ZBORNIK HISTORIJSKOG INSТITUTA JUGOSLOVENSKE AKADEMIJE sveska 5, Zagreb 1963.

U izdanju Historijskog instituta jugoslovenske akademij.e znanosti i urnjetnosti u Zagrebu izaslo је 5 knjiga Zbornika (1/1954, 211959, 3/1960, 4/1961. i 5/1963).

Ovaj casopis donosi naucna saopstenja u vidu studija, clanaka i prikaza, pretezno iz istorije Hrvatske, а objavljuje i radove koji tretiraju pojedina pitanja iz jugoslovenske istorije. Vidno rnjesto u Zborniku zauzirnaju i prilozi kao sto su »Zadaci nase historiografije«, »Historija i dijalekticki rnaterijali­zarn« itd., kao i radovi о pomocnirn istorijskirn naukarna.

Putern stalne rubrike »Ocjene i prikazi<<, Zbornik prati i prezentira na­ucnoj javnosti najnovija dostignuca u istorijskoj nauci i njenim pomocnim naukama dajuci njihovu kriticku ocjenu. Redovno donosi i prikaze domacЉ i stranih istorijskih casopisa.

U rubrici »Iz Arhiva Jugoslovenske Akadernije« puЬlikuju se istorijski izvori koje posjeduje ovaj Arhiv u vidu regesta, zatim rukopise (zaostavstine naucnih radnika) u kojima su eksceptirani podaci iz dokurnenata za pojedine studije. Sta sve sadrzi arhivska zЬirka Jugoslovenske akademije, izlozeno је u knjizi 2 (1959), kao i to iz koliko se skupina sastoji i kako је sredena. Istice se da је veliki broj isprava (dokurnenata) ovog Arhiva do godine 1378. puЬlikovano и Smiciklasovom diplomatskom kodeksu, kao i drugim manjim izdanjirna. NovopriЬavljeni dokumenti koji kornpletiraju postojece zЬirke, pos1ije arhivisticke obrade i izrade regesta, puЬlikuju se u ovom casopisu, tako da su od knjige 2(1959) i u narednirn, (u nastavcirna) puЬlikovana 1·egesta isprava od XII do XIX vijeka.

Ovakva, vec ustaljena praksa predstavlja koristan i kontinuiran rad na izdavanju arl1ivske grade, inforrnisuci citaoce о oЬimu, kolicini grade koju posjeduje arhiv, njegovirn fondovirna i zЬirkama, vremenu iz kojeg poticu, о stepenu sredenosti, sto је veorna vazno za naucnu upotrebu istorijskih izvora. Prezentiranjern grade putern regesta i njihovim puЬlikovanjem, mrtvi kapital depoa doЬiva svoju pravu vrijednost.

Poslednja sveska 5 (1963) ovog Zbornika donosi 14 priloga koji se odnose na razlicite proЬleme iz hrvatske i jugoslovenske istorije u rasponu od XIII vijeka, а posredstvom teksta »Stvaranje vojnopozadinskih organa и NOR-ш< citaoci se obavjestavaju i о jednom proЬlemu iz najnovije istorije хх vijeka.

U ovom godistu slijede rasprave: Кiril Mihajlovski: Stvaranje i uloga vojno-pozadinskih organa (VPO) u

NOR-u. Autor ukazuje da su vojno-pozadinski organi odigrali vaznu ulogu

294

u toku NOR-a; njilюv zadatak u prvJ.m danima ustanka Ьiо је mobilizacija masa, organizacija snabdijevanja oruzjem i drugim potrebama. Tu funkcijи vrsili sи stabovi partizanskih odreda i partijske organizacije. Medиtim, sirenje ustanka iziskivalo је sve vece angazovanje partizanskih odreda, iskljиcivo na borbenim zadacima, zato se vec u jиlu i avgustи 1941. pristupilo organizo­vanjи komandi mjesta i partizanskih straza. Dalji razvojni put ovih organa tekao је onako kako se sirio ustanak, stvarala oslobodena teritorija, sto је prosirilo i njihov djelokrug rada, а zadaci su postajali raznolikiji.

Zadatak partizanskih straza Ьiо је: da stite imovinи i оЬеzЬјеdији sigur­nost stanovnika, da оЬеzЬјеdији normalno funkcionisanje saobracaja i zastitи od pete kolone. Preuzeli su zadatke oko moЬilizacije novih boraca i snabdije­vaпja oruijem.

Djelokrug rada vojпo-pozadinskih orgaпa prosirio se i na oslobodenu teritorijи uz saradnju sa NOO radili su na иcvrsCivanju i organizovanjи oslo­bodene teritorije. Marta 1942. uslijedila је naredba Vrhovnog staba kojom se precizirajи duinosti partizanskih straza. Ova naredba znacila је osamostalja­vanje rada ovih organa. Nesto kasnije, aprila 1942. prema novoj odlиci Vr­hovnog staba, formirane sи komaпde podrucja koje koordinirajи rad komandi mjesta, а Ьile su izravпo potcinjene glavniш stabovima.

Oktobra 1942. pri VS NOP i DVJ formira se Privreшeni иpravni odsjek sa zadatkom da organizиje rad i kontrolise partizanske vojne vlasti. Pored vec pomenиtih zadataka vojno-pozadinskih organa bilo је vazno i preduzi­manje mjera za sprecavanje zaraza koje su ugrozavale ne samo stanovnistvo nego su prijetile da se prenesи па vojne jedinice. OЬim zadataka ovih organa Ьiо је, kako istice aиtor, mnogo siri nego sto to pokazиje ova radnja, ра Ьi u tome pogledu bila neophodпa posebna stиdija.

Stиdija Herkov Zlatka: LiЬra шedicinalis ponderis viennensis, predstavlja prilog izucavanjи pitanja о razvoju beckih mjera i иtega kroz vijekove.

Nikola Gacesa pise о иtvrdivanjи objekata agrarne reforme na veleposje­dи grofa Ivana Draskovica 1935. godine. Dokument о veleposjedи grofa Ivana Draskovica posjeduje Istorijski arhiv (APV) и Sremskim Karlovcima. Po­menuti dokumenat: » ... predstavlja odluku Poljoprivrednog odeljenja pred­ratne Savske Banovine kojom је izvrseno иtvrdivanje objekata agrarne re­forme na veleposjedu .. . «, ali, iako ne pruza podatke о konacnom sredenjи agrarnih odnosa, ipak omogucava na osnovu datih podataka da stvorimo slikи о strukturi jednog veleposjeda kapitalistickog tipa. Ovaj veleposjed spada и red najstarijih, а prostirao se na osam (predratnih) srezova i pedeset opstina и Zagorjи, Slavoniji i Baranji. lznijeti su cifarski podaci ро srezovi­ma: о mjestи i velicini oranica, vrtova i vocnjaka, livada, vinograda, pasnjaka, trstika, mocvara i riЬnjaka itd. lnteresantni su i podaci koji govore sta је veleposjednik Draskovic иspio zadrZati od onog sta је agrarnom reformom Ьilo oduzeto и doba tzv. likvidacije agrarne reforme. Aиtor smatra da Ьi Ьilo: >> • • • zanimljivo proиciti njegovu (veleposjed Draskovica- S. Р. ) genezu i na osnovи toga izneti proces pretvaranja jednog poseda feиdalnog tipa и veliko i relativno moderno kapitalisticko poljoprivredno gazdinstvo« .

Dragovan Sepic objavljиje clanak: Angelo Vivante i talijanski iredentizam na Jadranu. Povodom 50-godisnjice prvog izdanja Vivantove knjige Iredenti­smo adriatico sa podnaslovom Prilog diskusiji о austro-italijanskim odnosi­ma, Sepic daje prikaz i ukazuje na vaznost ove knjige, te potrebu da se иtvrdi

295

mjesto koje ona zaиzima и literaturi о jadraпskom pitanju. Aиtor is tice пјепи vrijednost пе samo za italijaпskи пеgо i пasu istoгiografijи .

Vivaпte је u svojoj kпjizi obradio sarno proЬlem Trsta i krajeva koji Stl ро пjegovom misljeпjи пerazdvojпi od Trsta, а to sи Istr a, Goriska i Gradiska (Jнlijska krajiпa); sto se tice aиstro-Halijaпskih odnosa, aиtor је teziste bacio na budнce odnose s narodima koji sн na istocnoj" obali Jadrana.

Studija Miroslave Despot: О privredi grada Varaidina u prvoj polovini XIX stoljeea koristan је prilog proucavaпju privredпe istorije Hrvatske u XIX vijekи. Na osпovu koпsultovaпja velikog broja izvora i literature at1tor паm predocava faktore koji su Ьili od presudnog znacaja za razvoj privred­пog zivota ovog grada, и prvom r edu osnivanje >>Hrvatskog kraljevskog пa­mjesnickog vijeca«, te 1767. prve samostalne hrvatske vlade sa sjedistem и VaraZdinи. Тај procvat trajao је do velikog pozara 1776, kada је unisteno oko 400 gradskih kuca а privredni zivot zamro. Poslije katastrofe »Narodno kraljevsko пamjesпistvO« mijeпja sjediste, seli u Zagreb, sto ostavlja vidnog traga па tгgovacko-obrtni zivot grada. I опаkо tesko staпje, izaz,тaпo poza­rom, pogorsano је паkоп sklapaпja иgarsko-hrvatske nagodbe 1868, kada је osjetno opala obrtnicka proizvodnja, trgovina i promet, а manиfaktиrпe pro­izvodnje uopste nije Ьilo. Tek poslije 1786. godine osniva se odmotavaonica svile koja је иticala па ostalн tekstilпu proizvodnju i zatim se razvijaju drt1ge proizvodпe grю1e: manufaktнre cikorije, dићапа i manja predиzeca.

Za privredпи istoriju H rvatske znacajan је i prilog Ivaпa Ercega : Dru­stveno-gospodat·sko stanje na Perlasovim irnanjima. Na osnovu podataka koje pruza do sada pozпata i proиcena aгhivska grada о prekosavskim posjedima koji sи ranije нlazili и sastav zriпsko-fraпkopaпskih imanja, а od 1725-1766. pripadali katalonsko-spaпjolskom grofu PerJas Rajmondи, napisan је rad koji osvjetljava polozaj kmetova i gospodarskog stanja za vrijeme posjedo­vaпja i нprave Perlasovih. Na osnovu izпijete analize aиtor u zakljнckи пa­vodi da је izdvajanje ovih posjeda iz Ьivseg zrinsko-fraпkopanskog veleposje­da Ьiо пegativaп akt, пе samo za imanje nego i za tadasпju privredu Hrvatske. Istice da је tezak teret па kmetove predstavljalo podmirivanje trostrиkЉ obaveza >> •• • и raboti, u natнralпim proizvodima i и novcи«.

U vezi sa ovom tematikom - privredпa istorija - и svesci »Zbornika« је i rasprava Olega MandiCa : Кrnetovi и opcinama oko Kvarnera od XIII do kraja XVIII stoljeca. Aиtor ove rasprave sиprotstavlja miSljerijи Nade Klaic vec prihvacen stav и паsој istoriografiji о klasnoj podjeli u sredпjc­vjekovпim i novovjekovпim opcinama koje zaиzimajtt Viпodol, kastavske gospojstij e, Rijekи i otok Krk i сiпе jediпstverю pravпo podrиcje; zatim na osnovu иporedivaпja i aпalize velikog broja izvora kao i literatиre koja tre­tira tи proЬlematikи kaze и vezi sa t vrdenjem Nade Klaic da опо » ... пета пikakve materijalne podloge ... « ра dalje istice » ... иspostavljajиci dihoto­miju 'privilegovani' i 'pravi' kmet, koja se ne temelji niti па konkretnoj drи­stvenoj sitиaciji kakvн prikazиjи izvori, пiti na sadrzaju pojmova kojim se oni (М. Barada i N . Кlaic - Р. S.) slиze. Za pozivisticko pristиpanje pojmo­·vima u toj tezi kaгakteristicna је cinjeпica da se postavlja ргоЬlеm klasnog raslojavanja kmetova u Vinodo]tl, а сЈа · se иорсе ne uzimajи u obzir oni materijalno-ekonomski elementi koji ga нvjetиju<< .

U saopstenjи Miroslava Кигеlса: Repe1·torij srednjevjekovnih izvora _: Repertorium fontium historiae medii aevi, ироzпајеmо se sa pokretanjem inicijative za izdavanje medиnarodnog i пacionalпog izdanja djela А. Pottha-

296

~ta kao i njenoj realizaciji, jer је na skupu istoricara srednjega vijeka odrza­nom u Юmu 1954. konstatovano da је ovaj prin1cnik, koji је veoma koristan i vec prava rijetkost (izasao 1896.), neoplюclaп za rad па izvorima za istoriju srednjeg vijeka.

Pod pokroviteljstvom Institиto Storico Italiano рег il Medio Evo in Roma, i drugih naucnih иstanova u Rimп, forшirano је vгhovпo tijelo Naиcni ko­mitet u koji sи usle sve naucne institucije aпgazovane na izradi Repertorija, koji је zamiSljen kao potpuna prerada Potthastova djela.

Na stranicama ovog Zbornika vidno mjesto zauzima i rad Fedore Bikar: Uloga Ervina Szaboa u radnickom pokretu Madara i nemadarskih пaroda Ugarske od 1900. do 1918. U пjemu је autor veoma pregledлo izlozio zivotni риt i naиcni rad Ervina Szab6a. Na formiranje Szab6a kao revolucionara -socijalistи presиdan uticaj imali su ruski revolucionari-emigranti sa kojima је kontaktirao za vrijeme studija и Becu. Ervin Szab6 bio је oгiginalni mark­sisticki mislilac i kao takav energicno se sиprotstavljao mehanickom preno­senjи socijalisticke tcorije i prakse; zalagao se i isticao da svaki revolиcio­narni pokret mora odgovarati specificnim иslovima odredene zemlje. Shva­tanje va:lnosti пacionalnog i seljackog pitanja i пjegov stav prema tim pгo­ЬJemima и иslovima mnogonacionalne Ugarske dokaz su njegove svestrane marksisticke obrazovanosti i njegove sposobпosti da to zпanje znalacki pri­mijeпi па date иslove u Ugarskoj . Stav prema drиstvenim, politickim i na­cionalnim odпosima Ugarske izlozio је Szab6 и bгosиri: Madarska sloboda (1902), koja ијеdпо ima znacaj kao izvorna grada za taj period. Jasno formu­lisan stav о seljackom рitапји iznio је и clankи Osnovi agrarne politike, koji је napisan tek poslije visegodisnjeg proиcavanja agrarnih proЬlema.

Za rjesavanje nacionalnog pitanja sшatrao је zпacajna tri momenta: »ЬоrЬи protiv nacionalnog ugnjetavanja sto ga madarska vladajиca klasa vrsi na nemadarskim narodima; obranи progoпjenЉ, potlacenih пarodnosti i solidarisanje s njilюvom borbom za nacionalna prava i slobode; dosljedпo zalaganje za pravilпи nacionalnи teorijи i praksи Socijaldemokratske partije Ugarske, jacanjem иticaja i ravnopravпim ucescem socijaldemokratskih pred­stavnika neшadarskih naroda и socijalistickom pokretи«. Dalje nas aиtor иpoznaje sa Szab6vim radom na omasovljюranja socijalistickog pokreta, nje­govom borbom protiv oportиnistickog socijal-demokratskog vodstva, radи и tokи rata, tc njegovom povezanoscи i licnim vezama sa srpskim i hrvatskim socijalistima.

Miroslav Montaпi prezentira и ovoj svesci clanak: Uz kamene spomenike na otoku Sv. J>orda kod Perasta. Na оsпоvи sacuvanil1 natpisa па kameпim plocama grobnica, podataka iz monografija i neobjavljenih rиkopisa, парisап је rad о istoriji opatije na otokи sv. Dorda i predstavlja prilog proиcavanjи istorije drevnog Perasta. Istorija Perasta vezana је za ovaj otok sve clo XVII vijeka, јег se slиZЬa bozija i sahranjivanje mrtvih izvodilo na Otokи, а poslije toga perastaлi grade zирпи crkvu sv. Nikole и Perastu, napиstaja рогоdiспе grobnice na sv. Dordи i grade ih oko nove crkve. Uz ovaj rad prilo:leni sи:

tlocrt grobnica а crkvi, faksimili gгckih i rirnskih. natpisa, slike otoka iz NapoleoпovЉ ratova, iz doba krivosijskog ustanka ( 1882), i slike grbova s grobnica. ·

S. Bajraktarevic pise : Nepozпati podaci о Ј. Hammeru, piscи historije Otomanskog carstva. U :lelji da svojи pretpostavka о boravkи Hammera и Splitи potkrijepi, aator је pretpostavio da је ovaj pгevodilac i plodni pisac

297

mogao tom prilikom izdati i Splitske turske isprave. U tom cilju autor је u knjiznici Becke akademije znanosti pregledao kopiju kompletnog rukopisa Hammerovih memoю·a i konstatovao da nema pom ena о boravku u Splitu i njegovu Kaptolskom arhivu, а ni Orijentalnom institutu becke Univerze nije poznato da је Hammer obja,,io Spћtske turske isprave. Zbog toga konstatacija о boravku Hammera u Splitu, donesena od strane autora i objavljena u Lje­topisu Jugoslovenske akademije br. 57. (1953) str. 14, ostala је nepotvrdena.

Autor nas obavjestava i о posjeti Harnmerovom grobu nedaleko Веса, ciji је nadgrobni spomenik u oЬliku muslimanskog sarkofaga na kome sи ispisani arapski i perzijski nadgrobni tekstovi, kao i stihovi na francиskom, talijanskom , engleskom i spanjolskom j ezikи, cime је odato postovanje veli­kom piscи i prevodiocu istocnih jezika. Jedan od tih је i arapski natpis koji glasi:

On! Zivi! Upokojeni i pomilovani (pocivsi) koji је ирисеn na milost svoga Gospodara koji prasta i oprasta tumac triju (islamskih) jezika Ј osif Hamrnerov Dиsi ти lijep spomen! Vladimira Tartaglia - Kelemen pise о izlozЬi 1874. u Narodnom domи.

Ovim prilogom aиtor nas obavjestava о prigodnoj izlozЬi organizovanoj и cast otvaranja Hrvatskog sveиcilista . Опа predstavlja prvu izlozbи и Zagrebи koja иj edno nagovjestava pocetak nove epohe u razvojи nase likovne kulture toga doba. Na izlozЬi је Ьilo zastupljeno devet slikara sa dvadeset i jednom slikom, od toga dva iz inostranstva. То sи slikari koji su zivjeli i studirali u inostranstvu, nekim od njih ova izlozba је Ьila slikarski deЬi, а drugi sи vec, izlazиCi и Rimи, doЬili i povoljne kritike о svojim umjetnickim ostvarenjima.

Vasilije Krestic и clanku: Seljacki nemiri u Hrvatskoj i Slavoniji sezde­setih godina XIX vijeka daje jedan prilog izиcavanju istorije Hrvatske i Sla­vonije u XIX vijekи, а raden је na osnovи arhivske grade. Dati sи odnosi na selи, polozaj seljaka i nemiri poslije oslobodenja od kmetstva do nagodbe 1868. godine. Raniji radovi ла ovu temu mahom sи se zasnivali na prepisima objavljenim и vrijeme apsoJиtizma, i to је ро rijecima aиtora cinjeno spora­dicno. Slomom apsolиtizma seljak је postao politicki slobodan i osjeca po­trebи da iznese SVOje zelje i potrebe, ali Ll taj politicki zivot иlaze nespremni. ImajиCi to и vidи, politicke straпke polшsavaju da pridoЬiju seljake, jer sи zbog svoje mnogobrojnosti Ьili vazan politicki faktor i slиzili im za ostvari­vanje njihovih cilj eva.

Rajka Modric и saopsteпju: Iz grade za Rjecnik s1·ednjevjekovnog Jati­niteta Jugoslavije (Nazivi stabala), upoznaje nas sa nazivima stabala gdje se uz klasicna latinska imena javljajи slavenske, шadarske, ра i talijanske rijeci.

U rubrici »Осјепе i prikazi« Marko Kostrencic dao је prikaz rada -Nade Юаiс: Sta su kmetovi Vinodolskog zakona?, Grga Novak и ovom Ьrоји pise о radu Zago Feruccia, Consiglio dei Dieci, Ferdo c ulinovic pod naslovom Novo djelo о zivotп i radu Valtazara Bogisica prikazиje knjigu Werner G. Zimmermanna Valtazar Bogisic 1834-1908, а Vaso Bogdanov daje prikaz knjige Vjeceslav Vildera Bitka za rogove. Gdje је izvor spora srpshovratskog? Gdje је rjesenje?, London 1957.

298

U stalnoj rubrici »Iz arhiva Jugoslovenske akademije« Н. Stipisic - М. Samsalovic, и nastavcima objavljuju gradu pod stalnim naslovom: Isprave Arhiva JugosJovenske Akademije (nastavak - do 1526. godine). Bogatstvo tematike ove kao i prethodnih sveski Zbornika pruzaju istoricarima znacajne podatke iz njihove oЬlasti - djelatnosti, ра се im s toga i posluziti kao iz· vanredno korisna literatura.

Subhija PRIBULJA

299

- - - --------------------