9

Dr.s

c. M

iloš

D. M

iško

vić

─ RP

RILO

G P

OZN

AVA

NJU

RA

ZVO

JA IS

TRA

ŽIVA

NJA

RU

RALN

IH P

ROST

ORA

U B

OSN

I I H

ERC

EGO

VIN

I

Dr.sc. Miloš D. Mišković*

PRILOG POZNAVANJU RAZVOJA ISTRAŽIVANJA RURALNIH PROSTORA U BOSNI I HERCEGOVINI

Sažetak

Organizirana naučna istraživanja stanovništva i naselja u južnoslavenskim zemljama otpočela su tijekom zadnje dekade 19 stoljeća. Ova istraživanja su se temeljila na metodološkim upustvima uvaženog profesora Jovana Cvijića. Rezul-tati istraživanja koja su na žalost prekinuta ratovima na Balkanu i dva svjetska rata čine nekoliko desetina monografija iz fonda Cvijićeve antropogeografske ško-le.

U ovom skromnom radu, autor je fokusirao pozornost na povijesne aspek-te kriterija funkcionalne analize koja uključuje područja od ruralnih naselja do modernih radova koji pokušavaju definirati funkcionalnost ruralnog područja za znastvene i praktične potrebe nauke koja proučava selo.

Ključne riječi: istorijski aspect, funkcionalna analiza, ruralna naselja, rural-ni prostor, Južnoslavenske zemlje

* Dr.sc. Miloš D. Mišković, Univerzitet u Banja Luci, Prirodno-matematički fakultet, Mladena Stojanovića 2, Banja Luka

10ZB

OR

NIK

─ P

rvi m

eđun

arod

ni g

eogr

afsk

i zna

nstv

eni s

impo

zij

Doprinos Cvijićeve antropogeografske škole istraživanju naselja i stanovništva

Organizovana naučna istraživanja stanovništva i naselja u jugoslo-venskim zemljama započela su u posljednjoj deceniji XIX vijeka na osnovu metodoloških uputstava koje je napisao istaknuti geo-

graf Jovan Cvijić. Nakon imenovanja za redovnog profesora Velike škole u Beogradu 1893. godine, pokrenuo je široku naučnu djelatnost: osnovao je Katedru za geografiju i bio njen šef sve do svoje smrti 1927. godine; 1910. osniva i Srpsko geografsko društvo koje samo dvije godine kasni-je počinje izdavati svoj naučni časopis, Glasnik geografskog društva. Za kratko vrijeme svoje učenike obučio je za saradnike u istraživanju sta-novništva i naselja, a za prikupljanje građe iz ove tematike bile su anga-žovane i ličnosti izvan naučnih institucija. Godine 1896. Cvijić objavljuje Uputstva za proučavanje sela u Srbiji, a 1898. u Bosanskoj vili, listu za zabavu, pouku i književnost objavljuju se Uputstva za poznavanje sela u Bosni i Hercegovini u sedam sljedećih poglavlja: I Položaj sela II Tip sela III Kuća, dvor i okućnica IV Stanovi ili stanine (stajnice), kolibe i druge zgrade u planini i polju V Priče i tumačenja o imenima sela VI Osnivanje sela, ranija naselja i njihovi tragovi VII Zanimanje stanovništva

Rezultati ovih dobro pripremljenih istraživanja počinju se publiko-vati1902. godine serijom knjiga pod nazivom ‘’ Naselja srpskih zemalja’’, a od 1922.godine pod izmijenjenim naslovom ‘’Naselja i porijeklo sta-novništva’’. U prvom tomu koji je objavljen 1902. godine Cvijić izlaže na 220 strana svoju naučnu raspravu pod naslovom Antropogeografski pro-blemi Balkanskog poluostrva. Ovo djelo je postalo osnova za Cvijićeve kasnije radove i radove njegovih učenika i saradnika i predstavlja temelj Cvijićeve Antropogeografske škole.

Djela sa teritorije Bosne i Hercegovine:Trifković, S.:Višegradski Stari Vlah, 1903.Dedijer, J.: Bilećke Rudine,1903.Đurić-Kozić, O.: Šuma, Površ i Zubci u Hercegovini, 1903.Trifković, S. i V.: Sarajevska okolina, 1908.Dedijer, J.: Hercegovina, 1909.Milojević, B.: Kupreško, Vukovsko, Ravno i Glamočko polje, 1923.Rađenović, P.: Sela parohije Krnjeuše u Bosni, 1923.Rađenović, P.: Bjelajsko polje i Bravsko, 1925.Karanović, M.: Pounje u Bosanskoj Krajini, 1925.Filipović, M.: Visočka nahija, 1928Karanović, M.: Sanička župa u Bosanskoj Krajini, 1930.Filipović, M.: Borovica, 1930.Filipović, M.: Vogošća i Bioča u Bosni, 1930.

11

Dr.s

c. M

iloš

D. M

iško

vić

─ RP

RILO

G P

OZN

AVA

NJU

RA

ZVO

JA IS

TRA

ŽIVA

NJA

RU

RALN

IH P

ROST

ORA

U B

OSN

I I H

ERC

EGO

VIN

I

Rađenović, P.: Unac, 1948.Filipović, M.: Glasinac, 1950.Šobajić, P.: Dabarsko polje u Hercegovini, 1954.Filipović, M.: Rama u Bosni, 1955.Filipović, M. I Mićović,Lj.: Popovo u Hercegovini, 1955.

Uticaj djelatnosti Međunarodne geografske unije

U vrjednovanju istraživanja Cvijićeve antropogeografske škole tre-ba imati na umu da su ona otežavana i prekidana političkim krizama i ratnim zbivanjima dva balkanska i dva svjetska rata. Treba istaći me-todološku orginalnost ove škole, vrijeme i okolnosti njenog nastanka i satisfakciju koja može služiti za ponos: do 1925. kada je održan XI. kon-gres Međunarodne geografske unije i formirana Komisija za istraživanje seoskih naselja objavljeno je devet monografija edicije Naselja i porijeklo stanovništva. Na XV kongresu Međunarodne geografske unije 1938. dje-latnost Komisije za seoska naselja proširena je i istraživanjem stanovniš-tva i nazvana Komisijom za stanovništvo i naselja.

Istraživanja iskorišćavanja zemljišta inicirana tridesetih godina u Ve-likoj Britaniji od strane L.D. Stamp-a i njegovih saradnika bila su osnova da se na XVI kongresu Međunarodne geografske unije u Lisabonu 1949. godine pored postojećih i novih tematskih komisija formira i Komisija za svjetsku inventarizaciju korišćenja zemljišta na čelu sa prof. Stamp-om. Britanska iskustva su prihvaćena kao metodološka inovacija istraživanja osnovne djelatnosti sela – poljoprivredne proizvodnje. U vegetacionom periodu vršena je inventarizacija, bolje rečeno kartiranje strukture agrar-nog pesaža na planovima i kartama krupnog mjerila da bi bila mogu-ća identifikacija svake parcele i njenog poljoprivrednog korišćenja u toj godini. Paralelno sa kartiranjem prikupljani su svi postojeći statistički podaci koji se odnose na poljoprivrednu djelatnost i vršena neophodna anketiranja subjekata poljoprivredne djelatnosti o organizacionim, soci-ološkim i ekonomskim obilježjima. Primjena aktuelnih aerofoto i satelit-skih snimaka ubrzala je identifikaciju agrarnog pejsaža i skratila terenska istraživanja, ali su i dalje zbog nedostatka potrebnih statističkih podata-ka bili potrebni gotovo djelimični popisi poljoprivredne djelatnosti. Pri-prema za štampu i štampa karata korišćenja zemljišta sa veoma brojnim i složenim obilježjima povećali su troškove ovih istraživanja do nivoa koji nije nije mogao biti šire prihvatljiv u praksi. I zemlje koje su prednjačile u ovom poslu odustajale su od izrade detaljnih karata korišćenja zemljišta za čitav teritorij zemlje, reducirale broj obilježja i počele štampanje karata iskorišćavanja zemljišta u razmjerama 1:200000 do 1:500000 za potrebe regionalnog i državnog planiranja.

U okviru Međunarodne geografske unije 1964-1976. djeluje Komi-sija za tipologiju poljoprivredne proizvodnje pod dejstvom istaknutog poljskog stručnjaka profesora Jeržija Kostrovickog. Nakon višegodišnjeg rada i niza eksperimentalnih istraživanja i provjera u pojedinim evrop-skim zemljama uključujući i Jugoslaviju odabrano je u prvoj varijanti 27, zatim 28 kriterija za tipologiju poljoprivredne djelatnosti (Kostrovicki J. Szyrmer, H.J.,13, str. 95-96) svrstanih u četiri grupe:

12ZB

OR

NIK

─ P

rvi m

eđun

arod

ni g

eogr

afsk

i zna

nstv

eni s

impo

zij

Slika 1 Karta iskorištavanja zemljišta općine Laktaši rađena na bazi mreže heksagona

13

Dr.s

c. M

iloš

D. M

iško

vić

─ RP

RILO

G P

OZN

AVA

NJU

RA

ZVO

JA IS

TRA

ŽIVA

NJA

RU

RALN

IH P

ROST

ORA

U B

OSN

I I H

ERC

EGO

VIN

I

Slika 1 Karta iskorištavanja zemljišta općine Laktaši rađena na bazi mreže heksagona

I Društvena obilježja 1. Udio poljoprivrednog zemljišta u vlasništvu plemenskih zajednica u

%2. Udio poljoprivrednog zemljišta u % koje se iznajmljuje na različite

načine3. Udio poljoprivrednog zemljišta u % u privatnom posjedu4. Udio poljoprivrednog zemljišta u kolektivnoj i državnoj svojini u %5. Broj aktivnih stanovnika zaposlenih u poljoprivredi na jedno doma-

ćinstvo 6. Površina poljoprivrednog zemljišta u hektarima na jedno domaćin-

stvo 7. Globalna poljoprivredna proizvodnja u uslovnim jedinicama na jed-

no domaćinstvo

II Organizaciono-tehnička obilježja 1. Broj zaposlenih lica u poljoprivrednoj djelatnosti u uslovnim jedini-

cama na 100 hektara poljoprivrednog zemljišta2. Radna grla u uslovnim jedinicama na 100 hektara obradivog zemljišta 3. Poljoprivredne mašine u konjskim snagama na 100 hektara obradi-

vog zemljišta4. Mineralna gnojiva u kg NPK na 1 ha obradivog zemljišta5. Navodnjavanje izraženo u % navodnjavanog u obradivom zemljištu6. Intenzitet korišćenja zemljišta izražen u % zasejanog, u odnosu na

obradivo zemljište7. Intenzitet stočarstva (u velikim jedinicama) na 100 ha poljoprivred-

nog zemljišta

III Proizvodna obilježja1. Globalna proizvodnja u uslovnim jedinicama na 1 ha poljoprivred-

nog zemljišta 2. Globalna proizvodnja u uslovnim jedinicama na 1 ha obradivog ze-

mljišta3. Globalna proizvodnja u uslovnim jedinicama na 1 zaposlenog u po-

ljoprivredi4. Robna proizvodnja u uslovnim jedinicama na 1 zaposlenog u poljo-

privredi 5. Udio robne proizvodnje u % u globalnoj proizvodnji 6. Robna proizvodnja u uslovnim jedinicama na 1 ha poljoprivrednog

zemljišta 7. Stepen specijalizacije poljoprivredne proizvodnje (koncentracija po-

ljoprivredne proizvodnje na određenom broju proizvoda)

14ZB

OR

NIK

─ P

rvi m

eđun

arod

ni g

eogr

afsk

i zna

nstv

eni s

impo

zij

IV Strukturna obilježja

1. Udio trajnih i polutrajnih kultura u % u poljoprivrednom zemljištu 2. Udio stalnih livada i pašnjaka u % poljoprivrednog zemljišta3. Udio površina pod krmnim biljem u % u poljoprivrednom zemljištu4. Udio animalne proizvodnje u % u globalnoj proizvodnji5. Udio animalne proizvodnje u % u robnoj proizvodnji 6. Udio industrijskog bilja u % u globalnoj proizvodnji7. Udio biljojednih životinja u % od ukupnog broja domaćih životinja u

uslovnim velikim jedinicama

Svaki od 28 kriterija prema intenzitetu klasira se u jednu od 5 klasa nakon čega se vrši tipološko rangiranje na tipove I, II i III ranga.Navodimo tipove I ranga:E - tradicionalna ekstenzivna poljoprivredaL - tradicionalna poljoprivreda na velikim posjedT - tradicionalna poljoprivreda na malom posjedu M – robna poljoprivredna proizvodnjaS – kolektivna i društvena poljoprivredna proizvodnja A – visoko specijalizovana ekstenzivna i intenzivna stočna proizvodnja

Uz navedenih šest tipova prvog ranga poljoprivredne proizvodnje u metodologiji za tipologiju poljoprivrede svijeta, navedeno je 25 tipova drugog I 93 tipa trećeg ranga. Ova tipologija, nažalost, nije našla širu primjenu u praksi.

Novija istraživanja funkcija seoskih naselja

Društveno – ekonomski razvitak tokom vremena i različit intenzitet industrijalizacije i urbanizacije narušili su oštu granicu između sela i grada. Teritorije sela nisu više samo isključivo agrarni proizvodni pro-stor. Sem cestovnih i željezničkih saobraćajnica, energetskih objekata i hidroakumulacija različite namjene, energetske i telefonske mreže, u seoski prostor lociraju se industrijski objekti, skladišta robe, naročito u okolini gradova i duž saobraćajnica, zatim zone za rekreaciju i odmor gradskog stanovništva. U potrebama za seoskim prostorom jednostra-no su uzražene aspiracije velikih gradova: seoski prostor se smatra re-zervnim prostorom za širenje grada i potreba gradskog stanovništva. Sve izraženija polifunkcionalnost seoskog prostora nameće savremeno vrjednovanje prirodnih teritorijalnih kompleksa i koordinaciju različitih funkcija, postojećih i onih koje predviđamo prostornim planovima na seoskom području.

Imajući to u vidu savremena funkcinalna klasifikacija sela ne može se više svoditi samo na različite vidove analize aktivnog stanovništva po granama djelatnosti već je nephodno upoznavanje prostorne struktu-re čitavog seoskog atara i njegovih funkcija. Značaj polifunkcionalnosti seoskog prostora potvrđen je djelatnošću Međunarodne geografske uni-

15

Dr.s

c. M

iloš

D. M

iško

vić

─ RP

RILO

G P

OZN

AVA

NJU

RA

ZVO

JA IS

TRA

ŽIVA

NJA

RU

RALN

IH P

ROST

ORA

U B

OSN

I I H

ERC

EGO

VIN

I

je. Već 1972. godine bila je osnovana Radna grupa za planiranje i razvoj seoskih područja koja je od 1976. prerasla u Komisiju za razvoj seoskih područja, a od 1984. godine ova Komisija djeluje kao Komisija za prom-jene seoskih sistema.

Iz iskustva u istraživanjima funkcionalne strukture seoskih područja koja su na nizu primjera obavili stručnjaci Instituta za geografiju i pro-storno planiranje Poljske Akademije nauka, osnovni metodski problemi kao i kod svake klasifikacije bili su sljedeći: izbor i identifikacija objekata istraživanja, izbor kriterija za funkcionalnu klasifikaciju i njihova kvanti-fikacija i analiza kriterija i metoda tipološkog grupisanja.

Uslijedio je izbor kriterija za funkcionalnu klasifikaciju seoskog pro-stora imajući u vidu osnovna sredstva za proizvodnju – zemlju, rad i kapital, te efekte proizvodnje i dohodak.

Pregled primjenjivanih kriterija

I BIOPRODUKCIONE FUNKCIJE

POLJOPRIVREDAUdio poljoprivrednog zemljišta u % u ukupnoj površini Udio poljoprivrednog zemljišta u državnoj svojini u % ukupne površine

poljoprivrednog zemljištaUdio aktivno zaposlenih u poljoprivredi u % u ukupnom broju aktivnog

stanovništvaUdio poljoprivrednog stanovništva u % u ukupnom stanovništvuBroj aktivno zaposlenih u poljoprivredi na 100 ha poljoprivrednog sta-

novništvaBroj aktivno zaposlenih u poljoprivredi na 1 domaćinstvoVrijednost osnovnih sredstava na 100 ha poljoprivrednog zemljištaVrijednost osnovnih sredstava po jednom domaćinstvuObrtna sredstva na 1 ha poljoprivrednog zemljištaGlobalna proizvodnja na 1 ha poljoprivrednog zemljišta Globalna proizvodnja na 1 zaposlenog u poljoprivrediRobna proizvodnja u % od globalne proizvodnjeRobna proizvodnja na 1 ha poljoprivrednog zemljištaRobna proizvodnja na 1 zaposlenogUdio poljoprivredne proizvodnje u % u nacionalnom dohotku

ŠUMARSTVO Površina pod šumama u % ukupne površine Zaposleni u šumarstvu u % ukupno zaposlenih Šumarska proizvodnja po 1 ha pod šumamaUdio šumarske proizvodnje u % u nacionalnom dohotku

RIBARSTVOUdio vodenih površina u % ukupne površine

16ZB

OR

NIK

─ P

rvi m

eđun

arod

ni g

eogr

afsk

i zna

nstv

eni s

impo

zij

Zaposleni u ribarstvu u % od ukupnog broja zaposlenih Robna proizvodnja na 1 ha površine Udio ribarske proizvodnje u % u nacionalnom dohotku

II TEHNOPRODUKCIONE FUNKCIJE INDUSTRIJA Površine objekata industrijskih postrojenja u % ukupne površine Zaposleni u industriji u % u ukupnom broju zaposlenih prema mjestu

stanovanja i mjestu radaZaposleni u industriji na 1 km2

Vrijednost osnovnih sredstava na 1 km2

Industrijska proizvodnja na 1 km2

Industrijska proozvodnja na 1 zaposlenogUdio industrijske proizvodnje u % u nacionalnom dohotku

GRAĐEVINARSTVOZaposleni u građevinarstvu u % ukupnog broja zaposlenih Udio građevinarstva u % u nacionalnom dohotku

III USLUŽNE FUNKCIJE REKREACIJA I TURIZAMBroj zaposlenih u % u ukupnom broju zaposlenihBroj postelja za rekreaciju i turizam na 1 km2

Broj postelja na 1000 stanovnikaUdio rekreacije i turizma u % u nacionalnom dohotku

TRANSPORTZaposleni u transportu u ukupnom broju zaposlenihDužina magistralnih i regionalnih puteva na 1 km2

Udio transporta u % u nacionalnom dohotku

STANOVANJEZaposleni koji putuju na posao u % ukupnog broja zaposlenihZaposleni koji putuju na posao na 1000 stanovnika

OSTALE USLUGEZaposleni u uslužnim funkcijama egzogenog karakteraZaposleni u egzogenim funkcijama na 1000 stanovnika

Svaki od predviđenih kriterija prema numeričkoj vrijednosti bio je numerisan brojem 1 od 5 klasa nakon čega je vršena statistička obrada i tipološka klasifikacija (Stola, W.,17. str. 444-445). Prema publikovanim i dostupnim radovima iz navedenog pregleda kriterija upotrebljavano je oko 17 kriterija, uz nastojanje da u dovoljnoj mjeri budu reprezentativni za predviđenu namjenu.

Evidentno je nastojanje istraživača da se funkcionalna klasifika-

17

Dr.s

c. M

iloš

D. M

iško

vić

─ RP

RILO

G P

OZN

AVA

NJU

RA

ZVO

JA IS

TRA

ŽIVA

NJA

RU

RALN

IH P

ROST

ORA

U B

OSN

I I H

ERC

EGO

VIN

I

cija i tipologija seoskih naselja proširi, sem analize strukture aktivnog stanovništva i poljoprivrednog zemljišta na čitavoj teritoriji – atar sela.

Da bi se pristupilo funkcionalnoj klasifikaciji i tipologiji seoskog pro-stora potrebno je izvršiti istraživanje prirodnih teritorijalnih kompleksa i vrjednovati ih da bi bilo moguće prognoziranje kakve sve antropogene sadržaje može primiti prostor.

Iz mnoštva klasifikacija registrovanih u geografskim bibliografijama odabrali smo predstavljenu, jer je nastala višegodišnjim radom u Institutu za geografiju i prostorno uređenje Poljske akademije nauka i uz potrebne nadležnosti Međunarodne geografske unije. Jugoslovenskim geografima je čast što su tokom dvadeset godina, počevši od 1963., na više lokaliteta zajedno sa poljskim geografima istraživanjem provjeravali valjanost ove metodološke geografske inovacije.

ISKUSTVA KAO MOGUĆE POUKEDruštvena zbivanja izazvana ratovima i njihovim posljedicama to-

kom devetnaestog i dvadesetog vijeka, nisu ostavila dovoljno vremena za miran društveni i ekonomski razvitak. Naš težak i naše selo prešli su golgotu od kmetstva do vlastite zemlje, industrijalizaciju, različite oblike svojine i organizacije privrede u periodu socijalističke izgradnje nakon 1945. godine. Sa ponosom treba istaći da smo tada imali vrijed-na iskustva u istraživanju sela ali svojevrstan ideološki naboj u to vri-jeme nije dopuštao varijantna rješenja. Ovdje treba pomenuti jedanaest značajnih radova o izgonu stoke iz niske Hercegovine na ljetnu ispašu na visoke planine od Zelengore pa do Hrbljina, objavljenih u uglednom Glasniku Zemaljskog muzeja od 1928. do 1939. u autorstvu kustosa inž. J. Popovića. Ovi radovi bili su dragocjen stručno-naučni putokaz za iz-gradnju državnih poljoprivrednih dobara na Kupreškoj visoravni, Zago-rju, Glasincu i dr.

U prvoj dekadi svoga postojanja Univerzitet u Sarajevu i Naučno društvo BiH organizovali su tokom jula 1956. kompleksno istraživanje teritorije između Bjelašnice, Treskavice i Jahorine uz učešće eminentnih univerzitetskih ličnosti svih zvanja, njihovih saradnika i jednog broja stu-denata. Ova dobro smišljena akcija ostala je u sjećanju najmlađih učesnika kao uzorna škola terenskog rada mladog Univeziteta i nagovještaj novog privrednog i društvenog razvoja. Imali su osnova za nadu, jer ovdje su se ljudi saživjeli sa poslovicom koja kaže: ’’Bjelašnica smrzavica, Treskavica plakavica, Jahorina zla godina, teško nama među njima.’’ Iduće, 1957. godine ovakvo istraživanje je obavljeno na teritoriji Lepenice (Kiseljak). Na Odsjeku za geografiju Filozofskog fakulteta u Sarajevu znatan broj diplomskih radova studenata geografije imao je za tematiku demograf-ske, privredne i infrastrukturne aspekte sela. Danas, sa vremenske dis-tance od pola vijeka, eho ovih istraživanja se reprodukuje novim gener-acijama studenata osnovnih i primijenjenih nauka.

Donošenjem Zakona o prostornom uređenju SR BiH 1974. otvorena je mogućnost konstruktivne saradnje naučnih i visokoškolskih ustanova u izradi prostornih planova opština i Prostornog plana BiH za period od 1981. do 2000. godine. Takav izazov nije ostavljen bez odgovora. Uslije-dio je jedan broj diplomskih i kolektivnih volonterskih radova studenata o projektovanju i izradi tematskih karata za prostorne planove opština

18ZB

OR

NIK

─ P

rvi m

eđun

arod

ni g

eogr

afsk

i zna

nstv

eni s

impo

zij

Bratunac, Čitluk, Zvornik, Laktaši, Neum, Čapljina i Dubrovnik. Po bro-ju i strukturi tematskih karata ovi radovi su predstavljali početke doku-mentacionih atlasa datih opština.

Poželjnu podršku uređenju prostora dala je Akademija nauka i um-jetnosti Bosne i Hercegovine osnivanjem Međuakademijskog odbora za prostorno uređenje. Ovaj odbor organizovao je u decembru 1978. Sav-jetovanje o pitanjima prostornog razvoja Bosne i Hercegovine na kome su na osnovu devet saopštenja razmatrani prirodni, humani, društveno-ekonomski i tehnički aspekti prostornog planiranja.

Bosna I Hercegovina je na putu u euroatlantske integracije. Međutim, zabrinjavaju sve oštriji izrazi nezadovoljstva zapadnoevropskih ratara, stočara i vinogradara privrednom politikom u svojim zemljama. Šta čeka naše selo?

Umjesto zaključka

Očito je, da se iz seljačke torbe sa neodoljivom lakoćom vijekovima uzima, a pošteno nije uzvraćalo. Ono što je Šantić rekao o seljačkom životu antologijskim stihovima, a Kočić prozno i sada je aktualno. Zašto težak i država teško postižu iskreno partnerstvo? Valjda odgovore treba očekivati od nauke i politike, kao i aktera ovih dviju sfera djelatnosti. Ti odgovori uvijek moraju biti pravovremeni i smjeli pa i sada kada treba pisati nekrolog onim selima širom Bosne i Hercegovine kojih više nema kao demografskih i privrednih subjekata. Narodna mudrost uči da na ljutu ranu ide ljuta trava, što u našim prilikama znači samo oštrim akci-jama stanje se može popraviti. Ovako težak, a častan posao ne smije se odlagati.

Literatura

1. Cvijić J.: Uputstva za poznavanje sela u Bosni i Hercegovini, Bosanska vila, XIII, Sarajevo, 1898, br. 4. i 5.

2. Dedijer J.: Bilećke Rudine, Naselja i poreklo stanovništva, II, Beograd, 1903, str. 669-900.

3. Dedijer J.: Hercegovina, Naselja i poreklo stanovništva, VI, Beograd,1909, str. 3-448.

4. Đurić – Kozić O.: Šuma, Površ i Zupci u Hercegovini, Naselja i poreklo stanovništva , II, Beograd,1903, str. 243-418.

5. Filipović M.: Visočka nahija, Naselja i poreklo stanovništva, XXV, Beo-grad, 1928, str.191-774.

6. Filipović M.: Borovica, Naselja i poreklo stanovništva, XXVI, Beograd, 1930, str. 593-616.

7. Filipović M.: Vogošća i Bioča u Bosni, Naselja i poreklo stanovništva, XXVI, Beograd, 1930, str. 617-696.

8. Filipović M.: Glasinac, Naselja i poreklo stanovništva, XXXII, Beograd, 1950, str. 176-463.

9. Filipović M.: Rama u Bosni, Naselja i poreklo stanovništva, XXXV, Beo-grad, 1955, str. 1-228.

19

Dr.s

c. M

iloš

D. M

iško

vić

─ RP

RILO

G P

OZN

AVA

NJU

RA

ZVO

JA IS

TRA

ŽIVA

NJA

RU

RALN

IH P

ROST

ORA

U B

OSN

I I H

ERC

EGO

VIN

I

10. Filipović M. i Mićović LJ.: Popovo u Hercegovini, Naselja i poreklo stanov-ništva, XXXV, Beograd, 1955, str. 1-228.

11. Karanović M.: Pounje u Bosanskoj krajini, Naselja i poreklo stanovništva, XX, Beograd, 1925, str. 277-724.

12. Karanović M.: Sanička župa u Bosanskoj krajini, Naselja i poreklo stanov-ništva, XXVI, Beograd, 1930, str. 241-305.

13. Kostrowicki J. i Szyrmer H.J.: Typologia rolnictwa, koncepcja i metoda, Polska adademia nauk, Warszawa, 1990, str. 1-131.

14. Rađenović P.: Sela parohije Krnjeuše u Bosni, Naselja i poreklo stanovniš-tva, XIII, Beograd, 1923, str. 155-189.

15. Rađenović P.: Bjelajsko polje i Bravsko, Naselja i poreklo stanovništva, XX, Beograd, 1925, str. 123-276.

16. Rađenović P.: Unac, Naselja i poreklo stanovništva, XXX, Beograd, 1948, str. 443-635.

17. Stola W.: Klasyfikacja funkcjonalna obszarow wijejskich Polski, Prezeglad geograficzny, tom LIV, 4, 1982, str. 427-451.

18. Šobajić P.: Dabarsko polje u Hercegovini, Naselja i poreklo stanovništva, XXXIV, Beograd, 1954, str. 1-55.

19. Trifković S.: Višegradski Stari Vlah, Naselja i poreklo stanovništva, II, Beo-grad, 1903, str. 611-667.

20. Trifković S. i V.: Sarajevska okolina, Naselja i poreklo stanovništva, V, Beo-grad, 1908, str. 1-309.