00<5.00 ha 2 6 - - - - 5.00<6.00 ha 2 5 - 1 1 - 6.00<8.00 ha 1 2 - - - - 8.00<10.00 ha 1 4 - - - - 10.00<15.00 ha 1 4 - - - - 15.00<20.00 ha - - - - - - 20.00<30.00 ha 1 3 - - - - 30.00<50.00 ha 1 1 - - - - 50.00<100.00 ha - - - - - - 100.ha I više - - - - - -

53

Tab.Porodična poljoprivredna gazdinstva prema kategoriji goveda opština, Cetinje Goveda

Broj gazdinstava

Ukupan broj

Od toga nije u vlasništvu

Broj goveda na ispaši

Goveda do 1 godine Muška grla Ženska grla

Opština Cetinje 334 1043 - 1 68 105

Bez zemljišta 1 1 - - - - <0.10 ha 21 33 - - 3 1 0.10 ha<0.50 ha 119 280 - - 16 27 0.50<1.00 ha 84 241 - - 15 30 1.00<2.00 ha 70 250 - - 9 32 2.00<3.00 ha 18 131 - - 17 15 3.00<4.00 ha 6 23 - - 2 - 4.00<5.00 ha 1 9 - - - - 5.00<6.00 ha 3 12 - - 1 - 6.00<8.00 ha 3 22 - - 3 - 8.00<10.00 ha 1 6 - - - - 10.00<15.00 ha 3 11 - 1 2 - 15.00<20.00 ha - - - - - - 20.00<30.00 ha 1 4 - - - - 30.00<50.00 ha 2 12 - - - - 50.00<100.00 ha - - - - - - 100.ha I više 1 8 - - - -

Tab. Porodična poljoprivredna gazdinstva prema kategoriji svinja po opštinama, Cetinje

Broj gazdinstava Porodična poljoprivredna gazdinstva, prema kategoriji -svinja Ukupan

broj Od toga nije u vlasništvu

Prasad do 19 kg

Svinje od 20 do 49 kg

Svinje za tov, od 50 do 79

Opština Cetinje 161 678 - 38 230 278 Bez zemljišta 5 27 - 10 4 3

<0.10 ha 26 115 - 2 30 40 0.10 ha<0.50 ha 54 258 - 12 64 136

0.50<1.00 ha 33 109 - 10 47 26 1.00<2.00 ha 22 68 - 1 28 36 2.00<3.00 ha 13 47 - - 22 21 3.00<4.00 ha 3 31 - - 24 7 4.00<5.00 ha 1 3 - 3 - - 5.00<6.00 ha 2 10 - - 7 3 6.00<8.00 ha - - - - - -

8.00<10.00 ha - - - - - - 10.00<15.00 ha 1 6 - - - 6 15.00<20.00 ha - - - - - - 20.00<30.00 ha - - - - - - 30.00<50.00 ha - - - - - -

50.00<100.00 ha - - - - - - 100 ha I više 1 4 - - 4 -

Tab. Porodična poljoprivredna gazdinstva prema kategoriji ovaca po opštinama - Cetinje Ovce

Broj gazdinstava

Ukupan broj

Od toga nije u vlasništvu

Broj ovaca na ispaši

Jagnjad i šilježad do 1 god

Ovce za mužu

Druge ovce za priplod

Ovnovi i jalove ovce

Opština Cetinje 90 3408 - 150 1077 2049 145 137

Bez zemljišta 2 20 - - 1 15 4 - <0.10 ha 1 12 - - 5 6 - 1

0.10 ha<0.50 ha 19 336 - - 99 205 6 26 0.50<1.00 ha 24 666 - - 196 438 5 27 1.00<2.00 ha 22 653 - - 182 406 40 25 2.00<3.00 ha 6 265 - - 102 125 30 8 3.00<4.00 ha 3 210 - - 60 120 - 30

54

4.00<5.00 ha - - - - - - - - 5.00<6.00 ha 3 226 - 10 80 129 10 7 6.00<8.00 ha 3 340 - - 135 205 - -

8.00<10.00 ha 1 100 - - 20 30 40 10 10.00<15.00 ha 1 260 - - 120 140 - - 15.00<20.00 ha - - - - - - - - 20.00<30.00 ha 1 30 - - - 30 - - 30.00<50.00 ha 3 140 - 140 30 100 10 -

50.00<100.00 ha - - - - - - - - 100 ha I više 1 150 - - 47 100 - 3

Tab. Porodična poljoprivredna gazdinstva prema kategoriji koza po opštinama -Cetinje

Koze Broj

gazdinstava Ukupan

broj Od toga nije u vlasništvu

Broj koza na ispaši

Ukupan br jaradi

Ukupno koze za mužu

Ukupno druge koze za priplod

Ukupno jarčevi I jalove koze

Opština Cetinje 144 3295 - 210 1021 2013 105 156

Bez zemljišta 2 11 - - - 5 6 - <0.10 ha 17 278 - - 81 192 1 4

0.10 ha<0.50 ha 47 897 - - 320 503 17 57 0.50<1.00 ha 33 663 - - 199 455 - 9 1.00<2.00 ha 24 589 - - 187 362 6 34 2.00<3.00 ha 7 162 - - 55 92 10 5 3.00<4.00 ha 3 36 - - - 36 - - 4.00<5.00 ha - - - - - - - - 5.00<6.00 ha 3 28 - 10 9 9 10 - 6.00<8.00 ha 3 121 - - 40 71 - 10

8.00<10.00 ha 1 100 - - 20 20 55 5 10.00<15.00 ha 1 160 - - 60 80 - 20 15.00<20.00 ha - - - - - - - - 20.00<30.00 ha - - - - - - - - 30.00<50.00 ha 1 50 - - - 40 - 10

50.00<100.00 ha 1 100 - 100 50 48 - 2 100 ha I više 1 100 - 100 - 100 - -

Tab. Porodična poljoprivredna gazdinstva prema kategoriji zečevi po opštinama, Cetinje Košnice pčela Zečevi

Broj gazdinstava

Ukupan broj Od toga nije u vlasništvu

Broj gazdinstava

Ukupan broj

Od toga nije u vlasništvu

Opština Cetinje 127 3103 - 4 39 - Bez zemljišta 12 536 - - - - <0.10 ha 13 361 - - - - 0.10 ha<0.50 ha 49 990 - 3 29 - 0.50<1.00 ha 29 581 - 1 10 - 1.00<2.00 ha 11 291 - - - - 2.00<3.00 ha 3 52 - - - - 3.00<4.00 ha 1 2 - - - - 4.00<5.00 ha 2 35 - - - - 5.00<6.00 ha 2 90 - - - - 6.00<8.00 ha 1 30 - - - - 8.00<10.00 ha - - - - - - 10.00<15.00 ha 1 20 - - - - 15.00<20.00 ha - - - - - - 20.00<30.00 ha 1 50 - - - - 30.00<50.00 ha 1 30 - - - - 50.00<100.00 ha - - - - - - 100.ha I više 1 35 - - - -

55

Tab Porodična poljoprivredna gazdinstva sa živinom, prema veličini razreda, opština Cetinje Broj

gazdinstava Bez živine Veličina razreda prema ukupnom broju živine

1 - 50 51-349 350 – 999 1000 - 2999

Opština Cetinje 895 660 224 6 3 2 Bez zemljišta 22 16 6 - - -

<0.10 ha 77 53 22 2 - - 0.10 ha<0.50 ha 440 364 73 2 1 -

0.50<1.00 ha 173 112 59 - - 2 1.00<2.00 ha 119 81 35 1 2 - 2.00<3.00 ha 33 17 15 1 - - 3.00<4.00 ha 8 4 4 - - - 4.00<5.00 ha 4 3 1 - - - 5.00<6.00 ha 5 3 2 - - - 6.00<8.00 ha 3 1 2 - - -

8.00<10.00 ha 1 1 - - - - 10.00<15.00 ha 3 1 2 - - - 15.00<20.00 ha - - - - - - 20.00<30.00 ha 1 1 - - - - 30.00<50.00 ha 4 2 2 - - -

50.00<100.00 ha 1 1 - - - - 100 ha I više 1 - 1 - - -

Opština Bar Opština Bar zahvata kopneni prostor površine 598 km2, a sa pripadajućom vodenom površinom Skadarskog jezera od 128 km2 (od albanske granice do Poseljana), zauzima deveto mjesto među svim opštinskim područjima u Crnoj Gori. Najviša tačka Opštine je vrh planine Rumije, sa nadmorskom visinom od 1.593m. U nastavku, prikazane su tabele: porodičniih poljoprivredna gazdinstva prema tipu veličini razreda stada u Opštini Bar i to: poljoprivredna gazdinstva prema broju konja, magaraca, mazgi, mula, poljoprivredna gazdinstva prema kategoriji goveda, poljoprivredna gazdinstva koji se bave uzgojom svinja, poljoprivredna gazdinstva koja se bave uzgojom koza i poljoprivredna gazdinstva koja se bave uzgojem zečeva i pčelarstvom.

Tab. Porodična poljoprivredna gazdinstva prema broju konja, magaraca, mazgi, mula, opština Bar Veličina razreda, prema veličini uslovnog grla (UG)

Size class of livestock (LSJ) Konji ukupno Magarci, mazge i mule, ukupno

Broj gazdinstava

Ukupan broj Od toga nije u vlasništvu

Broj gazdinstava

Ukupan broj

Od toga nije u vlasništvu

Opština Bar 24 43 - 174 190 1 Bez zemljišta - - - 1 1 - <0.10 ha 1 13 - 6 8 - 0.10 ha<0.50 ha 8 18 - 64 74 1 0.50<1.00 ha 7 8 - 49 51 - 1.00<2.00 ha 6 2 - 39 41 - 2.00<3.00 ha 1 - - 11 11 - 3.00<4.00 ha - - - 1 1 - 4.00<5.00 ha - - . - - - 5.00<6.00 ha - - - - - - 6.00<8.00 ha - - - - - - 8.00<10.00 ha - 1 - - - - 10.00<15.00 ha 1 - - 2 2 - 15.00<20.00 ha - - - - - - 20.00<30.00 ha - - - 1 1 - 30.00<50.00 ha - - - - - - 50.00<100.00 ha - - - - - - 100.ha I više - - - - - -

56

Tab. Porodična poljoprivredna gazdinstva prema kategoriji goveda po opštinama, Bar Veličina razreda, prema veličini uslovnog grla (UG)

Size class of livestock (LSJ) Broj

gazdinstava Ukupan

broj Od toga nije u vlasništvu

Broj goveda na ispaši

Goveda do 1 godine Muška grla Ženska grla

Opština Bar 740 1677 - 66 124 107

Bez zemljišta 2 4 - - - 1 <0.10 ha 25 54 - - 5 46 0.10 ha<0.50 ha 281 553 - - 35 24 0.50<1.00 ha 204 384 - - 28 23 1.00<2.00 ha 162 462 - 4 36 6 2.00<3.00 ha 35 103 - - 10 2 3.00<4.00 ha 8 19 - - - - 4.00<5.00 ha 5 14 - - 1 - 5.00<6.00 ha 5 12 - - - - 6.00<8.00 ha 2 6 - 1 - - 8.00<10.00 ha 1 2 - - - - 10.00<15.00 ha 4 7 - 4 - - 15.00<20.00 ha - - - - - - 20.00<30.00 ha 1 2 - 2 1 - 30.00<50.00 ha 1 2 - 2 - - 50.00<100.00 ha 3 19 - 19 4 2 100.ha I više 1 34 - 34 4 3

Tab. Porodična poljoprivredna gazdinstva prema kategoriji svinje po opštinama, Bar Porodična poljoprivredna gazdinstva, prema kategoriji -svinja

Broj gazdinstava

Ukupan broj

Od toga nije u vlasništvu

Prasad do 19 kg

Svinje od 20 do 49 kg

Svinje za tov, od 50 do 79

Opština Bar 125 687 4 76 120 312 Bez zemljišta 27 110 - - 3 104

<0.10 ha 9 23 - - 5 - 0.10 ha<0.50 ha 51 213 4 65 64 37

0.50<1.00 ha 13 49 - - 21 7 1.00<2.00 ha 11 250 - 11 8 151 2.00<3.00 ha 4 16 - - 10 3 3.00<4.00 ha - - - - - - 4.00<5.00 ha 1 2 - - - 2 5.00<6.00 ha 3 12 - - 2 3 6.00<8.00 ha - - - - - -

8.00<10.00 ha - - - - - - 10.00<15.00 ha - - - - - - 15.00<20.00 ha - - - - - - 20.00<30.00 ha - - - - - - 30.00<50.00 ha 1 2 - - - 2

50.00<100.00 ha 4 8 - - 5 3 100 ha I više 1 2- - - 2 -

Tab. Porodična poljoprivredna gazdinstva prema kategoriji ovce po opštinama, Bar

Ovce Broj

gazdinstava Ukupan

broj Od toga nije u vlasništvu

Broj ovaca na ispaši

Jagnjad i šilježad do 1 god

Ovce za mužu

Druge ovce za priplod

Ovnovi i jalove ovce

Opština Bar 238 3121 - 5 521 2319 211 70

Bez zemljišta 3 46 - - 6 30 8 2 <0.10 ha 13 157 - - 5 142 10 -

0.10 ha<0.50 ha 87 924 - - 151 632 123 18 0.50<1.00 ha 67 877 - - 138 701 17 21 1.00<2.00 ha 45 637 - - 108 498 12 19 2.00<3.00 ha 9 202 - - 45 131 16 10 3.00<4.00 ha 2 43 - - 10 33 - - 4.00<5.00 ha 3 77 - - 10 67 - -

57

5.00<6.00 ha 4 99 - - 31 65 3 - 6.00<8.00 ha 2 27 - - 10 10 7 -

8.00<10.00 ha - - - - - - - - 10.00<15.00 ha 2 27 - - 7 5 15 - 15.00<20.00 ha - - - - - - - - 20.00<30.00 ha 1 5 - 5 - 5 - - 30.00<50.00 ha - - - - - - - -

50.00<100.00 ha - - - - - - - - 100 ha I više - - - - - - - -

Tab. Porodična poljoprivredna gazdinstva prema kategoriji zečevi po opštinama, Bar

Košnice pčela Zečevi

Broj gazdinstava

Ukupan broj Od toga nije u vlasništvu

Broj gazdinstava

Ukupan broj

Od toga nije u vlasništvu

Opština Bar 89 4008 - 7 108 - Bez zemljišta 4 192 - - - - <0.10 ha 13 837 - 2 32 - 0.10 ha<0.50 ha 35 1354 - 3 51 - 0.50<1.00 ha 15 559 - 1 10 - 1.00<2.00 ha 16 810 - 1 15 - 2.00<3.00 ha 6 256 - - - - 3.00<4.00 ha - - - - - - 4.00<5.00 ha - - - - - - 5.00<6.00 ha - - - - - - 6.00<8.00 ha - - - - - - 8.00<10.00 ha - - - - - - 10.00<15.00 ha - - - - - - 15.00<20.00 ha - - - - - - 20.00<30.00 ha - - - - - - 30.00<50.00 ha - - - - - - 50.00<100.00 ha - - - - - - 100.ha I više - - - - - -

Tab Porodična poljoprivredna gazdinstva sa koze, prema veličini razreda ,opština Bar

Porodična poljoprivredna gazdinstva, prema kategoriji- koza Broj

gazdinstava Ukupan

broj Od toga nije u vlasništvu

Broj koza na ispaši

Ukupan br jaradi

Ukupno koze za mužu

Ukupno druge koze za priplod

Ukupno jarčevi I jalove koze

Opština Danilovgrad 256 2333 - 100 421 1810 57 45

Bez zemljišta 3 10 - - - 8 - 2 <0.10 ha 21 200 - - 26 173 - 1

0.10 ha<0.50 ha 123 977 - - 201 715 38 23 0.50<1.00 ha 55 587 - - 60 507 12 8 1.00<2.00 ha 43 411 - 1 86 324 - 1 2.00<3.00 ha 4 20 - - 10 10 - - 3.00<4.00 ha - - - - - - - - 4.00<5.00 ha 1 1 - - - 1 - - 5.00<6.00 ha 2 22 - - 10 12 - - 6.00<8.00 ha - - - - - - - -

8.00<10.00 ha - - - - - - - - 10.00<15.00 ha 1 3 - 3 - 3 - - 15.00<20.00 ha - - - - - - - - 20.00<30.00 ha - - - - - - - - 30.00<50.00 ha 1 5 - - 3 2 - -

50.00<100.00 ha 1 60 - 60 20 25 7 8 100 ha I više 1 37 - 37 5 30 - 2

58

Tab Porodična poljoprivredna gazdinstva sa živinom, prema veličini razreda ,opština Bar Broj

gazdinstava Bez živine Veličina razreda prema ukupnom broju živine

1 - 50 51-349 350 – 999 1000 - 2999

Opština Danilovgrad 1814 1042 750 20 2 - Bez zemljišta 37 34 3 - - -

<0.10 ha 128 88 36 4 - - 0.10 ha<0.50 ha 952 614 330 7 1 -

0.50<1.00 ha 339 156 181 2 - - 1.00<2.00 ha 241 91 145 4 1 - 2.00<3.00 ha 59 25 33 1 - - 3.00<4.00 ha 18 11 7 - - - 4.00<5.00 ha 11 6 5 - - - 5.00<6.00 ha 11 6 3 2 - - 6.00<8.00 ha 4 1 3 - - -

8.00<10.00 ha 2 2 - - - - 10.00<15.00 ha 4 2 2 - - - 15.00<20.00 ha 1 1 - - - - 20.00<30.00 ha 1 - 1 - - - 30.00<50.00 ha 1 1 - - - -

50.00<100.00 ha 4 3 1 - - - 100 ha I više 1 1 - - - -

5.5.2. Indeks poljoprivredne proizvodnje u 2011. Ukupna poljoprivredna proizvodnja u Crnoj Gori, u odnosu na 2010. bilježi porast od 9.5%, uslijed povećanja biljne proizvodnje za 2.7% i stočarstva za 19.9%. U biljnoj proizvodnji bilježi se značajan porast proizvodnje krompira, mrkve, kukuruza, ovsa, šljiva, jabuka, krušaka. U stočarstvu, značajan je porast proizvodnje kravljeg i ovčjeg mlijeka i prirasta ovaca i svinja. U ukupnoj poljoprivrednoj proizvodnji u 2011. godini učešće biljne proizvodnje iznosi 56.6% i stočarske proizvodnje 43.4%.

Graf. Udio biljne proizvodnje I stočarstva u poljoprivrednoj proizvodnji

Tab. Indeksi poljoprivredne proizvodnje 2007

2006 2008 2007

2009 2008

2010 2009

2011 2010

Poljoprivreda ukupno

88.8 110.3 102.6 98.3 109.5

Biljna proizvodnja

83.4 124.3 105.3 99.2 102.7

Stočarstvo 95.5 95.1 98.7 97.1 119.9

59

Graf.Indeks poljoprivredne proizvodnje

5.6. Porodična poljoprivredna gazdinstva prema vrsti objekata za smještaj organskog đubriva po opštinama U nizu agrotehnčkih mera, posebna pažnja se posvećuje blagovremenoj i pravilnoj primeni različitih đubriva, kako bi njihov efekat došao do punog izražaja. Najčešća istraživanja u ovoj oblasti su usmerena u pravcu povećanja prinosa gajenih kultura, dok se baza njihovog kumulativnog dejstva (promene bioloških i hemijskih svojstava zemljišta) često zanemaruje. Đubriva se grubo mogu podijeliti na organska i anorganska (mineralna), gdje je osnovna razlika izvor iz kojeg je đubrivo nastalo, a ne nužno sastav nutrijenata, odnosno organska đubriva sastavljena su od obogaćene organske materije – biljnog ili životinjskog porekla, dok su neorganska đubriva sastavljena od vještačkih supstanci i/ili minerala. Mnoga neorganska đubriva ne zamjenjuju elemente u tragovima u zemljištu, te zemljište postaje postepeno osiromašeno pri uzgajanju usjeva. Ovo trošenje je u vezi sa studijama koje su pokazale opadanje sadžaja (do 75%) količine elemenata u tragovima u voću i povrću. Organska đubriva sadrže prirodne organske materijale (npr. đubre, kompost) i prirodno prisutne mineralne depozite (npr. šalitra – natrijum nitrat). Tab. Sumarni pregled uvezenih količina mineralnih i drugih đubriva i hemijskih sredstava za zaštitu bilja koja se koriste u poljoprivredi u Crnoj Gori, za 2012 godinu

Vrsta đubriva Uvezena količina Urea 360 tona NPK 2.580 tona KAN 435 tona Ostala mineralna đubriva 215 tona Organska đubriva 434 tone UKUPNO (sve vrste đubriva)

4.024 tone

Vrsta hemijskog sredstva Uvezena količina

Ađilanti i okvašivači 46 kilograma

Regulatori rasta 156 kilograma

Fungicidi 100 tona

Insekticidi 65 tona

Insektofungicidi 1 tona

Limocidi 215 kilograma

Nematocidi 215 kilograma

Rodencidi 6 tona

Herbicidi 13 tona

UKUPNO (sve vrste hemijskih sredstava)

185.632 kilograma

60

U tabelii je dat sumarni pregled uvezenih količina mineralnih i drugih đubriva i hemijskih sredstava za zaštitu bilja koja se koriste u poljoprivredi u Crnoj Gori, za 2012 godinu. Može se procijeniti da se vise od 1/2 kolicine tih djubriva i hemijskih sredstava upotrijebi - primjeni na poljoprivrednim površinama koje su u slivu i hidrobiološki povezane sa Skadarskim jezerom. Procjena godišnjeg prometa stajskog đubriva u Podgorici, Malesiji (Gradska opština Tuzi), Zeti (Gradska opština Golubovci) i Bjelopavlići (Opština Danilovgrad) Procjena godišnjeg prometa stajskog đubriva (engl. manure) za područje Podgorice urađena je na osnovu anketiranja /intervju sa prodavcima stajskog đubriva sa dva glavna mjesta prodaje – „punkta“: (i) na Zabjelu (kod Pasarele i iza „Našeg Diskonta“) i (ii) na Tuškom putu (raskrsnica kod Podvožnjaka). Po kazivanju prodavaca stajskog đurbriva, na ta dva prodajna punkta ima oko 20 aktivnih prodavaca čija je godišnja prodaja stajskog đubriva u poslednjih 10 godina dosta varirala i kretala se u rasponu od 30 tona do oko 100 tona po prodavcu. Poslednjih godina je došlo do povećane tražnje stajskog đubriva. U skladu sa tim prodavci su dali svoje procjene o godišnjem prometu za 2012 godinu, koje su preračunom dale srednju vrijednost od 75 tona, godišnje, po prodavcu. Zbog toga se može smatrati da je procijenjeni promet stajskog đubriva u 2012 godini u Podgorici (djelimično uključuje područje Zete, Malesije i Crmnice, kao prodaja „po pozivu“ naručioca, uz preporuku) oko 1.500 tona (20 prodavaca x 75 tona = 1.500 tona). Procijenjen je i promet stajskog đubriva na drugim prodajnim mjestima koja su vezana za neposredni sliv Skadarskog jezera, i to: u Podgorici (na Zlatici, kod Stočne pijace i druga mjesta pored puteva), u Tuzima (na ulazu), Golubovcima (oko raskrsnice), Danilovgradu (pored puta kod kružnog toka) i povremeno na Virpazaru (za Crmnicu) i drugim mjestima. Gruba procjena prometa stajskog đubriva na tim mjestima je da ista ne prelazi po obimu promet na prethodno navedena 2 glavna mjesta prodaje i kreće se od 1.000 do 1.500 tona. Po riječima intervjuisanih prodavaca, razlog za to su veze i povjerenje u prodavce sa ta 2 punkta, koji su zapravo pre-prodavci (tzv „druga ruka“) koji poljoprivrednim proizvođačima na širem području Podgorice prodaju stajsko đubrivo koje su prethodno kupili na nekoj farmi ili kod domaćina stočara – poljoprivrednih proizvođača kod koji se mogu otkupiti viškovi stajskog đubriva iz njihovih štala. Područje sa koga se stajsko đubrivo otkupljuje je dosta široko, od Grahova i Nikšića preko Bjelopavlića do Kuča. Na osnovu prethodnog, može se procijeniti da je obim realizovanog prometa stajskog đubriva na svim prodajnim mjestima vezanim za neposredni sliv Skadarskog jezera u 2012 godini oko 2.500 – 3.000 tona. Na sledećim tabelama, dat je pregled porodičnih poljoprivrednih gazdinstva prema vrsti objekata za smještaj organskog đubriva po opštinama Nikšić, Danilovgrad, Podgorica, Cetinje i Bar.

Tab. Porodična poljoprivredna gazdinstva prema vrsti objekata za smještaj organskog đubriva po opštinama Poljoprivredna gazdinstva,koja imaju objekte

za smještaj čvrstog đubriva Poljoprivredna gazdinstva,koja imaju objekte za smještaj tečnog đubriva

Broj gazdinstava

Ukupan broj nadkrivenih objekata

Ukupan broj nenadkrivenih objekata

Broj gazdinstava

Ukupan broj nadkrivenih objekata

Ukupan broj nenadkrivenih objekata

Opština Nikšić 375 41 334 33 17 16 Bez zemljišta 6 - 6 1 1 - <0.10 ha 36 8 28 5 3 2 0.10 ha<0.50 ha 105 3 102 6 3 3 0.50<1.00 ha 64 3 61 3 2 1 1.00<2.00 ha 70 4 66 3 2 1

i Izvor: Ministarstvo poljoprivrede i ruralnog razvoja, lična komunikacija sa gospodinom Spasom Popovićem, pomoćnikom direktora za bezbjednost hrane.

61

2.00<3.00 ha 25 2 23 6 - 6 3.00<4.00 ha 20 9 11 3 2 1 4.00<5.00 ha 9 3 6 - - - 5.00<6.00 ha 6 - 6 1 1 - 6.00<8.00 ha 5 1 4 - - - 8.00<10.00 ha 5 3 2 2 2 - 10.00<15.00 ha 8 2 6 1 - 1 15.00<20.00 ha 4 1 3 - - - 20.00<30.00 ha 6 2 4 - - - 30.00<50.00 ha 3 - 3 - - - 50.00<100.00 ha 2 - 2 1 1 - 100.ha I više 1 - 1 1 - 1

Tab. Porodična poljoprivredna gazdinstva prema vrsti objekata za smještaj organskog đubriva po opštinama

Poljoprivredna gazdinstva,koja imaju objekte za smještaj čvrstog đubriva

Poljoprivredna gazdinstva,koja imaju objekte za smještaj tečnog đubriva

Broj gazdinstava

Ukupan broj nadkrivenih objekata

Ukupan broj nenadkrivenih objekata

Broj gazdinstava

Ukupan broj nadkrivenih objekata

Ukupan broj nenadkrivenih objekata

Opština Danilovgrad 33 10 23 - - - Bez zemljišta - - - - - - <0.10 ha 1 1 - - - - 0.10 ha<0.50 ha 9 2 7 - - - 0.50<1.00 ha 4 1 3 - - - 1.00<2.00 ha 9 4 5 - - - 2.00<3.00 ha 1 - 1 - - - 3.00<4.00 ha 2 1 1 - - - 4.00<5.00 ha 2 - 2 - - - 5.00<6.00 ha 1 - 1 - - - 6.00<8.00 ha 2 - 2 - - - 8.00<10.00 ha - - - - - - 10.00<15.00 ha - - - - - - 15.00<20.00 ha - - - - - - 20.00<30.00 ha 1 1 - - - - 30.00<50.00 ha - - - - - -- 50.00<100.00 ha - - - - - - 100.ha I više 1 - 1- - - -

Tab. Porodična poljoprivredna gazdinstva prema vrsti objekata za smještaj organskog đubriva po opštinama

Poljoprivredna gazdinstva,koja imaju objekte za smještaj čvrstog đubriva

Poljoprivredna gazdinstva,koja imaju objekte za smještaj tečnog đubriva

Broj gazdinstava

Ukupan broj nadkrivenih objekata

Ukupan broj nenadkrivenih objekata

Broj gazdinstava

Ukupan broj nadkrivenih objekata

Ukupan broj nenadkrivenih objekata

Opština Podgorica 529 120 409 61 30 31 Bez zemljišta 6 4 2 2 1 1 <0.10 ha 25 9 16 6 5 1 0.10 ha<0.50 ha 152 39 113 18 11 7 0.50<1.00 ha 123 26 97 18 7 11 1.00<2.00 ha 112 16 96 12 4 8 2.00<3.00 ha 39 8 31 - - - 3.00<4.00 ha 15 8 7 4 2 2 4.00<5.00 ha 12 2 10 - - - 5.00<6.00 ha 5 1 4 - - - 6.00<8.00 ha 6 2 4 - - - 8.00<10.00 ha 3 - 3 - - - 10.00<15.00 ha 3 - 3 - - - 15.00<20.00 ha 3 - 3 - - -

62

20.00<30.00 ha 7 3 4 - - - 30.00<50.00 ha 8 1 7 - - - 50.00<100.00 ha 7 1 6 - - - 100.ha I više 3 - 3 1 - 1

Tab. Porodična poljoprivredna gazdinstva prema vrsti objekata za smještaj organskog đubriva po opštinama

Poljoprivredna gazdinstva,koja imaju objekte za smještaj čvrstog đubriva

Poljoprivredna gazdinstva,koja imaju objekte za smještaj tečnog đubriva

Broj gazdinstava

Ukupan broj nadkrivenih objekata

Ukupan broj nenadkrivenih objekata

Broj gazdinstava

Ukupan broj nadkrivenih objekata

Ukupan broj nenadkrivenih objekata

Opština Cetinje 49 10 39 - - - Bez zemljišta - - - - - - <0.10 ha 3 2 1 - - - 0.10 ha<0.50 ha 14 2 12 - - - 0.50<1.00 ha 17 1 16 - - - 1.00<2.00 ha 7 1 6 - - - 2.00<3.00 ha 5 1 4 - - - 3.00<4.00 ha 1 1 - - - - 4.00<5.00 ha - - - - - - 5.00<6.00 ha 1 1 - - - - 6.00<8.00 ha - - - - - - 8.00<10.00 ha 1 1 - - - - 10.00<15.00 ha - - - - - - 15.00<20.00 ha - - - - - - 20.00<30.00 ha - - - - - - 30.00<50.00 ha - - - - - - 50.00<100.00 ha - - - - - - 100.ha I više - - - - - -

Tab. Porodična poljoprivredna gazdinstva prema vrsti objekata za smještaj organskog đubriva po opštinama Poljoprivredna gazdinstva,koja imaju objekte

za smještaj čvrstog đubriva Poljoprivredna gazdinstva,koja imaju objekte za smještaj tečnog đubriva

Broj gazdinstava

Ukupan broj nadkrivenih

objekata

Ukupan broj nenadkrivenih

objekata

Broj gazdinstava

Ukupan broj

nadkrivenih objekata

Ukupan broj nenadkrivenih

objekata

Opština Bar 64 26 38 1 - 1 Bez zemljišta 2 1 1 -- - -

<0.10 ha 2 1 1 -- - - 0.10 ha<0.50 ha 22 12 10 1 - 1

0.50<1.00 ha 10 3 7 - - - 1.00<2.00 ha 16 4 12 - - - 2.00<3.00 ha 6 1 5 - - - 3.00<4.00 ha 3 3 - - - - 4.00<5.00 ha - - - - - - 5.00<6.00 ha 1 1 - - - - 6.00<8.00 ha - - - - - -

8.00<10.00 ha - - - - - - 10.00<15.00 ha - - - - - - 15.00<20.00 ha - - - - - - 20.00<30.00 ha - - - - - - 30.00<50.00 ha - - - - - -

50.00<100.00 ha 1 - 1 - - - 100.ha I više 1 - 1 - - -

63

5.7. Porodična poljoprivredna gazdinstva prema upotrebi sredstava za zaštitu bilja/pesticida (herbicidi, insekticidi i dr.) po opštinama Prema zakonu o zaštiti bilja, sredstva za zaštitu bilja (pesticidi) su hemijski proizvodi ili proizvodi biološkog porijekla namjenjeni za:

· suzbijanje ili sprečavanje napada štetočina i uzročnika bolesti ( insekticidi, fungicidi)

· uništavanje neželjenih vrsta biljaka i koroova (herbicidi)

· djelovanje na životne procese biljaka na način različit od sredstava za ishranu bilja (defolijanti, desikanti, retardanti, sredstva za prorjeđivanje, sprečavanje preranog otpadanja plodova, olakšavanje berbe i dr).

Na narednim tabelama, dat je pregled porodičnih poljoprivrednih gazdinstava prema upotrebi sredstava za zaštitu bilja/pesticide (herbicida, insekticida, biopesticida i dr) u pet opština: Bar, Cetinje, Podgorica, Danilovgrad i Nikšić.

Tab. Porodična poljoprivredna gazdinstva prema upotrebi sredstava za zaštitu bilja po opštinama

Upottreba herbicida

Upotteba fungicida Upotreba insekticida Upotreba ostalih sredstava za zaštitu bilja

Upotreba biopesticida

Br gazd ha Br gazd ha Br gazd ha Br gazd ha Br gazd ha

Opština Bar 143 18.5 250 36.1 336 64.3 36 5.1 29 8.8

Bez zemljišta - - - - - - - - - -

<0.10 ha 8 0.5 5 0.1 21 1.7 1 0 3 0.2

0.10 ha<0.50 ha 90 7.8 177 14.9 199 22.5 26 2.9 20 2

0.50<1.00 ha 20 3.6 30 7 43 6.7 5 0.8 2 0.6

1.00<2.00 ha 20 5.2 22 6.6 48 18.8 2 1.1 2 2.4

2.00<3.00 ha 1 0.1 9 3 13 5.5 - - 2 3.6

3.00<4.00 ha 1 0.1 3 0.6 3 5.3 - - - -

4.00<5.00 ha - - 1 0.1 1 0 - - - -

5.00<6.00 ha 2 1.1 1 0.5 3 0.5 1 0.3 - -

6.00<8.00 ha - - 1 0.2 1.0 0 - - - -

8.00<10.00 ha 1 0.1 1 3 2 3.2 - - - -

10.00<15.00 ha - - - - - - - - - -

15.00<20.00 ha - - - - - - - - - -

20.00<30.00 ha - - - - - - - - - -

30.00<50.00 ha - - - - 1 0 - - - -

50.00<100.00 ha - - - - 1 0 - - - -

Tab. Porodična poljoprivredna gazdinstva prema upotrebi sredstava za zaštitu bilja po opštinama

Upottreba herbicida

Upotteba fungicida Upotreba insekticida Upotreba ostalih sredstava za zaštitu bilja

Upotreba biopesticida

Br gazd ha Br gazd ha Br gazd ha Br gazd ha Br gazd ha

Opština Cetinje 28 3.6 173 28.5 160 18.3 60 9.9 2 0.4

Bez zemljišta - - - - - - - - - -

<0.10 ha 2 0.1 2 0.2 15 0.5 1 0 - -

0.10 ha<0.50 ha 11 1 115 14.3 72 7.4 26 2.5 1 0.1

0.50<1.00 ha 4 0.3 38 8 37 4.8 20 3.1 1 0.3

1.00<2.00 ha 9 2.2 17 5.6 14 2.1 10 2.8 - -

2.00<3.00 ha - - - - 5 0.8 1 0.9 - -

3.00<4.00 ha - - - - 2 0.4 - - - -

4.00<5.00 ha - - - - - - 1 0.1 - -

5.00<6.00 ha - - 1 0.4 1 0.1 1 0.4 - -

6.00<8.00 ha - - - - 1 0.2 - - - -

8.00<10.00 ha - - - - 1 1.8 - - - -

64

10.00<15.00 ha - - - - 1 0 - - - -

15.00<20.00 ha - - - - - - - - - -

20.00<30.00 ha - - - - - - - - - -

30.00<50.00 ha - - - - - - - - - -

50.00<100.00 ha - - - - - - - - - -

100.ha I više - - - - 1 0.5 - - - -

Tab. Porodična poljoprivredna gazdinstva prema upotrebi sredstava za zaštitu bilja po opštinama

Upottreba herbicida

Upotteba fungicida Upotreba insekticida Upotreba ostalih sredstava za zaštitu bilja

Upotreba biopesticida

Br gazd ha Br gazd ha Br gazd ha Br gazd ha Br gazd ha

Opština Podgorica 931 275.4 1990 538.3 2299 608.6 198 36.7 106 15.3

Bez zemljišta - - - - - - - - - -

<0.10 ha 54 2.6 86 10.1 143 5.8 6 0.2 4 0.1

0.10 ha<0.50 ha 399 49.9 863 114.4 1041 112.8 85 9.6 48 4.4

0.50<1.00 ha 200 47.9 448 106.3 485 114.7 44 4.8 22 3.6

1.00<2.00 ha 162 68.7 344 128.6 353 129.5 37 12.3 18 3.3

2.00<3.00 ha 56 37.7 116 53.8 106 69.7 15 2.6 5 0.8

3.00<4.00 ha 25 23.2 46 40.6 56 55.5 4 1.6 5 2

4.00<5.00 ha 7 7.7 23 23.8 31 31.5 3 1.5 4 1.1

5.00<6.00 ha 4 3.7 9 3.9 15 17.3 - - - -

6.00<8.00 ha 13 18.2 17 23.5 19 34.3 2 4.1 - -

8.00<10.00 ha 3 4.1 5 6.2 6 9 - - - -

10.00<15.00 ha 4 11.1 7 11.8 9 13.3 1 0 - -

15.00<20.00 ha 2 0.3 6 5.3 9 4.2 - - - -

20.00<30.00 ha - - 4 6.3 8 3.8 - - - -

30.00<50.00 ha - - 5 1.1 5 3.2 - - - -

50.00<100.00 ha 1 0.2 9 2.2 8 2.4 - - - -

100.ha I više 1 0 2 0.1 5 1.6 1 0 - -

Tab. Porodična poljoprivredna gazdinstva prema upotrebi sredstava za zaštitu bilja po opštinama

Upottreba herbicida

Upotteba fungicida Upotreba insekticida Upotreba ostalih sredstava za zaštitu bilja

Upotreba biopesticida

Br gazd ha Br gazd ha Br gazd ha Br gazd ha Br gazd ha

Opština Danilovgrad 79 10.3 504 50.3 509 71 90 8.6 21 1.9

Bez zemljišta - - - - - - - - - -

<0.10 ha 2 0 11 0.6 13 0.5 4 0.1 - -

0.10 ha<0.50 ha 38 3.1 227 14.1 238 36.6 41 2.5 8 0.9

0.50<1.00 ha 14 1.1 123 11.2 114 10.1 25 1.8 5 0.3

1.00<2.00 ha 12 1.6 79 9.4 82 9.9 15 1.6 5 0.4

2.00<3.00 ha 5 1.3 25 5 28 4.9 1 1.1 3 0.2

3.00<4.00 ha 4 2.2 11 2 12 3 1 0 - -

4.00<5.00 ha - - 10 3.3 6 1.8 - - - -

5.00<6.00 ha 2 0.7 5 1.6 5 1.7 2 1.3 - -

6.00<8.00 ha 1 0.2 6 0.6 6 0.4 - - - -

8.00<10.00 ha - - 2 2 1 1.7 - - - -

10.00<15.00 ha 1 0.1 - - - - - - - -

15.00<20.00 ha - - - - - - - - - -

20.00<30.00 ha - - 1 0 2 0.1 - - - -

30.00<50.00 ha - - 1 0 - - - - - -

50.00<100.00 ha - - 2 0.2 - - - - - -

100.ha I više - - 1 0.2 2 0.4 1 0 - -

65

Tab. Porodična poljoprivredna gazdinstva prema upotrebi sredstava za zaštitu bilja po opštinama

Upottreba herbicida

Upotteba fungicida

Upotreba insekticida

Upotreba ostalih sredstava za zaštitu bilja

Upotreba biopesticida

Br gazd

ha Br gazd

ha Br gazd

ha Br gazd ha Br gazd

ha

Opština Nikšić 37 4.8 154 14.4 1627 256.2 81 31.3 41 4.8 Bez zemljišta - - - - - - - - - - <0.10 ha 1 0 6 0.2 178 5.5 6 0.2 2 0.2 0.10 ha<0.50 ha 30 3.2 62 3.2 678 43.1 41 2.7 24 2.2 0.50<1.00 ha - - 26 1.8 316 28.3 19 25.8 7 0.7 1.00<2.00 ha 3 0.9 21 2.1 218 35.3 9 2.2 4 0.3 2.00<3.00 ha - - 16 3 84 17.3 2 0.1 1 1 3.00<4.00 ha - - 3 0.3 39 7.5 2 0 1 0.1 4.00<5.00 ha - - 1 0.9 23 5.6 1 0 - - 5.00<6.00 ha 2 0.3 6 1 15 31.4 - - 1 0.2 6.00<8.00 ha - - 2 0.3 18 5.3 -- - - - 8.00<10.00 ha - - 1 0.2 5 5.5 - - 1 0.1 10.00<15.00 ha - - - - 10 61.2 - - - - 15.00<20.00 ha - - 1 0 11 1.4 - - - - 20.00<30.00 ha - - 1 0.4 10 1.4 - - - - 30.00<50.00 ha - - - - 8 2.5 1 0.2 - - 50.00<100.00

ha 1 0.4 5 0.6 8 4.1 - - - -

100.ha I više - - 1 0.2 2 0.4 1 0 - -

6. PRIKAZ IZVORA ZAGAĐIVANJA U SLIVU SKADARSKOG JEZERA, SA AKCENTOM NA PRATEĆE POLJOPRIVREDNE AKTIVNOSTI Zaštita životne sredine oslanjanje se na principe integrisanog pristupa koji podrazumjeva sprječavanje odnosno smanjivanja rizika na najmanju moguću mjeru kroz integraciju zahtjeva očuvanja zaštite životne sredine i uravnoteženog ekonomskog razvoja, te očuvanja prirodnih resursa odnosno njihovo korišćenje pod uslovima i na način kojima se obezbjeđuju njihovo dugoročno ekonomično i razumno korišćenje i njihova trajna očuvanost. Prevencija i princip predostrožnosti predstavljaju važne instrumente kako bi se izbjegle negativne posljedice po zdravlje ljudi i životnu sredinu. Dakle, svaka aktivnost treba biti sprovedena na način da prouzrokuje najmanju moguću promjenu i najmanji mogući rizik po životnu sredinu i zdravlje ljudi. Kada nije sigurno kakve posljedice može prouzrokovati eventualni zahvat moraju se sprovesti sve raspoložive procedure za ocjenu očekivanih uticaja i preventivne mjere kako bi se izbjegle negativne posljedice ili pak donijela odluka kojim će se raealizacija iste osporiti. Poljoprivredna proizvodnja je prepoznata kao zagađivač površinskih voda, zemljišta, vazduha, a ima i negativan uticaj na biljni i životinjski svijet. Zagađivanje voda i zemljišta iz poljoprivrede nastaje od otpadnih voda iz stočarskih farmi i ispiranjem mineralnih đubriva i upotrebljenih hemijskih sredstava sa obradivih površina. Polazeći od navedenog u cilju smanjenja pritiska poljoprivrede na životnu sredinu u EU se implementira Dobra poljoprivredna praksa (GAP) kao skup principa koji se primenjuju za produkciju na farmi i na procese nakon proizvodnje u smislu dobijanja za rezultat zdrastveno bezbjedne hrane. Prateći elementi ovakve proizvodnje su ekonomska i socijalna prihvatljivost i ne narušavanje životne

66

sredine. Dakle, jedan od ciljeva GAP-a je smanjivanje negativnog uticaja poljoprivredne proizvodnje na životnu sredinu. Pored direktnog uticaja poljoprivredne proizvodnje evidentno je i zagađenje koje nastaje od strane pratećih industrijskih prerađivačkih kapaciteta kao što su fabrike mesnih prerađevina, klanice, mljekare, proizvodnje alkoholnih pića i sl. 6.1. Poljoprivredna proizvodnja i zagađenje Savremena poljoprivreda je jedan od velikih izvora zagađenja i prema pojedinim nalazima može se označiti kao tzv. rasuti/difuzni zagađivač posebno voda, ali i kao koncentrisani. Najčešće poljoprivredne aktivnosti koje mogu prouzrokovati difuzno zagađenje su: intenzivna obrada zemljišta i sjetva usjeva, neadekvatno đubrenje, navodnjavanje i odvodnjavanje, uzgoj i ispaša stoke i dr. Vrsta i stepen zagađenja su različiti, zavisno od karaktera zagađenja, ekoloških uslova, stanja tla i primjenjene poljoprivredne prakse. Generalno, poljoprivredne zagađujuće materije se mogu klasifikovati u tri velike grupe: vještačka đubriva, pesticidi i materije koje prouzrokuju zaslanjivanje zemljišta i odnose se na jedinjenja azota (N), fosfora (P), kalijuma (K) koja potiču od prekomjerne upotrebe djubriva (tzv. NPK đubriva u kombinaciji sa oligoelementima), te na mineralne soli koje potiču od navodnjavanja, pesticida i dr. Vode sa poljoprivrednih površina usljed spiranja označavaju se zagađivačima površinskih vodnih tijela. Ove vode sa sobom nose visoke sadržaje pesticida i nutrijenata, naročito azotnih i fosfornih jedinjenja. Isto tako, otpadne vode iz stočarskih farmi (razrijeđeni tečni stajnjak) u slučajevima kada se koriste za đubrenje i navodnjavanje zemljišta predstavljaju veliki rizik, jer imaju visoke koncentracije azota koje, zavisno od brojnih činilaca, mogu da budu u visokim vrijednostima koje i po nekoliko puta prevazilaze dozvoljene granice (Sekulić i dr., 2005). Opisane izvore zagađenja iz poljoprivrede definišemo kao rasute i većina istih deluju povremeno, tokom pojedinih ekstremnih događaja najčešće uslovljenih klimatskim pojavama (Long and Zhang, 1995, cit. Aćimović, 2011). Statistički zabilježene površine oranica i bašta pokazuju blago povećanje, što je slučaj i sa površinom neobrađenih oranica. Analizom načina korišćenja oraničnih površina nedvosmisleno najveći udio ima proizvodnja povrtarskog bilja koja bjeleži trend rasta zasijanih površina. Međutim, i pored smanjivanja površina pod oranicama u odnosu na prethodne godine, na kojima se odvija ratarsko-povrtarska proizvodnja, kod većine ratarskih kultura proizvodnja se znatno povećala.Učešce površina zasijanih povrćem u ukupnim površinama oranica i bašta iznosi prosječno 32.13%. Najveći porast proizvodnje zabilježen je kod povrća (u prosjeku više od 3 puta) i krompira (više od 2 puta), što je prije svega rezultat izrazito velikog povećanja prinosa. Povećanju proizvodnje u ovim sektorima doprinijelo je poboljšanje tehničke opremljenosti i tehnološkog nivoa proizvodnje, sortiment, savjetodavni rad kao i povoljne otkupne cijene i direktna podrška proizvođačima. Treba se imati na umu da intezivna povrtarska proizvodnja podrazumjeva značajnu upotrebu đubriva i pesticida. Trendovi proizvodnje žitarica u Crnoj Gori, u periodu od 2003. do 2012., ukazuju da je došlo do smanjenja požnjevenih površina pšenice, kukuruza i ječma, a kod pšenice je zabjeležen i pad prinosa po hektaru. Kod ječma i kukuruza došlo do njegovog povećanja usljed uvođenja visokoproduktivnih sorti i hibrida, ali i primjene savremenijih agrotehničkih mjera. Naročito povećanje u svim elementima konstatovano je kod heljde, dok je smanjenje površina zabjeleženo kod rasadničke proizvodnje. Povećanje proizvedenih količina posljednjih godina karakteristično je i za duvan za čiju proizvodnju se vežu specifične agrotehničke mjere.

67

Praćenjem pokazatelja vinogradarske proizvodnje može se konstatovati blag porast površina , ali je smanjen broj stabala. Međutim, zabjeležena je povećana količina proizvodnje kroz prinos po hektaru odnosno prinos po stablu što ukazuje da se primjenjuju intezivne agrotehničke mjere, a samim tim evidentan je i pritisak na pojedine segmente životne sredine. Kada je u pitanju stočarska proizvodnja u pojedinim sektorima je evidentan značajan rast koji se ogleda naročito u živinarstvu. Takođe, analizom dostupnih statističkih podataka zabjeleženo je povećanje produktivnosti po grlu stoke (mlijeko, jaja), što je direktna posledica promjene u dosadašnjem načinu ishrane. Uzimajući u obzir pojedine trendove opšteg ekonomskog razvoja može se pretpostaviti izvjestan pozitivan trend kada je ova proizvodnja u pitanju. Stočarska proizvodnja ima značajne implikacije na segmente životne sredine: zemljište, vodu i vazduh usljed pojave nus produkata (djubrivo) i njegove primjene u drugim oblicima poljoprivredne proizvodnje. Osim toga izgradnja pratećih smještajnih objekata (štala, spremišta za hranu i opremu i dr.) dodatno prestavlja pritisak na prostor. Pored ove često je zabjeležena i prenemjena namjene površina (moguća primjena agrotehničkih mjera koje u potpunosti promjene sastav biljnih vrsta na terenu) kako bi se iste koristile za ispašu, kao i mogući trend povećanja prostora koji se koriste na ovaj način. 6.1.1 Djubriva U nizu agrotehnčkih mera, posebna pažnja se posvećuje blagovremenoj i pravilnoj primeni različitih đubriva, kako bi njihov efekat došao do punog izražaja. Najčešća istraživanja u ovoj oblasti su usmerena u pravcu povećanja prinosa gajenih kultura, dok se baza njihovog kumulativnog dejstva (promene bioloških i hemijskih svojstava zemljišta) često zanemaruje. Đubriva se grubo mogu podijeliti na organska i anorganska (mineralna), gdje je osnovna razlika izvor iz kojeg je đubrivo nastalo, a ne nužno sastav nutrijenata. Organska đubriva sastavljena su od obogaćene organske materije – biljnog ili životinjskog porekla, a neorganska đubriva sastoje se od vještačkih supstanci i/ili minerala. Mnoga neorganska đubriva ne zamjenjuju elemente u tragovima u zemljištu, te zemljište postaje postepeno osiromašeno pri uzgajanju usjeva na šta su ukazali rezultati iz studija po kojima opada sadžaj elemenata u tragovima u voću i povrću (i do 75%). Organska đubriva sadrže prirodne organske materijale (npr. đubre, kompost) i prirodno prisutne mineralne depozite (npr. šalitra – natrijum nitrat). Mineralna đubriva su hemijska jedinjenja ili materije koje sadrže biljna hraniva i koja su proizvedena industrijskim postupkom. Mineralna đubriva dodajemo u zemljište ili biljkama da bi smo poboljšali rast i razvoj biljaka, kvalitet i količinu prinosa, i unaprijedili karakteristike zemljišta.

Neodgovarajuće korišćenje đubriva koje za posljedicu ima nagomilavanje hranjivih materija koje usjevi ne mogu da iskoriste za svoje potrebe što pored ekonomske nerentabilnosti proizvodnje usljed efknih troškova za đubrenje dovodi i do negativnih posljedica po životnu sredinu. Već smo napomenuli da zagađenje voda (npr. eutrofikacija) zagađivanje vazduha (npr. emisija gasovi staklene bašte) еутрофикација, acidifikaciju zemljišta i nepovoljne efekte po mikrofloru zemljišta. Eutrofikacija je process obogaćivanja vode hranjivim materijama. Može biti prirodna (nastaje spiranjem zemljišta u kojima se nalaze velike količine organskih materija) I vještačka ili antropogena (nastaje spiranjem zemljišta u kojem se nalaze vještačka đubriva bogata fosfatima I nitratima). Fosfor je u prirodi prisutan samo u obliku svojih jedinjenja. U prirodnim vodama i u otpadnoj vodi fosfor se nalazi u obliku fosfata. Fosfat je i glavna komponenta veštačkog đubriva. Ortofosfati(PO4 – P)/neorganski fosfat rastvorljiv je u vodi I primjenjuje se na poljoprivrednom i kultivisanom zemljištu

68

kao đubrivo. U površinske vode dospijeva oticanjem padavina. Primjenom viška djubriva poljoprivrednici mogu da utiču na prirodni ciklus fosfora. Naročiti problem korišćenja fosfata je da podržavaju rast fotosintetskih vodenih mikro- i makro- organizama, tako kada otpadna voda bogata fosfatima dospe u rijeku, jezera, to prouzrokuje promjenu hemizma ovih vodnih tijela i ona postaju nepodobne za život ostalih vodenih organizama. Sediment igra važnu ulogu u raspoloživosti fosfora u vodenim regionima. Veliki dio fosfora se uklanja iz vode njegovom sorpcijom na minarale sedimentai. Glavni izvori zagađivača nutrijentima (azotna jedinjenja) su površinska i podzemna drenaža u poljoprivredi, životinjski otpad, kao i otpadne vode iz domaćinstva i industrije. Osim raspadanja organske materije vještačka đubriva su veliki izvora nitrata u vodi. Povećanje upotrebe vještačkih đubriva iz otpada koji nastaje na farmama i promjene u korišćenju zemljišta su glavni faktori progresivnog povećanja nitrata i nitrita u vodi. Iz zemljišta azot se gubi ispiranjem u zavisnosti od osobina zemljišta i načina iskorošćavanja. Velike količine vode (navodnjavanje, nepravilan godišnji raspored padavina) mogu prouzrokovati vrlo veliko ispiranje azota iz zemljišta. Iz pjeskovitih zemljišta se izgubi do 22, a iz teških samo 7 kg/ha azota. Ostali gubici azota mogu da nastanu volatizacijom odnosno usljed prelaženja azota u gasovito stanje u kom isparava u atmosferu (u vidu amonijaka (HN3), azotnih oksida (NOx) i dr.)ii. Nesporno je da su procesi koji utiču na zalihe hranjivih materija u zemljištu složeni i da oni mogu imati određeni uticaj na životnu sredinu. Nivo njene ugroženosti usled ovih procesa zavisi od vrste korišćenih đubriva koja se primjenjuju, efikasnosti korišćenja istih, vrste usjeva i stoke, sistema zaštite životne sredine, poljoprivredne prakse i drugih činilaca poljoprivredne proizvodnje. Od azotnih mineralnih đubriva u upotrebi su: čilska šalitra, amonijum nitrat, amonijum hlorid i dr. Fosforna djubriva: superfosfat, trostruku superfosfat, Tomasovo brašno, sirovi fosfati, termofosfati i dr. Od kalijumovih djubriva u poljoprivrednoj proizvodnji upotrebljavaju se: sirove kalijumove soli, kalijum sulfat, i dr. Od složenih djubriva u upotrebi su: amonijum superfosfat, monoamonijum fosfat, kalijum nitrat, fosfati karbamida i dr. Od organskih djubriva: stajsko, treset i dr. Tab. 5.6.a Sumarni pregled uvezenih količina mineralnih i drugih đubriva koja se koriste u poljoprivredi u Crnoj Gori, za 2012 godinu

Vrsta đubriva Uvezena količina Urea 360 tona NPK 2.580 tona KAN 435 tona Ostala mineralna đubriva

215 tona

Organska đubriva 434 tone UKUPNO (sve vrste đubriva)

4.024 tone

U tabeliiii 5.6.a je dat sumarni pregled uvezenih količina mineralnih i drugih đubriva i na osnovu prikazanih podataka može se procijeniti da se više od 1/2 količine tih djubriva upotrijebi - primjeni na poljoprivrednim površinama koje su u slivu i hidrobiološki povezane sa Skadarskim jezerom.

i Dalmacija B. Kontrola kvaliteta voda u okviru upravljanja kvalitetom Novi Sad 2000 ii Popović Ž. – Agrohemija i Fertilizacija, Beograd 1985 iii Izvor: Ministarstvo poljoprivrede i ruralnog razvoja, lična komunikacija sa gospodinom Spasom Popovićem, pomoćnikom direktora za bezbjednost hrane.

69

Procjena godišnjeg prometa stajskog đubriva za područje Podgorice urađena je na osnovu anketiranja /intervju sa prodavcima stajskog đubriva sa dva glavna mjesta prodaje. Po iskazima prodavaca stajskog đurbriva, na ta dva prodajna punkta ima oko 20 aktivnih prodavaca čija je godišnja prodaja stajskog đubriva u poslednjih 10 godina dosta varirala i kretala se u rasponu od 30 tona do oko 100 tona po prodavcu. Poslednjih godina je došlo do povećane tražnje stajskog đubriva. U skladu sa tim prodavci su dali svoje procjene o godišnjem prometu za 2012 godinu, koje su preračunom dale srednju vrijednost od 75 tona, godišnje, po prodavcu. Zbog toga se može smatrati da je procijenjeni promet stajskog đubriva u 2012 godini u Podgorici (djelimično uključuje područje Zete, Malesije i Crmnice, kao prodaja „po pozivu“ naručioca, uz preporuku) oko 1.500 tona (20 prodavaca x 75 tona = 1.500 tona). Procijenjen je i promet stajskog đubriva na drugim prodajnim mjestima koja su vezana za neposredni sliv Skadarskog jezera. Gruba procjena prometa stajskog đubriva na tim mjestima je da ista ne prelazi po obimu promet na prethodno navedena i kreće se od 1.000 do 1.500 tona. Po riječima intervjuisanih prodavaca, razlog za to su veze i povjerenje u prodavce sa ta 2 punkta, koji su zapravo pre-prodavci (tzv „druga ruka“) koji poljoprivrednim proizvođačima na širem području Podgorice prodaju stajsko đubrivo koje su prethodno kupili na nekoj farmi ili kod domaćina stočara – poljoprivrednih proizvođača kod koji se mogu otkupiti viškovi stajskog đubriva iz njihovih štala. Područje sa koga se stajsko đubrivo otkupljuje je dosta široko, od Grahova i Nikšića preko Bjelopavlića do Kuča. Na osnovu prethodnog, može se procijeniti da je obim realizovanog prometa stajskog đubriva na svim prodajnim mjestima vezanim za neposredni sliv Skadarskog jezera u 2012 godini oko 2.500 – 3.000 tona. 6.1.2 Pesticidi Danas je poznato na desetine različitih hemijskih jedinjenja, proizvoda privredne djelatnosti čovjeka koji na različite načine dospijevaju u životnu sredinu. Mnoga od njih predstavljaju opasnost za različite vrste živih organizama jer mogu da prouzrokuju neželjene efektei. Pesticidi su hemikalije, koji se koriste za suzbijanje i uništavanje biljnih i drugih štetočina radi povećanja prinosa odnosno obezbjeđenja dovoljnih količina hrane, a u smislu ekonomske valorizacije poljoprivredne proizvodnje. S druge strane djelovanje pesticida na životnu sredinu u cjelini je veoma složeno i definiše se kroz niz uticaja na biljni i životinjski svijet i njihova staništa, na kvalitet drugih pojedinačnih segmenata životne sredine i u krajnjem na ljudsko zdravlje. U tom smislu neophodno je uz naučno-stručne analize, jasno prepoznati probleme i pronaći adekvatne mjere prevencije i smanjenja identifikovanih negativnih uticaja.. U zavisnosti od primjene pesticide dijelimo na višr grupa od kojih su najznačajnije: Fungicidi (zaštita od patogenih gljivica); Herbicidi (suzbijanje korova); Insekticidi (uništavanje štetnih insekata i prenosilaca bolesti); Akarcidi (suzbijanje grinja); Moluscidi (protiv puževa); Nematocidi (protiv valjkastih crva); Radenticidi (kontrola brojnosti glodara). Prema sastavu razlikujemo neorganske pesticide koji obuhvataju jedinjenja raznih toksičnih elementa pretežno arsena, bakra, olova i žive i organske pesticide koji se dobijaju iz prirode. Većinom su sintetička organska jedinjenja. Značajnija narušavanja u biocenozama registruju se pri sistematskoj primjeni visokotoskičnih pesticida, uglavnom organohlornih jedinjenja. Ovi preparati se slabo razlažu u vodi i zemljištu,

i Janjić Vaskrsija, Herbicidi, Beograd 1985

70

posjeduju sposobnost akumulacije u organizmima biljaka i životinja, pa njihova dugotrajna primjena u neograničnim količinama ispoljava značajna dejstva. Pored direktnog uticaja u dijelu opisanog zagađenja treba imati na umu i pojedine indirektne uticaje/posledice upotrebe pesticide. Primjena pesticida i zagađenje dovodi do uticaja na floru i faunu. Djelujući na insekte, ili uklanjajući nepoželjne biljne vrste herbicidima, mijenja se broj i vrsta insekata. Ova izmjena dalje prouzrokuje promjenu u brojnosti i vrstama ptica, što dovodi i do izmjena sastava biocenoze. Tab. 5.6. b-Sumarni pregled uvezenih količina hemijskih sredstava za zaštitu bilja koja se koriste u poljoprivredi u Crnoj Gori, za 2012 godinu U tabelii 5.6.b dat je sumarni pregled uvezenih količina hemijskih sredstava za zaštitu bilja i na osnovu prikazanih podataka može se procijeniti da se više 1/2 količine hemijskih sredstava upotrijebi - primjeni na poljoprivrednim površinama koje su u slivu i hidrobiološki povezane sa Skadarskim jezerom. Otpad od pesticida zbog svog porijekla, sastava i/ili koncentracije opasnih materija ima opasne karakteristike (toksičnost, zapaljivost...), štetan je za zdravlje i živote ljudi, kao i za životnu sredinu. Navedeni otpad čine: - Neutrošeni pesticidi, - Neutrošeni rastvor pesticida, - Vodeni rastvori pesticida porijeklom iz procesa pranja ambalaže i uređaja za primjenu, - Ambalaža pesticida, - Otpad koji nastaje pri udesu, - Ostale materija zaprljane pesticidima i sl. Neutrošeni pesticidi, ostaci rastvora pesticida i rastvor od pranja opreme i/ili ambalaže, mogu se primeniti na poljima prema uputstvu za primenu pesticida. Postoji niz adekvatnih aktivnosti koje bi se trebale primjeniti i koje bi zasigurno korigovale način upotrebe pesticide, a samim tim i na smanjenje njihovih negativnih uticaja na životnu sredinu i živi

i Izvor: Ministarstvo poljoprivrede i ruralnog razvoja, lična komunikacija sa gospodinom Spasom Popovićem, pomoćnikom direktora za bezbjednost hrane.

Vrsta hemijskog sredstva Uvezena količina

Ađilanti i okvašivači 46 kilograma

Regulatori rasta 156 kilograma

Fungicidi 100 tona

Insekticidi 65 tona

Insektofungicidi 1 tona

Limocidi 215 kilograma

Nematocidi 215 kilograma

Rodencidi 6 tona

Herbicidi 13 tona

UKUPNO (sve vrste hemijskih sredstava)

185.632 kilograma

71

svijet uključujući i čovjeka. Tako razlikujemo neophodnost razvoja nacionalne legislative uz praćenje evropskih standarda; značajno pooštrovanje toksikoloških i eko-toksikoloških zahteva koji pesticidi morati da zadovolje, te zabrana prometa velikog broja aktvinih materija; upotreba manje otrovnih aktivnih materija; upotreba novih aktivnih materija koje su selektivnije na korisne organizme u prirodi; Kontinuirana edukacija poljoprivrednih proizvođača; Stvaranje tehnoloških uslova za uklanjanje iskorištene ambalaže pesticida; Razvoj integralne i organske poljoprivredne proizvodnje; 6.1.3 Zemljište Crna Gora ima samo 471 km2 kvalitetnijeg poljoprivrednog zemljišta ili 5.4% teritorije, što ukazuje da ono za Crnu Goru ima poseban značaj. Najveći dio kvalitetnijeg zemljišta, 75.8% nalazi se u opštinama: Podgorica (17%), Pljevlja (14.5%), Bijelo Polje (14.2%), Berane (9.5%), Bar (7.4%), Nikšić (7.3%), Ulcinj (5.7%) a u ostalim opštinama nalazi se od 0.8% do 3.9%). Šume i šumska zemljišta u Crnoj Gori zahvataju površinu od oko 738.000 ha ili 53.4% od ukupne površine.Od toga,pod šumskom vegetacijom nalazi se 622.000 ha,što čini da šumovitost iznosi 45%. Ovakav procenat bogatstva šuma ocjenjuje se kao velika povoljnost sa sapekta zaštite i unapređenja životne sredine. Šume imaju izuzetan značaj, kako za očuvanje prirodne ravnoteže, biodiverziteta i kvaliteta životne sredine, tako i za ekonomski razvoj, pogotovu u sjevernom nerazvijenom regionu. Šume južnog područja, koje čine šume na primorju i kršu, imaju sledeću strukturu: 73% su izdanačke šume, šikare, šibljaci i makije i pretežno su izdvojene u kategoriju zaštitnih šuma. Najvrednije komplekse, sa aspekta neposredne obrade, predstavljaju normalna duboka aluvijalna zemljišta, van plavne zone u Zeti, zatim kompleksi gajnjača u Bjelopavličkoj ravnici, Nikšićkom polju i Lješkopolju (zapadno od Podgorice), kao i druge manje površine aluvijalno-deluvijalnog zemljišta. Dobar dio najboljih dubokih zemljišta, površine oko 5000 ha, u zaleđu Skadarskog jezera, kao i djelovi zemljišta u Lješkopoljskom lugu; Bjelopavlićkoj ravnici, uz rijeku Zetu i Nikšićkom polju,i izloženi su prirodnim poplavama, dok je veliki kompleks močvarno-glejnih zemljišta, površine oko 12.000 ha, sada pod barskom vegetacijom stalno plavljen vodom jezera. Manju agropedološku vrijednost imaju kompleksi pseudoglejnih zemljišta površine oko 25.000 ha u centralnom dijelu Bjelopavlićke ravnice i to zbog problema sopstvenih voda, kao i šljunkovita i pjeskovita zemljišta Ćemovskog i u manjem dijelu Nikšićkog polja, za čije privođenje obradi su neophodne potrebne mjere fertilizacije (kao u slučaju do sada formiranih vinogradarskih i voćarskih kompleksa na Ćemovskom polju). Nešto antropogenih zemljišta na terasama, na rastresitim i eroziji podložnim flišanim padinama obodom Bjelopavlićke ravnice, dodatni su poljoprivredni potencijal. Imajući u vidu da je poslednjih 60 –tak godina izvršena jaka deagrarizacija opštine Nikšić, došlo je do zapuštanja poljoprivrednog zemljišta, njegove forestacije i zakorovljavanja. Smanjenje stočnog fonda dovelo je do toga da se u zemljište unosi manje humusa i drugih organskih materija, pa je i to dovelo do umanjivanja kvaliteta zemljišta. Veliki dio ravničarskih polja pokrivaju aluvijalni nanosi, odnosno azonalna tla, koja prate tokove rijeka. U srednjim i donjim tokovima rijeka preovlađuju ilovače i glinuše, a duž gornjih tokova ima više pjeskovitih I šljunkovitih nanosa. U nižim djelovima polja koja su bila ili su sada plavljena razvila su se močvarna tla. U ostalim ocjednim djelovima polja nalaze se i buavice (rendzine). Ocjedni prostor u Nikšićkom polju čini teren iznad izohipse 615 m i do te visine zahvataju poplave u južnom dijelu polja i tu je formiran sloj zemljišta sličan buavicama sa primjesama crvenice. Prije izgradnje hidroakumulacija, poplave su se najviše zadržavale na tom prostoru, pa su formirana livadska i močvarna tla, dok su danas močvarna zemljišta zastupljena u južnom dijelu polja. Tu nema naselja i samo se malim dijelom može koristiti za poljoprivrednu proizvodnju. Na planinama i

72

planinskim zaravnima najrasprostranjenije su buavice koje su pogodne za poljoprivrednu proizvodnju. Opština NIkšić raspolaže veoma ograničenim površinama obradivog zemljišta. Najveći kompleksi poljoprivrednog zemljišta su u Nikšićkoj Župi, Grahovu i Gornjem Polju, dok su ostala obradiva zemljišta kao parcele razdvojene u prostoru. Zbog nedostatka radne snage za obradu poljoprivrednog zemljišta na selu, velike površine ostaju neiskorišćene. Na osnovu informacije o stanju životne sredine, veći dio zemljišta u Nikšiću je ugrožen uslijed antropogenog djelovanja. 6.1.4 Voda Jedinjenja azota i fosfora predstavljaju hranljive sastojke koji izazivaju hiperprodukciju akvatičnih makrofita, usled čega se smajuje količina svjetlosti kao i koncentracija kiseonika u vodi i na taj način dolazi do intenzivnijeg odumiranja biljaka, pojačane dekompozicije, što se manifestuje deficitom kiseonika i dovodi do negativnih posledica na kompletnu biotu akvatičnog ekosistema. Mreža stanica za ispitivanje kvaliteta površinskih voda u 2012.g. obuhvatila je između ostalog i vode Skadarskog jezera. Ispitivanje kvaliteta površinskih voda kontrolisano je u 4 serije uzorkovanja u periodu jun-oktobar, kojima je obuhvaćen period malih voda kada je zagađenje voda najveće. Koncentracija BPK5 predstavlja potrebu organizama, koji konzumiraju oksidovane organske materije za kiseonikom i osnovni je parametar za ocjenu zagađenosti površinskih voda organskim materijama i ukazuje na efikasnost prečišćavanja otpadnih voda.

BPK5 u Skadarskom jezeru izraženo mg/l

73

Sadržaj fosfata u Skadarskom jezeru izraženo mg/l

Sadržaj nitrata u Skadarskom jezeru izraženo mg/l

Vode Skadarskog jezera su svrstane u A2CK2 klasu. Temperatura vode Skadarskog jezera je varirala tokom godine, kretala se od 14°C u oktobru, do preko 29°C u avgustu. Providnost je bila najveća na krajevima mjernog perioda, u junu i oktobru. Ni tada nije prelazila 4m, što je izmjereno u pelagijalu (Ckla). U periodu između bila je niska i u litoralu i pelagijalu i kretala se 1-2 m. Mjerodavne vrijednosti parametara kvaliteta vode bile su uglavnom u propisanim granicama. Povećani su sljedeći parametri: saturacija kod Virpazara i nitriti kod Vranjine koji su bili „van klase“. Koncentracija amonijum jona i fosfata je bila u A3 klasi na skoro svim profilima izuzev kod Plavnice i Podhuma. Na profilu Vranjina deterdženti su bili u A3 klasi, kod Virpazara nitriti, deterdženti i kolibakterije a kod Kamenika nitriti. 6.2. Prateće prerađivačke industrije i zagađenje Svaka antropogena aktivnost dovodi do izvjesnog disbalansa u ravnoteži u prirodi, tako da je od velikog značaja, u napretku ka održivom razvoju, potreba za utvrđivanjem i poštovanjem ekoloških aspekata života. Da bi se uspjelo u zajedničkom cilju - zaštiti životne sredine, potrebno je sagledati koji su to razlozi koji dovode do negativnog uticaja, kakve sve uticaje prouzrokuje zagađenje i koje su mogućnosti za prevazilaženje problema.

74

Kao što je u predhodnim poglavljima elaborirano basenu Skadarskog jezera gravitiraju pojedini opštinski centri u kojima sustacioniran određen broj prerađivačkih kapaciteta koji svojim djelatnošću mogu ugroziti pojedine segmente životne sredine. Opština Nikšić Na teritoriji opštine Nikšić nalazi se veliki broj različitih industrija. Kada su u pitanju prehrambrena industrija izdvajamo: industriju piva „Trebjesa“, fabrika alkoholnih pića „Neksan“, fabrika mesnih prerađevina „Goranović“, klanicu „Goranović“, mljekaru „Nika“ i mljekaru „Srna“. Od navedenih subjekata na gradski kanalizacioni sistem povezane su: industrija piva „Trebjesa“ i fabrika alkoholnih pića „Neksan“. Ostale industrije svoje otpadne vode ispuštaju u septičke jame ili direktno u vodotoke. Prema dostupnim podacima ove industrije nemaju riješen tretman otpadnih voda. Na osnovu prostornog rasporeda zagađivača i vodotokova na području Nikšića, rijeka Zeta tek na profilu Rošca prihvata sve otpadne vode. Nezavisno od toga da li su otpadne vode direktno ili indirektno ispuštene u rijeku Zetu, mjerodavno mjesto na osnovu kojeg se mogu pratiti promjene zagađenja rijeke Zete je na profilu Rošca. Uzimajući u obzir navedeno rijeka Zeta sa sobom nosi i velika zagađenja, uključujući i ona koja se mogu javiti kroz Bjelopavlićku ravnicu, prepoznatljivo poljoprivredno područje, i kao takva se uliva u Moraču koja ta zagađenja dalje unosi u Skadarsko jezero. Klanica „Goranović“ (bivši „Mesopromet“) može se identifikovati kao zagađivač obzirom da za otpadne vode iz klanice ne postoje uređaji za njihov puni tretman. Trenutno su u toku pripreme za rekonstrukciju klanice. Projektovani kapacitet klanice je: 16 t svinja/dan, 7.5 t ovaca/dan i 15 t goveda/dan. U klanici je izgrađen separatni sistem kanalisanja tehnoloških i sanitarnih otpadnih voda. Takođe, postoje i uređaji za predtretman tehnoloških otpadnih voda (ručne rešetke i gravitacioni separator). Procjenjenu koncentraciju zagađujućih materija u otpadnim vodama iz klanice ocjenjivajući uticaj na životnu sredinu za projekat otpadnih voda u Nikšiću, odradio je Institut za vodoprivredu “ Jaroslav Černi ” 2007. godine (utvrđene su sledeće vrijednosti: biološka potrošnja kiseonika - BPK5 (od 1887 do 2674 mg/l), suspendovane materije TSS (od 1509 do 2139 mg/l), ulja i masti (od 755 do 1069 mg/l), ukupni azot TN ( od 132 do187 m/l), ukupni fosfor TP ( od 9 do13mg/l). Djelatnost fabrike mesne industrije “Goranović” je prerada mesa u mesne prerađevine. Puni projektovani kapacitet fabrike je 15 t/dan, a sadašnji kapacitet iznosi oko 7.5 t/dan. Fabrika se snabdjeva vodom iz gradskog vodovoda u količini od oko 14.5 m3/d. Procjenjuju se da će se nakon proširenja kapaciteta fabrike količina otpadnih voda povećati sa sadašnjih 13 m3/d na 35 m3/d. Za procjenu zagađenja u krajnjoj fazi, usvojeni su evropski normativi potrošnje vode po jedinici proizvoda, što daje količine otpadne vode od 139 m3/d. Otpadne vode fabrike za preradu mesa sadrže sledeće vrijednosti parametara: biološka potrošnja kiseonika BPK5 od 1038 do 1795 mg/l; suspendovane materije TSS od 756 do 1307 mg/l; ulja i masti od 385 do 655 mg/l; ukupni azot TN od 68 do117 m/l; TP ukupni fosfor od 17 do 29 mg/ l. Prije ispusta otpadnih voda u septičku jamu otpadne vode se podvrgavaju predtretmanu. Za predtretman otpadnih voda izgrađen je separator ulja i masti (5 m3) i gravitacioni taložnik (20 m3). Zapremina septičke jame za sakupljanje i dalju anaerobnu razgradnju otpadne vode je 30 m3. Pražnjenje sadržaja iz septičke jame odvija se na postojećem centralnom gradskom postrojenju za tretman otpadnih voda pomoću vozila cistjerne koje je u vlasništvu JP Vodovoda i kanalizacije - Nikšić. Otpadne vode mljekare „Nika“ ispuštaju u korito rijeke Bistrice, pH vrijednost suspendovane materije, sulfati i deterdženti prelaze MDK za vodno tijelo I, kao i sadržaj HPK i BPK5 prelaze MDK za vodno tijelo II, evidentan je uticaj netretiranih otpadnih voda na rijeku Bistricu. Podaci fizičko– hemijska analiza otpadnih voda u mljekari „Srna“ pokazuju da od parametara koji premašuju vrijednost maksimalno dozvoljenih koncentracija za ispuštanje u vodotok II, registrovani

75

su: suspendovane materije (105 mg/l), BPK5 ( 227 mg/l) i HPK (409 mg/l). Očekivana koncentracija zagađenja u otpadnim vodama iz ove mljekare je slična kao kod mljekare „Nika“. Povećana količina organskih materija u vodotoku dovodi do narušavanja biološke ravnoteže vodotoka i do deficita kiseonika što stvara uslove ugroženosti akvatične biote. S obzirom na to, da se mljekara „Srna“ nalazi pored korita rijeke Gračanice, evidentno je da rijeka Gračanica trpi dodatna zagađena i od ovog proizvodnog pogona. Prema rezultatima fizičko-hemijskih analiza uzorci otpadnih voda mljekare „Srna“ ne odgovaraju propisima za ispuštanje u prirodni recipijent. Stalna kontrola kvaliteta rijeke Zete obavlja se radi procjene kvaliteta vode, praćenja zagađenja i očuvanja kvaliteta vodnih resursa. Skoro sve tekućice u opštini Nikšić pripadaju slivu rijeke Zete, tako da ona prihvata i sve zagađene vode i ta zagađenja odnosi dalje do rijeke Morače, Skadarskog jezera i tokom rijeke Bojane do Jadranskog mora. Obzirom da se otpadne vode mljekare „Nika“, industrije piva "Trebjesa" i dr., ispuštaju u korito rijeke Bistrice, direktno ili indirektno, to je evidentan uticaj netretiranih otpadnih voda na rijeku Bistricu. Rijeka Gračanica se uliva u Zetu kao njena lijeva pritoka. Vodotok je ugrožen osim efluentima iz mljekare „Srna“ i od eksploatatora fluvioglacijskog materijala (šljunka i pijeska) i ostalih zagađivača cijelom dužinom rijeke. S obzirom na činjenicu da je Nikšić industrijski grad, industrijske otpadne vode zauzimaju značajno mjesto. Procijenjene količine otpadnih voda od industrijskog sektora koji se snabdjevaju sa sopstvenih uzvorišta iznose 22.400.000 m3 godišnje. Količina otpadnih voda od stanovništva i industrijskih objekata koji su priključeni na gradsku kanalizacionu mrežu iznosi oko 6.000.000 m3 godišnje. Na prostoru opštine Nikšić, javljaju se sve vrste otpadnih voda: komunalne, industrijske, atmosferske, otpadne vode sa poljoprivrednih površina i dr. Opština Danilovgrad Na osnovu objavljenih podataka Monstata (odnosno Zavoda za statistiku), po popisu poljoprivrede (iz 2010. god) struktura korišćenog poljoprivrednog zemljišta u opštini Danilovgrad je sledeća: ukupno raspoloživo zemljište iznosi 11.462.9 ha, od čega je ukupno poljoprivredno korišćeno zemljište 388.1 ha, koriščene okućnice i/ili bašte 120.8 h, korišćene oranice 163.9 ha, vinogradi 45.5 ha, voćnjaci 57.9 ha, rasadnici 5.2 ha, višegodišnje livade i pašnjaci 9.054.3 ha. Prema podacima iz Strategije održivog razvoja opštine Danilovgrad, šumsko zemljište čini 33% teritorije opštine, od toga 60% pokriveno je visokim šumama, koje su pretežno locirane u sjevernom dijelu opštine (Prekornica, Štitovo), pri čemu je ukupna zaliha drvne mase 1.811.473 m3, dok je bruto sječiva drvna masa 21.380 m3. Glavni dio vodnog bogatstva opštine Danilovgrad čini rijeka Zeta i kraške podzemne vode, s lijeve i desne strane njenog dolinskog dijela. Površina sliva Donje Zete iznosi 1.216 km2 (sa Gornjom Zetom 1.670 km2). Međutim, sve otpadne vode iz Danilovgrada ulivaju se direktno u rijeku Zetu. Jedan uliv je blizu mosta, drugi uzvodno stotinak metara na Kosaću i treći u Landži. Sve otpadne vode fabrika, farmi i manjih zagađivača slivaju se direktno u rijeku. Otpadne vode sa poljoprivrednih površina Bjelopavlićke ravnice, sadrže pesticide, mineralna đubriva koja utiču na površinske i podzemne vode, kao i na direktnu degradaciju staništa. Opština Cetinje Područje opštine Cetinje čine različiti agrogeološki uslovi, koji su rezultat razlika u klimi, reljefu pa i u pedološkom sastavu zemljišta, što omogućava različitu poljoprivrednu proizvodnju. Ukupna površina opštine je 91.000 ha, od čega je poljoprivredna površina 19.370 ha ili 21,3%. Ostala površina je šumsko i neplodno zemljište. Nisko učešće poljoprivrednog zemljišta u ukupnom posljedica je kraškog reljefa u kojem je najveći dio neplodno zemljište i šume. Na području opštine, zbog izraženog reljefa i različitog geološkog supstrata, zemljišta su veoma heterogena, ali uglavnom plitka. Pored toga, na području krša kontinuitet zemljišta je isprekidan.

76

Po podacima Veterinarske upravei, (dopis br. 323/11-0306-2932/2 od 16.11.2011.godine) koja inače inače vrši registraciju proizvodjača hrane animalnog porijekla na području Prijestonice registrovano je:

- 29 – objekata za preradu mesa (od čega 12 na Njegušima, 3 na Čevu, 3 u Bajicama, ostalo Cetinje i okolina),

- 6 objekata za preradu mlijeka, - 1 objekat za preradu ribe, - 1 objekta za rasecanje i preradu mesa, - 7 objekata za prodaju mesa na malo, - 1 objekat za prodaju hrane za životinje, - 7 objekata za držanje životinja (3 objekta za držanje koza, 1 objekat za držanje krava, 1

objekat za koke nosilje, 1 objekat ribnjak – pastrmka, 1 objekat za držanje svinja), - 1 objekat za prodaju na malo ribe.

Glavni grad Podgorica Na području Glavnog grada najveći prerađivački kapicitet u vezan za poljprivrednu proizvodnju je preduzeće AD Plantaže (zasadi breskvi, vinogradi, proizvodnja vina i alkoholnih pića). Kompanija „Plantaže“ – Podgorica ima sledeće proizvodne kapacitete: vinograd površine 2.247 ha, dva vinarska podruma kapaciteta 250.000 hektolitara, plantažu breskve na površini od 97 ha, ribnjak u kome se godišnje proizvede 120 tona kalifornijske pastrmke, hladnjacu kapaciteta 3.000 tona. Godišnja proizvodnja ukupno iznosi 16 miliona litara vina i 530.000 litara rakije. Pored Plantaža na teritoriji Glavnog grada prisutno je desetak većih proizvođača različitih alkoholnih pića (prosječne proizvodnje od 30 000 litara). Suštinski uticaj formiranja vinograda je potpuna promjena prirodnog ekosistema u agroekosistem uz narušavanje uslova za rast i razvoj brojnih biljnih i životinjskih zajednica. Bitan razlog za korišćenje pesticida u vinogradima su korovi, Od životinja koje mogu izazvati štete na vinovoj lozi posebno su akcentovane eriofidne gljive, grožđani moljci i nematode familije Longidiridae. Daleko najveći uticaj imaju mikoze, odnosno gljivična oboljenja, ekonomski najznačajnije su plamenjača, pepelnica, siva trulež grozđa i crna pjegavost vinove loze. U Crnoj Gori se koristi relativno manja količina pesticida po jedinici površine, ali problem predstavlja njihova nepravilna upotreba. Najveća potrošnju u okviru pesticida čini upotreba fungicida u prosjeku 76.39%, zatim insekticida 13.19% i na kraju herbicida 10.42%.ii U primjeru sa imanja Biotehničkog instituta utvrđeno je da je utrošak pesticida malo drugačiji od državnog prosjeka, naime i u vinogradarskoj praksi najveći je utrošak fungicida 87.43%, zatim herbicida 11.86%, pa tek onda insekticida 0.71%. Ovo odstupanje od prosjeka proizilazi iz specifikuma vinogradarske proizvodnje. Kao što je i prethodno navedeno, Crna Gora je u odnosu na zemlje sa visoko razvijenom poljoprivredom, mali potrošač pesticida u poljoprivredi, ali najveći problem jeste prilično nepravilna upotreba hemijskih sredstava za zaštitu bilja.

i http://www.cetinje.me/skupstina/dokumenti, pdf ii Upotreba pesticide u vinogradarstvu (sa primjerom iz prakse),Grbavčević,Lj.2008

77

Sl. 6.A -Vinogradski reon u Crnoj Gori U voćarsko-vinogradarskoj praksi, procentualni utrošak pesticida, po grupama organizama koje suzbijaju, je sličan. On zavisi u stvari od problema koji su dominantni u praksi. Gledano samo na vinogradarsku proizvodnju najveći problem su fitopatogene gljive, zatim korovi, pa tek na trećem mjestu insekti. Pesticidi se najčešće koriste u obliku neorganskih jedinjenja (bakar-sulfat, živin-hlorid i dr); organohlornih, organofosfatnih jedinjenja, karbamata, fenolsirćetne kiseline itd. Postoji razlika u njihovom načinu djelovanja na živa bića i u pogledu njihove štetnosti za čovjeka. Organomorfni insekticidi imaju visoku inicijalnu, ali i jako nisku hroničnu toksičnost, pa se u organizmima biljaka i životinja relativno brzo razgrađuju. Međutim, organohlorna jedinjenja, upravo suprotno, imaju nisku inicijalnu toksičnost, ali se akumuliraju u masnim tkivima, a zbog sporog razgrađivanja izuzetno su opasne materije u prirodi. Naročito su opasni halogeni derivati ugljovodonika. Jedan od najvećih problema sa pesticidima, pored njihove perzistentnosti, je njihova nespecifičnost. Naime, većina insekticida uništava sve insekte a većina uništava i prirodne neprijatelje tih istih insekata, a na taj način upotrebom tih insekticida remeti se ekološka ravnoteža i uništavaju se prirodni konkurenti i predatori štetnih insekata. Slično je i sa drugim vrstama pesticida napr. herbicidima ili nematocidima. 6.3. Ostala zagađenja Pored navedenog ukazujemo i na postojanje nekoliko značajnih zagađivača Jezera. Prije svega to je zagađenje iz KAP-a, otpadne vode koje dolaze Moračom i Zetom. Zagađenju Skadarskog jezera doprinosi i spiranje sa nelegalnih deponija čvrstog otpada, koje dodatno doprinose zagađenju

78

podzemnih voda, kao i čvsti otpad iz svih naselja na jezeru koji se usled nedostatka komunalne infrastrukture odlaže u jezero. Na čitavom području Zetske ravnice došlo je do narušavanja kvaliteta podzemnih voda. Najveća odstupanja u odnosu na dozvoljene norme odnose se na pH vrijednosti, poliaromatične ugljovodonike, polihlorovane bifenile, fluoride i natrijum. Ovo su bili i razlozi da se zabrani korišćenje bunarske vode za piće na području južno od KAP-a. Takođe, otpadne vode iz KAP-a povremeno, najčešće pri ekcesnim situacijama, nose sa sobom značajna zagađenja koja se preko ispusnog kanala upuštaju u rijeku Moraču ili direktno u podzemlje. U takvim situacijama za posledicu imamo značajno zagađenje rijeke Morače i Skadarskog jezera, tj. gubitak ekološke ravnoteže u ovim vodenim ekosistemima i pogoršanje kvaliteta podzemnih voda. Povećane emisije specifičnih zagađujućih materija u vazduh (čvrsti i gasoviti fluoridi, PAH, fenoli i neki teški metali) potiču iz Elektrolize, Fabrike anoda i Silumina. Pored navedenih i ostale fabrike KAP-a, kao sto su Energana, Livnica, Fabrika glinice i druge, svojim proizvodnim procesima produkuju povećane koncentracije otpadnih gasova i prašine što dodatno pogoršava kvalitet vazduha na ovoj lokaciji. Odlaganje otpadnih supstanci iz proizvodnog procesa i drugih otpadnih materijala u KAP-u je veoma kritično. Kombinat aluminijuma je izgradio deponiju za odlaganje čvrstog otpada i sekundarnih sirovina, ali se ona neadekvatno koristi. Izgrađeni objekat, površine 21.500 m2, natkriven i nenatkriven, imao je posebne prostore za određene grupe supstanci (karbonski materijali, vatrostalni materijali, dijatomejska i aktivna zemlja natopljena valjačkim uljem, otpadna ulja i ujlne emulzije). Količina otpada je značajno povećana, a i nebriga prema životnoj i radnoj sredini učinila je da se prostor značajno veći od izgrađenog koristi za odlaganje svih vrsta otpada (šljaka, vatrostalni materijal i slično). Situacija na ovoj lokaciji je zabrinjavajuća, jer se pored zagađenja zemljišta, pod uticajem atmosferskih padavina zagađuju i podzemne vode. Bazeni crvenog mulja već su značajno opteretili ovaj prostor zaposjevši površinu od oko 400.000 m2. Prašina sa bazena crvenog mulja značajno je pogoršala kvalitet poljoprivrednog zemljišta i poljoprivrednih proizvoda u zaseoku Velji Brijeg, selo Botun i u selu Srpska. U krugu KAP-a izgrađeno je i skladište piralena (PCB), u kome je, nakon havarije, smješteno zamijenjeno transformatorsko ulje kao i kontaminirano zemljištei. Cetinje ima mješovitu kanalizaciju, što podrazumijeva, da se istim sistemom odvode i otpadne i atmosferske vode. Sve vode se netretirane odvode u prirodan ponor na Donjem Polju, odakle ponovo izviru na izvorištu Rijeke Crnojevića (Obodska pećina). Problem ovakvog načina odvođenja voda je višestruk. Zbog malog kapaciiteta ponora, prilikom većih atmosferskih padavina u jesenjem i zimskom periodu, često dolazi do plavljenja donjeg dijela Cetinjskog polja a samim tim i do izlivanja netretiranih otpadnih voda u široj okolini ponora, čime dolazi do zagađenja zemljišta, koje je uglavnom poljoprivredno, kao i stambenih objekata. Posljedice ovakvog zagađenja su trajne. Čitavo područje opštine Cetinje nizvodno od ponora prema Rijeci Crnojevića zagađuje se otpadnim vodama grada, jer prilikom većih atmosferskih taloga, dio tih voda izbija na površinu u Dobrskom selu, Strugarima i Ceklinu. Rijeka Crnojevića je posebno ugrožena, jer se tokom čitave godine netretirane otpadne vode Prijestonice podzemnim putem se slivaju u Rijeku. Veći broj stambenih i poslovnih objekata nije prikopčan na gradske kolektore, već imaju sopstvene septičke jame, koje se zbog lošeg održavanja i malog kapaciteta često izlivaju i plave podrumske prostorije i predstavljaju permanentnu opasnost od različitih infektivnih bolesti. i http://www.snp.co.me/strana.asp?kap

79

6.4. Institucionalni okvir, finansiranje i edukacija Primjena mjera agrohemijske analize zemljišta koja ima za cilj racionalizaciju potrošnje mineralnih đubriva, a koja garantuje zaštitu agrosistema od kontaminacije, održavanje nivoa plodnosti i veći prinos na snazi je od 2004.god, a sredstva za agrohemijsku analizu zemljišta sa područja Zete i Malesije izdvajaju se iz Agrobudžeta Glavnog grada-Podgorice. Ova mjera se pokazala uspješnom, u smislu edukovanja poljoprivrednih proizvođača prilikom upotrebe đubriva. Racionalizacija primjene pesticida ima višestruki značaj, koji se ogleda u smanjenju negativnih uticaju na životnu sredinu i smanjivanju troškova zaštite. Ove mjere racionalaizacije upotrebe pesticida odnose se na njihovu primjenu samo u slučajevima kada je neophodno i kada ne postoji alternativa njihovoj primjeni. Ovo se odnosi na slučajeve masovne pojave štetnih organizama koje mogu nanijeti velike štete. Primjena se odnosi i u slučajevima pojave lokalnih žarišta štetnih organizama i kada postoji prijetnja njihovog širenja na druga područja. Blagovremenim intervencijama i suzbijanjem lokalnih žarišta štetnih organizama doprinosi se manjoj upotrebi pesticida. Racionalizacija upotrebe pesticida ostvaruje se i odgovarajućim načinom primjene, pravovremenom upotrebom i stručnim izborom odgovarajućih preparata. U cilju zaštite životne sredine, smanjivanja i ograničavanja utroška pesticida u vinogradarstvu neophodna je primjena IPM sistem-a, odnosno sistem integralne zaštite bilja i održivi koncept poljoprivredne proizvodnje koji se bazira na korišćenju svih upotrebljivih metoda borbe protiv štetočina (prema fenofazi loze) prije upotrebe hemijskih sredstava. U ove metode spadaju korišćenje bioloških načina suzbijanja štetočina introdukovanjem predatora, parazita, izazivača bolesti; radiološke sterilizacije štetočina; hormonalnih sterilizatora ili gajenjem biljaka primamljivača, u borbi sa insektima štetočinama. U borbi sa insektima koriste se i hormoni koji sprečavaju metamorfozu od larve do odraslog insekta kao i feromoni koji privlače suprotan pol. Na ovaj način mogu se odvojiti mužjaci od ženki i spriječiti reprodukcija. U mjere IPM-a spada i korišćenje plodoreda i svih mehaničkih mjera za suzbijanje i fizičko uništavanje štetočina ili nekih prezimljujućih formi patogena. Dobri efekti se postižu i korišćenjem biohemijskih preparata, genetskog inženjeringa ili selekcijom otpornih sorti; kao i forsiranjem kompeticijskih odnosa za životni prostor, kao na primjer između bakterivornih i fitopatogenih nematoda. I ovi načini suzbijanja štetočina donekle remete prirodnu ekološku ravnotežu, ipak, na ovaj način štetne posljedice su mnogo manje nego od upotrebe pesticida. 7. ZAKLJUČCI

o Na osnovu klime, reljefa i osobina zemljišta kao prirodnih uslova koji određuju pravce poljoprivredne proizvodnje Crnu Goru možemo podijeliti na 5 osnovnih agro-ekoloških rejona : primorski, -zetsko – bjelopavlićki, dolinsko – brdski i reon krša planinski reon.

o Na području Skadarskog jezera, zastupljena su hidromorfna i terestrična zemljišta. Hidromorfna zemljišta su nastala radom voda i dinamikom vodnog režima, javljaju se uz ravno priobalno područje. Zauzimaju površinu od oko 17.000 ha. Postanak ovih zemljišta je u tijesnoj vezi sa radom voda te su veoma heterogenog i neujednačenog sastava, počev od pjeskovito-šljunkoviti duž Morače, do ilovasto-glinovitih, od Ćemovskog polja prema Jezeru i Crmničkom i Orahovskom polju.

o Terestična zemljišta. Nalaze na neplavnim uzdignutim terenima i na vodopropusnoj karstnoj i konglomeratnoj podlozi. Na fluvio-glacijalnoj naplavi Ćemovskog i Tuškog polja razvilo se skeletno smeđe zemljište, na ekstremno propusnoj podlozi šljunka i konglomerata.

o Najvrednije komplekse, sa aspekta neposredne obrade, predstavljaju normalna duboka aluvijalna zemljišta, van plavne zone u Zeti, zatim kompleksi gajnjača u Bjelopavličkoj ravnici,

80

Nikšićkom polju i Lješkopolju (zapadno od Podgorice), kao i druge manje površine aluvijalno-deluvijalnog zemljišta. Dobar dio najboljih dubokih zemljišta, površine oko 5000 ha, u zaleđu Skadarskog jezera, kao i djelovi zemljišta u Lješkopoljskom lugu; Bjelopavlićkoj ravnici, uz rijeku Zetu i Nikšićkom polju, i izloženi su prirodnim poplavama, dok je veliki kompleks močvarno-glejnih zemljišta, površine oko 12.000 ha, pod barskom vegetacijom stalno plavljen vodom jezera. Manju agropedološku vrijednost imaju kompleksi pseudoglejnih zemljišta površine oko 25.000 ha u centralnom dijelu Bjelopavlićke ravnice i to zbog problema sopstvenih voda, kao i šljunkovita i pjeskovita zemljišta Ćemovskog i u manjem dijelu Nikšićkog polja, za čije privođenje obradi su neophodne potrebne mjere fertilizacije (kao u slučaju do sada formiranih vinogradarskih i voćarskih kompleksa na Ćemovskom polju. Nešto antropogenih zemljišta na terasama, na rastresitim i eroziji podložnim flišanim padinama obodom Bjelopavlićke ravnice, dodatni su poljoprivredni potencijal.

o U Crnoj Gori, uvoz poljoprivredno prehrambenih proizvoda u 2010. godini iznosio je 24,52%. Na strani izvoza u ukupnom izvozu Crne Gore u 2010. godini izvoz poljoprivredno prehrambenih proizvoda iznosio je 14,08%.

o Na osnovu popisa poljoprivrede iz 2010. ukupan broj poljoprivrednih gazdinstava iznosi 48 870. Od toga su 48.824 porodična poljoprivredna gazdinstva. Prema veličini razreda korišćenog poljoprivrednog zemljišta 15.418 porodičnih poljoprivrednih gazdinstava iznosi od 0,1 do 0,5 ha ili 31,6%.

o Crna Gora ima 23.242 poljoprivredna gazdinstava za uzgoj stoke, što predstavlja 47,56% od ukupnog broja gazdinstava. Od ukupnog broja porodičnih poljoprivrednih gazdinstava 43 125, tj. 88,3% porodičnih poljoprivrednih gazdinstava imaju višegodišnje livade i pašnjake, dok samo 122 gazdinstva, tj. 0,2% ima rasadnike. Najveći broj poljoprivrednih gazdinstava koji koriste višegodišnje livade i pašnjake je sa sjedištem gazdinstva u opštinama Nikšić, Podgorica, Bijelo Polje, Pljevlja i Berane. Na poljoprivrednim gazdinstvima radno angažovano je prosječno 2,03 lica. Od ukupno 48 824 nosioca porodičnih poljoprivrednih gazdinstava, izraženo u procentima, 12,87% nosioci su žene a 87,13% muškarci.

o Razvoj proizvodnje žitarica u uslovima tržišnog privređivanja, nameće se kao jedan od značajnih faktora za ukupnu privredu Crne Gore. Taj značaj se ogleda kroz iskorišćavanje prirodnih potencijala Crne Gore i upošljavanje lokalmog stanovništva, postojeće prerađivačke kapacitete i ponudu gotovih proizvoda, koji imaju status eksluzivne zdrave hrane. Na ovaj način se stiču preduslovi za zaokruženje ciklusa: proizvodnja-prerada-potrošnja i poboljšanje regionalnih veza između sjevera i juga Crne Gore.

o Prinos pšenice u iznosu od 4.422 tone bio je najveći u 2003. godini, zatim 2004. u iznosu od 3.437 tona I 2009.u iznosu od 3044 tone. Prinos pšenice tokom 2012.godine je u padu i iznosi 2151 tone. Prinos ječma bio je najveći tokom 2008.godine, u iznosu od 2.244 tone, zatim 2009. (2.221 t) dok 2012.godine prinos je u padu, i iznosi 1.607 tona. Prinos kukuruza bio je najveći 2011.godine (11.688 tona) i pokazuje tendenciju porasta proizvodnje, ukoliko se zanemari 2012. u kojoj je ostvaren nešto niži prinos (8.719).

o Od ukupno 44.818 ha pod oranicama u 2003. godini ratarsko-povrtarska proizvodnja odvijala se na 32.135 ha. Preostalih 12.683 ha, odnosno 28% ukupnih oraničnih površina, predstavljaju površine koje se uopšte ne obrađuju ili se na njima odvija proces ekstenzivne poljoprivrede. Zbog smanjivanja ukupnih površina oranica i bašta i stalno visokog udjela neobrađenih oranica, od 1992. do 2003. godine površine na kojima se odvija ratarsko-povrtarska proizvodnja smanjile su se za 23%. To je ukazivalo na slabo i nedovoljno

81

korišćenje ionako ograničenih resursa. Tokom 2004. godine oranične površine se povećavaju na 46.888 ha, gdje povrtno bilje zauzima 18.181 ha a žitarice su zasijane na 5.937 ha. Od 2008, do 2012.godine površina oranica i bašti je iznad 45.000 ha, odnosno približava se cifri od 46.000 ha u 2012 i iznosi 45.809 ha. Površina zasijana krmnim biljem varira od 7.257 ha (2003.) do 8.108 ha 2008. Tokom 2011. površina zasijana krmnim biljem iznosi 7.978 ha, a 2012. 7.779 ha.

o Prinosi glavnih ratarskih i povrtarskih kultura u Crnoj Gori, iako rastu i dalje su relativno niski i još uvijek daleko od prinosa koji se postižu u zemljama Zapadne Evrope, odnosno na nivou su prinosa koje imaju zemlje u okruženju (u tranziciji). Kao glavni limitirajući faktori u ratarskoj proizvodnji javljaju se: niska plodnost zemljišta, neadekvatna osnovna obrada i predsjetvena priprema, neodgovarajući izbor sorti i hibrida, bolesti i štetočine, nepovoljan raspored padavina, kao i nedovoljan nivo znanja poljoprivrednih proizvođača.

o Krompir (Solanum tuherosum L.) zauzima značajno mjesto u strukturi proizvodnje i potrošnje ratarsko-povrtarskih proizvoda u Crnoj Gori, jer korišcenjem komparativnih prednosti (klime i zemljišta) moguće je proizvesti znatne količine sjemenskog i merkantilnog krompira. U posljednjih nekoliko godina ova proizvodnja posebno dobija na značaju. Crna Gora posjeduje povoljne prirodne i agroekološke uslove za proizvodnju krompira, međutim, kod nekih područja vidne su i razlike za proizvodnju pojedinh vrsta. U tom pogledu mogu se izdvojiiti dva područja: sjevemo područje - opštine: Pljevlja, Kolašin, Mojkovac, Plav, Plužine, Nikšić, Šavnik i Žabljak, koje imaju izuzetno povoljne zemljišne i klimatske uslove za proizvodnju sjemenskog i merkantilnog krompira; i južno područje - opstine: Podgorica i Danilovgrad, čiji geografski položaj omogućava gajenje ranog krompira.

o Sve voćne vrste, osim agruma i breskve, gaje se ekstenzivno na okućnicama ili u vidu manjih zasada bez primjene agrotehničkih mjera (obrada, đubrenje, rezidba, zaštita od bolesti i mraza, navodnjavanje) pa je rodnost niska i alternativna (svake druge ili treće godine). To je, pored vremenskih prilika, osnovni razlog za prilično velike varijacije ukupnih prinosa

o U periodu od 2003. do 2012., najveći ukupni prinos jabuka bio je 2009. god. u iznosu od 8.107 tona, iste godine krušaka u iznosu od 2.813 tona, a šljiva 2011. U iznosu od 12.145 tona. U sjevernom dijelu Crne Gore šljiva je dominantna voćna vrsta i uglavnom se koristi za proizvodnju rakije (preko 95%) dok se manji dio prerađuje u džem i slatko, suši se ili konzumira u svježem stanju. Mogućnost čuvanja prerađevina od šljiva i njihov relativno lak plasman uticali su da se i pored krčenja oboljelih stabala, brojnost održava na približno istom nivou.

o Maslina je najstarija suptropska kultura na crnogorskom primorju. Procjenjuje se da je najstarije stablo staro preko 2000 godina. Sa oko 3.200 ha, maslina pokriva trećinu ukupne površine pod voćnjacima. Od nekadašnjih 620.000 stabala, danas na crnogorskom primorju ima ukupno 455.594, odnosno 427.184 rodnih stabala. Preovladavaju stabla stara 100 i više godina. Oko 70% zasada je tradicionalno, dok mladih stabala ima manje od 10%. U sortimentu su sa više od 90% zastupljene autohtone sorte (žutica i dr.), koje se uglavnom koriste za proizvodnju ulja, ali i za proizvodnju konzerviranog ploda na tradicionalni način. Uprkos sortnom potencijalu za proizvodnju maslinovog ulja ekstra kvaliteta, proizvodnja je vrlo ekstenzivna zbog čega se ni postojeći nivo proizvodnje ne koristi u potpunosti (ispod 50%). Prinos jako varira i kreće se od 300 tona godišnje u nerodnim godinama, do 4.000 tona u rodnim godinama. Kako se ukupan prinos koji se ubira (sa manje od polovine stabala), dijeli

82

sa ukupnim brojem stabala to dovodi do toga da je stavka prosječnog prinosa po stablu u statistici permanentno niska.

o Površine pod vinogradima u Crnoj Gori iznose 3.859 ha (2003) one imaju relativno ujednačen nivo, sa blagom tendencijom rasta. Zahvaljujući povoljnim klimatsko-edafskim uslovima Crnogorskog vinogradarskog rejona u njemu se mogu uspješno gajiti sve sorte vinove loze. U loznom sortimentu preovlađuju vinske sorte (90%) za proizvodnju crvenih (vranac, kratošija, merlot, kaberne) i bijelih vina (krstač, šardone, rkaciteli, sovinjon). Stone sorte čije grožđe je namijenjeno za potrošnju u svježem stanju (kardinal, ribijeri I dr) čine 10%. U Biotehničkom institutu postoji kolekcija sorti vinove loze koja se sastoji od preko 550 sorti i hibrida loze. Imajući u vidu da od vinskih sorti na vinogradarskim terenima Crne Gore dominiraju autohtone sorte (preko 70%), to su njihovi prinosi ujednačeni, stabilni i standardnog sortnog kvaliteta, koji se koriste za proizvodnju vrhunskih crnogorskih vina.

o U basenu Skadarskog jezera postoje agrogeološki uslovi kao i zemljišni potencijal za zasnivanje komercijalne proizvodnje i uzgoj vinskih i stonih sorti groždja. Usljed nemogućnosti poljoprivrednih gazdinstava da u dovoljnom obimu samostalno finansiraju investicije u tim sektorima poljoprivrede, raspoloživi potencijali nisu dovoljno iskorišćeni. Kroz podsticajne mjere resornog ministarstva, vinogradari su unazad nekoliko godina, preko vinogradarskih udruženja dobijali besplatne sadnice kao i regrese na ime zasađenih površina pod vinovom lozom, tako da se permanentno vrši zamjena starih i zapuštenih vinograda, modernim i bolje opremljenim.

o Pčelarstvo je pored vidnogradarstva najrazvijenija djelatnost poljoprivredne prizvodnje u Crmnici. Prema procjeni ukupna godišnja proizvodnja meda u Crmnici kreće se preko 200 tona, računajući prosječan prinos od 10 kg po košnici. U rodnijim godinama ova količina se povećava od 50 do 100%.

o Ulov ribe u slatkovodnim ekosistemima Crne Gore za 2005 godinu iznosi 792 tone. Od ovog iznosa izlovljena je 231 tona pastrmke, 410 tona šarana, 4 tone jegulje, 30 tona ukljeve i 117 tona ostale ribe. Za 2006. godinu podaci ulova su približni. U odnosu na 2005. u 2006. ulovljeno je 22 tone više pastrmke (253), i jegulje 2 tone više. Ukljeve je ulovljeno približno oko 30 tona, dok je ukupan ulov ostalih vrsta u mješovitoj populaciji opao 30 tona. Tokom 2010. godine ulov šarana iznosi 234 tone, a tokom 2011. 357 tona. Ulov jegulje tokom 2009. iznosi 6 tona, a 2011. Godine 10 tona. U 2011. ulov ukljeve je procijenjen na 50 tona.

o Popisom poljoprivrede iz 2010. prikupljeni su podaci o tipovima poljoprivrednih gazdinstava za period od 1.06.2009. do 31.05.2010. Prema tome razlikuje se: a.) polunomadski način gajenja stoke, koji se odnosi na gazdinstva koja imaju stalno mjesto boravka-življenja a odlaze sa stokom na nekoliko mjeseci na drugo odredište (katuni), što je uslovljeno sezonom. Alternativno, na tim odredištima se uspostavljaju privremena naselja tj. podižu privremeni objekti za boravak i gaje se različiti usjevi kao dodatni izvor hrane i b.) stacionarni sistem gajenja stoke odnosi se na gazdinstva koja imaju mjesto boravka-življenja i podrazumijeva štalski način gajenja, odnosno ishrane kao i kombinovano korišćenje raspoloživih resursa za usjeve i potom pašu ili za skidanje otkosa sijena, a zatim za pašu.

o U odnosu na ukupan broj poljoprivrednih gazdinstava u Crnoj Gori evidentiranih u Popisu poljoprivrede 2010. 16.313 poljioprivrednih gazdinstava uzgaja živinu, odnosno 33.4% od ukupnog broja popisanih poljoprivrednih gazdinstava. Od ukupnog broja porodičnih poljoprivrednih gazdinstava koja uzgajaju živinu 96.2% ima od 1 do 50 komada živine, dok 3.16% uzgaja od 51 do 349 komada.

83

o Popisom poljoprivrede prikupljeni su podaci o ukupnom broju konja, magaraca, mazgi i mula, bez obzira na njihovu pol, starost i namjenu čuvanja koja su se zatekla na gazdinstvu, kao i podaci o njihovom broju u vlasništvu. Od ukupno 48.879 gazdinstava, 2741 porodičnih poljoprivrednih gazdinstava uzgaja 3822 konja (ždrebad, kobila, ždrebica, pastuva i konja), dok 493 poljoprivredna gazdinstva uzgaja 575 magaraca, mazgi, mula. Prosječan broj konja po porodičnom poljoprivrednom gazdinstvu je 1.4 grla, dok je prosječan broj magaraca, mazgi i mula po porodičnom gazdinstvu 1.2 grla.

o Od ukupno 24.624 poljoprivredna gazdinstva koja uzgajaju goveda, svega je osam poslovnih subjekata. Ukupan broj goveda koja se uzgajaju iznosi 80.209, od čega 78.633 je u vlasništvu porodičnih poljoprivrednih gazdinstava (ili 98.04% od ukupnog broja goveda) a 1576 u vlasništvu poslovnih subjekata (ili 1.96%). Od ukupnog broja goveda 7069 su goveda na ispaši i na zajedničkom zemljištu (komunu, katunu) što predstavlja 8.8% od ukupnog broja goveda. U ukupnom broju goveda sa 74.42% dominantna je struktura goveda preko dvije godine (obuhvata kategorije junica, steonih junica, krava za mužu, ostale krave i kategoriju bikova i volova).

o Od ukupno 32.675 poljoprivrednih gazdinstava koja se bave uzgojem stoke, 6088 gazdinstava uzgaja ovce, od čega je 6.082 porodičnih poljoprivrednih gazdinstava. Svega šest poslovnih subjekata uzgaja ovce šo čini 0.1% od ukupnog broja gazdinstava koja uzgajaju ovce. Prosječan broj porodičnih poljoprivrednih gazdinstava je 37.3 grla u odnosu na ukupan broj ovaca kod poslovnih subjekata je deset puta veći, odnosno 380.1 grlo po poslovnom subjektu koji uzgajaju ovce. Od ukupnog broja ovaca 14.8867 grla ovaca su na ispaši na zajedničkom zemljištu (komuni. katunu), što predstavlja 65% od ukupnog broja ovaca.

o Od ukupno 32.675 poljoprivrednih gazdinstava, koja se bave uzgojem stoke 3.583 poljoprivrednih gazdinstava odnosno 10.97% uzgajaju koze. Ukupan broj koza koja se uzgajaju na poljoprivrednim gazdinstvima u CG iznosi 35756. Prosječno broj koza po poljoprivrednom gazdinstvu iznosi 10. Svega tri poslovna subjekta uzgaja koze. Prosječan broj koza po poljoprivrednom gazdinstvu je 9.8 grla, dok prosječan broj koza po poslovnom subjektu iznosi 251.7 grla Od ukupnog broja koza 4.069 su na ispaši na zajedničkom zemljištu (komuni, katunu) što predstavlja 11.4% od ukupnog broja koza. Njaveći procenat koza čine koze za mužu i to 60.43%. što je približno procentualnom učešću ovaca za mužu.

o Popisom poljoprivrede upisano je 13.465 porodičnih poljoprivrednih gazdinstava i 4 poslovna subjekta koji se bave uzgojem svinja u CG. Prosječan broj svinja po poljoprivrednom porodičnom gazdinstvu iznosi 3.1 svinje a prosječno 409.7 svinja je uzgajano u objektuima.

o Broj gazdinstava za uzgoj zečeva iznosi 153 a ukupan broj zečeva 1089. Prosječan broj zečeva po porodičnom poljoprivrednom gazdinstvu koja uzgajaju zečeve je 7.1. U CG ne postoji poslovan subjekat za uzgoj zečeva.

o Ukupan broj poljoprivrednih gazdinstava koji uzgajju stoku je 32.675, od čega je: 18.9%ili 6.166 poljoprivrednih gazdinstava koja imaju polunomadski način gajenja stoke i 26.509 ili 81.1% poljoprivrednih gazdinstava koja imaju stacioniran sistem gajenja stoke.

o Ukupne poljoprivredne površine u Nikšiću iznose 54.479,00 ha, obradive površine 12.695,00 ha, površine pašnjaka 41.783,00 ha, površine livada 8.518,00 ha i površine oranica i bašta 3.772,00 ha. Na teritoriji opštine Nikšić postoje tri registrovana ribnjaka sa ukupnim kapacitetima oko 100 t ribe i to u Rastovcu, Viru i Krupcu.

o Struktura korišćenog poljoprivrednog zemljišta u opštini Danilovgrad je sljedeća: ukupno raspoloživo zemljište iznosi 11.462.9 ha, od čega je ukupno poljoprivredno korišćeno

84

zemljište 388.1 ha, koriščene okućnice i bašte 120.8 h, korišćene oranice 163.9 ha, vinogradi 45.5 ha, voćnjaci 57.9 ha, rasadnici 5.2 ha, višegodišnje livade i pašnjaci 9.054.3 ha.

o Opšina Podgorica pokriva teritoriju površine od 1.441 km2 i u ukupnoj površini CG učestvuje sa 10.4%. Stočni fond u opštini Podgorica prema evidenciji čini 450 farmi u govedarstvu sa oko 4.600 krava, 260 farmi u ovčarstvu sa ukupno 28.000 ovaca i 80 farmi u kozarstvu sa ukupno 42.000 koza. Evidencija se ne vodi u govedarstvu, ukoliko ima manje od 3 grla, u ovčarstvu manje od 20 grla i u kozarstvu manje od 10 grla. Stočrastvo u opštini Podgorica zastupljeno je naročito u sjevernijem dijelu na kome se pretežno gaje goveda, ovce i koze ili je organizovana intezivna proizvodnja rasplodnih i tovnih životinja u zatvorenom prostoru na farmama. Vrsta koja je autohtona u Crnoj Gori i kojoj prijeti istrebljenje je buša. Pojedinačna grla ili manja stada buše mogu se naći i u zaleđu Skadarskog jezera i području oko rijeke Bojane. Najčešća vrsta ovce je pramenka sa nekoliko varijeteta koji su adaptirani lokalnim uslovima i to: zetska žuja, takođe ugrožena vrsta koja je prvobitno uzgajana oko Podgorice (Zeta, Lješkopolje, Ćemovsko polje do Bjelopavlića) i Bardoka. Domaća balkanska koza gaji se u područjima koja nijesu pogodna za ovcu, a pogotovu ne za gajenje goveda. Takva su područja krša koja su obično obrasla šikarom i sitnim listopadnim drvećem. Broj registrovanih farmi iznosi 468 sa kapacitetom od ukupno 2.277 grla stoke, dok je na nivou Crne Gore registrovano 3.144 farmi sa 13.419 grla stoke.

o Područje Opštine Cetinje zahvata površinu od 910 km2, ili 6,6% ukupne površine Crne Gore (13.812 km2). Opština Cetinje raspolaže osrednjim resursima obradivih poljoprivrednih površina. Ukupno raspoloživo poljoprivredno zemljište iznosi 4763,6 ha od čega 873 ha je ukupno korišćeno poljoprivredno zemljište.

o Opština Bar zahvata kopneni prostor površine 598 km2, a sa pripadajućom vodenom površinom Skadarskog jezera od 128 km2 (od albanske granice do Podseljana), zauzima deveto mjesto među svim opštinskim područjima u Crnoj Gori. Najviša tačka Opštine je vrh planine Rumije, sa nadmorskom visinom od 1.593 m.

o U Izvještaju su dati sledeći podaci za stočni fond, po opštinama, za: Nikšič, Danilovgrad, Podgoricu, Cetinje I Bar, i to: za broj porodičniih poljoprivrednh gazdinstva prema tipu veličini razreda stada, poljoprivredna gazdinstva prema broju konja, magaraca, mazgi, mula, poljoprivredna gazdinstva prema kategoriji goveda, poljoprivredna gazdinstva prema kategoriji svinja, ovaca, koza, pčela I zečeva.

o Ukupna poljoprivredna proizvodnja u Crnoj Gori, u odnosu na 2010. bilježi porast od 9.5%, uslijed povećanja biljne proizvodnje za 2.7% i stočarstva za 19.9%. U biljnoj proizvodnji bilježi se značajan porast proizvodnje krompira, mrkve, kukuruza, ovsa, šljiva, jabuka, krušaka. U stočarstvu, značajan je porast proizvodnje kravljeg i ovčjeg mlijeka i prirasta ovaca i svinja. U ukupnoj poljoprivrednoj proizvodnji u 2011.god. učešće biljne proizvodnje iznosi 56.6% i stočarske proizvodnje 43.4%.

o U nizu agrotehnčkih mjera, posebna pažnja se posvećuje blagovremenoj i pravilnoj primeni različitih đubriva, kako bi njihov efekat došao do punog izražaja. Najčešća istraživanja u ovoj oblasti su usmerena u pravcu povećanja prinosa gajenih kultura, dok se baza njihovog kumulativnog dejstva (promene bioloških i hemijskih svojstava zemljišta) često zanemaruje.

o Mnoga neorganska đubriva ne zamjenjuju elemente u tragovima u zemljištu, te zemljište postaje postepeno osiromašeno pri uzgajanju usjeva. Ovo trošenje je u vezi sa studijama koje su pokazale opadanje sadžaja (do 75%) količine elemenata u tragovima u voću i povrću.

85

o Procjena godišnjeg prometa stajskog đubriva za područje Podgorice urađena je na osnovu anketiranja /intervjua sa prodavcima stajskog đubriva sa dva glavna mjesta prodaje – „punkta“: (i) na Zabjelu (kod Pasarele i iza „Našeg Diskonta“) i (ii) na Tuškom putu (raskrsnica kod podvožnjaka). Prema obabljenoj anketi, na ta dva prodajna punkta ima oko 20 aktivnih prodavaca čija je godišnja prodaja stajskog đubriva u poslednjih 10 godina dosta varirala i kretala se u rasponu od 30 tona do približno 100 tona po prodavcu. Poslednjih godina je došlo do povećane tražnje stajskog đubriva. U skladu sa tim prodavci su dali svoje procjene o godišnjem prometu za 2012 godinu, koje su preračunom dale srednju vrijednost od 75 tona, godišnje. Zbog toga se može smatrati da je procijenjeni promet stajskog đubriva u 2012 godini u Podgorici (djelimično uključuje područje Zete, Malesije i Crmnice, kao i prodaje po pozivu“) oko 1.500 tona (20 prodavaca x 75 tona = 1.500 tona).

o Procijenjen je i promet stajskog đubriva na drugim prodajnim mjestima koja su vezana za neposredni sliv Skadarskog jezera, i to: u Podgorici (na Zlatici, kod Stočne pijace i dr), u Tuzima (na ulazu), Golubovcima (oko raskrsnice), Danilovgradu (pored puta kod kružnog toka) i povremeno na Virpazaru (za Crmnicu) i drugim mjestima. Gruba procjena prometa stajskog đubriva na tim mjestima je da ista ne prelazi po obimu promet na prethodno navedena 2 glavna mjesta prodaje i kreće se od 1.000 do 1.500 tona. Područje sa koga se otkupljuje stajsko đubrivo je dosta široko, od Grahova i Nikšića preko Bjelopavlića do Kuča. Na osnovu prethodnog, može se procijeniti da je obim realizovanog prometa stajskog đubriva na svim prodajnim mjestima vezanim za neposredni sliv Skadarskog jezera u 2012 godini oko 2.500 – 3.000 tona.

o Postoji više oblika zagađenja koji utiču na sve segmente životne sredine, a to su industrijska postrojenja, poljoprivreda, saobraćajnice, registrovane i neregistrovane deponije, odnosno odlagališta smeća i dr, koje ugrožavaju sve sfere: vazduh, vodne potencijale, zenljište.

o Na teritoriji opštine Nikšić nalazi se veliki broj različitih industrija. Najznačajnije industrije su: holding kompanija željezara „Nikšić“, industrija piva „Trebjesa“, fabrika alkoholnih pića „Neksan“, klanica „Goranović“, fabrika mesnih prerađevina „Goranović“, industrija mašina i mašinskog alata „Montevar – Metalac“, mljekara „Nika“ i mljekara „Srna“. Na gradski kanalizacioni sistem povezane su sledeće industrije: holding kompanija željezara „Nikšić“, industrija piva „Trebjesa“ i fabrika alkoholnih pića „Neksan“. Ostale industrije svoje otpadne vode ispuštaju u septičke jame ili direktno u vodotokove. Sve ove industrije nemaju riješen tretman otpadnih voda te na taj način direktno doprinose devastaciji akvatičnih ekosistema, jedino Holding kompanija željezara„Nikšić“ ima izgrađen separacioni sistem otpadnih voda, posebno za sanitarne i posebno za procesne vode.

o Na prostoru opštine Nikšić, javljaju se sve vrste otpadnih voda: komunalne, industrijske, atmosferske, otpadne vode sa poljoprivrednih površina i dr. Procijenjene količine otpadnih voda od industrijskog sektora koji se snabdjevaju sa sopstvenih uzvorišta iznose 22.400.000 m3 godišnje. Količina otpadnih voda od stanovništva I industrijskih objekata koji su priključeni na gradsku kanalizacionu mrežu iznosi oko 6.000.000 m3 godišnje.

o Otpadne vode iz Danilovgrada ulivaju se direktno u rijeku Zetu. Jedan uliv je blizu mosta, drugi uzvodno stotinak metara na Kosaću i treći u Landži. Sve otpadne vode fabrika, farmi i manjih zagađivača slivaju se direktno u rijeku.

o Cetinje ima tzv. mješovitu kanalizaciju, što podrazumijeva, da se istim sistemom odvode i otpadne i atmosferske vode. Sve vode se netretirane odvode u prirodan ponor na Donjem Polju, odakle ponovo izviru na izvorištu Rijeke Crnojevića (Obodska pećina). Problem ovakvog

86

načina odvođenja voda je višestruk. Zbog malog kapaciiteta ponora, prilikom većih atmosferskih padavina u jesenjem i zimskom periodu, često dolazi do plavljenja donjeg dijela Cetinjskog polja a samim tim i do izlivanja netretiranih otpadnih voda u široj okolini ponora, čime dolazi do zagađenja zemljišta, koje je uglavnom poljoprivredno,kao i stambenih objekata. Posljedice ovakvog zagađenja su trajne. Čitavo područje opštine Cetinje nizvodno od ponora prema Rijeci Crnojevića zagađuje se otpadnim vodama grada,jer prilikom većih atmosferskih taloga, dio tih voda izbija na površinu u Dobrskom selu, Strugarima i Ceklinu.

o Kombinat aluminijuma u Podgorici i AD Plantaže su dva najveća preduzeća u Podgorici. Negativni uticaji rada Kombinata aluminijuma u Podgorici, na životnu sredinu i zdravlje ljudi evidentiraju se godinama. Posljedice po narušavanje kvaliteta životne sredine ogledaju se u pogoršanju kvaliteta osnovnih segmenata životne sredine: podzemnih i površinskih voda, vazduha i zemljišta. Zagađenju Skadarskog jezera doprinosi i spiranje sa deponija čvrstog otpada koje dodatno doprinose zagađenju podzemnih voda, kao i čvsti otpad iz svih naselja na jezeru koji se usled nedostatka komunalne infrastrukture odlaže u jezero. Za stanovnike Zetske ravnice KAP je glavni izvor zagadjenja kako vode za piće, tako i zemljišta i vazduha. Glavni zagadjivači za stanovnike u Riječkoj nahiji su otpadne fekalne vode koje usled nefunkcionisanja kolektora odlaze direktno u jezero i čvrsti otpad. U Krajini osnovnim izvorom zagadjenja smatra se čvrsti otpad koji se odlaže u jezero. Uslijed nepostojanja komunalne infrasrukture, organizovanog odlaganja čvrstog otpada, i na području Crmnice ovo je glavni problem, kao i uticaj KAP-a kao izvora zagadjenja.

o Otpadne vode koje opštine Podgorice i Cetinja (divlje deponije i dr), direktno utiču na kvalitet voda Skadarskog jezera. Pored navdenog, opštine Nikšić i Danilovgrad značajno doprinose količini otpadnih voda koje rijekom Zetom i Moračom dospijevaju u vode Skadarskog jezera. zatim zagađenja iz KAP-a kao i spiranje sa poljoprivrednih površina, naročito velike količine pesticida koje dospijevaju u vode jezera (sa plantaža Agrokombinata, vinograda i zasada breskvi, kao i sa ostalih poljoprivrednih površina) umnogome zagađuju Skadarsko jezero.

o Primjena mjera agrohemijske analize zemljišta koja ima za cilj racionalizaciju potrošnje mineralnih đubriva, a koja garantuje zaštitu agrosistema od kontaminacije, održavanje nivoa plodnosti i veći prinos na snazi je već godinama. Ova mjera se pokazala uspješnom, u smislu edukovanja poljoprivrednih proizvođača prilikom upotrebe đubriva. Racionalizacija primjene pesticida ima višestruki značaj, koji se ogleda u smanjenju negativnih uticaju na životnu sredinu i smanjivanju troškova zaštite. Ove mjere racionalaizacije upotrebe pesticida odnose se na njihovu primjenu samo u slučajevima kada je neophodno i kada ne postoji alternativa njihovoj primjeni. Ovo se odnosi na slučajeve masovne pojave štetnih organizama koje mogu nanijeti velike štete. Primjena se odnosi i u slučajevima pojave lokalnih žarišta štetnih organizama i kada postoji prijetnja njihovog širenja na druga područja. Blagovremenim intervencijama i suzbijanjem lokalnih žarišta štetnih organizama doprinosi se manjoj upotrebi pesticida. Racionalizacija upotrebe pesticida ostvaruje se i odgovarajućim načinom primjene, pravovremenom upotrebom i stručnim izborom odgovarajućih preparata.

o U cilju zaštite životne sredine, smanjivanja i ograničavanja utroška pesticida u biljnoj proizvodnji neophodna je primjena IPM sistem-a, odnosno sistema integralne zaštite bilja i održivi koncept poljoprivredne proizvodnje koji se bazira na korišćenju svih upotrebljivih metoda borbe protiv štetočina (prema fenofazi loze) prije upotrebe hemijskih sredstava.

87

8. LITERATURA Bird G. and Berney M. (2000). Pest ecology and management. In Michigan field crop ecology, M. Cavigelli, S. Deming, L. Probyn and R. Harwood (eds). Michigan State University Extension Bull. E-2624. East Lansing, MI. Bulić, Z. (2002). Značaj biljnog svijeta u tradicionalnoj narodnoj medicini u Crnoj Gori, sa posebnim osvrtom na područje Crmnice, 137-145. Zbornik radova sa simpozijuma održanog na Viru, 12/13 jula 2012.Crmica, naslijeđe i budućnost, 1-226. Ćetković, B.Mogućnost razvoja primarne proizvodnje žitarica u Crnoj Gori, 1-69. Despotović,A., Jovanović, M., Bulatović,B. (2001).Uslovi i mogućnosti proizvodnje krompira u Crnoj Gori. Poljoprivreda i šumarstvo,Vol.47 (1-2): 115-1125. Podgorica Doderović, M., Ivanović,Z. Bilans površina po namjeni u Crnoj Gori. Gajić, Ž. (2006): Agrobiznis u ekološkoj proizvodnji hrane, Menadžment organske proizvodnje u stočarstvu, ( str. 265-294 ), Poljoprivredni fakultet, Beograd, Srbija. Grbavčević, Lj. (2008). Upotreba pesticida u vinogradarstvu, 1-26. Mirecki, N. (2011,) Organska proizvodnja, Monteorganica (Elaborat, trajanje projekta od 2009 do 2011.), Monteorganica (Agencija za sertifikovanje), Sertifikacija organske poljoprivrede, USAID, Podgorica, Ognjenović, F. (2002). Pčelarstvo u Crmnici, 113-119.Zbornik radova sa simpozijumaa održanog na Viru, 12/13 jula 2012.Crmica, naslijeđe i budućnost, 1-226. Savić,S. (2002). Vinogradarstvo i vinarstvo u Crmnici, 121-ć135. Zbornik radova sa simpozijumaa održanog na Viru, 12/13 jula 2012.Crmica, naslijeđe i budućnost, 1-226. Simović M., Erjavec E., Marković M., Volk T., (2006). Crnogorska poljoprivreda i Evropska Unija, strategija razvoja proizvodnje hrane i ruralnih područija. Republika Crna Gora, Vlada Republike Crne Gore, Ministarstvo poljoprivrede, šumarstva i vodoprivrede, Podgorica, 1-246.. Steiner A., Martonakova H., Guziova Z., (2003). Vodič za dobro upravljanje u oblasti životne sredine. Regionalna kancelarija za Evropu i Zajednicu nezavisnih država UNDP-a, Kijev, 1-335. Takač,M. (2008).Strategija primjene pesticida, 1-11. Tomović,R. (2002). Ljekovito bilje Crmnice, 157-165. Zbornik radova sa simpozijumaa održanog na Viru, 12/13 jula 2012.Crmica, naslijeđe i budućnost, 1-226. Indeksi poljoprivredne proizvodnje (2012). Saopštenje, broj 198, 1-2. Monstat (Zavod za statistiku). Podgorica. Izvještaj o stanju uređenja prostora opštine Danilovgrad za 2912.godinu, 1-32. Lokalni ekološki akcioni plan Prestonice Cetinje. Regionalni centar za zaštitu životne sredine za Centralnu i Istočnu Evropu. Kancelarija u Crnoj Gori. ISBN 86-908773-0-4. Publikacija izdata u okviru

88

projekta:“Promovisanje mreža i razmjena u zemljama jugoistočne Evrope –Skadarsko jezero. Finansijska podrška, švajcarska agencija za saradnju i razvoj SDC. Lokalni plan zaštite životne sredine glavnog grada Podgorice 2010-2014. 1-98, 2010 Monstat. Popis poljoprivrede 2010. Struktura poljoprivrednih gazdinstava.Korišćeno zemljište, 1-41., Podgorica 2011. Monstat. Popis poljoprivrede 2010. Struktura poljoprivrednih gazdinstava.Stočni fond, 1-299. Podgorica, 2011. Monstat. Popis poljoprivrede 2010. Struktura poljoprivrednih gazdinstava.Teme od posebnog interesa, 1-155. Podgorica 2011. Monstat. Popis poljoprivrede 2010. Struktura poljoprivrednih gazdinstava.Znamo šta imamo. 1-25. Podgorica 2011. Monstat. Zavod za statistiku, (2011). Popis poljoprivrede 2010. Struktura poljoprivrednih gazdinstava.Tipologija poljoprivrednih gazdinstava, 1-64, Pravilnik o metodama organske stočarske proizvodnje, (Službeni list RCG, broj 49/04), Ministarstvo poljoprivrede, šumarstva i vodoprivrede, Podgorica. Pravilnik o metodama organske biljne proizvodnje i sakupljanja šumskih plodova i ljekovitog bilja, (Službeni list RCG, broj 49/04), Ministarstvo poljoprivrede, šumarstva i vodoprivrede, Podgorica. Profil opštine Podgorica 1-10. Regionalni biznis Centar Podgorica. Sekretarijat za urbanizam, komunalno stambene poslove i zaštitu životne sredine opštine Danilovgrad. Izvještaj o stanju uređenja prostora opštine Danilovgrad, za 2012 god.1- 32. Stanje životne sredine u Opštini Nikšić. Opasnosti i mogućnosti. Organisation for Security and co opeartion in Europe.Mission to Montenegro. 1-105. Nikšić, decembar.2010. Socijalna analiza za Skadarsko jezero. Finalni izvještaj, 1-98. Centar za preduzetništvo i ekonomski razvoj CEED,2007. Zakon o organskoj poljoprivredi, „Službeni list RCG“, br.49/04, Podgorica, 2004. Dalmacija B., Kontrola kvaliteta voda u okviru upravljanja kvalitetom Novi Sad 2000 Popović Ž., Agrohemija i Fertilizacija, Beograd 1985 Mr Stajkovac J. I dr., 1st International Conference ECOLOGICAL SAFETY IN POST-MODERN ENVIRONMENT Zakon o zdravstvenoj zaštiti bilja, ("Sl. list RCG", br. 28/06 od 03.05.2006, "Sl. list Crne Gore", br. 28/11) Zakon o sredstvima za zaštitu bilja, ("Sl. list Crne Gore", br. 51/08 od 22.08.2008, 40/11) Informacija o stanju životne sredine u Crnoj Gori za 2012. godinu